Økologisk handbok

42
NORSØK · Økologisk handbok
fyrst små brunsvarte flekkar. I fuktig og varmt ver veks soppen raskt, og til
slutt blir heile riset brunsvart. Dersom det ikkje er for tørt i veret, kan ein på
undersida av blada sjå eit gråkvitt belegg (soppsporar) rundt flekken. Dersom
riset vert borte, vil fotosyntesen og dermed veksten stansa. Kjem dette tidleg
i utviklinga, vil avlinga kunna verta lita. På knollane veks tørråta innover
i knollen, med ein diffus overgang til den friske delen av knollen. Råten er,
som namnet tilseier, tørr. Viss ikkje alt riset er drepe før opptak og ein har
fersk smitte på riset og litt umodne knollar med flass-skade på knollane, kan
ein få mykje knollsmitte ved opptak.
Soppen overvintrar i setjepotetane, og sidan midt på 90-tallet har vi i Noreg
erfart at den kan overleva som kvilesporar (Oosporar) i jorda. Tørråtesoppen
har to kryssningstypar, og båe må vere tilstade på same blad, stengel eller
knoll, for å danna kvilesporar. Båe krysningstypane til soppen, A1 og A2, vart
funnen i Sør-Noreg i 1993. Krysningstype A2 vart funnen fyste gong
i Trøndelag i 1999.
Primærsmitte frå eigen åker kan gje svært tidleg oppsmitting av tørråte
i åkeren. Frå ein smitta knoll vil soppen vekse ut i stenglane, gjerne berre like
over jordoverflata, og stenglane kan krepere. Ved seinare utvikling av
soppsmitta, følgjer tørråta karstrengane ut i stenglar og bladhjørne og spreiast
vidare til nye planter med vind og vassprut derfrå. Sporene tåler ikkje tørr luft
og vil ikkje ha det for kaldt. Dei produserast i stor grad om natta og frigjevast
på føremiddagen, og dei treng fritt vatn i nokre timar for å spira. I periodar
med varme fuktige netter kan spreiinga skje med eksplosiv fart i mottakelege
sortar.
Soppsporene er tilpassa spreiing med vinden og kan spreiast fleire kilometer.
Regn fører sporene frå blada, ned på jorda og vidare til knollane. Viss det
soppinfiserte vatnet råkar knollane, vil dei verta smitta. Tørråtesmitta ris må
knusast godt minst 14 dagar før opptak.
Vanlegvis vil ein ha små åtak lengst nord i landet og over 5–600 meter over
havet i Sør-Noreg. Dei færraste kan rekna med å sleppa unna tørråta, så ein
må læra seg å leva med den. Kor alvorlege åtaka vert for avlinga, er avhengig
av kor langt potetane er komne i utvikling og kor mottakeleg sorten er. Val av
sort og lysgroing er såleis særs viktig.
Friske setjepotetar er avgjerande. Smitta potetar må ein freista å sortere frå.
Ved oppvarming vert det sagt at ein kan drepa tørråtesoppen utan å
øydeleggja spireevna. For sorten Kerrs Pink er det opplyst 45 grader i 2 timar,
43 grader i 4 timar eller 40 grader i 8 timar. Pimpernell skal tåle 42 o Ci 4 timar.
Dette er omtrent umogleg å gjennomføre i praksis utan mykje utstyr. Spesielt
for dei høgaste temperaturane er det lite å gå på før spireevna vert øydelagt
God hypping vil føra til at mykje av regnvatnet som kan føre med seg
tørråtesporar, renn ned i fårene og såleis ikkje treffer potetknollane. Det
viktigaste tiltaket er likevel å fjerna riset ved smitte, viss potetane er
tilstrekkeleg utvikla. På små areal kan riset slåast og fjernast frå åkeren. Det er
sjølvsagt det beste.
.Me har ingen direkte tiltak å setja inn mot tørråta. Ei såpe av feittsyrer frå
vegetabilske oljer, kaliumhydroksyd og vatn er brukt av økologiske dyrkarar
i Sverige mot tørråte. Det krevst dispensasjon, og Sverige er einaste landet
innan EU som har godkjend middelet. Såpa skal turke ut sporene på blada, og