pdf-fil - Sogn og Fjordane fylkeskommune

InnhaldFøreord 21. Mål og bakgrunn 4Årdal kommune 42. Kjelder til forhistorie og eldre historie i Årdal 5Relevant arkeologisk materiale om Årdal før 1700 5Relevant historisk materiale om Årdal 7Relevant litteratur om Årdal 8Andre relevante kjelder 83. Tilrettelegging av informasjon 11Artiklar 11Artiklar om lokalitetar i høgfjellet 11Artiklar om tema i høgfjellet 13Artiklar om kulturminne i låglandet 14Artiklar om lokalitetar 14Artiklar om tema og lokalitetar 16Dokumentasjon av lokalitetar 17Skrivarhelleren 17Nyset-Steggje 17Ytre Moa 17Felles framstilling 18Jarnvinne 18Steinalderreiskap 18Bronsestøyping 18Gravhaugar 18Anna 18Den eldre historia på fjellet på Internet 204. Anna formidling 21Skulen 21Grunnskulen 21Skjøtsel av kulturminne 21Aktivitetar knytt til eksperimentell arkeologi 21Vidaregåande skule 21Gjesteforelesingar i eldre historie-faget 22Idemyldring/essaykonkurranse 22Formidlingstiltak utanfor skulen 22Turstigar 225. Samarbeid og organisering 236. Framdrift 237. Kostnad 248. Forventa resultat 249. Oppsummering 24Vedlegg 253

1. Mål og bakgrunnI arbeidet med prosjektet ”Nettbasert kultur- ogkunnskapsformidling” i Sogn og Fjordane vart dettidleg klart at ABM-institusjonane i fylket bestdekka tida etter 1700. Formidlinga av eldre historieog forhistorie måtte styrkast. Med bakgrunn i dettevart arkeolog Marit Anita Skrede engasjert til ålaga ein plan for dette arbeidet: Frå vikinggravtil verdsveven. Formidling av forhistorie ogeldre historie frå Sogn og Fjordane (2008). Medutgangspunkt i denne rapporten som tek føre segheile Sogn og Fjordane, skal det lagast tilsvaranderapportar for kvar kommune i fylket. Årdal erfyrste kommune som tek til på dette arbeidet.Innanfor det planlagde formidlingsprosjektet erdet lagt opp til at det skal skrivast artiklar om deiarkeologiske lokalitetane i Årdal. Desse artiklaneskal leggjast ut på Internett. Det vil også bli bruktmeir visuelle formidlingsmetodar som til dømesanimasjonar, 3D-illustrasjonar og anna. Tankener at så mykje som mogleg av Årdal si forhistorieskal vere tilgjengeleg for så mange menneske sommogleg, på ein enkel måte. Dette tyder at mestmogleg relevant stoff skal vera samla på ein stad,til dels med lenker til andre nettstadar. Det er ogsåeit ønskje om å nytta andre formidlingskanalarenn via Internett. Dette vil vi koma tilbake til etterkvart.Årdal kommuneÅrdal er den inste kommunen i Sognefjorden,med om lag 5500 innbyggjarar. Kommunen er settsaman av ei rekke små tettstader som er omgjevneav bratte fjell på alle kantar. I dag er industri denviktigaste næringa i bygda, men før 2. verdskrig ogattende i forhistorisk tid har årdølene livnært segav eit dynamisk blandingsjordbruk. Ein har dyrkajorda og halde husdyr samstundes som ein harnytta utmarksressursar som beite, fiske, reinsjaktog lauving.33 matrikkelgardar i kommunen har dokumenterthistorie attende til mellomalder eller tidlegare.Det er likevel ikkje mykje utgreve materialefrå bygda. Vikingtidsgarden Ytre Moa i ØvreÅrdal er mellom dei få lokalitetane som har voregjenstand for arkeologisk gransking gjennom fleireår. I dag er denne lokaliteten velkjend i nasjonalsamanheng. Fleire av gardane i Årdal har funn fråjarnalderen og i nokre døme óg frå bronsealderenog steinalderen.Det kjende forhistoriske funnmaterialet frågardsbusettinga i Årdal er for ein stor delgravrøyser og –haugar som ikkje har voreundersøkt arkeologisk. I enkelte tilfelle ergravminna undersøkt for lenge sidan, og det er litedokumentasjon frå undersøkingane. I tillegg finstlokalitetar med tufter og andre spor etter busetnad,og eit lite tal lausfunne oldsaker. Saman medskriftkjeldene teiknar funnmaterialet eit bilete avei bygd med mykje aktivitet, der større og mindregardar har nytta mange typar ressursar i heilelandskapet. Vidare finn ein spor etter kontakt medverda utanfor, både over fjellet til Austlandet og utfjorden mot vest.Det er likevel fyrst når ein vert merksam påfjellområda, at ein ser kor stor Årdal kommuneer. Utmarks- og fjellområda er svært omfattande,og har gjeve rom for mykje aktivitet heilt fråsteinalderen. Berre i små delar av desse områda hardet vore gjennomført systematiske registreringar.Likevel er det funne store mengder kulturminnemed dateringar frå steinalder til mellomalder.Kulturminna i fjellet knyter seg i stor grad tiljakt og fangst. Her kan nemnast kulturminnesom leiegjerde, bogestelle og fangstgroper, samtlausfunn av pilspissar og anna jaktutstyr. Likevelfinst óg kulturminne knytt til støling og andreformer for landbruk og busetnad i fjellet. Slikekulturminne kan mellom anna vere stølstufter,kokegroper og i ein viss mon gravminne.Det er lett å finne gode, lokalt forankraformidlingsobjekt for eldre historie i Årdal.Kulturhistorisk leksikon hadde før prosjektetstarta berre to artiklar som kjem inn på eldrehistorie i Årdal. Det er artiklane Stadnamn i Årdal,og Vikinggarden på Ytre Moa. Det er eit stortpotensial for vidare arbeid, både med formidling iartikkelform og andre innfallsvinklar.4

2. Kjelder til forhistorie og eldre historie i ÅrdalVi vil ta utgangspunkt i primærkjeldene nårvi tilrettelegg for Internett, men også ein delsekundærkjelder vil bli brukt på ulike måtar.Relevant arkeologisk materialeom Årdal før 1700Ein stor del av den arkeologiske kunnskapen vi harom forhistoria, har vi fått gjennom arkeologiskeregistreringar og utgravingar.Dei fleste arkeologiske gjenstandsfunna frå Årdalligg på Bergen Museum. Topografisk arkiv vedBergen Museum inneheld all korrespondanseog alle rapportar om kulturminne som harkome inn til museet. Til saman har arkivet 711dokument frå bygda per mai 2007. Av dessehandlar 158 dokument om registreringar oganna korrespondanse som fortel om faste oglause fornminne. Enkelte av registreringane erresultat av større undersøkingar, og er såleisav større interesse. Det gjeld særleg ein delrapportar (vedlegg 1). Vidare er det 23 andreutgravingsrapportar i arkivet (vedlegg 2).Ein del av desse dokumenta har foto knytt tilseg. Negativa til desse fotoa er hos fotoavdelingatil Bergen Museum, og er mogleg å tinga vianummerering i TopArk. Vi foreslår å tinge fotoav kulturminne som er fjerna i dag, og frå eldreutgravingar. Dette er spanande dokumentasjon sombør formidlast. Når det gjeld foto av forsvunnekulturminne er det m.a. nokre foto frå Hovlandi dokument ID 26196, frå Seim i dokument ID26480 og frå Årdalstangen i dokument ID 26579,alle tekne av Haakon Shetelig i 1931.I dokument ID 26243 er det foto frå utgravinga avei mannsgrav på Hæreid. Dette kulturminnet har vinemnt som ein eigen artikkel, og desse fotoa børbrukast. Vidare er det fleire foto frå utgravinganepå Ytre Moa blant anna i dokument ID 26304. YtreMoa er elles svært godt dokumentert med foto påinternett og i ulike publikasjonar, men det kunnevere ein god idé å tinge nokre foto som viser folk iutgravingssituasjonen.Funn frå mannsgrav på Hæreid. (Foto: Bergen Museum).5

Fotoarkivet har avfotograferingar av fleire avlausfunna som er innleverte til museet oppgjennom åra. Vi har ikkje ei fullstendig oversiktover kva som finst av denne type materiale, medunnatak av der TopArk nemner avfotograferingspesielt. Det er gjort eit besøk til fotoavdelinga derdet vart valt ut gode foto for publisering. Fleirefoto vil bli tinga etter kvart som vi får bruk for dei.I TopArk er det dessutan teke vare på ein del gamleavisutklypp som omtalar kulturminne, funn ogutgravingar (vedlegg 3). Enkelte er artige og fortellitt om korleis kulturminna har vore oppfatta ogkorleis folk har vist interesse. Særlig er det mangeklypp i høve til Ytre Moa og Skrivarhelleren. Nokoav dette materialet egnar seg til digitalisering, ogvil trekke til seg merksemd på ein god måte.12. desember 1988hadde Sogn Dagbladdenne artikkelen i avisa.Årdal kommune ogHistorisk Museum (noBergen Museum) lagautstilling om resultatafrå Skrivarhelleren. Pådet øvste biletet ser viSteinar Lægreid ogAnders Hagen. Hagenvar professor ved HistoriskMuseum.På det nedste bileteter koordinator DagrunBrattset og ChristopherPrescott frå HistoriskMuseum. Prescott varansvarleg for utstillinga.6

Fornminnedatabasen Askeladden skal hanøyaktige kartfestingar av alle registrertekulturminne (i røynda stemmer ikkje dette heiltnår det er snakk om kulturminne som vart tidligregistrert eller som no er fjerna, men karta herdannar greie utgangspunkt for å plassere deifornminna som ikkje er registrert i databasen).Basen har oversikt over enkelte nyregistreringarsom ikkje finst i TopArk.Per Fett si forteikning over førhistoriske minnei Årdal listar opp ei rekke kulturminne som ikkjelenger er synlege i dag. Dette er nyttig særleg tilgardsartiklane. På 1970-og 1980-talet vart detføreteke registreringar for økonomisk kartverk(ØK-registreringar). Desse registreringaneomfatta registreringane til Per Fett i tillegg tilnyregistreringar.Relevant historisk materialeom ÅrdalSkriftkjelder er historikarane sin måte å nærmeseg fortida på. Fleire av mellomalderkjeldenefrå Vestlandet er relevante for gardane i Årdal.Fylgjande kjelder skal nyttast:Bergen Kalvskinn, skattematrikkelen frå 1647,Diplomatarium Norvegicum og norske jordebøkerog rekneskap (NRJ).Bergen Kalvskinn er ei jordebok for Bergenbispedømme frå midten av 1300-tallet. Den kastarlys over økonomiske, eigedomsmessige, juridiskeog sosiale forhold i mellomalderen.Skattematrikkelen av 1647 gjev god oversiktover økonomien i fylket. Den viser kva gardanebetalte i lansdskyld på det eksakte tidspunktet.Sjølv om det er enkelte manglar i den, ermatrikkelen ei god kjelde til å studera relativeforhold i mellomalderen.Skjermdump av fornminnedatabasen Askeladden.7

Diplomatarium Norvegicum (DN) er einkjeldeserie som ordrett og på originalspråketgjev att innhaldet i dokument som er eldre enn1570. Det inneheld over 20 000 brev frå norskmellomalder. Bygdenamnet Årdal (Aardal) oggardane der ser ut til å vera nemnt i DN rundt 20gonger.Jordebøker er eldre eigedomsregister. Dei eldstejordebøkene rommar oversikter over kyrkjelegeigedom og rettar som gav inntekter. Det finst fleirejordebøker frå mellomalderen og fram til 1700.Relevant litteratur om ÅrdalMykje av dei arkeologiske og historiskeprimærkjeldene er handsama i ulike avhandlingar,artiklar og bøker som kan brukast i arbeidet med åformidla kunnskap om dei tidlegaste tidene i Årdal.Bygdebøker er ein god plass å starta i arbeidetmed å finna interessant stoff. I vedlegg 4 finn dubygdebøker og liknande som vil vera nyttige forarbeidet med forhistoria og den eldre historie framtil 1700 i Årdal.Det finst fleire publiserte rapportar frå Årdal. Eitpar av dei er arkeologiske rapportar med resultatfrå vassdragsundersøkingar frå 1970- og 1980-talet. I tillegg er mellom anna ein rapport om eiviltbiologisk undersøking. Rapportane finn du ivedlegg 5.Ulike studentoppgåver som tek føre seg tida før1700 vil ofte vera gode og relevante kjelder.Ein del avhandlingar i arkeologi fråUniversitetet i Bergen omfattar funn frå Årdal.Det er likevel svært få avhandlingar som har hentahovudmaterialet sitt frå Årdal. I vedlegg 6 er eioversikt over hovudoppgåver i arkeologi som tekføre seg forhold i Årdal.Det har ikkje vore like lett å finne døme påavhandlingar i historie som tek opp emneom Årdal. Dei to oppgåvene vi har funne someksplisitt gir uttrykk for at dei tek opp tilhøve iÅrdal, finn du i vedlegg 7.Høgskulen i Sogndal har også ein del elevarbeidknytt til historiske tilhøve i Årdal. Kanskje kannoko av dette kaste lys over tidlegare tider. Vihar ikkje fått sett på desse dokumenta ettersomHøgskulen i Sogndal ikkje tillet fjernlån, menav titlane vi har oversikt over er dei som kan harelevans for prosjektet, lista opp i vedlegg 8. Deifleste av desse prosjekta omhandlar fenomen ogprosessar som er yngre enn år 1700, men det ermogleg at noko av informasjonen kan peike lengerattende i tid (vedlegg 8).I tillegg til bygdebøker og studentoppgåver finstein god del artiklar og anna som blir viktig for åprodusera artiklar, samt nytta til annan formidling.Døme på slike finn du i vedlegg 9.Andre relevante kjelderGamalt kartmateriale kan seie mykje omeigedomshistorie etc. Utskiftingskart frå sluttenav 1800-talet og byrjinga av 1900-talet visertilhøva i ei tid før mange kulturminne enno haddevorte fjerna. I vedlegg 10 er ei fullstendig oversiktover alle dei aktuelle utskiftingskarta frå Årdal.Stadnamnmateriale kan gje ein indikasjon påkor gamal t.d. ein gard er. I: O. Rygh: NorskeGaardnavne finn du dei fleste gardsnamna og einfagleg kommentar til dei.8

Utskiftingskart over Øvstetun, Midtun, Hestetun og Øren frå 1865. (Jv.kat. SF 78).9

Fylkesarkivet har dessutan ein stor stadnamndatabase.Eldre bygningar er viktige for å sjå korleis deilevde i tidlegare tider.Geologisk materiale kan i enkelte tilfelle veranyttig for å forstå til dømes korleis landskapethar endra seg gjennom tidene. Det kan til dømesvera nyttig i studiet av jordbrukshistorie ogstrandforskyving. Det er heilt naudsynt med dennetype kjeldemateriale for t.d. å lag ein animasjonsom viser korleis landet har heva seg, og korleisdette har hatt innverknad på havnivået.Kulturbiologiske undersøkingar kan gje nyttiginformasjon om jordbruket i tidlegare tider. Nokreav studentoppgåvene frå høgskulen i Sogndal kaninnehalde t.d. tema innan landskapsøkologi som errelevant.Etnologisk materiale. I databasen tilDe Heibergske Samlingar er ni treff pågjenstandar frå Årdal som er eldre enn 1700.Denne informasjonen må nyttast i arbeidet. Annaetnologisk materiale kan vera munnlege kjelder,mellom anna segn. På garden Ve er ein gamal duksom blir kalla Huldreduken. Denne kan trulegdaterast til 1500-talet, og vil vera viktig etnologiskmateriale å formidla.10

Artiklar om kulturminne i låglandetNår vi skal presentere den eldre historia forlåglandet i Årdal, er det naturleg å ta utgangspunkti gardane. Sidan bør det også skrivast artiklar omtema.Artiklar om lokalitetarAlle dei eldre matrikkelgardane må dekkastmed ein generell artikkel kvar. Desse må ta føreseg korleis dei er representerte i dei skriftlegekjeldene, samt kva kulturminne som er registrertpå gardane. Vidare bør det drøftas korleis gardanekan ha inngått i eldre eigedomsstrukturar, kvaressursar som har vore nytta, og den økonomiskeog sosiale statusen til gardane. Desse artiklaneskal i dei tilfella der det er mogleg bli illustrert avutskiftingskart montert på Øk-kart, med alle kjendeautomatisk freda kulturminne avmerka. For at detteskal lata seg gjera på ein best mogleg måte, børden nasjonale kulturminnedatabasen Askeladdenbli oppdatert for Årdal kommune. Per 10.07.2008er 37 lokalitetar frå Årdal registrert i Askeladden.Dette er nok berre ein liten del av dei kjende funnafrå kommunen. Det vil truleg vera mellom eitt ogto månadsverk å lasta inn og kartfesta resten avlokalitetane frå Årdal.Dei eldre matrikkelgardane i Årdal inkluderar (iparentes merka første skriftlige kjelde og kjendefornminne). BK står for Bergens Kalvskinn. 18av desse gardsartiklane er skrivne av Vibeke Lia(merka F i det fylgjande), og ligg på Internett:www.sfj.no/arkeologiGnr. 1, Muggeteigen (skogstykke tilhørandekongen, brukt av presten i Lærdal 1723 – navnetter Øystein Mugga død 1337?)Gnr. 2, Naddvik (BK, 1 gravrøys, 3 tufter) (F)Gnr. 3, Hovland (BK, minst 32 røyser, 1steinalderlokalitet) (F)Gnr. 4. Årdalstangen med Tolsgaarden (1563, 11haugar?)Gnr. 5, Prestegården (1603, 1 grav, 2 bautasteinar)Gnr. 6, Lægreid (BK, 4 gravminne, 3 lausfunn fråsteinalderen)Gnr. 7, StedjeneGnr. 8. Eldegard (matrikkelform Hellegard) (BK)Gnr. 9, Ve (BK, minst 9 graver?) (Skrivarhellerenskal ha eigen artikkel) (F)Gnr. 10, Moen ((moa) tilbake til 1666, 1 grav?)– Det er blitt skrive fleire artiklar omYtre MoaGnr. 11, Svalheim (1666, 7 røyser, kolmile) (F)Gnr. 12, Hjelle (1603) (F)Gnr. 13, Vetti (1603, 3 røyser) (F)Gnr. 14, Avdalen (1603)Gnr. 15, Volddal (Trondteigen) (BK)Gnr. 16, Hestetun (1563)(F)Gnr. 17, Midtun (NRJ) (F)Gnr. 18, Øyri (1603) (F)Gnr. 19, Øfsttun (NRJ, 2 lausfunn) (F)Gnr. 20, Mæleim (DN 1309, 3 lausfunn) (F)Gnr. 21, Holsæter (1611, 1 skafthulløks)Gnr. 22, Aabøle (1603)Gnr. 23, Nondal Østre (BK)Gnr. 24, Torpen (1 røys med hellekiste)Gnr. 25, Nondal vestre (1666)Gnr. 26, Brekken (1563)Gnr. 27, Hæreid (BK, 9 røyser?, 1 haug, 2bautasteinar, 1 lausfunn, 1 grav under flat mark?)Gnr. 28, Aarebru (BK)Gnr. 29, Asprheim (DN ca 1500, 1 røys medfotkjede)Gnr. 30 Dalåkre (1563)Gnr. 31. Jamnåkre (DN 1348, 3 røyser? 2gravfunn)Gnr. 32, Seim (NRJ, 2 haugar, 1 røys, 1steinalderfunn, rydningsrøyser)Gnr. 33 Offerdal (BK, spyd frå yngre jarnalder)På nokre av gardane har vore kulturminne som ergravne ut. Med unnatak av Ytre Moa er langt deifleste av desse gravingane frå før 1950-tallet, ogdokumentasjonen er truleg ikkje omfattande nok tilå gje grunnlag for eigne artiklar. Det finst likevelunnatak:-Ei mannsgrav som blei undersøkt i 1985på Hæreid, av Berit Gjerland. Våpengrav.-Eit anna mogleg unntak kunne vereå skrive ein artikkel om fornminna påHovland, der desse er svært mange, ogder Bjørn Ringstad dessutan undersøkte 4røyser arkeologisk i 1981.Når vi får studert materialet meir inngåande,kan det vera fleire kulturminne som må få eigenartikkel. Då vil det også dukka opp gjenstandareller gjenstandskategoriar som det bør skrivast om.14

Utskiftingskart montert på økonomisk kart med alle kjende automatisk freda kulturminneavmerka. Kartet her dekkjer dei fire gardane på Farnes.15

Dokumentasjon av lokalitetarI fleire tilfelle vil visualisering av tid og rom veraein fin presentasjonsmåte av materialet. Her erenkelte lokalitetar meir eigna enn andre. Vi harfunne fram til nokre lokalitetar som vi meinerhøver godt til denne type formidling.SkrivarhellerenSkrivarhelleren er ved sidan av Ytre Moatruleg den viktigaste kjende arkeologiskelokaliteten i Årdal. Det er ein jordbrukshistoriskog busettingshistorisk lokalitet med høgFrå utgravingane på Nyset-Steggje.(Foto: Bergen Museum).pedagogisk verdi, som det er verdt å finne fleirepresentasjonsformer for. Denne lokaliteten egnarseg godt til ei visuell framstilling på nett. Kanhende let det seg gjera å kartfesta gjenstandsfunna,for så å gjera kartfestingane aktive? SidanSkrivarhelleren er eit så stort og viktig funn somfleire har jobba med, skal det presenterast einhistorikk om dette. Kven har jobba der i felt, ogkva er skrive om Skrivarhelleren?Nyset-SteggjeNyset-Steggje utgjer eit geografisk avgrensaområde som er svært nøye registrert, og med fleireutgravne lokalitetar, men óg med mange lokalitetarsom det er relativt lite informasjon om. Her villedet passe å lage ei nettframstilling i form av eitinteraktivt kart der ein kan slå av og på dei uliketypane av kulturminne, og klikke seg vidare innpå litt meir informasjon, og kanskje bilete av deienkelte minna. Dei av minna som det ikkje finstnok informasjon om til at dei eignar seg for artiklarkan slik bli presentert likevel.Ytre MoaVikingtidsanlegget på Ytre Moa peikar segut som svært eigna for til dømes ein virtuellrekonstruksjon. Arkikon har blitt leigd for å utføradette. Dei har allereie laga animasjonar både aveksteriøret og interiøret slik vi ser føre oss at toSlik ein tenkjer seg rekonstruksjonen av eit hus på Ytre Moa. (Illustrasjon: Arkikon).17

av bygningane på Ytre Moa kan ha sett ut. Det erdessutan laga ein 3D-plansje over tufteanlegget.Tanken er at gjenstandsfunna skal merkast av påanimasjonane. Ved aktive lenker skal du få bileteog informasjon om gjenstanden. I tillegg til denvirtuelle framstillinga av korleis det kan ha sett utpå Ytre Moa i vikingtida, bør det også lagast einliten film som viser korleis det ser ut der i dag.Sjå www.sfj.no/arkeologiI samband med presentasjonen av Ytre Moa skaldet bli presentert kven som har jobba i felt på YtreMoa, samt kven som har skrive om gardsanlegget.Det skal lagast ei litteraturliste over litteratur knytttil lokaliteten.Felles framstillingEnkelte prosessar har blitt utført på den samemåten over større område. Då kan det lagast eivisuell framstilling som med lenke til alle artiklanefrå alle kommunane som tek føre seg dessefenomena.JarnvinneÅ vinne ut jarn frå myrmalm er ein komplisertprosess som er vrien å forklara på ein enkel måtei berre ord. Samstundes har slikt arbeid voreviktig både økonomisk og kulturelt, og det har sinverdi å formidla denne gamle teknologien. Bådeprosessen med produksjon av trekol og røstinga,varminga og separeringa av myrmalmen kan bliillustrert i form av data-animasjonar. Slik kan einfå vist korleis ein tenkjer seg omnane, og korleissepareringsprosessen har vore. Gjennomfører eineit slikt prosjekt burde dette vere tilgjengeleg i eilenke frå alle artiklane som omhandlar kulturminneknytt til jarnvinne. Dette prosjektet passar forArkikon.SteinalderreiskapI samband med at det blir skrive artiklar omsteinalderbuplassar, skal det vera informasjon omkorleis steinreiskapar vart laga. Morten Kutschera,som også jobbar på Arkikon, er flink til å lagasteinreiskap. Det er mogleg at han, evt. Arkikon,kan laga ein fin presentasjon av flintknakking.BronsestøypingOgså bronsestøyping vil vera føremålstenlegå visualisera, kanskje både med film oganimasjon. Ørjan Engedal støyper autentiskebronsealdergjenstandar, og kan truleg hjelpa meddette. Han lagar også sett med bronsegjenstandarsom kan kjøpast inn av skulane.GravhaugarSjølv om gravhaugar kan sjå ulike ut, både medomsyn til storleik og fasong, er dei ofte bygd opppå omtrent den same måten. Ein illustrasjon kan påein enkel måte vise dette.AnnaDet skal lagast lenke med litteratur knytt tilkommunen. Det skal dessutan bli presentertlitteratur for fordjuping. Ein del av denne vil blilagt ut i si fullstendige form, i PDF-format.Ein del av dei aktuelle kjeldene er vanskelegtilgjengelege, og vil difor bli omarbeidd. Dettedreiar seg særleg om historiske kjelder som tildømes diplommaterialet og Skattematrikkelenav 1647. Det vil mellom anna med utgangspunkti Skattematrikkelen bli laga ei oversikt over kormykje skatt gardane i Årdal skipreide betalte pådette tidspunktet. Det vil visa den faktiske ogrelative storleiken til gardane i dette skipreidet,og kan brukast som utgangspunkt for å jobba segbakover i tid.Side 19: Oversikt over landskylda på gardanei Årdal i 1647. Landskylda seier noko om korstore/rike gardane var på den tida. Hæreid liggøvst på lista, medan Eldegard har den lågastelandskylda. Sjå tabell og meir utfyllande tekst påside 20.18

9876543210Hæreid Seim Hovland Asperheim Natvik Hestetun Midtun Øyri Øvsttun Nundal Ve Svalheim Dalåkre Jamnåkre Åbøle Holsæter Prestegard Hjelle Vetti Tolsgard Avdalen Brekka Melheim Årebru Offerdal Moa Langvold EldegardSerie119

GardLauper smørAsperheim 4.9Hæreid 8Midtun 3.7Øyri 3.2Ve 2.4Svalheim 2.3Hestetun 4Seim 6.3Hovland 5.0Øvsttun 2.8Natvik 4.6Dalåkre 1.9Jamnåkre 1.7Hjelle 1.4Tolsgard 1Brekka 1Nundal 2.8Melheim 1Åbøle 1.5Holsæter 1.5Avdalen 1Vetti 1.3Moa 0.5Årebru 0.7Eldegard 0.1Offerdal 0.5Langvold 0.3Prestegard 1.5Snitt alle gardar 2.3Den eldre historiapå fjellet på InternettDei inste kommunane på sørsida av Sognefjorden– Årdal, Lærdal, Aurland og Vik utgjer deisåkalla ÅLAV-kommunane. Desse kommunanesamarbeidar på fleire felt, og Årdal har gjortframlegg om at dei fire kommunane skal startaeit samarbeid også om formidling av den eldrehistoria på fjellet. Utmarks- og fjellområda i alledei fire kommunane er omfattande og har gjeverom for mykje aktivitet heilt frå steinalderen tili dag. Berre i små delar av fjellområda har detvore gjennomført systematiske registreringar avkulturminne, men det er likevel kjent store mengdekulturminne. Årdal kommune ynskjer at dei firekommunane saman skal jobba for å gjera dennekunnskapen kjend, og at den mellom anna skalkunne brukast i reiselivssamanheng.(Sjå vedlegg 12).Tabell over kor mykje landskyld gardane i Årdalbetalte i 1647.På førre side er oversikt over kor mykje landskyldgardane i Årdal betalte i 1647. Vi har systematisertopplysningane, slik at gardane som betalte mesti landskyld står lengst til venstre. Dess lenger tilhøgre vi kjem i diagrammet dess mindre betaltegardane i landskyld. Bøndene i Årdal i 1647 varstort sett leiglendingar, og det er difor samanhengmellom kor mykje gardane betalte i landskyldog kor store dei var. Gardar som betalte mykje ilandskyld var altså store/rike. Det er sannsynlegat den relative storleiken i 1647 kan trekkast baktil både mellomalderen og jarnalderen. I 1647 varHæreid den garden som betalte mest i landskyld,8 laupar smør. Det er samanheng mellom dei over30 kjende gravminna på Hæreid frå jarnalderen ogden høge landskylda i 1647.20

4. Anna formidlingI tillegg til den nettbaserte formidlinga somer omtala til no, er det mange måtar å treffapublikum i kulturminna sitt rette miljø. Stoff somblir produsert for Internett, kan på ulike måtarnyttast på andre måtar. Vi har valt å dela detinn i formidlingsmåtar knytt til skulen, og annaformidling.SkulenFormidling i skulen er mogleg å gjennomføre ihøve til alle typar kulturminne, og er eit viktigtiltak som ikkje krev store økonomiske ressursar.Det å etablere god kontakt med skulane i distriktethar mange fordelar. Lærarane vil få størremoglegheit til å knyte undervisninga om eldrehistorie til lokale tilhøve, og slik kan ein spreiemedvit om verdien av kulturminna i det lokalelandskapet. Vidare er dette ein moglegheit til åformidla til ei gruppe som kanskje ikkje sjølvville leita opp slik informasjon. Føredrag og andreprosjekt i skulen kan tilpassast alle klassetrinn,i grunnskulen og på vidaregåande skule. Pånettstaden Skulestova.no vil det bli presentertundervisningsopplegg spesielt tilpassa Årdal, menogså meir generelle læringsressursar om relevanteemne. I grunnskulen kan det vere naturleg å passanoko opplegg inn i Den kulturelle skulesekken.Grunnskulen«Kunnskapsløftet» framhevar det identitetsskapandeelementet. Kunnskap om den eldste tidai landet vil vera med å gje opplæringa i skulen einslik dimensjon. Formidling av arkeologi og eldrehistorie frå lokalmiljøet gjev dessutan ei lokalforankring av lærestoffet. Dette vil vonleg knytaidentitet med heimkommunen og heimfylket, ogviser born og unge kva moglegheiter og verdiarsom er her.Skjøtsel av kulturminneMange grunnskular adopterer kulturminne (sjånettstad http://miljolare.no/tema/kulturminner/artikler/arkeologiske-kulturminner.php). På dennemåten blir kulturminna stelt og teke vare på,samstundes som ungane lærer om arkeologi ogkulturmiljø, og kjem seg ut i naturen til praktiskegjeremål. Ut frå oversikta på nettstaden ser detikkje ut til at skulane i Årdal kommune har knyttseg til slike tiltak. Dette er ei oppgåve som måfylgjast opp kvart år. Ei slik oppgåve kan medfordel tildelast ein skule eller skuleklasse. Dersomskular eller klassar knyter seg til prosjektet,bør dette følgjast opp med informasjon om detutvalde kulturminnet. Det kan mellom anna føregågjennom besøk i klassen av ein arkeolog som kjemog fortel.Aktivitetar knytt tileksperimentell arkeologiAktivitetar knytt til praktiske tilhøve i forhistoriaer godt eigna til å formidla særtrekk ved ulikeperiodar, og forankre dette lokalt. Flintknakking ereit godt døme på ein aktivitet ein kan vise fram tilungar, og som dei kan ta del i sjølv. Andre moglegeaktivitetar inkluderar bogeskyting, neverflettingog matlaging i kokegrop. Slike aktivitetar må tautgangspunkt i kva ressursar og lærekrefter einhar tilgang til i regionen. Kulturavdelinga i Sognog Fjordane fylkeskommune har eit oppleggom steinalderen som er knytt til Den kulturelleskulesekken.I Bergen finst, forutan Arkikon, einskilde klubbarog lag som sit på kompetanse om handverk imellomalder og vikingtid. Ved å gjera avtalemed menneske som sit på slik kompetanse, vildet vere mogleg å lage eit arrangement som”mellomalderdag”, ”steinalderdag” eller liknandetil dømes i haust- eller vinterferien. Det vil vereideelt å samarbeide med SFO på skulane om eitslikt arrangement. Då vil ein kunne sikre at det ermange vaksne til stades.Vidaregåande skuleBlant kompetansemåla i Vg3 i studieførebuandeutdanningsprogram, historie, finn vi:”...eleven skal kunne identifisere og vurderehistorisk materiale av ulik art og opphav somkilder, og bruke det i egne historiskeframstillinger”,”...eleven skal kunne forklarehvordan naturressurser og teknologisk utvikling21

har vært med på å forme tidlige samfunn”,”...eleven skal kunne gjøre rede for årsaker til atfolkegrupper emigrerer, og drøfte konsekvenser avderes møte med andre kulturer”.Gjesteforelesningar i eldre historie-fagetEldre historie er eit fag på klassetrinn 2 i denvidaregåande skulen, men vekta i undervisningaligg oftast på historisk tid. Ut frå dessekompetansemåla, kunne det ligge til rette foreit lokalt undervisningsopplegg, kanskje medekskursjon. Ein kan skildre arkeologiske metodar,konkretisere korleis arkeologiske og skriftlegekjelder kastar ljos over samfunnet på ulike måtar,kva informasjon ein kan trekkje ut av dei ulikeforhistoriske lokalitetane i området, gjennom dømefrå Årdal. Ei kompetanseheving i vidaregåandeskule når det gjeld kva verdi kulturminnahar i den arkeologiske forskinga vil kommekulturminnevernet til gode på sikt.Idémyldring/essaykonkurranseDersom ein kan engasjere ungdommar til åtenkje over kulturminne og deira plass i eitmoderne landskap, har ein oppnådd mykje. Deter interessant å sjå om det er mogleg å få elevari vidaregåande skule til å uttrykke noko omsi oppfatting av kulturminne. Ved å lansere eiskrivekonkurranse knytt til kulturminne kan einfinne ut om der er resonnans for dette. Dette kanvriast meir litterært, ved å be deltakarane skildra tildømes aktivitetar dei veit har gått føre seg i eldretid.TurstigarDet skal skrivast artiklar om alle kulturminnelokalitetari kommunen. Alle artiklane skalkartfestas. For artiklane om dei kulturminna som ersynlege, og som er greie å kome seg til på to bein(og som ikkje er alt for sårbare for slitasje), kandet også leggast inn ei lenke til ein vegbeskriving.Mange av kulturminna ligg i fjellområde der folkferdast på tur. I dei tilfella der det er mogleg, kanein knyte kulturminna til kjende turstigar, gjernei samarbeid med Turistforeninga (dei har allereieturforslag ute på nett, og bør kunne lenke attendetil Kulturhistorisk leksikon). Dette bør helst gjerastav nokon som er svært godt kjend i Årdal. Bådeutvalet av kulturminne som kan eigne seg og det åskrive ein god instruksjon må delvis gjerast i felt.Eit slikt opplegg kan med fordel kombinerastmed skilting. Likevel er store skilt med mykjeinformasjon langt oppe på fjellet og i utmarkikkje ei god løysing. Skilta blir fort øydelagt, ogser etter kort tid lite tiltrekkande ut. Ei moglegløysing kan vere at ein berre set opp eit lite skilt,med eit telefonnummer ein kan ringe, der einautomatsvarar fortel om kulturminnet.Ein kan også vri oppgåva meir praktisk, ved tildømes å be deltakarane om å foreslå måtar åformidle kunnskap om kulturminne som finst ideira lokalmiljø. Dersom dette fungerar og einfår inn gode forslag kan det følgjast opp medgjennomføring av nokre av forslaga, heilt ellerdelvis styrt av deltakarane.Formidlingstiltak utanfor skulenStoffet som blir produsert og presentert påInternett, kan også nyttast på fleire andre måtar. Pådenne måten kan menneska oppleva kulturminnader dei er blitt skapt.22

5. Samarbeid og organiseringSom det kjem fram i rapporten til Skrede (Skrede2008: 5), er fleire institusjonar representerte istyringsgruppa rundt prosjektet. Institusjonane harsagt seg villige til å ta på seg enkelte oppgåverknytt til det vidare arbeidet (ibid.: 29). Det vilvera viktig å gjera seg nytte av den kompetansensom finst hjå Kulturavdelinga i fylkeskommunen,på ABM-institusjonane i fylket, samt BergenMuseum som har ansvaret for dei arkeologiskegjenstandssamlingane frå Årdal.dømes ta del i å fotografera kulturminne, medverkatil skilting av kulturminne og ta del i skjøtsel.Nettsider til aktuelle aktørar bør lenkast opp til sidaom eldre historie.Både Møre og Romsdal og Hordalandfylkeskommunar har vist interesse for prosjektet.Eit vestlands-samarbeid vil vera tenleg for detvidare arbeidet, både når det gjeld arbeidet i Årdalog med resten av fylket.I tillegg til dei større institusjonane vil det veranyttig å knyta til seg mindre aktørar i lokalmiljøet,slik som lokalhistoriske lag og skular. Dei kan til6. FramdriftSamstundes som denne rapporten vart skriven,vart det også sett i gong artikkelskriving. VibekeLia har brukt 1-2 månadsverk på å skriva artiklarom dei fleste gardane i Årdal kommune, medanKari Larsen har skrive 8 artiklar om Ytre Moa.Tidlegare har Gisle Jakhelln skrive to artiklar omplanane om å rekonstruere to av bygningane påYtre Moa. Arkikon har vore engasjert til å lagaanimasjon over korleis vi tenkjer oss at Ytre Moahar sett ut i vikingtida. Det meste av dette er ferdig,og publisert på Internett. Planen er at alt dette skalferdigstillast og publiserast i løpet av hausten 2008.6.-8. november 2008 vart NAM (NorskArkelogimøte) arrangert i Stavanger. Det er eitseminar som kvart år blir arrangert for arkelogar,og er veldig viktig for å halda seg orientert omkva som skjer i arkeologimiljøet her i landet. PåNAM er det ein poster-sesjon der formidlings- ogforskingsprosjekt blir presenterte. Formidlingsprosjektetmed utgangspunkt i arbeidet som ergjort om Årdal kommune vart presentert på postersesjonenpå NAM. Plakaten om formidling avforhistorie og eldre historie gjekk av med sigeren!Som rapporten viser, er arbeidet som til no ergjort når det gjeld Årdal, berre ein del av størreplanar. For å koma vidare med planane, må detsetjast av ressursar. Årdal kommune ser på ulikemoglegheiter for frikjøp av arbeidskraft for åfortsetja arbeidet. Det er alt inngått avtale om atMarit Anita Skrede skal skriva nokre artiklar medutgangspunkt i Nyset-Steiggje undersøkinga.Hausten 2008 var det søkt om midlar frå ABMUtvikling for å føra formidlingsprosjektet vidarefor Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal.Diverre kom me ikkje opp i konkurransen medmange andre gode prosjekt denne gongen.23

7. KostnadDet er veldig varierande kor store ressursar sommå setjast inn for å realisera dei ulike tiltaka somer skisserte. Ein del av tiltaka bør skje i samarbeidmed kulturavdelinga i Sogn og Fjordane ogBergen Museum. Ei større samla satsing for heilefylket bør gå over 2-4 år, og det må tilsetjastprosjektleiar. Eit slikt prosjekt må disponera fastfagleg kompetanse tilsvarande 2-4 årsverk. Vidareer det realistisk å rekna med 1 månadsverk forå laga denne planen, og rundt 4 månadsverk forå utarbeida oversyn over kjelder, skriva artiklar,laga animasjonar og rekonstruksjonar, utarbeidaopplegg til bruk i skulen med meir. Prisen foreit månadsverk kan vi grovt setja til 40 000kroner. Totalt vil det seia rundt 200 000 for kvarkommune. Det vil også vera trong for midlar tildrift og reise, samt til teknologiske tenester.8. Forventa resultatMed dette formidlingsprosjektet skal vi nå allebrukargrupper som er interesserte i forhistoria ogeldre historie i Årdal. Målet er at alle på ein enkelmåte skal finna fram til den informasjonen deiynskjer. Det tyder at her må vera interessant stoffsame kva utgangspunkt lesaren har.Nettsida der det kulturhistoriske materialet vertformidla, bør oppdaterast etter kvart som det vertutført arkeologiske registreringar og utgravingar.Ein føresetnad for at det skal bli fylgt opp er atøyremerka midlar må setjast av til dette arbeidet.Det er eit mål å presentera alle kulturminne fram tilreformasjonen i Årdal kommune. Det skal gjevastinformasjon om strukturar og gjenstandsfunn. Detskal vera godt fotomateriale, samstundes som godeteikningar er ein viktig del av dokumentasjonen.I tillegg er målet å presentera det historiskematerialet frå Årdal fram til reformasjonen. Dettemå vera tilgjengeleg både i primær og omarbeiddform.9. OppsummeringGjennom arkeologiske registreringar ogutgravingar veit vi mykje om korleis menneska harlevd i Årdal gjennom årtusena. For om lag 1000 årsidan byrja det å koma skriftleg materiale, og detteauka på frå 1600- og 1700-talet. Hovudmålet meddette formidlingsprosjektet er at kunnskapen omtidlegare tider i fylket må gjerast meir tilgjengelegfor publikum. Det er viktig med lokal forankring.På denne måten kan publikum enkelt finnainformasjon om kummunen sin. Tanken er at vi ihovudsak skal nytta Internett, men også ta i brukandre måtar å formidla på. Håpet er vidare at meirkunnskap om historia vår vil gjera publikum meirmedvitne om verdien av kulturarven.24

VedleggVedlegg 1Større registreringsrapportar frå Årdal26426 Rapport 15.01.1990 21377 Bjørgo, Tore,Historisk museum26098 Rapport 27.06.1962 10722 Rosenqvist, Einar,Historisk museum26112 Rapport 06.11.1974 10728 Fasteland, Arthur,Historisk museum26113 Rapport 06.11.1974 10728 Fasteland, Arthur,Historisk museum26149 Rapport 11.11.1982 10731 Bjørgo, Tore,Historisk museum26150 Rapport 07.12.1982 10731 Bjørgo, Tore,Historisk museum26168 Rapport 15.12.1986 10731 Bjørgo, Tore,Historisk museum26179 Rapport 03.12.1987 10731 Bjørgo, Tore,Historisk museum48870 Rapport 27.11.1998 41014 Kristoffersen,Kari K., BergenMuseum48871 Rapport 01.12.1998 41014 Olsen, AsleBruen, Lødøen,Trond Klungseth,Kristoffersen,Kari K., BergenMuseum48874 Rapport 10.01.1999 41014 Hjelle, Kari Loe,Botanisk Museum48874 Rapport 10.01.1999 41014 Lødøen, TrondKlungseth, BergenMuseum48884 Rapport 15.01.2000 41014 Lødøen, TrondKlungseth, BergenMuseumÅrsrapport for Ytre Moa1989.Rapport fra Universitetetsoldsaksamling, Oslo ogHistorisk Museum, UiB:Arkeologiske undersøkelserved Tyin sommeren 1962.Arkeologiskeregistreringer/synfaringeri Nysetvassdraget i Årdalkommune, Sogn ogFjordane.Arkeologiskeregistreringer/synfaringeri Stedjevassdraget iÅrdal kommune, Sogn ogFjordane.Foreløpig rapportom kulturhistoriskeundersøkelser 1981, ogutkast til arbeidsplan ogbudsjettbegrunnelse for1982.Nyset - Steggje.Foreløpig rapport omde kulturhistoriskeundersøkelser 1982, ogutkast til arbeidsplan ogbudsjettbegrunnelse for1983.Nyset - Steggje. Foreløpigrapport om arkeologiskeundersøkelser i 1986 ogbudsjett for 1987.Foreløpig rapport omkulturminner og miljø frånyare tid.Foreløpig rapport fråregistreringane for nytt Tyinkraftverk.Vegetasjonshistoriskeundersøkingar for nytt Tyinkraftverk.Nytt Tyin kraftverk.Registrering av automatiskfreda kulturminne.Nytt Tyin kraftverk.Tilleggsregistreringar 1999.Formidling avfornminneRegistreringRegistreringRegistreringRegistreringRegistreringRegistreringKraftutbyggingÅrsrapport 1987 forarkeologiske undersøkelserved Nyset-Steggjeutbyggingen.KonsekvensutgreiingRegistreringAnalyse avbotaniskmaterialeRegistreringRegistreringMOAÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjellet25

Vedlegg 2Utgravingsrapportar26580 Rapport 01.07.1941 11356 Fett, Per, BergensMuseum26533 Notat 01.01.1965 11343 Bakka, Egil,Historisk museum26558 Rapport 25.11.1988 11345 Prescott,Christopher,Historisk museum26566 Rapport 17.04.1989 11345 Prescott,Christopher,Historisk museum26306 Rapport 30.10.1964 10785 Bakka, Egil,Historisk museum26307 Rapport 30.10.1964 10785 Bakka, Egil,Historisk museum26316 Brev 17.07.1965 10786 Bakka, Egil,Historisk museum26317 Rapport 10786 Bakka, Egil,Historisk museum26320 Rapport 16.10.1967 10787 Lillehammer,Arnvid, Historiskmuseum26321 Teikning 21.07.1966 10787 Lund-Johansen,Siri26322 Teikning 10787 Bakka, Egil,Historisk museum26323 Teikning 10787 Bakka, Egil,Historisk museum26324 Teikning 10787 Bakka,Egil,Historiskmuseum26325 Funnliste 10787 Zoologisk MuseumUiBUtgraving avlanghaugen vedaluminiumsfabrikkenpåÅrdalstangen.Prøvegraving iSkrivarhelleren iMoadalen, Årdal k.Rapport omSkrivarhelleren- Årdal i eibrytningstid.Årsrapport forSkrivarhellerenprosjektet 1988.Utgraving av haug4 på Ytre Moa,Årdal, Sogn ogFjordane.Gransking avgårdsanlegg fravikingtiden på YtreMoa, Årdal, Sognog Fjordane.Vedrørendeoversendelseav skisse overutgravingsområdetpå Ytre Moa.Haug 16, YtreMoa, Årdal, Sognog Fjordane.Utgraving av tuftF på Ytre Moa,Årdal.Skisse over tufterpå Ytre Moa.Tegning av tuft Efra utgraving påYtre Moa.Tegninger frafornminner,hustufter oggravhauger påYtre Moa.Fotografier fragravhaug 19 påYtre Moa.Liste overfragmentfunnunder utgravingpå Ytre Moa.26326 Funnliste 10787 Historisk museum Funn fra utgravingav gårdsanleggfra vikingetiden påYtre Moa, Årdal,Sogn og Fjordane.UtgravingPrøvegravingFormidling avfornminneFormidling avfornminneUtgravingRegistreringUtgravingUtgravingUtgravingFormidling avfornminneFormidling avfornminneFormidling avfornminneFormidling avfornminneAnalyse avzoologiskmaterialeFunn av oldsakÅRDALSTANGENVEVEVEMOAMOAMOAMOAMOAMOAMOAMOAMOAMOAMOA26

26353 Rapport 14.05.1967 10790 Lillehammer,Arnvid, Historiskmuseum26432 Rapport 01.05.1990 11307 GeophysicalSurveys26434 Brev 30.08.1990 11308 Bjørgo, Tore,Historisk museum26437 Rapport 01.12.1989 11307 Dietrichson,Helene, Hyllseth,Jan Erik,Institutt forarkitekturhistorie48895 Rapport 16.01.2003 41289 Komber, Jochen,ArkeologiskMuseum iStavanger49232 Rapport 01.02.2003 41289 Roberts, Howell,Hansen, SteffenStummann,Komber, Jochen26243 Rapport 29.11.1985 10765 Gjerland, Berit,Historisk museum26514 Rapport 14.09.1987 11333 Pilø, Lars,Historisk museumYtre Moa - Etgårdsanlegg fravikingtiden.Report onGeophysicalSurvey Ytre Moa,Norway. May1990. Client:University ofBergen.Vedrørendegeofysiskeundersøkelserfra Ytre Moaoversendt fraGeophysicalSurveys i York.Disse bekreftetindikasjoner på enrekke fornminnerpå Ytre Moa somikke er registrert.Ytre Moa ogtuftene.Kort foreløpigrapport fråettergravingapå Ytre Moasom viser fleirebyggefaser.Etterutgraving ituft B på Ytre Moa.Utgraving avbrent mannsgravfra vikingtidenunder flat mark påHæreid.Utgraving av muliggravrøys på Seim.Formidling avfornminneFormidling avfornminneAnalyse avjordprøveFormidling avfornminneUtgravingUtgravingUtgravingUtgravingMOAMOAMOAMOAMOAMOAHÆREIDSEIM27

Vedlegg 3Avisutklipp frå TopArk26536 01.01.1987 Sogn og Fjordane Arkeologane treng hjelp. VE26537 16.07.1987 Sogningen/SognsAvisFunna i Nyset-Steggje kastar nytt lys over norskog nord-europeisk historie.VE26538 16.07.1987 Sogn Dagblad Oppsiktsvekkande oldfunn i Årdal. VE26539 03.08.1987 Bergens Tidende Steinalderfunn i Årdal. VE26540 03.08.1987 Sogn og Fjordane Oppsiktsvekkjande funn i Årdal. VE26541 01.08.1987 Sogningen/SognsAvisNytt, interessant funn i Moadalen.VE26548 21.06.1988 Sogn Dagblad Unike oldfunn ved “Skrivarhedlaren” i Årdal.“Referansefunn frå bronsealderen”.VE26549 22.07.1988 Bergens Tidende Bronsealderhverdag i Årdalsfjellene. VE26550 01.07.1988 Sogn Dagblad Oldfunnutstilling i Årdal. VE26552 10.09.1988 Prescott,Christopher,Historisk museumPressemelding i forbindelse med Industri- ogKulturdager i Årdal om Skrivarhellerprosjektet.VE26553 19.09.1988 Sogn og Fjordane Industri og kulturdagane i Årdal:Fornminneutstilling opnar “showet”!VE26553 19.09.1988 Sogn og Fjordane Skrivarhelleren eit sjeldsynt funn: Gjev kunnskapom folket for 4400 år sidan.VE26554 23.09.1988 Sogn Dagblad Funna i Skrivarhedlaren: Metallurgiens revolusjon. VE26555 24.09.1988 Sogningen/SognsAvis26556 29.09.1988 Sogningen/SognsAvisFornmineutstilling på Klingenberg.Funna frå Skrivarhedlaren: Utstilling i Årdal istarten på desember.VEVE26558 25.11.1988 Prescott,Christopher,Historisk museumPressemelding: den arkeologiske utstillingen“Skrivarhelleren - Årdal i ei brytningstid”.VE26559 05.12.1988 Sogn og Fjordane Oppsiktsvekkjande arkeologiske funn: Årdal bør fåbronsealdermuseum?VE26559 05.12.1988 Sogn og Fjordane Etter oppsiktsvekkjande funn: “Bronse” - Museum? VE28

26560 05.12.1988 Sogn og Fjordane Funna ved Skrivarhedlaren i Årdal blir utstilling. VE26561 06.12.1988 Bergens Tidende Bronsealderfunn på utstilling i Årdal. VE26562 08.12.1988 Sogningen/SognsAvisEldste metallfunna i Noreg.VE26563 12.12.1988 Sogn og Fjordane Utgravingane i Skrivarhelleren: Eldste metallfunni Noreg.VE26564 12.12.1988 Sogn Dagblad Funna frå Skrivarhelleren utstilt i Årdal: Bindsaman gamal og ny tid.VE26382 26.03.1983 Indre Sogn,Bygdeblad for Årdalog LærdalNye graver fra vikingtida oppdaga i Naddvik? Ogno kjem gangvegen Ytre Moa.MOA26385 07.05.1983 Indre Sogn,Bygdeblad for Årdalog LærdalHistorisk Museum i brev til Årdal kommune: -Vikingstidsgarden på Ytre Moa kan bli kulturperlai Årdal.MOA47038 11.04.1996 Sogn Avis Studentar med oppgåve på Ytre Moa. Eineståandeanlegg får si løysing.MOA47038 16.03.1996 Sogn Avis Løysing for Ytre Moa. MOA47038 11.05.1996 Sogn Dagblad Kulturskatt av dimensjonar. MOA26077 17.07.1959 Bergens Tidende Kvifor bautastein og gravrøys? Årdalhøgfjellet26080 Dolk av flint funnet i Årdal. Årdalhøgfjellet26087 05.09.1960 Bergens Tidende Fin spjotodd av jarn funne høgt til fjells. Årdalhøgfjellet26099 23.07.1963 Bergens Tidende Hotell får privat oldsaksamling. Årdalhøgfjellet26142 02.10.1981 Sogn og Fjordane Konsesjonssaka for Nysetvassdraget ikkje oppatti Årdal heradsstyret. Eventyret frå “ Seimsdalen “kallar folket i Naddvik vassleidninga.Årdalhøgfjellet26143 09.10.1981 Sogn og Fjordane Utbygginga av Nyset-Steggja-vassdraget utsett eitår.Årdalhøgfjellet26144 09.10.1981 Bergens Tidende Anleggsmaskinar bit for bit inn i Jotunheimen. Årdalhøgfjellet26145 Sogn og Fjordane Veg frå Vikadalen til Riskallvatn: Milliondifferansari kalkylane.26145 Sogn og Fjordane Nyset / Steggjeutbygginga: Tokmiljødepartementet standpunkt på feil premissar?ÅrdalhøgfjelletÅrdalhøgfjellet29

Vedlegg 4Bygdebøker frå ÅrdalBjørkum, Anders 2004:. Soga om Viki og Vikadalen : garden, grendi, ætti.Laberg, Jon 1923: Årdal i Sogn Bygd og ætter, Årdal Sogelag 1994Ve, Søren 1971: Bygdebok for Årdal, band I og II. Utgjeven av Årdal Sogelag. Årdalstangen 1971Midttun, Sigurd Dahl 1958: Stadnamn i Årdal, Årbok nr. 4 frå Årdal Sogelag. Bergen 1958Vedlegg 5Publiserte rapportar med stoff frå ÅrdalBjørgo, Tore, Kristoffersen, Siv og Prescott, Christopher 1992: Arkeologiske undersøkelser i Nyset-Steggjevassdragene 1981-87. Arkeologiske Rapporter 16, Historisk museum, Universitetet i Bergen 1992.Gustafson, Lil 1982: Arkeologiske registreringar i Mørkri, Utla- og Feigumvassdraget. Verneplan forvassdrag – 10 års vernede vassdrag. Arkeologiske rapporter 4, historisk museum, Universitetet i Bergen1982.Mølmen, Øystein 1977: Viltbiologiske forundersøkelser i Jotunheimen/Breheimen, Felt 1, 3, 4 og 5. Fangst ogjakt på villrein. Direktoratet for vilt og ferskvannsfisk/Viltforskningen, Trondheim og NVE-Statskraftverkene,Oslo. 1977.Prescott, Christopher, Soltvedt, Eli-Christine 1991: Kulturhistoriske undersøkelser i Skrivarhelleren, Historiskmuseum, Universitetet i BergenVedlegg 6Hovudoppgåver i arkeologi som tek føre seg forhold i ÅrdalBrattekværne, Cathrine 2006: Kirkesteder i Indre Sogn. En arkeologisk analyse av religionsskiftet, medutgangspunkt i kirkesteder i Indre Sogn. Hovedfagsoppgave i arkeologi, Universitetet i Bergen.Børsheim, Ragnar L. 1995: Jarnalderens drikkeutstyr: fra romertid til vikingtid i Vest-Norge.Hovedfagsoppgave i arkeologi, Universitetet i Bergen.Dommasnes, Liv Helga 1976, Yngre jernalder i Sogn: forsøk på sosial rekonstruksjon, hovedoppgave iarkeologi, Universitetet i Bergen 1976.Gjerland Berit 1985: Bergartsøkser i Vest-Norge: distribusjon sett i forhold til praktisk funksjon, økonomisktilpasning og tradisjon i steinalderen. Hovedoppgave i arkeologi, Universitetet i Bergen.Gundersen, Sigrid Mannsåker 2004: Landskap og samfunn i seinmesolitikum Distribusjon og diskusjon avlokaliteter og gjenstander i Sogn og Fjordane og på Sunnmøre. Hovedfagsoppgave i arkeologi, Arkeologiskinstitutt, Universitetet i Bergen.Helgen, Geir 1973: Hordaland, Sogn og Fjordane i merovingertid. Hovedoppgave i arkeologi, Universitetet iBergen.Idsøe, Rune 2004: Fortellinger om sverdet Våpenverdighet, ære og krigerideologi i yngre jernalder.Hovedfagsoppgave i arkeologi med vekt på Norden, Arkeologisk Institutt, Universitetet i Bergen.Jenssen, Atle 1998: Likearmede spenner Overgangen mellom eldre og yngre jernalder i Norge – enkronologisk analyse. Hovedfagsoppgave i arkeologi med vekt på Norden, Universitetet i Bergen.Johnsson, Trine 1993: Sein-neolittisk tid i Sogn og Fjordane: gjenstandstyper og funndistribusjon.30

Hovedoppgave i arkeologi, Universitetet i Bergen.Lødøen, Trond Klungseth 1995: Landskapet som rituell sfære i steinalder : en kontekstuell studie avbergartsøkser fra Sogn. Hovedoppgave i arkeologi, Universitetet i Bergen.Moberg, Eva 1992: Vikingtidssverdene : hjemlig produserte eller importerte : med utgangspunkt i et lokaltsverdmateriale fra Sogn og Fjordane. Hovedoppgave i arkeologi, Universitetet i Bergen.Olsen, Thomas Bruen 2004: Egger av tid og rom. Transformasjonen av steinalderens fangstsamfunn i Vest-Norge. Hovedfagsoppgave i arkeologi. Arkeologisk institutt, Universitetet i Bergen.Pilø, Lars 1989: Den førromerske jernalder i Vestnorge : et kulturhistorisk tolkningsforsøk. Hovedoppgave iarkeologi, Universitetet i Bergen.Prescott,Christopher 1986: Chronological, typological and contextual aspects of the Late Lithic Perioda study based on sites excavated in the Nyset and Steggje mountain valleys, Årdal, Sogn, Norway.Hovedoppgave i arkeologi, Universitetet i Bergen.Prescott, Christopher 1993: From Stone Age to Iron Age: a study from Sogn, western Norway, Avhandling(dr.phil.), Universitetet i Bergen.Rabben, Anders 2002: Med vevsverd og stekepanne. Tekstilredskaper og kjøkkenredskaper i vestnorskemannsgraver fra yngre jernalder. Hovedfagsoppgave i arkeologi med vekt på Norden, Universitetet i Bergen.Solberg, Bergljot 1985: Norwegian spear-heads from the Merovingian and Viking periods. Avhandling(doktorgrad) - Universitetet i Bergen.Søborg Hans Christian 1986: Skiferkniver sør for Polarsirkelen i Norge : en analyse av attributter, typerog geografisk fordeling med bakgrunn i det fennoskandiske skiferkompleks. Hovedoppgave i arkologi,Universitetet i Bergen.Vedlegg 7Hovudoppgåver/doktorgrader i historie som tek føre seg forhold i ÅrdalBotheim, Ragnhild 1999: Trolldomsprosessane i Bergenhus len 1566-1700 Hovedoppgave i historie -Universitetet i Bergen, 1999 II. http://hdl.handle.net/1956/1236Ugulen, Jo Rune 2006: ”...alle the knaber ther inde och sædescwenne...” : ei undersøking i den sosialesamansetjinga av den jordeigande eliten på Vestlandet i mellomalderen. Avhandling for graden PhilosophiaeDoctor (PhD) ved Universitetet i Bergen. http://hdl.handle.net/1956/2108Vedlegg 8Elevarbeid frå Høgskulen i Sogn og FjordaneAsperheim, Karin 2004: Vatnet i Årdal gjennom 400 år, 78 s. Sogndal: Høgskulen i Sogn og Fjordane.Bergerud, Anna N. 1998: Årdal, 36 s. Sogndal: Høgskulen i Sogn og Fjordane.Hjelmevoll, Frode Magne 1997: De møttes på Turtagrø, in J. K. Nordmark (ed.), 31 s. Sogndal: Høgskulen iSogn og Fjordane.Peel, Tomas, Rørlien, Karen and Smines, Torfinn 1997: Gjengroing av kulturminner på Modvo og Ytre Moa.Sogndal: Høgskulen i Sogn og Fjordane.Strand, Bodil Arnesen 1995: Seterbruket i Indre Sogn før 1930, 46 s. Sogndal: Høgskulen i Sogn og Fjordane.31

Vedlegg 9Artiklar og anna som er relevant for å formidla historia fram til 1700 for ÅrdalAlmgren Bertil 1955: Bronsnycklar och djurornamentik vid övergången från vendeltid till vikingatid.Avhandling (doktorgrad), Uppsala universitet.Anker, Leif 2000: Stokk: eller stein? : kirker, byggemåter og mulige byggherrer i indre Sogn omlag 1130-1350: belyst ved et utvalg kirker fra perioden. Hovedoppgave i kunsthistorie - Universitetet i Oslo.Bjørgo, Tore 2005: Iron Age house remains from mountain areas in inner Sogn, Western Norway. I: Fra funntil samfunn Jernalderstudier tilegnet Bergljot Solberg på 70-årsdagen. Knut Andreas Bergsvik og AsbjørnEngevik jr. (red.), Universitetet i Bergen Arkeologiske Skrifter 1.Diinhoff, Søren 2005: The issue of infield and outfield. I: ‘Utmark’ The Outfield as Industry and Ideology inthe Iron Age and the Middle Ages. Ingunn Holm, Sonja Innselset and Ingvild Øye (eds.). UBAS international1, Universitetet i Bergen.Dybdahl Audun 1976: Agrarkrisen i Indre Sogn. Bosetningsmessige og økonomiske forhold i Årdal, Lærdal ogBorgund ca. 1200 – 1600. Punktanalyse for det nordiske ødegårdsprosjekt, Delmanuskript februar 1976.Prescott, Christopher 2006: Copper production in Bronze Age Norway? I: Historien i forhistorien. Festskrifttil Einar Østmo på 60-årsdagen. Håkon Glørstad, Birgitte Skar og Dagfinn Skre (red.). Skrifter nr. 4,Kulturhistorisk museum, Universitetet i Oslo.Vedlegg 10Utskiftingskart frå gardane i ÅrdalDalaker innmark, 1865Dalaker, Aspreim Årebru, ein del utmark, 1868Fenningdalen tilh. Seim og Jamnåkre, 1928Hæreid, innmark, 1859Hereidsklætten 1865Kletta, utmark, 1966Loi (=gnr 4-6), utmark, 1952Seim, innmark, 1867Stedje, utmark, 1957Sundeim og Høysete, utmark, 1954-1955Årdalstangen, Prestegarden og Lægreid frå 1865Tangen og Lægreid, uthagen, 1892Voldal, innmark, 1865Farnes (gardane Øvsttun, Midttun, Hestetun og Øyri, innmark) frå 1865Øvstetun, Hestetun, Midtun og Øyri, utmark, 1892Åbøle, innmark, 1882Årdal prestegardsskog, Kolvåsteigen, 1883Årdal prestegardsskog, Onseterteigein, 1883Årdal prestegardsskog, Vasbukt- og Løysteigen, 188332

Vedlegg 11Artikkel frå Kulturhistorisk leksikon: www.fylkesarkiv.no© Celt funnen på Ytre Moa. Ein celt ellerei holkøks er ei øks laga av bronse. Dessevart brukt til arbeid med tre.© Ytre Moa er ein grus- og sandterrasse som ligg om lag 100 meter overhavet, ved foten av den stupbratte sørsida av fjellet Moakamben i ØvreÅrdal. Den blå røyken kjem frå aluminiumsverket nedanfor.Garden Ytre Moa - gardsdriftog ressursutnytting© Bissel frå Ytre Moa. Eit bissel ersamansetninga av reimar som blir festarundt hovudet på hesten. Det blir brukt tilå styra hesten i rett retning.Livberginga på Ytre Moa henta dei frå det samenaturgrunnlaget som folk har gjort fram til nyare tid - fråjorda, skogen og fjellet. Saman med tufter, steingjerde oggravfunn, vitnar gjenstandsfunna om ei variert utnyttingav naturgrunnlaget. Garden vart fråflytta på 900-talet,truleg på grunn av vassmangel. Området har sidan ikkjevore dyrka, og det gamle gardsanlegget frå vikingtida erdifor så godt som urørt, og har gitt oss mykje ny ogoverraskande kunnskap om vikingtida i Noreg.© Hestesko og brodd frå Ytre Moa.Brodden vart sett inn som einhesteskosaum og bøygd for å sitja støtt.Husdyra var viktigeJordbrukstilhøva for åkerbruk har vore nokså sparsame på YtreMoa. Den beste jorda på Moa-terrassen finn vi der som sjølvehusa er plasserte - på den austlege delen av terrassen. Ikkjedesto mindre - bonden på Ytre Moa driv åkerbruk i vikingtida.Her er funne både ard og jordhakke, og det er i tillegg funne eindel av ei handkvern som viser at dei mol korn.Det er likevel husdyrhaldet som tradisjonelt har vore dendominerande hovudgreina i jordbruket i Årdal, og funnmaterialetfrå Ytre Moa vitnar om at det var slik også i vikingtida. Avjordbruksreiskap funne på Ytre Moa er det reiskap knytt tilforsanking - slik som sigd og ljå - som dominerar, medan reiskapknytta til jordbearbeiding er i mindretal.© Pilspiss frå Ytre Moa. Pilspissen viser atmenneska på Ytre Moa har drive medjakt.Overskot av ullTradisjonelt har sau og geit vore dei viktigaste og mest tallrikehusdyra på bruka i Årdal. I siste del av 1800-talet og byrjinga av1900-talet var faktisk geitost eller mysost den viktigasteeksportartikkelen frå Årdal (Helland 1901). Det er m.a. funnesvært mange tekstilreiskapar på Ytre Moa, noko som kanavspegle at husdyrhaldet har gjeve grunnlag for einoverskotsproduksjon av ull. Funn av spinnehjul og vevlodd forteloss at dei har spunne ull og veve vadmål. Tekstilreiskapaneutgjer eit markert innslag i gjenstandsfunna, og avspeglar trulegogså den tyding dette handverket hadde, både på garden og iregionen for øvrig, i denne perioden (Dommasnes 1987).33

Hest som trekkdyr og ridedyrI tillegg til ull, gav husdyra vikingbonden og huslyden hans detmeste av det dei trong til dagleg: kjøt, mjølk, ull, skinn, horn ogbein. På Ytre Moa har dei hatt både gris, sau, geit, ku og hest.Funn av beisel, hestesko og hovbrodd fortel at hesten har vorenytta som trekkdyr og truleg også som reide- og ridedyr.© Rekonstruksjon av eine huset på YtreMoa.© Den eine hustufta på Ytre Moa etter atden vart rydda for skog og busker.Jakt i fjellaI alle dei tre bustadhusa er det funne fleire typar pilespissar avjarn. Ein type med klufta blad har truleg vore nytta tilsmåviltjakt, men dei fleste pilene er av ein vanleg bladformatype som har vore nytta til større vilt. Jakt på fugl, reinsdyr ogandre pelsdyr har tradisjonelt vore viktige bi-næringar i Årdal.Fleire undersøkingar har synt at jakt har vore viktig i detteområdet i yngre jarnalder, (t.d Hofseth 1980, Bjørgo et al.1992). Bruken av ressursane i høgfjella aukar frå eldre til yngrejarnalder, noko ein m.a kan sjå av dei mange tuftene frå yngrejarnalder i høgfjellet. I tillegg til tufter, finn vi også restar avfangstinnretningar som t.d. dyregroper frå denne perioden, m.a.langsmed Nyset-Steggjevassdraget (Bjørgo et al. 1992, Bjørgo2005).StølaneDei fleste av gardane i Årdal hadde i historisk tid fleire stølar, såogså Moa-garden. Dei mange tuftene etter stølshus somarkeologane har avdekka i høgfjellet i Årdal dei siste åra, gjerdet også rimeleg å tru at bonden på Ytre Moa har nytta fjellbeiteom sommaren. Fleire av husa som er undersøkte på høgfjellet,og som ein reknar med har vore stølshus, har same storleik,byggjemåte og innreiing (eldstad og kokegrop) som husa på YtreMoa. Bein funne i desse husa, viser at dei vart nytta både somstøls- og jaktbuer (Bjørgo 2005). Her er funne bein av bådereinsdyr, rype og bjørn, i tillegg til fiskebein og bein av sau/geit,ku - og til og med gris.Artikkelnummer:SFFkI-104160Forfattar og datering:Kari Larsen, 2007Prenta kjelder:Bakka, E. 1965. Ytre Moa xx eit gardsanlegg frå vikingtida i Årdal i Sogn.Viking bind XXIX.Bakka, E. 1971. Ytre Moa. Ein Øydegard frå vikingtida. I S. Ve (red.) ;Bygdebok for Årdal, band 1, s. 149-178. BergenBjørgo, T., Kristoffersen, S., Prescott, C. 1992. Arkeologiske undersøkelser iNyset-Steggjevassdragene 1981-1987. Arkeologiske rapporter 16. Historiskmuseum, Bergen.Bjørgo, T. 2005. Iron Age house remains from mountain areas in inner Sogn,Western Norway. I IK.A. Bergsvik og A. Engevik Jr (red.): 'Fra funn til samfunn. Jernalderstudiertilegnet Bergljot Solberg på 70-års dagen. 'Universitetet i BergenArkeologiske skrifter. BergenDommasnes, L.H. 1987. Male/female roles and ranks in late Iron AgeNorway. AmS- Varia 17, Stavanger.Helland, A. 1901. Topografisk- statistisk beskrivelse over Nordre BergenhusAmt. Kristiania.Hofseth. E. H. 1980. Fjellressursenes betydning i yngre jernalders økonomi.AmS-skrifter 5. StavangerLarsen, K. 1995. Ytre Moa. Et gårdsanlegg fra vikingtid i Årdal, Sogn. Enstudie av byggeskikk og gårdsstruktur. Upubl. Hovedfagsoppgave,Universitetet i Bergen.Lillehammer, A. Funn frå forhistorisk tid. I S. Ve (red.) Bygdebok for Årdal,Band 1. 1971.Nordeide, S. W. Rapport vedrørende grunnlaget for rekonstruksjon avvikingtidsgård, Sognefjord vikingsenter, Balestrand. Basert på materiale fraYtre Moa. Topografisk arkiv, Bergen Museum. 1990.Litteratur:34

Vedlegg 12Framlegg om samarbeid om formidling av forhistorie i fjellet i ÅLAV-kommunane”Den eldre historia i fjelletpå INTERNETT”Dei inste kommunane på sørsida av Sognefjorden,kommunane Årdal, Lærdal, Aurland ogVik utgjer dei såkalla ÅLAV- kommunane. Etterkvart har kommunane samarbeid på fleirefelt.Det er difor naturleg etter kvart å sjå prosjekt i deiulike kommunane i samanheng.Aurland med sin status som Verdsarven-Vestnorskfjordlandskap og Vik med sittprosjekt ”Samordning for utvikling av kulturminneog kulturlandskap i Vik” , og Lærdal somdel av Verdsfjordarven, burde kunna ha interesseav eit samarbeid med Årdal Kommune om”Den eldre historia på INTERNETT” .Eit slik prosjekt kan også sjåast i samanheng medFjellregionsamarbeidet som kommunanegjennom fylkeskommunen er invitert til å blimedlemmer i. Jamfør brev fråRegionalavdelinga om Fjellregionsamarbeidet av16.01.08 og omtalen nedanfor.Rapport 3 frå prosjektet ”Nettbasert kultur ogkunnskapsformidling” i Sogn og Fjordane erutgangspunkt for dette notatet.I samband med prosjektet ”Ytre Moa- på Internett”har vi utvikla ein metode som vi meinerogså kan koma til nytte for formidling av den eldrehistoria i fjellet på internett. Prosjektet kanvera nyttig både i undervisninga i grunnskule,vidaregåande skule og ikkje minst forreiselivet som temaprodukt og folk flest somidentitetsskapande prosjekt.Utmarks- og fjellområda i alle dei 4 kommunaneer omfattande og har gitt rom for mykje aktivitetheilt frå steinalder til middelalder. Det er fyrst nårein tek med fjellområda at ein ser kor store dessekommunane er.Det er berre i små deler av fjellområda at det harvore gjennomført systematiske registreringarav kulturminne og fornminne, men det arbeidetsom er gjort, har gitt resultat i form av storemengder kulturminne.Eit identitetsskapande prosjektSom identitetsskapande prosjekt på kommunenivåer det viktig å ta tak i slike problemstillingar.For kommunar som vil utvikla fjellet som arena foreit slikt tema i reiselivssamanheng er detavgjerande at kunnskapen vert gjort tilgjengeleg.ProgramområdaProsjektet kan delast inn i 3 programområde:1.Kulturminna i fjellet og kartfesting avdei samt utveljing av dei kulturminne som kan/skalvisast fram.2.Utveljing av dei kulturminne somkan danna grunnlag for temaprodukt medtilrettelegging av kulturminnet som objekt syntfram ved infotavler og animasjonar.3.Kulturminne i skulen.Om kulturminne i skulenFor vidaregåande skule finn vi fylgjande inntak.Blant kompetansemåla i vidaregåande skule istudieførebuande utdanningsprogram i historiefinn vi:- - eleven skal kunne identifisere og vurderehistorisk materiale av ulik art og opphav somkilder,og bruke det i historiske framstillingar- - eleven skal kunne forklare korleis naturressursarog teknologisk utvikling har voremed på å forma tidlege samfunn.- - eleven skal kunna gjera greie for årsaker til atfolkegrupper emigrerer, og drøftakonsekvensar av deira møte med andre kulturarFor grunnskulen finn vi fylgjande inntak.Kompetansemål etter 4. årssteget:- - skapa forteljingar om menneske i fortida ogsnakka om skilnader og likskapar før og no.35

- - utforska kjelder og bruka dei til å lagaetterlikningar av gjenstandar frå fortida.- - fortelja om sin eigen familie for ein til tomenneskealdrar sidan, og om korleis levevis oglevevilkår har endra seg.- - kjenna att historiske spor i sitt eige lokalmiljøog undersøkja lokale samlingar og minnesmerke.2 ovanfor.Som frie døme kan ein ta Hovland i Naddvik,Hæreid på Tangen, Vee i Øvre og Hjelle iUtladalen. Desse ligg sentralt og lett tilgjengelegog har enno bygningar som ber preg av gardsbruk.Under den geografiske delen finn vi:- - beskriva landskapsformer og geografiskenemningar ved å utforska landskapet nær skulen ogheimen.Kompetansemål etter 7. årssteget:- - utforska ulike kjelder, illustrera korleis dei kangje ulik informasjon om fortida og forklara korleishistorikarar brukar dei til å laga historiskeframstillingar.- - fortelja om hovudtrekk ved samfunnsutviklingai Noreg frå vikingtid til slutten av dansketida, oggjera nærare greie for eit sentralt emne i denneperioden.- - forklara samanhengar mellom naturressursar,næring, busetnad og levevis.Kompetansemål etter 10. årssteget:- - søkja etter og velja ut kjelder, vurdera dei kritiskog visa korleis ulike kjelder kan framstilla historiaulikt.- - presentera viktige utviklingstrekk i norskhistorie på 1800-talet og første halvdel av 1900-talet, og forklara korleis dei peikar fram morsamfunnet i dag.Det ser ut til at det er på klassestega 4-6 at dethøver best å laga eit undervisningsopplegg i trådmed overskrifta på dette hovudpunktet.På dei høgre stega og i den vidaregåandeskulen vil ofte historiske emne vera grunnlagfor temaopplegg der elevane sjølve i mindreeller større grad formulerer oppgåver ogproblemstillingar innanfor eit gjeve tema ellerprosjekt.Såleis vil dei på desse stega sjå meir etter relevantekjelder enn etter ferdige opplegg. Punkt 1 eller2 ovanfor vil difor vera mest relevante for dessehøgare årsstega.For 4-6 klasse kan ein tenkja seg at det vert lagaeit opplegg der ein ser på nokre utvalde gardar oglegg inn dei opplysningane som er lista opp i punkt36

Slik kan ein gard presenterast på Internett:VETTI - FJELLGARDEN I UTLADALENHøgst opp i Utladalen, sør for elva Utla, ligg fjellgarden Vetti. I skriftkjeldene garden fylgjastlenger bakover enn til 1611, då ein Eirik brukte garden. truleg at garden har lege der heiltsidan eldre jarnalder og kanskje lenger.Alder og statusGardsnamnet Vetti seier kan hende noko om forhistoria til garden. Namn med sluttar på -i pådenne måten har som oftast i norrønt hatt ein -n på slutten. difor tolka som eit såkalla vin-namn avstadnamngranskarane. Vin tydde grasmark slike gardar er difor ofte skilde ut frå ein annan gard.Gardar med slike namn gjerne store og sentrale og kan ofte daterast attende til eldre jernalder (ca.Busett alt i eldre jernalder ?Ein skal alltid vere varsam med å trekkje namnetolkingar for langt, men enkelte denne vin-gardenligg høgst opp i utkanten av dalen, må heile Utladalen ha eldre jernalder. Ein annan synsvinkel er atnettopp ein plass som Vetti kanskje so attraktiv i augo til jarnalderbøndene som plassane lenger nedei dalen, og ha vore busetnad på denne fjellgarden før resten av dalen vart tatt i bruk.KulturminnePå garden Vetti er det registrert tre små røyser på Flatvollen eit stykkje nedanfor vart registrert fyrstegong av arkeologistudenten Arvid Kolaas i 1950. Dei har ut, og det er ikkje funne gjenstandar i dei.Vi kan difor ikkje vite nøyaktig kor Likevel viser dei at garden har vore der i førhistorisk tid. Etterår 1000, som starten på historisk tid i Noreg, vart folk gravlagde på kyrkjegard etter kristen blir diforrekna som eldre enn dette. Røysene på Vetti er truleg frå yngre jernalder, plass mellom ca år 600 e. krog år 1000 e. kr.Aude etter svartedaudenI motsetnad til vin-gardar andre stader i landet, framstår ikkje Vetti som ein i dag, men ligg forseg sjølv i utkanten av bygda. Skriftkjeldene vitnar heller uvanleg velståande gard. Truleg hargarden lege aude etter svartedauden. arkeologiske teikn på at garden har vore i drift i jarnalderen,så dukkar den skriftkjeldene i 1603 eller 1611, og er ikkje nemnd i dei mange jordebøkene fråhøgmellomalderen.Skatt kalla frelsePå 1600-talet var alle gardar pålagt å betala militærskatten leidang, og storleiken skatten vart rekna utfrå kor mykje dei betalte i landskuld. Nyrydda gardar betale landskuld dei første åra, dermed kunneikkje leidangen reknast ut slik. leidang betalte desse gardane i Årdal ein annan, mildare skatt, kallafrelse. frelse i 1611, og det var truleg ikkje så lenge sidan garden var blitt teken opp I 1617 betaltegarden allereie vanleg landskuld og leidang.Vetti i 1647I 1647, då alle gardane i landet vart protokollført i skattematrikkelen, betalte heitte Iver 1 laup smørog 1 bukkeskinn i landskuld til eigaren Torben Nes. varene om til sin verdi i smør svarar dette til1,25 laupar, noko som er om gjennomsnittlege landskulda for gardane i dåverande Årdal Skipreide.Sentral og velståandeTruleg har den lette tilgangen til ressursane i fjellet vore svært viktig for dei Vetti. Bonden i Indre37

Sogn i forhistoria var ein fleksibel dyreeigar som hadde beite, og som nytta alle ressursar frå fjord tilfjell. Med ein slik innfallsvinkel Vetti som ein perifer og annanrangs gard. I eldre jarnalder må Vettiha lege overgangen mellom låglandet og det viktige fjellet. Frå Vetti har ein hatt kort ein har kunnahalde ein viss kontroll på ferdsla. Truleg har garden vore oppfatta velståande.Kokegrop på VettismorkiVettismorki har vore ein av dei tre stølane til Vetti-garden i nyare tid, og i nærleiken nokon av deieldste spora etter at folka på garden har brukt utmarka si. Her kulturminne som er notert som ”eikullgrop med brent stein”. Gropa med kol Vettismorki har truleg vore ei såkalla kokegrop. I slikegroper steikte ein kjøt steinar. Å finne slike groper i stølsområde er svært vanleg. Dei aller flestekokegroper har dateringar til mellom ca 500 f. kr - ca 300 e. kr, sjølv om ein og har funne yngregroper enn dette. Gropa på Vettismorki er ikkje datert, og vi veit ikkje ho er.Jakt like viktig som jordbrukDet er spora etter fangst og jakt som verkeleg dominerar fjellområda rundt minna kan ein knyte tilreinfangst. Bogestelle, leiegjerde og særleg mura fangstgraver vanlege kulturminne, og utbreiinga avdei viser at det har gått reintrekk både Utladalen i lang tid. Årdal har vore eit viltrikt strok gjennomheile forhisUtlavassdraget har nok reinen vore det viktigaste viltet. Jakta har hatt mykje attåtnæring, ogtruleg har bruken av utmarksressursar i store periodar vore folket på Vetti som dei typiskejordbruksaktivitetane.Artikkelnummer:SFFkl-108121Forfattar og datering:Vibeke Lia. 2007.Prenta kjelder:Dybdahl, Audun, og Det nordiske ødegårdsprosjekt 1983. Agrarkrisen i Indre Sogn : Bosetningsmessigeøkonomiske forhold i Årdal, Lærdal og Borgund Ca. 1200-1600 : Punktanalyse for Det NordiskeDelmanuskript. [S.l.]: [s.n.], 1976.Gustafson, Lil. Arkeologiske registreringer i Mørkri, Utla- og Feigumvassdraget, Verneplan Historiskmuseum, Universitetet i Bergen, 1982Gustafson, Lil 2005. ”Om kokegroper i Norge forskningshistorie og eksempler.” In Varia 58Heibreen og Jes Martens Lil Gustafson. Oslo: Universitetet i Oslo, Oldsakssamlingen, 2005.Laberg, Jon, and Haakon Shetelig: Årdal i Sogn : Bygd og ætter. [2. utg.] ed. [Årdal]: Årdal Norsklokalhistorisk institutt: Skattematrikkelen 1647. 2. utg. ed. Oslo: Norsk lokalhistorisk Lillehammer, Arnvid1971. ”Funn frå førhistorisk tid.” In Bygdebok for Årdal, Søren Ve (red). Sogelag, 1971.Midttun, Sigurd Dahl. Stadnamn I Årdal I Sogn, Årbok Frå Årdal Sogelag ; 4. Bergen: Beyer, Rygh, O., andDokumentasjonsprosjektet. Norske Gaardnavne.Årdal sogelag: Bygdebok for Årdal. Søren Ve (red). [Årdalstangen]: Sogelaget, 1971.Kopier lenkje til denne artikkelen:http://www.sffarkiv.no/sffbasar/default.asp?p=result&db=dbatlas_leks&art_id=108121&spraak_Tilleggsinformasjon:Vi ynskjer kommentarar til artikkelen. Har du utfyllande opplysningar? Kjenner du til andre Send oss einepost: postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no38

Kulturminne i fjellet i Årdal -oversyn-Bogesteller og fangstanlegg i Slettefjellet ogAvdalen (lok 166-173)-Fossdalen. Tufter og kolgroper (lok 121, 122,123,124, 128).-Vikastølen. Tufter, steinaldermateriale, (lok 30,31, 32, 33, 34).-Urutlekråi. Steinaldermateriale, stølsanlegg,kolgroper, (lok 47, 48, 49, 50, 51, 100,125).-Kalvebeitet. Gravrøyser, tufter, kolgroper fråromertid/folkevandringstid, samtsteinaldermateriale (lok 21, 23, 24, 25, 27, 28, 29,52, 53, 85, 102, 107, 108, 109).-Nysetvatn og Sandtjern. Steinaldertefaktar ogavslag, tufter, fangstanlegg? (lok 61,62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 117, 143).-Vikadalsvatn. Kvartsittavslag, dyregraver, tufter,oppmuring, (lok 17, 18, 19, 20, 41,42, 43, 46, 135).-Riskallsvatn. Steinaldermateriale, tuft, kolgrop,eldstad, steingjerde, varde (lok 22,26, 81, 91, 92, 93, 94, 95, 96,97,98, 99).-Hellingbøen. Tufter, (Lok 82 mv).-Berdalen. Tufter (lok 115 mv)* Arkeologiske registreringar og utgravingar iTyin-området i 1962 og 1998-1999 (diverseinnrapporteringar til Topografisk Arkiv ved BergenMuseum).-Steinalderlokalitetar ved Tyin-Jarnvinnelokalitetar ved Tyin* Ei rekke dyregraver og andre kulturminne erregistrert omkring nedbørsfeltet tilUtlavassdraget i samband med vern avUtlavassdraget under prosjektet ”10-års vernedevassdrag” (Gustafson 1982). Dette materialet kantil dømes presenterast i følgjande artiklar:- Kulturminne i Utladalen (røys, tuft, steinbu,fangstgrav, heller, steinalderlokalitet).- Fangstgraver i Fleskedalen (7 lokalitetar)- Kulturminne i Guridalen (tuft ogsteinalderlokalitet)-Kulturminne i Gjertvassdalen (tuft ogsteinalderlokalitet)-Spor av fangst i Gravdalen (steinbu og 5fangstgraver)-Kulturminne i Rauddalen (bålplass og hellar)-Tufter på Skogadalen-Spor av fangst i Stølsmaradalen (ledegjerde ogfangstgraver)-Kolgrop frå Vettismorki-Fangstgraver i Morka-Koldedalen (4 lokalitetar)Artiklar om tema* Fleire av kulturminna frå Utlavassdragregistreringanevart i utgangspunktet påvist isamband med viltbiologiske undersøkingar omvillreinen i Jotunheimen og Breheimen(Mølmen 1977). Her var målsettinga å kartleggealle fortidsminne etter gammal villreinfangst.Frå Årdal kommune er det registrert om lag 25kulturminne i denne undersøkinga, mestdyregraver. Rapporten tek føre seg korleisutbreiinga av dyregraver visar på trekkrutene tilvillreinen i eldre tid. Vi trur dette kan vere eit godtutgangspunkt for ein artikkel. Ein får visteit lettforståeleg døme på slutning frå kulturminnei marka til tilhøva i eldre tid, og ein kantrekke inn jaktmetodar, teknologi og økonomi ogliknande. Bør illustrerast med eit kart somviser alle dyregraver (og ledegjerde og bogesteller)som er kjent frå kommunen. Det ermogleg dette må bli meir enn ein artikkel.* Jarnvinneanlegg og kolgroper. Generelt om jarnframstillingsteknikk, og spesielt omlokalitetar frå Årdal. Her kan det óg passe å ta mednoko om dei teoriane som handlar om kvaøkonomisk tyding jarnet kan ha hatt for gardane,og kva blestring er forbunde med sosialt ogsymbolsk.* Jarnaldertufter i høyfjellet. Dateringar, teoriar omkva dei har vore brukt til, kart.* Gravminner i høgfjellet – om dateringar, ytreutforming og plassering. Samanlikne med39

gravminna frå låglandet? Kart. Kva samanhengligg gravene i?* Om støling i jarnalderøkonomien. Stølsområde iÅrdal.Andre formidlingsidear* For artiklane om dei kulturminna som er synlege,og som er greie å kome seg til på to bein(og som ikkje er alt for sårbare for slitasje), kunnedet vore ein idé å ha ein link til eivegbeskriving? Mange av kulturminna ligg ifjellområde der folk frå før ferdast på tur. I deitilfella der det er mogleg, kunne ein knytekulturminna til kjende turstiar, kanskje i samarbeidmed Turistforeninga (dei har jo allereie turforslagute på nett, og kan linkast attende tilkulturhistorisk leksikon for Sogn og Fjordane.Dette bør vel helst gjerast av nokon som ersvært godt kjend i Årdal. Både utvalet avkulturminne som kan eigne seg og det å skrive einskikkeleg instruksjon må delvis gjerast i felt. Dettekan med fordel kombinerast med skilting.* Skrivarhelleren i Moadalen er ved sidan av YtreMoa truleg den viktigaste arkeologiskelokaliteten i Årdal. Det er ein jordbrukshistorisk ogbusettingshistorisk lokalitet med høgpedagogisk verdi, som det er verdt å finne fleirepresentasjonsformer for. Kanskje kan dennelokaliteten óg eigne seg til ein form for visuellframstilling på nett?I dei andre kommunane finst det og sikkert slikelokalitetar.* Nyset-Steggje utgjer eit geografisk avgrensaområde som er svært nøye registrert, og medfleire utgravne lokalitetar, men óg med mangelokalitetar som det er relativt lite informasjonom. Her ville det passe å lage ei nettframstilling iform av til dømes eit interaktivt kart der einkan slå av og på dei ulike typane av kulturminne,og klikke seg vidare inn på litt meirinformasjon, og kanskje bilete av dei enkelteminna? Dei av minna som det ikkje finst nokinformasjon om til at dei eignar seg for artiklar kanslik bli presentert likevel. Óg med linkartil dei aktuelle artiklane i kulturhistorisk leksikon.* Jarnvinne. Å vinne ut jarn frå myrmalm er einkomplisert prosess som er vrien å forklara påein enkel måte i berre ord. Samstundes har sliktarbeid vore viktig både økonomisk ogkulturelt, og det har sin verdi å formidla dennegamle teknologien. (Vi ser for meg at) bådeprosessen med produksjon av trekol og røstinga,varminga og separeringa av myrmalmenkunne vore illustrert i form av dataanimasjonar.Slik kan ein få vist korleis ein tenkjer segomnane, og korleis separeringsprosessen har vore.Gjennomfører ein eit slikt prosjekt burdedette vere tilgjengeleg i ein link frå alle artiklanesom omhandlar kulturminne knytt tiljarnvinne. Kanskje kunne dette prosjektet passe forArkikon? Som døme frå låglandet kan viher vise til animasjon for Ytre Moa: Sjåhttp://www.arkikon.no/rekonstruksjoner.htmOm presentasjonen av kulturminne i fjelletNår vi skal presentere den eldre historia for fjellet iÅrdal, er det naturleg å ta utgangspunkt igardane.Artiklar om lokalitetar* Alle dei eldre matrikkelgardane må inkluderasmed ein generell artikkel kvar. Desse må dekkakorleis dei er representerte i dei skriftlege kjeldane,samt kva kulturminne som er registrert på gardane.Vidare bør det drøftas korleis gardane kan hainngått i eldre eigedomsstrukturar, kva ressursarsom har vore nytta, gardanes økonomiske ogsosiale status i området, osv. Desse artiklaneskal i dei tilfella der det er mogleg illustreras avutskiftingskart montert på økonomisk kartverk,med alle eldre kulturminne avmerka.(ellerwww.sognekart.no som er eit samarbeidsprosjektmellom kommunane i Sogn.Dei eldre matrikkelgardane i Årdal inkluderar (iparentes merka første skriftlege kjelde ogminste moglege tal på opphavlege fornminne):Gnr. 1, Muggeteigen (skogstykke tilhørandekongen, brukt av presten i Lærdal 1723 – namnetter Øystein Mugga død 1337?)Gnr. 2, Naddvik (tilbake til BK, 1 gravrøys, 3tufter)Gnr. 3, Hovland (tilbake til BK, minst 32 røyser, 1steinalderlokalitet)Gnr. 4. Årdalstangen med Tolsgaarden (tilbake til40

1563, 11 haugar?)Gnr. 5, Prestegården (tilbake til 1603, 1 grav, 2bautaer)Gnr. 6, Lægreid (tilbake til BK, 4 gravminne, 3steinalderfunn)Gnr. 7, SteiggjeneGnr. 8. Eldegard (matrikkelform Hellegard)(tilbake til BK)Gnr. 9, Ve (tilbake til BK, minst 9 graver?)– Skrivarhelleren (skal ha egen artikkel)Gnr. 10, Moen ((moa) tilbake til 1666, 1 grav?)– Ytre Moa (Ytre Moa har artikkel i KL)Gnr. 11, Svalheim (tilbake til 1666, 7 røyser,kolmile)Gnr. 12, Hjelle (tilbake til 1603)Gnr. 13, Vetti (tilbake til 1603, 3 røyser)Gnr. 14, Avdalen (tilbake til 1603)Gnr. 15, Volddal (Trondteigen) (tilbake til BK)Gnr. 16, Hestetun (tilbake til 1563)Gnr. 17, Midtun (tilbake til NRJ)Gnr. 18, Øyri (tilbake til 1603)Gnr. 19, Øfsttun (tilbake til NRJ, 2 løsfunn)Gnr. 20, Mæleim (tilbake til DN 1309, 3 løsfunn)Gnr. 21, Holsæter (tilbake til 1611, 1 skafthulløks)Gnr. 22, Aabøle (tilbake til 1603)Gnr. 23, Nondal Østre (tilbake til BK)Gnr. 24, Torpen (1 røys med hellekiste)Gnr. 25, Nondal vestre (tilbake til 1666)Gnr. 26, Brekken (tilbake til 1563)Gnr. 27, Hæreid (tilbake til BK, 9 røyser?, 1 haug,2 bautasteinar, 1 løsfunn, 1 grav)Gnr. 28, Aarebru (tilbake til BK)Gnr. 29, Asprheim (tilbake til DN ca 1500, 1 røysmed fotkjede)Gnr. 30 Dalåkre (tilbake til 1563)Gnr. 31. Jamnåkre (tilbake til DN 1348, 3 røyser?2 gravfunn)Gnr. 32, Seim (tilbake til NRJ, 2 haugar, 1 røys, 1steinalderfunn, rydningsrøyser)Gnr. 33 Offerdal (tilbake til BK, spyd frå yngrejarnalder)Budsjettframlegg:Lage fellesramme for dei 4 kommunane ogvelje ut dei viktigaste fornminna som høverfor tematurar og skuleundervisning kr. 50.000Tekst for dei aktuelle fornminna kr. 50.000Animasjonar kr. 50.000Administrasjon og møte kr. 50.000Samla kr. 200.000Organisering og framdriftProsjektet må få ei eiga styringsgruppe med 1fagperson frå kvar kommune og ein fråFylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Prosjektet bør fåsin link til Verdsarven fjordnorsk fjordlandskap ogstyringsgruppa for dette prosjektet.Prosjektet må og sjåast i samanheng med andresatsingar:Årdal som NasjonalparkkommuneVi ber om at dette ideinnspelet vert sett isamanheng med andre satsingar som er i gang.FjellregionsamarbeidetSogn og Fjordane Fylkeskommune deltek ifjellregionsamrbeidet som inkluderer fylkaHedmark,Opland,Buskerud og Telemark .Sjå http://www.fjellregionsamarbeidet.noSogn og Fjordane fylkeskommune vedFylkesutvalet vedtok i sak 20/04 den 16.03.2004å delta i samarbeidet og har utfordra kommunanetil å ta del i samarbeidet.Eit prosjektsamsarbeid i ÅLAV om kulturminne ifjellet kan vera ein god start også iFjellregionsamrbeidet og kan også sjåast isamanheng med Verdsarvområdet.Ut frå matrikkellista må ein altså plukka ut deigardane som har fornminne i fjellet.Å anslå kostnaden med å laga eit pilotprosjekt forein av kommunane må drøftast medFylkesarkivet og deira ekspertise,men iutgangspunktet kan vi setja opp fylgjandeanslag.41

Årdal kommuneKulturkontoretPostboks 406881 ÅrdalstangenVerdsveven:www.sfj.no/arkeologi42