Zeszyt naukowy - caÅoÅÄ - WydziaÅ ZarzÄ dzania i Ekonomiki UsÅug
Zeszyt naukowy - caÅoÅÄ - WydziaÅ ZarzÄ dzania i Ekonomiki UsÅug
Zeszyt naukowy - caÅoÅÄ - WydziaÅ ZarzÄ dzania i Ekonomiki UsÅug
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Spis treściWstęp 7PRAKTYKA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI OPARTEJ NA WIEDZYKRZYSZTOF B. MATUSIAK 13Od przedsiębiorczości technologicznej do opartej na wiedzy (kreatywnej)– innowacyjna przedsiębiorczość ery postindustrialnejPIOTR NIEDZIELSKI, KATARZYNA ŁOBACZ 39Przedsiębiorczość akademicka – ścieżki komercjalizacji w kontekściewiedzy i technologiiPaweł Głodek 53Uwarunkowania strategiczne akademickich firm spin-off – kierunkidyskusjiAnna Stos-Roman 65Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa opartego nawiedzyZACHOWANIA STRATEGICZNEW INNOWACYJNYM BIZNESIEANDRZEJ H. JASIŃSKI 93Marketing innowacji na rynku dóbr zaopatrzeniowo--inwestycyjnych
KATARZYNA KOZIOŁ-NADOLNA 109Kooperacja przedsiębiorstw a wzrost ich innowacyjności – zarysteoretyczny i praktycznyAGNIESZKA WÓJCIK-SZTANDERA 121Innowacyjne możliwości wykorzystania środowiska naturalnegow energetyce alternatywnej. Polska energetyka alternatywnaa brazylijskie wzorceEWELINA BURZEC BURZYŃSKA 133Keiretsu – prawdziwe partnerstwo z kooperantamiEFEKTYWNOŚĆ PROCESÓW INNOWACYJNYCHI BIZNESOWYCH W GOSPODARCEADAM KAŁOWSKI 145Rachunek ekonomiczny w ocenie efektywności innowacjiJarosław Ropęga 159Proces niepowodzeń gospodarczych sektora MSPARTUR RZEMPAŁA, JOANNA RZEMPAŁA 175Optymalizacja struktury kapitałowej jako narzędzie zarządzaniawartością portfela aktywów grupy kapitałowejJERZY TUSZYŃSKI 187Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce krajowejEWELINA KIEŁEK 203Kredyt technologiczny na przykładzie firmy Marani
WYKORZYSTANIE TECHNOLOGII INFORMATYCZNYCHI INNOWACJE W USŁUGACHJACEK WYSOCKI 223Innowacje produktowe na przykładzie rozwiązania dedykowanegodo obsługi faktur elektronicznychPIOTR GUTOWSKI, MONIKA TOMCZYK 237Technologia FTTH jako determinant rozwoju społeczeństwainformacyjnegoMariusz Dramski 259Korzyści z programu MSDN Academic Alliance firmy Microsoftna przykładzie Wydziału Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> UsługUniwersytetu SzczecińskiegoMARTA PISULA 269Usługi bankowe a teoria wyboru konsumentaMAŁGORZATA ŚWIERCZYŃSKA 281Dyrektywa usługowa – instrument sprzyjający wzrostowigospodarczemu Unii Europejskiej?Autorzy artykułów 295
WstępWspółcześnie wiedza w coraz szerszym zakresie zastępuje pracę i kapitałjako podstawowe źródło dobrobytu społecznego. Zdolność tworzenia wiedzy,a przede wszystkim jej przekształcania w nowe produkty, usługi i technologiedecyduje o sukcesie rynkowym przedsiębiorstw. W dynamice ekonomiczno-społecznejszczególną rolę odgrywa innowacyjny przedsiębiorca,tworzący nowe przedsiębiorstwo oparte na wiedzy oraz nadający tradycyjnymstrukturom rozmach i nowe możliwości. Innowacje przez lata kojarzone zesferą zmian technicznych wkraczają w obszar usług, organizacji, marketingu,a nawet polityki i zjawisk społecznych. Dynamika współczesnych zmiangospodarczych, technologicznych i społecznych wymusza myślenie w kategoriachschumpeterowskiej twórczej destrukcji. Powodzenie ekonomiczne jestzwiązane z nowym modelem motywacji do tworzenia i wykorzystania wiedzyoraz innowacyjną przedsiębiorczością. Szczególne nadzieje są także pokładanew rozwoju nauki, a przede wszystkim umiejętności przekształcania wiedzyw nowe produkty i usługi. Wymaga to jakościowo nowych zachowań strategicznychwspółczesnych przedsiębiorstw.Z incjatywy Katedry Efektywności Innowacji Uniwersytetu Szczecińskiegoi Stowarzyszenia Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczościw Polsce podczas seminarium zorganizowanego w dniach 1-5 września2006 r. w Pobierowie „Innowacje, przedsiębiorczość i gospodarka opartana wiedzy” podjęto próbę budowy platformy dyskusji i współpracy środowisk<strong>naukowy</strong>ch i praktyki gospodarczej zajmującej się szeroko rozumianą problematykąinnowacji w procesach gospodarowania. Prezentowany kolejny <strong>Zeszyt</strong>Naukowy z serii „Ekonomiczne Problemy Usług” jest efektem tej współpracyw 2010 r. W publikacji zawarto referaty zaprezentowane podczas:1. V Szkoły Letniej Innowacji – „Sieć partnerstwa na rzecz wzrostuinnowacyjności polskiej gospodarki”, która odbyła się w dniach9-14 września 2010 r. w Ośrodku Wypoczynkowym UniwersytetuSzczecińskiego w Pobierowie, a wiodącym partnerem była po razdrugi Katedra Efektywności Innowacji Uniwersytetu Szczecińskiego.2. XXI Dorocznej Konferencji Organizatorów Ośrodków Innowacjii Przedsiębiorczości w Polsce, której uczestnicy w dniach 13-15maja 2010 r. gościli we Wrocławiu i Szczawnie Zdroju. Partneramiprzedsięwzięcia byli: Wrocławskie Centrum Transferu Technologii;
Strategiczne podstawy przedsiębiorczości opartej na wiedzy9Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego, Krajowego PunktuKontaktowego Programów Unii Europejskiej, Fundacji Uniwersytetu AdamaMickiewicza – Poznański Park Naukowo-Technologiczny, UniwersyteckiegoOśrodka Transferu Technologii Uniwersytetu Warszawskiego, CentrumTransferu Technologii Politechniki Wrocławskiej.Podejmowane w trakcie spotkań dyskusje mają szczególne znaczeniew kontekście budowy nowoczesnej gospodarki bazującej na zdolnościachinnowacyjnych. Szkoła Letnia Innowacji jest często pierwszym miejscem prezentacjiwyników prac młodych pracowników nauki, to ważny trening, ocenaprojektów badawczych i przygotowanie do obrony. Jednocześnie wszystkiereferaty są poddane selektywnej ocenie. Zebrane w 2010 roku wyniki pracyzostały uporządkowane w dwa niezależne tomy: „Uwarunkowania rozwojuprzedsiębiorczości opartej na wiedzy” oraz „Strategiczne podstawy przedsiębiorczościopartej na wiedzy”. W prezentowanym tomie ujęte zostały praceo charakterze mikroekonomicznym, uporządkowane w cztery rozdziały:1. Praktyka przedsiębiorczości opartej na wiedzy,2. Zachowania strategiczne w innowacyjnym biznesie,3. Efektywność procesów innowacyjnych i biznesowych w gospodarce,4. Wykorzystanie technologii informatycznych i innowacje w usługach.Zaprezentowane w publikacji artykuły podejmują szereg ciekawych problemówteoretycznych i praktycznych związanych z różnymi aspektami innowacyjnejprzedsiębiorczości opartej na wiedzy.Zapraszając do lektury, pragniemy podziękować wszystkim Autorom zaudział w dyskusji i przygotowanie przedstawionych tekstów oraz ZarządowiSOOIPP za stworzenie bardzo efektywnej platformy kontaktów i współpracyróżnych środowisk, kluczowych dla nowoczesnego myślenia o procesachinnowacyjnych. Pragniemy również podziękować Elwirze Koprowskiej--Skalskiej, Ewelinie Burzec Burzyńskiej i Kindze Madej, które wzięły na siebieciężar przygotowania od strony technicznej prezentowanej publikacji.Jesteśmy przekonani, że współpraca, dyskusja oraz wymiana wiedzybędą nadal realizowane, a ich owocem będą kolejne zeszyty naukowez udziałem szerokiej palety interesariuszy procesów innowacyjnych zarównoz kraju, jak i z zagranicy. Jednocześnie pragniemy zasygnalizować, że są jużprzygotowywane kolejne inicjatywy (XXII Doroczna Konferencja SOOIPPpt. „Internacjonalizacja przedsiębiorczości opartej na wiedzy” w Gliwicachoraz VI Szkoła Letnia Innowacji połączona z Konferencją Jubileuszową
PRAKTYKA PRZEDSIĘBIORCZOŚCIOPARTEJ NA WIEDZY
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011KRZYSZTOF B. MATUSIAKUniwersytet ŁódzkiOD PRZEDSIĘBIORCZOŚCI TECHNOLOGICZNEJ DOOPARTEJ NA WIEDZY (KREATYWNEJ) – INNOWACYJNAPRZEDSIĘBIORCZOŚĆ ERY POSTINDUSTRIALNEJWprowadzenieWspółcześnie obserwujemy nowe zjawiska ekonomiczne, społecznei technologiczne składające się na przełom cywilizacyjny oznaczający wypieranieery przemysłowej przez bliżej jeszcze niezdefiniowaną cywilizację postindustrialną.Wyróżnikiem obserwowanych procesów jest wzrost znaczeniawiedzy, która zastępuje pracę i kapitał jako podstawowe źródło dobrobytuspołecznego. Zdolność tworzenia wiedzy, a przede wszystkim jej przekształcaniaw nowe produkty, usługi i technologie decyduje o sukcesie rynkowym.Gospodarka wiedzy 1 wymaga specyficznego paliwa, którym są innowacjetrafiające na rynek i do konsumentów w postaci nowych produktów i usług.1Gospodarka oparta na wiedzy czy cywilizacja wiedzy to modne i nieprecyzyjne określenia używanezamiennie z takimi pojęciami, jak: gospodarka cyfrowa, gospodarka sieciowa, społeczeństwoinformacyjne, digitalne, cyfrowe, poprzemysłowe, postindustrialne, postmodernistyczne, i wiele innych.Spotykane określenia różnią się w zależności od tego, jakie elementy są w nich akcentowane,a jakie pomijane; ale wszystkie tworzone są w celu systematyzacji zjawisk zachodzących od kilkudziesięciulat w gospodarce i społeczeństwie. Zob. M. Matusiak, Gospodarka oparta na wiedzy [w:]K.B. Matusiak (red.), Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, PARP, Warszawa 2008, s. 118--122; Z. Madej, Gospodarka oparta na wiedzy wkracza w świat paradygmatów [w:] E. Frejtag-Mika(red.), Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania, Difin, Warszawa 2006, s. 15-36.
14 Krzysztof B. MatusiakProces ten jest możliwy dzięki aktywności przedsiębiorcy innowatora. Celemartykułu jest określenie roli i miejsca przedsiębiorcy w kreatywnej gospodarcewiedzy. Dynamika zmian ekonomiczno-społecznych generuje nowe zakresyi warunki dla przedsiębiorczej aktywności.1. Innowacje i innowacyjna przedsiębiorczość w gospodarce wiedzyGospodarka wiedzy to najmocniej eksponowany wymiar obserwowanychzmian ekonomiczno-społecznych, definiowany jako produkt nowejrewolucji przemysłowej, bazującej na skoku w dziedzinie zarządzania informacją.Nowe technologie informatyczne zwiększyły wydajność intelektualnączłowieka (tzw. wzmacniacz wiedzy), tak jak podczas poprzedniej rewolucjiz połowy XIX w. maszyna wzmocniła jego siłę fizyczną. Skumulowanaw społeczeństwie wiedza (zasoby intelektualne i zdolności do ich powiększania)staje się kluczowym czynnikiem determinującym tempo rozwoju ekonomiczno-społecznego2 . Opisując gospodarkę wiedzy, przeciwstawia się jejcechy gospodarki przemysłowej. Masowa, fordowska produkcja dóbr i ekonomiaskali ustępują miejsca produkcji i dystrybucji wiedzy 3 . Przejście odgospodarki przemysłowej do gospodarki opartej na wiedzy charakteryzujeprzede wszystkim wyścig innowacyjny obejmujący skracanie czasu powstaniai życia nowego produktu oraz zastępowanie strategii imitacji potrzebą realnejinnowacji. Świat w zdumiewający sposób przeistacza się zgodnie z koncepcjąaustriackiego ekonomisty J.A. Schumpetera z pierwszej połowy XX w. 4Fundamentalnymi ogniwami schumpeterowskiej ekonomi są:––innowacje i procesy innowacyjne,––innowacyjny przedsiębiorca oraz rola nowych firm w transferzei komercjalizacji technologii,––twórcza destrukcja i jej ekonomiczne, strukturalne i społeczne skutki,––prawidłowości zmian technologicznych i strukturalnych w czasie(długie fale Kondratieffa).2L. Zienkowski, Gospodarka „oparta na wiedzy” – mit czy rzeczywistość? [w:] L. Zienkowski,Wiedza a wzrost gospodarczy, Scholar, Warszawa 2003, s. 15.3P.F. Drucker, Społeczeństwo pokapitalistyczne, PWN, Warszawa 1999, s. 40.4Mówimy o „erze Schumpetera” zarysowanej w teorii rozwoju gospodarczego z 1912 r.(Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung) i rozwiniętej w kolejnych pracach: Business Cycles.A Theoretical, Historical and Statistical Analysis of the Capitalist Process (1939), The CreativeResponse in Economic History (1947), Theoretical Problems of Economic Growth (1947) orazEconomic Theory and Entrepreneurial History (1949).
Od przedsiębiorczości technologicznej...15Kombinacja powyższych elementów uzupełniona o kreatywność osóbi zespołów tworzy podstawy dynamicznej gospodarki wiedzy, opartej na zdolnościachwykorzystania szans generowanych przez dynamiczne otoczenie,w którym żyjemy. W tradycyjnym schumpeterowskim ujęciu uznaje się przedsiębiorcęza siłę sprawczą innowacyjnych zmian.Innowacyjny przedsiębiorca jest tym samym nośnikiem mechanizmuzmian, jednostką zdolną do wprowadzania nowych kombinacji, czyli realizacjiprzedsięwzięć innowacyjnych (tzw. wicher twórczej destrukcji). To znaczy,że jest on w stanie ze strumienia nowych idei, pomysłów i wynalazkówwyodrębnić te z potencjałem rynkowym i przekształcić je w nowe produkty,technologie czy rozwiązania organizacyjne. Funkcją konstytuującą przedsiębiorcęjest wprowadzanie innowacji niezależnie od innych rodzajów działalnościzwiązanych z prowadzeniem firmy. Najlepszym przykładem jest małafirma, gdzie przedsiębiorca jest technologiem, zaopatrzeniowcem, handlowcem,kierownikiem biura, szefem personalnym itp. Przy realizacji tych zadańwykonuje praktycznie wszystkie funkcje przedsiębiorcy 5 . Wprowadzanienowych kombinacji nie jest rutyną czy zawodem, podobnie jak podejmowaniei realizowanie decyzji strategicznych. Innowacyjna funkcja przedsiębiorcywystępuje zawsze w połączeniu z innymi rodzajami jego biznesowej aktywności(np. organizacją i kierowaniem firmą), które z reguły są na co dzień bardziejwidoczne niż prace nad nowymi produktami, technologiami czy zmianamiorganizacyjnymi 6 .W dyskusji nad innowacjami pojawiają się dwa podejścia: szersze (sensulargo) i węższe (sensu stricto) 7 . W szerszym ujęciu spotykamy najczęściejnastępujące propozycje definicyjne innowacji:––„wprowadzenie do szerokiego użytku nowych produktów, technologiilub sposobów postępowania” 8 ;––„wszystko postrzegane przez ludzi jako nowe, niezależnie od obiektywnejnowości idei czy rzeczy”;5Ekonomiczne funkcje przedsiębiorczości: wprowadzanie innowacji i twórcza destrukcja,zdolność do kalkulacji ryzyka i działania w warunkach niepewności, arbitraż i odkrywanie okazji,koordynacja rzadkich zasobów. Zob.: K.B. Matusiak, Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości.Przesłanki, polityka i instytucje, ITE, Radom–Łódź 2006, s. 34-36.6Tym Schumpeter tłumaczy m. in. atrakcyjność marshallowskiej definicji przedsiębiorcymenedżera, organizatora działalności gospodarczej.7A.J. Jasiński, Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa2006, s. 9-10.8J.A. Allen, Scientific innovation and industrial prosperity, Longan, London 1966, s. 7.
16 Krzysztof B. Matusiak––„każde dobro postrzegane przez kogoś/ludzi jako nowe” 9 ;––„idea, praktyka lub obiekt, który jest postrzegany jako nowy przezosobę lub jednostkę przyjmującą” 10 .Takie ujęcie spotykamy w popularnym (prasowym i encyklopedycznym)podejściu do innowacji, a także w naukach o zarządzaniu, socjologii oraz psychologii.W wąskim ujęciu zakłada się, że nie każdą nowość możemy uznać zainnowację. W praktyce analiza sprowadza się najczęściej do zmian o charakterzeproduktowym i procesowym (innowacja technologiczna) jako przejawiepostępu technicznego, a warunkiem jest materializacja nowej wiedzy z wynalazkuw produkt lub technologię. Takie ujęcie odnajdujemy w definicjach:––„innowacja to pierwsze rynkowe zastosowanie wynalazku” 11 ;––„innowacja to pierwsze handlowe zastosowanie nowego produktu,procesu lub urządzenia” 12 .Funkcją innowacji technologicznych jest tworzenie tzw. portfela produktowegona bazie nowych odkryć <strong>naukowy</strong>ch. Odgrywają one szczególną rolęw tradycyjnych relacjach sfery nauki i badań z biznesem. Takie ujęcie spotykamynajczęściej w pracach ekonomistów oraz w naukach technicznych.Jednocześnie na tym podejściu wypracowany zostaje w latach 70. XX w. schematprzedsiębiorczości technologicznej.2. Przedsiębiorca technologiczny i mała technologiczna firmaPrzedsiębiorczość jest fenomenem historycznym, podlegającym ciągłejewolucji i procesom dostosowań do zmieniających się warunków cywilizacyjnychi ekonomiczno-społecznych. Pojawiają się tym samym nowe formy,a wcześniej dominujące typy tracą na znaczeniu. Współcześnie dynamicznierośnie znaczenie przedsiębiorczości w obszarach, które wcześniej pozostawałypoza obrębem penetracji przedsiębiorcy, a do których zaliczamy styk naukii biznesu. Szczególną rolę zaczyna odgrywać innowacyjny przedsiębiorca,tworzący nowe przedsiębiorstwo oparte na wiedzy i jednocześnie często umocowanyw środowisku <strong>naukowy</strong>m. Pojęcie to wyrasta z tradycji schumpete-9P. Kotler, Marketing, Gebethner, Warszawa 1994, s. 322.10E.M. Rogers, Diffusion of innovations, Free Press, New York 2003, s. 12.11E. Mansfield, Industrial research and technological innovation, Horton, New York 1968, s. 83.12C. Freemann, The economics of industrial innovation, Pinter, London 1982, s. 7.
Od przedsiębiorczości technologicznej...17rowskiej wizji przedsiębiorcy, będącego głównym nośnikiem zmian, postępui rozwoju ekonomicznego, który w walce o rynek posługuje się innowacją.Przedsiębiorca innowator nie kalkuluje ryzyka, motywem jego działania jestmisja i dążenie do osiągnięcia często abstrakcyjnych celów. To gospodarczyrewolucjonista zastępujący obecne struktury nowymi, powszechnie uznawanymiza postęp. Może się on pojawiać na każdym szczeblu rozwoju cywilizacji,jeśli tylko zaistnieją warunki i potrzeba realizacji funkcji innowacyjnej.W nawiązaniu do wąskiego ujęcia innowacji od lat 70. ubiegłego wiekuzaczęto wyodrębniać nową kategorię podmiotów gospodarczych, o szczególnympotencjale innowacyjnym – małe firmy oparte na zaawansowanej technice(NTBF) 13 . Firmy takie definiuje się jako rozwijające, produkujące i sprzedającedobra i usługi, które ucieleśniają znaczący element współczesnej nauki.Jako podmioty wysoce innowacyjne i przedsiębiorcze dokonują konwersjinauki w nową technikę, podejmując się jej rynkowej komercjalizacji 14 . W definicjachfirm technologicznych zwraca się uwagę na różne specyficzne czynnikipozwalające wyodrębnić tę grupę podmiotów, np. 15 :––ścisły związek ich właścicieli ze źródłem wykorzystywanej (i rozwijanej)w firmie technologii, kontynuowany w dalszych etapach rozwojufirmy;––doświadczenie badawcze lub techniczne nabyte przez właścicielifirmy w poprzednim miejscu pracy (na wyższej uczelni, w ośrodkubadawczym, w innej firmie);––pomysł nowego biznesu zasadniczo oparty na wykorzystaniu zaawansowanejwiedzy technicznej rozwijanej lub nabytej w „źródle technologii”.Wymienione warunki powodują, że małe firmy technologiczne powstajączęsto jako firmy odpryskowe (spin-off/spin-out) oparte na dwóch źródłachprzedsiębiorców: z instytucji akademickich, publicznych instytutów badawczychoraz z dużych firm posiadających własne laboratoria badawcze lubdziały techniczne 16 .Małe technologiczne firmy są grupą niejednorodną, zróżnicowanąw odniesieniu zarówno do cech wewnętrznych (motywacje, strategie działania,13New technology-based firms, w Polsce przyjęło się określenie – mała firma technologiczna.14R. Oakey, R. Rothwell, S. Cooper, The Management of Innovation in High-TechnologySmall Firms, Pinter, London 1988, s. 4.15E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1999, s. 111-113.16K.M. Klimczak, Transfer technologii i wiedza utajona [w:] D. Jemielniak, A.K. Koźmiński(red.), Zarządzanie wiedzą, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 130--135.
18 Krzysztof B. Matusiakorganizacja, doświadczenie właściciela), jak i cech zewnętrznych, wyrażającychsię rodzajem i charakterem kontaktów z otoczeniem, korzystaniem z różnorodnychzewnętrznych źródeł innowacji, działaniem w różnych pod względemrozwoju technicznego i dynamiki sektorach gospodarki. Podstawową ichcechą jest wysoka naukochłonność (wysoki udział wydatków na sferę B+Rw stosunku do obrotów, duży udział wśród pracowników osób z naukowo--badawczym doświadczeniem) oraz koncentracja na niewielu produktacho wysokim stopniu nowości. Firmy technologiczne pracują nad rynkowymrozwojem i wykorzystywaniem zaawansowanych technologii, wprowadzającw sposób ciągły nowe produkty lub technologie przy wykorzystaniu różnorodnychźródeł innowacji. Działają one w nowych, szybko rosnących sektorachz wysokimi możliwościami technicznymi. Można wyróżnić następującespecyficzne cechy tego typu podmiotów 17 :1. Wysoka innowacyjność i przedsiębiorczość, które określana są najogólniejjako ich zdolność i motywacja do ustawicznego poszukiwaniai wykorzystywania w praktyce wyników badań <strong>naukowy</strong>ch, nowychkoncepcji, pomysłów i wynalazków. Oznacza to, że innowacyjnefirmy umieją tworzyć, absorbować (chłonąć) i zbywać nowe produkty(usługi) oraz charakteryzują się zdolnością ciągłego adaptowania siędo zmian zachodzących w otoczeniu. Przyjmuje się, że przedsiębiorstwowysoko innowacyjne to takie, które: prowadzi w szerokimzakresie prace badawczo-rozwojowe bądź dokonuje zakupów projektówB+R; przeznacza na tę działalność stosunkowo wysokie nakładyfinansowe 18 ; systematycznie wdraża nowe rozwiązania naukowo--techniczne; posiada duży udział nowości w ofercie rynkowej.2. Specyficzne potrzeby finansowe związane z finansowaniem fazprzedprodukcyjnych, głównie prac B+R i wdrożeniowych. W tymokresie działalność firmy nie przynosi inwestorowi zwrotu z włożonegokapitału. Oznacza to, że działalność tych firm wymaga zainwestowaniakapitału długookresowego, obarczonego wysokim ryzy-17K.B. Matusiak, Uwarunkowania innowacyjności małych firm, [w:] A.H. Jasiński (red.),Innowacje małych i średnich firm w świetle badań empirycznych, Promocja XXI, Warszawa2009, s. 71-73.18Przyjmuje się podział na nowoczesne i zaawansowane technologicznie (high-tech) sektory.Przedsiębiorstwa działające w nowoczesnych sektorach przeznaczają na B+R od 3,5%do 8,5% wartości sprzedaży, a w sektorach high-tech udział ten przekracza 8,5%, B. Gehrke,H. Grupp, Innovationspotential und Hochtechnologie. Technologische Position Deutschlandsim internationalen Wettbewerb, ISI, Hannover 1994.
Od przedsiębiorczości technologicznej...19kiem – jest to tzw. kapitał zalążkowy (seed capital). W fazach związanychz wdrożeniem do produkcji nowego produktu bądź technologiioraz ich wprowadzeniem na rynek wykorzystuje się kapitał wysokiegoryzyka.3. Specyficzne umiejętności zarządzania procesami innowacyjnymi,obejmujące posiadanie przez przedsiębiorców zdolności będącychkombinacją wiedzy badawczo-technicznej i menedżerskiej, odróżniającychich od kierujących innymi małymi firmami. Na przykładzarządzanie firmą w fazie B+R wymaga wiedzy z dziedziny wynalazczościi ochrony patentowej, wyboru strategii patentowej i licencyjnejfirmy, natomiast w fazie uruchamiania wyrobu/technologiiniezbędna jest wiedza marketingowa, produkcyjna, z zakresu zarządzaniafinansowego. Równie ważne są umiejętności kierowaniazespołami kreatywnymi, znajomość motywacji, umiejętność rozładowywaniakonfliktów w zespołach <strong>naukowy</strong>ch i produkcyjnych.4. Zapewnienie sobie dostępu do zewnętrznych źródeł know-how. Jestto jeden z podstawowych warunków rozwoju małych firm technologicznych.Wybór zewnętrznych źródeł know-how (uczelnie, placówkiB+R, inne firmy, prywatni wynalazcy itp.), kanałów transferutechnologii (zakupy licencji, patentów, wspólne przedsięwzięcia,kooperacja badawcza itp.), ocena ich kosztów i korzyści dla firmysą podstawą do formułowania strategii rozwojowych, decydującycho ich przyszłym sukcesie lub niepowodzeniu.5. Współpraca w ramach sieci innowacyjnych (network, klaster) firm,jednostek <strong>naukowy</strong>ch i instytucji. Sukces małych firm innowacyjnych,działających w obszarze zaawansowanych technologii, jestcoraz częściej określany przez warunki lokalne obejmujące występowanieparków i inkubatorów technologicznych, ośrodków innowacjii przedsiębiorczości, wyższych uczelni itp. oraz klimat sprzyjającyinnowacyjności, określane mianem regionalnych systemówinnowacji – struktur, które nakierowane są na aktywne wspieraniedziałań innowacyjnych, tworzenie i komercjalizację nowychtechnologii. Niezbędny jest tutaj aktywny udział władz i innych instytucjilokalnych (fundacje, banki, stowarzyszenia itp.). Istotne znaczeniema także zdolność małych firm technologicznych do wchodzeniaw tzw. klastry, czyli porozumienia firm i instytucji dotyczącewspółpracy technicznej, badawczej, produkcyjnej bądź rynkowej.
20 Krzysztof B. MatusiakW ramach współpracy firmy wymieniają informacje, tworzą wspólnesieci dystrybucji itp. 196. Są przykładem „dynamicznej komplementarności” między dużymii małymi firmami w innowacjach. Odgrywają one ważną rolę wewczesnej fazie rozwoju produktów pochodzących głównie z wyższychuczelni, a także z dużych firm (dzięki posiadanemu przez tefirmy potencjałowi B+R), a następnie adaptowanych przez firmyo dużej skali produkcji. A zatem istotną rolę w inicjowaniu szybkiej,rynkowej dyfuzji tych nowych pomysłów odgrywają nowe, małe, aleszybko rosnące firmy założone przez technoligicznych przedsiębiorców,nierzadko pochodzących z dużych firm i czerpiących stamtądtechniczne know-how oraz środki finansowe typu venture capital.Ze względu na poziom umiejętności technicznych, rynkowego know-how,realizowaną strategię, udział wydatków na B+R w obrotach oraz cykl życiaproduktu można małe firmy technologiczne podzielić na cztery typy:1. „Pionierzy” – działalność firmy (operacje biznesowe) oparta jest nanowej technologii. Strategia firmy jest zorientowana na zastosowania,poszukiwanie klienta – firma dąży do aliansu z pojedynczymklientem i komercjalizacji technologii za pomocą produktów pilotażowych.Cechą charakterystyczną jest wysoki udział wydatków naprace B+R (20%-80% obrotów) oraz zatrudnianie naukowców i inżynierów.Słabością firmy jest niedostatek rynkowych umiejętności.Firmy tego typu najczęściej działają w początkowych stadiach rozwojusektora, w tzw. sektorach wschodzących.2. „Poszukiwacze” – operacje biznesowe oparte są na rozwijanej technologiii rynkowym know-how. Strategia firmy koncentruje się naekspansji zastosowań technologii na pokrewne dziedziny. Rozwójinnowacji technologicznej jest sposobem pozyskania nowych klientów– firma dąży do wchodzenia w funkcjonalne układy sieciowe zeswoimi partnerami (klienci, dostawcy, inne firmy, instytuty badawcze)w celu najlepszego wykorzystania posiadanego technologicznegoknow-how. Udział wydatków na prace B+R wynosi 15%-25%obrotów. Firmy tego typu działają w szybko rosnących sektorach.19P. Cooke, K. Morgan, The Creative Milieu: A Regional Perspective on Innovation[w:] M. Dodgson, R. Rothwell, Edward Elgar (red.), The Handbook of Industrial Innovation,Aldershot–Brookfield 1994, s. 29.
Od przedsiębiorczości technologicznej...213. „Współzawodnicy” – operacje biznesowe są oparte na solidnym rynkowymknow-how, a wykorzystywane technologie są ustabilizowanei wysoko standardowe. Strategia firmy koncentruje się na elastycznościproduktowej i nakierowana jest na współpracę z dostawcami.Firma zmierza do uzyskania wyróżnionej przewagi konkurencyjnejpoprzez jakość produktu, koszt wytworzenia, niezawodność. Udziałwydatków na prace B+R wynosi 10%-15% obrotów. Firmy tego typudziałają w nowoczesnych sektorach.4. „Skauci” (wywiadowcy) – operacje biznesowe oparte są na solidnymrynkowym know-how (często także na przodownictwie rynkowymw wąskim sektorze), a wykorzystywane technologie są ustabilizowanei wysoce standardowe. Strategia firmy zmierza do poszukiwania zastosowańtechnicznych dla pojawiających się nowych możliwości rynkowych– proces innowacyjny jest zorientowany rynkowo. Firma dążydo współpracy z dostawcami nowych technologii, instytutami badawczymii wyższymi uczelniami, indywidualnymi wynalazcami. Udziałwydatków na prace B+R jest niższy niż w poprzednich przypadkachi wynosi 5%-10% obrotów. Firmy tego typu działają w dojrzałych,nierzadko schyłkowych sektorach. W poszukiwaniu nowych technologiizorientowanych rynkowo często przekształcają się w firmy typu1 („pionierzy”), dając początek procesowi odnowy przemysłu.Biorąc pod uwagę doświadczenie techniczne i menedżerskie innowacyjnegoprzedsiębiorcy związane z uprzednim miejscem pracy i kontaktamizawodowymi, można wyróżnić jego cztery typy 20 :1. Przedsiębiorca technologiczny „badacz” – jest to przedsiębiorcaposiadający doświadczenie akademickie, związane z prowadzeniemzajęć dydaktycznych i badań w instytucjach akademickich i niekomercyjnychinstytucjach badawczych. Cechuje go bardzo niewielkiedoświadczenie w dziedzinie zarządzania (marketing, finanse, analizarynku). Umiejętności pracy w małych zespołach badawczych mogąbyć w wielu przypadkach przeniesione do zarządzania nowymi projektami.„Badacz” wykazuje ciągłe zaangażowanie w rozwój nowychtechnologii w kolejnych firmach (przedsięwzięciach). W swojej firmiebierze odpowiedzialność za kierowanie projektami B+R.20D. Jones-Evans, Technical Entrepreneurship, Experience and the Management of SmallTechnology-Based Firms – Exploratory Evidence from the UK, „Entrepreneurship & ResearchDevelopment” 1997, no. 1.
22 Krzysztof B. Matusiak2. Przedsiębiorca technologiczny „producent” – zawodową podstawąprzedsiębiorcy jest tutaj duża organizacja przemysłowa.Przedsiębiorca ma doświadczenie związane z produkcją i rozwojemtechnologii. Posiada także znaczące doświadczenie zarównow zarządzaniu projektami, jak i w sprawowaniu innych funkcji związanychz zarządzaniem firmą – dobra znajomość produkcji, marketingu,finansów i księgowości. „Producent” jest mniej zaangażowanyw rozwój technologii czy nowych przedsięwzięć, natomiast osiągawiększe sukcesy w rozwoju swojej firmy. Podobnie jak „badacz”,bierze odpowiedzialność za kierowanie projektami B+R.3. Przedsiębiorca technologiczny „użytkownik” – podstaw zawodowąprzedsiębiorcy stanowi organizacja przemysłowa. Przedsiębiorcaposiada doświadczenie zarówno techniczne, jak i marketingowe(np. serwis usługowy), cechuje go zatem doświadczenie związanez zastosowaniami specyficznego produktu lub technologii. Ma większe,niż pozostali techniczni przedsiębiorcy, doświadczenie w zarządzaniu.Bierze odpowiedzialność za kierowanie projektami i częściowoza prowadzenie prac B+R.4. Przedsiębiorca technologiczny „okazjonalista” – jest to przedsiębiorcanieposiadający przemysłowej ani akademickiej podstawy zawodowej.Ma inne doświadczenie techniczne (np. jako indywidualny wynalazca)pozwalające mu na poszukiwanie i identyfikację okazji technicznych.Cechuje go bardzo skromne doświadczenie w zarządzaniu B+Ri produkcją, w związku z tym nie kieruje pracami B+R, ani produkcją.Bierze odpowiedzialność za ogólne kierowanie firmą.Firmy technologiczne relatywnie szybko stały się obiektem zainteresowaniapolityki innowacyjnej. Wspieranie powstawania tego typu podmiotówwynikało z oczekiwań: impulsów strukturalnych i modernizacyjnych, przyrostutrwałych, wysoko płatnych miejsc pracy oraz rozwoju pomostów międzynauką finansowaną z budżetu a przemysłem. Praktyka wskazała, że urzeczywistnienietych oczekiwań dodatkowo wymaga rozwoju 21 :––rynku kapitałowego finansującego przedsięwzięcia wysokiego ryzyka(venture capital i aniołowie biznesu),––sprzyjającego otoczenia biznesu oraz wyspecjalizowanych instytucjina styku nauki i gospodarki, rozwijających usługi proinnowacyjne,21E.B. Roberts, Entrepreneurs in High Technology, Oxford University Press, New York1991, s. 154-156.
Od przedsiębiorczości technologicznej...23––proinnowacyjnych zamówień publicznych,––szerokiej społecznej akceptacji innowacji.Wspieranie rozwoju technologicznych firm stało się podstawą politykigospodarczej wielu państw (Szwecja, Izrael, Tajwan) oraz regionów(Kalifornia, Massachusetts, Badenia-Wirtembergia). W konsekwencji przezlata wypracowano, silnie zróżnicowane w zależności od kraju, instrumentypolityki wsparcia. Punktem wyjścia jest istnienie i realizacja spójnej politykiw tym zakresie, obejmującej zarówno elementy legislacyjne i fiskalne, jaki organizacyjne oraz społeczne. Należy podkreślić zaawansowane i różnorodnedoświadczenia światowe w zakresie aktywizacji przedsiębiorczości technologicznejze strony władz regionalnych i rządów w ramach polityki innowacyjnej.Ważną rolę w tym procesie odgrywają same instytucje naukowe, tworzącmniej lub bardziej sprzyjające warunki dla działań przedsiębiorczych swoichpracowników. Doświadczenia zagraniczne wskazują na występowanie wielumodeli wspierania, dostosowanych do realiów krajowych, a nawet lokalnych 22 .3. Przedsiębiorczość oparta na wiedzy – nowa perspektywa analizyprocesów innowacyjnychOd początku lat 90. XX w. wraz ze wzrostem ekonomicznej roli sferyusług mamy do czynienia z nowym spojrzeniem na procesy innowacyjne,Zaczynamy mówić o bardzo zróżnicowanym produkcie niematerialnym,występującym w obszarze wytwórczym, konsumpcyjnym i ogólnospołecznym.Okazuje się, że wszystkie rodzaje usług mogą podlegać dynamicznymprocesom innowacyjnym. Największą wrażliwość w tym zakresie wykazująusługi konsumpcyjne, które podlegają największemu wpływowi rynku.Usługi jako obszar innowacyjności charakteryzują się odmiennością w stosunkudo obszaru produkcji materialnej. Odmienność ta jest następstwem:niematerialnego charakteru wytwarzania usług, braku możliwości produkcjina zapas (jednoczesność produkcji i konsumpcji), konieczności utrzymywaniazdolności wytwórczych pozwalających na zaspokajanie potrzeb klientóww okresie zwiększonego popytu, często zindywidualizowanego charakteruw odpowiedzi na potrzeby konkretnego odbiorcy. W tych warunkach rodzisię zainteresowanie innowacjami organizacyjno-menedżerskimi i marketin-22K.B. Matusiak, Rozwój systemów… dz. cyt., s. 110-112.
24 Krzysztof B. Matusiakgowymi. Sektor usług ma stosunkową łatwość dostosowywania się do zmianw otoczeniu, a także reakcji na nowe trendy poprzez przyswajanie innowacjitechnicznych i organizacyjnych oraz nowej wiedzy. Równocześnie obserwowanywpływ dynamiki zmian w sferze organizacji przedsiębiorstw oraz jegorelacji z otoczeniem na pozycję konkurencyjną prowadzi do wyodrębnieniainnowacji organizacyjnych i marketingowych. W tym kontekście na innowacjenależy patrzeć komplementarnie, jako na wszystkie środki i metody odnowieniaprzedsiębiorstwa w zakresie: oferty (produkt/usługa), sposobu jej wytworzenia(technologia), relacji z klientami (marketing) oraz wewnętrznej transformacjii powiązań z otoczeniem (organizacja).Postrzeganie innowacji jako twórczego ogniwa dynamiki gospodarczejprowadzi do nowych propozycji definicyjnych. W innowacji zaczynamy szerzejdostrzegać:––„proces twórczy integralnie związany z kreatywnością, gdzie innowacjajest złożonym zjawiskiem i zbiorem umiejętności, odmiennymsposobem organizowania, syntezy i wyrażania wiedzy, postrzeganiaświata i tworzenia nowych idei, perspektyw, reakcji i produktów”;––„szczególne narzędzie przedsiębiorców, za pomocą którego z nowościczynią okazję do podjęcia nowej działalności gospodarczej lub doświadczenia nowych usług” 23 .W tym kontekście do samodzielnej rangi urasta wywodzące się z psychologiipojęcie kreatywności, definiowanej jako zdolność (twórcza postawa,nieschematyczne myślenie) do tworzenia czegoś nowego poprzez wykorzystanieposiadanej wiedzy, doświadczeń i umiejętności. Kreatywność to cechaosobowości kojarzona z procesem twórczym, mająca podstawowe znaczeniadla mechanizmów powstawania innowacji 24 . Efektami kreatywności są:nowe pomysły, koncepcje, oryginalne rozwiązania, oryginalne skojarzeniaoraz powiązania istniejących idei i koncepcji, nowe zależności między znanymielementami i łączenie ich w niespotykany dotychczas sposób, oryginalneodpowiedzi, myśli, wnioski odmienne od obecnych standardów.23P.F. Drucker, Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992, s. 39.24Pojęcie kreatywności jest wieloznacznym, ciągle nieostrym terminem, będącym w ostatnichlatach przedmiotem intensywnych badań wielu dziedzin <strong>naukowy</strong>ch: psychologii, socjologii,zarządzania, ekonomii, pedagogiki, filozofii. Wielu autorów wręcz utożsamia kreatywnośćz twórczością. W polskiej literaturze większość autorów odróżnia kreatywność jakocechę osoby od twórczości odnoszącej się do procesu tworzenia czegoś nowego. Zob. E. Nęcka,Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001, s. 19-23.
Od przedsiębiorczości technologicznej...25Tradycyjne ujęcie w schumpeterowskiej triadzie inwencji dotyczyłotwórczego działania prowadzącego do powstania wynalazku (czyli rozwojunowej wiedzy). Jednocześnie w procesie twórczym dostrzegano nadzwyczajnei rzadkie cechy przypisywane wybitnym jednostkom w obszarze nauki i techniki,podkreślając wręcz elementy mistyczne (prometejskie) 25 . Można powiedzieć,że twórczość to przekraczanie swoich możliwości 26 , a kreatywność tolepsze ich wykorzystanie. Tym samym kreatywność odnosi się do egalitarnejcechy każdego człowieka, który dostrzega korzyści z twórczego myślenia(tzw. twórczość codzienna), a nie przywileju geniuszy. Wielkie odkryciai wynalazki występują raczej rzadko, a kreatywność to codzienne poszukiwanienowych możliwości na podstawie dostępnej wiedzy.Kreatywność jest początkowym warunkiem innowacyjności osób, zespołów,firm i całej gospodarki, prowadzącej do powstania przewagi konkurencyjnej w globalizującymsię świecie. W praktyce można wyróżnić dwa ujęcia kreatywności 27 :1. Kreatywność indywidualną, która jest przymiotem jednostki i określajej zdolność oraz umiejętność twórczego podchodzenia do problemów.Znajduje ona swój wyraz w indywidualnych poczynaniachjednostki i charakterystykach generowanych przez nią pomysłów.Poziom twórczości zależy od cech danej jednostki oraz jejreakcji na wpływ najbliższego otoczenia i najważniejszych grupodniesienia. Myślenie twórcze na poziomie indywidualnymwpływa głównie na poziom życia oraz sposób pracy i podchodzeniado codziennych problemów. Jest istotnym generatorem innowacjio małej skali oddziaływania.2. Kreatywność grupową, będącą twórczym sposobem myślenia prezentowanymprzez grupę. Polega na wzajemnym oddziaływaniu osóbtworzących zespół twórczy, mającym oddziaływać pobudzająco naproces skojarzeniowy poszczególnych jednostek. Poziom kreatywnościzbiorowej uzależniony jest przede wszystkim od indywidualnychcech wszystkich członków grupy i zakresu ich wzajemnego wpływu.Znaczenie ma także możliwość zintegrowania posiadanej przez poje-25O demistyfikacji twórczości zaczynamy mówić w XIX w. poprzez wyróżnienie czterechpoziomów twórczości: wybitna, dojrzała, skrystalizowana i płynna. Kreatywność zasadniczoodnosi się do dwóch ostatnich wymiarów twórczości.26Znaniecki wręcz mówi o nadnormatywnym „zboczeniu”, buncie przeciw obowiązującym normom.F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, PWN, Warszawa 2001, s. 276-278.27P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin2006, s. 151-176.
26 Krzysztof B. Matusiakdyncze osoby wiedzy w tzw. wiedzę wspólną. Ze względu na rozłożenieodpowiedzialności za powstające w procesie kreatywności zbiorowejrozwiązania na myślenie członków zespołu niewielki wpływ mająich grupy odniesienia. Zbiorowe rozwiązywanie problemów jest efektywnymsposobem pobudzania kreatywności i dlatego jest obecnieszeroko stosowane w praktyce gospodarczej w tworzeniu rozwiązańo charakterze innowacyjnym. W tym celu tworzone są tzw. grupy innowacyjne28 , będące grupami projektowymi (stałymi lub tworzonymijednorazowo), powołanymi do realizacji zadań innowacyjnych – przeważnietworzenia pomysłów oraz projektowania i realizacji procesuich wdrażania oraz dyfuzji. Do tworzenia innowacyjnych rozwiązańgrupa innowacyjna może wykorzystywać wiele metod twórczego rozwiązywaniaproblemów (np. TRIS, burza mózgów, bionika) 29 , którewpływają pozytywnie na efektywność jej pracy, wspierając ten procesoraz porządkując jego przebieg.Przyjmuje się, że innowacja jest zastosowaniem twórczego pomysłu,a kreatywność jest procesem myślowym, który umożliwiając powstawanienowatorskich rozwiązań, warunkuje aktywację procesu innowacyjnego.Kreatywność jest niezbędnym warunkiem uruchomienia działalności innowacyjnej,a jednocześnie silnie determinuje sprawność przebiegu wszystkichfaz procesu innowacyjnego. Nowoczesna gospodarka potrzebuje strumieniapomysłów, które w procesie innowacyjnym są przekształcane w innowacje.Należy podkreślić dużą selekcję generowanych pomysłów (tzw. lejek wiedzy)pod kątem ich rynkowego potencjału. To oznacza specyficzne przejście kreatywnościw innowacyjność (rysunek 1), czyli zdolność patrzenia na nowegopomysły przez pryzmat potencjalnych zastosowań rynkowych (tzw. zamianapomysłów na pieniądze).28W wielu firmach od lat powoływane są zespoły do rozwiązania konkretnych problemów(tzw. zespołu „skunksów”), których prace są często trzymane w tajemnicy, w odległych odprzedsiębiorstwa miejscach. Szerzej zob. Zarządzanie kreatywnością i innowacją, HarvardBusiness Essentials, MT Biznes, Czarnów 2005, s. 63-68.29Prezentacje metod zawierają prace: J. Koch, Metody generowania nowych pomysłów,[w:] P. Niedzielski, J. Guliński, K.B. Matusiak (red.), Kreatywność – innowacje – przedsiębiorczość,Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010, s. 11-26; J. Antoszkiewicz, Metody heurystyczne.Twórcze rozwiązywanie problemów, PWE, Warszawa 1990; E. Jerzyk, G. Leszczyński,H. Mruk, Kreatywność w biznesie, Akademia Ekonomiczna, Poznań 2006, s. 75-105; H. Bieniok,G. Gruszczyńska-Malec, G. Królik, Elementarz twórczego myślenia, Akademia Ekonomiczna,Katowice, 1998, s. 29-90; A. Ujwary-Gil, Inwentyka, czyli kreatywność w biznesie. Wybranezagadnienia, WSB-NLU, Nowy Sącz 2004, s. 43-92.
Od przedsiębiorczości technologicznej...27Rys. 1. Powiązanie działalności naukowej, kreatywności, innowacyjnościi innowacjiŹródło: opracowanie własnePoziom kreatywności zasadniczo zależy od 30 :––osobowościowych i intelektualnych charakterystyk jednostki (takich jak sposóbmyślenia, dotychczasowe doświadczenia, zdolności, poziom wiedzy,motywacja, wytrwałość), składających się na tzw. kreatywną osobowość;––bodźców otoczenia (np. oddziaływanie grupy zadaniowej, sprzyjającaatmosfera, poparcie dla abstrakcyjnych odpowiedzi), składających sięna tzw. klimat kreatywności 31 ;––cech otoczenia (np. warunki życia, poczucie wolności, synergia), tworzącychtzw. kreatywne miejsce.30Różne ujęcia zagadnienia zawierają prace: M. Karwowski, Klimat dla kreatywności,Koncepcje, metody badania, Difin, Warszawa 2009, s. 14-35; E. Jerzyk. G. Leszczyński,H. Mruk, Kreatywność w biznesie…, dz. cyt., s. 9-62.31Propozycje pomiaru zawierają prace: S.T Hunter, K.E Bedell, M.D. Mumford, Dimensions of creativeclimate: A general taxonomy, „The Korean Journal of Thinking and Problem Solving” 2005, vol.15, no. 2, s. 97-116; G.O. Mathisen, S. Einarsen, A review of instruments assessing creative and innovativeenvironments within organizations, „Creativity Research Journal” 2004, vol. 16, no. 1, s. 119-141.
28 Krzysztof B. MatusiakPoszerzenie perspektywy patrzenia na innowacje tworzy nowe możliwościw dziedzinach nietechnicznych (kultura, sztuka, pedagogika itp.). W konsekwencjizaczynamy mówić o tzw. przemysłach kreatywnych 32 , opartych naindywidualnej pomysłowości i kreatywności, w których tworzenie wartościi nowych miejsc pracy wynika głównie z wykorzystania zasobów intelektualnych.O potrzebie innowacyjności mówi się w różnych obszarach aktywnościludzkiej oraz poszukuje się nowych znaczeń i wartości dla sprawdzonychrozwiązań. To podejście wzmacnia rolę innowacji organizacyjnych i marketingowych.Nowy wymiar innowacyjnej przedsiębiorczości wynika w dużej mierzez relatywnie dużej dostępności rozwiązań technicznych, wręcz mówimyo nasyceniu gospodarki i społeczeństwa nowymi technologiami. Szansą dladziałań innowacyjnych staje się rozpoznanie i dopasowanie wiedzy, którą dysponujemy,do potrzeb określonych jednostek, grup, regionów i społeczności.Przedsiębiorczość oparta na wiedzy bazuje na kreatywności i oznacza filtrowanietechnologii przez pryzmat psychologii, socjologii, kulturoznawstwai odnajdywanie nowych obszarów zastosowań.Szczególnym wymiarem przedsiębiorczości opartej na wiedzy, zyskującymw ostatnich latach na znaczeniu, są akademickie firmy odpryskowe (spin-offi spin-out). Są to podmioty wykorzystujące w celach gospodarczych intelektualnei organizacyjne zasoby uczelni, powstałe w wyniku działań przedsiębiorczychpracowników <strong>naukowy</strong>ch i innych osób związanych ze szkołą wyższą.Pojęcie to jest ważnym elementem analizy zjawiska przedsiębiorczości akademickiej.Nowe pomysły i idee biznesowe oparte na wiedzy okazują się łatwiejszedo realizacji w nowym podmiocie gospodarczym. Powstanie nowegopodmiotu należy uznać za korzystne z punktu widzenia wynalazcy/przedsiębiorcy,który uzyskuje swobodę działania wyzwalającą jego energię i zaangażowanie.Natomiast jednostka macierzysta unika ryzyka związanego z podjęciemprac nad nowym produktem lub technologią. Fenomen akademickich32Za twórcę pojęcia uznaje się australijskiego ekonomistę kultury Davida Throsby’ego,który już w latach 80. XX w. wskazywał, że wymiar gospodarczy różnych dziedzin artystycznychdaleko wykracza poza ich tradycyjne ujęcie. Wskazuje, że stają się specyficznymi biegunamiwzrostu dynamicznej gospodarki postindustrialnej. Rosnące zainteresowanie podejściemzaowocowało wieloma opracowaniami i propozycjami klasyfikacyjnymi, spośród którychnajwiększe uznanie międzynarodowe zyskała propozycja brytyjskiego Ministerstwa Kultury,Mediów i Sportu (tzw. DCMS, Creative Mapping Document). Według DCMS do przemysłówkreatywnych zaliczono: reklamę, design, architekturę, sztukę i rynek antyków, rzemiosło artystyczne,film, gry komputerowe, muzykę, sztuki performatywne, wydawnictwa, programowaniei usługi komputerowe, media tradycyjne i elektroniczne.
Od przedsiębiorczości technologicznej...29firm odpryskowych przyczynia się tym samym do transferu i komercjalizacjinowych technologii z nauki do gospodarki. Ważne znaczenie mają przy tym:specyfika kultury przedsiębiorczości i postawy proprzedsiębiorcze pracownikównaukowo-badawczych, strategie zarządzania własnością intelektualnąwyższych uczelni i innych instytucji <strong>naukowy</strong>ch oraz polityka innowacyjnapaństwa i regionów.Przedsiębiorczość oparta na wiedzy silnie wpisuje się w podstawy „kreatywnejgospodarki” 33 , określone przez R. Floridę (tzw. 3T):1. Talent – to kreatywni i przedsiębiorczy ludzie (badacze, przedsiębiorcyi pracownicy) o szerokiej wiedzy o charakterze multidyscyplinarnym,którzy są świadomi swoich kompetencji i ich wartości, niezależnieod miejsca na świecie. Jednocześnie rodząca się tzw. klasakreatywna jest świadoma, że praca musi być dobrze nagradzana orazże w otoczeniu powinny być zapewnione specyficzne warunki dopracy, życia i spędzania czasu wolnego.2. Technologia – to łatwy i szybki dostęp do wiedzy i wyników badańoraz zasobów umożliwiających ich przekształcenie w innowacje. Towarunki do kompetentnego wprowadzania do realizacji ambitnychidei biznesowych. Instytucje naukowe przestają być zamkniętymi„silosami wiedzy” z patentami zamkniętymi w szufladach, gdyż niema chętnych do ich wykorzystania. Wiedza technologiczna dziękikoncentracji talentów oraz właściwej motywacji i dostępności specyficznychusług jest szybko przekształcana w innowacje.3. Tolerancja oznacza otwartość na osoby o innym pochodzeniu, poglądachi tradycjach. Akceptacja różnorodności jest pożywką dla <strong>naukowy</strong>chidei, które bez wolności nie ujawnią się i nie rozwiną. To takżewyrozumiałość dla „zwariowanych” pomysłów oraz akceptacjadopuszczalnego ryzyka i błędów.W tych warunkach pojawia się potrzeba modyfikacji paradygmatu gospodarkiwiedzy, w której motorem rozwoju są innowacje, o indywidualną kreatywnośćjako siłę sprawczą (driving force) rozwoju. Oznacza to odejście odpostrzegania innowacji tylko w wymiarze techniki i przesunięcie w kierunkutakich dziedzin, jak architektura, reklama, sztuka, wzornictwo, edukacja, film,33Podstawy pojęcia stworzył Richard Florida (professor geografii ekonomicznej oraz założycielthink-tanku Richard Florida Creativity Group) w pracach: The Rise of the Creative Class:and how it’s transforming work, leisure, community and everyday life, Basic Books, New York2004; Cities and Creative Class, Routledge, New York 2005; The Flight of the Creative Class:The New Global Competition for Talent, HarperCollins, New York 2005.
30 Krzysztof B. Matusiakrozrywka, konserwacja zabytków, muzealnictwo, przemysł muzyczny, nowemedia, prezentacja sztuki, wydawnictwa, radio i telewizja, software, turystyka,rozwój usług sieciowych itp. W najbardziej rozwiniętych krajach zaczyna sięrodzić klasa twórcza (kreatywna) 34 , która zasadniczo różni się od dotychczasowychwzorców pracowników najemnych, jak i przedsiębiorców oraz menedżerów.Do tej kategorii zalicza się pracowników wyższych uczelni i badawczychinstytutów, mediów, marketingu i reklamy, projektantów mody i wszelkichdesignerów, architektów, artystów i pracowników przemysłu rozrywkowego,różnego rodzaju high-tech workers. Rozwój tych obszarów zawodowychwymaga innowacyjnej aktywności wyrastającej z indywidualnych talentów,twórczości, zdolności oraz kreatywności intelektualnego niepokoju.Duże znaczenie dla rozwoju przedsiębiorczości opartej na wiedzy mapoziom zaufania społecznego, będącego elementem kształtowanego w historyczno-kulturowymprocesie kapitału społecznego. Obserwując współczesneprocesy rozwojowe dostrzegamy, że ludzie twórczy i innowacyjni o nieprzeciętnychzdolnościach generowania informacji wybierają pewne regiony geograficzne,a pomijają inne. Decyzje o wyborze miejsca aktywności i życia sąwielowymiarowe i wieloskładnikowe. Wpływa na nie cały kompleks czynników,m.in. 35 :1. Szeroka akceptacja i uznanie dla pracy twórczej. Twórczość, innowatyka,przedsiębiorczość stały się samodzielną wartością i są traktowanejako osobisty oraz społeczny kapitał, równie ważny jak kapitałekonomiczny. W takich miejscach lokalne społeczności cenią sobiewytwory niepospolitych umysłów. Towarzyszą im pozytywne emocje,takie jak zadowolenie, radość, duma, euforia. Jednocześnie rzadkiesą przejawy zazdrości, agresji, konflikty czy wyrzucanie z pracynajzdolniejszych.2. Styl życia i różnorodność środowiska – dostęp do tworzenia kultury,sztuki, rozrywki i uczestnictwo w nich oraz możliwościuprawiania sportu i rekreacji. Autentyczne idee naukowe, pomysłyartystyczne oraz gry sportowe pozwalają kształtować tożsamośćjednostki i wspólnoty.34Szacuje się, że w USA do tej klasy można zaliczyć ok. 12% zatrudnionych, a podobnywskaźnik osiągają takie kraje, jak: Szwecja, Finlandia, Dania i Holandia. W Polsce szacuje się,że w zawodach wymagających twórczości, innowacyjności, przedsiębiorczości lub wynalazczościpracuje ok. 5% zatrudnionych. Zob. J. Kozielecki, Psychologia w wielkim świecie. Szkiceo sprawach ludzkich, Żak, Warszawa 2008, s. 14.35Tamże, s. 18-20.
Od przedsiębiorczości technologicznej...313. Autentyczne i żywe interakcje społeczne. Ludzie twórczy ceniąsobie życie towarzyskie, znajomości i przyjaźnie z ludźmi, z którymimożna toczyć bezpośrednie (bez pomocy Internetu) spory lubwspólnie podejmować nowe wyzwania. Bez możliwości podania rękiżywej osobie jednostka traci cząstkę człowieczeństwa.4. Różnorodność środowiska społecznego, w którym istnieją odmiennenurty życia umysłowego, konkurencyjne idee i teorie oraz sprzeczneprognozy na temat przyszłości. To bogactwo myśli stymuluje nowepomysły. Różnorodność ta dotyczy także spraw społecznych i kulturowych.Miejsca, w których żyją grupy etniczne i rasowe, w którychistnieją odmienne wyznania i orientacje seksualne, mogą wpływaćdodatnio na efekty pracy klasy twórczej. W takich środowiskachpotrzebna jest jednak tolerancja, szacunek dla odmienności i wolaporozumienia się.5. Atrakcyjne miejsce geograficzne, w którym dominują elementyautentyczne i niepowtarzalne, takie jak przyroda, historyczna i nowoczesnaarchitektura, unikatowe życie kulturalne czy zwyczaje mieszkańców.Niekwestionowanym liderem inkubacji nowych idei jest region ZatokiSan Francisco w USA, włącznie z Doliną Krzemową 36 . Kołem zamachowymregionu są dwa uniwersytety: Stanforda i Kalifornijski w Berkeley, zewzględu na potencjał intelektualny nazywane „noblowskimi”, gdzie rodząsię oryginalne idee w zakresie fizyki, elektroniki, informatyki, ale równieżhumanistyki, medycyny czy genetyki. Ponadto San Francisco należy do centrówmuzycznych, malarskich i architektonicznych. Wielu uczonych, literatóworaz artystów twierdzi, że region Zatoki San Francisco to „magiczne miejscena Ziemi”. Drugą pozycję w omawianym rankingu zajmuje stolica TeksasuAustin, kojarzona m.in. z wieloma firmami high-tech, np. Dell, Trilogy. Alerezydenci stolicy stanowej protestują przeciwko określeniu high-tech city;swoje miasto nazywają dumnie creative place, gdzie rozwija się nie tylkotechnologia, ale wszystkie dziedziny życia kulturalnego, sztuka i rozrywka.Uniwersytet Teksański jest kuźnią ludzi wykształconych, innowacyjnychi przedsiębiorczych.36Na podstawie wskaźników „3T” kreatywnej gospodarki wiedzy skonstruowany został indekskreatywności, stanowiący podstawę do stworzenia list twórczych regionów (tzw. centrówkreatywności). Konstrukcję indeksu zaproponował w 2005 r. R. Florida w pracy: The Flight…,dz. cyt., s. 154-157.
32 Krzysztof B. MatusiakDo takich miejsc zalicza się Seattle, Boston, Raleigh-Durham, a takżeszereg regionów w krajach skandynawskich i Beneluksu, czyli tam, gdziestosunkowo wysoka jest tolerancja dla inności, różnorodności, a także kulturowejczy etnicznej nowości. W tych regionach i centrach zapuszcza swojekorzenie klasa twórcza. Aktywnym elementem kreatywnego miejsca (częstocentralnym, jak Dolina Krzemowa) jest w każdym przypadku uniwersytet lubsieć instytucji naukowo-badawczych otwartych na współpracę z otoczeniemoraz podejmujących inicjatywy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości i zbliżeniaz biznesem.4. Implikacje dla polityki innowacyjnejPriorytety polityki innowacyjnej w ciągu ostatnich 50 lat w krajachwysoko rozwiniętych podlegały ciągłemu wzbogacaniu oraz wielokrotnejreorientacji w zakresie celów, stosowanych instrumentów, roli instytucjipublicznych i powiązań z innymi dziedzinami gospodarki. Polityka innowacyjna,z marginalnej przez długie lata, stała się obecnie jądrem strategiiekonomiczno-społecznych i odgrywa szczególną rolę w transformacji krajówindustrialnych w kreatywne społeczeństwa wiedzy. Nowoczesna politykainnowacyjna, odpowiadając na potrzeby kreatywnej gospodarki wiedzy, obecniecharakteryzuje się 37 :––potrzebą przełamywania barier i luki komunikacyjnej między naukąa biznesem, łączeniem transferu technologii z tworzeniem nowychprzedsiębiorstw;––naciskiem na promocję kreatywności, szeroko pojętych innowacjii dyfuzji technologii oraz potrzebą zdobywania społecznej akceptacjidla zmian innowacyjnych i związanych z nimi zjawisk twórczejdestrukcji;––ujęciem innowacji jako procesu sieciowego z udziałem wielu współzależnychaktorów; polityka jest zorientowana na stymulowanie zdolnościinnowacyjnych firm otwartych na ciągłą adaptację równoleglew wielu obszarach (produkt, technologie, organizacja, marketing)poprzez zróżnicowane instrumenty wsparcia technicznego, badawczego,finansowego, informacyjnego itp.;37K.B. Matusiak, Budowa powiązań..., dz. cyt., s. 70-76.
Od przedsiębiorczości technologicznej...33––priorytetami dla „miękkiego” wsparcia przedsięwzięć innowacyjnych,które obejmuje proinnowacyjne usługi konsultingowe, szkoleniowe,informacyjne i promocyjne oraz przepływ ludzi między firmamia różnymi instytucjami współpracującymi, w tym o akademickimcharakterze; ważną rolę odgrywają instytucje pośredniczącew transferze technologii, w tym centra transferu, parki i inkubatorytechnologiczne;––szczególną rolą państwa w zakresie koordynacji i stymulacji procesówtransformacji wiedzy oraz tworzenia instytucjonalnych ram dlasamoregulacji procesów innowacyjnych i selekcji ostatecznych zwycięzców;––przesunięciem z ujęcia sektorowego (np. sektory problemowe, infrastrukturatechniczna, sfera nauki i techniki) na rzecz podejścia horyzontalnego,eksponującego tworzenie nowych technologicznych firm,ekoinnowacje, orientacje na przyszłych użytkowników;––rosnącą rolą sieci, środowiska innowacyjnego i perspektywy regionalnej;na poziomie regionów następuje optymalizacja warunków tworzeniaklimatu dla innowacyjnej przedsiębiorczości i transferu technologii(regionalne systemy innowacji);––orientacją na małe innowacyjne firmy, w kontekście rekompensowanianiedoskonałości rynkowych, systemowych i regulacyjnych; sąone przedmiotem licznych ograniczeń i barier, osłabiających zdolnościabsorpcyjne wiedzy i innych zasobów kluczowych dla efektywnościw procesach innowacyjnych 38 ;––internacjonalizacją i globalną perspektywą prowadzenia badań <strong>naukowy</strong>ch,transferu technologii i działalności gospodarczej.Współczesna polityka innowacyjna państwa staje się tym samym niezbędnymskładnikiem otoczenia (sieci) partnerów małych firm w dziedzinieinnowacji. Jej rolą jest pomoc w budowaniu zdolności absorpcyjnej i innowacyjnejfirm oraz ułatwianie firmom dostępu do zewnętrznych usług na rzeczinnowacji. Innymi słowy, celem polityki innowacyjnej jest obniżanie progutrudności podejmowania i realizacji innowacji, zmniejszanie stopnia ryzyka38Duże przedsiębiorstwa, z racji posiadania niezbędnych zasobów i umiejętności oraz bardziejrozwiniętych kontaktów z otoczeniem, uznawane są przez polityków gospodarczych zapodmioty stosunkowo dobrze przygotowane do realizacji innowacji, a ewentualna pomoc państwaadresowana do tej grupy firm może dotyczyć wsparcia dla podejmowanych przez nie programówbadawczych lub współpracy z mniejszymi firmami.
34 Krzysztof B. Matusiaki niepewności oraz pomoc w dokonaniu optymalnego wyboru dla przedsiębiorstwwprowadzających innowacje. Kładzie się również szczególny naciskna środowisko, w którym działają innowacyjne firmy, będące ważnym źródłeminformacji technicznych oraz zasobów niezbędnych dla innowacji.Odpowiedzią na wyzwania współczesnej gospodarki i tworzenie warunkówdo rozwoju przedsiębiorczości opartej na wiedzy jest pojawiająca sięw dyskusjach ekspertów propozycja kreatywnej polityki innowacyjnej.Akceptacja tej propozycji wymaga przewartościowania instrumentów wsparciaw kierunku:––inwestycji w człowieka, promowania kreatywności i przedsiębiorczościoraz ciągłego rozwijania umiejętności i edukacji przez całe życie;––poszerzenia obszaru wolności gospodarczej, w tym swobody podejmowaniadziałalności gospodarczej, znoszenia barier wejścia na ryneki wyjścia, poprawy sfery regulacji prawnych (better regulation);––szerokiej dyfuzji innowacji na styku nauki, gospodarki, kulturyi sztuki oraz przechodzenia od produktów do usług;––tolerancji i akceptacji dla różnorodności kulturowej, akumulacji kapitałukreatywnego;––budowy społecznej przychylności i akceptacji dla zmian innowacyjnychoraz związanych z nimi zjawisk twórczej destrukcji;––zwiększenia otwartości na ryzyko oraz dostępności funduszy wysokiegoryzyka inwestujących w przedsięwzięcia na wczesnym etapierozwoju;––innowacji w administracji i zarządzaniu dobrami publicznymi;––budowy rynków na nowe produkty i technologie, w tym proinnowacyjnegomodelu zamówień publicznych.Podejście to niesie wiele implikacji, głównie w sferze edukacyjnej.Ważnym elementem działań innowacyjnych staje się kreatywność, któraz kolei przesuwa nacisk ze ścisłej edukacji zawodowej w kierunku rozwojuogólnych umiejętności i kompetencji zawodowych. Konkurencja w innowacyjnejgospodarce wymusza elastyczność, ciągłe uczenie się, rozwój umiejętnościw zakresie komunikacji międzyludzkiej i zespołowej pracy projektowejoraz sprawne władanie wszystkimi zdobyczami technik zarządzaniainformacją. Konsekwencją są niezbędne zmiany w systemie edukacji, progra-
Od przedsiębiorczości technologicznej...35mach i organizacji nauczania umożliwiające wzrost zdolności adaptacyjnychdo nowych wyzwań, obejmujące 39 :––multidyscyplinarność kształcenia poprzez umiejętne łączenie nauczaniaprzedmiotów ścisłych i przyrodniczych ze społecznymi, komunikacjii tworzenia portfela kompetencji społecznych, nauczania techniktwórczego rozwiązywania problemów;––wprowadzenie zajęć z kreatywności dla dzieci i młodzieży, a przedsiębiorczościdla studentów na kierunkach artystycznych, społecznych,pedagogicznych oraz programów szkoleniowych dla potrzebprzedsiębiorców twórców, w zakresie prowadzenia działalności użytecznościpublicznej, promocji, dotarcia do klientów itp.;––modele edukacji ustawicznej obejmujące ofertę studiów i szkoleń dlaosób w każdym wieku, z bardzo różnymi doświadczeniami zawodowymiw połączeniu z podejściem proaktywnym i przedsiębiorczymodkrywaniem szans rynkowych;––programy mobilności i współpracę szkół wyższych z przedsiębiorstwami,łączenie wiedzy i umiejętności pracowników <strong>naukowy</strong>chz doświadczeniami zawodowymi;––edukację ustawiczną obejmującą ofertę studiów i szkoleń dla osóbw każdym wieku z bardzo różnymi doświadczeniami zawodowymi.Przedsiębiorczość oparta na wiedzy to poszerzenie dotychczasowejperspektywy przedsiębiorczości technologicznej o obszar przemysłów kreatywnychi tworzenie innowacyjnych modeli biznesowych w dziedzinachnietechnicznych. Oparte na zasobach intelektualnych, indywidualnej kreatywnościi pomysłowości, kreatywne przemysły stają się specyficznymibiegunami wzrostu dynamicznej gospodarki postindustrialnej. Takie postrzeganieobejmuje wkraczanie w nowe obszary funkcjonowania społeczeństwa(sztuka, kultura, edukacja, administracja) oraz akceptację dla naruszaniastarych wzorców życia, gospodarowania i konsumpcji. Rozwój przedsiębiorczościopartej na wiedzy, w tym wykorzystanie potencjału kreatywnychprzemysłów, wymaga wzrostu świadomości innowacyjnej całego społeczeństwa,promocji postaw proaktywnych oraz tworzenia jakościowo nowych relacjiw lokalnych społecznościach (wzrost lokalnej identyfikacji i zaufania).39Rekomendacje [w:] K.B. Matusiak, J. Kuciński, A. Gryzik (red.), Foresight kadr nowoczesnejgospodarki, PARP, Warszawa 2009, s. 164.
36 Krzysztof B. MatusiakOznacza to także potrzebę interwencji w zakresie:1. Pogłębienia deregulacji obszaru dóbr publicznych (kultura, sztuka,edukacja) i zmiany podejścia, iż mogą być one oferowane tylko przezpodmioty publiczne, oraz poszerzenia obszaru aktywności społecznej(stowarzyszenia, fundacje, komitety) i prywatnej. Instytucje zamiastbezpośredniego wytwarzania budują rynek i kontraktują omawianeusługi u rynkowych partnerów.2. Rozwoju infrastruktury wsparcia, np. inkubatory artystyczne, centraartystyczne, fundusze inicjatyw lokalnych itp. Opracowanie modeliorganizacyjnych dla tego typu inicjatyw, popularyzacja dobrychpraktyk, publiczne inicjowanie przedsięwzięć demonstracyjnych.3. Inicjowania struktur sieciowych i partnerstw integrujących kreatywneśrodowiska oraz współpracy z instytucjami <strong>naukowy</strong>mi. Organizacjawydarzeń artystycznych i kulturalnych na skalę ponadlokalną.4. Tworzenia obszarów aktywności kreatywnej (tzw. dzielnice artystyczne)w ramach projektów rewitalizacyjnych. Animowanie interdyscyplinarnychklastrów poprzez nagromadzenie zróżnicowanegopotencjału twórczego i innowacyjnego.Rosnąca współcześnie rola innowacji powoduje że, staje się onaw coraz większym zakresie zjawiskiem społecznie złożonym, skomplikowanymi trudnym. Z pojęcia przez lata kojarzonego ze sferą zmian technicznychustawicznie rozszerzamy sferę innowacji i innowacyjności – od obszaru usług,organizacji i marketingu po politykę i zjawiska społeczne. Dynamika zmiangospodarczych, technologicznych i społecznych wymusza myślenie w kategoriachschumpeterowskiej twórczej destrukcji i nowego podejścia do innowacyjnejprzedsiębiorczości.LiteraturaAllen J.A., Scientific innovation and industrial prosperity, Longman, London 1966;Antoszkiewicz J., Metody heurystyczne. Twórcze rozwiązywanie problemów,PWE, Warszawa 1990;Bieniok H., Gruszczyńska-Malec G., Królik G., Elementarz twórczego myślenia,Akademia Ekonomiczna, Katowice 1998;Drucker P.F., Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa1992;Drucker P.F., Społeczeństwo pokapitalistyczne, PWN, Warszawa 1999;Florida R., Cities and Creative Class, Routledge, New York 2005;
Od przedsiębiorczości technologicznej...37Florida R., The Flight of the Creative Class. The New Global Competition forTalent, Harper Collins, New York 2005;Florida R., The Rise of the Creative Class: and how it’s transforming work,leisure, community and everyday life, Basic Books, New York 2004;Freemann C., The economics of industrial innovation, Pinter, London 1982;Gehrke B., Grupp H., Innovationspotential und Hochtechnologie. TechnologischePosition Deutschlands im internationalen Wettbewerb, ISI, Hannover 1994;Hunter S.T., Bedell K.E., Mumford M.D., Dimensions of creative climate:A general taxonomy, „The Korean Journal of Thinking and Problem Solving” 2005,vol. 15, no. 2;Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, Matusiak K.B. (red.), PARP,Warszawa 2008;Jasiński A.H., Innowacje małych i średnich firm w świetle badań empirycznych,Promocja XXI, Warszawa 2009;Jasiński A.J., Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa2006;Jerzyk E., Leszczyński G., Mruk H., Kreatywność w biznesie, Akademia Ekonomiczna,Poznań 2006;Jones-Evans D., Technical Entrepreneurship, Experience and the Managementof Small Technology-Based Firms – Exploratory Evidence from the UK, „Entrepreneurship& Research Development” 1997, no. 1;Karwowski M., Klimat dla kreatywności, Koncepcje, metody badania, Difin,Warszawa 2009;Kotler P., Marketing, Gebethner, Warszawa 1994;Kozielecki J., Psychologia w wielkim świecie. Szkice o sprawach ludzkich, Żak,Warszawa 2008;Mansfield E., Industrial research and technological innovation, Horton, New York 1968;Mathisen G.O., Einarsen S., A review of instruments assessing creative andinnovative environments within organizations, „Creativity Research Journal” 2004,vol. 16, no. 1;Matusiak K.B., Kuciński J., Gryzik A. (red.), Foresight kadr nowoczesnejgospodarki, PARP, Warszawa 2009;Matusiak K.B., Budowa powiązań nauki z biznesem w gospodarce opartej na wiedzy.Rola i miejsce uniwersytetu w procesach innowacyjnych, SGH, Warszawa 2010;Matusiak K.B., Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości. Przesłanki, politykai instytucje, ITE, Radom–Łódź 2006;Mikosik S., Teoria rozwoju gospodarczego Josepha A. Schumpetera, PWN,Warszawa 1993;Nęcka E., Psychologia twórczości, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,Gdańsk 2001;
38 Krzysztof B. MatusiakNiedzielski P., Guliński J., Matusiak K.B. (red.), Kreatywność – innowacje –przedsiębiorczość, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010;Niedzielski P., Rychlik K., Innowacje i kreatywność, Uniwersytet Szczeciński,Szczecin 2006;Oakey R., Rothwell R., Cooper S., The Management of Innovation in High-Technology Small Firms, Pinter, London 1988;Roberts E.B., Entrepreneurs in High Technology, Oxford University Press, NewYork 1991;Rogers E.M., Diffusion of innovations, Free Press, New York 2003;Stawasz E., Innowacje a mała firma, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1999;E. Frejtag-Mika (red.), Teoria i praktyka ekonomi a konkurencyjność gospodarowania,Difin, Warszawa 2006;Dodgson M., Rothwell R., Elgar E., The Handbook of Industrial Innovation,Aldershot–Brookfield, 1994;Ujwary-Gil A., Inwentyka, czyli kreatywność w biznesie. Wybrane zagadnienia,WSB-NLU, Nowy Sącz 2004;Wiedza a wzrost gospodarczy, red. L. Zienkowski, Scholar, Warszawa 2003;Jemielniak D., Koźmiński A.K., Zarządzanie wiedzą, Wydawnictwo Akademickiei Profesjonalne, Warszawa 2008;Znaniecki F., Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, PWN, Warszawa 2001.SummaryThe characteristic of contemporary development processes is the increasingsignificance of knowledge which substitutes work and capital as the sources of socialprosperity. The ability to create knowledge and, above all, to transform it into newproducts, services and technologies determines the market success. Knowledge economyrequires unique fuel i.e. innovations launched on the market and reaching theconsumers in the form of new products and services. The increasing role of innovationmakes it a difficult and socially complex phenomenon. Once a term associatedwith technological changes, “innovation” now refers to the field of services, organisations,marketing, politics and social phenomena. However, innovation processes invariablyrequire activeness of entrepreneurs innovators. The aim of the article is to determinethe role and place of an entrepreneur in the area of creative economy of knowledge.The dynamics of economic and social changes generates new scope and conditionsfor business activity.Translated by Krzysztof B. Matusiak
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011PIOTR NIEDZIELSKI, KATARZYNA ŁOBACZUniwersytet SzczecińskiPrzedsiębiorczość akademicka – ścieżkikomercjalizacji wiedzy i technologiiW dzisiejszych czasach nikogo nie trzebaprzekonywać, jak ważne są innowacje – potwierdzająto silna konkurencja w połączeniu z szybkim tempemzmian na rynkach oraz zmian technologicznych.Kluczowym pytaniem jest: jak tworzyć innowacje.P.F. Drucker1. Przesiębiorczość akademicka – element nowej gospodarkiPrzechodzenie do gospodarki opartej na wiedzy sprawia, że rola intelektualnychzasobów placówek <strong>naukowy</strong>ch przybiera na znaczeniu. Wiedza i umiejętnośćgenerowania innowacji są obecnie głównym czynnikiem przesądzającymo stopniu konkurencyjności gospodarki i bogactwie narodów. W dobiegospodarki globalnej bogate kraje, w których koszt pracy jest kilkukrotnie wyższyniż w krajach rozwijających się, mogą konkurować przede wszystkim jakościąprodukowanych wyrobów oraz świadczonych usług. Celem staje się zatemopracowanie produktu zaawansowanego technologicznie, którego wdrożeniewymaga bardzo dobrze wykształconej kadry, a co za tym idzie, produktu trudnegodo naśladowania. W gospodarce opartej na wiedzy firmy technologiczne
Przedsiębiorczość akademicka – ścieżki komercjalizacji...41––absolwentów uczelni wyższych,––studentów.Przedsięwzięcia realizowane przez społeczności akademickie poprzezszczególne połączenie specjalistycznych kompetencji i wiedzy tworzą cennąwartość dla gospodarki, a także, co również pozostaje nie bez znaczenia, dlarealizujących je jednostek – rysunek 1.Rys. 1. Przedsiębiorczość akademicka – realizowane przedsięwzięciaŹródło: opracowanie własneIstotą przedsiębiorczości akademickiej jest komercjalizacja wynikówbadań, osiągnięć <strong>naukowy</strong>ch oraz specjalistycznej wiedzy na rynku. Z uwagina charakter realizowanych przedsięwzięć opierają się one na znaczącympierwiastku innowacyjności. Innowacyjność tę za J.A. Schumpeterem możnaodnieść do następujących obszarów 5 :––wprowadzanie nowych produktów/usług oraz wzbogacanie istniejącycho nową jakość,––wprowadzanie nowych lub udoskonalonych metod i technologii produkcji,5J.A. Schumpeter, The Theory of Economic Development: An Inquiry into Profits, CapitalCredit, Interest and the Business Cycle, Cambridge, MA, Harvard University Press 1934.
Przedsiębiorczość akademicka – ścieżki komercjalizacji...43produkty) 8 . Na wartość tworzoną w procesie komercjalizacji, przebiegającymwewnątrz systemu innowacyjnego, składają się zatem: ludzie – charakteryzującysię pewnymi cechami i umiejętnościami, cele – wyznaczające kierunkidziałań, procedury i zasady – zapewniające systematyczne i uporządkowanedziałania oraz koordynujące rozwój nowych przedsięwzięć w celu maksymalizacjiwykorzystania zasobów.Rys. 2. Ścieżki komercjalizacji wiedzyŹródło: opracowanie własneRozszerzający się nurt otwartej innowacji dał możliwość rozwoju różnychform przedsiębiorczości akademickiej, która jest źródłem nowych pomysłów,nowych rozwiązań techniczno-technologicznych czy też organizacyjno-menedżerskich,a także pozyskiwania do współpracy nowych klientówi kooperantów. Szeroka definicja przedsiębiorczości akademickiej powoduje,że można określić różne formy aktywności rynkowej środowisk akademickich,od świadczenia prostych usług opartych na specjalistycznych umiejętnościachpo zakładanie spółek technologicznych typu spin-off/spin-out. Możliweścieżki komercjalizacji wiedzy na różnych poziomach i ich powiązania przedstawionona rysunku 2.Ścieżki komercjalizacji wiedzy mogą być nastawione na aktywne wdrażanienowych rozwiązań na rynek w formie zmaterializowanej (strategie typupush) lub też reagowanie na wyrażone zapotrzebowanie na wiedzę (strategietypu pull). Podczas gdy te pierwsze skupiają się na wykorzystaniu schumpete-8M. Santi, S. Reboud, H. Gasiglia, A. Sabouret, Modèle de valorisation et de protection intellectuelledes innovations des PEI, july 2003, HEC/INPI: s. 63; T. Mazzarol, S. Reboud, TheStrategic Decision Making of Entrepreneurs within Small High Innovator Firms, „InternationalEntrepreneurship and Management Journal” 2006, no. 2(2) s. 261-280.
44 Piotr Niedzielski, Katarzyna Łobaczrowskich źródeł okazji rynkowych 9 , które pojawiają się rzadko i są związanez wytworzeniem/odkryciem nowej informacji, mają charakter kreacyjny, wprowadzająstan nierównowagi rynkowej i dlatego są bardzo innowacyjne, drugiebazują na źródłach zdefiniowanych przez Kirznera 10 . W ujęciu Kirznera pojawieniesię okazji rynkowej wymaga wyłącznie zróżnicowanego dostępu do istniejącejwiedzy, dlatego podejmowane działania są mniej innowacyjne, powszechnei w większości nie mają charakteru odkrywczego i prowadzą do osiągania równowagirynkowej 11 . Oba źródła okazji występują w gospodarce jednocześnie.Z uwagi na rosnące znaczenie komercjalizacji wiedzy w obecnej gospodarcepodejmuje się badania mające na celu zweryfikowanie ekonomicznego wpływuposzczególnych form przedsiębiorczości akademickiej.3. Założenie firmyWskazuje się, że jedynie około 3% wszystkich odkryć akademickich jestwłaściwych dla utworzenia spółek spin-off 12 , choć przypuszcza się, że liczba taprawdopodobnie wzrosła w ostatnich latach 13 . Zakładanie firm odpryskowychprzez środowiska akademickie jest zatem raczej koniecznością i jest realizowanewówczas, kiedy nie ma możliwości wyboru łatwiejszej ścieżki komercjalizacji.Większy potencjał do zakładania firm spin-off mają technologie o charakterzeradykalnym/przełomowym, które mogą spowodować przeskok/przemianę w dotychczasowym układzie rynkowym albo rewolucję w sposobietworzenia produktów i usług 14 . Wprowadzenie innowacji niszczy wówczasdotychczasowe układy rynkowe/konkurencyjne albo powoduje tworze-9J.A. Schumpeter, The Theory of Economic Development..., dz. cyt.10I. Kirzner, Competition and Entrepreneurship, Chicago, University of Chicago Press1973.11S. Shane, S. Venkataraman, The promise of entrepreneurship as a field of research,„Academy of Management Review” 2000, no. 26(1), s. 13-17.12L. Nelsen, The lifeblood of biotechnology: University-industry technology transfer [w:]R. Ono (ed.) The Business of Technology, Butterwoth-Heinemann, Boston 1991.13S. Schane, Academic Entrepreneurship. University Spinoffs and Wealth Creation, EdwardElgar, Cheltenham, Northampton 2004.14Badanie 1397 opatentowanych technologii w latach 1980-1996 pod względem skłonnoścido tworzenia firm wykazało, że bardziej radykalne wynalazki były zdecydowanie chętniejkomercjalizowane w formie spin-off [Schane 2004].
Przedsiębiorczość akademicka – ścieżki komercjalizacji...45nie nowych rynków 15 . Nie mając wystarczających zasobów i pozycji takiej jakistniejące od lat przedsiębiorstwa, małe nowo powstające firmy akademickiemuszą budować swoją przewagę na tych właśnie przekształceniach 16 . Ponadtofirmy niechętnie inwestują w radykalne technologie. S. Shane 17 wskazuje tutrzy główne powody. Po pierwsze, istniejące firmy nie doceniają ich wartości,działając w pewnym paradygmacie technicznym, który jest tym właściwymsposobem działania 18 , ponadto wdrożenie nowych rozwiązań „pochłania”(cannibalize) istniejące zasoby (sprzedaż dotychczasowych produktówi usług) 19 , a także osłabia istniejące kompetencje organizacyjne, które są drogiei trudne do tworzenia 20 .Efektywność komercjalizacji, zarówno przedsięwzięć opartych na wysokichtechnologiach, jak i średnich oraz niskich, zależy od uwarunkowań sektorowych.Radykalność nowej technologii/nowego rozwiązania oraz większyzakres ochrony zwiększają prawdopodobieństwo przetrwania firmy bardziejw sektorach rozproszonych aniżeli w tych skoncentrowanych 21 . Dlatego teżmodel biznesowy adresowany dla danego rozwiązania ma kluczowe znaczeniew powodzeniu przedsięwzięcia.Coraz większego znaczenia w procesach komercjalizacji wiedzy nabieraotoczenie innowacyjne. Rola tego typu otoczenia ma odzwierciedlenie chociażbyw programach skierowanych na rozwój klastrów i innych narzędzi/instytucji wspierających rozwój środowisk innowacyjnych. Zaliczyć do nichmożna m.in. parki naukowe, parki naukowo-technologiczne, inkubatory akademickieitp. Firmy zlokalizowane w parkach <strong>naukowy</strong>ch są efektywniejszew działalności badawczej (generowaniu nowych produktów i usług oraz paten-15Analiza czterech studiów przypadków firm spin-off w Wielkiej Brytanii. Por. A. Vahora,M. Wright, A. Lockett, The formation of high-tech university spinouts: The role of joint venturesand venture capital investors, Working Paper, Nottingham Business School, Nottingham 2002.16S. Schane, Academic Entrepreneurship. University Spinoffs and Wealth Creation, EdwardElgar, Cheltenham, UK, Northampton, MA, USA 2004.17S. Schane, Technology opportunities and new firm creation, „Management Science” 2001,no. 47(2).18S. Schane, Academic Entrepreneurship..., dz. cyt.19J. Utterback, Mastering the Dynamics of Innovation, Harvard Business School Press,Boston, MA 1994.20M. Hannan, J. Freeman, Structural inertia and organizational change, „AmericanSociological Review” 1984, no. 49, s. 149-64.21A. Nerkar, S. Shane, When Do Startups that Exploit Academic Knowledge Survive?,„International Journal of Industrial Organization” 2003, no. 21(9), s. 1391-1410.
46 Piotr Niedzielski, Katarzyna Łobacztów) niż firmy funkcjonujące poza parkami 22 . Badania pokazują jednak, żestopa przeżywalności firm ulokowanych w parkach <strong>naukowy</strong>ch jest generalnietaka sama jak podobnych firm funkcjonujących poza parkami 23 . Stwierdzasię także, że podobnie kształtuje się dynamika wzrostu stopy zatrudnienia 24 .Oznacza to, że wsparcie oferowane przez te instytucje nie wywiera większegowpływu na ten parametr rozwoju gospodarczego. Większa innowacyjnośćfirm działających w tego rodzaju instytucjach 25 wynika głównie z lepszejwspółpracy przedsiębiorstw ze środowiskiem <strong>naukowy</strong>m ukierunkowanym nakomercjalizację wyników prac badawczych. Duże firmy stają się wręcz kluczowymi/strategicznymilokatorami tego typu instytucji, kierując się główniefunkcjonowaniem w wysoce innowacyjnym środowisku, a nie kosztami pozyskaniamiejsca w takiej instytucji 26.4. Sprzedaż IPR i licencjonowanieBadania prowadzone w najsilniejszych ośrodkach transferu technologiiw Stanach Zjednoczonych wskazują, że większość odkryć akademickich macharakter udoskonalający rozwiązań dotychczas istniejących (incremental), costanowi dobre uzupełnienie jednostek biznesowych istniejących firm 27 . Dlategozdecydowana większość technologii powstałych na uczelniach jest udostępnianiana zasadach licencji istniejącym przedsiębiorstwom 28 . Posiadają one jużwiedzę rynkową, relacje z klientami, systemy dystrybucji i produkty powią-22D.S. Siegel, P. Westhead, M. Wright, Assessing the Impact of Science Parks on theResearch Productivity of Firms: Exploratory Evidence from the United Kingdom, „InternationalJournal of Industrial Organization” 2003, no. 21(9), s. 1357-1369.23Ph.H. Phan, D.S. Siegel, The Effectiveness..., dz. cyt.24Tamże.25Ciekawe informacje i wnioski wynikają z przeprowadzonych badań benchmarkingowychparków technologicznych w Polsce. Por. B. Kowalak, Benchmarking parków technologicznychw Polsce – Raport 2010, PARP, Warszawa 2010.26W coraz większej liczbie tego typu instytucji związanych z jednostkami naukowo-badawczymikoszty/ceny pozyskania powierzchni są wyższe od średniorynkowych. W Polsce realizowanyjest jeszcze model oferowania wynajmu powierzchni poniżej cen rynkowych. Z pewnościąw miarę rozwoju społeczno-gospodarczego tendencja ta ulegnie zmianie także w Polsce,szczególnie w parkach naukowo-technologicznyh i parkach technlogicznych.27L.P. Tornatzky, P. Waugaman, L. Casson, S. Crowell, C. Spahr, F. Wong, Benchmarkingbest practices for university-industry technology transfer: Working with start-up companies,A Report of the Southern Technology Transfer, Atlanta: Southern Technology Council 1995.28S. Schane, Academic Entrepreneurship..., dz. cyt.
Przedsiębiorczość akademicka – ścieżki komercjalizacji...47zane, co wzmacnia ich pozycję w kreowaniu i sprzedaży produktów i usługopartych na nowych technologiach 29 . Licencjonowanie jest jednak możliwewówczas, kiedy informacja o wykorzystaniu technologii może być zrozumialeprzekazana (opisana w kontraktach lub dokumentach patentowych) 30 .Licencjonowanie jako forma komercjalizacji jest często związane z funkcjamicentrów transferu technologii jako instytucji zarządzających procesemna uczelniach wyższych. Beneficjentem korzyści ekonomicznych jest wówczasnie tylko autor, lecz także jednostka, w której pracuje, oraz samo CTT.Badania wskazują, że efektywność tej formy transferu wiedzy jest zależnaod wysokości honorarium autorskiego 31 przynależnego bezpośrednio twórcy.Wyższy przychód z licencji jest związany z wyższym udziałem honorariówautorskich dla pracowników <strong>naukowy</strong>ch 32 . Centra transferu technologii mająz kolei niską efektywność funkcjonowania i malejące lub stałe przychody wrazze wzrostem skali, wykazują zatem dysekonomię skali 33 . Konstrukcja opłatlicencyjnych może zatem stymulować i zwiększać efektywność tego modelukomercjalizacji. Opłata licencyjna może być także uzależniona od stopniadochodowości komercjalizowanej innowacji, np. wielkości przychodu,dochodu lub innych parametrów ekonomiczno-rynkowych. Trudność wycenypraw intelektualnych (efektywność rzeczywista a efektywność księgowa) jestszeroko podkreślana w literaturze przedmiotu. Jednocześnie podejmuje sięszereg działań i badań mających na celu zmniejszenie swoistej „luki niewiedzy”w tym obszarze.29R. Lowe, Invention, Innovation and Entrepreneurship: The Commercialisation ofUniversity Research by Inventor_Founded Firms, PhD dissertation, University of California atBerkley 2002.30K. Arrow, Economic welfare and the allocation of resources for inventors [w:] R. Nelson(ed.) The Rate and Direction of Inventive Activity, Princeton, NJ: Princeton University Press1962, s. 609-25.31K. Debackere, R. Veugelers, The Role of Academic Technology Transfer Organizationsin Improving Industry Science Links, „Research Policy” 2005, vol. 34, no. 3, s. 321-342.32S. Lach, M. Schankerman, Royalty Sharing and Technology Licensing in Universities,„Journal of the European Economic Association” 2003, no. 2(2-3), s. 252-264.33W. Chapple, A. Lockett, D.S. Siegel, N. Wright, Assessing the Relative Performanceof University Technology Transfer in the U.S. and U.K.: A Stochastic Distance FunctionApproach, mimeo 2006.
48 Piotr Niedzielski, Katarzyna Łobacz5. Consulting, współpraca badawcza, crowdsourcingWspółpraca pomiędzy czołowymi naukowcami i naukowcami z przedsiębiorstwpodnosi możliwości badawcze firm 34 , czego efektem jest liczbauzyskanych patentów, liczba innowacji rozwijanych oraz innowacji na rynku.Ponadto tworzenie nowych rozwiązań i ich komercjalizacja realizowane wewspółpracy mają większy potencjał tworzenia wartości dla klienta, chociażbadania wskazują, że konieczność współpracy obniża motywację do tworzenia.Nowe możliwości w komercjalizacji wiedzy daje także rozwój gospodarkiopartej na wiedzy i światowe rozpowszechnianie się Internetu. Przykłademmoże być tzw. crowdsourcing, który polega na wykorzystywaniu do rozwiązywaniaproblemów inteligencji wspólnoty ukrytej w sieci. Innowacjei wartość dodana są tworzone poprzez budowanie interaktywnych relacjiw czasie rzeczywistym między uczestnikami rynku poprzez wykorzystanienowoczesnych systemów komunikacyjno-informacyjnych. Crowdsourcingto również pełna orientacja na konsumenta. Dochodzenie do ich wiedzyoraz jej systematyczne integrowanie w procesy innowacyjne, jak i w cały procestworzenia wartości dodanej odgrywają tutaj decydującą rolę. W crowdsourcingukonsumenci stają się aktywnymi uczestnikami w każdym z ogniwłańcucha wartości – od zaprojektowania, poprzez test, produkcję, dystrybucjęaż do serwisu i produktów komplementarnych. Crowdsourcing wpisuje sięw korzyści ekonomiczne związane z modelem otwartej innowacji. Opiera sięna generowaniu konkretnych rozwiązań w odpowiedzi na realne zapotrzebowanie.Pozwala na komercjalizację wiedzy w sposób bezpośredni i uzyskaniedodatkowej wartości z wiedzy zakumulowanej w środowiskach akademickich.PodsumowanieZmiany gospodarcze wymusiły modyfikacje sposobu myślenia o komercjalizacjiwiedzy. Zmiany legislacyjne stworzyły w tym zakresie wielenowych możliwości. Bezsporne jest, że innowacje wpływają na dynamizacjęgospodarki, jednak skutki poszczególnych działań i ekspansja przed-34L.G. Zucker, M.R. Darby, Capturing Technological Opportunity Via Japan’s StarScientists: Evidence from Japanese Firms’ Biotech Patents and Products, „Journal ofTechnology Transfer” 2001, no. 26(1-2), s. 37-58.
Przedsiębiorczość akademicka – ścieżki komercjalizacji...49siębiorczości akademickiej w ujęciu globalnym nie zostały dotychczasdobrze przebadane. Niewątpliwie w Polsce istnieje potrzeba podjęcia rzetelnejdebaty nad ekonomicznymi kosztami i korzyściami związanymiz eskalacją różnych form przedsiębiorczości akademickiej.LiteraturaArrow K., Economic welfare and the allocation of resources for inventors[w:] R. Nelson (ed.) The Rate and Direction of Inventive Activity, Princeton, NJ: PrincetonUniversity Press 1962;Brouwer M., Entrepreneurship and University Licensing, „Journal of TechnologyTransfer” 2005, no. 30(3);Chapple W., Lockett A., Siegel D. S., Wright N., Assessing the Relative Performanceof University Technology Transfer in the U.S. and U.K.: A Stochastic DistanceFunction Approach, mimeo 2006;Debackere K., Veugelers R., The Role of Academic Technology Transfer Organizationsin Improving Industry Science Links, „Research Policy” 2005, vol. 34, no. 3;Drucker P.F., Innowacje i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa1992;Franklin S., Wright M., Lockett A., Academic and surrogate entrepreneurs inuniversity spin-out companies, „Journal of Technology Transfer” 2001, no. 26;Guliński J., Zasiadły K. (red.), Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka –światowe doświadczenia, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa2005;Hannan M., Freeman J., Structural inertia and organizational change, „AmericanSociological Review” 1984, no. 49;Howells J., Innovation and Services: New Conceptual Framework, „CRIC DiscussionPaper” 2000, no. 38;Kirzner I., Competition and Entrepreneurship, Chicago, Univeristy of ChicagoPress 1973;Kowalak B., Benchmarking parków technologicznych w Polsce – Raport 2010,PARP, Warszawa 2010;Kwiatkowski S., Przedsiębiorczość intelektualna, PWN, Warszawa 2000;Lach S., Schankerman M., Royalty Sharing and Technology Licensing in Universities,„Journal of the European Economic Association” 2003, no. 2(2-3);Lowe R., Invention, Innovation and Entrepreneurship: The Commercializationof University Research by Inventor-Founded Firms, PhD dissertation, University ofCalifornia at Berkley 2002;
50 Piotr Niedzielski, Katarzyna ŁobaczNelsen L., The lifeblood of biotechnology: University-industry technologytransfer [w:] R. Ono (ed.), The Business of Technoogy, Butterwoth-Heinemann, Boston1991;Nerkar A., Shane S., When Do Startups that Exploit Academic Knowledge Survive?,„International Journal of Industrial Organization” 2003, no. 21(9);Mazzarol T., Reboud S., The Strategic Decision Making of Entrepreneurs withinSmall High Innovator Firms, „International Entrepreneurship and Management Journal”2006, no. 2(2);Phan Ph.H., Siegel D.S., The Effectiveness of University Technology Transfer:Lessons Learned from Quantitative and Qualitative Research in the U.S. and theU.K., „Working Papers in Economics”, Rensselaer 2006, no. 0609;Santi M., Reboud S., Gasiglia H, Sabouret A., Modèle de valorisation et deprotection intellectuelle des innovations des PEI, HEC/INPI, july 2003;Schane S., Academic Entrepreneurship. University Spinoffs and Wealth Creation,Edward Elgar Cheltenham, Northampton 2004;Schane S., Technology opportunities and new firm creation, “Management Science”2001, no. 47 (2);Shane S., Venkataraman S., The promise of entrepreneurship as a field ofresearch, „Academy of Management Review” 2000, no. 26(1);Schumpeter J.A., The Theory of Economic Development: An Inquiry into Profits,Capital Credit, Interest and the Business Cycle, Cambridge, Harvard UniversityPress 1934;Siegel D.S., Westhead P., Wright M., Assessing the Impact of Science Parks onthe Research Productivity of Firms: Exploratory Evidence from the United Kingdom,„International Journal of Industrial Organization” 2003, no. 21(9);Tornatzky L.P., Waugaman P., Casson L., Crowell S., Spahr C., Wong F., Benchmarkingbest practices for university-industry technology transfer: Working with start-upcompanies, A Report of the Southern Technology Transfer, Atlanta: SouthernTechnology Council 1995;Utterback J., Mastering the Dynamics of Innovation, Harvard Business SchoolPress, Boston 1994;Vahora A., Wright M., Lockett A., The formation of high-tech univesity spinouts:The role of joint ventures and venture capital investors, Working Paper, NottinghamBusiness School, Nottingham 2002;Zucker L.G., Darby M.R., Capturing Technological Opportunity Via Japan’sStar Scientists: Evidence from Japanese Firms’ Biotech Patents and Products, „Journalof Technology Transfer” 2001, no. 26(1-2);
Przedsiębiorczość akademicka – ścieżki komercjalizacji...51SummaryAcademic entrepreneurship becomes more and more important in creation ofeconomic development. Economies able to commercialize knowledge effectively, wininternational competitiveness in the globalised world. Through the analysis of internationalresearch studies under academic entrepreneurship the paper explores profits andtreats related to consecutive paths of knowledge commercialization.Translated by Piotr Niedzielski
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011Paweł GłodekUniwersytet ŁódzkiUwarunkowania strategiczne Akademickich firmspin-off – kierunki dyskusjiWprowadzenieFirmy spin-off pochodzące z jednostek sfery nauki i badań odgrywająw nowoczesnej gospodarce znaczącą rolę jako jeden z elementów łączącychobszar badań <strong>naukowy</strong>ch z praktyką gospodarczą. Stanowią one widocznezaprzeczenie twierdzenia, że instytucje naukowe to swego rodzaju ivory tower(wieża z kości słoniowej), jak w literaturze anglojęzycznej krytycznie określasię swego rodzaju elitarność tychże instytucji, podkreślając ich oddalenieod spraw normalnej, codziennej rzeczywistości. Innymi słowy odzwierciedlaono pogląd o naukowcach stanowiących wydzieloną, elitarną grupę, która zajmujesię głównie problemami stworzonymi przez siebie i na własne potrzeby.W konsekwencji nie są oni zainteresowani wykorzystaniem swoich osiągnięćczy koncepcji w życiu gospodarczym lub szerzej w praktyce.Akademickie spin-off stanowią wyraźne zaprzeczenie przytoczonychpowyżej opinii. Nieodłącznym ich komponentem są naukowcy zaangażowaniw działalność praktyczną, a efektem działalności firm są nie tylko patentyi opracowania naukowe, ale realne produkty sprzedawane na rynku i przynoszącewymierne korzyści.
54 Paweł GłodekPojęcie akademickiej firmy spin-off jest definiowane w literaturze przedmiotuna wiele różnych i czasem sprzecznych sposobów 1 . W niniejszym artykulejest ono rozumiane w sposób relatywnie szeroki jako przedsiębiorstwo,które utworzono na bazie wiedzy i rozwiązań powstałych w trakcie procesówbadawczych prowadzonych przez instytucje sfery badań i rozwoju. Innymisłowy, przedsiębiorstwo bazuje na własności intelektualnej wytworzonejw instytucji macierzystej, przy czym charakter przeniesienia i wykorzystaniatej własności (np. formalny, nieformalny) może być zróżnicowany. Zakładasię ponadto, że istotnym komponentem jest konieczność zaistnienia procesuprzedsiębiorczego, polegającego na znaczącym wkładzie pracowników <strong>naukowy</strong>ch(obecnych i byłych) w powstające przedsiębiorstwo.Firmy spin-off, a w szczególności akademickie spin-off zostały nagłośnioneprzez rozwój Doliny Krzemowej oraz Route 128 otaczających tak prestiżoweuczelnie jak Stanford University czy też Massachusetts Institute ofTechnology. Są one istotną częścią amerykańskiej aktywności przedsiębiorczejw środowisku akademickim od szeregu lat 2 . W kontekście europejskimjest to znacznie młodsze zjawisko, jednak po roku 2000 poświęcono mu szeregbadań i znaczących publikacji.Akademickie spin-off pojawiły się w gospodarce polskiej wraz z przemianamigospodarczymi na początku lat 90. XX w. Wciąż jednak można uznać,że jest to zjawisko relatywnie mało rozwinięte. Niemniej jednak szczególniew ostatnich latach nasila się zainteresowanie tym obszarem ze strony środowiskanaukowego. Firmy spin-off znalazły swoje miejsce również jako elementszeroko rozumianej polityki gospodarczej – ich tworzenie może być promowanei w pewnym zakresie wspierane w ramach Programu OperacyjnegoKapitał Ludzki 3 w zakresie Działania 8.2.1 „Wsparcie dla współpracy sferynauki i przedsiębiorstw”.Ustawa o szkolnictwie wyższym z 2005 r. 4 wpisała przedsiębiorczośćakademicką w podstawowy zakres aktywności szkół wyższych w Polsce.1P. Głodek, Spin-off – wybrane uwarunkowania i klasyfikacja [w:] P. Niedzielski,J. Guliński, K.B. Matusiak (red.), Nauka – Innowacje – Gospodarka, <strong>Zeszyt</strong>y Naukowe nr 579,Ekonomiczne Problemy Usług nr 47, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010, s. 45-56.2E.B. Roberts, Entrepreneurs in high technology: Lessons from MIT and beyond. OxfordUniversity Press, New York, 1991.3Szerzej zob: Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki2007-2013, Warszawa 1.06.2009.4Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, DzU 2005, nr 164, poz.1365, z późn. zm.
Uwarunkowania strategiczne akademickich firm spin-off...55Obok prowadzenia badań <strong>naukowy</strong>ch oraz kształcenia studentów są one zobligowanedo współpracy z otoczeniem gospodarczym, w szczególności przezsprzedaż lub nieodpłatne przekazywanie wyników badań i prac rozwojowychprzedsiębiorcom oraz szerzenie idei przedsiębiorczości w środowiskuakademickim, w formie działalności gospodarczej wyodrębnionej organizacyjniei finansowo, co de facto bezpośrednio odnieść można do tworzeniafirm spin-off.W literaturze naukowej zauważalne są dwie zasadnicze sfery analizydotyczące akademickich spin-off 5 . W ramach pierwszej z nich prowadzonesą prace zorientowane na rozpoznanie gospodarczego znaczenia tej kategoriipodmiotów. Spin-off wskazywane są jako podmioty biorące udział w szereguprocesów, które są ważne z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju nowoczesnejgospodarki. Są one przez to obiektem zainteresowania polityki gospodarczej,a w szczególności polityki innowacyjnej. Procesy ich powstawaniai rozwoju są w poszczególnych gospodarkach obiektem wielu instrumentówwsparcia. Wymaga to zwykle szczegółowego uzasadnienia odnoszącego sięm.in. do kwestii udziału spin-off w komercjalizacji i dyfuzji rozwiązań technicznychpowstałych w instytucjach badawczych. S. Shane 6 na bazie przegląduliteratury wskazał ponadto na szereg innych powiązanych ze spin-offczynników, które mogą wskazywać na ich znaczenie. Należą do nich m.in.:––kreowanie znaczącej wartości ekonomicznej,––udział w generowaniu nowych miejsc pracy,––udział w rozwoju rynku dotyczącego technologii kreowanych przezpubliczne instytucje B+R,––stymulowanie popytu na nowe badania,––rola motywacyjna dla kadry badawczej, dotycząca kreowania i rozwojunowych rozwiązań technologicznych,––istotna rola w zakresie zdobywania przez studentów praktycznychumiejętności (nie tylko technicznych).5W artykule pominięte zostały zagadnienia związane z uwarunkowaniami kreowaniaspin-offów, które odnoszą się do strategii, polityki oraz instrumentów wsparcia stosowanychprzez uczelnie w celu stymulowania powstawania akademickich spin-offów. Do analizy włączonozagadnienia wiążące się bezpośrednio z samymi przedsiębiorstwami.6S. Shane, Academic Entrepreneurship. University Spinoffs and Wealth Creation, EdwardElgar, Cheltenham Northampton 2005, s. 17-31.
56 Paweł GłodekDrugi z nurtów badań i analiz w zakresie akademickich spin-off dotyczyuwarunkowań funkcjonowania samych przedsiębiorstw oraz szeroko rozumianychich strategii powstawania oraz rozwoju. W odniesieniu do tych zagadnieńliteraturę przedmiotu można pogrupować w ramach trzech obszarów 7 :––perspektywa odnosząca się do uwarunkowań strategicznych biznesu,––perspektywa odnosząca się do komercjalizacji wiedzy oraz relacjiz organizacją macierzystą,––perspektywa odnosząca się do analizy zasobów (resource based view).1. Perspektywa odnosząca się do uwarunkowań strategicznych biznesuW ramach tego podejścia nacisk w zakresie analizy kładziony jest nauwarunkowania strategiczne związane z funkcjonowaniem firm spin-off z jednosteksfery nauki i badań. Ze względu na swoje pochodzenie posiadają onecechy, które w istotny sposób wpływać mogą na podejmowane strategie wzrostuoraz na orientację wzrostową w ogóle. Należą do nich 8 m.in.:––charakterystyka założycieli, odnosząca się głównie do specyficznegodoświadczenia zawodowego związanego z ich wcześniejszą pracąw jednostce badawczej. Jego bezpośrednią konsekwencją jest bardzowysoka średnia wykształcenia, ale jednocześnie relatywnie niewielkieprzygotowanie biznesowe;––znaczna część akademickich spin-offów zakładana jest na baziezaawansowanych technicznie rozwiązań, co kształtuje wysokiewymagania odnośnie do wykorzystywanego wyposażenia, jak i kompetencjizatrudnianych pracowników. Konsekwencją jest koniecznośćponoszenia relatywnie wysokich nakładów początkowych, ale jednocześniema się potencjalnie znaczącą przewagę konkurencyjną wobecprzedsiębiorstw istniejących już w danym sektorze;––rozpoczynanie działalności następuje relatywnie często w stosunkowomłodych sektorach. Stanowi to z jednej strony szansę na odegranieznaczącej roli w jeszcze niewykształconej strukturze sektora oraz7Nieco zbliżone podejście zastosowane jest w publikacji: M. Wright, B. Clarysse,P. Mostar, A. Lockett, Academic Entrepreneurship in Europe, Edward Elgar 2007.8P. Głodek, Powstanie i finansowanie małej firmy technologicznej [w:] P. Głodek,J. Kornecki, J. Ropęga (red.), Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnejgospodarce. Wybrane zagadnienia, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2005.
Uwarunkowania strategiczne akademickich firm spin-off...57rozbudowę operacji wraz ze jego wzrostem. Daje to znacznie więcejszans na dynamiczny wzrost niż wzrastanie w sektorze ustabilizowanym,z dobrze ugruntowaną pozycją lidera. Z drugiej strony wymagaznaczących umiejętności związanych z funkcjonowaniem w sektorze,gdzie problemem jest równoległe występowanie wielu konkurującychrozwiązań i standardów technicznych.Specyficzne uwarunkowania strategiczne wpływają bezpośrednio m.in.na możliwe do zastosowania modele biznesu, rozumiane jako pozycja przedsiębiorstwaw kontekście segmentu rynku, miejsca w łańcuchu wartości,struktury szacunkowego kosztu oraz marży zysku 9 . W ramach tego podejściapoddawane analizie są również m.in. sektor powstawania i działalności spin-offów10 czy też sposoby wyszukiwania i rynkowych strategii realizowaniaprzedsięwzięć spin-off o wysokiej stopie wzrostu 11 .Orientacja wzrostowa jest jednym z często badanych aspektów akademickichspin-off 12 . Nieco uogólniając, zdaniem części analityków może byćokreślana jako rozczarowująca. Podkreślany jest fakt, że szereg spin-offównie realizuje strategii szybkiego wzrostu. To swego rodzaju poczucie zawodumożna wiązać po części z bardzo wysokimi oczekiwaniami, które zwłaszczaw tego rodzaju firmach są pokładane szczególnie przez instytucje i osobyzwiązane z szeroko rozumianą polityką gospodarczą.Biorąc jednak pod uwagę wyniki długookresowych badań firm typuspin-off wskazują na interesujące składniki ich charakterystyki. B. Goldfarbi M. Henrekson 13 szacują odsetek spin-offów, które rozwinęły się do rozmiarówwystarczających, aby wejść na rynek notowań giełdowych, na ok. 8%.Wskaźnik ten przewyższa ponadstukrotnie szacunki dla ogółu nowych przedsiębiorstww Stanach Zjednoczonych. Podobnie w innych dziedzinach spin-9H. Chesbrough, R.S. Rosenbloom, The role of the business model in capturing value frominnovation: Evidence from Xerox Corporation’s technology spin-off companies, „Industrial andCorporate Change” 2002, vol. 11, no. 3, s. 529-555.10R. Stankiewicz, Spin-off companies from universities, „Science and Public Policy” 1994,vol. 21, no. 2, s. 99-107.11O. J. Borch, M. Huse, K. Senneseth, Resource configuration, competitive strategies, andcorporate entrepreneurship: an empirical examination of small firms, „Entrepreneurship Theoryand Practices” 1999, vol. 24, no.1, s. 49-70.12Å. Lindholm Dahlstrand, Growth and inventiveness in technology-based spin-off firms,„Research Policy” 1997, no 26, s. 331-334.13B. Goldfarb, M. Henrekson, Bottom-up versus top-down policies towards the commercializationof university intellectual property, „Research Policy” 2003, vol. 32(4), s. 639-658.
58 Paweł Głodekoffy przewyższają ogół przedsiębiorstw, jak np. udział pozyskanego finansowaniaventure capital 14 czy też kilkakrotnie wyższą stopę przeżywalnościspin-offów 15 .2. Komercjalizacja wiedzy i relacja z organizacją macierzystąWażnym obszarem analizy funkcjonowania akademickich spin-offów jestperspektywa związana z komercjalizacją wiedzy. W szczególny sposób powiązanajest ona z charakterystyką ich relacji z organizacją macierzystą, czyli jednostkąsfery B+R, z której pochodzi technologia.Akademickie spin-offy nie są jedynymi przedsięwzięciami spin-offw gospodarce. Tworzenie tego typu przedsiębiorstw jest typowe dla dużychprzedsiębiorstw komercyjnych. Jest to po prostu jedna z form realizowanianowych projektów. Głównie jednak projektów o specyficznym charakterze– takich, których realizacja byłaby trudna lub wręcz niemożliwa do podjęciaw instytucji macierzystej 16 . Trudności te mogą być powiązane z wymaganiamisystemu zarządzania nowym przedsięwzięciem i brakiem dopasowaniado systemu już istniejącego w dużym przedsiębiorstwie. Innymi słowy, systemzarządzania strukturami i procesami niezbędnymi dla codziennej działalnościprzedsiębiorstwa jest znacząco odmienny od tego, który jest potrzebnydo zarządzania innowacjami. Kombinacja korporacyjnego długoterminowegoplanowania oraz kontroli finansów, nastawionej na krótkie okresy i szybkiereagowanie na ewentualne obniżanie się efektywności działalności operacyjnej,zwykle kreują środowisko korporacyjne faworyzujące planowanyi stabilny wzrost. Bazuje on na innowacjach o charakterze przyrostowym.Innowacje radykalne rzadko współgrają z tym typem struktur 17 .Podobna sytuacja występuje w odniesieniu do akademickich spin-offów.Firmy te są postrzegane jako jedna z form komercjalizacji wiedzy pochodzącejz jednostki macierzystej, a której nie można wykorzystać komercyjnie14A. Lockett, G. Murray, M. Wright, Do UK Venture Capitalists still have a Bias AgainstHigh Technology Investments?, „Research Policy” 2002, vol. 31(6), s.1009-1030.15A.J. Stevens, D. Phil (red.), AUTM Licensing Survey: FY2002, Northbrook, Associationof University Technology Managers 2002.16Porównaj podejście do definiowania pojęcia firmy spin-off zaprezentowane [w:]P. Tamowicz, Przedsiębiorczość akademicka. Spółki spin-off w Polsce, Polska Agencja RozwojuPrzedsiębiorczości, Warszawa 2006.17P. Głodek, Spin-off – wybrane uwarunkowania i klasyfikacja..., dz. cyt., s. 45-56.
Uwarunkowania strategiczne akademickich firm spin-off...59w ramach jej struktur. Jest to więc forma alternatywna wobec takich działań,jak sprzedaż różnego typu licencji na korzystanie z komercjalizowanej własnościintelektualnej czy też bezpośrednia sprzedaż patentu.Spin-off zakładane są w celu komercyjnego wykorzystania wiedzywywodzącej się ze środowiska naukowego, stąd też przyjmuje się, że są onerelatywnie mocno osadzone (na różne sposoby) w organizacjach macierzystych.Tak więc można stwierdzić cechy dość wyraźnie odróżniające akademickiespin-offy od tych pochodzących z biznesu już w samych motywachpromowania lub zezwalania na powstanie firm. Oprócz motywu typowego,zakładającego, że są one jednym ze sposobów generowania przychodówz niewykorzystanego zasobu, jakim są wytworzone w czasie projektów badawczych:technologia/prawa własności intelektualnej, można wskazać równieżinne, które nie występują wśród motywów biznesowych:––sformalizowanie wykorzystania potencjału przedsiębiorczego pracowników,który ma na celu m.in. ograniczać zagrożenie szarą strefąw sferze wykorzystania własności intelektualnej,––polepszenie oceny formalnej instytucji publicznej, co jest wynikiemistnienia szeregu systemów oceny publicznych instytucji badawczychi akademickich – niektóre z nich premiują działania na rzecz komercjalizacjiwyników badań lub też wprost zakładanie firm spin-off.Przedmiotem badań i analiz w tym układzie jest m.in. wpływ instytucjimacierzystej wywierany na firmę spin-off 18 oraz relacje pomiędzy mechanizmamiwsparcia a powstawaniem firm spin-off 19 . Szeroką empiryczną analizętego zagadnienia oferuje E.B. Roberts 20 , który wskazuje na szereg powiązańwystępujących pomiędzy przedsiębiorstwami, które zostały utworzone przezpracowników i studentów Massachusetts Institute of Technology. Jako jedenz nielicznych autorów w swojej analizie zawiera zarówno przedsięwzięciauruchomione w oparciu o formalny transfer własności intelektualnej, jak i te,które pomimo braku formalnych więzi deklarują różny stopień zależności odźródła technologii.18M. Wright, B. Clarysse, P. Mostar, A. Lockett, Academic Entrepreneurship..., dz. cyt.19M. Meyer, Academic entrepreneurs or entrepreneurial academics? Research-based venturesand public support mechanisms, „R&D Management” 2003, no. 33(2), s. 107-115.20E.B. Roberts, Entrepreneurs in high technology..., dz. cyt.
60 Paweł GłodekN. Nicolaou i S. Birley 21 zdefiniowali trzy typy uniwersyteckich spin--offów różniące się sposobem zaangażowania i powiązania kluczowych czynników(człowiek, instytucja naukowa, powiązania własnościowe):––ortodoksyjny – gdzie podmiot bazuje na akademiku wynalazcy oraztransferowaniu technologii;––hybrydowy – gdzie podmiot bazuje na transferowanej technologii,podczas gdy akademicy (wszyscy zaangażowani w projekt lub tylkoniektórzy) mogą nadal pozostać w ramach uczelni, pełniąc w spółcefunkcje doradcze (rada naukowa), kontrolne (rada nadzorcza) itd.;––technologiczny – gdzie podmiot bazuje na technologii przenoszonejz uczelni, jednakże akademik (wynalazca) nie ma żadnego kontaktuz nowo powstałą firmą. Może jednakże posiadać w niej udziały lubświadczyć na jej rzecz usługi doradcze.B. Clarysse i zespół 22 wskazują na typologię uniwersyteckich spin-offówwedług kryterium zakresu wsparcia otrzymanego przez firmy z instytucjimacierzystej. Wskazują oni na trzy zasadnicze modele wsparcia:––model o niskim stopniu selekcji – koncentrujący się na kreowaniu jaknajwiększej liczby przedsiębiorstw spin-off;––model wspierający – związany z dostarczaniem (na bazie relacjikomercyjnych i niekomercyjnych) przez instytucję wybranych rodzajówzasobów;––inkubator – odpowiada koncepcji inkubatora technologicznego,z dużą selekcją na wejściu do programu, ale i długim okresem wsparciaw rożnych obszarach aktywności przedsiębiorstwa.3. Spin-off a zasobyKoncepcja badań strategii organizacji bazująca na zasobach organizacji(resource based view) została syntetycznie przedstawiona przez C.K.Prahalada i G. Hamela 23 . Jej fundamentalną zasadą jest następujące założenie:by zrozumieć źródła sukcesu organizacji, trzeba zrozumieć konfigu-21N. Nicolaou, S. Birley, Academic networks in trichotomous categorization of universityspinouts, „Journal of Business Venturing” 2003, no. 18, s. 333-359.22B. Clarysse, M. Wright, A. Lockett, E. Van De Velde, A. Vohora, Spinning out new ventures:a typology of incubation strategies from European research institutions, „Journal of BusinessVenturing” 2005, no. 20, s. 183-216.23G. Hamel, C.K. Prahalad, The Core Competence of the Corporation, Harward BusinessReview, May-June 1990.
Uwarunkowania strategiczne akademickich firm spin-off...61rację jej unikatowych zasobów. Zasoby definiowane są szeroko i obejmujątak elementy majątku materialnego, jak i niematerialnego przedsiębiorstwa.Obszerność ujęcia powoduje fakt różnej klasyfikacji zasobów.Podejście oparte na zasobach jest szeroko wykorzystywane w badaniachdotyczących zarządzania strategicznego przedsiębiorstw 24 , w tym równieżw zakresie analiz strategii akademickich spin-offów. Warto jednocześnie podkreślić,że znacząca część badań prezentowanych w literaturze przedmiotuodnosi się do procesu uruchamiania firm spin-off, relatywnie rzadko podejmujesię temat strategii ich funkcjonowania w dłuższym okresie.W ten trend wpisują się B. Lichtenstein i C. Brush 25 , którzy dokonalianalizy zasobów z punktu widzenia nowych przedsięwzięć. W tym układzieza najistotniejsze kategorie zasobów nowo tworzących się podmiotówuznali: systemy organizacyjne, kapitał, know-how, pracowników, strukturęorganizacyjną, reputację, technologię, zasoby fizyczne, doświadczenia właścicieli,przywództwo oraz kulturę. Migliorini i zespół w dokonanym przeglądzieliteratury analizowali szereg potencjalnych czynników w podziale nagrupę czynników technologicznych, finansowych oraz fizycznych. M. Wright,B. Clarysse, P. Mostar i A. Lockett 26 w swej książce zaadaptowali do analizyfirm cztery grupy zasobów: technologiczne (wiedza), społeczne, ludzkiei finansowe. K. Hindle i J. Yencken 27 analizowali uwarunkowania zarządzaniawiedzą, a w szczególności uwarunkowania transferu wiedzy mającego miejscepomiędzy organizacjami macierzystymi (B+R) a firmami spin-off. W tej analiziebrali pod uwagę różne formy wiedzy, w tym formalną dokumentację oraz wiedzęnieskodyfikowaną.M.A. Gupte 28 wskazał w swej analizie literatury na często występująceznaczące niedobory zasobów wewnętrznych w początkowych fazachżycia akademickich spin-offów. W przeprowadzonym przez siebie badaniupodjął więc m.in. temat znaczenia sieci powiązań w zdobywaniu oraz kontrolowaniuposzczególnych typów zasobów. Wskazał, że spin-offy, które24J.B. Barney, M. Wright, D.J. Ketchen Jr., The resource-based view of the firm: Ten yearsafter 1991, „Journal of Management” 2001, no. 27(6), s. 625-641.25B. Lichtenstein, C. Brush, How Do Resource Bundles Develop and Change in NewVentures? A Dynamic Model and Longitudinal Exploration. „Entrepreneurship: Theory& Practice” 2001, no. 25(3), s. 37-59.26M. Wright, B. Clarysse, P. Mostar, A. Lockett, Academic Entrepreneurship..., dz. cyt.27K. Hindle, J. Yencken, Public Research Commercialisation, Entrepreneurship and NewTechnology Based Firms: An Integrated Model. „Technovation” 2004, no. 24, s.793-803.28M.A. Gupte, Success of University Spin-Offs. Network Activities and Moderating Effects ofInternal Communication and Adhocracy, Deutscher Universität Verlag, Wiesbaden 2007, s. 50-52.
62 Paweł Głodekpodejmowały aktywne działania związane z utrzymaniem sieci kontaktówzewnętrznych, potrafiły lepiej ograniczać niedogodności związanez niedoborem zasobów wewnętrznych niż pozostałe firmy.PodsumowanieAkademickie spin-off wchodzą na stałe do zbioru opcji komercjalizacjitechnologii powstałych na uczelniach wyższych i szerzej – w instytucjach sferyB+R. Doświadczenia amerykańskie oraz krajów Europy Zachodniej wskazująna to, że choć powstanie tego rodzaju firm wymaga dość znaczących inwestycjii akceptacji relatywnie wysokiego poziomu ryzyka, to z punktu widzeniagospodarki jest to grupa przedsiębiorstw bardzo znacząca.Ważnym kierunkiem dyskusji w ramach tematyki akademickich spin--offów jest obszar zagadnień dotyczący uwarunkowań strategicznych związanychz ich powstaniem i rozwojem. Obecnie można wskazać co najmniejna trzy obszary analiz tego zagadnienia. Obszar uwarunkowań powiązanychz zasobami i ich wykorzystaniem wydaje się szczególnie interesujący z punktuwidzenia prowadzenia dalszych analiz tego zagadnienia.LiteraturaBarney J.B., Wright M., Ketchen Jr. D.J., The resource-based view of the firm:Ten years after 1991. „Journal of Management” 2001, no. 27(6);Borch O. J., Huse M., Senneseth K., Resource configuration, competitive strategies,and corporate entrepreneurship: an empirical examination of small firms,„Entrepreneurship Theory and Practices” 1999, vol. 24, no. 1;Chesbrough H., Rosenbloom R.S., The role of the business model in capturingvalue from innovation: Evidence from Xerox Corporation’s technology spin-off companies,„Industrial and Corporate Change” 2002, vol. 11, no. 3;Clarysse B., Wright M., Lockett A., Van De Velde E., Vohora A., Spinning outnew ventures: a typology of incubation strategies from European research institutions,„Journal of Business Venturing” 2005, no. 20;Głodek P., Powstanie i finansowanie małej firmy technologicznej [w:] P. Głodek,J. Kornecki, J. Ropęga (red.), Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstwwe współczesnej gospodarce. Wybrane zagadnienia. Uniwersytet Łódzki, Łódź 2005;Głodek P., Spin-off – wybrane uwarunkowania i klasyfikacja [w:] P. Niedzielski,J. Guliński, K.B. Matusiak (red.), Nauka – Innowacje – Gospodarka, <strong>Zeszyt</strong>y
Uwarunkowania strategiczne akademickich firm spin-off...63Naukowe nr 579, Ekonomiczne Problemy Usług nr 47, Uniwersytet Szczeciński,Szczecin 2010;Goldfarb B., Henrekson M., Bottom-up versus top-down policies towards thecommercialization of university intellectual property, „Research Policy” 2003, no.32(4);Gupte M.A., Success of University Spin-Offs. Network Activities and ModeratingEffects of Internal Communication and Adhocracy, Deutscher Universität Verlag,Wiesbaden 2007;Hamel G., Prahalad C.K., The Core Competence of the Corporation, HarwardBusiness Review, May-June 1990;Hindle K., Yencken J., Public Research Commercialisation, Entrepreneurshipand New Technology Based Firms: An Integrated Model, „Technovation” 2004, no 24;Lichtenstein B., Brush C., How Do Resource Bundles Develop and Change inNew Ventures? A Dynamic Model and Longitudinal Exploration. „Entrepreneurship:Theory & Practice” 2001, no. 25 (3);Lindholm Dahlstrand Å., Growth and inventiveness in technology-based spinofffirms, „Research Policy” 1997, no 26;Lockett A., Murray G., Wright M., Do UK Venture Capitalists still have a BiasAgainst High Technology Investments?, „Research Policy” 2002, vol. 31(6);Meyer M., Academic entrepreneurs or entrepreneurial academics?, Researchbasedventures and public support mechanisms, „R&D Management” 2003, no. 33(2);Nicolaou N., Birley S. Academic networks in trichotomous categorization ofuniversity spinouts, „Journal of Business Venturing” 2003, no 18;Roberts E.B., Entrepreneurs in high technology: Lessons from MIT and beyond,Oxford University Press, New York 1991;Shane S., Academic Entrepreneurship. University Spinoffs and Wealth Creation,Edward Elgar, Cheltenham Northampton 2005;Stankiewicz R., Spin-off companies from universities, „Science and PublicPolicy” 1994, vol. 21, no. 2;Stevens A.J., Phil D. (red.), AUTM Licensing Survey: FY2002, Northbrook,Association of University Technology Managers, 2002;Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007--2013, Warszawa 1.06.2009;Tamowicz P. Przedsiębiorczość akademicka. Spółki spin-off w Polsce, PolskaAgencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2006;Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym, DzU 2005, nr 164, poz. 1365, z dnia 27lipca 2005 r. z późn. zm.;Wright M., Clarysse B., Mostar P., Lockett A., Academic Entrepreneurship inEurope, Edward Elgar 2007.
64 Paweł GłodekSummaryAcademic spin offs play an important role in modern economy, especially asa bridge through which scientific research and real life economy are linked. Their rolewas not appreciated until quite recently. Only since several years back an increasingresearch interest therein can be noticed in Europe. The paper deals with identificationand characteristics of main trends in the field of conditions of the academic spin offfunctioning as well as in their startup and development strategies. With respect to theabove issues the three main trends can be identified in the literature: business strategyperspective, perspective related to knowledge commercialization and relation withspin off parent organization, resource based view perspective.Translated by Paweł Głodek
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011Anna Stos-RomanUniwersytet ŁódzkiINNOWACJE JAKO PODSTAWA ROZWOJUPRZEDSIĘBIORSTWA OPARTEGO NA WIEDZY1. Istota i główne czynniki rozwoju współczesnej gospodarkiWe współczesnym świecie obserwuje się od kilku lat zjawisko kształtowaniasię (kreowania, powstawania) nowego typu gospodarki. Ten nowy typgospodarki określany jest mianem gospodarki opartej na wiedzy (knowledge--based economy). Analizując literaturę przedmiotu, możemy napotkać równieżinne określenia, tj. nowa gospodarka, gospodarka cyfrowa, gospodarka informacyjna,e-gospodarka.Niektórzy autorzy uważają, że gospodarka oparta na wiedzy jest naturalnąkonsekwencją ewolucji systemu gospodarczego. System gospodarczy,pojmowany jako ogół zasad, według których organizowana jest aktywnośćekonomiczna społeczeństwa, podlega ewolucji pod wpływem pojawienia sięepokowych innowacji w dziejach ludzkości 1 .Poszczególne etapy ewolucji systemu gospodarczego zostały ujętew „modelu kreatywnej destrukcji” J.A. Schumpetera 2 . Model ten zakłada, iżzdrowa gospodarka podlega ciągłym oddziaływaniom innowacji technologicz-1G. Wronowska, Gospodarka oparta na wiedzy jako etap ewolucji współczesnej gospodarki,http://www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Wronowska-Krakow.pdf.2J.A. Schumpeter, Business Cycles: A Theoretical, Historical, and Statistical Analysis ofthe Capitalist Process, McGraw-Hill Book Company inc., New York 1939.
66 Anna Stos-Roman54nych, które wprowadzają ją na wyższy poziom rozwoju 3 . Poszczególne etapyewolucji systemu gospodarczego od 1785 do 2020 roku zostały przedstawionew formie schematu zilustrowanego na rysunku 1. Czas ewolucji zostałpodzielony na 5 tzw. fal charakteryzujących się malejącym czasem trwania.Poszczególne fale obrazują pojawiające się na drodze rozwoju systemu gospodarczegocykle o podobnym przebiegu. Każdą falę rozpoczyna pojawienie sięepokowej wiązki innowacji (powiązane zespoły innowacji), która oddziałującna system przemysłowy, napędza wzrost gospodarczy aż do momentu osiągnięciaprzez niego dojrzałości. Następnie system ten przechodzi w fazę udoskonalenia,dając tym samym początek kolejnej wiązce innowacji i rozpoczynająckolejną falę 4 .Anna Stos-RomanRysunek1. Narastanie fal-schemat SchumpeteraŹródło: A. Rys. Kukliński, 1. Narastanie Gospodarka fal oparta – schemat na wiedzy Schumpetera jako wyzwanie dla Polski XXI wieku, Warszawa2001, s.Źródło: A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy jako wyzwanie dla PolskiXXI wieku, Warszawa 2001, s. 14Pierwsza fala została pobudzona w roku 1785 postępem w przemyśletekstylnym, produkcji i przetwarzaniu żelaza oraz wynalezieniem maszyny parowej,Pierwsza fala została pobudzona w roku 1785 postępem w przemyśletrwała 60 lat. Druga fala, która trwała 55 lat została zainicjowana w roku 1845 szerokimtekstylnym, produkcji i przetwarzaniu żelaza oraz wynalezieniem maszynyzastosowaniem wynalazku Jamesa Watta – silnika parowego oraz pojawianiem się koleiparowej, trwała 60 lat. Druga fala, która trwała 55 lat, została zainicjowanażelaznej i stali. Trzeci cykl trwający 50 lat zawdzięcza swoje powstanie elektryczności,w roku 1845 szerokim zastosowaniem wynalazku Jamesa Watta – silnika parowegooraz pojawianiem się kolei żelaznej i stali. Trzeci cykl, trwający 50 lat,przemysłowi chemicznemu oraz odkryciu silnika spalinowego. W okresie czwartej fali,trwającej 40 lat, dominujące znaczenie przypisuje się takim przemysłom jak:petrochemiczny, elektroniczny oraz lotniczy.3M. Gurbała, Rola przemysłu zaawansowanej technologii w rozwoju regionalnym i lokalnym,WydawnictwoW okresieInstytutu1990-1999Technologiimożnai Eksploatacji,zdaniemŻyrardówJ. Schumpetera2004.zaobserwowaćw gospodarce 4Tamże. światowej powstanie kolejnej, piątej już fali. Fala ta zostałazapoczątkowana szybkim rozwojem nowych technologii (szybki rozwój sieci cyfrowychi Internetu). Charakteryzuje się dominacją przemysłów intensywnych intelektualnie(intellectual industry) 5 bazujących na strategicznym zasobie jakim jest wiedza.Pojawienie się nowych technologii wywołało gwałtowne zmiany we wszystkichdziedzinach życia. Ten etap ewolucji systemu gospodarczego określa się w literaturze
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...67zawdzięcza swoje powstanie elektryczności, przemysłowi chemicznemu orazodkryciu silnika spalinowego. W okresie czwartej fali, trwającej 40 lat, dominująceznaczenie przypisuje się takim przemysłom, jak: petrochemiczny, elektronicznyoraz lotniczy.W okresie 1990-1999 można zdaniem J.A. Schumpetera zaobserwowaćw gospodarce światowej powstanie kolejnej, piątej już fali. Fala ta zostałazapoczątkowana szybkim rozwojem nowych technologii (szybki rozwój siecicyfrowych i Internetu). Charakteryzuje się dominacją przemysłów intensywnychintelektualnie (intellectual industry) 5 , bazujących na strategicznym zasobie,jakim jest wiedza. Pojawienie się nowych technologii wywołało gwałtownezmiany we wszystkich dziedzinach życia. Ten etap ewolucji systemugospodarczego określa się w literaturze przedmiotu mianem gospodarki opartejna wiedzy (GOW) lub mianem nowej gospodarki.Analizując poszczególne etapy ewolucji systemu gospodarczego, możemyzauważyć, że na przestrzeni ok. 190 lat nastąpiła reorientacja gospodarki polegającana stopniowym przejściu od gospodarki, w której kluczowe znaczenie miałyczynniki materialne, do gospodarki opartej na informacji oraz wiedzy.Po raz pierwszy pojęcie gospodarki opartej na wiedzy pojawiłosię na początku lat 90. XX wieku w odniesieniu do gospodarki StanówZjednoczonych. Według L.C. Thurowa ten etap systemu gospodarki mógł rozwijaćsię w USA ze względu na nastawienie na odkrywanie nowych technologiii masowej edukacji technologicznej. W latach 90. XX wieku gospodarkaoparta na wiedzy miała być w USA sposobem na ograniczenie negatywnychzjawisk gospodarki rynkowej (np. inflacja, wahania cykliczne w gospodarce).Okazało się jednak, że nowe technologie nie były w stanie wyeliminowaćwpływu sił rynkowych na wahania cyklu koniunkturalnego 6 .Analizując literaturę przedmiotu, nie znajdziemy jednej powszechnieakceptowalnej definicji gospodarki opartej na wiedzy. Za pierwszą klasycznądefinicję GOW uważa się tę zaprezentowaną przez Organizację WspółpracyGospodarczej i Rozwoju (OECD) w Raporcie z 1996 roku. Według niej GOWto gospodarka, która „bezpośrednio bazuje na produkcji, dystrybucji i użyciuwiedzy i informacji”. W 2000 roku Komitet Wspólnoty Gospodarczej Azjii Pacyfiku (APEC) określił, iż GOW jest gospodarką, w której „produkcja, dystrybucjai użycie wiedzy jest głównym czynnikiem wzrostu, tworzenia bogactwai zatrudnienia we wszystkich przemysłach”. W 2001 roku OECD i Instytut5Tamże.6G. Wronowska, Gospodarka oparta na wiedzy jako etap ewolucji..., dz.cyt.
68 Anna Stos-RomanBanku Światowego wzbogaciły wymienione definicje o proces pozyskiwania(zdobywania) wiedzy. Według tych instytucji GOW to taka gospodarka,„gdzie wiedza jest tworzona, zdobywana, transmitowana i użyta efektywnieprzez przedsiębiorstwa, organizacje, jednostki i wspólnoty” 7 . Cytowane definicjeGOW są definicjami opisowymi. Zawierają zbiór cech, którymi powinnacharakteryzować się gospodarka oparta na wiedzy. W tabeli 1 zaprezentowanowybrane definicje GOW formułowane w literaturze przedmiotu.Przegląd wybranych definicji gospodarki opartej na wiedzy (GOW)Pojęcie Definicja ŹródłoTabela 1.GOWGOW„Jest porządkiem ekonomicznym,w którym wiedza, a nie praca, surowcelub kapitał, jest kluczowym zasobem;porządkiem społecznym, dla któregonierówność społeczna oparta na wiedzyjest głównym wyzwaniem; oraz systemem,w którym rząd nie może rozwiązywaćspołecznych i ekonomicznychproblemów”to gospodarka, której budowanieodbywa się poprzez tworzenie warunkówsprzyjających powstawaniu i sukcesowiprzedsiębiorstw opierającychprzewagę konkurencyjna na wiedzy.Stymulatorem rozwoju społeczno--gospodarczego staje się ludzka wiedzaoraz możliwości jej tworzeniaP.F. Drucker, The Age of SocialTransformation, „The AtlanticMonthly”, November 1994Rządowy dokument ePolska –Plan działań na rzecz społeczeństwainformacyjnego w Polscena lata 2001-2006, MinisterstwoGospodarki 2001GOWto gospodarka, „w której działa wieleprzedsiębiorstw opierających na wiedzyswoją przewagę konkurencyjną, jejbudowanie odbywa się poprzez tworzeniewarunków sprzyjających powstawaniui sukcesowi przedsiębiorstw opierającychprzewagę konkurencyjna nawiedzy. Stymulatorem rozwoju społeczno-gospodarczegostaje się ludzkawiedza oraz możliwości jej tworzenia,co prowadzi do wytworzenia się międzygospodarką a społeczeństwem swoistegosprzężenia zwrotnego”A.K. Koźmiński, Jak zbudowaćgospodarkę opartą na wiedzy?[w:] G.W. Kołodko (red.), Rozwójpolskiej gospodarki. Perspektywyi uwarunkowania,WSPiZ, Warszawa 20027K. Piech, Sposoby doboru cech diagnostycznych w badaniu konkurencyjności międzynarodoweji gospodarki opartej na wiedzy, www.instytut.info/images/stories/badania/badania-gow.pdf, s. 12.
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...Przegląd wybranych definicji gospodarki opartej na wiedzy (cd.)69Tabela 1.Pojęcie Definicja ŹródłoNowagospodarkaNowagospodarkato nadrzędna struktura ekonomicznazasilana przez innowacje w zakresietechnologii informatycznych i telekomunikacyjnych,które wpływając nawszystkie gałęzie gospodarki, przyspieszająwzrost wydajności i tempo wzrostugospodarczego„Nowa gospodarka to gospodarkaoparta na wiedzy, w której kluczowymiz punktu widzenia tworzenia miejscpracy i podwyższania standardów życiasą innowacyjne pomysły i technologieucieleśnione w produktach i usługach”M. Piątkowski, Infrastrukturainstytucjonalna nowej gospodarkia rozwój krajów posocjalistycznych[w:] G.W. Kołodko,M. Piątkowski (red.), Nowagospodarka i stare problemy.Perspektywy szybkiego wzrostuw krajach posocjalistycznych,Wydawnictwo WSPiZ, Warszawa2002D. Atkinson, R. H. Court, TheNew Economy Index: UnderstandingAmerica’s Economic Transformation,Progressive PolicyInstitute, November 1998GOWto gospodarka, w której dynamicznyrozwój napędzanych wiedzą technologiiinformatycznych i telekomunikacyjnych– zwrotnie z zasobem wiedzy sprzężonych– oraz ich dyfuzja do wszystkichsektorów implikują ekonomiczno-społeczneprzemiany strukturalne i tworząnowe możliwości w zakresie akceleracjirozwoju gospodarczegoR. Żelazny, Gospodarka opartana wiedzy w Polsce – diagnozastanu według Assessment Methodology2006, www.instytut.info/images/stories/ksiazki/01_ue_sl_gow/r16.pdfŹródło: opracowanie własne na podstawie: R. Żelazny, Nowa gospodarka –istota i implikacje dla rozwoju województwa śląskiego, www.silesia-region.pl/STRATEGIA/2009/ng_rz.pdf;R. Żelazny, Gospodarka opartana wiedzy w Polsce – diagnoza stanu według Assessment Methodology2006, www.instytut.info/images/stories/ksiazki/01_ue_sl_gow/r16.pdfNiektóre definicje podkreślają, że zorientowana na wiedzę powinnabyć zarówno sfera ekonomiczna, jak i społeczna 8 . Inne wskazują równieżna potrzebę włączenia elementu wiedzy w system strategii przedsiębiorstwjako istotnego elementu ich przewagi konkurencyjnej. Dlatego wydaje się, żekategoria rozwoju opartego na wiedzy może współcześnie dotyczyć zarównogospodarki jako całości, jak i jej głównych elementów – przedsiębiorstw.8www.europejskiportal.eu.
70 Anna Stos-Roman2. Rola innowacji w rozwoju przedsiębiorstwa opartego na wiedzyPojęcie innowacjiKoncepcja przedsiębiorstwa zorientowanego na wiedzę znajduje sięw nurcie poszukiwań modelu organizacji odpowiedniego do współczesnychwyzwań gospodarki opartej na wiedzy. Współczesny model przedsiębiorstwamusi posiadać wbudowane mechanizmy funkcjonowania w turbulentnym otoczeniu,w którym występuje niezwykle silna presja konkurencji i związanaz nią nietrwałość przewagi konkurencyjnej. Według M. Morawskiego zdolnośćprzystosowania się każdej organizacji, w warunkach silnej kompresjiczasu kolejnych zmian techniczno-technologicznych, jest funkcją posiadanejwiedzy o klientach, konkurentach, dostawcach oraz własnych pracownikach 9 .Współczesne przedsiębiorstwo musi więc stać się organizacją zorientowanąna wiedzę (przedsiębiorstwem opartym na wiedzy), aby być konkurencyjnym.A.K. Koźmiński w swojej definicji, przytoczonej w tabeli 1, wymieniawiedzę jako istotny atrybut przedsiębiorstw budujących swą przewagę konkurencyjną.Współcześnie w skali globalnej, europejskiej i regionalnej szybkorośnie populacja takich przedsiębiorstw. Według A. Kuklińskiego wzrostliczby przedsiębiorstw opartych na wiedzy jest spowodowany „nie tylko dynamikąspontanicznych sił wolnego rynku, lecz także skalą sterowania strategicznegowielkich podmiotów sceny globalnej, a zwłaszcza państw, korporacjitransnarodowych oraz organizacji międzynarodowych” 10 . Dotyczy to np.Unii Europejskiej, OECD i Banku Światowego.Cechą gospodarki opartej na wiedzy jest innowacyjność. Innowacje stałysię we współczesnej gospodarce głównym instrumentem konkurencyjnościmałych i średnich przedsiębiorstw zorientowanych na wiedzę. Zdolność dotworzenia i absorpcji innowacji przez małe i średnie przedsiębiorstwa jestw dużej mierze uzależniona od tego, na jakim etapie ewolucji jest dane przedsiębiorstwo.Przedsiębiorstwo zorientowane na wiedzę ma bowiem większązdolność tworzenia przedsięwzięć innowacyjnych niż przedsiębiorstwozorientowane na inny zasób strategiczny, np. zasób materialny, taki jak ziemia,środki finansowe itp. Dzięki odpowiednim mechanizmom zarządzania wiedzą(gromadzenia i wykorzystywania) przedsiębiorstwo może podnieść swoją9M. Morawski, Przedsiębiorstwo zorientowane na wiedzę, „E-mentor” 2006, nr 4,www.e-mentor.edu.pl.10A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy (G.O.W.) jako nowy paradygmat trwałegorozwoju, http://www.instytut.info/images/stories/konferencje/01_seminarium/Kuklinski.pdf.
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...71konkurencyjność poprzez realizację przedsięwzięć innowacyjnych polegającychbądź to na tworzeniu „czegoś nowego”, bądź na ulepszaniu „starych”rozwiązań.O działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa opartego na wiedzy decydujecharakter podejmowanych przez nie działań. Celem podtrzymania konkurencyjnościprzedsiębiorstwa oparte na wiedzy nieustannie wprowadzajązmiany w swoich produktach (usługach), procesach produkcyjnych orazstrukturach organizacyjnych. Według autorów Podręcznika Oslo wyżej wspomnianezmiany muszą polegać na wdrażaniu pomysłu o charakterze innowacyjnym.Działalność innowacyjna jest przez nich rozumiana jako działalnośćobejmująca wszystkie działania o charakterze <strong>naukowy</strong>m, technicznym, organizacyjnym,finansowym i komercyjnym, które rzeczywiście prowadzą lubmają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji 11 .W literaturze przedmiotu można napotkać wiele definicji innowacji.Przegląd definicji wybranych autorów zaprezentowano w tabeli 2.Wybrane definicje innowacjiTabela 2.Pojęcie Definicja ŹródłoInnowacjaJest wprowadzeniem czegoś nowego; rzecz nowowprowadzona; nowość; reforma. Etym. – późn.łac. innovatio ‚odnowienie’, od łac. innovare‚odnawiać’W. Kopaliński,Słownik wyrazówobcych i zwrotówobcojęzycznych zalmanachem,Wiedza Powszechna,Warszawa 1994InnowacjaJest to celowo zaprojektowana przez człowiekazmiana dotycząca produktu (wprowadzenie doprodukcji i na rynek wyrobów nowych lub istotnieulepszonych), metod wytwarzania (zastosowaniew produkcji metod nowych lub istotnieulepszonych), organizacji pracy i produkcji lubmetod zarządzania, zastosowania po raz pierwszyw danej społeczności (najmniejszą społecznościąjest przedsiębiorstwo) celem osiągnięcia określonychkorzyści społeczno-gospodarczych, spełniającaokreślone kryteria techniczne, ekonomicznei społeczneJ. Baruk, Poziominnowacyjnościprzedsiębiorstw jakoskutek luki kompetencyjnej[w:] A. Sitko-Lutek(red.), Polskiefirmy wobecglobalizacji. Lukakompetencyjna,PWN, Warszawa200711Wspólna publikacja OECD i Eurostatu, Pomiar działalności naukowej i technicznej.Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, wyd. 3,Warszawa 2008.
72 Anna Stos-RomanWybrane definicje innowacji (cd.)Tabela 2.Pojęcie Definicja ŹródłoInnowacjeInnowacjaInnowacjaInnowacjaSą pomyślną ekonomicznie eksploatacją nowychpomysłów;są kontinuum zmian techniczno-organizacyjnych,obejmujących z jednej strony proste modyfikacjeistniejących produktów, procesów i praktyk (któremogą być nowe dla firmy, ale niekoniecznie dlaprzemysłu) do fundamentalnie nowych produktówi procesów z drugiej (które są nowe tak dla przemysłu,jak i dla firmy)Jest szczególnym narzędziem przedsiębiorców,za którego pomocą ze zmiany czynią oni okazjędo podjęcia nowej działalności gospodarczejlub świadczenia nowych usługMożemy o niej mówić wówczas, gdy po razpierwszy stanie się ona przedmiotem handlu,czyli inaczej mówiąc, zostanie sprzedana.Jest złożonym zjawiskiem i zbiorem umiejętności,odmiennym sposobem organizowania, syntezyi wyrażania wiedzy, postrzegania świata i tworzenianowych idei, perspektyw, reakcji i produktówM.E. Porter, TheCompetitive Advantageof Nations,The MacmillanPress Ltd., London1990P. F. Drucker, Innowacjai przedsiębiorczość– praktykai zasady, PWE,Warszawa 1992E. Stawasz, Innowacjea mała firma,WydawnictwoUniwersytetu Łódzkiego,Łódź 1999[w:] Ch. Freeman,The Economics ofIndustrial Innovation,F. Pinter,London 1982G.S. Altshuller,Słownik pojęć,www.winnova.pl/pl/Page.aspx?SP=129InnowacjaTo działanie nowatorskie — może mieć miejscew przemyśle i usługach zarówno w stosunkudo produktów (poprzez tworzenie nowych lubznaczne modyfikowanie już istniejącychwyrobów), jak i w stosunku do procesówprodukcyjnych (poprzez ich usprawnianie)CASE – CentrumAnaliz Społeczno--Ekonomicznych,http://www.case.com.pl/strona--ID-innowacyjnosc,nlang-19.htmlInnowacjaTo wszystkie ulepszenia maszyn i urządzeń,reformy systemów, jak i tworzenie zupełnienowych rzeczy, zjawisk lub wartości, mogą dotyczyćzarówno najwyższych technologii, jak i elementówżycia codziennegoEuropejskie CentrumTransferu Innowacji,http://www.ced.tczew.com.pl/ectix.htmlŹródło: opracowanie własne na podstawie: B. Marciniak, Innowacyjność,www.wyboryuam.pl/innowacyjno%C5%9B%C4%87
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...73Pojęcie innowacji zostało wprowadzone do nauk ekonomicznychw początkach ubiegłego stulecia przez J.A. Schumpetera. Pojmował on innowacjęjako tworzenie zmian fundamentalnych lub radykalnych, obejmującychtransformację nowej idei lub technologicznego wynalazku w rynkowy produktlub proces 12 . Schumpeter wyodrębnił również pewien rodzaj zmian, którychnie można nazywać innowacjami, a jedynie imitacjami. Imitacje mają ciągły,powtarzalny przebieg, są jedynie upowszechnieniem innowacji, które stanowiąkażdorazowo zmianę niepowtarzalną i nieciągłą. Schumpeter sformułowałszeroką definicję innowacji. Na innowację według niego składają się takiedziałania, jak 13 :––wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub udoskonaleniedotychczas istniejących,––wprowadzenie nowej lub udoskonalonej metody produkcji,––otwarcie nowego rynku,––zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów,––zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów,––wprowadzenie nowej organizacji produkcji.Autorzy Podręcznika Oslo przedstawiają w opracowaniu zarówno szeroką,jak i wąską definicję innowacji. W szerokim ujęciu innowacja „to wdrożenienowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi)lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnejw praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem”.W węższym ujęciu natomiast definicja innowacji obejmuje swymzasięgiem wyłącznie „wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktulub procesu”. W opracowaniu określono również minimalny wymógzaistnienia innowacji. Z innowacją mamy do czynienia w sytuacji, gdy produkt,proces, metoda marketingowa lub metoda organizacyjna są nowe (lubznacząco udoskonalone) dla przedsiębiorstwa. Chodzi tu zarówno o produkty,procesy i metody, które dane przedsiębiorstwo opracowało jako pierwsze, jaki te, które zostały przyswojone od innych przedsiębiorstw.Z analizy powyższych definicji wynika, że innowacja jest rozumianaprzez część autorów jako skonkretyzowane działanie o nowatorskich cechachlub efekt tego działania (np. tworzenie – Schumpeter, wdrożenie – autorzyPodręcznika Oslo, kontinuum zmian techniczno-organizacyjnych – Porter,12E. Stawasz, Innowacje, www.citt.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=52&Itemid=4513Tamże.
74 Anna Stos-Romanzmiana – Baruk, rzecz nowo wprowadzona – Kopaliński). Z kolei Druckeroraz Freeman przyjmują definicję zbliżoną, ograniczając się jednakże do określeniainnowacji jako skonkretyzowanego przedmiotu (narzędzie przedsiębiorców– Drucker, przedmiot handlu – Freeman).Autorzy publikacji prezentują, tak jak w przypadku pojęcia innowacji,różne interpretacje pojęcia innowacyjność. Na ich podstawie można przyjąć,że innowacyjność jest procesem obejmującym w pierwszej kolejności wszystkiedziałania związane z przekształcaniem pomysłu w innowacyjne przedsięwzięcie(innowację) a w drugiej – działania związane z wdrożeniem tegoprzedsięwzięcia. Innowacyjność rozumiana jest więc jako zdolność do generowaniai wprowadzenia innowacji.Innowacje jako czynnik ewolucji przedsiębiorstwa opartego na wiedzyDwa przedsiębiorstwa A i B, używające tych samych lub podobnychtechnologii, dysponujące podobnymi urządzeniami produkcyjnymi, zaopatrującesię u tych samych dostawców, mogą mieć różną pozycję rynkową.Przedsiębiorstwo A, dysponujące podobnymi materialnymi zasobami gospodarczymico przedsiębiorstwo B, może mieć silniejszą pozycję na rynku, byćbardziej konkurencyjne. Tajemnicą przedsiębiorstwa A w przewadze konkurencyjnejjest stosowany system zarządzania oraz wysoki poziom kompetencjikolektywnych (kompetencji zespołowych pracowników). Jego niematerialnezasoby gospodarcze, tj. wiedza, umiejętności zarządzania wiedzą, mają więcistotne znaczenie w budowaniu przewagi konkurencyjnej. PrzedsiębiorstwoA oparte na wiedzy wykorzystuje w swej działalności zarówno materialne, jaki niematerialne zasoby gospodarcze.Materialne zasoby gospodarcze można wykorzystać w niepełnym stopniu,do czego może się przyczynić niedobór zasobów niematerialnych.Przedsiębiorstwo oparte na wiedzy zostało w latach 90. nazwane organizacjąuczącą się (learning organization) 14 . Pojęcie to zaproponowałP. Senge w książce „Piąta dyscyplina” w odniesieniu do organizacji zdolnychdo uczenia się, przystosowujących się do zmiennych warunków funkcjonowania.Zdolność adaptacji osiąga poprzez otwartość pracowników na noweidee oraz na stałe doskonalenie się pracowników 15 . Według Grudzewskiego14E. Tobaszewska, Wybrane formy organizacyjne [w:] G. Kobyłko, M. Morawski (red.),Przedsiębiorstwo zorientowane na wiedzę, Difin, Warszawa 2006.15P. Senge, The Fifth Discipline: The art and practice of the learning organization, Doubleday,New York 1990; wyd. polskie, Piąta dyscyplina, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003.
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...75i Hejduka organizacja uczącą się to organizacja, „która opiera swoje działaniana pewnej sumie wiedzy, którą dysponują poszczególni współpracownicy– wiedzy, która jest wzbogacana i rozwijana, a następnie »udostępniana«przedsiębiorstwu” 16 . Autorzy nie precyzują w swojej definicji pojęcia „sumywiedzy”. Można wnioskować, że jest to wiedza kompleksowa, generowanaw całej strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa. Organizacja ucząca sięnie powinna poprzestać na gromadzeniu wiedzy. Korzystając z mechanizmówzarządzania wiedzą, musi ją efektywnie wykorzystać w swojej działalności,kształtując własną koncepcję zarządzania wiedzą.Przedsiębiorstwo oparte na wiedzy, będące organizacją uczącą się,posiada następujące cechy 17 :––koncentrowanie uwagi w procesie zarządzania na niematerialnychwartościach organizacji jako dźwigni podnoszącej poziom konkurencyjnościna rynku;––zarządzanie jest zorientowane na twórcze, przeniknięte intelektualnymiimpulsami łączenie okazji, szans i nadziei z perfekcyjnymi kompetencjamipracowników i organizacji;––zarządzanie jest wewnętrznie spójne, granice między obszarami funkcjonalnymisą zacierane dzięki dodatnim sprzężeniom zwrotnymwynikającym z ciągłej wymiany informacji i budowaniu na jej podstawiewszechstronnej wiedzy o klientach, dostawcach, konkurentach,technologiach i produktach;––oferowanie usług i produktów wiedzochłonnych (nasyconych wiedząw postaci technologii, techniki wspartej narzędziami informatyki,patentów, programów, metod i technik organizacyjno-zarządczych itd.);––nastawienie na tworzenie dogodnych warunków współpracy, wymianypoglądów, inicjowania i podtrzymywania kontaktów zawodowychi pozazawodowych, co w rezultacie ma prowadzić do powstania wielowymiarowegośrodowiska setek i tysięcy powiązań oraz połączeń,wzajemnie się krzyżujących i przenikających, gdzie na zasadzie synergicznegołączenia kompetencji i zasobów są generowane nowatorskiepomysły oraz rozwiązania;16W. Grudzewski, I. Hejduk (red.), Przedsiębiorstwo przyszłości – wizja strategiczna, Difin,Warszawa 2002.17M. Morawski, Przedsiębiorstwo zorientowane na wiedzę..., dz. cyt.
76 Anna Stos-Roman––system zarządzania wiedzą tworzy spójną, zharmonizowaną całośćz innymi kluczowymi elementami zarządzania: strategią, strukturą,procedurami i kulturą organizacyjną;––do wspierania zarządzania wiedzą służą przede wszystkim otwartesystemy komunikacyjne, zespołowe formy pracy i współpracy;––współpraca i współdziałanie (na różnych zasadach formalno-prawnoorganizacyjno-czasowych)ze specjalistami najwyższej klasy, określanychmianem pracowników wiedzy, posiadającymi kompetencje niezbędnez punktu widzenia pozycji konkurencyjnej organizacji;––od pracowników oczekuje się postaw i zachowań wskazujących nazaangażowanie intelektualne, od pracodawców podmiotowego podejściado pracowników, zachęcającego i sprzyjającego samoorganizacji;––orientacja na podmiotowość kompetentnych (współ)pracownikówjest w ostatecznym efekcie uzyskiwana poprzez wykreowanie kulturywspólnoty profesjonalistów, afirmującej dialog, partnerstwo, zaufaniei odpowiedzialność;––wiedza jest wykorzystywana na rzecz klienta, któremu oferuje sięwartości oparte na profesjonalizmie i partnerstwie we wzajemnychrelacjach.Rys. 2. Etapy rozwoju przedsiębiorstwaŹródło: opracowanie własne
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...77W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy typy organizacji: tradycyjną,uczącą się oraz inteligentną. Wymienione typy organizacji można równieżnazwać etapami rozwoju danego przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo w trakcieswojej działalności może ewaluować od organizacji tradycyjnej, poprzezorganizację uczącą się (przedsiębiorstwo oparte na wiedzy) do organizacjiinteligentnej (przedsiębiorstwo innowacyjne) – proces ten przedstawiono narysunku 2.Przedsiębiorstwo oparte na wiedzy w porównaniu z przedsiębiorstwem tradycyjnymma większą zdolność do generowania i wdrażania innowacji, a przezto do stania się przedsiębiorstwem innowacyjnym. W tabeli 3 przedstawionopodstawowe różnice pomiędzy wymienionymi trzema typami organizacji.Podstawowe różnice pomiędzy wyróżnionymi typami organizacjiTyp organizacjitradycyjna ucząca się inteligentnaTabela 3.Podejściedo zmianunikanie zmianszybka adaptacjadzięki zarządzaniuwiedząadaptacja i wywołaniezmian dzięki wykorzystaniukapitału intelektualnegoInnowacyjność przypadkowa zaplanowana warunek istnieniaSystemzarządzanianiezintegrowanywedług funkcjizarządzaniewiedzązarządzanie kapitałemintelektualnymŹródło: E. Tobaszewska, Wybrane formy organizacyjne..., dz. cyt.Z informacji zamieszczonych w tabeli 3 wynika, że przedsiębiorstwotradycyjne – aspirujące do typu organizacji uczącej się, powinno postawić nawiedzę jako zasób strategiczny, wypracować własną koncepcję zarządzaniawiedzą oraz wprowadzić do swej działalności zmiany o charakterze innowacyjnym(podjąć próbę restrukturyzacji przez innowacje 18 ).18Więcej nt. restrukturyzacji poprzez innowacje [w:] G. Mazur, J. Obrzud, Innowacje organizacyjnei produktowe jako element restrukturyzacji przedsiębiorstw [w:] R. Borowiecki (red.),Zarządzanie restrukturyzacją w procesach integracji i rozwoju nowej gospodarki, Katedra<strong>Ekonomiki</strong> i Organizacji Przedsiębiorstw UE w Krakowie, Kraków 2008.
78 Anna Stos-RomanW tabeli 4 przedstawiono podstawowe wyróżniki organizacji uczącej sięi inteligentnej.Podstawowe wyróżniki organizacji uczącej się i inteligentnejTabela 4.Pojęcie kluczowePodstawowy systemzarządzaniaPodejście do zmianZarządzanie jakościąOrganizacja ucząca sięuczenie się – przystosowaniesię dzięki wykorzystaniuuprzednich doświadczeńzarządzanie wiedządoskonalenie na bazieuprzednich doświadczeńinteligencja i eliminowaniebłędówOrganizacja inteligentnabycie inteligentnym – umiejętnośćprzystosowania siędzięki wykorzystaniu odpowiednichśrodków myśleniazarządzanie kapitałem intelektualnyminnowacyjność dzięki wykorzystaniukapitału intelektualnegozapobieganie wystąpieniuprzewidywanych błędówŹródło: E. Tobaszewska, Wybrane formy organizacyjne..., dz. cyt.Organizację inteligentną można traktować jako „wyższą formę rozwojuprzedsiębiorstwa”, stanowiącą kolejny etap jego rozwoju. Podstawowymczynnikiem inicjującym rozwój jest prowadzona w szerokim zakresie działalnośćinnowacyjna (rysunek 3).W porównaniu z przedsiębiorstwem opartym na wiedzy przedsiębiorstwoinnowacyjne:––cyklicznie generuje innowacje ujęte w planach działalności przedsiębiorstwa– innowacje nie są dziełem przypadku;––cyklicznie wprowadza innowacje, umacniając tym samym swojąpozycję na rynku;––wykorzystuje zgromadzoną wiedzę do tworzenia kapitału intelektualnego(aktywów opartych na wiedzy).
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...79Rys. 3. Od przedsiębiorstwa opartego na wiedzy do przedsiębiorstwa innowacyjnegoŹródło: opracowanie własnePrzedsiębiorstwo innowacyjne cechuje się większą innowacyjnością niżprzedsiębiorstwo oparte na wiedzy. A nawet innowacyjność jest warunkiemjego istnienia 19 . Dokonując przeglądu literatury w zakresie definicji przedsiębiorstwainnowacyjnego, można stwierdzić, iż jest to przedsiębiorstwo, które:––stale wprowadza innowacje na rynek 20 ,––prowadzi w szerokim zakresie prace badawczo-rozwojowe (lub dokonujezakupów nowych produktów albo technologii), przeznaczając natę działalność stosunkowo wysokie nakłady finansowe 21 ,––uzyskuje zdolność adaptacji na bazie posiadanej inteligencji, któraumożliwia podejmowanie działań unikalnych 22 ,––zarządza kapitałem intelektualnym, który stanowi czynnik dominującyw jego funkcjonowaniu 23 .19E. Tobaszewska, Wybrane formy organizacyjne..., dz. cyt..20A. Jasiński, Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, KIW, Warszawa 1992.21L. Zys, Wprowadzanie zmian w firmach innowacyjnych [w:] „Innowacje” nr 4.22E. Tobaszewska, Wybrane formy organizacyjne..., dz. cyt.23Tamże.
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...81Skuteczna działalność innowacyjna przedsiębiorstwa wymaga właściwegozarządzania kapitałem intelektualnym. Tego typu zarządzanie uważa sięza świadomy efekt kreowania wartości dodanej na podstawie aktywów niematerialnych29 . Na proces zarządzania kapitałem intelektualnym składają się:––identyfikacja elementów kapitału intelektualnego,––pomiar kapitału intelektualnego,––wykorzystanie i rozwój kapitału intelektualnego.Od efektywności zarządzania kapitałem intelektualnym zależy zarównostopień realizacji poszczególnych działań, jak i klimat gospodarczy oraz społeczny,w jakim przychodzi funkcjonować przedsiębiorstwu.3. Poziom innowacyjności w polskiej gospodarcePoziom innowacyjności może być odnoszony zarówno do przedsiębiorstw,jak i do całych gospodarek. Pomiar poziomu innowacyjności jest złożonyz uwagi na dużą liczbę zmiennych mających na niego wpływ.W celu ustalenia poziomu innowacyjności krajów Unii Europejskiej(UE) opracowany został Sumaryczny Indeks Innowacyjności (SummaryInnovation Index – SII) 30 . Indeks ten jest narzędziem opracowanym na zlecenieKomisji Europejskiej w ramach Strategii Lizbońskiej. Indeks składa sięz 29 wskaźników, które są zeskalowane do wartości unormowanych z przedziału(0;1). Wskaźniki te uwzględniają różne aspekty innowacyjności, takiejak np. nakłady krajowe na B+R, liczbę wynalazków zgłoszonych do ochronydo Europejskiego Urzędu Patentowego itp. Wartości indeksu SII dla poszczególnychkrajów UE oraz innych wybranych, np. Szwajcarii, Norwegii, Japoniii Stanów Zjednoczonych, są corocznie publikowane w raporcie EuropeanInnovation Scoreboard (EIS). Raport zawiera porównawczą analizę poziomuinnowacyjności w tych krajach.29A. Sokołowska, Zarządzanie kapitałem intelektualnym [w:] G. Kobyłko, M. Morawski(red.), Przedsiębiorstwo zorientowane na wiedzę, Difin, Warszawa 2006.30European Innovation Scoreboard (EIS) 2009, Maastricht Economic and Social Researchand Training Centre on Innovation and Technology przy wsparciu Joint Research Centre przyKomisji Europejskiej, www.proinno-europe.eu.
82 Anna Stos-RomanSumaryczny Indeks Innowacyjności dla poszczególnych państw UE 27Kraj Symbol 2007 2008 2009 GrupySzwecja SE 0,630 0,649 0,636Finlandia FI 0,585 0,603 0,622Niemcy DE 0,569 0,581 0,596Wielka Brytania UK 0,556 0,588 0,575Dania DK 0,602 0,576 0,574Austria AT 0,523 0,532 0,536Luksemburg LU 0,497 0,525 0,525Belgia BE 0,498 0,513 0,516Irlandia IE 0,528 0,515 0,515Francja FR 0,495 0,500 0,501Holandia NL 0,474 0,484 0,491Estonia EE 0,443 0,451 0,481Cypr CY 0,433 0,466 0,479Słowenia SI 0,429 0,448 0,466Czechy CZ 0,392 0,410 0,415Portugalia PT 0,340 0,366 0,401Hiszpania ES 0,359 0,373 0,377Grecja GR 0,332 0,349 0,370Włochy IT 0,361 0,377 0,363Malta MT 0,315 0,340 0,343Słowacja SK 0,299 0,316 0,331Węgry HU 0,305 0,313 0,328Polska PL 0,293 0,311 0,317Litwa LT 0,294 0,305 0,313Rumunia RO 0,294 0,278 0,294Łotwa LV 0,239 0,252 0,261Bułgaria BG 0,206 0,227 0,231Liderzy innowacjiZaawansowani innowatorzyUmiarkowani innowatorzyKrajedoganiająceTabela 6.Źródło: opracowanie własne na podstawie: European Innovation Scoreboard(EIS) 2008, 2009, Maastricht Economic and Social Research and TrainingCentre on Innovation and Technology przy wsparciu Joint ResearchCentre przy Komisji Europejskiej, www.proinno-europe.eu
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...83Na podstawie wartości indeksu SII 31 za lata 2008-2009, tempa jego wzrostuoraz średniej obliczonej dla 27 państw Unii Europejskiej (UE 27) autorzy raportuopublikowanego w 2009 roku wyodrębnili następujące 4 grupy państw 32 :––liderzy innowacji (innovation leaders): Szwecja, Finlandia, Niemcy,Wielka Brytania i Dania;––zaawansowani innowatorzy (innovation followers): Austria, Belgia,Irlandia, Francja, Holandia, Estonia, Cypr, Słowenia i Luksemburg;––umiarkowani innowatorzy (moderate innovators): Czechy, Portugalia,Hiszpania, Grecja, Włochy, Malta, Słowacja, Węgry, Polska i Litwa;––kraje doganiające (catching-up countries): Bułgaria, Łotwa i Rumunia.Państwa z pierwszej grupy – innovation leaders – są liderami innowacyjności,ich indeksy SII kształtują się znacznie powyżej średniego poziomuindeksu dla UE 27, a także średniej wszystkich innych krajów biorących udziałw badaniach. Średni poziom ich indeksów jest ponad dwa razy wyższy niż średnipoziom indeksów państw z grupy krajów doganiających. Według danych z roku2009 Szwecja i Finlandia odnotowują najwyższy poziom innowacji (ok. 2,75raza wyższy od ostatniej w rankingu Bułgarii). Najszybsze tempo innowacjiodnotowują: Finlandia (3,2%) i Niemcy (2,6%), podczas gdy Szwecja i WielkaBrytania odnotowują ponad 2-procentowy spadek. Najszybszy wzrost wskaźnikainnowacji odnotowują takie kraje, jak Estonia (ok. 6,7%) i Grecja (ok. 6%).Poziom innowacyjności państw zaliczanych do grupy drugiej – innovationfollowers – jest niższy niż państw z grupy liderów. Ich indeksy kształtują się jednakna poziomie powyżej średniej: od 0,466 dla Słowenii do 0,536 dla Austrii.Estonia, Słowenia i Cypr, zaliczane w raporcie z 2008 roku do grupy moderateinnovators, wykazały wysoki wzrost innowacyjności w 2009 roku. Szczególniedotyczy to Estonii odnotowującej wzrost wskaźnika ponad 6,6%. Wzrost tenspowodował, iż powyższe kraje dołączyły do grupy innovation followers.Trzecia grupa państw – moderate innovators – to umiarkowani innowatorzy,którzy w roku 2009 osiągnęli poziom innowacyjności poniżej średniejUE 27. W tej grupie krajów również można zauważyć szybki wzrost innowacji,w takich krajach jak Grecja (ok. 6%), Słowacja (ok. 4,7%), Węgry (ok. 4,8%).Państwa czwartej grupy – catching-up countries, goniący innowatorzy– osiągnęły efekty innowacyjności zdecydowanie poniżej średniej UE 27,31Indeks SII z roku 2009 oparty jest na danych pochodzących głównie z urzędu Eurostat,OECD, Banku Światowego oraz innych źródeł międzynarodowych uzyskanych w latach2007-2008.32European Innovation Scoreboard (EIS) 2009..., dz. cyt.
84 Anna Stos-Romanjednak niektóre z nich cechuje również szybki wzrost innowacyjności (np.Rumunia odnotowująca wzrost wskaźnika w wysokości 5,7%.Dokładniejsze charakterystyki poszczególnych grup krajów, takie jakrozpiętość wskaźnika w grupie, średnia arytmetyczna i odchylenie standardowedla grupy, zawarte zostały w tabeli 7.Charakterystyka poszczególnych grup krajówTabela 7.2007 2008 2009Rozpiętość 0,424 0,422 0,405w tym:liderzy 0,028 0,073 0,062zaawansowani 0,054 0,048 0,070umiarkowani 0,128 0,105 0,102doganiający 0,093 0,051 0,063Średnia 0,418 0,431 0,439w tym:liderzy 0,588 0,599 0,601zaawansowani 0,503 0,512 0,501umiarkowani 0,363 0,346 0,356doganiający 0,271 0,252 0,262Odchylenie standardowe 0,120 0,119 0,116w tym:liderzy 0,029 0,030 0,028zaawansowani 0,020 0,017 0,024umiarkowani 0,046 0,035 0,035doganiający 0,039 0,026 0,032Źródło: opracowanie własneNajwiększą rozpiętością wskaźnika charakteryzuje się grupa państwo umiarkowanym poziomie innowacyjności. Jednak to nie w państwach UniiEuropejskiej poziom innowacyjności jest najwyższy. Państwem odnotowującymod trzech lat najwyższy poziom innowacyjności jest Szwajcaria. SII dlatego kraju wyniósł w 2009 roku 0,694.
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...85Z danych zawartych w Raporcie wynika, że w 2009 roku najniższypoziom innowacyjności wśród krajów UE odnotowała Bułgaria (0,231).Z krajów europejskich spoza Unii (rysunek 1) listę zamyka Turcja, którejSII jest mniejszy od indeksu Szwajcarii aż o 0,467 i wynosi 0,227Uwzględniając wszystkie kraje europejskie, poziom ich innowacyjnościprzedstawia Innowacje jako się podstawa następująco: rozwoju przedsiębiorstwa… 71Wykres Rys. 1. Sumaryczny 1. Sumaryczny Indeks Innowacyjności Indeks Innowacyjności SII dla poszczególnych dla poszczególnych państw w latach 2007-2009 państwŹródło: opracowanie w latach własne 2007-2009 na podstawie European Innovation Scoreboard (ESI) 2008, 2009Maastricht Economic and Social Research and Training Centre on Innovation and Tachnology przywsparciu Źródło: Joint Research opracowanie Centre własne przy Komisji na Europejskiej, podstawie European www.proinno-europe.eu Innovation Scoreboard(EIS) 2008, 2009..., dz. cyt.Od roku 2008 Polska znajduje się w grupie „umiarkowanych innowatorów”,dzięki Od znacznemu roku 2008 wzrostowi Polska wskaźnika znajduje w się roku w 2008 grupie (6,1%). umiarkowanych W roku 2009 indeks innowatorów,dzięki znacznemu wzrostowi wskaźnika w roku 2008 (6,1%). W rokuSII dlaPolski wzrósł jedynie o 1,9%.2009 SII Na dla przejście Polski Polski wzrósł do jedynie trzeciej grupy o 1,9%. innowacyjności złożyły się trzy czynniki:1) Na rozwój przejście zasobów Polski ludzkich, do m.in. trzeciej poprzez grupy finansowe innowacyjności wsparcie tego złożyły rozwoju się środkami trzyczynniki: UE,2) – inwestycje – rozwój zasobów innowacyjne ludzkich, przedsiębiorstw, m.in. poprzez również finansowe wspomagane wsparcie środkami tego rozwojuza „Innowacyjna pomocą środków Gospodarka”), UE,UE(program3) – wzrost – inwestycje ekonomicznej innowacyjne efektywności przedsiębiorstw, inwestycji. również wspomagane środkamiZ kolei UE relatywna (program słabość Innowacyjna rozwoju Gospodarka),innowacji w Polsce tkwi w ciągle jeszczesłabych ––wzrost powiązaniach ekonomicznej między innowatorami, efektywności przedsiębiorczością inwestycji. firm i efektywnościąprocesów Z kolei innowacyjnych. relatywna słabość rozwoju innowacji w Polsce tkwi w ciągle jeszczesłabych Przez powiązaniach ostatnie 5 lat wsparcie między finansowe innowatorami, środkami przedsiębiorczością UE oraz poprawa wydajności firmi stały efektywnością się silnym procesów czynnikiem innowacyjnych.wzrostu poziomu innowacyjności. Efekt w dziedzinieinnowacyjności został osiągnięty również dzięki znacznemu zaangażowaniu kapitałówwłasnych oraz wykorzystanie przez firmy takich form jak franchising, wspólnotawzrostów, itp.
86 Anna Stos-RomanPrzez ostatnie 5 lat wsparcie finansowe pochodzące z UE oraz poprawawydajności były silnymi czynnikiami wzrostu poziomu innowacyjności. Efektw dziedzinie innowacyjności został osiągnięty również dzięki znacznemuzaangażowaniu kapitałów własnych oraz wykorzystaniu przez firmy takichform, jak franchising, wspólnota wzrostów itp.Rys. 2. Średni poziom Indeksu Innowacyjności dla UE 27 w latach 2007-2009oraz poziom Indeksu Innowacyjności dla Polski w latach 2004-2009Źródło: opracowanie własne na podstawie European Innovation Scoreboard(EIS) 2008, 2009..., dz. cyt.Tabela 8.Miejsce Polski w zakresie poziomu innowacyjności według SII w latach 2004-2009Polska 2004 2005 2006 2007 2008 2009SII 0,264 0,272 0,282 0,24 0,311 0,317Grupakraje kraje kraje kraje kraje umiarkowaniinno-państwdoganiającniającniającniającniającwatorzydoga-doga-doga-doga-Źródło: opracowanie własne na podstawie European Innovation Scoreboard(EIS) 2008, 2009..., dz. cyt.Dzięki wcześniej wymienionym czynnikom, mimo istniejących nadalbarier, poziom innowacyjności polskiej gospodarki wzrósł w latach 2004-2009 o ok. 17%, z 0,264 do 0,317. Na razie można mówić o wzroście liczbyprzedsiębiorstw opartych na wiedzy. Nadal jednak Polska należy do najsłab-
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...87szych państw w grupie krajów o umiarkowanym poziomie innowacyjności.Analiza czynników ograniczających tempo wzrostu innowacyjności stanowiważny element pozwalający na przyspieszenie tego wzrostu. Aktualny poziominnowacyjności nie kwalifikuje jeszcze – moim zdaniem – Polski do grupygospodarek opartych na wiedzy, a tym bardziej do grupy gospodarek innowacyjnych.Dopiero zbliżenie się do grupy drugiej krajów pozwalałoby ocenićpolską gospodarkę jako gospodarkę opartą na wiedzy. Wskazują na to danedotyczące innowacji produktowych lub procesowych, udziału jednostek innowacyjnychw stosunku do jednostek ogółem, nakładów na działalność innowacyjnąi źródeł finansowania innowacji.LiteraturaDzinkowski R., Managing Intellectual Capital, Good Practice Guideline, TheInstitute of Charted Accountants in England and Wales, from the Faculty of Financeand management of the ICAEW, December 1999, iss. 28;Edvinsson L., Developing a Model for Managing Intellectual Capital at Skandia,Long Range Planning, vol. 3, no. 3;Edvinsson L., Malone M.S., Kapitał intelektualny, Wydawnictwo PWN, Warszawa2001;European Innovation Scoreboard (ESI) 2009, Maastricht Economic and SocialResearch and Training Centre on Innovation and Technology przy wsparciu JointResearch Centre przy Komisji Europejskiej, www.proinno-europe.eu;Grudzewski W., Hejduk I. (red.), Przedsiębiorstwo przyszłości – wizja strategiczna,Difin, Warszawa 2002;Gurbała M., Rola przemysłu zaawansowanej technologii w rozwoju regionalnymi lokalnym, Wydawnictwo Instytutu Technologii i Eksploatacji, Żyrardów 2004;Indeks SII z roku 2009 oparty jest na danych pochodzących głównie z urzęduEurostat, OECD, Banku Światowego oraz innych źródeł międzynarodowych uzyskanychw latach 2007-2008;Jasiński A., Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, KIW, Warszawa 1992;Kukliński A., Gospodarka oparta na wiedzy (G.O.W.) jako nowy paradygmattrwałego rozwoju; http://www.instytut.info/images/stories/konferencje/01_seminarium/Kuklinski.pdf;Marcinkowska M., Kapitał intelektualny jako źródło przewagi konkurencyjnejwspółczesnej firmy [w:] Szablewski A., Tuzimek R. (red.), Wycena i zarządzanie wartościąfirmy, POLTEXT, Warszawa 2005;Mazur G., Obrzud J., Innowacje organizacyjne i produktowe jako elementrestrukturyzacji przedsiębiorstwa [w:] R. Borowiecki (red.), Zarządzanie restruk-
88 Anna Stos-Romanturyzacją w procesach integracji i rozwoju nowej gospodarki, Katedra <strong>Ekonomiki</strong>i Organizacji Przedsiębiorstw UE w Krakowie, Kraków 2008;Morawski M., Przedsiębiorstwo zorientowane na wiedzę, „E-mentor” 2006,nr 4, www.e-mentor.edu.pl;OECD i Eurostat, Pomiar działalności naukowej i technicznej. Podręcznik Oslo.Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, wyd. 3, Warszawa2008;Piech K., Sposoby doboru cech diagnostycznych w badaniu konkurencyjnościmiędzynarodowej i gospodarki opartej na wiedzy, www.instytut.info/images/stories/badania/badania-gow.pdf, s. 12;Prusak L., Klein D.A., Characterizing Intellectual Capital Multi – Client ProgramWorking Paper, Ernst & Young 1994;Schumpeter J.A., Business Cycles: A Theoretical, Historical, and StatisticalAnalysis of the Capitalist Process. McGraw-Hill Book Company inc., New York 1939;Senge P., The Fifth Discipline: The art and practice of the learning organization,Doubleday, New York 1990; wyd. pol. Piąta dyscyplina, Oficyna Ekonomiczna,Kraków 2003;Sokołowska A., Zarządzanie kapitałem intelektualnym [w:] G. Kobyłko,M. Morawski (red.), Przedsiębiorstwo zorientowane na wiedzę, Difin, Warszawa 2006;Stawasz E., Innowacje, www.citt.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=52&Itemid=45Tobaszewska E., Wybrane formy organizacyjne [w:] G. Kobyłko, M. Morawski(red.), Przedsiębiorstwo zorientowane na wiedzę, Difin, Warszawa 2006;Wiig K.M., Integrating Intellectual Capital with Knowledge Management,Long Range Planning, June 1997;Wronowska G., Gospodarka oparta na wiedzy jako etap ewolucji współczesnejgospodarki, http://www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Wronowska-Krakow.pdf;Zys L., Wprowadzanie zmian w firmach innowacyjnych [w:] „Innowacje” nr 4;www.europejskiportal.eu.
Innowacje jako podstawa rozwoju przedsiębiorstwa...89SummaryIn recent years innovations have become the key instrument of successfulbusiness adaptation to the existing requirements of the contemporary economy.Creating innovations, managing innovative assets requires not only financial capital,but knowledge – intellectual capital – as well. Therefore, the role of knowledge--based businesses in the economic life is increasing. Knowledge-based businessesare characterised by innovativeness, i.e. ability to create and implement innovations,capability of introducing new and modernised products, technological processes,and organisational and technical processes. Innovations help to effectively managebusinesses and achieve competitive edge on local and global markets. Also, they maybecome the primary development factor for knowledge-based businesses that aspireto be intelligent organisations – innovative businesses.Translated by Anna Stos-Roman
ZACHOWANIA STRATEGICZNEW INNOWACYJNYM BIZNESIE
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011ANDRZEJ H. JASIŃSKIUniwersytet WarszawskiMARKETING INNOWACJI NA RYNKU DÓBRZAOPATRZENIOWO-INWESTYCYJNYCHWprowadzenieOlbrzymie tempo współczesnego postępu technicznego na świecie powoduje,że nie sztuką jest dzisiaj wytworzyć coś nowego. Jednak w warunkachzrównoważonego i silnie konkurencyjnego rynku sztuką jest to sprzedać.Innowacja techniczna traktowana jako produkt rynkowy też wymaga dobregomarketingu – tak samo jak każdy inny wyrób czy usługa wprowadzana na rynek.Notabene, Podręcznik Oslo zalicza marketing dotyczący nowego produktu –z wyjątkiem organizacji sieci dystrybucji – do działalności innowacyjnej.Tak więc działalność innowacyjna zazębia się z działalnością marketingową.Stąd, a także z faktu „podwójnego ojcostwa” innowacji wynikam.in. konieczność współdziałania przedsiębiorstwa wytwórczego z placówkąnaukową zarówno na płaszczyźnie innowacyjnej, co jest oczywiste, jak i napłaszczyźnie marketingowej. Takie współdziałanie ma szczególne znaczeniew Polsce, gdzie zdecydowana większość firm nie posiada własnego, zakładowegozaplecza B+R.Literatura przedmiotu podaje szereg różnych klasyfikacji innowacji technicznych.Tutaj skorzystajmy z podziału innowacji na produktowe i procesowe,które zresztą w praktyce często towarzyszą sobie. Spośród różnic międzytymi kategoriami innowacji jako istotną wskazuje się fakt, że pierwsze są
94 Andrzej H. Jasińskizdecydowanie wrażliwsze na czynniki rynkowe niż drugie. Dlatego też w artykuległówny nacisk zostanie położony właśnie na innowacje produktowe.1. Specyfika rynkuMarketing innowacji jest pojęciem szerokim i obejmuje działania marketingowedotyczące nie tylko nowych produktów (jako dóbr materialnych),nowych technologii produkcyjnych czy usług, lecz także tzw. niematerialnychdóbr przemysłowych. Należą do nich wynalazki, wzory użytkowe, znaki towarowe,a także wyniki projektów badawczo-rozwojowych (B+R), know-howitp. W rachunkowości określamy je jako wartości niematerialne i prawne.Obrót niematerialnymi dobrami przemysłowymi odbywa się w ramachrynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych, w skrócie: rynku przemysłowego1 . Marketing na tym rynku ma swoją specyfikę, która wynika przedewszystkim ze specyfiki popytu na dobra przemysłowe. Otóż jest to popyt 2 :––indukowany (pochodny, wtórny) w stosunku do popytu konsumpcyjnego,––nie anonimowy – zgłaszany zazwyczaj przez nabywców znanychdostawcy,––często zgłaszany bezpośrednio producentowi,––racjonalny – w tym sensie, że wynikający z „chłodnej” kalkulacji,zwykle nie impulsywny, nie emocjonalny,––zazwyczaj skoncentrowany przestrzennie,––mniej rozdrobniony niż zapotrzebowanie konsumpcyjne, tzn. liczbazgłaszających popyt na dane dobro jest zazwyczaj mniejsza, a jednorazowetransakcje kupna-sprzedaży – większe niż na rynku konsumentów,––złożony (kompleksowy, całościowy) – w tym sensie, iż popytowi natowary bardzo często towarzyszy zapotrzebowanie na usługi,1W literaturze spotykamy również inne określenia tego rynku, których można w zasadzieużywać zamiennie. Mam tutaj na myśli takie nazwy, jak: rynek dóbr przemysłowych, rynekdóbr produkcyjnych, rynek środków produkcji, rynek instytucjonalny, rynek przedsiębiorstw.Czytelnikowi zainteresowanemu tym rynkiem można polecić przede wszystkim obszerną pracęM.D. Hutta i T.W. Speha, Zarządzanie marketingiem: Strategia rynku dóbr i usług przemysłowych,PWN, Warszawa 1997 (tłum. z j. ang.). Jest również już spora literatura polska w tym zakresie.2A.H. Jasiński, Bariery transferu techniki na rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych,Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 8.
Marketing innowacji na rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych95––wiązany, tzn. że podmiot zgłaszający popyt często oferuje dostawcyswoje dobra czy usługi albo wręcz je wytwarza dla dostawcy,––nieelastyczny lub inaczej: słabo elastyczny cenowo,––zdeterminowany technicznie (po stronie odbiorcy) – wynikającyz technicznych norm zużycia, wymogów technologii produkcji, certyfikatówjakości itd.Ranga i złożoność procesów innowacyjnych na rynku dóbr przemysłowychwynikają m.in. stąd, że na rynku tym:––istnieją silne uwarunkowania techniczne popytu, o czym była mowawyżej,––nabywca często oczekuje nowej techniki jako systemu (całościowegopakietu),––głównym kryterium wyboru dostawcy w gospodarce krajów wysokorozwiniętychstaje się jakość i nowoczesność produktów,––przedmiotem oferty rynkowej są zarówno innowacje w produktach(produktowe), jak i na rynku konsumpcyjnym, ale także innowacjew procesach technologicznych (procesowe), np. technika grzewczaczy system docieplania,––dostawcy często współpracują z nabywcami, wręcz uczestnicząw procesie innowacyjnym odbywającym się w firmie odbiorcy,––nabywca z kolei jest nierzadko ekspertem (specjalistą) technicznymw danej dziedzinie, a niejednokrotnie nawet podsuwa dostawcy skonkretyzowanepomysły nowych produktów czy procesów.Tę specyfikę rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych należy braćpod uwagę przed podjęciem działań w zakresie marketingu innowacji.2. Unikać błędówOgólnie znany jest fakt małych doświadczeń i licznych braków w działalnościmarketingowej polskich przedsiębiorstw. Znane są również tegoprzyczyny, których tutaj nie będziemy omawiać. Rozeznanie autora, opartezarówno na badaniach empirycznych, jak i studiach literatury krajowej,a także na własnych obserwacjach, pozwala z kolei sformułować listę błędówpopełnianych w praktyce procesów innowacyjnych w Polsce.
96 Andrzej H. JasińskiLista błędów jest następująca 3 :1. Pomija się przyszłego użytkownika nowej techniki.2. „Mamy nowy produkt – poszukajmy dlań nabywców”.3. Wprowadza się nowy produkt na rynek „anonimowy”, a nie na rynekkonkretnie zaadresowany (docelowy).4. Dobry produkt nie potrzebuje reklamy”.5. Oferta produktowa = oferta rynkowa.Lista ta może być z pewnością dłuższa.Spójrzmy teraz na marketingowe uwarunkowania innowacji technicznychprzez pryzmat owych błędów, które zresztą wzajemnie się zazębiają.Marketing potrzebny jest wszystkim uczestnikom procesu innowacyjnego,a zwłaszcza placówce naukowej i przedsiębiorstwu produkcyjnemu.Jednakże działania i badania marketingowe powinny obejmować przedewszystkim przyszłego użytkownika nowej techniki. Z punktu widzenia placówkitym użytkownikiem będzie przedsiębiorstwo, z punktu widzenia firmyzaś będzie nim konsument lub inny nabywca jej wyrobów (usług). Oczywiściezdecydowanie ważniejszy jest tutaj finalny użytkownik przyszłej innowacji.Tak więc innowacja zakończy się sukcesem przede wszystkim wtedy,gdy potencjalny producent zadba o stały dialog, konsultacje z rynkiem.W trakcie takiego dialogu następować musi ciągła weryfikacja rezultatówkolejnych faz procesu innowacyjnego – począwszy od wiązki pomysłównowego produktu, a skończywszy na pierwszych reakcjach rynku na nowywyrób znajdujący się już w normalnej sprzedaży 4 .Tymczasem, jak wiemy z naszej przeszłości, potrzeby przyszłego użytkownikarodzącego się rozwiązania naukowo-technicznego były często nieznanelub wręcz lekceważone zarówno przez producentów, jak i – wcześniej– przez placówki badawcze.Zdarza się, że przedsiębiorstwo ma już projekt techniczny lub wręczgotowy, nowy produkt (np. sprowadzony z zagranicy) i dopiero wówczaszaczyna poszukiwać dlań nabywców na rynku. Tymczasem marketingwymaga odwrotnej kolejności myślenia. Logikę marketingowego myśleniamożna streścić, parafrazując znane powiedzenie: Pokaż mi Twoich klientów,3A.H. Jasiński, Uwarunkowania procesów innowacji i transferu techniki, [w:]A.H. Jasiński (red.), Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej, WydawnictwoUniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000, s. 42-44.4Szerzej o metodach prowadzenia owego dialogu w opracowaniu: A.H. Jasiński, Innowacjetechniczne a działalność marketingowa, Wydawnictwo WSPiZ, Warszawa, 1998, s. 89-92.
Marketing innowacji na rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych97a powiem Ci, jak masz uprawiać marketing! Należy zatem zacząć od postawienianastępujących pytań:––czego będą potrzebować nasi klienci w przyszłości?,––kim są przyszli użytkownicy danej innowacji?,––czego oni oczekują od nowej techniki?Tak więc najpierw trzeba badać i przewidywać popyt na innowacje,a dopiero potem zaczynać prace nad nowymi rozwiązaniami naukowo-technicznymizarówno w przedsiębiorstwie, jak i w placówce. Inne są, rzecz jasna,metody badania popytu na nowe artykuły konsumpcyjne, a inne – w przypadkudóbr przemysłowych 5 .Współczesny marketing to marketing docelowy, tzn. adresowany dokonkretnej grupy nabywców, a nie do jakiegoś typowego, przeciętnegonabywcy dominującego na danym rynku. Innymi słowy, działania marketingoweadresowane są do tzw. segmentu rynkowego, który tworzą nabywcyo bardzo podobnych potrzebach i zachowaniach. Zazwyczaj rynek danego produktuczy usługi składa się z kilku takich segmentów. Wywołuje to koniecznośćdokonania podziału, czyli segmentacji rynku. Dopiero wówczas możnawybrać konkretny rynek (segment) docelowy lub też kilka odrębnych rynkówdocelowych.Jednym z kryteriów segmentacji może być np. status klienta/użytkownika.Wówczas możemy wyodrębnić trzy grupy klientów i sformułować trzypytania:––Klienci obecni – co zrobić, by ich utrzymać?––Klienci byli – co zrobić, by ich odzyskać?––Klienci potencjalni – co zrobić, by ich zdobyć?Oczywiste jest, że również nowa technika jako produkt rynkowy musimieć swego adresata, a zatem marketing innowacji też powinien mieć charakterdocelowy. Oznacza to, że przed rozpoczęciem prac nad nowym produktem(procesem) powinniśmy odpowiedzieć na następujące pytania:––do kogo, czyli do którego rynku docelowego będzie przedsiębiorstwoadresować swoje działania marketingowe?,––jak duży (pojemny) jest ten rynek?,––jakie są jego cechy, tzn. czym charakteryzują się tworzący go nabywcyi ich zachowania rynkowe?5Tamże, s. 84-88.
98 Andrzej H. JasińskiJak dotychczas, doświadczenie polskich przedsiębiorstw w zakresie segmentacjirynku na potrzeby marketingu docelowego (adresowanego) jest bardzoubogie.W przeszłości dużo złego zrobiło w Polsce popularne powiedzenie:„Dobry wyrób nie potrzebuje reklamy”. Tymczasem nowy produkt wymagawielce umiejętnej reklamy, szerzej – promocji marketingowej, ponieważ jestdotąd rynkowi nieznany. Nawet najlepsza na świecie nowość sama się niesprzeda. Rynek należy więc odpowiednio poinformować o nowym produkcieczy procesie (więcej na ten temat – nieco dalej).Oferta produktowa jest często utożsamiana z ofertą rynkową. Jednakżeoferta rynkowa firmy jest pojęciem znacznie szerszym. Produkt, traktowanyzresztą w marketingu jako instrument oddziaływania na rynek, jesttylko jednym z jej elementów. Współcześnie oferta rynkowa rozumiana jestzwykle jako zbiór czterech użyteczności (korzyści) oferowanych nabywcyw postaci użyteczności: formy, miejsca, czasu i posiadania. Tak też należytraktować innowację techniczną oferowaną potencjalnemu użytkownikowi.Przy czym nowa technika może być treścią oferty:––placówki naukowej, zwykle jako wiedza nieucieleśniona; tutaj adresatemsą przedsiębiorstwa;––przedsiębiorstwa produkcyjnego, zazwyczaj jako wiedza ucieleśniona;tu adresatem może być inny producent lub konsument.Taki zespół użyteczności można wykreować przy wykorzystaniu koncepcjimieszanki marketingowej (marketing mix), nazywanej skrótowo w literaturzejako 4P. Obejmuje ona, obok wspomnianych już elementów – produkti promocja – również takie komponenty, jak cena i dystrybucja. Nowy produktbowiem musi mieć, oczywiście, odpowiednią cenę oraz zostać we właściwysposób rozmieszczony (dystrybuowany) na rynku.3. Marketing miks innowacji 6Marketing na potrzeby działalności innowacyjnej na rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnychnależy rozumieć szerzej, niż to się zwykle w literaturzeprzyjmuje, tzn. nie ograniczać się tylko do nowego produktu w sensiefizycznym i związanych z nim działań marketingowych producenta. Marketingtraktujemy tutaj jako całościowe podejście, które obejmuje również działal-6A.H. Jasiński, Innowacje techniczne a działalność marketingowa..., dz. cyt., s. 99-106.
Marketing innowacji na rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych99ność dotyczącą sprzedaży myśli naukowo-technicznej innym przedsiębiorstwomw kraju i za granicą, a więc wyników prac badawczo-rozwojowych,licencji na nowy wyrób czy technologię oraz usług technicznych niezbędnychdo opanowania nowej produkcji, czyli niematerialnych dóbr przemysłowych.Pojęcie marketingu innowacji wykracza zatem poza przedsiębiorstwo, ponieważdotyczy również aktywności placówek <strong>naukowy</strong>ch. Tak rozumiany marketingpowinien sprzyjać dyfuzji innowacji w gospodarce.Sposób podejścia i zakres wykorzystania poszczególnych narzędzi mieszankimarketingowej przez przedsiębiorstwo zależy od wielu czynników,m.in. od stopnia zrównoważenia i konkurencyjności rynku. Zależy on jednakprzede wszystkim od specyfiki rynku obsługiwanego przez danego producenta,a zwłaszcza od tego, czy jest to rynek przedmiotów konsumpcji, czyśrodków produkcji. Inne bowiem powinno być podejście innowatora do kształtowaniacen, form obrotu (dystrybucji) i narzędzi promocji w wypadku dóbrzaopatrzeniowo-inwestycyjnych, a inne w wypadku artykułów konsumpcyjnych.Nas interesują tutaj przede wszystkim dobra o charakterze produkcyjnym.Zastosowanie koncepcji mieszanki marketingowej obejmuje określonąsekwencję działań stanowiącą niejako ciąg innowacji (zmian) w wyrobie, jegopromocji, dystrybucji i cenie. Punktem wyjściowym jest, oczywiście, produkt.Przy podejściu marketingowym należy założyć, że producent musi nietylko dostosować się do istniejącego popytu, lecz również niejako wyprzedzaćpojawianie się nowych potrzeb. To właśnie przedsiębiorca winien byćprekursorem innowacji. Wytwórca powinien dobrze zdawać sobie sprawęz tego, co wprowadza, tzn. na czym polega specyfika oferowanego produktu(usługi, projektu badawczo-rozwojowego). Ma to bowiem wpływ na ukształtowaniepozostałych składników mieszanki. Pamiętajmy przy tym, iż innowacjaproduktowa jest narzędziem oddziaływania marketingowego nie tylkona klientów, ale również na konkurentów (instrument konkurowania) oraz nadostawców (instrument współpracy).W wypadku ceny, jako elementu marketingu innowacji, punkt wyjściastanowi ustalenie ceny dla nabywcy, przy czym zasada ta powinna być przestrzegananiezależnie od tego, czy jest nim producent będący odbiorcą czy teżkonsument. Przy takim podejściu trzeba założyć, że wysokość ceny produktuwprowadzanego na rynek winna zależeć od tego, jaki będzie spodziewanypopyt, natomiast koszty muszą być dostosowane do wyznaczonego (pożądanego)poziomu ceny. Przedstawiona koncepcja odpowiada zatem tzw. popytowejformule określania cen.
100 Andrzej H. JasińskiOkreślenie ceny jest bodajże najbardziej skomplikowaną kwestią marketinguw sferze procesów innowacyjnych, o czym świadczą m.in. doświadczeniakrajów gospodarki rynkowej, a mianowicie:––znaczenie raz ustalonej ceny, którą potem bardzo trudno zmienić beznarażania się na niekorzystne reakcje nabywców;––niezwykle trudny do rozwiązania problem wyceny wartości pracbadawczo-rozwojowych (znany również i w Polsce od dawna).Należy dodać, że na rynku dóbr produkcyjnych, na którym dominują bezpośrednieformy obrotu towarowego, cena nowego wyrobu danego producentakształtuje się zazwyczaj w wyniku wielu indywidualnych negocjacji z potencjalnymiprzedsiębiorstwami będącymi odbiorcami. Natomiast w wypadku nowychartykułów konsumpcyjnych ich producent ma nieco ułatwione zadanie, negocjująccenę często tylko z jedną firmą, którą zwykle jest pośrednik handlowy (hurtownik)lub przedsiębiorstwo mające sieć hiper- lub supermarketów.Rozpatrując kolejny element mieszanki marketingowej, tj. dystrybucję,najistotniejsze jest zwrócenie uwagi na zależności między jednostkami biorącymiudział w przemieszczaniu nowego wyrobu od wytwórcy do finalnegoodbiorcy. W związku z tym należy zauważyć, iż powiązania między przedsiębiorstwamiprzemysłowymi a handlowymi nie mogą być obojętne właśnieproducentom. Powiązania te bowiem mają wpływ m.in. na tempo rozchodzeniasię nowości na rynku.Skoro celem omawianych działań jest dotarcie z nowym produktem doodbiorcy w możliwie najszybszy i najbardziej efektywny sposób, ranga tegoelementu marketingu zależy m.in. od liczby ogniw pośredniczących w obrocie.Z tego punktu widzenia producent dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych jestw nieco lepszej sytuacji w porównaniu z wytwórcą artykułów konsumpcyjnych,które z reguły muszą przejść przez wiele jednostek handlowych w ramach różnychform pośredniego obrotu towarowego. Dlatego też zasada mówiąca, iżw ramach danego kanału dystrybucji funkcję integratora (koordynatora) rynkupowinien spełniać producent, musi obowiązywać przede wszystkim w procesiewprowadzania nowych dóbr konsumpcyjnych. Ponadto warto pamiętać, żeprzy wprowadzaniu coraz nowocześniejszych produktów coraz większego znaczenianabiera problem szkolenia pracowników firmy handlowej (pośrednika).Również ciężar tych działań musi wziąć na siebie producent innowator.Szybkie i szerokie wyjście z nowym wyrobem wymaga zatem właściwej,obustronnie korzystnej współpracy między producentem a handlem. Należyjeszcze dodać, że problematyka kanałów dystrybucji powinna obejmować
Marketing innowacji na rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych101również przepływy nowych rozwiązań naukowo-technicznych, chociaż jestto specyficzne zagadnienie, mieszczące się w problematyce transferu techniki.Istotną wreszcie rolę w praktycznym zastosowaniu koncepcji mieszankimarketingowej ma do odegrania promocja traktowana jako proces porozumiewaniasię wytwórcy z rynkiem, tj. z odbiorcami, dostawcami i pośrednikamihandlowymi, a zatem nie tylko z finalnymi nabywcami 7 . Szczególne miejscew tym procesie zajmuje jednak działalność promocyjna skierowana właśniedo potencjalnych odbiorców. Obejmuje ona działania, za pomocą których producentprzekazuje im informacje zarówno o wytwarzanych produktach, jaki o całokształcie swojej działalności.W wypadku nowych wyrobów istotą promocji musi być oddziaływaniena mechanizm akceptacji użyteczności produkcji, neutralizujące opór rynkuprzy umieszczaniu na nim nowego produktu i tym samym prowadzące dosprzedaży. Oznacza to, że komunikacja stanowi niezwykle ważny składnikprogramu (planu) wprowadzania innowacji na rynek. Program taki winienrównież uwzględniać promocję rezultatów prac badawczo-rozwojowych,oczywiście, jeśli przedsiębiorstwo dojdzie do wniosku, że mu się to opłaca.W tym wypadku działalność promocyjna będzie skierowana głównie do innychproducentów – potencjalnych naśladowców w procesie dyfuzji innowacji.Producent nowości może oddziaływać na nabywców za pomocą wieluróżnych narzędzi w ramach takich form promocji/komunikacji, jak np.reklama, propaganda marketingowa, sprzedaż osobista itd. Wybór konkretnejkombinacji form i środków promocyjnych zależy m.in. od segmentu rynku, naktóry chce się oddziaływać, tzn. wybór ten powinien być dokonany po uprzedniejsegmentacji. Będzie on również zależeć od tego, czy dotyczy nowegowyrobu stanowiącego przedmiot konsumpcji czy środek produkcji. Na przykładw wypadku dóbr produkcyjnych nie znajdują właściwie zastosowaniatakie instrumenty promocyjne, jak: opakowanie czy niektóre narzędzia tzw.promocji uzupełniającej (kupony, znaczki handlowe itp.), zwanej często promocjąsprzedaży.Przy umieszczaniu na rynku nowego produktu szczególnie przydatnajest sprzedaż (promocja) osobista i reklama, chociaż na rozłożenie akcentówmiędzy nimi powinien rzutować właśnie charakter wyrobu (konsumpcyjnylub przemysłowy). Natomiast mniejsze znaczenie w procesie wprowadzanianowości odgrywa propaganda marketingowa (public relations), która wyko-7W literaturze zachodniej zamiast „promocja” używa się obecnie „komunikacja marketingowa”,kładąc nacisk na dwustronne komunikowanie (porozumiewanie) się firmy z rynkiem.
102 Andrzej H. Jasińskirzystana jest zwykle jako narzędzie stałego kształtowania dobrych stosunkówprzedsiębiorstwa z otoczeniem, nie tylko rynkowym zresztą.Z uwagi na to, że współcześnie nowe produkty są coraz bardziej skomplikowanetechnicznie i zazwyczaj coraz trudniejsze w obsłudze, ich promocjęnależy zacząć od sprzedaży osobistej. Nie sposób bowiem za pomocą innychinstrumentów promocyjnych poinformować nabywców o wszystkich szczegółachtechniczno-użytkowych takich wyrobów, jak np. komputer nowej generacjiczy skomplikowany agregat wytwórczy. Ta najstarsza i jednocześnie najkosztowniejszaforma promocji polega na osobistym przedstawianiu i popieraniu danegowyrobu – w odróżnieniu od reklamy i propagandy mających charakter bezosobowy.Zwłaszcza nowości w zakresie środków produkcji wymagają szczególniedobrej prezentacji na miejscu u potencjalnego użytkownika. Producent musizatrudnić w tym celu wykwalifikowanych sprzedawców inżynierów.Za bardzo efektywną formę promocji uważa się reklamę. Dlatego jest onastosowana przy wchodzeniu na rynek z każdym nowym produktem, niezależnieod tego, czy jest nim artykuł konsumpcyjny, czy zaopatrzeniowo-inwestycyjny,chociaż większą rolę będzie ona odgrywać w oddziaływaniu na konsumentówniż na przedsiębiorstwa; nieco inne będą również zastosowane środki.Na przykład rozwieszony na ulicach plakat jest przydatny w reklamie nowegotowaru konsumpcyjnego, natomiast wysłany do przedsiębiorstwa prospekt czylist reklamowy – w reklamowaniu dóbr produkcyjnych.Spośród dwóch podstawowych funkcji, które są zazwyczaj przypisywanereklamie, tj. informowania i nakłaniania, w procesie wprowadzania innowacjina rynek podstawowe znaczenie powinna mieć funkcja informująca potencjalnychodbiorców o nowym, dotąd nieznanym produkcie. Reklama nowościwinna przede wszystkim ukazywać charakterystyczne cechy danego wyrobu,może nawet nie najistotniejsze, ale za to odróżniające go od towarów dotychczaswytwarzanych. Chodzi bowiem o to, aby uzmysłowić ewentualnymnabywcom potrzebę jego zakupienia. Wskazane jest przy tym, aby zostalioni poinformowani o nowym produkcie, jego jakości, czasie i miejscu nabyciajeszcze przed rozpoczęciem sprzedaży. W ten sposób ulegnie maksymalnemuskróceniu okres między momentem znalezienia się wyrobu na rynkua momentem jego zakupu, co zresztą jest podstawowym celem reklamy.Działalność ta, prowadzona przez producenta wspólnie z jednostkamihandlowymi, powinna doprowadzić do przeniesienia popytu z produktudotychczasowego (starego) na nowy, czyli niejako ukształtować popyt, dostosowującgo do oferowanej podaży. Należy wreszcie dodać, iż jeśli chodzi
Marketing innowacji na rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych103o promocję osiągnięć naukowo-technicznych, np. w postaci wyników pracbadawczo-rozwojowych, to raczej nie reklama, lecz promocja osobista winnaznaleźć zastosowanie.4. Studium przypadkuStudium przypadku przedstawione w tym punkcie dotyczy marketingowychuwarunkowań działalności innowacyjnej producenta na rynku dóbrzaopatrzeniowo-inwestycyjnych 8 . Przedmiotem case’u jest hydrauliczna zaginarkafirmy ALFA 9 (na prośbę przedsiębiorstwa, nazwa utajniona).Zaginarki hydrauliczne to obrabiarki przeznaczone do produkcji profilizimnogiętych oraz obróbek blacharskich w budownictwie (takich jak parapety,pokrycia ogniomurków, panele elewacyjne itp.) z blachy stalowej o grubości1,5 mm lub blach aluminiowych o grubości maks. 2 mm oraz dla stalinierdzewnej o grubości maks. 1 mm. Nowością w hydraulicznych zaginarkachszczękowych jest możliwość dodatkowego wyposażenia w nożyce krążkoweusytuowane na belce gnącej (obrotowej), przystosowane do cięcia blachy stalowejo grubości do 1,5 mm na całej długości gięcia. Naturalną zaletą stosowanianożyc krążkowych na zaginarkach tego typu jest uniezależnienie się posiadaczazaginarki od potrzeby zakupu nożyc gilotynowych.Hydrauliczne zaginarki szczękowe omawianego typu mogą być dodatkowowyposażone w tylne urządzenie zderzakowe o zakresie pomiaru 40-1000mm. Klient ma możliwość wyposażenia urządzenia zderzakowego w sterowanieręczne położenia zderzaka lub też wersję programowalną (CNC), gdziekąt gięcia i położenia zderzaka tylnego urządzenia zderzakowego programowanyjest jako jeden zabieg gięcia. Zaletą opcji programowalnej jest możliwośćwyboru systemu sterowania, w którego pamięci można zapisać min. 200 zabiegówi odtwarzać je jako cykliczne (następujące po sobie) lub jako pojedyncze.8Zaczerpnięto z artykułu M. Kruka i A.H. Jasińskiego, Marketingowe uwarunkowania rozwojunowych produktów przemysłowych, „Marketing i Rynek” 2005, nr 12.9Firma ALFA to przedsiębiorstwo państwowe zatrudniające (w 2002 r.) 110 pracowników.W swojej ofercie posiada dwa typy obrabiarek: tradycyjne i CNC. Przez wiele lat swojej działalnościprzedsiębiorstwo było filią innego znanego producenta obrabiarek, przy czym specjalizowałosię w produkcji zaginarek. Ta specjalizacja przyczyniła się do wyodrębnienia samodzielnegoprzedsiębiorstwa, co miało miejsce w 1992 r. W badanym okresie (1998-2002) firmaALFA wykazywała dodatni wynik finansowy, z wyjątkiem r. 2002. Zaginarki firmy ALFA posiadającertyfikaty bezpieczeństwa Unii Europejskiej CE, jak i certyfikat na znak bezpieczeństwa,obowiązujący na terenie RP, zwany znakiem bezpieczeństwa „B”.
104 Andrzej H. JasińskiFirma ALFA w badanym okresie wprowadziła pięć nowych produktów,wśród nich również rozpatrywaną tutaj zaginarkę hydrauliczną, zaliczaną doobrabiarek CNC, ze względu na numeryczny system sterowania. Głównymipowodami wprowadzenia nowości przez firmę są: nadążanie za zmianamiw popycie, zróżnicowanie obecnej oferty, chęć wejścia na nowe rynki orazzwiększenie udziału w rynku. Świadczy to o tym, że patrzenie przez pryzmatrynku miało najistotniejsze znaczenie przy decydowaniu o podjęciu prac nadinnowacją. Świadczy również o rynkowej orientacji firmy, dla której zaspokajaniepopytu stanowi podstawowy cel działalności.W analizowanym przypadku pomysł na nowy produkt został zgłoszonyprzez klientów, którzy swoje oczekiwania czy wręcz wymagania określiliw przeprowadzonych badaniach ankietowych. Zresztą firma ALFA za dwanajistotniejsze etapy procesu rozwoju nowego produktu uznała właśnie badanierynku oraz wstępną analizę ekonomiczną przedsięwzięcia. Można więcpowiedzieć, że dążąc do zaspokojenia potrzeb klientów, firma, przygotowującnowy produkt, zwraca uwagę również na znaczenie efektywności przedsięwzięcia.Jednak z drugiej strony znacznie mniejszy nacisk kładziony na inneetapy może oznaczać, że kwestie związane chociażby z planowaniem marketingowymbyły marginalizowane lub wręcz pomijane. To z kolei pozostawiłokwestię odniesienia sukcesu rynkowego przez innowację koincydencji,gdyż zabrakło wcześniejszego określenia celów i planu działania związanychz komercjalizacją.W pracach rozwojowych brali udział przedstawiciele średniej kadry technicznejoraz pracownicy działu handlowego, a także pracownicy naukowi,którzy największy wkład mieli, w tym przypadku, w opracowanie projektutechnicznego. Współpraca z podmiotami zewnętrznymi miała ograniczonyzakres w zasadzie tylko do placówek <strong>naukowy</strong>ch, firm doradczych i oczywiścieklientów. Charakter procesu rozwoju tejże nowości można określićjako interakcyjny. To mogło przyczynić się do obopólnych korzyści współpracującychpodmiotów, a także pozwoliło zamknąć cały proces w okresie8 miesięcy. W tym czasie pracownicy firmy współpracowali ze swoimi kontrahentaminad zróżnicowanymi problemami, głównie technicznymi, w celustworzenia oferty rynkowej najbardziej zbieżnej z istniejącym popytem.Wśród działań marketingowych, które miały miejsce w trakcie prac związanychz rozwojem omawianej zaginarki hydraulicznej, wskazać należy analizępotencjalnych klientów, analizę konkurencji, oszacowanie popytu, alerównież oszacowanie wysokości ceny, kreowanie marki i stosowanie komu-
Marketing innowacji na rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych105nikacji marketingowej. W ramach komunikacji marketingowej zastosowanoreklamę prasową i w Internecie, a także udział w imprezach targowychi wystawienniczych.Podejmowane działania marketingowe obejmowały dość szerokie spektrumzwarzywszy, że w firmie ALFA nie ma wyodrębnionego działu marketingu.W związkuz tym większość zadań była realizowana przez dział handlowy,który w takiej sytuacji posiadał najbardziej aktualną wiedzę rynkową.Produkt firmy ALFA został wprowadzony na rynek krajowy i zgodniez oświadczeniem firmy, odniósł rynkowy sukces, o czym świadczą kolejnezamówienia. Na sukces ten złożyło się kilka przesłanek. Po pierwsze, produktzostał dostosowany do indywidualnych potrzeb nabywców. Było to możliwedzięki przeprowadzeniu na wstępnym etapie prac rozwojowych rozeznaniaw oczekiwaniach nabywców. Po drugie, posiadanie przez firmę wyrobionejmarki, która dzięki podejmowanym działaniom promocyjnym wciąż funkcjonujena rynku, wspierając sprzedaż produktów. Po trzecie wreszcie, udzielanewarunki gwarancyjne i pogwarancyjne. Dzięki wieloletniemu doświadczeniurynkowemu firma, zdając sobie sprawę z wagi, jaką klient przywiązuje do jakościnabywanego produktu, dołożyła wszelkich starań, by dopasować produktw każdym szczególe, co z kolei zaowocowało możliwością stworzenia bardzoatrakcyjnej, z punktu widzenia kontrahentów, oferty serwisowej.Podejście firmy ALFA do procesu rozwoju nowego produktu, jakim byłazaginarka hydrauliczna, wskazuje, że działa ona w oparciu o wiedzę rynkową.Podejmowane działania związane z analizowanym projektem wykazują cechypragmatyzmu, bowiem m.in. zdecydowano się na prowadzenie prac w sposóbinterakcyjny. To pozwoliło zaoszczędzić czas, a także na bieżąco korygowaćpowstające dylematy. Takie podejście może być wynikiem niepowodzeń rynkowychwcześniejszych produktów tej firmy, na które miały wpływ, zdaniemprzedsiębiorstwa, błędy w oszacowaniu wielkości popytu oraz zbyt długi cyklrozwojowy.Jednak z drugiej strony przy projekcie tak zaawansowanym techniczniedziwi brak współpracy z dostawcami. Trudno jest bowiem oczekiwać,że oprócz konstrukcji i ogólnej koncepcji innowacji firma sama wytwarzazaawansowane technologicznie układy elektroniczne i hydrauliczne, niezbędnew tym przypadku do stworzenia całości.Zaskakujący jest również fakt, iż etap rozwoju technicznego nowego produktunie skupia na sobie specjalnej uwagi w przedsiębiorstwie. To sprawiawrażenie, że firma nie ma specjalnie trudności natury technicznej z dopaso-
106 Andrzej H. Jasińskiwaniem fizycznej formy produktu do oczekiwań nabywców, zresztą w tymzakresie nawiązuje również współpracę z placówkami <strong>naukowy</strong>mi. Może totakże wynikać z długoletniego doświadczenia w branży, co owocuje sprawnymrozwiązywaniem zagadnień technicznych, przez co ciężar prac rozwojowychprzesunięto z kwestii technicznych na te, które są związane z określeniempotrzeb rynkowych.W analizowanym przypadku należy podkreślić szerokie spektrum stosowanychdziałań marketingowych. W zasadzie niewielkie zainteresowanie wzbudziłytylko działania związane z segmentacją rynku oraz organizacją procesudystrybucji. Brak kroków zmierzających do segmentacji rynku może wynikaćz dobrej wiedzy na temat potencjalnych odbiorców i bezpośrednich z nimi kontaktów,co prowadzi do działań zindywidualizowanych. W tej sytuacji dzielenierynku na mniejsze struktury rzeczywiście można uznać za bezzasadne.Jednak brak zainteresowania dla kwestii właściwej organizacji dystrybucjiwydaje się nieco niezrozumiały. Produkty powstające w firmie ALFAsą zwykle dużych rozmiarów o wielkim ciężarze. To musi wywoływać wieletrudności natury logistycznej. Rozpatrywanie tych problemów już na etapietworzenia produktu może przyczynić się do zmniejszenia utrudnień transportowych,a także zmniejszenia kosztów z tym związanych.Analizując ten przypadek, trudno oprzeć się wrażeniu, że w firmie ALFAistnieje duża świadomość specyfiki rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych.Co prawda niektóre aspekty mogą budzić wątpliwości, jak np. zbyt ograniczonekontakty z zewnętrznymi podmiotami w trakcie prac rozwojowych, a także intuicyjnestosowanie działań marketingowych (brak zainteresowania tworzeniemplanów), to jednak skupianie się na największym atucie firmy (zdolnościachtechnicznych) i oparcie prac rozwojowych nowego produktu na wiedzy rynkowejmogły w tym przypadku przyczynić się do jej sukcesu rynkowego.Postępowanie firmy ALFA jest zatem godna naśladowania przez innychproducentów dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych, chcących odnieść sukcesprzy wprowadzaniu nowości na rynek. Na szczególne podkreślenie zasługująnastępujące działania:1. opieranie się na kluczowej wiedzy o nabywcach, pozyskanej w formalnychbadaniach lub jedynie za pomocą wnikliwej obserwacjirynku;2. wykorzystywanie własnych atutów, będących oryginalnym zasobemwewnętrznym przedsiębiorstwa, determinującym charakter procesurozwojowego;
Marketing innowacji na rynku dóbr zaopatrzeniowo-inwestycyjnych1073. realizowanie prac rozwojowych przez zróżnicowane zespoły, bazującena własnej kadrze lub także doradcach zewnętrznych;4. dążenie do skrócenia czasu cyklu rozwojowego, dzięki zrezygnowaniuz liniowego podejścia do procesu innowacyjnego;5. dobór jedynie takich działań marketingowych, które są niezbędne doodniesienia przez innowację sukcesu;6 skuteczne stosowanie instrumentów komunikacji marketingowej,dostosowanej do specyfiki rynku.PodsumowaniePrzedstawiona tutaj w zarysie koncepcja wykorzystania pozytywnychdo świadczeń marketingu w procesie wprowadzania przez producenta innowacjina rynek wymaga, oczywiście, dalszego rozwinięcia zarówno od stronyteoretycznej, jak i praktycznej. Zainteresowanemu Czytelnikowi polecamyw szczególności bardzo wartościową pracę J. Mohr: Marketing of high-technologyproducts and innovations (Prentice Hall, New Jersey 2001). Autorkaprezentuje tam – wychodząc również od idei 4P – całościową koncepcję marketinguinnowacji, zwłaszcza wyrobów wysokiej techniki, i to z punktu widzeniazarówno dużej, jak i małej firmy. Równie przydatna powinna się okazaćpraca zbiorowa pod redakcją P. Doyle i S. Bridgewater: Innovation in marketing(Butterworth-Heinemann, Oxford 1998) oraz książka G.L. Urbana i J.R.Hausera: Design and marketing of new products (Prentice Hall, New Jersey1993).LiteraturaDoyle P., Bridgewater S., Innovation in marketing, Butterworth-Heinemann,Oxford 1998;Hutt M.D., Speh T.W., Zarządzanie marketingiem: Strategia rynku dóbr i usługprzemysłowych, PWN, Warszawa 1997;Jasiński A.H., Bariery transferu techniki na rynku dóbr zaopatrzeniowo--inwestycyjnych, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego,Warszawa 2005;Jasiński A.H., Innowacje techniczne a działalność marketingowa, WydawnictwoWSPiZ, Warszawa 1998;
108 Andrzej H. JasińskiJasiński A.H., Uwarunkowania procesów innowacji i transferu techniki [w:]A.H. Jasiński (red.), Innowacje i transfer techniki w gospodarce polskiej, WydawnictwoUniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000;Kruk M., Jasiński A.H., Marketingowe uwarunkowania rozwoju nowych produktówprzemysłowych, „Marketing i Rynek” 2005, nr 12;Mohr J., Marketing of high-technology products and innovations, Prentice Hall,New Jersey 2001;Urban G.L., Hauser J.R., Design and marketing of new products, Prentice Hall,New Jersey 1993.SummaryThe main aim of his paper is to present an outline of innovation marketing inindustrial market. This market has some dissimilarities in comparison with consumergoods market. Therefore, marketing in this market possesses its specificity which hasan influence also on marketing activities referring to technological innovation. Thefollowing issues are analyzed in the article: specific features of industrial market,a list of often mistakes, marketing-mix of innovation, a case study of a machine tool.Translated by Andrzej H. Jasiński
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011KATARZYNA KOZIOŁ-NADOLNAUniwersytet SzczecińskiKOOPERACJA PRZEDSIĘBIORSTW A WZROST ICHINNOWACYJNOŚCI – ZARYS TEORETYCZNY I PRAKTYCZNYWprowadzenieZjawisko kooperacji (współpracy) przedsiębiorstw nie jest zjawiskiemnowym, ale dopiero w ostatnich dziesięcioleciach dostrzeżono i potwierdzonobadaniami związek między współpracą przedsiębiorstw i wzrostem ichinnowacycyjności 1 . Związki między przedsiębiorstwami oraz między przedsiębiorstwamia instytucjami otoczenia biznesu stanowią doskonałe źródłotworzenia i absorpcji nowej wiedzy, która pozwala na tworzenie nowychproduktów, usług czy technologii. Szczególnie ważna jest współpraca ze sferąB+R (zapleczem badawczo-rozwojowym) oraz we wspólnie prowadzonychpracach badawczych.Celem artykułu jest przedstawienie zagadnień teoretycznych z obszarukooperacji przedsiębiorstw oraz danych statystycznych dotyczących współpracymiędzy przedsiębiorstwami. Dane pochodzą z badań Głównego UrzęduStatystycznego w latach 2006-2008.1Zob. np. Innovative Networks: Cooperation in national Systems of Innovation, OECD,Paris 2001.
110 Katarzyna Kozioł-Nadolna1. Kooperacja i jej rodzajeKooperacją określa się wszelkiego rodzaju współpracę między przedsiębiorstwamizmierzającymi do uzupełnienia i zwiększenia będących w ichposiadaniu zasobów rzeczowych, osobowych, finansowych i informacyjnychw celu jak najpełniejszego wykorzystania pojawiających się okazji rynkowychoraz umocnienia swojej pozycji na danym rynku w stosunku do konkurentów2 .Współpraca może dotyczyć różnych celów, poziomów (obszarów) działalnościfirmy lub szczebli złożoności. Jeden z obszarów współpracy możedotyczyć działalności innowacyjnej oraz działalności badawczo-rozwojowej.Współpraca w dziedzinie innowacyjnych rozwiązań jest bardzo ważnaz wielu powodów. Firmy dzielą się wiedzą i umiejętnościami w obrębie własnejdziałalności; a poprzez kontakty z podmiotami z innych dziedzin zdobywającałkiem nowe doświadczenia. W dobie integracji i globalizacji liczy sięw zdobyciu pozycji konkurencyjnej współpraca z partnerami z innych państw,z instytucjami badawczo-rozwojowymi (krajowymi i zagranicznymi), którapowoduje efekt synergii. Przedsiębiorstwa o ograniczonym dostępie do wiedzy,wchodząc w sieć współpracy, zdobywają ją z zewnątrz, z kolei firmyinnowacyjne mogą poprzez ten kontakt generować nowe pomysły. Sieć współpracyoznacza także łatwiejszy dostęp do środków finansowych oraz większemożliwości wyższego kredytu lub pożyczki.Firmy współpracujące dzielą się nie tylko zasobami niematerialnymi(wiedza, doświadczenie, kwalifikacje pracowników), ale także zasobami materialnymi,tworząc wspólne zaplecza badawczo-rozwojowe. Na pewno kwestiawspółpracy zależy od wielkości i pozycji firmy oraz atrakcyjności rynku, naktórym działa. Dla małych i średnich przedsiębiorstw liczy się każdy rodzajwspółpracy przynoszącej efekty 3 .Istnieją czynniki ułatwiające oraz utrudniające współpracę między organizacjami.Pochodzą one zarówno z otoczenia zewnętrznego, jak i wnętrzaprzedsiębiorstwa. Współpracę na pewno ułatwiają: zaufanie i lojalność międzypartnerami, działanie w interesie wszystkich uczestników, wszechstronna2A. Podobiński, Marketingowe czynniki rozwoju sprzedaży wyrobów przemysłowych,Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne, Kraków 2004, s. 14.3Szerzej [w:] K. Kozioł, Współpraca polskich przedsiębiorstw w zakresie działalności innowacyjnej[w:] Przedsiębiorczy menedżer w przedsiębiorczej organizacji, SGH, Warszawa 2007.
Kooperacja przedsiębiorstw a wzrost ich innowacyjności...111wymiana informacji, jasne reguły komunikowania się i rozwiązywania konfliktóworaz ustalenie podziału odpowiedzialności 4 .Do najistotniejszych ograniczeń działań kooperacyjnych zalicza siętajemnicę, kontrowersję i niezgodę, które mogą być ograniczone przez kontraktyformalne 5 . Problem zaufania staje się bardzo ważny w przypadku długoterminowychumów w zakresie zaawansowanych technologicznie procesówprzemysłowych. Ograniczeniem podejmowania współpracy jest także świadomośćkonieczności dzielenia się zyskami wynikającymi ze współpracy. Zbytdaleko idąca kooperacja może doprowadzić do nadmiernego wzajemnego uzależnieniasię partnerów lub uzależnienia jednego o słabszej pozycji przetargowejod tego, który ma silniejszą pozycję, co w rezultacie może przynieść skutekodwrotny od zamierzonego 6 .Można wyróżnić różnorakie rodzaje powiązań w ramach kooperacji 7 .Najczęściej wymienia się sześć kryteriów podziału 8 :1. w zależności od form specjalizacji (przedmiotowa, technologiczna,kompletacja);2. kryterium formy uczestnictwa przedsiębiorstwa w procesie kooperacji(czynna i bierna);3. kryterium terytorialnego podziału pracy (międzynarodowa, międzyregionalna,intraregionalna);4. kryterium podporządkowania organizacyjnego kooperanta (wewnętrznai zewnętrzna);5. kryterium ilościowe (równoległa, łańcuchowa, cykliczna);6. kryterium czasu trwania związków kooperacyjnych (wieloletnia,krótkotrwała i doraźna).Kooperacja przedmiotowa polega na tym, że produkcja określonegowyrobu jest podzielona między zespół współpracujących przedsiębiorstw.4Szerzej [w:] D. Nowak, Innowacyjność przedsiębiorstw w kooperacji przemysłowej[w:] H. Mizgajska (red.), Problemy innowacyjności przedsiębiorstw produkcyjnych, <strong>Zeszyt</strong>yNaukowe nr 131, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2010,s. 84-85.5Za: J. Wiśniewska, A. Świadek, Strategie organizacji procesów wytwarzania [w:]W. Janasz (red.), Zarys strategii rozwoju przemysłu, Difin, Warszawa 2006, s. 185-186.6D. Nowak, Innowacyjność przedsiębiorstw..., dz. cyt.7Wśród form kooperacji wyróżnia się: alianse, porozumienia o współpracy (porozumienia kooperacyjne),joint venture, outsourcing, holdingi, koncerny, konsorcja, kartele, syndykaty, poole.8Typologia form kooperacji i ich opis [w:] W. Łukasik, Strategie organizacji procesów wytwarzaniaw przemyśle [w:] W. Janasz (red.), Elementy strategii rozwoju przemysłu, Wyd. Nauk.US, Szczecin 2000, s. 144-154.
112 Katarzyna Kozioł-NadolnaPoszczególne przedsiębiorstwa wykonują elementy specjalne, czyli części,podzespoły i zespoły, które mają zastosowanie jedynie do produkcji określonegowyrobu. W zakładzie finalnym wykonuje się ostateczny montażi wykończenie wyrobu końcowego. W przedmiotowym zakresie współpracydo najważniejszych jego obszarów należy zaliczyć:––kooperację w zakresie pozyskiwania zasobów produkcyjnych (np.stowarzyszenia kupieckie);––kooperację w zakresie pozyskiwania nowych rozwiązań technologicznychi innowacyjnych (wspólne nakłady na działalność badawczo-rozwojową);––kooperację w zakresie działalności produkcyjnej lub usługowej –zwykle obowiązuje ona na podstawie umów kooperacyjnych pomiędzydwoma przedsiębiorstwami lub większą ich liczbą, a celem tejumowy jest zapewnienie usług, dostaw zespołów, podzespołów, półfabrykantówi części wyprodukowanych u dostawców na specjalnezamówienie odbiorcy;––kooperację w zakresie dystrybucji i marketingu;––kooperację w zakresie wspólnego reprezentowania interesów przedsiębiorców(np. izby i stowarzyszenia gospodarcze oraz handlowe) 9 .Kooperacja technologiczna polega na wykonywaniu niektórych faz procesutechnologicznego przez przedsiębiorstwa kooperujące.Kompletacja, która jest szczególną formą kooperacji, odznacza się tym,że montaż wielu zespołów w łączny wyrób złożony odbywa się poza przedsiębiorstwamidostarczającymi dane przedmioty.Kooperacja czynna oznacza wytwarzanie elementów lub usług kooperacyjnychświadczonych przez dane przedsiębiorstwo innym przedsiębiorstwom.Kooperacja bierna polega na korzystaniu z dostaw i usług kooperacyjnychprzez producenta wyrobów finalnych.Kooperacja wewnętrzna obejmuje współpracę przedsiębiorstwa głównegoz przedsiębiorstwami dostawców, które należą do tego samego resortu,sektora albo zbiorowości lub rozmieszczone są na tym samym terenie.Za szczególny przypadek kooperacji zewnętrznej można uznać import.Kooperacja równoległa polega na tym, że przedsiębiorstwo główne,będące producentem finalnym, zakupuje na przykład poszczególne częścii elementy maszyn w większej liczbie przedsiębiorstw.9M. Górzyński, W. Pander, P. Koć, Tworzenie związków kooperacyjnych między MSP orazMSP i instytucjami otoczenia biznesu, PARP, Warszawa 2006, s. 10.
Kooperacja przedsiębiorstw a wzrost ich innowacyjności...113Kooperacja łańcuchowa występuje wówczas, gdy dostawca nie wykonujecałego elementu kooperacyjnego, tylko produkuje niektóre jego częściskładowe lub wykonanie pewnych faz technologicznych zleca subdostawcom(poddostawcom).Kooperacja cykliczna polega na wspólnym wykonywaniu elementukooperacyjnego przez przedsiębiorstwo główne i kooperanta.Firmy, które nie kooperują, redukują w długim okresie swój potencjałkonkurencyjny i tracą zdolność wchodzenia w powiązania z innymi jednostkami.Z drugiej strony – funkcjonowanie w sieciach stale poprawia zdolnośćdo nabywania wiedzy 10 .Do najistotniejszych ograniczeń podejmowania współpracy kooperacyjnejzalicza się:––brak zaufania,––konieczność dzielenia się zyskami wynikającymi ze współpracy,––wielkość przedsiębiorstwa (większa skłonność przedsiębiorstwdużych do współpracy niż MSP),––brak przepływu informacji między podmiotami.Do korzyści ze współpracy między przedsiębiorstwami można zaliczyć:––dostęp do zasobów niematerialnych (wiedza, doświadczenie) i materialnych(produkcyjne, finansowe),––wzrost jakości wyrobów i usług,––poprawa efektywności funkcjonowania firmy,––osiąganie korzyści skali w produkcji,––wyższą innowacyjność produkcji,––efekt synergii.Należy mieć świadomość, że w miarę zmian zachodzących na rynkach(krajowym i światowym) pojęcie kooperacji nabiera trwale ewoluującegoznaczenia. Odchodzi się od pionowych relacji w łańcuchu wartości narzecz poziomych, uwzględniających przepływ wiedzy i umiejętności 11 . Alebadania przeprowadzone wśród polskich przedsiębiorców wskazują, że głównympartnerem we współpracy w zakresie działalności innowacyjnej w latach2006-2008 byli dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania– czyli jest to współpraca wzdłuż łańcucha wartości.10R. Capello, Spatial transfer of knowledge in high technology milieux: learning versuscollective learning processes, „Regional Studies” 1999, no. 33, s. 353-365 [w:] A. Świadek,J. Wiśniewska, Strategie organizacji procesów wytwarzania [w:] W. Janasz (red.), Zarys strategiirozwoju przemysłu, Difin, Warszawa 2006.11Szerzej [w:] J. Wiśniewska, A. Świadek, Strategie organizacji..., dz. cyt.
114 Katarzyna Kozioł-Nadolna2. Kooperacja przedsiębiorstw w Polsce w latach 2006-2008Główny Urząd Statystyczny poprzez współpracę w zakresie działalnościinnowacyjnej określa aktywny udział we wspólnych projektach dotyczącychdziałalności innowacyjnej z innymi przedsiębiorstwami lub instytucjami niekomercyjnymi.Współpraca taka może mieć charakter perspektywiczny orazdługofalowy i nie musi pociągać od razu za sobą bezpośrednich, wymiernychkorzyści ekonomicznych dla uczestniczących w niej partnerów. Bardzo ważnejest stwierdzenie, że zwykłego zamawiania prac u wykonawców zewnętrznych,bez aktywnego współudziału w ich realizacji, nie uważa się za współpracęw zakresie działalności innowacyjnej. GUS wskazuje na korzyści działańkooperacyjnych 12 :––umożliwia przedsiębiorstwom dostęp do wiedzy i technologii, którychnie byłyby w stanie wykorzystać samodzielnie,––przy współpracy istnieje również duży potencjał dla synergii, ponieważpartnerzy uczą się od siebie nawzajem,––obniżenie kosztów i ryzyka tej działalności,––wymiana wiedzy i doświadczeń.Przedsiębiorstwa, podejmując działania kooperacyjne, zwiększają szansena poprawę innowacyjności produktów, procesów oraz całej organizacji.Zanim zostaną przestawione wyniki badań dotyczących współpracy polskichprzedsiębiorstw w zakresie działalności innowacyjnej, warto przytoczyć kilkaliczb obrazujących stan innowacyjności polskich przedsiębiorstw.Udział przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje produktowe lubprocesowe (nowe lub istotnie ulepszone produkty lub procesy) w latach 2006-2008, był niższy niż w okresie 2004-2006. W przemyśle wyniósł on 21,3%wobec 23,2% w latach 2004-2006, a w sektorze usług odpowiednio 15,6%wobec 21,2% 13 .Nieznacznie wyższy był odsetek przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie,tzn. tych, które w latach 2006-2008 wprowadziły innowacje produktowelub procesowe albo realizowały projekt innowacyjny, który był przerwany,zaniechany lub niezakończony do końca 2008 r. Przedsiębiorstw aktywnych12Nauka i technika w 2008 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010.13Tamże, s. 149-150.
Kooperacja przedsiębiorstw a wzrost ich innowacyjności...115innowacyjnie w latach 2006-2008 było 21,9% w przemyśle i 16% w sektorzeusług.W omawianych badaniach GUS zapytano aktywne innowacyjnie firmy,czy w latach 2006-2008 współpracowały w zakresie działalności innowacyjnejz innymi jednostkami, takimi jak:––inne przedsiębiorstwa należące do tej samej grupy przedsiębiorstw,––dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania,––klienci,––konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tej samej dziedziny działalności;firmy konsultingowe (konsultanci), laboratoria komercyjne, prywatneinstytucje B+R,––placówki naukowe PAN,––jednostki badawczo-rozwojowe,––zagraniczne publiczne instytucje B+R,––szkoły wyższe (krajowe i zagraniczne).Pytanie dotyczyło jedynie współpracy polegającej na aktywnym udzialebadanych przedsiębiorstw we wspólnych z innymi jednostkami projektachz zakresu działalności innowacyjnej.Na pytanie twierdząco odpowiedziało 8,3% badanych przedsiębiorstww przemyśle i 6,6% w sektorze usług. Oznacza to spadek w porównaniuz latami 2004-2006, kiedy współpracę taką deklarowało 11,1% przedsiębiorstw,zarówno w przemyśle, jak i w sektorze usług. W grupie przedsiębiorstwaktywnych innowacyjnie udział podmiotów uczestniczących wewspólnej z innymi jednostkami realizacji projektów innowacyjnych wynosiłw przemyśle 38,1%, a w sektorze usług 41,2% i był niższy niż w latach 2004-2006, kiedy to współpracę taką prowadziło 46,2% przedsiębiorstw w przemyślei 51,8% w sektorze usług. Dane szczegółowe umieszczono w tabeli 1 i 2.Skłonność do współpracy rosła wraz z wielkością przedsiębiorstw: współpracowało3,8% przedsiębiorstw z liczbą pracujących 10-49, 14,9% z liczbąpracujących50-249 i 40,5% przedsiębiorstw z liczbią pracujących powyżej 249w przemyśle oraz odpowiednio 4,5%, 11,8% i 34,4% przedsiębiorstw w sektorzeusług.
116 Katarzyna Kozioł-NadolnaTabela 1.Przedsiębiorstwa przemysłowe, które posiadały w latach 2006-2008 porozumienia(umowy) o współpracy z innymi jednostkami dotyczące działalności innowacyjnejwedług sektorów własności, klas wielkości oraz sekcji PKD (%)WyszczególnienieOdsetekprzedsiębiorstwOdsetek przedsiębiorstwaktywnychinnowacyjnieOgółem 8,3 38,1Sektor publiczny 20,1 59,9Sektor prywatny 7,9 36,7w tym własność zagraniczna 16,9 53,8Przedsiębiorstwa liczące 10-49 pracujących 3,8 25,2Przedsiębiorstwa liczące 50-249 pracujących 14,9 44,5Przedsiębiorstwa liczące 10-249 pracujących 6,6 33,4Przedsiębiorstwa liczące powyżej249 pracujących40,5 65,6Górnictwo 10,8 56,9Przetwórstwo przemysłowe 8,1 37,2Wytwarzanie energii elektrycznej, gazuoraz zaopatrywanie w nie i w wodę15,3 57,3Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2008 roku,Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, s. 198Najczęściej współpracę w zakresie działalności innowacyjnej w przemyślepodejmowały przedsiębiorstwa działów: Produkcja koksu, produkcjarafinacji ropy naftowej i paliw jądrowych – 45%, produkcja wyrobów tytoniowych– 28,6% oraz produkcja wyrobów chemicznych – 24,5%, natomiastw sektorze usług działów: ubezpieczenia oraz fundusze emerytalno-rentowe,bez gwarantowanej prawnie opieki społecznej – 46,5% oraz pośrednictwofinansowe, z wyjątkiem ubezpieczeń i funduszów emerytalno-rentowych –28% i informatyka – 17,9%.Dla przedsiębiorstw, zarówno w przemyśle, jak i w sektorze usług, głównympartnerem we współpracy w zakresie działalności innowacyjnej w latach2006-2008 byli dostawcy wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania– współpracowało z nimi w analizowanym okresie 6,6% przedsiębiorstwz ogółu badanych przedsiębiorstw w przemyśle i 5,3% w sektorzeusług.
Kooperacja przedsiębiorstw a wzrost ich innowacyjności...117Tabela 2.Przedsiębiorstwa z sektora usług, które posiadały w latach 2006-2008 porozumienia(umowy) o współpracy z innymi jednostkami dotyczące działalności innowacyjnejwedług sektorów własności, klas wielkości oraz sekcji i wybranych działów PKD (%)WyszczególnienieOdsetekprzedsiębiorstwOdsetek przedsiębiorstwaktywnychinnowacyjnieOgółem 6,6 41,2Sektor publiczny 16,1 64,9Sektor prywatny 6,3 40,2w tym własność zagraniczna 12,6 46,6Przedsiębiorstwa liczące 10-49 pracujących 4,5 35,2Przedsiębiorstwa liczące 50-249 pracującychPrzedsiębiorstwa liczące 10-249 pracujących11,8 45,75,7 38,2Przedsiębiorstwa liczące powyżej 249pracujących34,4 70,3Pośrednictwo finansowe, z wyłączeniemubezpieczeń28,0 59,3Ubezpieczenia oraz fundusze emerytalno-rentowe,bez gwarantowanej prawnie 46,5 78,4opieki społecznejInformatyka 17,9 49,5Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2008 roku...,dz. cyt. s. 201Na kolejnym miejscu pod względem częstotliwości podejmowanejwspółpracy znaleźli się klienci – 4,3% przedsiębiorstw przemysłowychi 3,4% przedsiębiorstw z sektora usług współpracowało z tym partneremw latach 2006-2008 14 .Przedsiębiorstwa, które współpracowały w zakresie działalności innowacyjnejw latach 2006-2008, zostały zapytane także o to, z którym z partnerówwspółpracę oceniają jako najbardziej korzystną dla działalnościinnowacyjnej przedsiębiorstwa (tabela 3). Najwyżej oceniona została współpracaz dostawcami wyposażenia, materiałów, komponentów i oprogramowania– wskazało tak 39,1% spośród przedsiębiorstw w przemyśle i ponad14Tamże, s. 149-150.
118 Katarzyna Kozioł-Nadolnapołowa (51,1%) w sektorze usług. Istotne znaczenie dla współpracy przedsiębiorstwprzemysłowych mieli klienci – 18,6%, a dla przedsiębiorstw w sektorzeusług: przedsiębiorstwa należące do tej samej grupy przedsiębiorstw(18,8%). Najmniejsze znaczenie miała znikoma kooperacja przedsiębiorstwzarówno z sektora usług, jak i przemysłu z placówkami <strong>naukowy</strong>mi PAN czyzagranicznymi publicznymi instytucjami B+R.Tabela 3.Rodzaje instytucji partnerskich, z którymi współpracę w latach 2006-2008 przedsiębiorstwaprzemysłowe i z sektora usług oceniają jako najbardziej korzystną dlaich działalności innowacyjnej w odsetku przedsiębiorstw, które współpracowaływ zakresie działalności innowacyjnejWyszczególnienieOdsetek przedsiębiorstww sektorze usługOdsetek przedsiębiorstww przemyśleDostawcy wyposażenia, materiałów,komponentów i oprogramowania51,1 39,1Klienci 11,0 18,6Przedsiębiorstwa należące do tej samejgrupy przedsiębiorstw18,8 13,0JBR 2,0 9,0Firmy konsultingowe (konsultanci),laboratoria komercyjne, prywatne instytucjeB+R7,0 4,0Szkoły wyższe (krajowe i zagraniczne) 3,0 8,0Konkurenci i inne przedsiębiorstwa z tejsamej dziedziny działalności7,0 4,0Placówki naukowe PAN 0,2 1Zagraniczne publiczne instytucje B+R 0,0 0,5Źródło: opracowanie własne na podstawie: Nauka i technika w 2008 roku...,dz. cyt., s. 205.Jak wynika z badań przeprowadzonych przez GUS, w Polsce w okresie2006-2008 nastąpił spadek współpracy dotyczącej działalności innowacyjnejwśród przedsiębiorstw w przemyśle (8,3% wobec 11,1% w okresie
Kooperacja przedsiębiorstw a wzrost ich innowacyjności...1192004-2006) i w sektorze usług (6,6% wobec 11,1% w okresie 2004-2006). Jestto niepokojące zjawisko, gdyż współpraca między przedsiębiorstwami, międzynauką i przemysłem nie jest w Polsce częsta, a jeszcze spada liczba przedsiębiorstwdeklarujących współpracę innowacyjną z różnymi organizacjami.Świadczy to o ciągłym braku zmiany sposobu myślenia i podejścia do prowadzeniadziałalności innowacyjnej i badawczej. Jak przedstawiono w pierwszejczęści artykułu, współpraca taka przynosi korzyści obu stronom.LiteraturaCapello R., Spatial transfer of knowledge in high technology milieux: learningversus collective learning processes, „Regional Studies” 1999, no. 33;Górzyński M., Pander W., Koć P., Tworzenie związków kooperacyjnych międzyMSP oraz MSP i instytucjami otoczenia biznesu, PARP, Warszawa 2006;Innovative Networks: Cooperation in National Systems of Innovation, OECD,Paris 2001.Kozioł K., Współpraca polskich przedsiębiorstw w zakresie działalności innowacyjnej[w:] Przedsiębiorczy menedżer w przedsiębiorczej organizacji, SGH, Warszawa2007;Łukasik W., Strategie organizacji procesów wytwarzania w przemyśle [w]:W. Janasz (red.), Elementy strategii rozwoju przemysłu, Wyd. Nauk. US, Szczecin 2000;Nauka i technika w 2008 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010;Nowak D., Innowacyjność przedsiębiorstw w kooperacji przemysłowej [w:]H. Mizgajska (red.), Problemy innowacyjności przedsiębiorstw produkcyjnych,<strong>Zeszyt</strong>y Naukowe nr 131, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu,Poznań 2010;Podobiński A., Marketingowe czynniki rozwoju sprzedaży wyrobów przemysłowych,Uczelniane Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne, Kraków 2004;Wiśniewska J., Świadek A., Strategie organizacji procesów wytwarzania [w:]W. Janasz (red.), Zarys strategii rozwoju przemysłu, Difin, Warszawa 2006.
120 Katarzyna Kozioł-NadolnaSummaryThe subject of this article is to present some chosen aspects of the co-operationof Polish enterprises on innovation activities from 2006 to 2008. The research wasconducted by the Central Statistical Office.The phenomenon of cooperation of enterprises is not new but only in the lastdecades has research noticed and confirmed the connection between the cooperationof enterprises and their innovation growth. According to the research conducted bythe Central Statistical Office in Poland, from 2006 to 2008 there was a decrease in theinnovation cooperation among industrial enterprises (8.3% from 11.1% in the period2004-2006) and services (6.6% from 11.1% in the period 2004-2006). This is a worryingphenomenon.Translated by Katarzyna Kozioł-Nadolna
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011AGNIESZKA WÓJCIK-SZTANDERASzkoła Główna Handlowa w WarszawieINNOWACYJNE MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIAŚRODOWISKA NATURALNEGO W ENERGETYCEALTERNATYWNEJ. POLSKA ENERGETYKAALTERNATYWNA A BRAZYLIJSKIE WZORCEWprowadzenieBrazylia jest dziesiątym co do wielkości konsumentem energii na świeciei trzecim na półkuli zachodniej – za Stanami Zjednoczonymi i Kanadą.Całkowite zużycie energii pierwotnej w Brazylii wzrosło znacząco w ostatnichlatach. Kraj ten odnotowuje wzrost produkcji w sektorze naftowym, aleteż w sektorze energetyki alternatywnej. Energetyki, która powoli zaczyna stawaćsię jednym ze znaczących elementów gospodarki światowej.Dlatego też brazylijski rząd zdecydował się na wprowadzenie szereguplanów na rzecz badań i rozwoju (R+D) w obszarze sektora energetycznego.Działania te zaczęto realizować po 2001 roku, kiedy w kraju panowałkryzys energetyczny spowodowany suszą. Należy zaznaczyć, że podstawąsektora energetycznego Brazylii są elektrownie wodne, które generują94% energii elektrycznej w tym kraju 1 . Długotrwała susza, wiążąca sięz wysychaniem zbiorników wodnych, jest dużym zagrożeniem. Dlatego też1Za największe elektrownie w Brazylii uważa się: Itaipu na rzece Parana, powstałą w 1984roku, Tucurui na rzece Tocantins, powstałą w roku 1985, i Paulo Alfonso na rzece San Francisco,najstarszą z elektrowni brazylijskich, bo powstałą już w 1954 roku.
122 Agnieszka Wójcik-Sztanderabrazylijski rząd i prezydent Lula Ignacio da Silva, zdecydowali się na wprowadzenieszeregu reform w sektorze energetycznym, w tym skupiono się narozwoju alternatywnych źródeł energii, m.in. biopaliw, których początki rozwojudatuje się na 1905 rok.1. Charakterystyka polskiej energetyki alternatywnejPolska energetyka alternatywna to przede wszystkim energetyka biopaliwowa,w tym głównie bioethanol, niestety, obecnie nie odnotowuje się większegowzrostu jego produkcji.Historia polskiego przemysłu etanolu sięga XV wieku i związana jest z sektoremwyrobów spirytusowych. Produkcję etanolu jako paliwa do silników rozpoczętow Polsce w 1928 roku. Przedwojenne zdolności produkcyjne szacowanona około 10 mln litrów rocznie. W okresie powojennym powrócono do produkcjietanolu i zdolności produkcyjne osiągnęły około 80 mln litrów rocznie. W tymokresie blendowane (mieszanki benzyny i etanolu) benzyny zawierały nawet do20% etanolu.Lata 90. XX wieku to okres pełnego wejścia bioetanolu do benzyn i stopniowydalszy wzrost produkcji do 1997 roku (zużyto w tym okresie rekordowąjak dotychczas ilość bioetanolu – około 111 mln litrów rocznie), a następniezużycie etanolu znacznie się zmniejszyło 2 .Obecny stan techniczny zamkniętych gorzelni nie jest znany, szacujesię, że około 250-300 gorzelni mogłoby podjąć ponownie działalność produkcyjną.Należy podkreślić, że żadna z pracujących gorzelni rolniczych niema znacząco większych zdolności produkcyjnych od pozostałych gorzelni(niski stopień koncentracji sektora, słaba siła przetargowa wobec odbiorców).Destylat rolniczy w Polsce wykorzystywany jest głównie do rektyfikacji nacele spożywcze (około 120 mln litrów rocznie) i odwodnienia na cele paliwowe(bioetanol, ponad 100 mln litrów rocznie w ostatnich latach).Ponadto według Związku Gorzelni Polskich w Polsce w III kw. 2009roku pracowało nie więcej niż 85 gorzelni rolniczych, a jeszcze 10 lat temudziałało ich około 460. Z tendencją spadkowej liczby gorzelni rolniczych (do10 mln litrów rocznie) wiąże się też tendencja wzrostu liczby nowoczesnychgorzelni przemysłowych, jednofazowych.2A. Kupczyk, Bioetanol – Wybrane aspekty rynkowe, Przemysł Fermentacyjny i Owocowo--Warzywny, Warszawa 2007.
Innowacyjne możliwości wykorzystania środowiska naturalnego...123Sytuacja polskich producentów bioetanolu, mimo gwarantowanegoNarodowym Celem Wskaźnikowym, corocznego wzrostu zużycia bioetanolu,jest nie najlepsza. W 2008 roku deklarowane krajowe moce wytwórcze zakładówodwadniających (wytwórców bioetanolu), zgłoszone do rejestru, zostaływykorzystane na poziomie około 18,6% (wykorzystano 185,6 tys. ton bioetanolu,z czego z produkcji krajowej pozyskano około 87,0 tys. ton bioetanolu,co daje 46,8% udziału w tym rynku).[tys. ton]800700600500400699 730 767544569 603 630 66933930020010002009 2011 2013 2015 2017 2019Poszczególne lataRys. 1. Prognoza zapotrzebowania na bioetanol w Polsce do 2020 rokuŹródło: Prognoza PKN Orlen, 2010Obecnie dostępne na polskim rynku paliwa mogą zawierać nie więcejniż 5% biokomponentów. W Unii Europejskiej obowiązuje już jednak nowadyrektywa umożliwiająca produkcję benzyn z dodatkiem do 10% bioetanolu(E10). Niestety, w 2009 roku sprzedaż tych paliw nie była możliwa w Polsce.Mimo wzrastającego zapotrzebowania na bioetanol dla transportu branża taz roku na rok jest w coraz gorszej kondycji, co spowodowane jest brakiempolityki rządu chroniącej rodzimych producentów bioetanolu.Paradoksalnie, jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 1,mimo złego stanu polskich gorzelni rolniczych zapotrzebowanie na bioetanolw Polsce będzie sukcesywnie wzrastało i w 2019 roku wynieść może około767 tys. ton. Wynika więc z tego, że konieczne jest znalezienie rozwiązaniaproblemów polskich gorzelników.
124 Agnieszka Wójcik-Sztandera2. Brazylijski sektor energetyczny – biopaliwa a środowisko naturalneAnalizując sektor energetyczny Brazylii, można powiedzieć, że jest onuzależniony od środowiska naturalnego, co w efekcie powoduje, że ze względuna swoją wielkość i zróżnicowany potencjał surowcowy Brazylia jest konkurencyjnympartnerem handlowym, jeżeli chodzi o energetykę alternatywną(handel surowcami do produkcji biomasy, know-how, technologia).Kraj ten posiada oprócz energetyki wodnej dynamicznie rozwijający sięrynek biopaliw, w których produkcji Brazylia odnotowuje coraz większe sukcesy.Należy dodać, że brazylijski koncern Petrobras jest potentatem na skalękontynentu, jeżeli chodzi o ropę naftową, a ostatnio i biopaliwowa. Brazyliaposiada ogromne zasoby ropy naftowej, w tym nowe złoża w dnie morskimw okolicach Rio de Janeiro.Kraj ten wykorzystuje jako surowce energetyczne do produkcji biopaliwgłównie trzcinę cukrową i soję. W tym nowe podejście, jeżeli chodzio produkcję etanolu z cukru, zaczyna odgrywać coraz większe znaczeniew gospodarce 3 .3. Znaczenie trzciny cukrowej do produkcji biopaliw w BrazyliiTrzcina cukrowa jest podstawową rośliną uprawną na terytoriumBrazylii. Uprawa trzciny cukrowej rozpoczęła się w 1550 roku. W południowo-wschodnimi południowym regionie kraju rozwój uprawy trzcinycukrowej rozpoczął się na początku lat 70 XX wieku stymulowany główniekryzysem naftowym.Obecnie terenami najbardziej porośniętymi trzcinącukrową są stany południowe, w tym region Cerrado.Przeznaczenie trzciny cukrowejTabela 1.Ilość (%)Dobro końcowe50,5 Cukier39,6 Alkohol9,9 Inne (cachaca 1 , nasiona, pasza dla zwierząt)Źrodło: Companhia Nacional de Abastecimento (Conab 2006), http://www.conab.gov.br3Analyzing the Energy Industry in Brazil Aruvian Research, Brazylia 2009.
Innowacyjne możliwości wykorzystania środowiska naturalnego...125Połowa upraw trzciny cukrowej przeznaczana jest na produkcję cukru,a około 40% na alkohol (etanol). Należy zaznaczyć, że największe zapotrzebowaniena etanol pojawiło się na wewnętrznym rynku – w związku z rozwojempojazdów na biopaliwa, ale też na rynku zewnętrznym – z powoduwzrostu ceny ropy naftowej. Rozwój sektora przewyższył oczekiwania przedsiębiorstw,które w 2005 roku produkowały 5 bln l alkoholu, zamiast produkować16,5 bln l, z czego 2 bln l skierowane zostałoby na eksport.W związku z oszacowanymi wymaganiami Brazylia będzie potrzebowałado produkcji, w ciągu najbliższych 7 lat, podwójnej ilości etanolu i o 44%więcej cukru, którego sprzedaż do innych krajów również wzrasta 4 . Główneuprawy trzciny cukrowej usytuowane są w majątkach należących do 340cukrowni i gorzelni alkoholowych kontrolujących rynek, ale 27% produkcjipochodzi od 60 tys. dostawców, którzy uprawiają trzcinę cukrową na terenachmniejszych niż 150 ha.4. Znaczenie soi do produkcji biopaliw w BrazyliiSoja jest drugą rośliną energetyczną używaną do produkcji alternatywnychźródeł energii (biopaliwa).Zarówno w Brazylii jak i na świecie jej uprawa wzrosła gwałtowniepo 1990 roku, pobudzona przez wzrost spożycia produktów sojowych przezzwierzęta hodowlane. To uplasowało Brazylię na drugim miejscu po StanachZjednoczonym w światowej produkcji i eksporcie soi 5 . Proces tzw. wyciskaniaziarna przekształca około 80% objętości soi w pożywienie, a resztę w surowyolej. Obok tradycyjnie rafinowanego oleju sojowego z soi wytwarzane sąutwardzane tłuszcze, margaryna, lecytyna, kosmetyki i leki farmaceutyczne.Należy zauważyć, że produkcja biodiesela z soi jest najnowszym komercyjnymwykorzystaniem jej, dlatego też uważa się, że obecne jej przetwarzaniemoże się zmienić, kiedy olej z tej rośliny wejdzie na rynek biopaliw.4W stanie Sao Paulo koszt 1 tony cukru wynosi 160 dol., w Unii Europejskiej, w tymw Polsce, gdzie produkuje się cukier z buraków cukrowych, to 700 dol., Companhia Nacionalde Abastecimento..., dz. cyt.5Jeden na trzy kilogramy soi na międzynarodowym rynku pochodzi z Brazylii. Krajowaprodukcja urosła z 12,1 mln ton w latach 1976/1977 do ponad 50 mln ton w latach 2004/2005Companhia Nacional de Abastecimento..., dz. cyt.
126 Agnieszka Wójcik-SztanderaW efekcie surowy olej sojowy, bieżący produkt uboczny, będzie z czasem miałwiększą wartość niż spożywcze produkty sojowe 6 .Obecnie niemal cała produkcja soi znajduje się w rękach zagranicznychkorporacji 7 , ponieważ głównym produktem sojowym jest pasza dla zwierząt,a ta niemal w całości eksportowana jest do Europy i Stanów Zjednoczonych.Produkcja soi na świecieTabela 2.Kraj2005 1995(mln t) (%) (mln t) (%)USA 85,0 39,5 59,2 46,7Brazylia 51,1 23,7 25,7 20,2Argentyna 39,0 18,1 12,1 9,5Chiny 17,4 8,1 13,5 10,6Inne kraje 22,8 10,6 16,5 13,0Razem 215,3 100,0 127,0 100,0Źródło: United State Department of Agriculture, http://www.usda.gov5. Biopaliwa brazylijskie i ich wpływ na środowisko naturalneObecnie produkcja biopaliw bazuje na roślinach uprawianych w gospodarstwachwiejskich w Brazylii, co odbywa się bez użycia toksycznych nawozówsztucznych, zgodnie z zasadami rotacji upraw. Ma to ogromy wpływ napoprawę standardu życia rodzin zajmujących się tymi uprawami.6A. Alves, A experiência da produção em massa de biodiesel, Soyminas Biodiesel,Universidade Federal de Santa Catarina, 2005.7Sektor jest kontrolowany przez firmy: North-American ADM, Bunge i Cargill, przez francuskąfirmę Coinbra, z grupy Louis Dreyfus. Wszystkie cztery firmy mają w posiadaniu ok.60% produkcji brazylijskiego ziarna soi i oleju.
Innowacyjne możliwości wykorzystania środowiska naturalnego...127Powstawanie farm współdziałających przy produkcji biopaliw to nowainicjatywa zauważalna wśród rzeszy małych rolników. Promowana jest m.in.produkcja alkoholu wodorowego w minidestylarniach, działających zgodniez przepisami stanowego i krajowego prawa o nowej przedsiębiorczości.Pierwsza grupa producentów biooleju napędowego powstała w 2005 rokuw Palmeira das Missões i Rio Grande do Sul, zrzeszyła 25 tys. rolników.Wydajność brazylijskiego etanoluTabela 3.2005 2015 2025Trzcina cukrowa (t/ha) 70 82 96Wydajność (%) 14,5 15,9 17,3Etanol (l/ha) 6000 8200 10 400Źródło: Center for Strategic Management and Studies Brazil, http://www.cgee.org.brIstotną kwestią jest ochrona środowiska naturalnego, w tym redukcjaemisji CO 2, do której poszczególne państwa zaczynają przywiązywać corazwiększą wagę, szczególnie państwa Unii Europejskiej. Kwestia ochrony środowiskaoraz energetyki, w tym energetyka alternatywna, jest kolejnym czynnikiemdziałającym na rzecz uznania brazylijskiego sektora energetycznego,w tym biopaliwowego, za konkurencyjny i innowacyjny.W przypadku etanolu brazylijskiego produkowanego głównie z trzcinycukrowej spadek emisji CO 2wynosi 89% i jest najwyższy spośród wszystkichsurowców używanych do produkcji tego biopaliwa.Zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych (%)Tabela 4Surowiec Spadek emisji CO 2Trzcina cukrowa 89Kukurydza 38Zboże 47Buraki 45Lignoceluloza 73Źródło: BNDES, Theoretical estimate, process under development, 2008
128 Agnieszka Wójcik-SztanderaDane te zostały potwierdzone m.in. przez raport Organizacji WspółpracyGospodarczej i Rozwoju (OECD), który przewiduje, że brazylijski etanol bardziejprzyczynia się do redukcji emisji gazów powodujących globalne ocieplenieniż biopaliwa produkowane w Stanach Zjednoczonych i Europie.6. Biopaliwa brazylijskie szansą dla polskiej energetyki alternatywnejW związku z tym, że odnawialne źródła energii, a w szczególności biopaliwa,stają się nieodzownym elementem polityki energetycznej, źródła te stająsię powoli elementem strategicznej polityki handlowej.Zainteresowanie biopaliwami jako jednym z elementów wymianyw polityce handlowej wynika z faktu, że biopaliwa stają się m.in. konkurencyjnymźródłem energii w stosunku do paliw tradycyjnych. Poza tym argumentamiprzemawiającymi na ich rzecz, a będącymi jednocześnie istotnymelementem dla polskiej energetyki alternatywnej, są:1. Wyprodukowanie jednostki energii z biomasy wymaga kilkakrotniemniejszych nakładów inwestycyjnych niż inne rodzaje energii odnawialnej.2. Biomasa, w zależności od jej składu chemicznego, może być przeznaczanado bezpośredniego spalania, wykorzystywana do produkcjibiogazu lub przetwarzana na płynne paliwa silnikowe (biodiesellub bioetanol).3. W krajach rozwiniętych gospodarczo, w tym w Polsce, występujenadprodukcja artykułów żywnościowych i uzasadnione jest wykorzystanieczęści użytków rolnych do produkcji biomasy na cele nieżywnościowe.Dzięki nowemu kierunkowi produkcji rolniczej tworzysię nowe miejsca pracy w rolnictwie i jego otoczeniu, stabilizujerynek artykułów rolnych, powiększa dochody rolnicze, co stymulujerozwój przemysłu lokalnego i obszarów wiejskich.
Innowacyjne możliwości wykorzystania środowiska naturalnego...129SurowiecNakłady energetyczne na produkcję etanolu w Brazylii i w PolsceTabela 5.Charakterystyka Brazylia Jednostka / komentarze Polskatrzcinacukrowagłówna roślina do produkcjietanoluŻyto, burakicukroweCałkowita produkcja etanolu(2008)6472 mln dol. 109,929Grunty orne 355 mln ha 18,3Łączna powierzchnia upraw wykorzystywanychdo produkcji etanolu(2006)Wydajność w przeliczeniuna hektarBilans energetyczny (wydajnościenergii na wejściu)Szacunkowa emisja gazów cieplarnianych– zmniejszenieSzacowany czas zwrotu nakładówna emisję gazów cieplarnianych3,6 (1%) mln ha (odsetek ogółu roślin)6,800--8,0008,3-10,286-90%17 latlitry alkoholu etylowego nahektar; Brazylia od 727 do 870gal/acre (2006),stosunek energii uzyskiwanejz etanolu/ energia zużyta dojego produkcjiGC%, stosując etanol zamiastbenzyny, z wykorzystaniem istniejącychgruntówuprawnych0,322(1,75%)1,092-4,41032-61%Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rozwoju,Przemysłu i Handlu Brazylii, http//:www.mdic.gov.brW przypadku Polski biopaliwa brazylijskie mogłyby być rozwiązaniemproblemów finansowych polskich gorzelni i destylarni.Z danych wynika, że rok 2008 był jednym z najgorszych dla polskiegoprzemysłu spirytusowego.W perspektywie 10 lat tradycyjne gorzelnie rolnicze produkujące napotrzeby przemysłu paliwowego napotkać mogą wiele barier rozwoju związanychz koniecznością zmiany surowca, jak i technologii produkcji – preferowanepaliwa o wysokiej redukcji CO 2. Wszystko to wymaga jednak nakładówfinansowych i lat badań, które Brazylijczycy mają już za sobą, a teraz oferująto zagranicznym producentom.
130 Agnieszka Wójcik-SztanderaPodsumowanieBiopaliwa stają się nie tylko alternatywą dla tradycyjnego rynku energetycznego,ale też innowacyjnym towarem wymiany handlowej zarównow obszarze wymiany technologicznej, tj. zakup najnowszych urządzeń do ichprodukcji (destylatornie, retorty do wypalania węgla drzewnego), wymianyekonomicznej (handel świadectwami pochodzenia na rynku wspólnotowym),jak i elementem społecznej polityki handlowej, dla której wspólnym dobremjest ochrona klimatu i zmniejszenie emisji CO 2przyczyniającego się do efektucieplarnianego, a co za tym idzie – nieodwracalnych zmian w środowiskunaturalnym.Brazylijski rząd zdecydował się na zniesienie dotacji bezpośrednichi uregulowanie ceny na etanol. Kontynuuje się działania składające sięz dwóch elementów, tj. wymogu stosowania domieszek (obecnie około 25%)i zachęt podatkowych na zakup etanolu oraz pojazdów samochodowych z silnikamiprzystosowanymi do spalania etanolu lub kilku rodzajów paliw 8 .Obecnie w Polsce promocja stosowania biokomponentów odbywa sięw drodze zachęt ekonomicznych, przede wszystkim poprzez system zwolnieńi ulg podatkowych, który obowiązuje na podstawie przepisów zawartychw kolejnych rozporządzeniach ministra finansów.Zgodnie z par. 12 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 26kwietnia 2004 r. w sprawie zwolnień od podatku akcyzowego (w brzmieniuz dnia 1 stycznia 2007 r., DzU 2006, nr 243, poz. 1766) zwolnione zostałyz akcyzy:––benzyny silnikowe nieetylizowane – w wysokości 1,50 zł od każdegolitra biokomponentów dodanych do tych benzyn;––biokomponenty stanowiące samoistne paliwo, spełniające wymaganiajakościowe, określone w odrębnych przepisach – w wysokości 1680zł za 1000 litrów.Dodatkowym wsparciem dla rozwoju sektora bioetanolowego w Polscejest wieloletni program promocji biopaliw lub innych paliw odnawialnych 9 ,w którym Ministerstwo Gospodarki proponuje narzędzia wsparcia w zakresiepoprawy opłacalności produkcji biokomponentów.8A. Walter, Sustentabilidade na producao de etanol e alternativas aos biocombustivei,Campinas 2008.9Ministerstwo Gospodarki, Wieloletni program promocji biopaliw lub innych paliw odnawialnychna lata 2008-2014, Warszawa 2007.
Innowacyjne możliwości wykorzystania środowiska naturalnego...131Dlatego też wydaje się, że szansą dla polskiej energetyki alternatywnej,w tym dla upadających gorzelni rolniczych, mogłaby być współpraca z brazylijskimPetrobrasem, będącym potentatem energetycznym na świecie.Firma ta prowadzi na szeroką skalę współpracę z gorzelniami i desylatorniamina świecie. Współpraca ta opiera się w dużej mierze na dostarczaniudo przetwórni gotowych surowców celem przerobienia ich na biopaliwo.Korzyści są obustronne. Brazylia pozyskuje nowe rynki zbytu, a przemysłenergetyczny danego kraju – szansę rozwoju i nowe miejsca pracy. W przypadkuPolski dodatkową korzyścią mogłoby być stanie się liderem w produkcjibiopaliwa na terenie Europy Środkowej i Wschodniej, gdzie na razie kwestiaenergetyki alternatywnej jest dopiero w początkowej fazie rozwoju.Rozwiązanie takie, chociaż innowacyjne i nie od końca sprawdzone,wydaje się obecnie najbardziej racjonalnym i realnym planem, którego nadrzędnymcelem jest zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego na świecie.LiteraturaAlves A.A., A experiência da produção em massa de biodiesel, Soyminas Biodiesel,Universidade Federal de Santa Catarina, Brazylia 2005;Analyzing the Energy Industry in Brazil Aruvian Research, Brazylia 2009;BNDES – Krajowy Bank Rozwoju Społeczno-Gospodarczego: http//www.bndes.gov.br;BNDES, Theoretical estimate, process under development, 2008;Center for Strategic Management and Studies Brazil, http://www.cgee.org.br;Companhia Nacional de Abastecimento (Conab 2006), http://www.conab.gov.br;Encyklopedia powszechna, PWN, Warszawa 1998, s. 73-78;Kupczyk A., Bioetanol – Wybrane aspekty rynkowe, Przemysł Fermentacyjnyi Owocowo-Warzywny, Warszawa 2007;Ministerstwo Gospodarki, Wieloletni program promocji biopaliw lub innychpaliw odnawialnych na lata 2008-2014, Warszawa 2007;Ministerstwo Rozwoju, Przemysłu i Handlu Brazylii, http://www.mdic.gov.br;Narodowy Bank Polski, Portal Edukacji Ekonomicznej, http://www.nbportal.pl;Prognoza PKN Orlen 2010;United State Department of Agriculture, http://www.usda.gov;Walter A., Sustentabilidade na producao de etanol e alternativas aos biocombustivei,Campinas 2008;
132 Agnieszka Wójcik-SztanderaWójcik A., Konkurencyjność gospodarek latynoamerykańskich na przykładzieFederacyjnej Republiki Brazylii, Globalizacja a konkurencyjność w gospodarce światowej,CEDEWU, Warszawa 2008.SummaryThe aim of this article is to show the environmental benefits that can give certaincountries in the alternative energy. The best example might be Brazil due to thefavourable geographical placement. Thanks that this country may become a leader inalternative energy market and be an example for Poland. This article presents: the hardstate of Polish biofuel / bioethanol (agricultural distilleries) and the significant positionof Brazilian biofuel. Biofuel are produced from crops such as sugar cane and soybeanswhich grow in Brazil where they have ideal conditions for development. That mayhave beneficial influence on a country’s balance of trade thanks to intensive export ofbiofuel. The chance for polish agricultural distilleries might be the cooperation withthe Brazilian energy tycoon Petrobras with whom the polish alternative sector mightsign contracts on bioethanol production.Translated by Agnieszka Wójcik-Sztandera
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011EWELINA BURZEC BURZYŃSKAUniwersytet SzczecińskiKeiretsu – prawdziwe partnerstwo z kooperantamiInnowacje to nie tylko nowe technologie,nowoczesne laboratoria i chronione tajemnicą patenty.Innowacyjność wynika ze sposobu myślenia, z odwagizmieniania swojego otoczenia, sięgania ponowe pomysły, udoskonalania rozwiązań.T. Peters, Nowa wojna – nowy biznesSłowo keiretsu nie ma swojego odpowiednika w naszym języku, najbliższeznaczeniowo są terminy: więzy, związki, połączony. Keiretsu to konglomeratfirm powiązanych ze sobą w sposób niespotykany na Zachodzie, występującychczęsto pod tą samą nazwą. Grupy te mogą obejmować właściwie wszystkie dziedzinyprzemysłu, choć w przypadku Japonii często występuje dość daleko idącaspecjalizacja. Jest ona większa w przypadku keiretsu pionowych, a stosunkowomała – w poziomych. W ramach tych grup występują ścisłe powiązania biznesoweoraz długoterminowe zależności. Często są one nieformalne 1 . Keiretsu jestto prawdziwe partnerstwo z kooperantami. W składzie keiretsu zawiera się sześćzasad, które odpowiadają sześciu etapom procesu budowania więzi, ułożonychwedług skrupulatnie przestrzeganej kolejności (tabela 1).1D. Socik, Konkurencja i strategia keiretsu, artykuł dostępny na stronie http://www.exporter.pl/zarzadzanie/management/jappowiazania.html(10.08.2010).
134 Ewelina Burzec BurzyńskaZasady keiretsuTabela 1.Zasada pierwsza:poznaj swoich kooperantówZasada druga:spraw, aby rywalizacja między kooperantamistała się szansą na zacieśnieniepartnerstwaZasada trzecia:nadzoruj swoich kooperantówZasada czwarta:rozwijaj zdolności techniczne swoichkooperantówZasada piąta:przekazuj kooperantom informacje –dużo, ale selektywnieZasada szósta:przeprowadzaj wspólne działania narzecz usprawniania procesów––Poznaj firmy kooperantów––Odwiedzaj ich zakłady––Szanuj umiejętności kooperantów––Dbaj o pomyślny rozwój swojej firmyi firm partnerów––Kupuj każdy komponent od dwóch lub trzechkooperantów––Zagwarantuj kompatybilność procesów produkcjii systemów––Utwórz z obecnymi kooperantami spółki typujoint venture, aby zapewnić sobie kontrolęoraz warunki do przekazywania wiedzy––Wysyłaj karty miesięcznych raportówdo głównych kooperantów––Niezwłocznie przekazuj informację zwrotną––Wymagaj osobistego zaangażowania menedżerówwyższego szczebla w rozwiązywaniuproblemów––Rozwijaj w firmach kooperantów umiejętnościrozwiązywania problemów––Opracuj jednolitą terminologię––Wspieraj rozwój podstawowych zdolnościinnowacyjnych kooperantów––Wyznacz terminy, miejsca i programy zebrań––Wprowadź sztywną procedurę przekazywaniainformacji––Żądaj gromadzenia dokładnych danych––Porządkuj informacje, którymi się dzielisz––Wymieniaj się najlepszymi praktykamiz firmami kooperantów––Zainicjuj program Kaizen w zakładachkooperantów––Zorganizuj grupy studyjne kooperantówŹródło: opracowanie własne na podstawie: Zarządzanie łańcuchem dostaw,praca zbiorowa, Harvard Business Review, Helion, Gliwice 2007, s. 36Niektóre z tych zasad wzajemnie się wspierają. Aby partnerstwo z kooperantamiprzebiegało bez zarzutu należy zastosować wszystkie te zasady naraz,traktując je jak system. W tabeli 2 przedstawiono podział keiretsu oraz jegogłówne cechy.
Keiretsu – prawdziwe partnerstwo z kooperantamiPodział keiretsu135Tabela 2.Keiretsu pionoweZbudowane jest z reguły na podstawie łańcuchaprodukcyjnego, najczęściej w oparciuo stosunki dostawca - odbiorca; częściejzachodzi wymiana pracowników międzyposzczególnymi przedsiębiorstwami. Rzadziejwystępuje wzajemne posiadanie akcjiKeiretsu pionowe – główne cechy:––Pionowe keiretsu tworzyły się częstopoprzez wykupywanie części akcji firmz niższych szczebli lub poprzez samodzielnetworzenie firm podległych––Więzi w keiretsu pionowym są bardzosilne; zwykle jest ono zbudowane z firmymatki, sieci dostawców oraz najważniejszychklientów. Każdy z członków maw tym systemie ściśle wyznaczone miejscei jest dokładnie wpasowany w łańcuchprodukcji i strategię marketingowągrupy––Cała siła skupiona jest w rękach firmymatki;ona decyduje, jakie części mająbyć wytworzone i jakie mają one miećspecyfikacje, planuje i opracowuje strategię;pozostałe przedsiębiorstwa mają poprostu dostarczać elementy––Firma matka pomaga znaleźć źródłofinansowania, gdy trzeba inwestowaćw rozwój; pomaga też w kwestiach technicznych,dzieląc się wiedzą i know-how;dzięki takiemu działaniu firmy córkimają zapewniony w miarę stały zbytKeiretsu poziomeSkłada się z wielu przedsiębiorstw tej samejwielkości, powiązanych między sobą główniefinansowo; przedsiębiorstwa te współpracująze sobą dla osiągnięcia strategicznychcelówKeiretsu poziome – główne cechy:––Centrum tworzy bank, przedsiębiorstwohandlowe (shosha) oraz największywytwórca. Wokół skupia się około40 największych firm oraz kilka mniejszych;firmy te działają w różnych gałęziachprzemysłu––W ramach grupy działa zawsze spororóżnego rodzaju instytucji finansowych,które są w stanie wspólnie finansowaćprzedsięwzięcia wymagające dużychinwestycji (przynoszących w perspektywieczasu korzyści dla całej grupy);kompanie wymieniają środki finansowe,wiedzę, współpracują ze sobą, pomagająsobie także w razie problemów, ograniczająnatomiast kooperację z firmamispoza grupy––Grupa wspólnie opracowuje strategię,wybiera gałęzie przemysłu, w którychbędą dokonywane inwestycje, które będąrozwijane bądź tworzone; największą siłądysponuje bank, który udziela pożyczekdużym firmom; mniejsze częściej pożyczająśrodki finansowe od shosha (domuhandlowego)––Relacje w obrębie grupy są często osobiste;wśród pracowników istnieje dużepoczucie przynależności do danegokeiretsu; przedsiębiorstwa poza wymianąinformacji i menedżerów korzystająz pomocy firm handlowych danej grupyprzy organizacji marketingu i dystrybucjioraz wspólnie dokonują inwestycjiw nowych dziedzinach
136 Ewelina Burzec BurzyńskaPodział keiretsu (cd.)Tabela 2.Keiretsu pionoweKeiretsu poziome––Bardzo istotne przy koordynacji działańw ramach grupy są spotkania prezydentów.Odbywają się one regularnie, zwykleokoło 4 razy w roku. Nie ma publikacjipochodzących z tych spotkań, nieskutkują też żadnymi konkretnymi podpisanymiumowami––Przy udzielaniu pożyczek w ramachkeiretsu często jednym z warunków jestzatrudnienie na wysokim stanowiskuzarządczym osoby z banku––Firma handlowa (shosha) koordynujehandel pomiędzy firmami z grupy, przyjmujepieniądze od kupującego (po czymwypłaca je sprzedającemu), w przypadkunegocjacji stanowi równieżogniwo pośrednie, wspomaga handel firmz przedsiębiorstwami spoza grupy; kontrolujei koordynuje znaczne przepływyfinansowe, przez co stała się też pożyczkodawcądla mniejszych firm z grupy.Cztery największe shosha: Mitsubishi,Mitsui, Itochu i SumitomoŹródło: opracowanie własne na podstawie: D. Socik, Konkurencja i strategiakeiretsu..., dz. cyt.Istnieje bardzo wiele przykładów efektywnego zastosowania keiretsu.Wśród najbardziej znanych jest Toyota, której współpracę w ramach keiretsuopisano poniżej.Toyota uważana jest przez swoich dostawców za najlepszego klienta, alerównież wymajającego. Toyota przyjmuje bardzo wysokie standardy doskonałościi tego samego wymaga od dostawców. Istotną rolę odgrywa fakt, iż Toyotawspiera swoich dostawców, są oni nierozłącznym elementem systemu dostaw JIT.W 1997 roku ogień zniszczył zakłady głównego dostawcy części zwanej„zaworem p”, która była niezbędnym elementem układu hamulcowego stosowanegowe wszystkich pojazdach. Dostarczał on dziennie do fabryk Toyoty32 500 sztuk tych komponentów. Zaopatrzenie Toyoty wystarczało na 2 dni,ponieważ były stosowane dostawy JIT. Wówczas „200 dostawców Toyotybez wahania zorganizowało się, aby w ciągu dwóch dni rozpocząć produkcjęzaworów. 63 różne firmy przyjęły na siebie odpowiedzialność za wytwarzanieczęści, zbierając całą dostępną dokumentację techniczną, wykorzystując
Keiretsu – prawdziwe partnerstwo z kooperantami137część własnego sprzętu i zestawiając tymczasowe linie produkcyjne: produkcjaToyoty niemal nie została zakłócona. Potęga łańcucha zaopatrzenia opierasię na czymś więcej niż technologia informacyjna. Jest to potęga pomysłowościi relacji” 2 . Poniżej przedstawiono rysunek obrazujący współpracę Toyotyz dostawcami.Rys. 1. Współpraca Toyoty z dostawcamiŹródło: opracowanie własne na podstawie: J.K. Liker, The Toyota wey..., dz. cyt.Toyota jest najwyższą formą szczupłej produkcji. Jest ona wzorcem relacjiz dostawcami, ponieważ wraz z nimi uczy się i rozwija. Posiada OśrodekWsparcia Dostawcy, w którym są szkoleni dostawcy poprzez realizację projektów.Również dział zaopatrzenia Toyoty współpracuje z dostawcami(w przypadku ich problemów z jakością lub produkcją). Pomoc udzielanaprzez Toyotę nie ogranicza się tylko do zagadnień technicznych, obejmujerównież niektóre kwestie organizacyjne, jak np. przegląd zasobów ludzkich.2J.K. Liker, The Toyota wey, CWL Publishing Enterprises, Madison WI 2004, s. 201.
138 Ewelina Burzec BurzyńskaKolejnym przykładem firmy, która realizuje wszystkie zasady keiretsu,tym razem w Polsce, jest współpraca firm Euro-Pegaza z Coty. Euro-Pegaz,polski operator logistyczny, działający na rynku od 1991 roku, już od wielulat obsługuje Coty w zakresie co-packigu oraz usług transportowych. Zasadywspółpracy tych firm przedstawiono w tabeli 3.Zasady współpracy Euro-Pegaza z CotyTabela 3.W ramachdotychczasowegodziału logistykiwyodrębnionocentralne działyprodukcjimagazynowej orazzakupówi materiałoznawstwaWspólne proceduryRównoległedziałaniaPierwszy z działów miał pogłębiać swoje kompetencje w zakresiejakości i wydajności usługi, drugi w zakresie kontraktacjikomponentów pod produkcję oraz poszukiwania alternatywnychkoncepcji opakowań, optymalizujących proces i jego koszty.Poza szefami tych nowych jednostek w skład zespołu projektowegoweszli również specjaliści z działu transportu krajowegoi międzynarodowego, administrator systemów oraz pełnomocnik dospraw jakościNa podstawie opracowanych przez Coty Polska oraz Coty Czechyszczegółowych wymagań zdefiniowanych w księgach procedurpowstała wspólna koncepcja obsługi projektu w ramach dwóchlokalizacji Euro-Pegaza w Osiecznej k. Leszna oraz DąbrowieGórniczej. CL Osieczna miała przejąć produkcję zestawów narynek polski, CL Dąbrowa na rynki czeski i słowacki. Dodatkowozadecydowano o wsparciu czeskiego rezydenta dla CL Dąbrowa.Taki podział okazał się optymalny ze względów geograficznychoraz zapewnienia bezpieczeństwa wydajności produkcji. Dostawyproduktów z europejskich fabryk Coty z założenia omijały CentrumDystrybucji Coty w Bielsku-Białej i miały, według wcześniejustalonego klucza ich podziału, trafiać bezpośrednio do magazynuEuro-Pegaza w Osiecznej, a następnie jako drugie miejsce rozładunkudo Dąbrowy. Ten system poza znaczną oszczędnością czasu przyniósłCoty oszczędności kosztów, gdyż znaczący potok ładunków ominąłCentrum Coty w Bielsku-Białej, a tym samym zaoszczędzonona przeładunku. Podobnie zaplanowano dostawy komponentówkrajowych, przenosząc elastyczność dostaw bezpośrednio podprodukcję na dostawców tych komponentów.W wielu przypadkach, np. drukarni kartoników jednostkowych,oznaczało to z racji specyfiki procesu wcześniejszy wydruki buforowanie, co z kolei ograniczyło zapotrzebowanie napowierzchnię i koszty składowania po stronie Euro-PegazaRównolegle Euro-Pegaz podjął działania w zakresie uzyskaniaakredytacji koncernu. Oznaczało to wstępny dwudniowy audyt służbjakościowych z Hiszpanii, wprowadzenie dziesięciu całkowicienowych procedur jakościowych, w tym istotne zmiany w KsiędzeJakości ISO, oraz stworzenie algorytmów planowania, przygotowaniai nadzoru nad produkcją
Keiretsu – prawdziwe partnerstwo z kooperantami139Proces akredytacjipoza audytem jakościowymbył równieżsposobem,w jaki Coty przetransferowałodoEuro-Pegaza swójknow-how związanyz organizacją orazprodukcją zestawówmarketingowychOptymalizacja jakościowai kosztowaTaki transfer know-how jest możliwy tylko wtedy, kiedy partnerówbiznesowych łączą długookresowe stosunki, a ich relacje oparte sąna wzajemnym zaufaniu. Zaplanowano również liczne szkoleniapracowników. W marcu 2008 r. firma dostała oficjalną akredytacjękoncernu, co w praktyce dodatkowo umożliwia jej świadczenie usługna wszystkich rynkach europejskich jako uznany dostawca. Warunekpełnej integracji systemowej wymusił na Euro-Pegazie aktualizacjędo wyższej wersji użytkowanego systemu WMS Logifact w CLOsieczna w celu zapewnienia kompatybilności systemów, natomiastna obu firmach – konieczność zdefiniowana i wdrożenia interface’u,w tym dostosowania systemowej dokumentacji dystrybucyjnej naposzczególne kraje. Prace we wszystkich tych obszarach zakończyłysię z sukcesem w kwietniu 2008 r. Dodatkowo uruchomiono modułraportowania o postępach w realizacji produkcji w trybie on-lineW tym samym czasie działy produkcji oraz zakupówi materiałoznawstwa pracowały wspólnie ze specjalistamiz Coty nad optymalizacją jakościową oraz kosztową dla każdegoz zaplanowanych zestawów. W bardzo wielu przypadkachzastosowanie innej technologii stabilizacji produktów w opakowaniujednostkowym podniosło jakość zestawu. Często nawet bardzodrobne korekty w wymiarach opakowań jednostkowych pomogłyzunifikować wymiary kartonów zbiorczych, co poprzez dalsząunifikację danych specyfikacji kartonowych i paletowych obniżyłokoszty materiałowe i składowania. Wyprzedzenie w planowaniu pracpomogło również zakontraktować wystarczającą ilość dodatkowejpowierzchni składowej, przyległej do obu Centrów LogistycznychEuro-Pegaza, oraz zapewnić dostępność przeszkolonychpracowników czasowych. W okresach szczytowych zapotrzebowaniekształtowało się na poziomie około 12 000 miejsc paletowychi 200 pracowników czasowych, stanowiących uzupełnienie stałejkadry operatora. Magazyny zewnętrzne połączone zostały sieciąbezprzewodową z głównymi systemami, co gwarantowało spójnąi niezakłóconą transmisję danych. Dzięki pełnej integracjisystemowej Coty mogło wykorzystać potencjał i doświadczenieEuro-Pegaza w dystrybucji. Duża część z wyprodukowanychzestawów trafiła bezpośrednio do klientów Coty, po raz kolejnyskracając łańcuch dostaw i optymalizując koszty. Udało się bezwiększych przeszkód skoordynować sezonowe przepływy ponad25 000 palet z towarem i komponentami, uzyskując przy tymoszczędności na dostawach typu milk run. Całość produkcji zostaławykonana i dostarczona do odbiorców terminowo, a nieliczne wadykomponentów – wychwycone już na etapie ich wejścia do CentrumLogistycznego, dzięki rygorystycznym procedurom przyjęciai kontroli. W konsekwencji wcześniejszego formalnego zatwierdzeniakażdego komponentu i każdego wzorca zestawu nie pojawiła siężadna reklamacja jakościowaŹródło: opracowanie własne na podstawie: P. Trębicki, Keiretsu – konkurencyjnośćw długofalowym partnerstwie; Usprawnianie łańcucha dostaw,„Eurologistics”, styczeń-luty 2009, nr 50
140 Ewelina Burzec BurzyńskaTakie silne pozytywne doświadczenie bardzo poparte wymiernymioszczędnościami wzmocniło wzajemne partnerstwo stron i zachęciło do dalszegopogłębiania współpracy. Teraz pracownicy każdej z firm czują, iż oczekiwanajest od nich permanentna innowacja, co więcej, taka inicjatywa zwiększaich motywację i satysfakcję z pracy.PodsumowanieW ramach keiretsu działają znane na całym świecie marki, jak: Toyota,Mistubishi, Fujitsu, Hitachi, Isuzu, Konica Minolta, Canon, Nissan, Yamaha,Mazda, Fuji Photo Film, a także Toshiba.Struktura keiretsu i wszystkie jego powiązania wpływają na obniżeniekosztów transakcyjnych firm wchodzących w ich skład, ponieważ dzielą sięone kosztami i ryzykiem, obniżając i pierwsze, i drugie. Koszty maleją takżedzięki opracowywaniu wspólnej strategii lub ułatwionemu przepływowi know--how. Można również obniżyć koszty dystrybucji poprzez zmniejszenie bądźwyeliminowanie transportu mieszanego, zracjonalizowanej kontroli inwentarzaoraz uproszczenie kanałów m.in. marketingowych. Dzięki ścisłej współpracycałego łańcucha dostaw możliwe jest szybsze reagowanie na zapotrzebowanierynku. Coraz częściej firmy nie rywalizują między sobą, lecz całymiłańcuchami dostaw. Jak widać na przedstawionych wyżej przykładach, takawspółpraca często może decydować o konkurencyjności firmy lub produktuna rynku.LiteraturaLiker J.K., The Toyota wey, CWL Publishing Enterprises, Madison WI 2004;Socik D., Konkurencja i strategia keiretsu, http://www.exporter.pl/zarzadzanie/management/jappowiazania.html;Trębicki P., Keiretsu – konkurencyjność w długofalowym partnerstwie; Usprawnianiełańcucha dostaw, „Eurologistics” styczeń-luty 2009, nr 50;Walewski P., Nadchodzi era keiretsu – japoński model zarządzania, „Eurologistics”marzec-kwiecień 2008, nr 45;Zarządzanie łańcuchem dostaw, praca zbiorowa, Harvard Business Review,Helion, Gliwice 2007;www.europegaz.com.pl.
Keiretsu – prawdziwe partnerstwo z kooperantami141SummaryThe article discusses the fundamentals of Keiretsu, so six principles and Keiretsudivision. Then application of Keiretsu on Japanese example (Toyota) and Polish (Euro-Pegaz & Coty). Cooperation between Toyota and suppliers was described. Explainedwhy company is considered as a model of cooperation, and what is the logistics operatorpartnership of Euro-pegaz with producer of brand Coty. What companies operateunder Keiretsu. At the end conclusions, advantages and disadvantages of this type ofcooperation were presented.Translated by Ewelina Burzec Burzyńska
EFEKTYWNOŚĆ PROCESÓWINNOWACYJNYCH I BIZNESOWYCHW GOSPODARCE
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011ADAM KAŁOWSKISzkoła Główna Handlowa w WarszawieRACHUNEK EKONOMICZNYW OCENIE EFEKTYWNOŚCI INNOWACJIWprowadzenieObecne uwarunkowania gospodarcze spowodowały, że tworzenie innowacyjnychrozwiązań stanowi ważny element strategii rozwoju przedsiębiorstwa,decydującej nie tylko o jego pozycji konkurencyjnej, ale również o ciągłościfunkcjonowania w przyszłości. Wyznacznikiem bowiem potencjału konkurencyjnegoprzedsiębiorstw jest przede wszystkim rozwijanie obszarów kreującychinnowacyjność, wykorzystujących nowoczesne czynniki produkcji, tzn.postęp <strong>naukowy</strong>, techniczny i organizacyjny, oraz ograniczanie działalnościgospodarczej w obszarach bazujących na tradycyjnej strukturze gospodarczej.Należy zatem pamiętać, że rozwój nowoczesnych przedsięwzięć w przedsiębiorstwiejest uwarunkowany ostatecznie prawidłowo prowadzoną polityką nie tylkow zakresie ich wspierania, m.in. tworzenia wiedzy, inwestowania w kapitałludzki, rozwijania atmosfery sprzyjającej tworzeniu nowych rozwiązań itd.,ale również i oceną racjonalności alokacji zasobów przedsiębiorstwa. StądT. Levitt uważa nawet, że „nowy pomysł może być kreatywny w teorii, leczdestrukcyjny w praktyce, oraz że często szkodzi firmie zamiast jej pomagać” 1 ,ale odnosi się to do tych przedsięwzięć innowacyjnych, które powstają i są wdra-1T. Levitt, Kreatywność to nie wszystko, Harvard Business Review Polska, styczeń 2008, s. 159.
146 Adam Kałowskiżane w przedsiębiorstwie bez oceny efektywności 2 . Przedsięwzięcia innowacyjnenie mogą więc być wyłączone z procedur ocen i uznane a priori jako pozytywniewspomagające proces konkurowania przedsiębiorstwa na rynku. Ze względuna złożoność problemu, jaki stanowi przedsięwzięcie inwestycyjne o charakterzeinnowacyjnym, precyzyjne określenie jego efektywności ekonomicznej niejest zadaniem łatwym. Tym bardziej innowacje, które z zasady uznawane są zaniepowtarzalne operacje, powinny być podporządkowane ocenie efektywnościw szerokim tego pojęcia znaczeniu. Trudności przy określeniu poziomu efektywnościprzedsięwzięcia innowacyjnego należy poszerzyć o problemy przy wyborzemetod badania efektywności. Mnogość metod ocen efektywności przedsięwzięćinnowacyjnych wcale nie ułatwia kwestii wyboru. Jedną z najbardziejpopularnych metod w tym zakresie jest rachunek ekonomiczny, jednak i tametoda wymaga szczegółowej rewizji z uwagi na specyfikę innowacji.1. Charakterystyka pojęcia efektywnościPojęcie rachunku ekonomicznego pojawiło się w literaturze przedmiotujuż w XIX wieku. Wraz z przeobrażeniem gospodarki światowejw gospodarkę globalną rozwijała się również teoria rachunku ekonomicznego,polegająca na uwzględnieniu w klasycznej koncepcji rachunku kolejnonowych czynników i metod. Modyfikacje w algorytmach obliczeniowychtego pojęcia nie podważyły jednak fundamentów rachunku ekonomicznego,u podstaw bowiem tej koncepcji leży uniwersalny proces wyznaczenia efektywności3 podejmowanych działań w przedsiębiorstwie. Sama teoria efektywnościnależy do jednej z najważniejszych koncepcji ekonomicznych, która rozwijasię w wielowątkowych nurtach <strong>naukowy</strong>ch 4 . Efektywność 5 (łac. effectivus= skuteczny) można rozumieć jako optymalne wykorzystanie zasobów będącychw dyspozycji przedsiębiorstwa.2Por. J. Cypryjański, Metodyczne podstawy ekonomicznej oceny inwestycji informatycznychprzedsiębiorstw, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2007, s. 10.3S. Nahotko, Rachunek ekonomiczny w modelowaniu efektywności procesów innowacyjnychw przedsiębiorstwie, Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarządzania PolitechnikiWrocławskiej nr 62, Seria Monografia nr 25, Wrocław 1992, s. 51.4L. Czechowski, Wielowymiarowa ocena efektywności ekonomicznej przedsiębiorstwaprzemysłowego, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1997, s. 18.5W literaturze można spotkać również inne synonimy tego pojęcia, jak: zysk, pożytek, dochód,profit. Wszystkie te pojęcia wyrażają wartość przychodów pomniejszonych o koszty ichuzyskania.
Rachunek ekonomiczny w ocenie efektywności innowacji147Rachunek ekonomiczny, według pierwotnej definicji, to relacja (iloraz) efektów6 wygenerowanych przez przedsięwzięcie do nakładów poniesionych na jegouruchomienie, wyrażonych w tej samej jednostce miary. W przypadku gdy uzyskanywynik dla tej formuły jest większy od jedności, efektywność przedsięwzięcianależy ocenić pozytywnie. W oparciu o wynik rachunku ekonomicznego badanegoprzedsięwzięcia innowacyjnego można podjąć następujące czynności decyzyjne 7 :––negatywnie ocenić poziom efektywności przedsięwzięcia i zaniechaćpodjęcia działania inwestycyjnego,––negatywnie ocenić poziom efektywności przedsięwzięcia i dokonaćkorekty nakładów i efektów,––pozytywnie ocenić poziom efektywności projektu i rozpocząć realizacjęprzedsięwzięcia.Prawidłowy pomiar korzyści i nakładów w procesie obliczeniowymrachunku ekonomicznego, zdaniem W. Wajdy, należy dokonywać z uwzględnieniemczynnika czasu, pod warunkiem postępowania zgodnie z zasadą porównywalności8 . Zasada porównywalności polega na możliwości bezpośredniegoporównywania zarówno w aspekcie przedmiotowym, jak i czasowym nakładóworaz korzyści netto. Oznacza to powiązanie w relacji przyczynowo-skutkowejnakładów i korzyści netto, które są związane z ocenianym przedsięwzięcieminnowacyjnym. Uwagę tę należy uznać za szczególnie istotną przy ocenie projektówinnowacyjnych, gdyż paradygmat również i tych inwestycji opiera się naefektach rozłożonych w długim horyzoncie czasowym. L. Czechowski natomiastuważa, iż tam, gdzie nie ma porównania efektywności między rozpatrywanymiwariantami zamierzonego działania, czynności tych nie można uznać za postępowaniezgodne z rachunkiem ekonomicznym 9 . Podobnie uważa E. Nowak, twierdząc,iż rachunek ekonomiczny musi obejmować proces porównania i wyboruspośród różnych wariantów planowanego przedsięwzięcia najbardziej efektywnegow badanych warunkach 10 .6Por. J. Kuczowic, K. Kuczowic, Decyzje inwestycyjne – wybrane zagadnienia, Wyd.Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2006, s. 15.7W. Wajda, Ekonomiczna efektywność inwestycji w gospodarce rynkowej, AkademiaEkonomiczna w Krakowie, Kraków 1991, s.11.8L. Czechowski, Wielowymiarowa ocena..., dz. cyt., s. 22.9Nowak E. (red.), Ocena efektywności przedsięwzięć gospodarczych, Wyd. AkademiiEkonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 1998, s. 14.10Tamże, s. 13, por. J. Różański, Dylematy związane z interpretacją pojęcia efektywnościa obecne uwarunkowania działania przedsiębiorstwa [w:] T. Dudycz, Ł. Tomaszewicz (red.),Efektywność – rozważania nad istotą i pomiarem, Prace Naukowe nr 1183, Wyd. AkademiiEkonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 2007, s. 426.
148 Adam KałowskiRozważając powyższą dyskusję w obszarze identyfikacji definicjirachunku ekonomicznego, można się zgodzić ze stwierdzeniem, iż rachunekekonomiczny to proces pomiaru efektywności wyrażonej relacją w tejsamej jednostce, efektów netto i nakładów niezbędnych do ich uzyskania przyuwzględnieniu czynnika czasu i porównaniu z innymi wariantami działaniacelem wyboru najbardziej optymalnego. Przy czym optymalizacja, zdaniemE. Nowaka, może przebiegać dwubiegunowo, tzn. 11 :––osiągnięcie maksymalnych efektów przy danych zasobach przedsiębiorstwa– maksymalizacja efektów,––osiągnięcie określonych korzyści przy minimalnym zużyciu zasobówprzedsiębiorstwa – minimalizacja nakładów.Dwubiegunowe spojrzenie na kwestię optymalizacji jest szczególnieistotne w badaniach pomiaru efektywności przedsięwzięć innowacyjnych,które z zasady są ukierunkowywane na osiągnięcie wielopłaszczyznowychefektów. Określenie wielkości efektów w rachunku ekonomicznym wymagauprzedniego zidentyfikowania pojęć korzyści i nakładów, które są nieodłącznymielementami tegoż procesu. Ponadto w procesie wyznaczania efektywnościprzedsięwzięć innowacyjnych należy ująć wszystkie pozycje nakładówi korzyści netto związane z badanym przedsięwzięciem w ujęciu przyrostowym(zasada kompleksowości i przyrostowości 12 ). Nieprzestrzeganie tejzasady powoduje błędne określenie poziomu efektywności przedsięwzięciai naraża promotora na prawdopodobieństwo poniesienia porażki.Prostota ujęcia koncepcji rachunku ekonomicznego nie odzwierciedlapełnej istoty i wielowariantowości tego pojęcia. Rachunek ekonomicznywbrew łatwo przyswajalnej definicji jest pojęciem, którego nie można sklasyfikowaćw oparciu o jeden wymiar. Z drugiej jednak strony wielowymiarowośćpojęcia rachunku ekonomicznego czyni z tej metody uniwersalnenarzędzie, szczególnie przydatne do oceny przedsięwzięć innowacyjnych.Nie wszystkie jednak techniki rachunku ekonomicznego sprawdzają sięw przypadku przedsięwzięć innowacyjnych 13 . W literaturze spotyka się rów-11W literaturze przedmiotu można jeszcze spotkać uzupełnienie do powyższych prymarnychzasad, jak na przykład R. Borowiecki uważa, iż powyższe zasady należy uzupełnićo zasadę jednoznaczności, obiektywności i spójności. R. Borowiecki (red.), Efektywność przedsięwzięćrozwojowych. Metody – analiza – przykłady, Akademia Ekonomiczna w Krakowie,Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Warszawa-Kraków 1996, s. 14.12Por. S.P. Kaufman, W.C. Shih, C.M. Christensen, Zabójcy innowacji, Harvard BusinessReview Polska, lipiec-sierpień 2008, s. 140; S. Nahotko, Rachunek ekonomiczny..., dz. cyt., s. 43.13J. Różański, Dylematy..., dz. cyt., s. 431.
Rachunek ekonomiczny w ocenie efektywności innowacji149nież bardziej krytyczne poglądy, a mianowicie J. Różański uważa, iż badanieefektywności w nowych warunkach powinno być wielowymiarową analizą,z tym że rachunek ekonomiczny będzie jednym z wielu kryteriów, istotnymale nie jedynym 14 . Autor jednak niniejszego opracowania uważa, iż finansowaocena efektywności projektów innowacyjnych powinna stanowić najważniejszyelement tej analizy, pod warunkiem iż zostaną wybrane prawidłowemetody rachunku ekonomicznego, uwzględniające charakter projektówinnowacyjnych.2. Przydatność metod rachunku ekonomicznego w badaniu efektywnościprojektów inwestycyjnych o charakterze innowacyjnym2.1. Klasyfikacje metod badania efektywnościProjekty innowacyjne należy definiować literalnie jako „coś nowego”(łac. innovare), co wzbudza potrzebę ostrożnego podejścia do oceny ich efektywności.Precyzyjne więc określenie zarówno samego pojęcia innowacji, jaki jego oceny ekonomicznej nie jest zadaniem prostym. Stąd dyskusje w tymobszarze należy zacząć od interpretacji pojęcia inwestycji, do których innowacjesię przyporządkowuje. Według definicji, którą zaproponowali przedstawicieleOrganizacji Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego(UNIDO), za inwestycję uznaje się długookresowe zaangażowanie zasobówekonomicznych w celu produkowania i uzyskiwania korzyści netto w przyszłości15 . Podstawowym celem inwestowania jest natomiast transformacjaśrodków płynnych (inwestora lub partnerów zewnętrznych) w aktywa produkcyjne(środki trwałe i/lub obrotowe oraz aktywa finansowe). Inwestycjemożna również określić jako powstrzymanie się od aktualnej konsumpcji narzecz przyszłej większej konsumpcji 16 .Inwestycje w trwałe składniki majątku można sklasyfikować jako: inwestycjerzeczowe (materialne), inwestycje finansowe, inwestycje niematerialnei prawne. Inwestycje materialne związane są z nabywaniem środków trwałych,tj. maszyn i urządzeń, wyposażenia oraz nieruchomości i mają na celu stwo-14W. Behrens, P., M. Hawranek, Poradnik przygotowania przemysłowych studiów feasibility,UNIDO, Warszawa 1993, s. 323.15W. Balicki, Makroekonomia, Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1996, s. 117.16W. Rogowski, Rachunek efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych, OficynaWydawnicza, Kraków 2004, s. 89.
150 Adam Kałowskirzenie, powiększenie lub rozwinięcie zdolności wytwórczych przedsiębiorstwaw danym okresie czasu. Do inwestycji finansowych zalicza się zamianęśrodków finansowych na udziały i długoterminowe papiery wartościowe orazudzielone pożyczki długookresowe. Z kolei inwestycje niematerialne i prawneodnoszą się do praw majątkowych, patentów, licencji, wartości firmy, znakówtowarowych itp.Obecnie jednak należy baczniejszą uwagę skierować na inwestycje służącedo budowy przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Jedną z metodtworzenia przewagi konkurencyjnej jest inwestycja o charakterze innowacyjnym.Innowacje umożliwiają bowiem przedsiębiorstwu wyróżnienie się na tlekonkurencji w dłuższym okresie z trudno imitowanym przez konkurencję procesem,produktem lub usługą.Prima facie uważa się, że wszystkie inwestycje, niezależnie od rodzaju,mają ten sam cel i należy je oceniać przy użyciu jednakowych metod. Jest tojednak zbyt dalekie uproszczenie. W literaturze przedmiotu można zauważyćgłęboką dyskusję w tym obszarze. Z jednej strony spotykamy w literaturzepogląd, iż projekty innowacyjne należą do zbioru inwestycji zmierzającychdo konwersji zasobów przedsiębiorstwa w majątek trwały przedsiębiorstwai tym samym podlegają one identycznym metodom oceny efektywności co projektyrzeczowe, z drugiej jednak strony można spostrzec tendencję do indywidualizacjiprzedsięwzięć innowacyjnych polegającą na wyróżnieniu tychżeinwestycji w odrębną grupę z własnymi wskaźnikami pomiaru efektywności.Nie są to jedyne uwarunkowania prawidłowego postępowania w procesiewyznaczenia poziomu efektywności projektu innowacyjnego. Trafnie zauważaW. Rogowski, iż adekwatność pomiaru poziomu efektywności każdej inwestycjizależy nie tylko od wyboru metody oceny efektywności, ale również od stosowaniaalgorytmów wybranej metody oceny efektywności projektu zgodniez jej wytycznymi oraz prawidłowej interpretacji wyników zastosowanej metody.Paradygmat bowiem innowacji w kontekście finansowym wiąże się najczęściejze stosunkowo wysokimi nakładami inwestycyjnymi, trudnymi do oszacowaniaprzychodami ze sprzedaży i wysokim ryzykiem. Indywidualny i niepowtarzalnycharakter projektów innowacyjnych wymaga również szczególnej uwagiw trakcie przygotowania i oceny. Rachunek efektywności przedsięwzięć innowacyjnychpowinien być oparty na trzech rodzajach metod:––proste (statyczne lub niedyskontowe),––dyskontowe (dynamiczne lub złożone),––ocena ryzyka inwestycyjnego.
Rachunek ekonomiczny w ocenie efektywności innowacji151Nie oznacza to przyjęcie a priori, iż wszystkie metody w wyżej wymienionychpodgrupach prawidłowo determinują poziom efektywności innowacji,stąd należy dokonać rzetelnego przeglądu tych metod z uwagi na indywidualnycharakter innowacji.2.2. Wybrane metody rachunku ekonomicznego przedsięwzięć innowacyjnychProste metody oceny efektywności przedsięwzięć innowacyjnychProste (tradycyjne) metody oceny efektywności przedsięwzięć innowacyjnychto metody niezwykle przydatne do oceny efektywności we wstępnychfazach planowania projektu innowacyjnego. Ponadto stosuje się je do ocenyinwestycji mniejszych o stosunkowo krótkim okresie cyklu budowy i eksploatacji.Z uwagi na fakt, iż proste metody nie wymagają wykonania skomplikowanychobliczeń, promotorzy przedsięwzięć są skłonni do ich częstego stosowaniaw badaniu efektywności. Metody te jednak nie uwzględniają całegookresu życia projektu, lecz odnoszą się do wybranych jego momentów lubokresów, co w przypadku oceny projektów innowacyjnych tworzy dodatkowyproblem z wyborem okresu do badania. Ponadto proste metody nie biorą poduwagę zmian wartości pieniądza w czasie, co jest najczęściej podnoszoną ichwadą. Do grupy prostych metod pomiaru efektywności przedsięwzięć innowacyjnychnależą:––prosta stopa zwrotu,––okres zwrotu,––księgowa stopa zwrotu (kalkulacyjna stopa zwrotu),––metoda testu pierwszego okresu (roku).Cechą wspólną prostych metod badania efektywności przedsięwzięćinnowacyjnych jest posługiwanie się w algorytmach obliczeniowych korzyściąnetto wyrażoną najczęściej w postaci zysku netto. Z drugiej strony, jakzauważył L. Berliński, korzyścią wdrożenia innowacji jest rzeczywisty przyrostzysku w okresie obliczeniowym 17 . Może to sugerować, iż proste metodyuwzględniają najistotniejszy efekt rachunku ekonomicznego przedsięwzięciainnowacyjnego w postaci zysku netto. W literaturze podnosi się wiele wad tego17S. Wrzosek (red.), Ocena efektywności inwestycji, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego weWrocławiu, Wrocław 2008, s. 29
152 Adam Kałowskikryterium i zaleca się zastąpienie zysku netto tzw. zyskiem ekonomicznym.Podejście to wprowadza jednak obowiązek dokonania dodatkowych obliczeńi wyraźnie zmienia kształt tych metod pomiaru efektywności. Wówczas przydatnośćtych metod w ocenie efektywności projektów innowacyjnych rośnie.Wbrew powszechnej krytyce takiego ujęcia pomiaru efektywności, prostemetody opłacalności innowacji są dość powszechnie stosowane w praktyce,stąd znajomość ich jest rekomendowana, lecz nie jako podstawowe kryteriumoceny efektywności projektów innowacyjnych. Metody proste są przydatnew procesie oceny efektywności innowacji wyłącznie we wstępnychfazach ich tworzenia, nie mogą być jednak głównym kryterium decyzyjnym.Dyskontowe metody oceny opłacalności projektów inwestycyjnychMetody dyskontowe niwelują podstawowe wady metod statycznych,tzn. uwzględniają cały okres życia projektu oraz zmiany wartości pieniądzaw czasie. Wartość pieniądza w czasie ulega zmianie proporcjonalnie doupływu czasu i stopy dyskontowej, po której może zostać on inwestowany.R. Golej twierdzi, iż aktualizacja wartości pieniądza w czasie wyraża oczekiwaniawłaściciela kapitału zaangażowanego w projekt wobec rentownościoraz rekompensatę za utratę siły nabywczej pieniądza w czasie 18 . Metodydyskontowe, uwzględniając czynnik czasu w swoich obliczeniach, są precyzyjniejszeniż proste metody w procesie oceny poziomu efektywnościprzedsięwzięć innowacyjnych. Kolejną zaletą metod dyskontowych w stosunkudo prostych, szczególnie istotną dla przedsięwzięć innowacyjnych, jestfakt, iż metody dyskontowe obejmują w swych formułach obliczeniowychcały horyzont funkcjonowania, włącznie z wartością rezydualną projektu.Uwzględnienie horyzontu planowania przedsięwzięcia identyfikuje wszystkienakłady i efekty, co z kolei umożliwia dokonanie obliczeń zgodnie z fundamentalnymizasadami rachunku ekonomicznego. Z uwagi na specyfikę przedsięwzięćinnowacyjnych element ten jest kluczowy w ich ocenie. Należy podkreślićzdecydowanie wyższy poziom obiektywności metod dyskontowychniż w przypadku metod prostych oceny efektywności innowacji. Obiektywizmmetod dyskontowych opiera się o bezwzględne kryteria akceptacji przedsięwzięćprzyjętych w poszczególnych technikach. Nie oznacza to jednakw pełni wyeliminowania subiektywizmu promotora innowacji, lecz jest onznacząco ograniczony do decyzji o poziomie stopy dyskontowej. Do pod-18W. Rogowski, Rachunek efektywności..., dz. cyt., s. 134.
Rachunek ekonomiczny w ocenie efektywności innowacji153stawowych metod dyskontowych w rachunku ekonomicznym przedsięwzięćinnowacyjnych należą:––metoda zaktualizowanej wartości netto (NPV),––zmodyfikowana zaktualizowana wartość netto (MNPV)––metoda wewnętrznej stopy zwrotu (IRR),––metoda zmodyfikowanej wewnętrznej stopy zwrotu (MIRR),Wartość zaktualizowana netto (net present value – NPV) jest interpretowanajako różnica wpływów i wydatków o charakterze gotówkowym.Efekty przedsięwzięcia wykorzystywane do obliczeń NPV są wyrażone niew wartościach księgowych czy też jednokresowych, ale w postaci przepływówgotówkowych netto z całego horyzontu planowania, uwzględniającegorównież wartość końcową projektu. Jest to odmienne spojrzenie nabadanie efektywności projektów inwestycyjnych niż to stosowane w metodachprostych. Ponadto, przy posługiwaniu się tą metodą, przyjęto bezwzględnekryterium akceptowalności przedsięwzięć innowacyjnych osiągającychwartość w postaci wartości powyżej zera. Metoda NPV jest bardzopomocnym narzędziem do oceny przedsięwzięć innowacyjnych wówczas,gdy nie wyznaczono granicznej stopy dyskontowej. Z drugiej jednak stronymetoda ta nie jest wolna od wad. Podstawową jej wadą jest fakt, iż przyjmujesię stopę reinwestycji równą wyznaczonej w trakcie obliczeń stopie dyskontowejprzedsięwzięcia, co nie odnajduje odzwierciedlenia w praktyce.W życiu gospodarczym z taką sytuacją mamy do czynienia bardzo rzadko,w szczególności w przypadku przedsięwzięć innowacyjnych. Wielu ekonomistówpodważa możliwość reinwestycji w praktyce według jednakowej stopydyskontowej, w szczególności w odniesieniu do projektów o wysokim poziomieryzyka, które jest immanentną cechą projektów innowacyjnych. Dyskusjaw literaturze przedmiotu spowodowała wypracowanie nowej metody rachunkuekonomicznego, niwelującej powyższą wadę NPV, czyli metodę zmodyfikowanejstopy netto (modified net present value) MNPV. W metodzie tej przyjętobowiem założenie, iż stopa dyskontowa jest różna od stopy reinwestycji.Jest to podstawowa różnica pomiędzy metodą NPV i MNPV, ale kluczowa dlaoceny efektywności przedsięwzięć o charakterze innowacyjnym.Kolejną, często stosowaną metodą badania efektywności projektówinwestycyjnych jest metoda wewnętrznej stopy zwrotu (internal rateof return). Polega ona na wskazaniu poziomu stopy procentowej, przy którejróżnica zdyskontowanych wpływów i wydatków z poszczególnychokresach będzie równa zeru. Zdaniem W. Rogowskiego nie można oce-
154 Adam Kałowskinić projektu nietypowego przy wykorzystaniu bezwzględnego kryteriumdecyzyjnego, jakim jest metoda wewnętrznej stopy zwrotu 19 . Stądpowinno się zastosować jej wersję zmodyfikowaną w postaci zmodyfikowanejwewnętrznej stopy zwrotu (MIRR). Pomiar efektywności w tejmetodzie następuje poprzez wyznaczenie stopy dyskontowej, przy którejwartość zdyskontowanych wpływów pieniężnych reinwestowanych stosowniedo możliwości rynkowych odpowiada zdyskontowanym wydatkompieniężnym 20 . Ten algorytm jest niezwykle ważny właśnie dla przedsięwzięćinnowacyjnych, gdyż wyznaczenie efektywności następuję w oparciuo rzeczywiste strumienie gotówkowe.Pomimo potrzeby wykonania dość skomplikowanych obliczeń matematycznychmetoda zmodyfikowanej wewnętrznej stopy zwrotu posiada przewagęnad metodą IRR, albowiem eliminuje ona dwie istotne wady tej metody.Po pierwsze, metoda MIRR umożliwia wycenę poziomu efektywności dlawszystkich rodzajów przedsięwzięć innowacyjnych (typowych, typowychodwrotnych i nietypowych). Ponadto w metodzie tej przyjmuje się założenie,iż stopa reinwestycji niekoniecznie równa się stopie uzyskanej w projekcieinnowacyjnym. Jest to odmienne założenie niż w metodzie IRR, która właśniez racji tak przyjętej reguły ma wielu przeciwników w teorii i w praktyce.Metoda zmodyfikowanej wewnętrznej stopy zwrotu, dzięki przyjętymzałożeniom, jest zalecana do zastosowania w procesie oceny efektywnościprzedsięwzięć innowacyjnych. Przedsięwzięcia innowacyjne, zwanychpotocznie nowościami zazwyczaj uzyskują wysokie stopy zwrotu, które narynku trudno powtórnie uzyskać. Stąd założenie metody MIRR odnośnie dostopy, po której następuje reinwestycja, jest kluczowa dla oceny tego rodzajuprzedsięwzięć innowacyjnych.Wybrane metody pomiaru ryzyka w przedsięwzięciach innowacyjnychRyzyko jest nieodłącznym elementem procesu inwestowania, stąd wykonanieobliczeń w ramach rachunku ekonomicznego powinno obejmować równieżi to zagadnienie. Samo pojęcie ryzyka według definicji umieszczonejw Słowniku wyrazów obcych oznacza „przedsięwzięcie, którego wynik jestnieznany, niepewny; możliwość, że coś się uda lub nie uda; zdecydowanie sięna takie przedsięwzięcie”. Ryzyko więc można sklasyfikować jako zjawiskoo przeciwstawnym charakterze, gdyż wpływ jego na przedsięwzięcie może19Por. A. Rutkowski, Zarządzanie finansami, PWE, Warszawa 2003, s. 236.20Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa, s. 660.
Rachunek ekonomiczny w ocenie efektywności innowacji155być zarówno negatywny, jak i pozytywny. Ocena poziomu ryzyka w projektachinnowacyjnych może być przeprowadzona przy wykorzystaniu następującychmetod: analizy progu rentowności (break even point), analizy wrażliwości(sensitivity analysis), metody stopy dyskontowej uwzględniającej ryzyko.Analiza poziomu ryzyka wykorzystywana jest w celu wskazania stopniawrażliwości projektu inwestycyjnego na zmiany poszczególnych elementówsłużących do jego oceny oraz wpływu tych zmian na opłacalnośćinwestycji. Stąd w metodach tych proces badania należy zacząć od określeniaparametrów zmiennych wpływających na poziom efektywności innowacji.Standardowo parametry zmienne to przychody ze sprzedaży, koszty ogółemoraz wielkość nakładów inwestycyjnych. Poziom ryzyka w zależności odzmian parametrów zmiennych wskazuje na możliwą wysokość oszacowanegopoziomu opłacalności innowacji. Proces ten wymaga wykonania wielu obliczeńmatematycznych, lecz w warunkach wysokiej niepewności jest niezwyklepomocny. Na tym etapie analizy można wyznaczyć wrażliwość przedsięwzięciainnowacyjnego od zmian każdego z wyznaczonych parametrówi określić parametr, którego zmiana w najwyższym poziomie determinujeefektywność przedsięwzięcia. W przypadku innowacji metody te stanowią niezwykleważne narzędzie w ich ocenie, charakter innowacji bowiem powoduje,iż należy przyjąć zmienność parametrów począwszy od nakładów inwestycyjnych,a skończywszy na efektach komercjalizacji innowacji.PodsumowanieW niniejszym opracowaniu skoncentrowano się na ekonomicznej ocenieopłacalności innowacji przy zastosowaniu metod rachunku ekonomicznego.W literaturze przedmiotu w zakresie przydatności metod rachunku ekonomicznegodo oceny efektywności innowacji dominują dwa całkowicie przeciwstawnenurty. Z jednej strony uważa się, iż innowacje należą do grupyinwestycji rzeczowych i na tej podstawie należy stosować identyczne miary,jak w przypadku pozostałych inwestycji z tej grupy, a drugiej strony przeciwnicy,podnosząc indywidualny charakter innowacji, twierdzą, iż należy stosowaćodmienne metody. Autor niniejszego artykułu, dokonując badania metodrachunku ekonomicznego, uznał, iż nie wszystkie metody tej koncepcji możnastosować w przypadku inwestycji o charakterze innowacyjnym, co jednocześnienie upoważnia do całkowitej krytyki tych metod, tym bardziej że kon-
156 Adam Kałowskicepcja rachunku ekonomicznego, wraz z rozwojem nowej gospodarki podlegałazmianom poprzez uwzględnienie nowych czynników. Przegląd poszczególnychgrup metod rachunku ekonomicznego wskazuje ograniczoną ichużyteczność w zakresie oceny efektywności przedsięwzięć innowacyjnych,w szczególności w przypadku metod statycznych. Natomiast w grupie metoddynamicznych można wskazać niektóre metody dyskontowe dla procesuoceny poziomu efektywności przedsięwzięć innowacyjnych, tj. metodę zmodyfikowanejwartości bieżącej netto (MNPV) oraz metodę zmodyfikowanejwewnętrznej stopy zwrotu (MIRR). Obydwie metody w najszerszymzakresie uwzględniają specyfikę przedsięwzięć o charakterze innowacyjnym.Wysokie ryzyko, które cechuje każde przedsięwzięcie innowacyjne, narażatego typu inwestycje na większą niż w przypadku innych inwestycji porażkę.Stąd pożyteczność tych metod w procesie oceny przedsięwzięć innowacyjnychnależy ocenić bardzo wysoko, jeżeli zostaną one wykorzystane wrazz metodami pomiaru ryzyka, jak np. analiza wrażliwości. Wówczas pomiarpoziomu efektywności innowacji zostanie wszechstronnie zbadany z uwzględnieniemnieoczekiwanych zmian w otoczeniu wewnętrznym i zewnętrznym.Należy jednak zauważyć, iż wytypowane metody nie stanowią zamkniętegozbioru metod oceny efektywności przedsięwzięć innowacyjnych, leczwskazują na najbardziej precyzyjne w ujęciu ilościowym z dostępnego zbiorumetod. Podjęty w niniejszym opracowaniu temat zasługuje na pogłębieniei rozwinięcie w ramach wszechstronnych badań, które autor zamierza kontynuowaćw ramach dalszej pracy naukowej.LiteraturaBalicki W., Makroekonomia, Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1996;Behrens W., Hawranek P.M., Poradnik przygotowania przemysłowych studiówFeasibility, UNIDO, Warszawa, maj 1993;Borowiecki R. (red.), Efektywność przedsięwzięć rozwojowych. Metody – analiza– przykłady, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Towarzystwo Naukowe Organizacjii Kierownictwa, Warszawa - Kraków 1996;COMFAR III EXPERT – Podręcznik użytkownika, UNIDO, Vienna, 1998, przekładGajęcki R. i zespół w składzie: Wysocki J., Wilk J., Sosińska A., Szamanek M., Kałowski A.;Cypryjański J., Metodyczne podstawy ekonomicznej oceny inwestycji informatycznychprzedsiębiorstw, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2007;
Rachunek ekonomiczny w ocenie efektywności innowacji157Jabłoński W., Procesy inwestycyjne i ocena ich ekonomicznej efektywności.Zarządzanie projektami zmian w firmie, Wyd. Wyższej Szkoły Zarządzania i Marketinguw Sosnowcu, Sosnowiec 2002;Kałowski A., Wysocki J., Metody oceny projektów inwestycyjnych, SGH, badaniawłasne, Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie, Warszawa 1999;Kaufman S.P., Shih W.C., Christensen C.M., Zabójcy innowacji, Harvard BusinessReview Polska, lipiec-sierpień 2008;Kuciński K. (red.), Polskie przedsiębiorstwa wobec globalnej konkurencji,IFGN SGH, Warszawa 2006;Levitt T., Kreatywność to nie wszystko, Harvard Business Review Polska,styczeń 2008;Martan L., Rachunek efektywności rzeczowych przedsięwzięć inwestycyjnych,Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2002;Nahotko S., Rachunek ekonomiczny w modelowaniu efektywności procesówinnowacyjnych w przedsiębiorstwie, Prace Naukowe Instytutu Organizacji i ZarządzaniaPolitechniki Wrocławskiej nr 62, Seria Monografia nr 25, Wrocław 1992;Nowak E. (red.), Ocena efektywności przedsięwzięć gospodarczych, Wyd. AkademiiEkonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 1998;Rogowski W., Rachunek efektywności przedsięwzięć inwestycyjnych, OficynaWydawnicza, Kraków 2004;Rutkowski A., Zarządzanie finansami, PWE, Warszawa 2003;Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa;Wajda W., Ekonomiczna efektywność inwestycji w gospodarce rynkowej,Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1991.Wrzosek S. (red.), Ocena efektywności inwestycji, Wydawnictwo UniwersytetuEkonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2008;SummaryThe character of innovations differ in the fundamental aspects from others typesof investments and need a special approach to economic appraisal. Since that assumptionthe classic approach to economic appraisal has to be verified the application tovalue these types of projects. The objective in the article was than to prove that someof classic methodology of economic appraisal can be still using in valuation processof innovation projects despite their individual features.Translated by Adam Kałowski
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011Jarosław RopęgaUniwersytet ŁódzkiPROCES NIEPOWODZEŃ GOSPODARCZYCHsektora MSPWprowadzenieW środkach masowego przekazu można dostrzec szereg odwołań do zjawiskaniepowodzeń gospodarczych. Większość informacji dotyczy opisu wydarzeń,jakimi są niepowodzenia gospodarcze firm oraz następstwa, jakie onepowodują zarówno w stosunku do pracowników, kierownictwa firm, jak i otoczeniaw wymiarze gospodarczym, a także często społecznym. Brak jest częstoszczegółowych informacji mogących wyjaśnić przyczyny zajścia tego zjawiska,w szczególności zaś procesu, który w sumie doprowadził do niepowodzeniagospodarczego (jednym z jego przejawów może być fizyczna likwidacja firmy).Szczególnie w obszarze sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) procesniepowodzeń jest słabo opisany, dodatkowo wiele analiz wykorzystującychwskaźniki finansowe zostało przygotowanych w oparciu o sektor dużych firmi nie sprawdza się na poziomie potrzeb MSP. W związku z tym coraz bardziejniezbędne jest stosowanie innowacyjnych narzędzi zarządzania w procesieidentyfikacji przyczyn i symptomów powodujących zagrożenia dla funkcjonowaniasektora MSP.
160 Jarosław Ropęga1. Niepowodzenie jako procesZjawisko niepowodzenia gospodarczego zajmuje badaczy od lat 30.ubiegłego wieku. Analizowano je z różnych punktów widzenia, zarówno odstrony wskaźników odróżniających firmy zagrożone upadłością od odnoszącychsukces, poprzez modele statystyczne służące predykcji upadłości, jakteż od strony analizy przyczyn i procesu prowadzącego do upadku. To ostatniezagadnienie wydaje się mieć szczególne znaczenie dla zapobiegania przyszłymniepowodzeniom gospodarczym. Zrozumienie pierwotnych przyczynkryzysu w firmie oraz sekwencji zdarzeń prowadzących do niepowodzeniadaje podstawę do budowy narzędzi wczesnego ostrzegania przed upadłością.Do upadku przedsiębiorstwa może oczywiście dojść w sposób nagły,np. w przypadku wystąpienia nieprzewidzianych zdarzeń, takich jak klęskiżywiołowe czy też likwidacja jedynego odbiorcy lub dostawcy. Jednakw wielu przypadkach jest to długotrwały, stopniowy proces narastania kryzysuw przedsiębiorstwie, który niedostrzeżony w porę i nienaprawiony możedoprowadzić do upadku firmy.Jednymi z pierwszych i najbardziej rozpowszechnionymi badaniami naddynamiką 1 niepowodzenia są badania J. Argentiego 2 , który wyróżnił trzy specyficzneścieżki (trajektorie) niepowodzenia, przypisując im różne kombinacjeprzyczyn i symptomów. Klasyfikację tę uzupełnili i rozwinęli późniejH. Ooghe i S. De Prijcker 3 , w której wyraźnie zostały zaznaczone błędyw zarządzaniu prowadzące do niepowodzenia oraz charakterystyczne symptomydla każdej ścieżki 4 .Wielu badaczy opisuje proces upadku jako bardzo ogólną drogę, podzielonąna poszczególne fazy, przez które przechodzą upadające firmy.1Można wyróżnić również podejście statyczne, polegające głównie na wyróżnieniu czynnikówniepowodzenia, takich jak przyczyny i symptomy, lub analizie wpływu jednej lub kilkuzmiennych (np. wieku, wielkości, branży) na niepowodzenie. Por. N. Crutzen, D. VanCaillie, The business failure process: an integrative model of the literature, Working paper:Entrepreneurship and Innovation, University of Liege, October 2007.2J. Argenti, Corporate Collapse: The Causes and Symptoms, McGraw Hill, London 1976.3H. Ooghe, S. De Prijcker, Failure process and causes of company bankruptcy: a typology,Working Paper, Universitet Gent, 2006.4Więcej na ten temat: J. Ropęga, Analiza wybranych ścieżek niepowodzeń gospodarczych firmsektora MSP [w:] Strategie zarządzania mikro i małymi przedsiębiorstwami, <strong>Zeszyt</strong>y Naukowe nr585, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2010, s. 337-343.
Proces niepowodzeń gospodarczych sektora MSP161Takie podejście prezentują np. S. Sharma i V. Mahajan 5 , R.I. Sutton 6 ,D. Hambrick i R. D’Aveni 7 , Koksal i D. Arditi 8 , J.P. Sheppard i S. Chowdury 9 ,a także N. Crutzen i D. Van Caillie 10 , którzy dokonali próby ujednolicenia prezentowanychw literaturze modeli niepowodzenia.Opierając się na badaniach cytowanych wyżej autorów, można wyróżnićnastępujące etapy prowadzące do niepowodzenia gospodarczego: pojawienie sięźródeł niepowodzenia, które powodują zachwianie równowagi wewnątrz firmyi pozycji strategicznej, następnie pojawiają się symptomy pogarszającej się kondycjifirmy, w wyniku braku reakcji na nie lub błędnych działań naprawczych następujepogłębienie negatywnych symptomów, zwłaszcza w sferze finansowej przedsiębiorstwa.Ostatnią fazą jest bankructwo/likwidacja firmy. Jest to ogólny modelupadku, mogący zaistnieć w każdym typie przedsiębiorstwa.Odnosząc wyżej zaprezentowane rozważania do specyfiki sektora MSP,należy zwrócić uwagę na aspekty charakterystyczne dla tych podmiotów.Szczególnie istotne wydaje się bardzo silne związanie firmy z osobą właścicielabędącego menedżerem, co niesie za sobą konsekwencje we wszystkichobszarach działania firmy. Widoczne jest to zwłaszcza w pierwszych fazach rozwojuorganizacji. Zwłaszcza faza założycielska, która jest praktycznie całkowiciezwiązana z osobą przedsiębiorcy, jego postawami, motywami, zdolnościamii koncepcją patrzenia na świat, może być kluczowym czynnikiem decydującymo przetrwaniu lub porażce firmy. Czynniki związane z osobą właścicielaArgenti 11 określa jako „wrodzone” wady firmy (inherent defects).Do takich czynników zaliczyć można:1. Cechy właściciela będącego menedżerem. Kluczowe decyzje dotyczącefirmy podejmowane są na ogół przez jedną osobę – właścicielamenedżera. Jego cechy i postawy determinują sposób zarządzaniaw małej firmie oraz prawdopodobieństwo sukcesu lub upadku.5S. Sharma, V. Mahajan, Early warning indicators of business failure, „Journal ofMarketing” Fall 1980, vol. 44, s. 80-89.6R.I. Sutton, The process of organizational death: disbanding and reconnecting,„Administrative Science Quarterly” 1987, no. 32, s. 542-569.7D. Hambrick, R. D’Aveni, Large Corporate Failures as Downward Spirals,„Administrative Science Quarterly” 1988, no. 33, s. 1-23.8A. Koksal, D. Arditi, An input/output model for business failures in the construction industry,„Journal of Construction Research” 2004, vol. 5, no. 1, s. 1-16.9J.P. Sheppard, S. Chowdhury, Riding the Wrong Wave: Organizational Failure as a FailedTurnaround, „Long Range Planning” 2005, no. 38, s. 239-260.10N. Crutzen, D. Van Caillie, dz. cyt.11J. Argenti, dz. cyt.
162 Jarosław RopęgaW zależności od tego, jakim zestawem doświadczeń i umiejętnościdysponuje właściciel, taka będzie jakość zarządzania w firmie 12 .2. Izolację. Właściciele małych firm nie mają okazji do wzajemnejdyskusji albo do dzielenia się problemami, tak jak to ma miejscew większych przedsiębiorstwach. Występuje również brak dostatecznejwiedzy i informacji o otoczeniu 13 .3. Brak czasu. Skupienie kluczowych funkcji w jednym ręku powodujebrak czasu oraz pracę pod bardzo dużą presją 14 .Analizując źródła niepowodzenia, nie można rozpatrywać ich jako jednegolub kilku oderwanych od siebie czynników, pochodzących tylko z otoczenia lubtylko z wnętrza organizacji, lecz należy je rozważać jako relacje między tymiobszarami, zwłaszcza w kontekście reakcji na zmiany zachodzące w otoczeniu.Pierwszym obszarem czynników powodujących niepowodzeniepochodzącym z wnętrza organizacji i bezpośrednio związanym z „wrodzonymiwadami” małych firm jest obszar decyzji właściciela menedżera.Najważniejszymi przyczynami z tej kategorii są:––brak wykształcenia związanego z prowadzeniem biznesu 15 ,––brak znajomości otoczenia 16 ,––niechęć do rezygnacji z wybranych celów 17 ,––problemy osobiste właściciela 18 ,––zbytni optymizm i skłonność do ryzyka, zaślepienie 19 ,––brak innowacji 20 .12P.I. Jennings, G. Beaver, The managerial dimension of small business failure, „Journalof Strategic Change” 1995, vol. 4, s. 185-200; R. Peacock, Failure and assistance of smallfirms 2000, www.sbeducation.info/serv03.htm (29.11.2007); D.E. Gumpert, D.P. Boyd, The lonelinessof the small-business owner, Harvard Business Review, November-December 1984,s. 18-24; J. Argenti, dz. cyt.13R. Peacock, dz. cyt.; D.E. Gumpert, D.P. Boyd, dz. cyt.; C.M. Larson, R.C. Clute, TheFailure Syndrome, „American Journal of Small Business”, October 1979, vol. 4, no. 2, s. 35-43.14R. Peacock, dz. cyt.15A. Koksal, D. Arditi, dz. cyt.; L.R. Gaskill, H.E. Van Auken, R. Manning, A FactorAnalytic Study of the Perceived Causes of Small Business Failure, „Journal of Small BusinessManagement”, October 1993, vol. 31, no. 4; C.M. Larson, R.C. Clute, dz. cyt.; J. Baldwin i inni,cyt. za: T. Korol, B. Prusak, Upadłość przedsiębiorstw a wykorzystanie sztucznej inteligencji,CeDeWu, Warszawa 2005; H. Ooghe, S. De Prijcker, dz. cyt.16J. Watson, J. Everett, Do Small Businesses Have High Failure Rates?, „International SmallBusiness Journal” 1996, vol. 34, no. 4; H. Ooghe, S. De Prijcker, dz. cyt.17J. Watson, J. Everett, dz. cyt.18J. Baldwin i inni cyt. za T. Korol, B. Prusak, dz. cyt.19H. Ooghe, S. De Prijcker, dz. cyt.20S. Nelton, Ten Key Threats to Succes, Nation’s Business, June 1992.
Proces niepowodzeń gospodarczych sektora MSP163Wyniki przeprowadzonych przez autora badań 21 uwidaczniają błędy wynikającez braku wiedzy z zakresu zarządzania, czego skutkiem jest brak strategiifunkcjonowania firmy, niedostrzeganie znaczenia czynników odpowiedzialnychza pozycję konkurencyjną biznesu, takich jak innowacje i zarządzanie wiedzą.Oprócz jakości zarządzania i decyzji właściciela w kontekście wnętrzaorganizacji można również wyróżnić następujące obszary czynników niepowodzenia22 : obszar finansów przedsiębiorstwa, obszar marketingu i dystrybucji,obszar zasobów ludzkich, obszar techniki i innowacji.Do najważniejszych czynników w obszarze finansów przedsiębiorstwazaliczyć można:––brak kontroli finansowej (złe zarządzanie kapitałem przedsiębiorstwa,brak odpowiedniej polityki finansowej) 23 ,––brak kapitału lub innych zasobów 24 ,––zbyt niski kapitał początkowy 25 ,––zbyt duże zadłużenie 26 .W ramach tej grupy czynników w efekcie przeprowadzonych badań nauwagę zasługują: zbyt niski kapitał początkowy, złe zarządzanie kapitałem,zbyt duże zadłużenie, zbyt duże inwestycje. Z punktu widzenia początkowychokresów funkcjonowania firmy istotną przyczyną jest zbyt niski kapitałpoczątkowy, często niedostosowany do zbyt dużych inwestycji.21Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu „Symptomy upadku małej firmy.Konsekwencje społeczno-gospodarcze. Polityka przeciwdziałania”, nr projektu 1 H02D 055 30, nrumowy 0926/H03/2006/30, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.Celem badań było między innymi poznanie opinii przedsiębiorców na temat przyczyn i symptomówupadku małych firm. Badania zostały przeprowadzone w 314 firmach za pomocą ankietyoraz uzupełnione 51 wywiadami pogłębionymi z przedsiębiorcami oraz pracownikami instytucjiotoczenia biznesu.22Opracowanie własne.23A. Knap-Stefaniuk, Kryzys w organizacji – i co dalej?, Zarządzanie Zmianami,Biuletyn Polish Open University, nr 10(10), październik 2007, www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn,(02.11.2007); T. Korol, B. Prusak, dz. cyt.; H. Ooghe, S. De Prijcker, dz. cyt.24A. Zelek, Zarządzanie kryzysem w przedsiębiorstwie – perspektywa strategiczna,ORGMASZ, Warszawa 2003; A. Koksal, D. Arditi, dz. cyt.; S. Nelton, dz. cyt.; P. Dominiak,Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2005; K. Keasey,R. Watson, Non-financial Symptoms and the Prediction of Small Company Failure: a Test ofArgenti’s Hypotheses, Journal of Business Finance & Accounting, Autumn 1987; H. Ooghe,S. De Prijcker, dz. cyt.25G. Hall, B. Young, Factors Associated with Insolvency Among Small Firms, InternationalSmall Business Journal, 1991, no. 9, s. 2; D. North, R. Leigh, D. Smallbone, A Comparison ofSurviving and Non-surviving Small and Medium Sized Manufacturing Firms in London Duringthe 1980-s, 1991.26H. Ooghe, S. De Prijcker, dz. cyt.
164 Jarosław RopęgaKolejny obszar funkcjonowania firmy, jakim jest obszar marketingui dystrybucji, silnie kształtuje pozycję firmy na rynku. W tym obszarze badaczewskazują najczęściej na:––niedostosowanie produktu do zmieniających się wymogów rynku 27 ,––starzenie się produktów i/lub usług 28 ,––złe decyzje dotyczące kierunków sprzedaży 29 ,––złą lokalizację 30 .Badania wykazały, że w obszarze marketingu i dystrybucji podstawowymbłędem jest niedostosowanie przez przedsiębiorców oferty swoich produktówdo potrzeb rynku. Przyczyna ta często łączy się z niewłaściwą politykącenową firmy lub z jej brakiem.Zasoby ludzkie to kolejny obszar czynników niepowodzenia wymienianyprzez badaczy:––brak wykwalifikowanej kadry 31 ,––brak identyfikacji pracowników z przedsiębiorstwem, rozczarowaniai frustracje zatrudnionych 32 ,––konflikty personalne 33 ,––oszustwa pracowników 34 .Potencjał ludzki nie jest chętnie wymieniany przez przedsiębiorców jakoczynnik mający kluczowy wpływ na losy firmy. W ramach błędów w obszarzezasobów ludzkich respondenci wyróżnili: brak wykwalifikowanej kadry, nieumiejętnemotywowanie pracowników, brak zespołu (pracownicy nie umiejąpracować w grupie).Ostatnią grupę przyczyn tworzy obszar techniki i innowacji. Wymienić tumożna zawodność techniki oraz przestarzałą technologię 35 . Wyniki badań pokazały,że niechęć do wprowadzenia nowych rozwiązań oraz przestarzała techno-27T. Korol, B. Prusak, dz. cyt.28A. Zelek, dz. cyt.; T. Korol, B. Prusak, dz. cyt.29S. Sudoł, Przyczyny rozwoju i upadku polskich przedsiębiorstw przemysłowych w okresietransformacji gospodarczej lat 1990-2000. Referaty Kongresowe – Sesja IV, Przedsiębiorczośći konkurencyjność, <strong>Zeszyt</strong> 15, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2001; J. Baldwini inni cyt. za T. Korol, B. Prusak, dz. cyt.30P.I. Jennings, G. Beaver, The managerial dimension of small business failure, „Journal ofStrategic Change” 1995, vol. 4, s. 185-200; T. Korol, B. Prusak, dz. cyt.31A. Knap-Stefaniuk, dz. cyt.; J. Baldwin i inni cyt. za T. Korol, B. Prusak, dz. cyt.,H. Ooghe, S. De Prijcker, dz. cyt.32A. Knap-Stefaniuk, dz. cyt.33A. Zelek, dz. cyt.34A. Koksal, D. Arditi, dz. cyt.; P.L. Jennings, G. Beaver, 1995, dz. cyt.35A. Knap-Stefaniuk, dz. cyt.; J. Baldwin i inni, cyt. za T. Korol, B. Prusak, dz. cyt.
Proces niepowodzeń gospodarczych sektora MSP165logia w porównaniu z konkurencją stanowią dominujące przyczyny w ramachbłędów w zakresie technik i innowacji. Brak innowacji jest dużym zagrożeniemzwłaszcza w małych firmach, gdyż prowadzi do marginalizacji firm w dobie dynamicznychzmian w otoczeniu. Błędami popełnionymi w tym obszarze działalnościfirmy, które mogą doprowadzić do kryzysu i w efekcie niepowodzenia, są:––brak u przedsiębiorcy świadomości znaczenia innowacji,––niechęć do innowacji,––starzenie się technologii w stosunku do technologii wykorzystywanychprzez konkurentów,––brak możliwości redukcji kosztów procesu,––brak możliwości poprawy jakości procesu.Wymienione błędy są często wynikiem wielu miesięcy zaniedbań zestrony przedsiębiorcy. Tradycyjnie wielu zarządzających firmami nie uznajeskładowych tej kategorii za istotne dla ich konkretnej organizacji. Okazuje sięjednak, że w wyniku globalizacji konkurenci są w stanie błyskawicznie wykorzystaćprzewagę w tym zakresie, często bez względu na dystans, jaki ichdzieli od rynków docelowych. Niepokojący jest fakt, że wiele firm nie widziswoich szans w innowacyjności 36 , mimo że nie są w stanie konkurować cenąz uwagi na wysoki koszt wynagrodzeń.Przedstawione obszary działań wewnątrz firmy nie pozostają w oderwaniuod jej otoczenia. Otoczenie ogólne, inaczej makrootoczenie, poprzeznp. decyzje rządu, koniunkturę w kraju i na świecie, oddziałuje zarównona przedsiębiorcę, jak i na politykę firmy, a także ma wpływ na partnerówprzedsiębiorstwa w jego najbliższym otoczeniu. Jak wynika z badań przeprowadzonychw ramach projektu, skutki światowego kryzysu finansowego(2007-2009) miały niewątpliwie duży wpływ na wysoki procent wskazańzłej koniunktury gospodarczej na świecie (22,2%) jako najbardziejistotnego czynnika niepowodzenia małych firm.Najbliższe otoczenie przedsiębiorstwa tworzy drugą grupę przyczynw modelu. Przedsiębiorstwo cały czas wchodzi w interakcje z klientami,dostawcami, konkurentami, bankami i akcjonariuszami. Interakcjeprzedsiębiorstwa z jego najbliższym otoczeniem determinują jego rozwójw pozytywnym lub negatywnym kierunku. Przedsiębiorstwa postrze-36Badania przeprowadzone przez PKPP Lewiatan wykazały, że 51% firm uznaje, że ścieżkainnowacyjności nie jest dla nich rozwiązaniem (brak szans, małe i bardzo małe szansełącznie) http://www.pkpplewiatan.pl/opinie/gospodarka/3/obawy_i_szanse_przedsi281biorstw_w_21_r_(21.11.2009).
166 Jarosław Ropęgagają wzrost konkurencji oraz zatory płatnicze w sektorze jako jednez najważniejszych czynników niepowodzenia 37 .Podobnych wniosków dostarczyły badania ankietowe przeprowadzonew ramach projektu. Przedsiębiorcy potwierdzili, że ryzyko zatorów płatniczychjest stale obecne w polskiej gospodarce (8,66% wskazań w tym obszarze).Zdolność firmy do dostosowania się do wymogów otoczenia determinujejej pozycję strategiczną. W wyniku niepodejmowania koniecznychzmian strategicznych lub podejmowania decyzji nieadekwatnych do zmianw otoczeniu pozycja strategiczna firmy się pogarsza.Podczas pierwszej fazy jeden lub kilka niekorzystnych czynników mogąrozwijać się niezauważone przez otoczenie zewnętrzne, a nawet przez zarządzającychfirmą. Pogarszanie się pozycji strategicznej firmy powoduje pojawieniesię symptomów tej niekorzystnej sytuacji.Istotne jest, z punktu widzenia zapobiegania upadkowi, jak najwcześniejszezauważenie negatywnych sygnałów płynących z organizacji, czylijeszcze przed zauważeniem pogorszenia sytuacji firmy przez obserwatorówzewnętrznych. Wtedy odpowiednia reakcja na takie symptomy może spowodowaćzejście ze ścieżki upadku. W małych i średnich firmach formy prowadzonejewidencji księgowej często nie pozwalają na zastosowanie rozbudowanejanalizy finansowej, jednakże podstawowe wskaźniki mówiąceo słabnącej kondycji przedsiębiorstwa w połączeniu z analizą symptomówpozafinansowych mogą skłonić właściciela do podjęcia działań naprawczych.Szereg autorów wymienia następujące symptomy finansowe jako kluczowedla rozpoznania pogarszającej się sytuacji firmy 38 :––spadek sprzedaży i zysku,––wzrost kosztów działalności w stosunku do wysokości sprzedaży,––pogorszenie przepływów pieniężnych i spadek płynności,––wzrost poziomu zadłużenia,––wzrost stanu zapasów z powodu przeszacowanej sprzedaży,––rosnąca suma należności przeterminowanych.37Badania A. Zelek wykazały, że dla 53% badanych firm presja konkurencji ma najistotniejszeznaczenie jako przyczyna kryzysu, na drugim miejscu (50%) znalazły się zatory płatniczew sektorze, kolejnym istotnym czynnikiem był napływ kapitału zagranicznego (28% odpowiedzi).Por. A. Zelek, dz. cyt.38Opracowanie własne na podstawie: L. Bednarski, Analiza finansowa przedsiębiorstwa,PWE, Warszawa 2001; A. Zelek, dz. cyt.; T. Korol, B. Prusak, dz. cyt.; N. Crutzen, D. VanCaillie, dz. cyt.; H. Ooghe, S. De Prijcker, dz. cyt.; S. Sharma, V. Mahajan, dz. cyt.; J. Argenti,dz. cyt.; A. Koksal, D. Arditi, dz. cyt.
Proces niepowodzeń gospodarczych sektora MSP167Wyniki badań ankietowych potwierdzają dużą wagę symptomów finansowychw prognozowaniu niepowodzenia. Dominującym symptomem sąbraki gotówki na bieżącą działalność firmy. Uwidaczniają one błędy popełnionewcześniej i ich oddziaływanie według respondentów jest powiązaneze spadkiem zysku oraz spadkiem sprzedaży, która nie rekompensuje rosnącychkosztów działalności firmy. Wymienione symptomy stanowią ponad 40%udzielonych odpowiedzi w tej kategorii. W efekcie właściciele małych firmczęsto zbyt późno dostrzegają obniżający się spadek płynności, co w przypadkukrótkoterminowych zobowiązań może powodować istotne zagrożeniesankcjami ze strony wierzycieli.Według wielu autorów spadek sprzedaży jest pierwszym istotnym symptomempogorszenia sytuacji firmy 39 , jednakże respondenci nie wskazali gojako najbardziej istotnego symptomu, co może rodzić podejrzenia, że możebyć on ignorowany przez część przedsiębiorców, co w efekcie daje dalszepogorszenie kondycji finansowej firmy.W przeprowadzonych w ramach projektu badaniach jakościowych właścicielemałych i średnich firm w 95% przypadków deklarowali, że przeprowadzająanalizę przychodów i kosztów oraz porównują je z danymiz poprzednich okresów.Badania wykazały, że brakuje natomiast całościowego spojrzenia nafirmę przez właściciela, zwłaszcza nie utożsamia on wielu symptomów pozafinansowych(np. brak biznesplanu, problemy z dystrybucją, konflikty personalne)z pogarszającą się kondycją firmy i zagrożeniami z tego wynikającymi.Badani przedsiębiorcy zwracali również uwagę na barierę czasupoświęcanego na analizę firmy. Kompleksowa analiza bywa czasochłonnai uciążliwa dla przedsiębiorcy (zwłaszcza gdy brakuje odpowiedniej wiedzyi narzędzi), który nierzadko sam prowadzi firmę i większość czasu poświęcana działalność operacyjną.39Np. wyniki badań A. Zelek z 2002 roku na 150 polskich przedsiębiorstwach pokazują, żedo trzech kluczowych symptomów upadłości o charakterze finansowym należą: spadek przychodówze sprzedaży (ok. 58% firm upadłych obserwowało wcześniej takie sygnały), spadekpoziomu zysku operacyjnego (zauważone u 50% firm upadłych) oraz utrata płynności finansowej(w ponad 44% przypadków upadłości). A. Zelek, dz. cyt.
168 Jarosław RopęgaSymptomy o charakterze pozafinansowym można pogrupować w kilkaobszarów. Są to symptomy związane z 40 :––obszarem decyzji właściciela menedżera,––obszarem orientacji rynkowej,––obszarem zasobów ludzkich,––obszarem technik i innowacji.Wymienionym kryteriom można przypisać następujące grupy symptomów:Symptomy związane z obszarem decyzji właściciela menedżera 41 : nieprzyjmowanieporad doświadczonych i wykwalifikowanych doradców, niechęćdo delegowania uprawnień, trzymanie władzy we własnym ręku, brakkontroli wewnętrznej (w tym finansowej), brak przyszłościowych i realnychplanów rozwoju przedsiębiorstwa, brak biznesplanu.Symptomy związane z obszarem orientacji rynkowej 42 : utrata pozytywnegowizerunku firmy, problemy z dystrybucją, utrata zaufania ze strony kontrahentów,mniejsze nakłady na reklamę, spadek udziału w rynku.Symptomy związane z obszarem zasobów ludzkich 43 : konflikty personalnew organizacji, obniżenie wydajności pracy, spadek morale pracowników,częste zmiany na stanowiskach kierowniczych, brak rozwoju pracowników.Symptomy związane z obszarem technik i innowacji 44 : rosnące kosztydziałalności operacyjnej, wydłużenie czasu realizacji zamówień/usług, obniżeniejakości produktów/usług.Szczególnie ostatnia grupa symptomów, wiążąca się zarówno z innowacjamiproduktowymi, procesowymi, organizacyjnymi oraz marketingowymi, powinnabyć diagnozowana w systemie zarządzania współczesnymi małymi i średnimi firmami.Wielu przedsiębiorców nie dostrzega zarówno związku między brakieminnowacji a pogarszającą się sytuacją firmy, jak i możliwości wykorzystania innowacyjnychnarzędzi do identyfikowania wczesnych sygnałów ostrzegawczych.40Por. C.M. Larson, R.C. Clute, dz. cyt.; R.N. Lussier, S. Pfeifer, A comparison ofBusiness Success versus Failure Variables between U.S. and Central Eastern Europe CroatianEntrepreneurs, Entrepreneurship Theory and Practice, Summer 2000, s. 59-67; H. Ooghe,S. De Prijcker, dz. cyt.; Z.M. Sori, M.A.A. Hamid, A. Nassir, Forecasting Financial Problemsin Emerging Capital Markets (August 2006). SSRN: http://ssrn.com/abstract=924102,(02.11.2007); Jennings, Beaver, dz. cyt.41C.M. Larson, R.C. Clute, dz. cyt.; R.N. Lussier, S. Pfeifer, dz. cyt.; L. Bednarski, Analizafinansowa przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2001.42A. Zelek, dz. cyt.; L. Bednarski, dz. cyt.43A. Zelek, dz. cyt.; L. Bednarski, dz. cyt.; A. Zelek, A. Gwarek, Symptomy kryzysu organizacji,„Firma i Rynek” 2000, nr 2.44A. Zelek, dz. cyt.; H. Ooghe, S. De Prijcker, dz. cyt.; A. Koksal, D. Arditi, dz. cyt.
Proces niepowodzeń gospodarczych sektora MSP169Wyniki badań ankietowych wskazują, że do najistotniejszych symptomówpozafinansowych zalicza się: brak kontroli wewnętrznej, brak biznesplanu,utratę zaufania ze strony kontrahentów, obniżenie wydajności pracy,obniżenie jakości produktów i usług 45 .Brak kontroli wewnętrznej pozbawia przedsiębiorcę możliwości monitorowaniakondycji firmy i zabezpieczenia na przykład przed utratą płynności.Utrata zaufania ze strony kontrahentów może być typowym sygnałem ostrzegawczym,którego natężenie jest zmienne i dopiero najbardziej spektakularnareakcja jest dostrzegana – zerwanie kontraktu lub brak jego kontynuacji.W efekcie negatywnych zmian w firmie pojawiają się także sygnały ostrzegawczezwiązane z dystrybucją, której efektem może być niedotrzymanie terminudostawy lub zła jakość produktu i/lub usługi. Potencjał ludzki często jestniedostrzeganą składową systemu małych firm. Obniżenie wydajności pracyjest głównie dostrzegane w momencie istotnych negatywnych zmian. Jest tow szczególności wynikiem braku systemu monitoringu i oceny pracowników.Przeprowadzone badania potwierdziły panujące opinie, że sytuacja kryzysowaw przedsiębiorstwie staje się zauważalna dopiero wtedy, gdy istniejąjuż dość oczywiste jej objawy. Wyraźne skutki finansowe pogarszającejsię kondycji przedsiębiorstwa stanowiły najistotniejsze symptomykryzysu. Niedostrzeganie w spadku sprzedaży pierwszego sygnału ostrzegawczegomoże nie pozwolić na podjęcie z odpowiednim wyprzedzeniem krokównaprawczych zmierzających do zatrzymania procesu niepowodzenia.Koncepcja „spirali spadkowej” (downward spiral) przedstawiona przezD.C. Hambricka i R. D’Aveni mówi, że kolejne błędne decyzje lub ignorowaniesygnałów ostrzegawczych powodują jeszcze większe pogorszenie pozycjii kondycji firmy. Im dalej firma posuwa się w dół spirali, tym trudniej zatrzymaćten proces i zejść z drogi upadku.Podobny scenariusz kryzysu prowadzącego do upadłości prezentująWeitzel i Johnson 46 : zaślepienie, bezczynność, błędy w działaniu, kryzys, braklub nieumiejętne podjęcie działań antykryzysowych, upadłość.W kolejnym etapie procesu niepowodzenia firma na ogół nie może jużzawrócić ze ścieżki upadku. Jej sytuacja finansowa jest bardzo pogorszona:45Szczegółowe wyniki badań ankietowych w zakresie symptomów por. J. Ropęga, Analizasymptomów niepowodzenia jako podstawa do budowy narzędzi wczesnego ostrzegania przedupadkiem MSP [w:] A. Stabryła (red.), Systemy controllingu, monitoringu i audytu, Mfiles.pl,Kraków 2010, s. 153-169.46Cyt. za F. Bławat (red.), Przetrwanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, Sci.Publ. Group, Gdańsk 2004.
170 Jarosław Ropęgapłynność jest bardzo niska, a zadłużenie wysokie. To powoduje utratę zaufaniapartnerów biznesowych i żądania szybkiej spłaty długów. Na tym etapieprocesu firma jest postrzegana jako „teoretyczny bankrut” (niewypłacalnośći brak płynności). D. Czajka podaje następujące przejawy i wskaźniki obrazującepoziom i dynamikę kryzysu finansowego, które dają podstawę do ogłoszeniaupadłości (tzw. test ekonomiczny) 47 :––ujemny wynik finansowy (nadwyżka kosztów nad przychodami),––zjawisko pętli kredytowej (narastanie odsetek od niespłacalnychi wymagalnych kredytów),––brak wystarczającego pokrycia bieżących potrzeb kapitału obrotowegoi finansowego,––częściowe lub całkowite zaprzestanie płacenia zobowiązań,––wyprzedaż lub obciążenie strategicznych dla istnienia firmy aktywów,––niewystarczający potencjał restrukturyzacyjny.Zakończenie procesu niepowodzenia oznacza wyjście z biznesu. Możesię ono odbyć zarówno przez likwidację, jak i upadłość. Decyzję o likwidacjipodejmuje sam właściciel, ma ona charakter dobrowolny i może być zrealizowanaw każdym czasie. Likwidacja ma na celu zakończenie działalności,które jest jednoznaczne z wykreśleniem z podmiotu rejestru. Likwidacja możeteż być następstwem ogłoszenia upadłości. Upadłość natomiast jest sytuacjąprawną, decyzja o niej jest podejmowana z zewnątrz. Podmiot gospodarczypo spełnieniu pewnych warunków musi być uznany za upadłego na wniosekwierzycieli, wspólników lub samego dłużnika. Małe firmy rzadko wybierajądrogę formalnej procedury upadłościowej, która jest czaso- i pracochłonnaoraz wiąże się z dużymi dodatkowymi kosztami całego postępowania. Wielefirm, szczególnie małych, po prostu zamyka swoją działalność, nie przeprowadzającprocesu upadłościowego przed sądem.PodsumowanieJak wynika z zaprezentowanych analiz proces niepowodzeń gospodarczychsektora MSP nie jest zjawiskiem jednowymiarowym opartym na prostejrelacji przyczyna – skutek. Przedsiębiorcy funkcjonujący we współczesnymotoczeniu są uczestnikami wielu złożonych działań, których następstwem jest47D. Czajka, Przedsiębiorstwo w kryzysie, upadłość lub układ, Wydawnictwo ZrzeszeniaPrawników Polskich, Warszawa 1999.
Proces niepowodzeń gospodarczych sektora MSP171wzrost, rozwój, ale także stagnacja czy likwidacja firmy. Zaprezentowaneanalizy potwierdzają istnienie procesu, który doprowadza do niepowodzeniagospodarczego. Zdanie sobie przez przedsiębiorcę odpowiednio wcześniesprawy z pojawiających się zagrożeń (często możliwych do zidentyfikowaniaw postaci symptomów) stwarza podstawy do zatrzymania się przed wejściemfirmy na trajektorię „spirali spadkowej”. Jednym ze sposobów na wczesnąreakcję jest stosowanie innowacyjnych rozwiązań w procesie zarządzaniaMSP. Jednym z nich może być dostępny na serwerach instytucji wspierającychfunkcjonowanie małych i średnich firm test pozwalający przedsiębiorcy uzyskaćinformacje o zagrożeniach dla funkcjonowania jego firmy i odpowiednioszybko zareagować.LiteraturaArgenti J., Corporate Collapse: The Causes and Symptoms, McGraw Hill, London1976;Bednarski L., Analiza finansowa przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2001;Bławat F. (red.), Przetrwanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, Sci.Publ. Group, Gdańsk 2004;Crutzen N., Van Caillie D., The business failure process: an integrative model ofthe literature, Working paper: Entrepreneurship and Innovation, University of Liege,October 2007;Czajka D., Przedsiębiorstwo w kryzysie, upadłość lub układ, WydawnictwoZrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 1999;Dominiak P., Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Wyd. Naukowe PWN,Warszawa 2005;Gaskill L.R., Van Auken H.E., Manning R., A Factor Analytic Study of the PerceivedCauses of Small Business Failure, „Journal of Small Business Management”,October 1993, vol. 31, no. 4;Gumpert D.E., Boyd D.P., The loneliness of the small-business owner, HarvardBusiness Review, November-December 1984, s. 18-24;Hall G., Young B., Factors Associated with Insolvency Among Small Firms,„International Small Business Journal” 1991, no. 9, s. 2;Hambrick D., D’Aveni R., Large Corporate Failures as Downward Spirals,„Administrative Science Quarterly” 1988, no. 33, s. 1-23;Jennings P.I., Beaver G., The managerial dimension of small business failure,„Journal of Strategic Change” 1995, vol. 4, s. 185-200;Jennings P.I., Beaver G., The managerial dimension of small business failure,„Journal of Strategic Change” 1995, vol. 4, s. 185-200;
172 Jarosław RopęgaKeasey K, Watson R., Non-financial Symptoms and the Prediction of SmallCompany Failure: a Test of Argenti’s Hypotheses, „Journal of Business Finance &Accounting”, Autumn 1987;Knap-Stefaniuk A., Kryzys w organizacji – i co dalej?, Zarządzanie Zmianami,Biuletyn Polish Open University, nr 10(10), październik 2007, www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn (02.11.2007);Koksal A., Arditi D., An input/output model for business failures in the constructionindustry, „Journal of Construction Research” 2004, vol. 5, no. 1, s. 1-16;Korol T., Prusak B., Upadłość przedsiębiorstw a wykorzystanie sztucznej inteligencji,CeDeWu, Warszawa 2005;Larson C.M., Clute R.C., The Failure Syndrome, „American Journal of SmallBusiness”, October 1979, vol. 4, no. 2, s. 35-43;Lussier R.N., Pfeifer S., A comparison of Business Success versus Failure Variablesbetween U.S. and Central Eastern Europe Croatian Entrepreneurs, EntrepreneurshipTheory and Practice, Summer 2000;Nelton S., Ten Key Threats to Succes, Nation’s Business, June 1992;North D., Leigh R., Smallbone D., A Comparison of Surviving and Non-survivingSmall and Medium Sized Manufacturing Firms in London During the 1980-s,1991;Ooghe H., De Prijcker S., Failure process and causes of company bankruptcy:a typology, Working Paper, Universitet Gent 2006;Peacock R., Failure and assistance of small firms, 2000, www.sbeducation.info/serv03.htm (29.11.2007);Ropęga J., Analiza symptomów niepowodzenia jako podstawa do budowynarzędzi wczesnego ostrzegania przed upadkiem MSP [w:] Stabryła A. (red.), Systemycontrollingu, monitoringu i audytu, Mfiles.pl, Kraków 2010;Ropęga J., Analiza wybranych ścieżek niepowodzeń gospodarczych firm sektoraMSP [w:] Strategie zarządzania mikro i małymi przedsiębiorstwami, <strong>Zeszyt</strong>ynaukowe nr 585, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin2010;Sharma S., Mahajan V., Early warning indicators of business failure, „Journalof Marketing” Fall 1980, vol. 44;Sheppard J.P., Chowdhury S., Riding the Wrong Wave: Organizational Failureas a Failed Turnaround, „Long Range Planning” 2005, no. 38;Sori Z.M., Hamid M.A.A., Nassir A. Forecasting Financial Problems inEmerging Capital Markets (August 2006). SSRN: http://ssrn.com/abstract=924102,(02.11.2007);Sudoł S., Przyczyny rozwoju i upadku polskich przedsiębiorstw przemysłowychw okresie transformacji gospodarczej lat 1990-2000. Referaty Kongresowe – Sesja
Proces niepowodzeń gospodarczych sektora MSP173IV, Przedsiębiorczość i konkurencyjność, <strong>Zeszyt</strong> 15, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne,Warszawa 2001;Sutton R.I., The process of organizational death: disbanding and reconnecting,„Administrative Science Quarterly” 1987, no. 32;Watson, J. Everett J., Do Small Businesses Have High Failure Rates?, „InternationalSmall Business Journal” 1996, vol. 34;Zelek A., Zarządzanie kryzysem w przedsiębiorstwie – perspektywa strategiczna,ORGMASZ, Warszawa 2003;www.pkpplewiatan.pl/opinie/gospodarka.SummaryThe phenomenon of business failure takes researchers for many years and nowis becoming increasingly an area of analysis on the description of the process of itscourse and try to predict risk of its occurrence in the future. Presented text describesthe process of economic failures referring to the emergence of sources of failure,which cause an imbalance within the company and a strategic position, the emergenceof symptoms of deteriorating condition of the company, as a result of lack of responseor wrong is not the corrective action deepening of negative symptoms, especially inthe areas of finance companies and finally the bankruptcy / liquidation.Translated by Jarosław Ropęga
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011ARTUR RZEMPAŁAAkademia Morska w SzczecinieJOANNA RZEMPAŁAUniwersytet SzczecińskiOPTYMALIZACJA STRURTURY KAPITAŁOWEJ JAKONARZĘDZIE ZARZĄDZANIA WARTOŚCIĄ PORTFELAAKTYWÓW GRUPY KAPITAŁOWEJWprowadzenieCelem artykułu jest przedstawienie problematyki umorzenia udziałówjako narzędzia optymalizacji struktur kapitałowych, polegającego na obniżeniuwystępujących w spółkach kwot środków pieniężnych, w sposób zgodnyz przepisami prawa handlowego i cywilnego z jednoczesnym uwzględnieniemzałożenia, iż czynności te nie powinny pozbawić spółek możliwości dalszegoprowadzenia działalności. Umorzenie udziałów wiąże się z pojęciem obniżeniakapitału zakładowego.1. Ekonomiczne uzasadnienie obniżenia kapitałuDokonanie obniżenia kapitału zakładowego z jednoczesnym umorzeniemudziałów spółki leży w wyłącznej gestii wspólnika (wspólników) spółki.Jest to praktyka typowa w przypadku, gdy w ocenie udziałowców spółki jejkapitał zakładowy jest nadmierny w stosunku do potrzeb wynikających z realizowanychprzedsięwzięć, a zwrócony majątek przypadający na prawa udzia-
176 Artur Rzempała, Joanna Rzempałałowe może być korzystniej ulokowany w inny sposób. Zwrot części wkładówwpływa na podwyższenie stosunku kapitałów obcych do kapitałów własnychspółki, lecz w przypadku osiągnięcia przez nią zysku może zwiększyć stopęzwrotu z części inwestycji (wkładu) pozostawionej w spółce.Decyzja pod względem formalnym jest w zasadzie swobodna i podlegaograniczeniom jedynie w zakresie możliwości zaspokojenia lub zabezpieczeniawierzycieli spółki. W praktyce jednak obniżenie kapitału jestdecyzją o charakterze biznesowym – wspólnikowi przysługuje wprawdziepełne prawo „odkapitalizowania” spółki, nawet jeżeli miałoby tooznaczać w praktyce uniemożliwienie jej dalszego prowadzenia działalnościgospodarczej. Prawo to jest jednak zwykle wykonywane w oparciuo rachunek ekonomiczny. Określone parametry mogą bowiem wykazać, żeczęściowe lub nawet znaczne obniżenie kapitału zakładowego poprzez umorzenieczęści udziałów nie stanowi zagrożenia dla spółki, przeciwnie – optymalizacjastruktury kapitałowej poprzez obniżenie kapitału zakładowegomoże przynieść korzyści wspólnikowi bez uszczerbku dla spółki, a nawetpoprawę wskaźników rentowności jej działalności. Wskazanie ekonomicznejcelowości obniżenia kapitałów zakładowych może być również zasadnez socjalnego punktu widzenia.Gdyby zatem oprzeć się założeniu, iż ewentualne obniżenia kapitałównie powinny odebrać spółkom możliwości prawidłowego funkcjonowania,obniżenia te nie powinny być wyższe niż różnica pomiędzy obecną wartościąkapitałów własnych a wartością aktywów trwałych. Ograniczenie to wynikaz konieczności zachowania tzw. złotej reguły bilansowej, w myśl której całośćposiadanych przez przedsiębiorstwo aktywów trwałych powinna być finansowanaza pomocą kapitałów własnych.Przykładem zastosowania w praktyce koncepcji umorzenia udziałówza wynagrodzeniem, z jednoczesnym obniżeniem kapitału zakładowego,jako formy optymalizacji kapitałowej jest grupa kapitałowa ZCh„Police” S.A. Powyższe podejście zastosowano w stosunku do „Transtech”Usługi Sprzętowe i Transportowe sp. z o.o. – podmiotu w 100 proc. zależnego,działającego w ramach grupy kapitałowej ZCh „Police”. Spółkapowstała w 2001 r. w ramach realizacji procesu restrukturyzacji w formieoutsourcingu kapitałowego ZCh „Police”, przejmując jednocześnie majątekoraz pracowników zatrudnionych dotychczas w Zakładzie TransportuSamochodowego. W przypadku grupy kapitałowej „Police” optymalizacjastruktury kapitałowej zrealizowana została poprzez umorzenie
Optymalizacja struktury kapitałowej jako narzędzie zarządzania...177w spółce Transtech 66 136 udziałów o wartości nominalnej 50 zł każdy, skutkująceobniżeniem kapitału zakładowego o kwotę 3 306 800 zł.Praktyczna realizacja wymienionego przedsięwzięcia wymaga, zgodniez przepisami kodeksu spółek handlowych, dokonania następujących czynności 1 :––podjęcia uchwały o umorzeniu udziałów,––podjęcia uchwały o obniżeniu kapitału zakładowego,––zawarcia umowy zbycia udziałów,––przeprowadzenia postępowania konwokacyjnego,––dokonania rejestracji obniżenia kapitału zakładowego.Uchwała o umorzeniu udziałówUmorzenie jest czynnością zmierzającą do unicestwienia części bądźwszystkich udziałów i powoduje w konsekwencji likwidację określonejcząstki kapitału zakładowego lub samych udziałów. Stosując różne kryteria,możliwe jest wskazanie różnorodnych rodzajów umorzeń: dobrowolnei przymusowe, odpłatne i bez wynagrodzenia, z obniżenia kapitału zakładowegoi z czystego zysku, umorzenie automatyczne i sankcyjne. Najbardziejogólnym warunkiem dopuszczalności dokonania umorzenia w jakimkolwiektrybie jest, aby umowa zawierała stosowne postanowienia w tym zakresie.W przypadku umorzenia dobrowolnego opiera się ono na zgodnym zamiarzewspólnika oraz spółki. Treść art. 199 par. 1 ksh określa umorzenie dobrowolnejako dokonywane w drodze nabycia udziału przez spółkę. Z drugiej strony,zgodnie z art. 199 par. 2 ksh, umorzenie udziału wymaga uchwały zgromadzeniawspólników, która powinna określać w szczególności podstawę prawnąumorzenia (przepis aktu założycielskiego bądź umowy) i wysokość wynagrodzeniaprzysługującego wspólnikowi za umorzony udział. Konstrukcja umorzeniadobrowolnego wyraźnie zakłada, że dochodzi ono do skutku w drodzeumowy pomiędzy spółką a wspólnikiem.W praktyce ukształtowała się procedura obniżania kapitału zakładowegofinansowanego z umorzenia udziałów w taki sposób, iż podjęcie uchwałyo ich umorzeniu za zgodą wspólnika tworzy stosunek zobowiązaniowy,w ramach którego wspólnik zobligowany jest dopiero następczo przenieść naspółkę własność udziałów.1Ustawa z dnia 15 września 2000 r. kodeks spółek handlowych, DzU 2000, poz. 94, nr 1037.
178 Artur Rzempała, Joanna RzempałaUchwała o obniżeniu kapitału zakładowegoZgodnie z art. 263 par. 1 ksh uchwały o obniżeniu kapitału zakładowegopowinny określać wysokość, o jaką kapitał zakładowy ma być obniżony,oraz sposób obniżenia (w praktyce wskazuje również, które udziały podlegaćbędą unicestwieniu, oraz ich wartość nominalną). Sposobem obniżeniabędzie zatem wskazanie, że obniżenie kapitału dokonane zostaje przez umorzenieokreślonej liczby udziałów nabytych uprzednio przez spółkę. Uchwałao obniżeniu kapitału zawsze oznacza zmianę umowy spółki (aktów założycielskich),stąd konieczne będzie notarialne zaprotokołowanie uchwał oraz dokonanierejestracji obniżenia w Krajowym Rejestrze Sądowym. Nadto przyjętejest, że uchwała powinna wskazywać cel obniżenia kapitału. Cel obniżenianależy utożsamiać z celem gospodarczym. Z celu wynikają zatem skutki, jakiepowoduje ono dla majątku spółki, a więc że kwota uzyskana z obniżenia zostaniezwrócona wspólnikowi, a nie przeznaczona na pokrycie straty bilansowej.Umowa zbycia udziałówKolejną czynnością w ramach procedury powinno być, jak wspomniano,zawarcie umowy zbycia udziałów. Umowa powinna czynićzadość zarówno wymogom co do treści typowej umowy zbycia udziałów,jak i wymogom formalnym – dla swej ważności winna zostać zawartaw formie kwalifikowanej – pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi(art. 180 ksh). Umowy te muszą nadto wskazywać, iż nabyciedokonywane jest celem umorzenia. Powiązanie zbycia udziałów oraz proceduryumorzeniowej nakazuje również odnieść się do ceny zbycia jako surogatuwynagrodzenia umorzeniowego. Strony będą miały pełną swobodę odnośniedo ustalania wysokości wynagrodzenia umorzeniowego (w praktyce przyjmujesię wartość zgodną z wyceną dokonaną przez rzeczoznawcę).Postępowanie konwokcyjnePonieważ obniżenie kapitału zakładowego spółki może nieść potencjalnezagrożenie dla jej wierzycieli, kolejnym etapem procedury obniżenia kapitałujest postępowanie konwokacyjne (264 par. 1 ksh). Rozpoczyna się od ogłoszeniakierowanego przez spółkę do jej wierzycieli.Ogłoszenie zawiera informację o podjęciu uchwały o obniżeniu kapitałuzakładowego i wezwanie wierzycieli do wniesienia sprzeciwu, jeżelinie zgadzają się na obniżenie. Nie jest wystarczające samo powiadomienie
Optymalizacja struktury kapitałowej jako narzędzie zarządzania...179o obniżeniu kapitału ani też wezwanie do wniesienia sprzeciwu bez informacjio obniżeniu. Ogłoszenie powinno zostać opublikowane w Monitorze Sądowymi Gospodarczym. Nie może go zastąpić zawiadomienie skierowane bezpośredniodo wierzycieli.Przepisy nie precyzują treści ogłoszenia. W zasadzie można stwierdzić,że wystarczy wskazanie kwoty obniżenia, nie jest natomiast niezbędne ujawnieniejego sposobu ani celu obniżenia. O ile jednak sposób obniżenia pozostajebez wpływu na interes wierzycieli spółki, o tyle cel obniżenia może byćdla wierzycieli istotny (zwrot wkładów, pokrycie strat) i jego wskazanie możeleżeć w interesie spółki, gdyż może stanowić podstawę dla powstrzymania sięprzez wierzycieli od wniesienia sprzeciwu.Ogłoszenie powinno wskazywać termin do wniesienia sprzeciwu.Trzymiesięczny termin kodeksowy, liczony od dnia publikacji ogłoszenia, niemoże zostać przez spółkę skrócony, gdyż oznaczałoby to ograniczenie prawwierzycieli w postępowaniu konwokacyjnym. Dopuszczalne jest natomiastwydłużenie tego terminu, co jednak w praktyce zdarza się nader rzadko, gdyżw interesie spółki leży zazwyczaj jak najszybsze zakończenie postępowaniakonwokacyjnego.Ewentualne sprzeciwy wierzycieli kierowane będą do spółek, a nie dosądu rejestrowego. Ten bowiem bada prawidłowość przeprowadzenia postępowaniakonwokacyjnego dopiero po złożeniu przez spółki wniosków o rejestracjęobniżenia kapitału zakładowego. Przepisy ksh nie przewidują szczególnejformy sprzeciwu. Może zatem zostać wniesiony w jakiejkolwiek formie.Ze względów dowodowych jednak jest zwykle zgłaszany w formie pisemnej.Upływ terminu do wniesienia sprzeciwu powoduje wygaśnięcie prawa wierzyciela.Sprzeciw zgłoszony po terminie pozostanie bez wpływu na przebiegprocedury obniżenia kapitału.Brak reakcji ze strony wierzyciela na ogłoszenie i wezwanie oznacza, iżzgadza się on na obniżenie kapitału, jeżeli jednak złożył sprzeciw w wymaganymterminie, powinien zostać zaspokojony albo zabezpieczony. Wybórsposobu rozliczenia się z wierzycielem zależy od charakteru wierzytelnościi decyzję w tym zakresie podejmuje zarząd. Zasadniczo zaspokojone winnyzostać wierzytelności wymagalne i niesporne.
180 Artur Rzempała, Joanna RzempałaPostępowanie rejestracyjneWniosek o rejestrację obniżenia kapitału zakładowego zgłasza się doKRS wraz z uchwałą o obniżeniu, dowodem należytego zawiadomienia wierzycieli(wskazanie ogłoszenia w MSiG) oraz oświadczeniem wszystkichczłonków zarządu stwierdzającym, że wierzyciele, którzy w terminie zgłosilisprzeciw, zostali właściwie zaspokojeni lub zabezpieczeni (art. 265 par. 2 ksh).Sąd rejestrowy bada wniosek przede wszystkim pod kątem prawidłowościformalnej. Zgodność rzeczową bada w postępowaniu wyjaśniającym, jeżelipoweźmie wątpliwości co do zgodności danych zawartych we wniosku i stanemrzeczywistym. Kontrola ma zatem zakres ograniczony, jednakże w przypadkugdy wierzyciel (pomimo że nie jest uczestnikiem postępowania) powiadomisąd rejestrowy o fakcie braku zaspokojenia czy też zabezpieczenia, okolicznośćtaka jest przeszkodą w dokonaniu wpisu. Sąd rejestrowy odmówizatem wpisu, jeżeli twierdzenia wierzyciela uzna za zasadne. Ciężar dowoduspoczywa w tym przypadku na wierzycielu.Obniżenie kapitału zakładowego jako zmiana aktu założycielskiego(umowy spółki) jest skuteczne z chwilą dokonania wpisu w KRS 2 .OgraniczeniaObniżając kapitał zakładowy w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością,należy również zwrócić uwagę na przepis art. 233 par. 1 ksh, w myśl którego,jeżeli bilans sporządzony przez zarząd wykaże stratę przewyższającąsumę kapitałów zapasowego i rezerwowych oraz połowę kapitału zakładowego,zarząd jest obowiązany niezwłocznie zwołać zgromadzenie wspólnikóww celu powzięcia uchwały dotyczącej dalszego istnienia spółki. Fakt ten nieogranicza jednak możliwości podjęcia decyzji o obniżeniu kapitału – wymusijedynie określenie w uchwale stosownego „programu naprawczego”, którybędzie w możliwie jak najmniejszym stopniu stał w sprzeczności z powziętądecyzją o obniżeniu kapitału.2Por. M. Piszcz, M. Lis, Optymalizacja struktur kapitałowych wybranych spółek z wyłącznymudziałem ZCh „Police” S.A., Poznań 2004, s. 14.
Optymalizacja struktury kapitałowej jako narzędzie zarządzania...1812. Aspekty rachunkowe procesu dobrowolnego umorzenia udziałów zawynagrodzeniemZapisy w księgach spółki umarzającejEwidencja w księgach rachunkowych operacji odpłatnego nabycia przezspółkę z o.o. jej własnych udziałów oraz ich umorzenia powinna przebiegaćz uwzględnieniem art. 36a ustawy o rachunkowości 3 . Wynika z niego(m.in.), że w przypadku umorzenia udziałów własnych dodatnią różnicę międzyich wartością nominalną a ceną nabycia należy odnieść na kapitał zapasowy,a ujemną różnicę należy ująć jako zmniejszenie kapitału zapasowego.Pozostałą część ujemnej różnicy, przewyższającą kapitał zapasowy, ujmuje sięjako stratę z lat ubiegłych i opisuje w informacji dodatkowej w sprawozdaniufinansowym za rok, w którym nastąpiło obniżenie kapitału zakładowego 4 .Umorzenie udziałów w księgach rachunkowych przedstawione zostałow tabeli 1.Rachunkowe aspekty umorzenia udziałów w spółce dokonującej umorzeniaTabela 1.Opis operacjiWnKontoMaNabycie własnych udziałówod wspólnika:a) wartość według ceny nabyciaokreślonej z uwzględnieniem art.199 par. 2 ksh.b) zapłata byłemu wspólnikowiza nabyte udziałyUmorzenie nabytych udziałówz czystego zysku (w cenie nabycia)Umorzenie nabytych udziałóww drodze obniżenia kapitału zakładowego:a) wartość nominalna udziałów(w dacie rejestracji obniżeniaw KRS)14 „Krótkoterminoweaktywa finansowe”24 „Pozostałerozrachunki”82 „Podział wynikufinansowego” lub 81-2„Kapitał rezerwowy”80 „Kapitał zakładowy”24 „Pozostałe rozrachunki”10 „Kasa” lub 13-0„Rachunek bieżący”14 „Krótkoterminoweaktywa finansowe”14 „Krótkoterminoweaktywa finansowe”3Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, DzU 2002, nr. 76, poz. 694.4Dobrowolne umorzenie udziałów spółki z o.o., dodatek do <strong>Zeszyt</strong>ów MetodycznychRachunkowości 2010, nr 7(297).
182 Artur Rzempała, Joanna RzempałaRachunkowe aspekty umorzenia udziałów... (cd.)Tabela 1.Opis operacjiWnKontoMab) różnica między ceną nabyciaa wartością nominalną udziałuwłasnego:– nadwyżka wartości nominalnej– nadwyżka ceny nabycia dowysokości kapitału zapasowego– nadwyżka ceny nabycia powyżejkapitału zapasowego14 „Krótkoterminoweaktywa finansowe”81-1 „Kapitał zapasowy”82 „Podział wynikufinansowego”81-1 „Kapitał zapasowy”14 „Krótkoterminoweaktywa finansowe”14 „Krótkoterminoweaktywa finansowe”Ewentualny zryczałtowany podatekdochodowy z udziału w zyskachosób prawnych24 „Pozostałe rozrachunki”22 „Rozrachunki publicznoprawne”Źródło: Dobrowolne umorzenie udziałów spółki z o.o...., dz. cyt.3. Zapisy w księgach rachunkowych spółki sprzedającej udziały w celuich umorzeniaZbycie udziałów na rzecz spółki w celu ich umorzenia ujmuje się w księgachrachunkowych sprzedawcy na zasadach ogólnych przedstawionychw tabeli 2.Tabela 2.Rachunkowe aspekty umorzenia udziałów w spółce dokonującej sprzedaży udziałówOpis operacjiPrzychód z tytułu sprzedaży udziałówposiadanych w innych jednostkachWn24 „Pozostałe rozrachunki”KontoMa75-0 „Przychodyfinansowe”Wartość sprzedanych udziałów w cenienabycia – z uwzględnieniem odpisówaktualizujących ich wartośćWynagrodzenie za sprzedane udziały75-1 „Kosztyfinansowe”13-0 „Rachunekbieżący”Źródło: Dobrowolne umorzenie udziałów spółki z o.o...., dz. cyt.03 „Długoterminoweaktywa finansowe” lub14 „Krótkoterminoweaktywa finansowe”24 „Pozostałe rozrachunki”
Optymalizacja struktury kapitałowej jako narzędzie zarządzania...1834. Wpływ na wynik finansowy w spółce sprzedającej udziałyZasadniczą sprawą w ustaleniu wpływu na wynik finansowy proponowanejtransakcji jest ustalenie „nowej wartości godziwej” udziałów w spółce, którejudziały są umarzane, po uwzględnieniu transakcji umorzenia. Aktualizacjawartości godziwej będzie niezbędna, w celu ustalenia wartości odpisów, któremają bezpośredni wpływ na wynik finansowy spółki zbywającej udziały.W związku z powyższym wpływ transakcji na wynik spółki zbywającejudziały będzie przebiegał według schematu przedstawionego w tabeli 3.Tabela 3.Wpływ transakcji na wynik finansowy w spółce dokonującej sprzedaży udziałówLp.TreśćWpływna wynik1.Przychody z tytułu otrzymanej zapłaty za udziały ustalonew wartości rynkowej (liczba udziałów przeznaczonych do umorzenia× wartość rynkowa udziału – jeżeli w taki sposób zostanieustalone wynagrodzenie)+2.Koszty stanowiące wartość udziałów zbytych w celu umorzenia,w wartości nominalnej (liczba udziałów × wartość nominalna1 udziału)-3.Aktualizacja odpisu z tytułu wyceny wartości godziwejspółki po dokonaniu umorzenia. (Jeżeli ustalona wartośćgodziwa będzie równa dotychczasowej wartości księgowej,odpis z tytułu utraty wartości zostanie rozwiązany w przychodyw wysokości umorzenia)+/-4. Podatek dochodowy z tytułu udziału w zyskach (19%) z pozycji 1 zwolnienieŹródło: opracowanie własne na podstawie materiałów wewnętrznych ZCh„Police” S.A.
184 Artur Rzempała, Joanna Rzempała5. Aspekty podatkowe umorzenia udziałówJak wskazano w przepisach podatkowych, wynagrodzenie uzyskanez odpłatnego zbycia udziałów w celu umorzenia stanowi dla spółki dochód(przychód) z udziału w zyskach osób prawnych. Zgodnie bowiem z przepisemart. 10 ust. 1 pkt 2 updop, dochodem (przychodem) z udziału w zyskachosób prawnych jest dochód (przychód) faktycznie uzyskany z tego udziału,w tym także dochód uzyskany z odpłatnego zbycia udziałów na rzecz spółkiw celu umorzenia tych udziałów 5 . Należy jednak zauważyć, iż na podstawieart. 12 ust. 4 pkt 3 updop do przychodów nie zalicza się umorzenia udziałóww spółce, w tym kwot otrzymanych z odpłatnego zbycia udziałów na rzeczspółki w celu umorzenia tych udziałów – w części stanowiącej koszt ich nabyciabądź objęcia.Dochód ten podlega opodatkowaniu zryczałtowanym podatkiem dochodowymprzy zastosowaniu stawki 19% według zasad określonych w art. 22updop. Zryczałtowany podatek pobiera płatnik w dniu dokonywania wypłaty,tj. spółka, która nabyła udziały w celu ich umorzenia (art. 26 ust. 1 updop).Jednakże, zgodnie z art. 22 ust. 4 ustawy o podatku dochodowym odosób prawnych, zwalnia się od podatku dochodowego dochody (przychody)z dywidend oraz inne przychody z tytułu udziału w zyskach osób prawnych,jeżeli spełnione są łącznie następujące warunki:1. Wypłacającym dywidendę oraz inne przychody z tytułu udziałuw zyskach osób prawnych jest spółka będąca podatnikiempodatku dochodowego, mająca siedzibę lub zarząd na terytoriumRzeczypospolitej Polskiej.2. Uzyskującym dochody (przychody) z dywidend oraz inne przychodyz tytułu udziału w zyskach osób prawnych, o których mowaw pkt 1, jest spółka podlegająca w Rzeczypospolitej Polskiej lubw innym niż Rzeczpospolita Polska państwie członkowskim UniiEuropejskiej, lub w innym państwie należącym do EuropejskiegoObszaru Gospodarczego opodatkowaniu podatkiem dochodowymod całości swoich dochodów, bez względu na miejsce ich osiągania3. Spółka, o której mowa w pkt 2, posiada bezpośrednio nie mniej niż10% udziałów (akcji) w kapitale spółki, o której mowa w pkt 1.5Ustawa z dnia 5 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, DzU 2000, nr54, poz. 654, ze zm.
Optymalizacja struktury kapitałowej jako narzędzie zarządzania...1854. Odbiorcą dochodów (przychodów) z dywidend oraz innych przychodówz tytułu udziału w zyskach osób prawnych jest:––spółka, o której mowa w pkt 2, albo––zagraniczny zakład spółki, o której mowa w pkt 2.4a. Zwolnienie, o którym mowa w ust. 4, ma zastosowanie w przypadku,kiedy spółka uzyskująca dochody (przychody) z dywidendoraz inne przychody z tytułu udziału w zyskach osób prawnychmających siedzibę lub zarząd na terytorium RzeczypospolitejPolskiej posiada udziały (akcje) w spółce wypłacającej te należnościw wysokości, o której mowa w ust. 4 pkt 3, nieprzerwanieprzez okres dwóch lat.PodsumowanieKoncepcja umorzenia udziałów za wynagrodzeniem z jednoczesnymobniżeniem kapitału zakładowego znajduje szerokie zastosowanie w praktycefunkcjonowania grup kapitałowych. Jej zastosowanie ma miejsce w przypadku,gdy w ocenie udziałowców spółki jej kapitał zakładowy jest nadmiernyw stosunku do potrzeb wynikających z realizowanych przedsięwzięć.Realizacja przedsięwzięcia wymaga dokonania szeregu czynności o charakterzeformalnoprawnym, obejmujących w szczególności podjęcie uchwał o umorzeniuudziałów i obniżeniu kapitału zakładowego, zawarcie umowy zbyciaudziałów, przeprowadzenie postępowania konwokacyjnego oraz dokonanierejestracji obniżenia kapitału zakładowego. Niezależnie od korzyści zrealizowanychw obszarze przepływów pieniężnych przedstawione aspekty rachunkowetransakcji wskazują na możliwość wygenerowania dodatniego wpływuna wynik finansowy podmiotu dokonującego sprzedaży udziałów. W praktycefunkcjonowania grup kapitałowych sprzedaż udziałów w celu ich umorzeniajest neutralna podatkowo z punku widzenia obu podmiotów uczestniczącychw transakcji.
186 Artur Rzempała, Joanna RzempałaLiteraturaDobrowolne umorzenie udziałów spółki z o.o., dodatek do <strong>Zeszyt</strong>ów MetodycznychRachunkowości 2010, nr 7(297);Piszcz M., Lis M., Optymalizacja struktur kapitałowych wybranych spółekz wyłącznym udziałem ZCh „Police” S.A., Poznań 2004;Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, DzU 2002, nr. 76, poz. 694;Ustawa z dnia 15 września 2000 r. kodeks spółek handlowych, DzU 2000,nr 94, poz. 1037;Ustawa z dnia 5 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych, DzU2000, nr 54, poz. 654.SummarySale of shares in order to redeem for reward, while reducing the share capital, is oneof the practical forms of optimizing capital companies incorporated in the capitalgroups.Implementing the concept of redemption of shares required for a series of formalaction is prescribed by the Commercial Companies Code. Presented in the paper aspectsof accounting - tax confirmed the economic justification for the use to redeem the sharesat a lower capital as an effective form of management of cash flows within thegroup.Translated by Artur Rzempała and Joanna Rzempała
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011JERZY TUSZYŃSKIUniwersytet ŁódzkiROLA MIKROPRZEDSIĘBIORSTWW GOSPODARCE KRAJOWEJWprowadzenieJaką rolę pełnią mikroprzedsiębiorstwa w gospodarce krajowej? Czy sąw ogóle potrzebne? Jeżeli tak, to czy rozwijać ten sektor? Czy czynić metodamimakro- czy mikroekonomicznymi? Czym są dla gospodarki mikroprzedsiębiorstwa?Przedsiębiorcy w gospodarce odgrywają według Kenta (1999) pięćzasadniczych ról:––wprowadzają na rynek nowe produkty lub usługi;––wprowadzają nowe technologie poprawiające efektywność i obniżającekoszty;––tworzą całe nowe branże produktów i usług dla rynków do tej porynieistniejących;––odkrywają nowe źródła zasobów i/lub nowe sposoby eksploatacjizasobów istniejących;––reorganizują działające firmy 1 poprzez wprowadzanie innowacyjnychmetod organizacji i zarządzania.1A także całe branże.
188 Jerzy TuszyńskiWszystkie te działania w dużej mierze są udziałem mikroprzedsiębiorstw2 i wynikają z niezaprzeczalnego faktu, który Konfucjusz opisuje słowami:„wszystko, co teraz jest duże, kiedyś było małe, i nawet tysiąckilometrowapodróż zaczyna się od pierwszego kroku”.Wydaje się, że nie ma prawie żadnego dużego, znanego przedsiębiorstwaczy korporacji, które nie zaczynałyby swojego rozwoju od fazy mikroprzedsiębiorstwa3 .1. Rozwój mikroprzedsiębiorstw w Polsce po 1989 rokuW warunkach polskich dynamiczny rozwój mikro-, małych i średnichprzedsiębiorstw nastąpił po roku 1989 wraz ze zmianami systemowo-ustrojowymi.W ujęciu procesowym charakterystyczne wydaje się dla tego zjawiskaeksplozji przedsiębiorczości to, iż usunięcie ustrojowo-biurokratyczno-finansowychbarier wyzwoliło ogromny imperatyw działania w pewnych najbardziejprzedsiębiorczych i odważnych warstwach społeczeństwa.Na okres po 1989 roku przypada główna faza rozwoju przedsiębiorczości,która charakteryzowała się dynamicznym rozwojem tego sektora.W początkowym okresie transformacji, w latach 1989-1994, dynamika wzrostuliczby przedsiębiorstw z sektora MSP była bardzo wysoka. Nastąpił wtedyponaddwukrotny wzrost liczby przedsiębiorstw, a w 1994 roku liczba podmiotówMSP przekroczyła ponad 2 mln. W kolejnej fazie, tzw. samoregulacjirynkowej, nastąpiła stabilizacja tempa wzrostu liczby podmiotów. Wzrostliczby podmiotów był już znacznie mniejszy niż w głównej fazie rozwoju, tj.przed 1995 rokiem. W rezultacie koniec lat 90. charakteryzował się stabilizacjąliczby przedsiębiorstw w sektorze MSP, natomiast w latach 2001-2003odnotowany został jej spadek w tym sektorze.Tendencja ta została spowodowana spowolnieniem gospodarczym tamtegookresu. Wart zaznaczenia wydaje się fakt, iż niekorzystna sytuacja gospodarczaw największym stopniu dotknęła wówczas duże przedsiębiorstwa, nie pozostającjednak bez skutku dla sektora mikro-, małych i średnich firm.2Przykłady firm, które zaczynały jako jedno-, dwuosobowe mikroprzedsiębiorstwa,a które stworzyły całe gałęzie biznesu i zmieniły obraz całej gospodarki, to: General Electric,Ford, a także firmy komputerowe, jak Microsoft czy Apple.3Pomijając przedsiębiorstwa socjalistyczne, których geneza była zupełnie inna i którew szczątkowej formie przetransformowanej w wyniku przekształceń własnościowych i/lub komercjalizacjina początku lat 90. funkcjonują w dzisiejszych gospodarkach postsocjalistycznychz innego powodu.
Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce krajowej189PrzedsiębiorstwaLiczba aktywnych przedsiębiorstw w latach 2003-20072003 2004 2005 2006 2007Mikro 1 666 696 1 653 856 1 615 167 1 652 998Małe(bez mikro)42 770 44 370 44 519 44 228Średnie 14 368 14 003 14 254 14 708MSP ogółem 1 723 834 1 712 229 1 673 940 1 711 934Duże 2 702 2 754 2 835 2 981Ogółem 1 726 536 1 714 983 1 676 775 1 714 915Tabela 1.1 713 194(96,41%)45 184(2,54%)15 452(0,87%)1 773 830(99,82%)3 246(0,18%)1 777 076(100,00%)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa GospodarkiPo roku 2003 liczba przedsiębiorstw sektora MSP spadała. Wzrosła onaponownie dopiero w roku 2007 i osiągnęła poziom o 25% wyższy niż poziomz roku 1999. Należy zaznaczyć, że najwyższa dynamika wzrostu przypadaław tym okresie na przedsiębiorstwa mikro i małe, które zatrudniały od 0 do 49pracowników.140,0%120,0%100,0%80,0%60,0%40,0%0-9 pracowników 10-49 pracowników20,0%50-249 pracowników powyżej 250 pracowników0,0%1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007Rys. 1. Dynamika rozwoju przedsiębiorstw w latach 1999-2007Źródło: opracowanie na podstawie: Zmiany strukturalne podmiotów gospodarkinarodowej 2003-2007, GUS [w:] Raport o stanie sektora małych i średnichprzedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2008, PARP 2009, s. 24
190 Jerzy TuszyńskiFirmy sektora MSP dominowały liczebnością w roku 2007. WedługRejestru Gospodarki Narodowej (REGON) przedsiębiorstwa w tym sektorzestanowiły w roku 2007 ponad 99% wszystkich zarejestrowanych w nimprzedsiębiorstw. Mikroprzedsiębiorstwa stanowiły w tym okresie ponad 96%z wszystkich zarejestrowanych. Małe (wraz z mikro) ponad 98% wszystkichprzedsiębiorstw. Średnie stanowiły jedynie niecały 1%, a duże niecałe 0,2%z wszystkich zarejestrowanych przedsiębiorstw w roku 2007.Na rysunku 2 została przedstawiona struktura przedsiębiorstw w roku2007 w Polsce. Proporcje te były różne w przeliczeniu na 1000 mieszkańcóww zależności od województwa. Stan ten spowodowały odmienne warunkigospodarcze oraz infrastrukturalne w różnych rejonach kraju.Rys. 2. Struktura procentowa przedsiębiorstw w Polsce w roku 2007Źródło: opracowanie na podstawie: Raport o stanie sektora małych i średnichprzedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2009..., dz. cyt., s. 25Na zróżnicowanie to wpłynęły następujące czynniki:––struktura gospodarcza,––infrastruktura,––chłonność rynków lokalnych,––jakość i liczba instytucji otoczenia biznesu,––zasoby ludzkie, czyli kapitał intelektualny.
Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce krajowej191Wydaje się, iż im większe utrudnienia i bariery biurokratyczne orazfiskalne w otoczeniu gospodarczym, tym bardziej zanika aktywność gospodarczaczłonków danej społeczności. Szczególnie ujemnie odzwierciedla sięto na mikroprzedsiębiorczości, która jest zalążkiem każdej działalności gospodarczej.Sektor mikroprzedsiębiorstw stanowi więc istotny fundament życiagospodarczego, a jego niedocenianie będzie skutkowało dużymi uszczerbkamizarówno w sferze ekonomiczno-materialnej, jak i społecznej każdego kraju.Rozwijanie sektora mikroprzedsiębiorstw powinno więc leżeć w interesie każdejspołeczności, która chce osiągać coraz wyższy poziomy rozwoju materialnego,a co za tym idzie – społecznego i kulturowego. To, jak kształtuje się tenwkład w tworzenie produktu krajowego brutto oraz w tworzenie miejsc pracy,omówione zostało w kolejnych rozdziałach.2. Udział mikroprzedsiębiorstw w tworzeniu PKB i podnoszeniu stopyżyciowejWkład samych tylko mikroprzedsiębiorstw w tworzenie produktu krajowegobrutto według danych GUS wyniósł w 2007 r. 30,1%, czyli niemaljedną trzecią wytworzonego przez całą gospodarkę krajową PKB. Natomiastsektor MSP wytworzył w 2007 r. 47,4%, czyli prawie połowę produktu krajowegobrutto w całej gospodarce krajowej. Analizując sytuację wewnątrz sektoraMSP, możemy zauważyć, iż udział procentowy mikroprzedsiębiorstww samym sektorze MSP w tworzeniu produktu krajowego brutto w roku 2007wyniósł 63,5%. Dokonanie analizy strukturalnej PKB (tabela 2) wytwarzanegojedynie przez grupę przedsiębiorstw ukazuje bardzo wyraźną dominacjęw niej mikroprzedsiębiorstw, które w roku 2007 wytwarzały 43% (a więc bezmała połowę) produktu krajowego brutto.Udział poszczególnych sektorów w tworzeniu PKB w 2007 roku (%)2007Mikro 43Małe (bez mikro) 10Średnie 14Duże 33Razem 100Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUSTabela 2.
192 Jerzy TuszyńskiDuże33%2007Mikro43%Średnie14%Małe (bezmikro)10%Rys. 3. Struktura PKB wytwarzanego przez przedsiębiorstwa w roku 2007Źródło: modyfikacja własna na podstawie danych GUS [w:] Raport o stanie sektoramałych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2008,dz. cyt., s. 25, 26Przedsiębiorstwa małe (bez mikro) wytwarzały w 2007 roku 10% PKB.Przedsiębiorstwa średnie – 14% PKB, a duże – 33%.Proporcje procentowe wydają się przemawiać na korzyść mikroprzedsiębiorstw.Można wysnuć bardzo uprawniony wniosek, iż intensyfikacja rozwojutego segmentu przedsiębiorstw może przynieść ogromne korzyści gospodarcekrajowej.Liczby umieszczone w tabeli 3 wydają się przekonująco potwierdzać tenwniosek. W tabeli tej przedstawiona jest dynamika zmian wartości liczbowychudziału sektora małych i średnich przedsiębiorstw w tworzeniu produktu krajowegobrutto w Polsce w latach 2006 i 2007.
Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce krajowejStruktura PKB w latach 2006-2007193Tabela 3.Wyszczególnienie 2006 2007 Progres (%)(mln zł i %) 2007/2006PKB 1 061 031,00w tym przedsiębiorstwa: 749 272,00z tego: z liczbą zatrudnionych 0-9 osób 328 710,20z liczbą zatrudnionych 10-49 osób 78 673,50z liczbą zatrudnionych 50-249 osób 98 901,00z liczbą zatrudnionych pow. 250 osób 242 987,30Udział całego sektora MSP w tworzeniuPKB (%)1 175 266,00(100,00)831 024,20(70,70)354 242,10(30,10)85 894,40(7,30)117 319,50(10,00)273 571,20(23,30)557456,00(47,40)110,77110,91107,77109,18118,62112,59Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUSWynika z niej, iż 354 242,1 mln zł produktu krajowego brutto wytworzyłymikroprzedsiębiorstwa, co oznacza kwotowo wspominany powyżej procentowyudział na poziomie 30,1% w wytworzeniu produktu krajowego bruttoprzez wszystkie przedsiębiorstwa, a 63,5% spośród sektora MSP 4 .W tabeli 4 wykazany jest udział sektora małych i średnich przedsiębiorstww tworzeniu produktu krajowego według klasyfikacji działalności(PKD).Liczby te wskazują bardzo wyraźnie na dominację najmniejszych przedsiębiorstwprawie we wszystkich sekcjach PKD (zaznaczonych wytłuszczonymdrukiem) w tworzeniu produktu krajowego brutto zarówno w 2006, jaki 2007 roku.4Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2008...,dz. cyt., s. 26.
194 Jerzy TuszyńskiTabela 4.Udział MSP (sektor prywatny) w PKB (bieżące ceny w mln zł) w 2007 rokuOgółemMałeW tymmikro(do 9 osób)ŚrednieGórnictwo i kopalnictwo 22 841,00 677,40 315,20 1 505,50Działalność produkcyjna 194 681,00 48 703,30 28 613,10 36 473,20Zaopatrywanie w energię elektryczną,gaz i wodę34 469,00 1 774,60 676,10 4 954,30Budownictwo 75 185,00 53 154,60 42 766,30 10 229,90Handel i naprawy 189 932,00 147 633,50 123 252,20 19 080,10Hotele i restauracje 12 998,00 9 674,60 7 195,30 1 253,20Transport, składowanie i łączność 72 119,00 27 544,00 23 195,70 7 194,90Pośrednictwo 52 939,00 8 033,30 2 807,90 20 390,90Obsługa nieruchomości i firm 138 325,00 108 101,10 98 193,70 12 055,90Edukacja 49 245,00 3 972,30 1 748,80 139,40Ochrona zdrowia i opiekasocjalnaPozostała działalność usługowakomunalna, socjalna i indywidualnaGospodarstwa domowe zatrudniającepracowników37 344,00 11 553,30 8 785,30 1 479,3037 753,00 10 836,80 9 202,50 1 789,705 662,00 5 661,70 5 661,70 0,00Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS [w:] Raport o stanie sektoramałych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2008...,dz. cyt., s. 273. Udział mikroprzedsiębiorstw w zatrudnieniu i w tworzeniu miejscpracyKolejnym istotnym wskaźnikiem obrazującym wkład mikroprzedsiębiorstww rozwój gospodarki jest ich udział w tworzeniu miejsc pracy, czyliw liczbie zatrudnianych pracowników. Według danych GUS liczba osóbzatrudnionych w końcu roku 2007 w przedsiębiorstwach wynosiła niemal9 mln osób (8 969 000).
Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce krajowej195Chronologicznie rzecz ujmując w roku 2004, czyli w roku wejścia Polskido Unii Europejskiej, w przedsiębiorstwach zatrudnionych było 8,161 mln.osób. W roku następnym, 2005, liczba osób zatrudnionych wzrosła prawieo 1,6% do poziomu 8,288 mln. Wart zaznaczenia wydaje się fakt, iż w tymokresie w samym sektorze MSP wzrosło zatrudnienie niemal o 1%. W roku2006 tempo wzrostu liczby osób zatrudnionych było prawie dwukrotnie wyższe,a liczba zatrudnionych pod koniec grudnia 2006 roku osiągnęła poziom8,556 mln osób.Liczba pracujących w przedsiębiorstwach ogółem i w sektorze MSPw latach 2003-2007 (mln)Przedsiębiorstwa 2003 2004 2005 2006 2007Tabela 5.Procentzatrud.Mikro 3,397 3 384 3,403 3 475 3,593 40,06Małe (bez mikro) 0,954 0,967 0,972 0,977 1,008 11,24Średnie 1,479 1,462 1,494 1,542 1,619 18,05MSP ogółem 5,829 5,812 5,869 5,993 6,220 69,35Duże 2,310 2,349 2,419 2,563 2,749 30,65Przedsiębiorstwaogółem:8,139 8,161 8,288 8,556 8,969 100Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki[w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polscew latach 2007-2008..., dz. cyt.W tabeli 5 przedstawiono liczbę pracujących w gospodarce narodowejw latach 2003-2007. Po wejściu do Unii Europejskiej w 2004 roku przeciętnaliczba zatrudnionych w MSP po niewielkim spadku w tymże roku wzrosła dopoziomu 5,869 mln osób w roku 2005. W kolejnym roku, 2006, wzrost wynosił2,1% i osiągnął poziom 5,993 mln osób.Bardzo ważny i wart zaznaczenia wydaje się fakt, iż w roku 2007 mikroprzedsiębiorstwadawały pracę 3,593 mln osób, co stanowiło 40,06% wszystkichzatrudnionych we wszystkich przedsiębiorstwach w całej gospodarce krajowejogółem.
196 Jerzy TuszyńskiRys. 4. Udział procentowy w rynku pracy w roku 2007 w podziale na sektoryŹródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa GospodarkiW wyniku akcesji do Unii Europejskiej, po pierwszym okresie ujemnejdynamiki wzrostu zatrudnienia w roku 2004, nastąpił w segmencie mikroprzedsiębiorstww kolejnych latach jej wzrost. W roku 2005 przybyło ponad 0,56%miejsc pracy w tym segmencie. W następnym 2006 roku wskaźnik ten wynosiłjuż 2,12%, a liczba miejsc pracy wzrosła do 3,475 mln. Pod koniec roku 2007osiągnięta została rekordowa od roku 2003 liczba 3,593 mln miejsc pracy.3 6503 6003 5933 5503 5003 4503 4003 3503 3973 3843 4033 4753 3003 2502003 2004 2005 2006 2007Rys. 5. Wzrost liczby miejsc pracy w mikroprzedsiębiorstwach w latach2003-2008Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Ministerstwa Gospodarki
Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce krajowej197Wart zauważenia jest fakt, iż dynamika zmian przeciętnej liczby zatrudnionychogółem była w badanych latach bardzo zbliżona do dynamiki liczbypracujących według stanu na koniec roku.Dotyczy to również tempa wzrostu liczby miejsc pracy i zatrudnionychw poszczególnych grupach przedsiębiorstw według klas ich wielkości.W końcu roku 2007 liczba miejsc pracy w sektorze MSP osiągnęła poziom6,220 mln, z tego najwięcej w segmencie mikroprzedsiębiorstw – bez mała60%, bo aż 3,593 mln miejsc pracy (tabela 5).4. Potencjał nieuaktywniony w sektorze mikroprzedsiębiorstwPoniższa analiza obrazuje nieuaktywniony a istniejący potencjał tkwiącyw gospodarce narodowej. W roku 2007 wszystkich zarejestrowanych w Polsce(REGON) było 3 794 422 przedsiębiorstwa.Tabela 6.Udział procentowy przedsiębiorstw aktywnych w liczbie zarejestrowanychw REGON w 2007 roku według klas wielkościZarejestrowane Aktywne NieaktywneUdział procentowyaktywnychMikro 3 599 259 1 713 194 1 886 065 47,6Małe 159 426 45 184 114 242 28,3Średnie 30 266 15 452 14 814 51,1Duże 5 471 3 246 2 225 5 59,3Ogółem 3 794 422 1 777 076 2 017 346 46,8Źródło: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polscew latach 2007-2008, dz. cyt., s. 29, 32 55Liczba przedsiębiorstw dużych nieaktywnych jest różnicą pomiędzy liczbą dużych przedsiębiorstwaktywnie działających a liczbą przedsiębiorstw zarejestrowanych REGON w roku 2007[w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2008...,dz. cyt., s. 29, 32.
198 Jerzy TuszyńskiWydaje się, że potencjał tkwiący w gospodarce krajowej może być porównywalnyz liczbą przedsiębiorstw nieaktywnych i że mógłby być wyzwolony,gdyby zaistniały sprzyjające okoliczności 6 .PodsumowanieWkład wnoszony do gospodarki krajowej przez mikroprzedsiębiorstwaobrazują wartości przedstawione w tabeli 7.Zestawienie wkładu do gospodarki krajowej poszczególnych sektorówprzedsiębiorstw w roku 2007Tabela 7.PrzedsiębiorstwaLiczbamiejscpracyLiczba przedsiębiorstwWytworzonyPKB(mln zł)ProcentzatrudnieniaProcentPKBMikro 1 713 194 3 593 000 354 242,1 40,06 42,63Małe(bez mikro)45 184 1 008 000 85 894,4 11,24 10,34Średnie 15 452 1 619 000 117 316,5 18,05 14,12MSP ogółem 1 773 830 6 220 000 557 453,0 69,35 67,08Duże 3 246 2 749 000 273 571,2 30,65 32,92Przedsiębiorstwaogółem1 777 076 8 969 000 831 024,2 100,00 100,00Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i MinisterstwaGospodarkiJak wynika z zestawienia, mikroprzedsiębiorstwa wytworzyły w 2007roku 354 242,1 mln zł produktu krajowego brutto, czyli niemal 43% wśródwszystkich sektorów przedsiębiorstw. Mikroprzedsiębiorstwa stworzyły rów-6Liczba mikroprzedsiębiorstw nieaktywnych wskazuje na fakt, że w ich przypadku liczbamogłaby się zwiększyć o około 1 886 065, czyli ponaddwukrotnie.
Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce krajowej199nież w 2007 roku 3,593 mln miejsc pracy 7 , co oznacza procentowy udziałna poziomie 40,06% w całej gospodarce krajowej 8 . W tabeli 6 są zaprezentowanewartości w porównaniu ze wszystkimi sektorami przedsiębiorstw.Można zauważyć, iż te wartości, które dotyczą mikroprzedsiębiorstw, są najwyższe.Powstaje pytanie, jak zwiększyć je jeszcze bardziej, tak aby skorzystałana tym cała gospodarka krajowa?Zaktywizowanie i zwiększenie liczby mikroprzedsiębiorstw nie wydajesię procesem ani kapitałochłonnym, ani wymagającym wielkich inwestycji.W jaki sposób jednak zwiększyć efektywnie ich liczbę?Zwiększenie aktywności najbardziej przedsiębiorczych, najodważniejszychwarstw społeczeństwa wydaje się krokiem w dobrym kierunku.Wiąże się to z koniecznością uwolnienia gospodarki z pajęczynowej sieciograniczeń i barier krepujących rozwój wolnej przedsiębiorczości oraz stworzeniamikroprzedsiębiorcom bardziej przyjaznych warunków do podjęciai kontynuowania własnej działalności gospodarczej.Główne ograniczenia i bariery krępujące:––prawne,––ekonomiczne,––biurokratyczne,––mentalne.Tkwiące w rynkowej strukturze gospodarki krajowej bariery niszcząmotywację i chęć do aktywności oraz powodują stan hibernacji lub/i odpływaniez kraju najbardziej przedsiębiorczych i najodważniejszych członkówspołeczności.Dobrym polem do działania przeciw tym barierom i ograniczeniomwydaje się sektor mikroprzedsiębiorstw.Mikroprzedsiębiorstwa są bowiem zalążkiem i źródłem przedsiębiorczości,kreatywności, innowacyjności, entuzjazmu, pasji, wytrwałej i efektywnejpracy 9 . Tak jak nie daje się posadzić od razu średnich lub dużych drzew, tak teżtrudne będzie tworzenie od razu dużych przedsiębiorstw. Prawo wzrostu obowiązującew naturze występuje również w gospodarce i ekonomii. To z mikroprzedsiębiorstwwyrastają małe z małych, średnie a z średnich, duże przedsię-7Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2008...,dz. cyt., s. 29.8Co oznacza, iż mikroprzedsiębiorstwa są największym sektorowym pracodawcą w całejgospodarce.9E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999.
200 Jerzy Tuszyńskibiorstwa 10 . Ta zasada implikuje ważny model postępowania. Nacisk na tworzeniei aktywizowanie mikroprzedsiębiorstw powinien być duży.Im więcej mamy w gospodarce mikroprzedsiębiorstw, tym więcej będziemałych, średnich i dużych przedsiębiorstw.LiteraturaBalcerowicz L., 800 dni. Szok kontrolowany, Polska Oficyna WydawniczaBGW, Warszawa 1992;Bień W., Dobiegała-Korona B., Duczkowska-Piasecka M., Kasiewicz S., PierścionekZ., Skuteczne strategie: rozwoju firmy operacyjne, marketingowe, finansowe,Wydawnictwo CIM, Warszawa 2000;Dane GUS (2008) – sektor przedsiębiorstw w roku 2007;Dane GUS – system rejestracji przedsiębiorstw REGON;Dane GUS [w:] Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstww Polsce w latach 2007-2008, PARP, Warszawa 2009;Dane GUS (roczniki 2003, 2004, 2005,2006, 2007, 2008), Działalność przedsiębiorstwniefinansowych, Warszawa;GUS, Zmiany strukturalne podmiotów gospodarki narodowej 2003-2007 [w:]Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce a latach 2007-2008, PARP, Warszawa 2009;Hybel J., Rola małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju rynku pracy [w:]Wybrane zagadnienia małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym Polski,praca zbiorowa, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Warszawie, Warszawa 2002;Kent C.A., Coverage of Entrepreneurship in Principles of Economics Textbooks:An Update, „Journal of Economic Education”, Spring 1999;Koszarek M., Milewski G., Rybacka M., Szultka S, Analiza czynników konkurencyjnościsektora MSP w Polsce, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową,Gdańsk na podstawie GUS, Zmiany strukturalne podmiotów gospodarki narodowej2003-2007; Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polscew latach 2000-2001, PARP, Warszawa 2002; Raport o stanie sektora małych i średnichprzedsiębiorstw w Polsce w latach 2002-2003, PARP, Warszawa 2004 [w:]Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2008, PARP, Warszawa 2009;Lemańska-Majdzik A., Czynniki sukcesu firm powstałych w wyniku samozatrudnienia,Uniwersytet Łódzki, Łódź 2006;10Z. Pierścionek, cyt. za: A. Lemańska-Majdzik, Czynniki sukcesu firm powstałych w wynikusamozatrudnienia, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2006, s. 97.
Rola mikroprzedsiębiorstw w gospodarce krajowej201Pierścionek Z., Strategie ogólne firmy [w:] Bień W., Dobiegała-Korona B., Duczkowska-PiaseckaM., Kasiewicz S., Pierścionek Z., Skuteczne strategie: rozwoju firmyoperacyjne, marketingowe, finansowe, Wydawnictwo CIM, Warszawa 2000;Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce a latach2007-2008, PARP, Warszawa 2009;Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,Łódź 1999.SummaryThe article “Influence and validity of Small Business and Entrepreneurship innational economy” treats about regenerations process in Polish economy after year 1989.This process was showed in context of whole sector in statistical dates. In this articlewas talked over the influence and the validity a Small Business and the Entrepreneurshipon the national product also as well as the creating the places of work.Translated by Jerzy Tuszyński
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011EWELINA KIEŁEKUniwersytet ŁódzkiKREDYT TECHNOLOGICZNY NA PRZYKŁADZIEFIRMY MARANIWprowadzeniePostęp technologiczny i rewolucja technologii informacyjno-komunikacyjnych(ICT) zmieniają nie tylko pole, ale także warunki i sposoby działaniapodmiotów gospodarujących, zmieniają też warunki konkurencji. Wzrosła rolaczynników rynkowych związanych z indywidualizacją podaży, jej jakościąi innowacyjnością. W coraz większym stopniu przedmiotem obrotu są usługi,technologie, kapitał, praca, informacje oraz prawa własności, w tym związanez wiedzą i prawami autorskimi 1 . Jedną z dróg rozwoju staje się wprowadzaniena rynek nowych lub ulepszonych wyrobów, rozwiązań technologicznych orazorganizacyjnych. Jak pokazują badania 2 , firmy sektora MSP finansują działalnośćinwestycyjną głównie z własnych środków oraz kredytów bankowych.Główne bariery w rozwoju działalności innowacyjnej w tych firmach to utrudnionydostęp do źródeł finansowania takiej działalności lub brak dostępu donich. Narzędziem mającym wesprzeć rozwój firm oparty na nowych technologiachbył kredyt technologiczny.1J.W. Bossak, Instytucje, rynki i konkurencja we współczesnym świecie, Szkoła GłównaHandlowa w Warszawie, Warszawa 2008, s. 55.2M. Starczewska-Krzysztoszek, Konkurencyjność sektora małych i średnich przedsiębiorstw2008, Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan; Raport o stanie sektoramałych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007-2008, PARP, Warszawa 2009.
204 Ewelina KiełekCelem artykułu jest opisanie kredytu technologicznego, a więc instrumentuwprowadzonego w ustawie 3 w 2005 roku, który udzielany był przez BankGospodarstwa Krajowego do 2008 roku, na przykładzie firmy Marani. Konstrukcjatego kredytu jako narzędzia wsparcia to nastawienie się przez ustawodawcę naproaktywne działania podejmowane przez przedsiębiorcę mające na celu sprzedażwynikającą z realizacji inwestycji technologicznej. A więc kredyt ten wpieraefektywną inwestycję i wynikającą z niej produktywność. Narzędzie to ukierunkowanezostało na rezultaty, a nie na samą inwestycję, przez to przedsiębiorca nieinteresuje się tylko tym, że ma 50% wsparcia, ale tym, jakie rezultaty a więc sprzedaż,pozwolą mu to wsparcie wykorzystać. Drugim ważnym aspektem tego narzędziajest opinia o nowości technologii wymuszająca współpracę przedsiębiorcyz uczelniami wyższymi lub jednostkami badawczo-rozwojowymi. Kredyt technologicznyzostał włączony w roku 2008 do PO IG jako Działanie 4.3, dlatego wartodokonać analizy obsługi tego narzędzia w realizacji inwestycji, spłat poszczególnychrat oraz uzyskanego wsparcia i jego wpływu na rozwój firmy.1. Determinanty działalności innowacyjnejDziałalność innowacyjna dotyczy w zasadzie wszystkich sfer życia społeczno--gospodarczego, dlatego ważny jest interdyscyplinarny kontekst analizy tego zjawiska,uwzględniający uwarunkowania o różnorodnym charakterze (tabela 1).Determinanty działalności innowacyjnejTabela 1.społecznedemograficznebiologicznepsychologicznekulturowe, etyczneinstytucjonalne, regulacyjneprawne, polityczneInformacyjne (strumienie informacji)naukoweedukacji (zasobów wiedzy)determinanty działalnościinnowacyjnejtechnicznetechnologicznenaturalne, środowiskowe(zasobów naturalnych)ekonomiczne, rynkowe, finansowe (zasobów kapitałowych)czasoprzestrzenne, historyczne, cywilizacyjne, ewolucyjneŹródło: E. Okoń-Horodyńska, A. Czachorowska-Mazurkiewicz, Innowacjew rozwoju gospodarki i przedsiębiorstw: siły motoryczne i bariery,Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa 2007, s. 1053Ustawa o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej, DzU 2005, nr 179,poz. 1484.
Kredyt technologiczny na przykładzie firmy Marani205O działalności innowacyjnej jakiegokolwiek podmiotu nie świadcząpojedyncze zjawiska czy procesy, ale cały ich zespół, sieć połączona dodatnimii ujemnymi sprzężeniami zwrotnymi 4 .Wśród czynników determinujących innowacyjność przedsiębiorstwwymienia się na ogół szereg czynników ekonomicznych, gospodarczychi finansowych, gdy tymczasem coraz częściej pojawia się pytanie o znaczeniei ranking ważności czynników społecznych, determinujących tempo i kierunekzmian innowacyjnych danej gospodarki. Jednym z ważniejszych czynnikówspołecznych determinujących rozwój innowacyjności przedsiębiorstwjest transfer wiedzy, jaki dokonuje się (lub powinienem się dokonywać) międzysferą edukacji a biznesem 5 .Interakcje firm innowacyjnych z otoczeniem są charakteryzowane zapomocą modelu potrójnej spirali (triple helix). Model ten opisuje i porządkujebogactwo relacji oraz sprzężeń zwrotnych między głównymi aktoramina scenie innowacji: instytucjami z sektora nauki podstawowej i stosowanej,przemysłem i sektorem usług oraz różnymi instytucjami reprezentującymipaństwo 6 .Triple helix to spiralny model innowacji, która pokazuje wiele wzajemnychrelacji na różnych etapach procesu kapitalizacji wiedzy. Pierwszywymiar to wewnętrzna przemiana w każdym z elementów modelu, jak naprzykład rozwój więzi między firmami poprzez alianse strategiczne. Drugi towzajemny wpływ poszczególnych elementów modelu na swoje funkcjonowanie.A trzeci wymiar to stworzenie nowej struktury w wyniku interakcji międzypodmiotami tego modelu w celu generowania nowych pomysłów 7 .Idea tego trójkąta R-N-P, czyli główni aktorzy na scenie innowacji,polega na tym że, zachodzą wzajemne zależności, takie jak: negocjacje, naciski,lobbing i inne interakcje o zróżnicowanym charakterze.4E. Okoń-Horodyńska, A. Czachorowska-Mazurkiewicz, Innowacje w rozwoju gospodarki...,dz. cyt., s. 105.5A. Żołnierski, Innowacyjność 2008, PARP, Warszawa, 2008, s. 96.6E. Skawińska, R.I. Zalewski, Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjności i innowacyjnościregionów, Świat – Europa – Polska, PWE, Warszawa 2009, s. 96.7H. Etzkowitz, The Triple Helix of University-Industry-Government; Implications forPolicy and Evaluation, Working Paper no. 11, Science Policy Institute, Stockholm 2002, s. 2.
206 Ewelina KiełekKażdy z trójki głównych aktorów ma podwójną rolę do odegrania 8 :––przemysł – zgłasza popyt na nowe rozwiązania naukowo-techniczneoraz oferuje podaż innowacji technicznych zarówno dla konsumentów,jak i producentów;––nauka – sprzedaje wyniki prac badawczo-rozwojowych (B+R) podejmowanychz własnej inicjatywy i w odpowiedzi na zamówieniaz przemysłu;––rząd – pełni głównie funkcję regulacyjną w stosunku do systemu naukii techniki, czasem gra również prawdziwą rolę uczestnika rynku, np.poprzez zamówienia publiczne.Rys. 1. Model triple helix zależności rząd – nauka – przemysłŹródło: E. Skawińska, R.I. Zalewski, Klastry biznesowe..., dz. cyt., s. 97Relacje pomiędzy uczestnikami w modelu rząd – nauka – przemysł ulegałyna przestrzeni lat przekształceniom. Wspólnym celem jest uświadomieniesobie, że środowisko innowacyjne składa się z uniwersyteckich firm spin-off,trójstronnej inicjatywy na rzecz rozwoju gospodarczego opartego na wiedzy,strategicznych sojuszy wśród dużych i małych firm, działających w różnychobszarach i na różnych poziomach technologii, rządowych laboratoriówi akademickich grup badawczych. Ta sieć związków wytwarza zamiary, strategiei projekty, które stanowią wartość dodatkową przez reorganizowaniei harmonizowanie podstawowej infrastruktury dla osiągnięcia przynajmniejprzybliżonych celów. Istotną kwestią pozostaje fakt kontroli lub jej brakuw tej dynamice programu badań na rzecz innowacji 9 .8W. Janasz, Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa 2006, s. 31.9H. Etzkowitz, L. Leydesdorff, The dynamice of innovation: from National Systems and„Mode 2” to a Triple Helix of university-industry-governments relations, „Research Policy”2000, no. 29, s. 111-113.
Kredyt technologiczny na przykładzie firmy Marani207Granice pomiędzy publicznym i prywatnym, nauką i techniką, uniwersytetamii przemysł ciągle się zmieniają. Uniwersytety i firmy przejmujązadania, które były niegdyś przypisane innym sektorom. Kształtowanie tychrelacji jest w coraz większym stopniu przedmiotem polityki naukowo-technologicznejna różnych poziomach. Relacje uniwersytet – przemysł – rząd mogąbyć rozważane jako triple helix w sieci ewolucji komunikacji pomiędzy tymipodmiotami 10 .Rolą rządów jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania takiej konstrukcjioraz stosowanie zróżnicowanych form i narzędzi polityki (innowacyjnej),które będą wspierać procesy innowacji 11 .2. Dokumenty dotyczące wsparcia działalności innowacyjnej w PolsceDo najistotniejszych działań rządu przyczyniających się do poprawywarunków prowadzenia działalności innowacyjnej w Polsce należy przyjęcieprzez parlament następujących (rysunek 2) ustaw 12 :1. Ustawa o zasadach finansowaniu nauki z dnia 8 października 2004– zmienia system finansowania nauki oraz wprowadza takie rozwiązaniaorganizacyjno-prawne, które mają na celu zwiększenie naciskuna prowadzenie badań stosowanych i prac rozwojowych orazkształtowanie aktywnej polityki naukowej, naukowo-techniczneji innowacyjnej państwa. Ustawa powołała w miejsce KBN RadęNauki, będącą ciałem opiniodawczo-doradczym ministra właściwegodo spraw nauki. Ustawa wprowadziła także nowe rodzaje projektówbadawczych, w szczególności projekty rozwojowe, którychwyniki mają stanowić podstawę praktycznych zastosowań w sektorzemałych i średnich przedsiębiorstw (MSP), oraz zwiększa naciskna tworzenie sieci <strong>naukowy</strong>ch i konsorcjów.10L. Leydesdorff, The Triple Helix: an evolutionary model of innovations, „Research Policy”2000, no. 29, s. 243.11E. Okoń-Horodyńska, Co z Narodowym Systemem Innowacji w Polsce? [w:] E. Okoń-Horodyńska (red.), Rola polskiej nauki we wzroście innowacyjności gospodarki, Wyd. PolskiegoTowarzystwa Ekonomicznego, Warszawa 2004, s. 13.12Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, MG 2006, s. 44-46.
i innowacyjnej państwa. Ustawa powołała w miejsce KBN Radę Nauki, będącą ciałemopiniodawczo-doradczym ministra właściwego do spraw nauki. Ustawa wprowadziłatakże nowe rodzaje projektów badawczych, w szczególności projekty rozwojowe,których wyniki mają stanowić podstawę praktycznych zastosowań w MSP, orazzwiększa nacisk na tworzenie sieci <strong>naukowy</strong>ch i konsorcjów,208 Ewelina KiełekDziałania rządu na rzecz innowacji:Ustawa o zasadach finansowaniu nauki2004Ustawa o Krajowym FunduszuKapitałowym - 2005Ustawa o niektórych formach wspieraniadziałalności innowacyjnej - 2005Ustawa o niektórych formach wspieraniadziałalności innowacyjnej - 2008Działanie 4.3 KredyttechnologicznyUstawa z dnia 9.11.2000 o utworzeniu PARPKredyt technologicznyStatus centrum badawczo--rozwojowegoZmiany do przepisów o podatkudochodowymod osób fizycznych (PIT)i od osób prawnych (CIT)Ulga podatkowa na zakupnowych technologii22-proc. stawka podatku VATna usługi naukowo-badawczeKrajowa Sieć Innowacji (KSI)w ramach KSU dla MSPRys. 2. Działania w postaci ustaw na rzecz innowacjiRysunek 2. Działania w postaci ustaw na rzecz innowacjiŹródło: opracowanie własne na podstawie: Kierunki zwiększania innowacyjności...,dz. cyt., s.44-46Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata2007-2013, MG, 2006, s.44-462. Ustawa o Krajowym Funduszu Kapitałowym z dnia 4.03.2005 –główny cel to stworzenie instrumentu kapitałowego do wzmocnieniapolskich małych i średnich przedsiębiorstw o dużym potencjalerozwoju. KFK został utworzony w formie spółki akcyjnej i jest nadzorowanyprzez Bank Gospodarstwa Krajowego. Celem jego działaniajest gromadzenie środków finansowych i udostępnianie ich funduszomkapitałowym, które inwestować będą w małe i średnie przedsiębiorstwao dużym potencjale rozwoju.• Ustawa o Krajowym Funduszu Kapitałowym z dnia 4.03.2005 – główny cel tostworzenie instrumentu kapitałowego dla wzmocnienia polskich małych i średnichprzedsiębiorstw o dużym potencjale rozwoju. KFK został utworzony w formie spółki
Kredyt technologiczny na przykładzie firmy Marani2093. Ustawa o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnejz dnia 29.07.2005 – cel ustawy to wzrost konkurencyjności i innowacyjnościgospodarki polskiej poprzez wzrost nakładów sektoraprywatnego oraz poprawę efektywności gospodarowania środkamipublicznymi na badania i rozwój. W celu realizacji tak określonegozadania ustawa wprowadziła następujące instrumenty:––kredyt technologiczny,––status centrum badawczo-rozwojowego,––zmiany do przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych(PIT) i od osób prawnych (CIT),––ulga podatkowa na zakup nowych technologii,––22-proc. stawka podatku VAT na usługi naukowo-badawcze.Po roku 2000 w Polsce zdano sobie sprawę na szczeblu rządowym, żeinnowacyjność i działania ją wspierające są konieczne do tego, aby budowaćkonkurencyjną gospodarkę. Powyższe ustawy budowały zarówno klimat,jak i procedury sprzyjające działalności opartej na nowych technologiachpoprzez pojawienie się nowych podmiotów, korzystniejszych zmian w przepisachczy nowych instrumentów wsparcia, ale nie na zasadzie grantów. Celgłówny ustawy „o wspieraniu działalności innowacyjnej”, która wprowadziłakredyt technologiczny, to wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarkipoprzez wzrost nakładów sektora prywatnego oraz poprawę efektywnościgospodarowania środkami publicznymi na badania i rozwój 13 .3. Kredyt technologiczny 14W latach 2005-2008 Bank Gospodarstwa Krajowego udzielał na mocyustawy „o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej” 15 kredytutechnologicznego. Udzielono wówczas 72 kredyty na łączną kwotę195.665,53 tys. zł. Był to kredyt inwestycyjny, który w 50% był umarzany,jeżeli przedsiębiorca wdrożył nową technologię. Maksymalna kwota kredytuwówczas to równowartość w złotych 2 mln euro 16 , a wkład własny mini-13Uzasadnienie projektu ustawy o wspieraniu działalności innowacyjnej, Sejm, 30.09.2004, s. 8.14Istota kredytu technologicznego oraz jego wykorzystanie w latach 2005-2007 szerzej opisałam[w:] E. Kiełek, Finansowanie nowych technologii poprzez kredyt technologiczny, KapitałLudzki – Innowacje – Przedsiebiorczość SOOIPP ANNUAL 2008, Szczecin 2009, s. 97-106.15DzU 2005, nr 179, poz. 1484.16Według średniego kursu NBP z dnia podjęcia decyzji o udzieleniu kredytu.
210 Ewelina Kiełekmum 25%. Najistotniejszą kwestią dla przedsiębiorcy przy całej konstrukcjitego narzędzia jest wielkość sprzedaży powstała w wyniku realizacji inwestycjitechnologicznej, która to upoważnia do ubiegania się o umorzenie częścikredytu.Przedsiębiorca chcący otrzymać kredyt technologiczny składał do BGKwniosek, który przechodził ocenę formalną i merytoryczną. Ponadto badanabyła zdolność kredytowa, ponieważ był to kredyt inwestycyjny. Tymi kwestiamizajmował się Departament Wsparcia Przedsiębiorczości i Innowacjiw BGK. Jeżeli dokumentacja była kompletna i spełniała wymogi narzuconeprzez ustawę, zawierana była umowa kredytowa. Po roku przedsiębiorca mógłwystąpić o pierwsze umorzenie w wysokości 10% zgodnie z mapą pomocypublicznej. W kolejnych dwóch latach uzyskiwał umorzenie po 20%, jeżelimiał sprzedaż z realizacji inwestycji technologicznej.Kredyt technologiczny to instrument mający zachęcić przedsiębiorstwado działalności poprzez nowe technologie i nawiązywanie współpracy z jednostkamibadawczo-rozwojowymi czy uczelniami wyższymi. Jedną z firmktóre otrzymały kredyt technologiczny, jest firma Marani sp. z o.o., mającaswoją siedzibę w Zabrzu. Jest to przykład firmy, która nie miała problemówz realizacją inwestycji, a tym samym z jej efektami, co umożliwiło umorzenieoraz swobodne spłacanie poszczególnych rat kredytu.Marani sp. z o.o.Spółka Marani jest w 100% prywatną firmą, założoną w 1993 rokuw Zabrzu. Historia firmy sięga jednak kilku lat wcześniej, ponieważ powstałaona z dwóch jednoosobowych firm, które działały od roku 1988. Prezes firmyto dr Marek Madej, wieloletni dyrektor w przedsiębiorstwach państwowych,który z końcem lat 80. postanowił założyć własną działalność.Na początku funkcjonowania Marani zajmowała się handlem polskimitkaninami (rysunek 3). Po roku 1989, kiedy nie było kanałów dystrybucyjnych,przedsiębiorstwa państwowe nawiązywały współpracę z przedsiębiorstwamiprywatnymi, tworząc sieci handlowe, kanały dystrybucyjne. Firmazałożyła wówczas 3 duże hurtownie w Polsce. Szybko, bo już po roku, rozpoczęłasię sprzedaż narzędzi dla przemysłu, głównie do obróbki mechanicznej.Przy okazji sprzedaży tych narzędzi pojawiły się w firmie sprężarki. Były tosprężarki polskiego producenta z Poznania.
Kredyt technologiczny na przykładzie firmy Marani211Rys. 3. Historia działalności Marani sp. z o.o.Źródło: opracowanie własneFirma w swoim założeniu miała zaspokajać bieżące potrzeby, ale w trakcieprowadzenia działalności pojawiła się wizja jej rozwoju głównie poprzez wykorzystanieszansy w otoczeniu, którą dostrzegł prezes. Firma zaczęła sprzedawaćnie urządzenia, ale medium, czyli powietrze. Po 9 latach działalności prezeswdrożył swój pomysł na „sprzedawanie powietrza” a więc budowania sprężarkowiw dużych zakładach przemysłowych i sprzedawania tego powietrza tymodbiorcom tak jak się sprzedaje prąd, wodę itd. Klientami firmy są:––kopalnie węgla kamiennego, wielkie i małe przedsiębiorstwa przemysłowe,energetyczne, spożywcze, jednostki użyteczności publicznej,––inwestorzy w sferze przemysłowej i użyteczności publicznej,––banki i instytucje finansowe.To, co wyróżnia Marani z grona innych firm, to przekonanie, że musząbyć stale najlepsi w tym, co robią, jeśli dostawy sprężonego powietrza i innychmediów mają zapewniać każdego dnia niezawodność procesów produkcyjnychklientów. Dlatego współpraca opiera się na długoterminowych kontraktach,w których usługa widziana jest jako integralna część procesów, potrzebi celów klientów 17 .Poprzez wykorzystanie nowoczesnych technologii firma mogła w 2010roku wejść na rynek z własną, firmową sprężarką oraz planować uruchomieniejont venture na rynku chińskim.17http://www.marani.pl/typography/wizja-i-wartoci.
212 Ewelina KiełekSprzedaż powietrzaMarani buduje i wyposaża nowe sprężarkownie powietrza oraz prowadziprocesy restrukturyzacji technicznej gospodarki sprężonym powietrzemkopalń węgla kamiennego, hut, przedsiębiorstw przemysłowych, spożywczychi szpitali w celu uzyskania maksymalnych oszczędności energetycznych.Działa w trzech obszarach 18 :––budowy nowych lub modernizacji istniejących sprężarkownipowietrza,––decentralizacji źródeł zasilania i sieci sprężonego powietrza,––dywersyfikacji zasilania w zależności od stopnia filtracji i poziomuciśnień.Na zasadach outsourcingu przejmuje w zarządzanie obiekty klientai podejmuje się wytwarzać i dostarczać sprężone powietrze o gwarantowanychparametrach i stałej cenie w dłuższym okresie. Partnerami firmy są: światowejklasy producent sprężarek śrubowych Atlas Copco, sprężarek rotacyjnychGardner Denver Wittig oraz renomowany producent polski Airpol Poznań.Firma zakupuje sprężarki od tych podmiotów, ale także na rynku chińskim,a następnie uzbraja je we własne sterowniki we własnej hali produkcyjnejw Zabrzu.Realizacja projektów inwestycyjnych w formie contractingu opiera sięna zasadach BOOT (build-own-operate-transfer). W ramach podpisanegokontraktu firma podejmuje się uzgodnionych z klientem dostaw systemówi urządzeń służących do wytwarzania i dystrybucji sprężonego powietrza znajdującychsię w ofercie produktowej. Po uruchomieniu inwestycji na kosztfirmy prowadzona jest przez okres kontraktu eksploatacja obiektu. Produktemdostarczanym w tym czasie do klienta jest gwarantowana ilość sprężonegopowietrza po stałej cenie i gwarantowanej jakości. Po okresie kontraktu urządzeniastają się własnością klienta. Firma może dalej świadczyć gwarantowaneusługi serwisowe i remontowe.Prezes Madej sprężarkę porównuje do samochodu, ponieważ przy obecnympoziomie komputeryzacji nie jesteśmy w stanie sami dokonać naprawy.Tak samo jest ze sprężarkami, w których o sprawnym funkcjonowaniu decydująsterowniki. Marani nie może sobie pozwolić na przerwy w dostarczaniupowietrza do klientów, toteż istotną sprawą jest dla niej obserwacja maszyn18http://www.marani.pl.
Kredyt technologiczny na przykładzie firmy Marani213oraz sterowników, by móc szybko zareagować na pojawiające się problemy. Napoczątku firma korzystała z wiedzy i technologii firm zagranicznych poprzezzakup sterowników potrzebnych do sprężarek, a system on-line pozwalającyobserwować urządzenia był opracowany przez pracowników firmy. Technologiata pojawiła się w Marani dzięki środkom uzyskanym z kredytu technologicznego.Umowa z Bankiem Gospodarstwa Krajowego została podpisanaw marcu 2006 roku. Następnie poprzez własną pracę badawczą firma wypracowaławłasne sterowniki i ulepszyła system monitorujący.Firma zainteresowała się kredytem technologicznym, ponieważ potrzebowałaśrodków finansowych na inwestycję umożliwiającą „sprzedaż powierza”w szerokim zakresie, to znaczy umożliwiającym zakup większej ilościsterowników, oraz na własną pracę nad systemem on-line. Zarówno sterowniki,jak i system monitorujący był dostępny u zagranicznych partnerów, alebyło to bardzo kosztowne. Bez odpowiednich sterowników oraz systemu on-linienie można mówić o działalności sprężonym powietrzem w takim zakresie,w jakim prowadzi ją Marani. Od momentu powstania firmy działalność opartana nowych technologiach nie była rozwijana, co wynika ze specyfiki jej działalności.Dopiero po przyjętej przez właścicieli strategii zwiększającej znaczenieinnowacji w przedsiębiorstwie podjęto działania w celu jej realizacji.Firma ma początku musiała korzystać z wiedzy firm zagranicznych (co wiązałosię z określonymi wydatkami), ponieważ nie posiadała ani zasobów kapitałowych,ani ludzkich do samodzielnego wypracowania jej.Kredyt technologiczny w MaraniKorzyści z innowacyjności w Marani to przede wszystkim lepsze jakościowoprodukty/usługi, lepszy dostęp do większej grupy potencjalnychodbiorców oraz większa rozpoznawalność na rynku. Powody rozwoju działalnościopartej na nowej technologii możemy podzielić na wewnętrznei zewnętrzne (tabela 2). Te pierwsze to przede wszystkim poprawa jakościi rozwój własnego przedsiębiorstwa. Do zewnętrznych zaś zaliczyć możnazwiększenie popytu na produkty innowacyjne na rynku oraz potrzeby rynku.
214 Ewelina KiełekPowody rozwoju działalności opartej na nowej technologii w MaraniwewnętrznePowody––poprawa jakości procesu wytwarzaniai jakości świadczonych usług––rozwój własnego przedsiębiorstwa––działania wynikające z przyjętej wcześniejstrategii zwiększającej znaczenie innowacjiw przedsiębiorstwieŹródło: opracowanie własnezewnętrzne––zwiększenie popytu na produktyinnowacyjne na rynku––potrzeby rynku––lepsza dostępność do informacjio innowacjachTabela 2.Działalność innowacyjna w Marani finansowana jest głównie z własnychśrodków (rysunek 4). Firma ubiegała się o środki dostępne w ramachSPOWKP oraz RPO Województwa Śląskiego i otrzymała je. Dzięki temufinansowaniu wymieniono park maszynowy, co było bardzo istotne dla rozwojutechnologicznego firmy.40%40%60%60%środki własneśrodki własneśrodkibudżetowe/unijneśrodkibudżetowe/unijneRys. 4. Źródła finansowania działalności innowacyjnej w MaraniŹródło: opracowanie własneUdział obrotów przeznaczanych przez firmę na rozwój działalności innowacyjnejw ciągu ostatnich trzech lat kształtuje się corocznie na poziomie2%. Współpraca z jednostkami naukowo-badawczymi istniała w firmie przedrealizacją inwestycji technologicznej w postaci opinii do konkretnych projektów.W celu stwierdzenia nowości technologii, to jest, by uzyskać jednenz podstawowych dokumentów wymaganych przy ubieganiu się o kredyttechnologiczny, firma współpracowała z Instytutem Systemów Sterowaniaw Chorzowie. Przy czym współpraca ta polegała tylko na przygotowaniu opinii,nie ma współpracy w zakresie badań czy wykorzystania wiedzy zgroma-
Kredyt technologiczny na przykładzie firmy Marani215dzonej w Instytucie poza tą opinią. W Marani najcenniejszym zewnętrznympartnerem w rozwoju innowacyjnym są firmy zagraniczne.Marani jako jedna z pierwszych na Śląsku, a w grupie pierwszych 20 firmz całej Polski, otrzymała kredyt technologiczny. Istotą projektu, na który firmaotrzymała kredyt, był system pozwalający firmie on-line (system Tornado)obserwować maszyny u klientów.System Tornado to rozwiązanie umożliwiające transmisję danych,wizualizację i monitoring stanów procesu wytwarzania sprężonego powietrza.Trzon rozwiązania oparty został na idei portalu internetowego. Portaljest rodzajem platformy serwisowej, tzw. centrum dyspozytorskim pozwalającymna zdalne nadzorowanie parametów poszczególnych stacji sprężarek,na kontrolę stanów krytycznych i zmianę parametrów pracy sprężarek zgodniez życzeniem klienta. Stworzony portal serwisowy umożliwia w znacznymstopniu uniknięcie stanów zagrożeń produkcji sprężonego powietrza,a także pozwala na właściwą wczesną reakcję w przypadku możliwości ichpowstania. Dzięki zastosowaniu rozwiązania przestaje istnieć ryzyko zaprzestaniaprodukcji lub produkcji powietrza o nieprawidłowych parametrach lubwielkościach. Dostęp do platformy serwisowej, a tym samym do informacjiz przebiegu procesu, jest możliwy z dowolnej lokalizacji bez koniecznościinstalacji specjalistycznego oprogramowania. Warto wspomnieć, że rozwiązanieogranicza do niezbędnego minimum fizyczny kontakt ekip serwisowychz urządzeniami, tym samym przyczynia się do zwiększenia bezpieczeństwai higieny pracy. Ze względu na wysokie wymogi zapewnienia gwarancjidostaw medium do produkcji przemysłowej, Torando to doskonałe narzędziestwarzające możliwość sprawnej realizacji potrzeb klienta, zaś w branżydotyczącej produkcji gazów technicznych to znaczne udogodnienie – innowacjęw zakresie obsługi urządzeń i utrzymania ich w ruchu.Gdyby nie kredyt technologiczny, inwestycja byłaby zrealizowana, alew ograniczony sposób zarówno rzeczowo, jak i finansowo, to znaczy zakupionoby mniejszą liczbę sterowników. Środki z kredytu pozwoliły na odpowiedniąskalę projektu.Sprzedaż powstała w wyniku realizacji inwestycji technologicznej,a więc tylko z tej objętej kredytem w całości sprzedaży osiągniętej przezfirmę w 2009 roku, jest na poziomie 37%, a w roku 2010 to 32% (tabela 3).Są to wyniki zadowalające firmę ponieważ sprzedaż ukształtowana na takimpoziomie pozwoliła ma umorzenie już w styczniu 2008 roku ponad 35 tys. zł.Kolejne umorzenie nastąpiło w lutym 2009 roku i ostatnie w lutym 2010.
216 Ewelina KiełekFirma nie miała żadnych problemów z realizacją inwestycji technologicznejzarówno przy ubieganiu się o kredyt, jak i później przy realizacji poszczególnychjego wymogów. Należy pamiętać, że kredyt technologiczny udzielanybył na inwestycję technologiczną, której efektem był nowy produkt/usługa,a więc istotną kwestią był rynek i zapotrzebowanie na dany produkt/usługę.Szczególną rolę w kredycie technologicznym odgrywał dobrze sporządzonybiznesplan, a w nim analiza rynku i konkurencji.Zatrudnienie w firmie w ciągu ostatnich czterach lat wzrosło o 22 osoby,z poziomu 58 pracowników do 80. W wyniku realizacji inwestycji technologicznejpowstało 6 nowych miejsc pracy.Sprzedaż będąca wynikiem realizacji inwestycji technologicznejTabela 3.2009 2010Udział sprzedaży (%) 37 32Źródło: informacje firmy MaraniKredyt technologiczny był impulsem do dalszej pracy i rozwoju technologicznegofirmy. Obecnie firma sprzedaje własne produkty w postaci urządzeń,w których wykorzystuje te rozwiązania, które znalazły się w firmiew wyniku kredytu technologicznego i będą one sprzedawane w innej postaci,nie jako usługa, tylko jako produkt. Stało się tak, ponieważ kredyt umożliwiłzakup odpowiedniej liczby sterowników i pracę nad własnym systememon-line. Wykorzystując wiedzę pracowników firmie, udało się również stworzyćwłasny sterownik (rysunek 5). A to z kolei pozwoliło na odpowiedniąjakość świadczonych usług oraz kontakt z chińską firmą, która produkujesprężarki dla Marani. Współpraca ta rozwinęła się i obecnie trwają prace naduruchomieniem joint venture w Chinach. Wypracowany system on-line jestprzez cały czas doskonalony i dostosowywany do potrzeb firmy i klientów.Działalnością badawczą w Marani zajmuje się dział informatyczny, który tworzyczterech informatyków, w tym dwóch zajmuje się pracami nad oprogramowaniem.Firma planuje w najbliższych trzech latach dalszy rozwój innowacyjnygłównie poprzez własną działalność badawczą, naśladownictwo innychpodmiotów oraz zakup innowacji. W perspektywie najbliższych pięciu latfirma będzie dużo większa niż obecnie.
sterownik.(rysunek 5) A to z kolei pozwoliło na odpowiednią jakość świadczonych usługoraz kontakt z chińską firmą, która produkuje sprężarki dla Marani. Współpraca tarozwinęła się i obecnie trwają prace nad uruchomieniem joint venture w Chinach.Wypracowany system on-line jest przez cały czas doskonalony i dostosowywany dopotrzeb firmy i klientów. Działalnością badawczą w Marani zajmuje się działinformatyczny, który tworzy czterech informatyków, w tym dwóch zajmuje się pracaminad oprogramowaniem. Firma planuje w najbliższych trzech latach dalszy rozwójinnowacyjny głównie poprzez własną działalność badawczą, naśladownictwo innychpodmiotów oraz zakup innowacji. W perspektywie najbliższych pięciu lat firma będziedużo większa niż obecnie.Kredyt technologiczny na przykładzie firmy Marani217Platforma internetowaKredyttechnologicznyWłasny sterownikWspółpraca z chińskąfirmąRys. 5. Korzyści z kredytu technologicznego w MaraniRysunek 5. Korzyści z kredytu technologicznego w MaraniŹródło: opracowanie własneŹródło: opracowanie własneJoint venture w ChinachGłówne bariery, które wskazuje firma w uzyskaniu rządowej/unijnejpomocy finansowej, to skomplikowane procedury administracyjne i prawne,zbyt skomplikowana procedura składania wniosków oraz brak pomocy zestrony administracji. W ocenie firmy istniejące finansowe instrumenty wsparciasą w słabym stopniu dopasowane do potrzeb wysoko innowacyjnej firmyw zakresie jej rozwoju innowacyjnego.Ponadto instrumenty te mają źle dobrane cele wsparcia, nie uwzględniająbieżących i przyszłych potrzeb wysoko innowacyjnych firm oraz jest mała rolawładz samorządowych/rządowych w identyfikowaniu rzeczywistych potrzebfinansowych firm w regionie/kraju.Podstawowe oczekiwania Marani wobec polityki innowacyjnej to przedewszystkim stworzenie zachęt finansowych do prowadzenia badań na rzeczsektora MSP. Ponadto stworzenie systemu refundacji kosztów wdrożeniowychw tym sektorze oraz budowa systemu informacji/monitoringu jego potrzebtechnologicznych.PodsumowanieKredyt technologiczny w Marani pozwolił na rozwój działalności opartejna nowej technologii. Firma, wykorzystując własne doświadczenia i wiedzęfirm zagranicznych oraz kupując odpowiednie sterowniki, potrafiła zbudowaćswój potencjał innowacyjny. Startowała z zakupionymi sterownikamii własnym systemem on-line. Następnie dzięki zaangażowaniu pracownikówi kierownictwa wypracowała własne sterowniki i ulepszyła system monitorujący.Tak skumulowana wiedza pozwoliła na produkcję własnych sprężarek(wcześniej były one kupowane) i rozwinięcie współpracy z chińską firmą.
218 Ewelina KiełekKredyt technologiczny to kredyt inwestycyjny, z wszystkimi jego konsekwencjami,który po spełnieniu określonych wymogów stawał się korzystniejszyniż zwykły kredyt w banku komercyjnym. Firma Marani, mając tę świadomośćoraz pomysł, który został poddany analizie rynkowej, z sukcesem zrealizowałainwestycję technologiczną.Jednym z powodów rozwoju działalności opartej na nowej technologiiw Marani były działania wynikające z przyjętej wcześniej strategii mającejna celu zwiększenie znaczenia innowacji w przedsiębiorstwie. Myślenie strategicznewymaga zakodowania w świadomości menedżerów, że to otoczenienarzuca organizacji ograniczenia i kształtuje jej przyszłość oraz że zmianyto stan normalny, a zarządzanie nimi to jeden z zasadniczych aspektów przekształcaniasię firmy w ucząca się organizację, która rozwija zdolności własnychpracowników, promując jednocześnie umiejętności dostosowania sięi elastyczności 19 .Przykład Marani pokazuje, że kredyt technologiczny może przyczyniaćsię do rozwoju działalności opartej na nowych technologiach.LiteraturaBossak J.W., Instytucje, rynki i konkurencja we współczesnym świecie, SzkołaGłówna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2008;Etzkowitz H., The Triple Helix of University-Industry-Government; Implicationsfor Policy and Evaluation, Working Paper nr 11, Science Policy Institute, Stockholm2002;Etzkowitz H., Leydesdorff L, The dynamice of innovation: from National Systemsand „Mode 2” to a Triple Helix of university-industry-governments relations,„Research Policy” 2000, no. 29;Janasz W., Innowacje i transfer techniki w procesie transformacji, Difin, Warszawa2006;Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013, MG 2006;Leydesdorff L., The Triple Helix: an evolutionary model of innovations, „ResearchPolicy” 2000, no. 29;Okoń-Horodyńska E., Co z Narodowym Systemem Innowacji w Polsce?[w:] E. Okoń-Horodyńska (red.), Rola polskiej nauki we wzroście innowacyjnościgospodarki, Wyd. Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa 2004;19J. Penc, Strategiczny system zarządzania, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2003, s. 118.
Kredyt technologiczny na przykładzie firmy Marani219Okoń-Horodyńska E., Czachorowska-Mazurkiewicz A., Innowacje w rozwojugospodarki i przedsiębiorstw: siły motoryczne i bariery, Instytut Wiedzy i Innowacji,Warszawa 2007;Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach2007-2008, PARP, Warszawa 2009;Penc J., Strategiczny system zarządzania, Wydawnictwo Placet, Warszawa2003;Skawińska E., Zalewski R.I., Klastry biznesowe w rozwoju konkurencyjnościi innowacyjności regionów. Świat – Europa – Polska, PWE, Warszawa 2009;Starczewska-Krzysztoszek M., Konkurencyjność sektora małych i średnichprzedsiębiorstw 2008, Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan;Ustawa z dnia 29.07.2005 r. o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej,DzU nr 179, poz. 1484;Żołnierski A., Innowacyjność 2008, PARP, Warszawa 2008;http://www.marani.pl/usugi/sterowanie-i-monitorowanie;http://www.marani.pl/typography/wizja-i-wartoci.SummaryThis article aims to describe one of the instruments of innovation policy whichis a technological credit on the example of the Marani company. Polish accession tothe European Union has forced successive governments to take efforts to improve theinnovativeness of Polish economy. The result of this action there are the specific documentswith different forms of assistance for enterprises to help build their innovationcapacity. Technological credit in Marani let the development of the activities basedon the new technology. Company using own experience and the knowledge of foreigncompanies was able to build her innovative capacity.Translated by Ewelina Kiełek
WYKORZYSTANIE TECHNOLOGIIINFORMATYCZNYCHI INNOWACJE W USŁUGACH
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011JACEK WYSOCKISzkoła Główna Handlowa w WarszawieINNOWACJE PRODUKTOWE NA PRZYKŁADZIE ROZWIĄZANIADEDYKOWANEGO DO OBSŁUGI FAKTUR ELEKTRONICZNYCHWprowadzenieNieprzerwane zmiany w warunkach konkurowania, które zachodząw następstwie postępu cywilizacyjnego, powodują, że najskuteczniejszymźródłem wzrostu wartości przedsiębiorstwa i jego sukcesu rynkowego sąw dzisiejszych czasach innowacje. W burzliwym otoczeniu stanowią onekluczowy warunek poprawy atrakcyjności oferty rynkowej firmy i jej pozycjikonkurencyjnej. W rezultacie, aby utrzymywać odpowiednią konkurencyjność,podmioty gospodarcze są zmuszone do kreowania innowacyjnychproduktów, które jednocześnie będą kształtowały oczekiwania klientów i wpisywałysię w coraz większe wymagania rynku. Przykładem instytucji realizującejtaką strategię jest m.in. Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A. (KIR S.A.),która tym sposobem nie tylko wzmacnia własną konkurencyjność w obszarzeusług elektronicznych, ale wywiera również znaczący wpływ na rozwójcałej polskiej gospodarki elektronicznej. I chociaż wiele przedsiębiorstw żywiobawy przed wdrażaniem i stosowaniem technologii informacyjnych, to jednakrosnąca presja w zakresie poprawy rynkowej konkurencyjności i zapewnienialepszej obsługi klientów sprawia, że cieszą się one coraz poważniejszymzainteresowaniem. Dlatego właśnie wdrożenie faktury elektronicznejzaczyna mieć kluczowe znaczenie dla usprawniania procesów bizneso-
224 Jacek Wysockiwych, chociażby ze względu na szybkość i sprawność przetwarzania danychczy redukcji kosztów. Za cel niniejszego artykułu uznano zatem przybliżenieinnowacyjnego rozwiązania, którym jest oferowana przez KIR S.A. usługaEDDM (Electronic Document Delivery Management) 1 , stanowiąca wsparciedla obsługi i popularyzacji faktury elektronicznej wymienianej pomiędzy partneramibiznesowymi.1. Istota innowacji produktowychW kontekście dzisiejszych wyzwań gospodarczych innowacje są corazczęściej traktowane jako podstawowe źródło rozwoju przedsiębiorstwa,i to o tyle istotne, że zapewniające przewagę konkurencyjną na skalę globalną2 . Stąd też współcześnie funkcjonujące podmioty gospodarcze powinnynieustannie podejmować inicjatywy pozwalające na realizację wszelkiegorodzaju pomysłów o charakterze innowacyjnym. Dotyczy to zarówno firmo utrwalonej pozycji na rynku, jak i tych, które dopiero rozpoczynają działalność.Presja wprowadzania innowacji dotyczy już coraz większej liczby przedsiębiorstwi obejmuje nie tylko zmiany technologiczne, ale także zmiany organizacyjneoraz zmiany w sposobie zarządzania, co wiąże się z faktem, że jedynieprzedsiębiorstwa innowacyjne, poszukujące zmian i okazji do ich wdrażaniabędą w stanie przetrwać i osiągać znaczące sukcesy na rynku 3 . Na tęszczególną rolę innowacji w kształtowaniu konkurencyjności przedsiębiorstwauwagę zwraca P.F. Drucker 4 . W jego opinii innowacje stanowią podstawęrozwoju przedsiębiorstwa, gdyż umożliwiają rozszerzenie oferty rynkowej,wzrost jakości oferowanych produktów i usług, zapewnienie zadowoleniaklientowi, wysoką produktywność i utrzymanie personelu o wysokichkwalifikacjach. Wprowadzanie innowacji powinno stać się zatem jednymz najważniejszych celów strategicznych, gdyż są one rezultatem zastosowanianauki lub wiedzy, a ich brak często skutkuje upadkiem firmy.1Więcej informacji na temat usługi EDDM można znaleźć pod adresem internetowym:http://www.kir.com.pl/.2Por. K. Poznańska, Zachowania strategiczne przedsiębiorstw wobec wyzwań globalizacyjnych[w:] P. Niedzielski, K. Poznańska, B. Matusiak (red.), Kapitał ludzki – innowacje– przedsiębiorczość. SOOIPP Annual 2008, <strong>Zeszyt</strong>y Naukowe nr 25, Wyd. UniwersytetuSzczecińskiego, Szczecin 2009, s. 11.3Por. P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Uniwersytet Szczeciński,Szczecin 2005, s. 137.4P. F. Drucker, Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa 1992, s. 272.
Innowacje produktowe na przykładzie rozwiązania dedykowanego...225Przyjmuje się, że innowację stanowi każde działanie, które obejmujewprowadzenie na rynek nowego produktu lub usługi, udoskonalenie istniejącychproduktów, wprowadzenie lub udoskonalenie nowej metody produkcji,otwarcie nowego rynku, zdobycie nowego źródła surowców lub teżrozpoczęcie nowej organizacji produkcji 5 . Innowacją może być także udoskonalenietechnik sprzedaży oraz sposobów zarządzania przedsiębiorstwem, jakrównież wykorzystanie pomysłów powstałych w innych dziedzinach działalnoścido realizacji własnych potrzeb. Z takiego ujęcia innowacji wynika ichtechniczny, ekonomiczny i organizacyjny charakter oraz fakt, że przedmioteminnowacji mogą być: produkt, proces produkcyjny oraz organizacja, alewyłącznie pod warunkiem że przynajmniej z punktu widzenia przedsiębiorstwamają one przejaw nowości i znajdują praktyczne zastosowanie. Ujawniasię także związek innowacji z ciągłością zmian, które wyrażają się albo prostymimodyfikacjami istniejących produktów, usług czy procesów, albo ichcałkowitą przemianą. Tym samym kluczową kwestią we wszystkich ujęciachinnowacji pozostaje element nowości i zmiany, który w sferze produkcji lubrynku odnosi się do produktów i usług, a w obszarze przedsiębiorstwa i konsumpcjido sposobów wytwarzania produktów lub utworzenia czegoś całkiemnowego 6 .W praktyce najczęściej mamy do czynienia z innowacjami technologicznymi,które powstają w wyniku działalności innowacyjnej obejmującej działaniaw wymiarze badawczym, technicznym, organizacyjnym, finansowymoraz handlowym. Generalnie innowacja technologiczna odnosi się do wdrożenianowego produktu lub zastosowania nowego procesu w przedsiębiorstwie,ewentualnie ich obiektywnego i widocznego udoskonalenia. Dla przejrzystościzagadnienia wyróżnia się innowacje technologiczne produktów (zwaneinnowacjami produktowymi) oraz innowacje technologiczne procesów (zwaneinnowacjami procesowymi).Innowacje produktowe obejmują swoim zakresem zarówno nowe produktyoraz usługi, jak i produkty lub usługi udoskonalone od strony technologicznejw ramach określonej struktury asortymentowej. W obu przypadkachwarunkiem sine qua non jest ich skuteczne wprowadzenie na rynek.5Por. J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 103-104.Samo słowo „innowacja” pochodzi od łacińskiego innovare, które oznacza „odnawiać”.6W obowiązującej definicji OECD innowacja rozpatrywana jest w kontekście pierwszegowykorzystania technologii lub wiedzy w sposób nowy, zakończony sukcesem rynkowym.Zgodnie z metodologią Oslo Manual wyróżnia się cztery typy innowacji, tj. innowacje produktowe,procesowe, organizacyjne i marketingowe. Por. Oslo Manual, OECD, Eurostat 2005.
226 Jacek WysockiJednocześnie modyfikacje produktów i usług muszą skutkować zmianami znaczącousprawniającymi ich właściwości, parametry techniczne, komponenty,materiały czy dotychczasowe funkcjonalności, gdyż inaczej ulepszenia te niebędą traktowane jako innowacje. Nowy lub ulepszony produkt czy usługa musząwięc posiadać takie cechy technologiczne lub dodatkowe funkcje, ewentualnietak zdefiniowane przeznaczenie, aby wyraźnie odróżniały się od rozwiązań oferowanychwcześniej. Najlepiej obrazuje to przykład zmian użytkowych telefonówkomórkowych, które w ostatnich latach zyskały dodatkowe funkcje, np.:aparatu fotograficznego, kamery wideo, komputera przenośnego itd. Innowacjeproduktowe mogą być też postrzegane jako rozwiązania nowe dla przedsiębiorstwaoraz dla gospodarki – czyli takie, które pojawiają się po raz pierwszyw skali światowej (tzw. innowacje absolutne), oraz jako nowe dla przedsiębiorstwa,ale nie dla gospodarki – czyli takie, które są już znane na świecie, nowośćzaś stanowią wyłącznie dla firmy (tzw. innowacje imitacyjne) 7 .Przykładem innowacji produktowych są np.: wprowadzenie na rynekelektroniki dysków przenośnych podłączanych przez interfejs usb, zastosowaniew odbiornikach telewizyjnych dysków twardych, wdrożenie do produkcjijogurtów z żywymi kulturami bakterii, wprowadzenie do produkcji odzieżyz tzw. materiałów oddychających, oferowanie nowych rodzajów kredytów czylokat inwestycyjno-oszczędnościowych. Z kolei za innowacje usługowe możnauznać: możliwość realizacji zamówień i płatności przez Internet, obsługę reklamacyjnąon-line, przesyłanie i prezentację dokumentów w formie elektronicznej,przesyłanie i obsługę faktur elektronicznych drogą elektroniczną oraz inneusługi aplikacyjne oferowane przez dostawców systemów informatycznych.Podejmując decyzję o wdrożeniu innowacji produktowych, należypoprzedzić ją analizą determinant innowacyjności, takich jak: popyt (wrazz określeniem jego rozmiarów, tempa wzrostu, zaawansowania technologicznego),liczba i wielkość przedsiębiorstw, poziom konkurencji, bariery wejściai wyjścia, kapitał ludzki, zakres prowadzonych badań <strong>naukowy</strong>ch i wdrożeń,wydatki inwestycyjne na badania i rozwój, perspektywy rozwoju rynku orazpolityka gospodarcza państwa. Wszystkie te elementy łącznie decydują o skutecznościdziałań innowacyjnych przedsiębiorstwa, pozwalających na zbudowanietrwałej przewagi konkurencyjnej na rynku. Ważne jest przy tym, abyoferowane przez firmę produkty i usługi posiadały cechy odpowiadające zapotrzebowaniuwiększej rzeszy klientów i pozytywnie odróżniały się od ofertkonkurencji.7Por. Oslo Manual…, dz. cyt.
Innowacje produktowe na przykładzie rozwiązania dedykowanego...2272. Charakterystyka usługi EDDM jako rozwiązania do obsługie-faktury 8Najpopularniejszymi dokumentami gospodarczymi, które są wymienianepomiędzy partnerami biznesowymi w postaci elektronicznej przy wykorzystaniuusług bazujących na platformach elektronicznych, nadal pozostają: zamówieniei faktura. Decyzja przedsiębiorstwa o przejściu na faktury elektronicznew relacjach biznesowych z kontrahentami oznacza bowiem nie tylkowymierne profity finansowe, ale i korzyści niefinansowe. Elektroniczne fakturowanieprowadzi do skrócenia czasu cyklu obiegu dokumentów finansowychoraz pozwala obniżyć koszty zakupu papieru i korespondencji. Szacunkowakwota oszczędności, jakie miesięcznie można uzyskać z tytułu wdrożenia fakturelektronicznych, jest mniej więcej wprost proporcjonalna do liczby wysyłanychfaktur papierowych, przy czym oszczędności te są najbardziej widocznew jednostkach generujących duże ilości faktur. Dotyczy to zatem tych organizacji,które prowadzą regularną sprzedaż towarów i usług oraz należą do wierzycielimasowych, funkcjonujących m.in. w branży: usługowej, handlowej,telekomunikacyjnej, finansowej, ubezpieczeniowej, energetycznej, nieruchomości,transportowej oraz administracji publicznej.Niestety, mimo iż w ostatnich latach odnotowano sporo inicjatywadministracji publicznej w obszarze działalności e-urzędu, e-podatków,e-sądu, e-podpisu, e-przetargów czy e-faktury, to poziom rozwoju tegotypu usług nadal jest daleki od oczekiwań, a osiągnięcie docelowej funkcjonalnościdla wspierających rozwiązań zajmie jeszcze trochę czasu 9 .Wynika to przede wszystkim z obaw przed problemami natury prawnej,szczególnie w kontekście różnych interpretacji przepisów prawa podatkowegodla e-faktury przez sądy, urzędy skarbowe czy kancelarie prawnicze,co skutecznie ogranicza zapał decydentów do szybkiego przejścia natego typu rozwiązania. Do tego dochodzą też kwestie zmian organizacyjno-technologicznych,często dość kosztownych w związku z koniecznościązakupu rozwiązań wspomagających obsługę faktur elektronicznych, przezco stają się istotną przeszkodą finansową dla podmiotów z sektora małychi średnich firm.8W rozdziale wykorzystano dokumentację opisującą usługę EDDM, a opracowaną w KIRS.A. w Linii Biznesowej ds. zarządzania dokumentacją.9Por. M. Kraska (red.), Elektroniczna gospodarka w Polsce. Raport 2008, MinisterstwoGospodarki, wyd. 1, Warszawa 2009.
228 Jacek WysockiPotwierdzeniem słabego rozwoju krajowej gospodarki elektronicznejsą przeprowadzone w tym zakresie badania. Na przykład ze zleconychostatnio przez fińską firmę Itella Information badań wynika, że e-fakturystosuje zaledwie 2% polskich przedsiębiorstw, podczas gdy w Finlandii coczwarta, a w Wielkiej Brytanii co piąta faktura jest fakturą elektroniczną 10 .I chociaż według danych GUS liczba tych firm oscyluje od 3 do 7%, toi tak jest rezultatem marginalnym, zważywszy na fakt, że w innych krajacheuropejskich wskaźnik ten jest dużo wyższy. Z kolei inne badania wskazują,iż zaledwie 14% organizacji posiada i wykorzystuje system informatycznyw procesie rejestracji, opisywania i akceptacji faktury 11 . Ponadto tylko 20%wspomnianych jednostek przechowuje faktury w formie elektronicznej, costanowi znaczące utrudnienie dla całego procesu elektronizacji obiegu fakturi generuje niepotrzebne koszty, np. związane z wielokrotnym ich powielaniem.Optymistyczny jest natomiast fakt, że ponad połowa badanych firmoptuje za potrzebą wdrożenia systemu wspomagającego proces obiegu faktur,traktowanego jako narzędzie poprawy funkcjonowania całej organizacji 12 .Z punktu widzenia takich podmiotów inwestowanie w elektroniczne rozwiązaniado zarządzania dokumentami czy tylko e-fakturami stanowi przejaw innowacyjnegopodejścia do biznesu i staje się wyrazem konkurencyjności przedsiębiorstwastosującego taką strategię działania.Jednocześnie opisana sytuacja stymuluje inne podmioty do tworzeniainnowacyjnych rozwiązań w zakresie obsługi e-faktury i wprowadzania ich narynek, czego przykładem jest usługa EDDM. Swoim zakresem obejmuje onapodpisywanie e-faktury certyfikatem kwalifikowanym, przesyłanie jej do systemueArchiwum, opatrywanie indeksami, oznaczanie znacznikiem czasu orazprzechowywanie na serwerach KIR S.A. wraz z udostępnieniem wystawcyi Odbiorcy. Usługa ta jest kierowana przede wszystkim do podmiotów, którezamierzają zredukować koszty działalności operacyjnej i zoptymalizowaćprocesy wewnętrzne poprzez wyeliminowanie bądź ograniczenie generowaniadużych ilości faktur w formie papierowej. Dla przykładu, koszt obsługi10Por. E-fakturowanie w Polsce i innych krajach europejskich. Raport Itelli, CRN nr14/2010, s. 16.11Por. Badanie Obiegu Faktur Kosztowych 2009/2010. Raport, Kolibro Sp. z o.o.,2009/2010. Raport ten prezentuje trendy i praktyki w zakresie zarządzania dokumentami kosztowymina próbie 337 organizacji działających na terenie Polski, reprezentujących najważniejszegałęzie gospodarki.12Autorzy badania wskazują na podstawie doświadczeń badanych organizacji, że elektronicznysystem obiegu faktur pozwala zaoszczędzić nawet 70% czasu wymaganego przy papierowejrealizacji tego procesu. Por. Badanie Obiegu Faktur Kosztowych 2009/2010, dz. cyt.
Innowacje produktowe na przykładzie rozwiązania dedykowanego...2291 tys. faktur elektronicznych wraz z uwzględnieniem kosztów zakupu certyfikatukwalifikowanego, dystrybucji do odbiorcy i przechowywania w elektronicznymarchiwum przez okres 6 lat wynosi ok. 500 zł. Tymczasem przygotowaniei dystrybucja tej samej liczby ich papierowych odpowiedników - biorącpod uwagę tylko zakup znaczków, kopert i papieru – generuje dla firmy kosztyrzędu 1700 zł miesięcznie 13 . A przecież pozostaje jeszcze kwestia wydrukui przechowywania faktur papierowych, która niesie za sobą zapotrzebowaniena powierzchnię archiwalną. Oczywiście, im więcej faktur elektronicznychbędzie generowanych, tym większe będą potencjalne oszczędności. Nie jestwięc w tym przypadku istotna wielkość podmiotu, ale liczba wystawianychi otrzymywanych faktur, najlepiej osiągająca poziom kilkuset tysięcy w cyklumiesięcznym 14 .Podstawą świadczenia usługi EDDM są obowiązujące regulacjeprawne, w szczególności zapisy Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia14 lipca 2005 r. w sprawie wystawiania oraz przesyłania faktur w formieelektronicznej, a także ich przechowywania oraz udostępniania organowipodatkowemu lub organowi kontroli skarbowej (DzU, nr 133, poz.119), które to zapisy stanowią równocześnie podłoże prawne funkcjonowaniafaktury elektronicznej w Polsce, zwanej też e-fakturą 15 . Zgodnie z przywołanymrozporządzeniem, które szczegółowo określa zarówno sposobyi warunki wystawiania oraz przesyłania faktur elektronicznych, jak i zasadyich przechowywania oraz udostępniania organom państwowym, warunkiemsine qua non uznania faktury wystawionej w postaci elektronicznej za finansowydokument elektroniczny jest zapewnienie autentyczności jej pochodzeniaoraz integralności treści przez cały okres przechowywania. Uczynić tomożna poprzez zastosowanie bezpiecznego podpisu elektronicznego w rozumieniuart. 3 pkt 2 Ustawy z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektro-13Wyliczenia przeprowadzone przez LBZD KIR S.A.14Z wyliczeń doradców podatkowych wynika, że z tytułu zastosowania e-faktury średniaeuropejska firma jest w stanie zaoszczędzić około 1 tys. euro rocznie. Por. E-fakturowaniew Polsce…, dz. cyt., s. 17.15Uzupełniającymi aktami prawnymi, które należy mieć na uwadze przy wdrażaniu fakturyelektronicznej, są także: Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (DzU 2001,nr 130, poz. 1450), Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (DzU 2004,nr 54, poz. 535, z późn. zm.), Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (DzU2005, nr 8, poz. 60, z późn. zm.), Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 28 listopada 2008 r.w sprawie zwrotu podatku niektórym podatnikom, wystawiania faktur, sposobu ich przechowywaniaoraz listy towarów i usług, do których nie mają zastosowania zwolnienia od podatku odtowarów i usług, DzU, nr 212, poz. 1337.
230 Jacek Wysockinicznym, weryfikowanego za pomocą ważnego certyfikatu kwalifikowanego.W tym przypadku autentyczność e-faktury sprawdza się wyłącznie poprzezweryfikację złożonego pod taką fakturą bezpiecznego podpisu elektronicznego16 . Dodatkowo wszystkie faktury wystawiane w formie elektronicznejmuszą być w tej formie:––przesyłane, w tym udostępniane odbiorcy,––przechowywane przy zastosowaniu elektronicznych urządzeń do przetwarzaniai przechowywania danych, z wykorzystaniem technik teletransmisjiprzewodowej, radiowej, technologii optycznych lub innychelektromagnetycznych środków.Istotnym wymogiem formalnym, który należy spełnić, by móc wystawiaći przesyłać faktury w formie elektronicznej, jest też akceptacja tej formy przezodbiorcę, przy czym może być ona wyrażona w formie pisemnej lub w formieelektronicznej. W przypadku akceptacji w formie elektronicznej zgoda musibyć podpisana bezpiecznym podpisem elektronicznym. Jednocześnie odbiorcapowinien posiadać adres poczty elektronicznej, na który zostanie przesłanylink umożliwiający dostęp do faktury elektronicznej, oraz mieć dostęp doprzeglądarki internetowej w celu jej przeglądania, pobierania i weryfikowania.W rezultacie usługa EDDM zapewnia kompleksową obsługę fakturyelektronicznej, począwszy od jej wygenerowania w systemie finansowoksięgowymwystawcy, a skończywszy na uzyskaniu potwierdzenia o jej odebraniuprzez odbiorcę. Wszystkie faktury elektroniczne wystawione w systemieksięgowym są – po ich podpisaniu bezpiecznym podpisem elektronicznym– automatycznie przesyłane do systemu eArchiwum. Mechanizm bezpiecznegopodpisu elektronicznego zapewnia autentyczność i integralnośćfaktury elektronicznej oraz pozwala na podpisanie i dostarczenie wielu fakturelektronicznych w jednym procesie i przy jednokrotnym podaniu kodu PIN.W usłudze EDDM istnieje możliwość podpisania nawet 1000 faktur elektronicznychw 15 minut. Z kolei weryfikacja podpisu elektronicznego odbywa sięz poziomu systemu eArchiwum lub za pomocą darmowej aplikacji do weryfikacjipodpisu, która znajduje się na stronie KIR, zatem odbiorca nie musiposiadać własnego certyfikatu, czytnika ani karty elektronicznej.Usługa EDDM zapewnia również odpowiedni sposób przechowywaniai udostępniania faktur elektronicznych. Jest to realizowane poprzez wyko-16Alternatywą jest wymiana danych elektronicznych (EDI – Electronic Data Interchange),transfer informacji transakcyjnej od komputera do komputera z wykorzystaniem standardowychformatów komunikatu.
Innowacje produktowe na przykładzie rozwiązania dedykowanego...231rzystanie systemu eArchiwum, który stanowi element funkcjonalny usługiEDDM, bezpośrednio odpowiedzialny za bezpieczne przechowywanie fakturelektronicznych wystawcy w formie elektronicznej i do tego w formacie,w którym zostały przesłane odbiorcy. Gwarantuje to autentyczność pochodzeniaoraz integralność treści faktur elektronicznych, jak również ich czytelnośćprzez cały okres ustawowego przechowywania, czyli standardowo6 lat, licząc od początku kolejnego roku kalendarzowego. W systemie eArchiwumwystawca faktur automatycznie uzyskuje dostęp do modułu wyszukiwaniafaktur elektronicznych. Z kolei odbiorca ma do nich dostęp poprzezotrzymany od wystawcy link, dzięki czemu może je nie tylko przeglądać, aletakże pobierać i zapisywać na lokalnych dyskach komputerowych. Dodatkowousługa umożliwia na żądanie organów podatkowych i kontroli skarbowejnatychmiastowy, pełny i ciągły dostęp drogą elektroniczną do tych faktur,z uwzględnieniem opcji ich udokumentowanego poboru i wydruku. Nawniosek wystawcy istnieje opcja założenia konta dostępowego do systemueArchiwum dla kontrolera skarbowego, umożliwiającego podgląd wybranyche-faktur (np. wystawionych w danym okresie).Każda podpisana bezpiecznym podpisem elektronicznym faktura, któratrafia do KIR, jest także znakowana czasem i zapisywana w systemie eArchiwumzgodnie z ustalonymi wcześniej zasadami. Dzięki temu faktury elektronicznemogą być wyszukiwane według nazwy odbiorcy, daty wystawienia, numeruklienta lub faktury elektronicznej, skojarzonych nazw, kalendarza czy NIP-u.Jednocześnie system automatycznie wysyła do odbiorcy drogą elektronicznąwiadomość e-mailową o udostępnieniu danej faktury elektronicznej w systemieeArchiwum. Sam odbiór faktury elektronicznej następuje po kliknięciulinku znajdującego się w treści powiadomienia wysłanego do odbiorcy, co jestrejestrowane przez system eArchiwum. Wymagane jest jednak, by odbiorcaposiadał adres poczty elektronicznej, na który będzie przesłany link umożliwiającydostęp do dokumentu finansowego, oraz by mógł korzystać z przeglądarkiinternetowej w celu przeglądania, pobierania i weryfikowania otrzymywanychfaktur elektronicznych. W efekcie wystawca faktury elektronicznej otrzymujenatychmiastową informację o fakcie otworzenia dokumentu przez odbiorcę.Jest to o tyle ważne, że potwierdzenie odbioru faktury elektronicznej stanowidla przedsiębiorców gwarancję dotarcia danego dokumentu finansowego doadresata, przez co przyczynia się np. do szybkiego i prawidłowego rozliczeniapodatku VAT. Poza tym korzystając z dedykowanego systemu do obsługi
232 Jacek Wysockifaktury elektronicznej, wystawca zyskuje możliwość otrzymywania raportówo statusie doręczenia lub niedoręczenia e-faktury do odbiorcy.Infrastruktura teleinformatyczna KIR S.A. i zastosowane elementy bezpieczeństwazapewniają ciągłość pracy systemu eArchiwum i umożliwiają dostępdo faktur elektronicznych nawet w przypadku wystąpienia zdarzeń losowych,takich jak np. przerwa w dostawie energii elektrycznej, awaria łącza do sieciInternet itp. Usługa EDDM umożliwia także integrację z zewnętrznymi systemamifinansowo-księgowymi, billingowymi, eBOK-owymi czy systemamiobiegu dokumentów. Pozwala to na automatyczne podpisywanie plików fakturgenerowanych przez te systemy i przesyłanie ich do systemu eArchiwum.Ponadto w usłudze mogą być obsługiwane różne formaty e-faktur, przy czymjeśli wystawcy i odbiorcy uda się ustalić wspólny format faktury elektronicznej,wówczas możliwe będzie ich wczytywanie wraz z odpowiednimi danymi dosystemów finansowo-księgowych. Zaletą jest też możliwość generowania zbiorczychraportów, m.in. dotyczących statusu odebrania efaktur, jak i dostarczaniado klientów dokumentów elektronicznych innych niż finansowe.Usługa EDDM jest oferowana w modelu ASP (Application ServiceProvider), czyli na zasadzie udostępniania oprogramowania przez Internet.W modelu tym rezygnuje się z wnoszenia opłaty za licencję na rzecz opłat zawykorzystywanie oprogramowania w określonym celu (np. do przechowywanialub przesyłania dokumentów). Jednocześnie korzystanie z tego modelu niewymaga rozbudowanej infrastruktury sprzętowej klienta, za to niezbędne jestposiadanie połączenia z Internetem. Szczegółowy wykaz czynności składającychsię na proces obsługi faktury elektronicznej w ramach usługi EDDM,z uwzględnieniem jej wystawienia przez wystawcę, zaprezentowany jest narysunku 1.Podmioty decydujące się na wdrożenie usługi EDDM zyskują zatemrozwiązanie, które zgodnie z polskim prawem pozwala na sprawne i bezpiecznedystrybuowanie do wskazanych adresatów podpisanych faktur elektronicznych.Do podstawowych funkcjonalności charakteryzujących usługę EDDMzaliczyć należy:––podpisywanie faktur kwalifikowanym podpisem elektronicznym;––bezpieczne przechowywanie podpisanych faktur elektronicznychw elektronicznym archiwum;––stałe udostępnianie faktur elektronicznych w trybie on-line przez 24godziny na dobę;
Innowacje produktowe na przykładzie rozwiązania dedykowanego...233Rys. 1. Opis czynności w procesie obsługi faktury elektronicznejŹródło: materiały ofertowe KIR S.A. (LBZD)––zapewnienie jednoczesnego dostępu do faktur elektronicznych wieluuprawnionym użytkownikom;––zagwarantowanie dostępu do faktur elektronicznych organom podatkowymlub organom kontroli skarbowej;––sposobność dodawania kolejnych indeksów opisujących faktury elektroniczne,dzięki którym możliwe jest ich wyszukiwanie w elektronicznymrepozytorium;––możliwość selekcji faktur elektronicznych według odpowiednich kryteriów.Z kolei dodatkowymi usprawnieniami funkcjonalnymi, które wyróżniająusługę EDDM spośród podobnych rozwiązań konkurencyjnych, są:––zapewnienie ważności podpisu elektronicznego złożonego pode-fakturą przez zastosowanie znacznika czasu oraz jego „konserwację”przez okres przechowywania;
234 Jacek Wysocki––wysłanie informacji o dostępności faktury elektronicznej na adrese-mailowy odbiorcy (dostęp odbywa się przez unikatowy adres URL);––generowanie raportu zdarzeń dla wystawcy o odebraniu lub nieodebraniufaktury elektronicznej przez odbiorcę;––możliwość konwersji danych (XML) przyjętych od wystawcy dopostaci akceptowanej przez zdefiniowane systemy finansowo--księgowe.W tym miejscu szczególną uwagę należy zwrócić na ostanie z wymienionychpowyżej usprawnień, gdyż stanowi ono zupełnie nową funkcjonalnośćdla tego typu rozwiązań, innowację, która zapewnia zainteresowanym podmiotomobsługę e-faktur pochodzących z systemów finansowo-księgowychoferowanych przez różnych producentów. W efekcie jej implementacji i dalszegorozwoju klienci korzystający z usługi EDDM zyskają możliwośćwymiany faktur elektronicznych w formatach generowanych przez własnesystemy finansowo-księgowe (np. w XML), łącznie z ich podpisaniemi wysłaniem do kontrahentów. W przypadku wystawców zniknie więc koniecznośćkonwersji tych faktur do postaci rozpoznawanej przez systemy finansowo-księgoweodbiorców. Z kolei odbiorcy będą mogli dodatkowo zamieniaćotrzymywane faktury elektroniczne na format obsługiwany przez posiadanesystemy finansowo-księgowe, dzięki czemu wyeliminowane zostanieręczne wpisywanie danych z takich dokumentów. Mechanizm transformacjifaktur elektronicznych na wymagane formaty będzie elementem składowymusługi EDDM, funkcjonującym w oparciu o usługę sieciową. Jednocześnieze względu na możliwość wystąpienia faktury elektronicznej w postaci np.podpisanego pliku XML, czyli trudnego do „rozszyfrowania” przez pracownikaksięgowości, usługa ta zostanie uzupełniona o mechanizm prezentacjifaktur. Będzie on polegał na automatycznej konwersji faktury elektronicznejz takiej „nieczytelnej” formuły do formatu umożliwiającego jej wyświetleniena ekranie lub wydruk w postaci zrozumiałej dla odbiorców (np. w PDF).Wspomniana funkcjonalność zapewni, podobnie jak ma to miejsce w systemachEDI, automatyzację procesu wczytywania faktur elektronicznych do różnychaplikacji oraz współtworzenie wśród uczestniczących podmiotów siecido ich wymiany. Zainteresowane firmy zyskają zatem skuteczne rozwiązaniedla elektronicznego fakturowania bez konieczności zakupu drogich i częstoskomplikowanych systemów.
Innowacje produktowe na przykładzie rozwiązania dedykowanego...235PodsumowanieRozwiązania stosowane w ramach działalności usługowej, a bazującena systemach informatycznych, są coraz powszechniejsze i wywierają corazwiększy wpływ na kształt współczesnej gospodarki i funkcjonujących w niejprzedsiębiorstw. Wspierają one m.in. realizację takich zadań, jak zarządzaniedokumentami elektronicznymi czy też zarządzanie i kontrola realizacji procesówbiznesowych. Podobnie sytuacja przedstawia się w przypadku obsługifaktury elektronicznej, która znajduje się w orbicie zainteresowań klientów,szczególnie w kontekście jej pomyślnego wpływu na rozwój przedsiębiorstwabez względu na jego wielkość oraz zakres prowadzonej działalności.Nowoczesne zarządzanie przedsiębiorstwem wymaga bowiem nieustannychzmian w procesach technologicznych i organizacyjnych, których skutkiemjest tak bardzo pożądany wzrost konkurencyjności i pozytywny wizerunekw oczach klientów. A wdrożenie e-faktury i rozwiązań wpierających jejobsługę zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa jest taką właśnie zmianą,przełomem w zakresie optymalizacji procesu fakturowania, przyspieszeniarozliczeń pieniężnych w obrocie gospodarczym czy możliwości automatycznegozaczytywania metadanych opisujących e-faktury do systemów finansowo-księgowychodbiorców. Przetwarzanie faktur elektronicznych przynosiwięc realne oszczędności czasowe i finansowe, a do tego jest bezpieczne,efektywne i przyspiesza proces akceptacji faktur, eliminując równocześniebłędy pojawiające się przy ręcznym wprowadzaniu danych. Dlatego opisanąusługę EDDM należy traktować nie tylko jako ważne narzędzie konkurowaniaw rękach jej nabywców, ale także jako rozwiązanie innowacyjne z punktuwidzenia dostawcy ze względu na zupełnie nowe lub usprawnione dotychczasowefunkcjonalności, które skutecznie wyróżniają je na tle oferty konkurencjii tworzą wartość dodaną dla klientów.LiteraturaBadanie Obiegu Faktur Kosztowych 2009/2010. Raport, Kolibro Sp. z o.o.,2009/2010;Drucker P.F., Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, PWE, Warszawa1992;E-fakturowanie w Polsce i innych krajach europejskich. Raport Itelli, CRN nr14/2010;
236 Jacek WysockiKraska M. (red.), Elektroniczna gospodarka w Polsce. Raport 2008, wyd. 1,Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009;Niedzielski P., Rychlik K., Innowacje i kreatywność, Uniwersytet Szczeciński,Szczecin 2005;Oslo Manual, OECD, Eurostat 2005;Poznańska K., Zachowania strategiczne przedsiębiorstw wobec wyzwań globalizacyjnych[w:] P. Niedzielski, K. Poznańska, B. Matusiak (red.), Kapitał ludzki –innowacje – przedsiębiorczość. SOOIPP Annual 2008, <strong>Zeszyt</strong>y Naukowe nr 25, UniwersytetSzczeciński, Szczecin 2009;Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie zwrotupodatku niektórym podatnikom, wystawiania faktur, sposobu ich przechowywaniaoraz listy towarów i usług, do których nie mają zastosowania zwolnienia od podatkuod towarów i usług, DzU, nr 212, poz. 1337;Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960;Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług, DzU 2004, nr 54,poz. 535, z późn. zm.;Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym, DzU 2001, nr130, poz. 1450;Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, DzU 2005, nr 8, poz.60, z późn. zm.SummaryAt present days the increase in value of the company and its market successare strongly depended on innovations. These innovations are key condition for improvingattractiveness of the market offer of the company and its competitive position andalso effectively allow to ensure an adequate competitiveness on the market. An exampleof such an innovative product is the service EDDM, which new features distinguishit against other competitors and create added value for customers. This service providessupport for handling and popularizing an electronic invoice exchanged betweenbusiness partners, which in turn is important change in optimizing the invoicing process,speeding up settlements in the buisness or automatical reading of metadatadescribing such invoices.Translated by Jacek Wysocki
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011PIOTR GUTOWSKI, MONIKA TOMCZYKUniwersytet SzczecińskiTECHNOLOGIA FTTH JAKO DETERMINANT ROZWOJUSPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGOWprowadzeniePodstawą funkcjonowania świata w XXI wieku jest technologia. Jej ekspansywnycharakter zdecydowanie odczuwa się niemal w każdej dziedzinienauki, jak i aspekcie codziennego życia. Największy stopień oddziaływaniana świat dnia dzisiejszego mają technologie teleinformatyczne ICT 1 . Ichpopularność oraz ekspansywność wymusza przedefiniowanie lub rozszerzenieniektórych podstawowych pojęć, szczególnie w zakresie nauk społeczno-ekonomicznych.Za przykład może tu posłużyć ogólnie przyjęta koncepcja czynnikówprodukcji. Do niedawna w ich skład wchodziła ziemia, praca i kapitał.Wraz z rozwojem nauk ekonomicznych coraz częściej czynniki te wzbogacanebyły o przedsiębiorczość. Obecny kształt i zasady funkcjonowania nowoczesnejgospodarki wymuszają wydłużenie tej listy o kolejny i zdaniem autorów najważniejszyczynnik – informację (lub wiedzę) 2 .1Information and communication technologies.2Informację lub wiedzę (know-how) autorzy w niniejszym artykule interpretują jako wartościtożsame, ponieważ rozważają informację w aspekcie społeczeństwa informacyjnego (SI), któregopodstawowym założeniem jest wielopoziomowe i efektywne operowanie informacją; a więc wiedzajest w tym przypadku naturalnym elementem SI, a kontrowersje wzbudzać może jedynie chaosnazewnictwa oraz brak ostatecznego i ogólnie akceptowalnego usystematyzowania pojęcia SI.
238 Piotr Gutowski, Monika TomaczykEwolucja i struktura społeczna związane są z poziomem rozwoju naukii techniki. Rozwój i informatyzacja wszystkich dziedzin życia powodują, żeprzestajemy być społeczeństwem postindustrialnym i stajemy się społeczeństweminformacyjnym. Ogólnie społeczeństwo informacyjne można zdefiniowaćjako: „Społeczeństwo informacyjne jest to cywilizacja wiedzy, którapowstała w wyniku ewolucji społeczeństwa postindustrialnego, zmieniającswoją kulturę i umiejętności, w wyniku działania sił sprawczych w postacipostępu technologicznego, wiedzy i globalizacji. SI stwarza nowe możliwościdla funkcjonowania nowoczesnej gospodarki opartej na wiedzy oraz rozwojuinnowacyjności i konkurencji poprzez nowe możliwości operowania informacją.Funkcjonowanie i rozwój SI są stymulowane przez samych jego uczestników– internautów – oraz przez strategiczne działania polityczne, globalizacjęi konwergentny sektor high-tech. Środowisko SI pozostaje w sprzężeniuzwrotnym z siłami sprawczymi odpowiedzialnymi za jego powstanie, siłamibiorącymi udział w jego funkcjonowaniu i rozwijaniu się oraz powoduje dalszezmiany społeczne wpływając na wiele aspektów życia. Wszystkie te elementysą względem siebie skorelowane i wzajemnie się napędzają” 3 .Bardzo trafnie cechy SI określił D. Bell, i to już w 1973 r. W swoimdziele The Coming of Post – Industrial Society, sformułował on podstawystruktury nowego porządku społecznego:––rozwój sektorów: czwartego (finanse, ubezpieczenia itp.) oraz piątego(zdrowie, oświata, nauka), a także zwiększenie roli i udziału w gospodarcesektora usług,––istotna przewodnia rola naukowców w strukturach zawodowych,––wiedza i jej wykorzystanie jako źródło innowacji i droga do unowocześnienia,––planowany rozwój nauki i techniki,––nowe społeczeństwo i nowe technologie intelektualne jako rdzeńdecyzyjny w polityce i kierunku rozwoju społeczeństwa 4 .3P. Gutowski, Proponowany model funkcjonalny społeczeństwa informacyjnego, rozdz. 1,[w:] Z. Szyjewski, M. Borawski (red.), Technologie informacyjno-komunikacyjne. Możliwości,zagrożenia, wyzwania, Wyd. PPH ZAPOL, Szczecin 2009, s. 25-26.4J.S. Nowak, Społeczeństwo informacyjne – geneza i definicje [w:] G. Bliźniuk, J.S. Nowak,Społeczeństwo informacyjne 2005, Wyd. Polskie Towarzystwo Informatyczne, Katowice 2005,s. 47-48.
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...239Wiele wniosków i spostrzeżeń Bella (dominująca rola usług, rosnące znaczeniespecjalistów i naukowców, wiedza jako klucz do innowacji, rozwójtechnologii i technik intelektualnych) pojawia się w obecnych planach rozwojowychjako cele, na których trzeba się skupić, aby przyspieszyć rewolucjęinformacyjną.Rozwój SI wymaga działań prowadzących do 5 :––liberalizacji rynku,––budowy rozległej infrastruktury sieciowej,––spójnego i przejrzystego prawodawstwa,––nakładów finansowych na badania i rozwój,––nieskrępowanego dostępu do sieci wszystkich operatorów,––szerokiego i taniego dostępu do Internetu,––publicznego dostępu do informacji,––możliwości wymiany danych bez względu na odległość,––wysokiego odsetka zatrudnionych w usługach.Oczywisty wydaje się fakt, że akceleracja rozwoju technik teleinformatycznychwymaga zintensyfikowanych działań związanych z tworzeniem technicznychwarunków dostępu do Internetu 6 . Niestety, podejmowane w tym celudziałania administracji państwowej (jak np. strategie rozwojowe), pomimouaktualnień i uzupełnień, realizowane są nieefektywnie, co w zestawieniuz niedostatecznym poziomem finansowania skutkuje bardzo słabą dynamikąprzekształcania społeczeństwa w cywilizację wiedzy.Przyjęcie przez Polskę strategii budowy społeczeństwa informacyjnegozobowiązuje ją do unowocześniania istniejących i wdrażania nowych technologii.Głównym narzędziem do realizacji tego celu jest upowszechnienie szerokopasmowegodostępu do Internetu 7 . Odnosząc się do tego stwierdzenia,wskazującego na Internet szerokopasmowy jako podstawowy determinant rozwojuspołecznego, należy wyraźnie podkreślić, że podstawowym czynnikiem5Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wstęp do formułowaniazałożeń polityki państwa, Warszawa 1996, s. 8., http://kbn.icm.edu.pl/pub/info/dep/spo.html (15.06.2008).6K. Buczkowski, Sieć komputerowa w gminie. Wybrane problemy organizacji i zarządzania,Fundacja Wspomagania Wsi 2007 r., s. 22., http://www.witrynawiejska.org.pl/images/19233_Sieci_calosc_opt.pdf(26.10.2009).7P. Gutowski, Współzależność PKB i liczby użytkowników Internetu w Polsce z wykorzystaniemanalizy kowariancji i korelacji statystycznej [w:] B. Filipiak, A. Panasiuk (red.),Gospodarka w dobie globalizacji – usługi, decyzje, innowacje, <strong>Zeszyt</strong>y Naukowe nr 507,WNUS, Szczecin 2008, s. 93-100.
240 Piotr Gutowski, Monika Tomaczykumożliwiającym świadczenie usługi szybkiego dostępu do globalnej sieci jestnowoczesna infrastruktura 8 .1. Przegląd dostępowych technologii szerokopasmowych w PolsceUnia Europejska definiuje szerokopasmowy dostęp do Internetu jakoszybszy niż 144 kb/s 9 . Obecnie warunek ten spełniają zarówno technologieprzewodowe, jak i bezprzewodowe, chociaż to te pierwsze stanowią głównemedium dostępu do Internetu w Polsce (rysunek 1). Do najbardziej rozpowszechnionychsieci przewodowych należą 10 :1. xDSL (xDigital Subscriber Line) – sieci wykorzystujące jako mediumtransmisyjne parę kabli miedzianych lub bimetalowych (jednak najpopularniejszajest tzw. skrętka). Głównym ograniczeniem szybkościtransmisji w tych sieciach jest długość i jakość kabla. Do podstawowychrodzajów sieci DSL zaliczyć można 11 :––HDSL (High data rate Digital Subscriber Line) – symetrycznecyfrowe łącze abonenckie,––ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) – asymetrycznecyfrowe łącze abonenckie,––VDSL (Very high data rate Digital Subscriber Line) – cyfrowełącze abonenckie o bardzo dużej prędkości transmisji.Zaznaczyć należy, że odmiany techniki DSL rozwijają się i ewoluują,czego efektem są dużo większe możliwości w aspekcie prędkościprzesyłania danych. Za przykład może tu posłużyć następcaADSL – ADSL2+ lub następca VDSL – VDSL 2 (VDSL2 jest najbardziejzaawansowanym standardem transmisji wykorzystującym8Jeśli problem budowy SI rozważa się z punktu widzenia różnych nauk, to taka teza może oczywiściebyć podważona. Czysto ekonomiczny punk widzenia nakazuje w hierarchii ważności postawićco najmniej na równi inne czynniki, tj. np. liberalizację rynku ICT lub problemy organizacyjno-regulacyjne.Zdaniem autorów do pojęcia społeczeństwa informacyjnego należy jednak podejśćw sposób wieloaspektowy, a więc bardziej interdyscyplinarny. W takim przypadku budowa nowoczesnejinfrastruktury wydaje się głównym i wynikowym determinantem, prowadzącym do rozwojuInternetu szerokopasmowego i w efekcie przyspieszenia budowy społeczności informacyjnej.9Strategia szerokopasmowego dostępu do usług społeczeństwa informacyjnego w Polsce nalata 2007-2013, Ministerstwo Transportu, Warszawa, luty 2007, s. 3, materiały dostępne równieżw Internecie pod adresem: http://www.piit.org.pl/_gAllery/16/82/1682/6505.pdf (26.10. 2009).10Charakterystyka sieci opracowana na podstawie informacji pochodzących głównie z Wikipedii.11H. Gut-Mostowy, M. Kowalewski, Aspekty techniczno-ekonomiczne szerokopasmowychsieci dostępowych [w:] „Telekomunikacja i Techniki Informacyjne” 2001, nr 3-4, s. 78.
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...241parę kabli miedzianych. Jego głównym przeznaczeniem jest świadczenieusług triple play 12 . VDSL 2 umożliwia symetryczną transmisjędanych na odcinku do 300 m z prędkością 200 Mb/s. Przy dłuższychdystansach prędkość ta maleje – na dystansie 0,5 km – 100 Mb/s, a po1 km już tylko 50 Mb/s.).2. HFC (TVK) (Hybrid Fibre Coaxial) – hybrydowe sieci wykorzystującejako końcowe medium transmisyjne kabel koncentryczny.Przy zastosowaniu kwadraturowej modulacji amplitudy – QAM 256,granica przesyłania danych do klienta wynosi 38 Mbit/s, natomiastQAM 64 – 28 Mbit/s (przy kanale zwrotnym 10 Mbit/s). Wyróżnićmożna dwa standardy: starszy DOCSIS 13 1.1 i nowszy DOCSIS 3.0.Spośród sieci bezprzewodowych na uwagę zasługują rozwiązania:1. WiMax – system szerokopasmowego bezprzewodowego (radiowego)dostępu typu punkt – wiele punktów. System pracujący w paśmieczęstotliwości 6-11 GHz. WiMax jest stosunkowo nowoczesnymrozwiązaniem, umożliwiającym (w teorii) przepustowość 100 Mb/s(w praktyce obecnie około 10 Mb/s) i mogący funkcjonować nadużych obszarach (idealnie nadający się do zastosowania na obszarachsłabo zaludnionych) 14 .2. HSDPA (High Speed Downlink Packet Access) – technologia taumożliwia łączenie się z Internetem za pomocą telefonów komórkowych.Jest to technologia 3G, a jej najpopularniejszym standardemjest UMTS (umożliwia on przesyłanie danych w stronę terminalaz prędkością 14,4 Mb/s, jednak w Polsce największa, oferowanaprzez operatorów przepustowość to 7,2 Mb/s) 15 ;3. WLAN (Wireless Local Area Network) – bezprzewodowa sieć lokalnaznajdująca zastosowanie głównie w domach lub małych biurach.4. Dostęp satelitarny, który jednak z uwagi na bardzo wysokie barierywejścia oraz małą popularność w Polsce zostanie przez autorówpominięty w dalszych rozważaniach.12Usługi Triple play (3 w 1) – Internet + TV + telefon.13Data over Cable Service Interface Specification.14W.E. Grzebyk, D. Iłowska, J.M. Janiszewski, G. Puszczyk, Planowanie i przygotowaniekoncepcji budowy sieci szerokopasmowych na terenach wiejskich. Poradnik dla samorządowców,UKE, Fundacja Wspomagania Wsi, kwiecień 2008, s. 53.15Raport UKE, Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego za rok 2007, DepartamentAnaliz Rynku Telekomunikacyjnego, s. 48, http://www.uke.gov.pl/_gAllery/14/25/14258/Raport_o_stanie_rynku_telekomunikacyjnego_2007_v3.pdf, (29.10.2009).
242 Piotr Gutowski, Monika TomaczykW Polsce najpopularniejszą technologią dostępową jest xDSL (rysunek1). Na drugim miejscu uplasowała się technologia HFC (TVK), natomiastna kolejnych odpowiednio: dostęp „wdzwaniany” (dial-up) oraz ogólniedostęp bezprzewodowy (WiMax, UMTS, łącza satelitarne oraz WLAN).Badania UKE 16 wskazują, że Internet w Polsce znajduje się w fazie dynamicznegowzrostu. Pozytywnym zjawiskiem jest malejąca liczba połączeń typudial-up (w 2006 roku udział w ogóle połączeń wyniósł 7,16%, a w 2007 spadłdo 3,04%), zastępowanych przez stały dostęp szerokopasmowy. Wciąż martwijednak stosunkowo niska penetracja szybkiego Internetu w odniesieniu doinnych krajów Wspólnoty Europejskiej.Rys. 1. Technologie dostępu do Internetu w Polsce w latach 2006-2007Źródło: Raport UKE, Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego za rok 2007,Departament Analiz Rynku Telekomunikacyjnego..., dz. cyt.2. Zapotrzebowanie na pasmo (kanał transmisyjny)W ostatnich latach na świecie zaobserwować można wzmożony ruchw sieciach IP. Nie wynika to tylko ze zwiększającej się liczby użytkownikówtych sieci (rosnąca penetracja), lecz przede wszystkim jest efektem pojawieniasię nowych usług teleinformatycznych. Usługi te można podzielić na usługiSI (jak np. telepraca, e-learning, telemedycyna, e-administracja itp.) oraz na16Tamże, s. 46.
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...243inne usługi teleinformatyczne (tj. HDTV 17 , UHDTV 18 , 3DTV 19 , VoD 20 , VoIP 21 ,monitoring wizyjny czy zdalne odczytywanie liczników). Krótki opis najbardziej„pasmożernych” usług przedstawiono w tabeli 1.Tabela 1.Charakterystyka i zapotrzebowanie na pasmo wybranych usług teleinformatycznychCharakterystyka danej usługiInternet – podstawowa usługa umożliwiająca dostęp do zasobówsieciowych, tj.: poczta elektroniczna (e-mail), komunikatoryinternetowe (tj. GG), grupy, fora i listy dyskusyjne, dostępdo danych zapisanych na serwerze (FTP), przeglądanie stron WWW,hosting (serwer dla stron WWW, FTP lub innych aplikacji),rejestracja domen i wiele innychInternet – przeglądanie (również wysyłanie) kontentu multimedialnegoTelepraca – „każdy rodzaj zastępowania podróży związanychz pracą techniką informacyjną (np. telekomunikacją i komputerami);przemieszczanie pracy do pracowników zamiast pracownikówdo pracy”; rozszerzając tę myśl, należy dodać, że telepraca, częstokojarzona tylko z zatrudnieniem dorywczym lub pracą wykonywanąprzez osoby niepełnosprawne, w rzeczywistości jest nową formązatrudnienia, charakterystyczną dla SI i przynoszącą wymiernekorzyści, tj. ograniczanie kosztów czy samodzielna organizacjaczasu pracyWideokonferencje i e-learning – obejmuje on nauczanie na odległośćw czasie rzeczywistym oraz udostępnianie materiałów dydaktyczny,np. kursów, studentom. Zdalna nauka w czasie rzeczywistym jest usługąpodobną do wideokonferencji. Oprócz połączenia audio-wideoz nauczycielem, student ma dostęp do dodatkowych informacjii baz danych. W zależności od przeznaczenia platformy e-learningowetego typu mogą być wyposażone np. w pole do rysowania wykresówlub pisania wzorów. Nauczyciel oprócz monitoringu grupy ma możliwośćmonitorowania odwiedzin użytkowników, sprawdzania ich wynikóworaz innych danych statystycznychZapotrzebowaniena pasmo* (Mb/s)PobieranieWysyłanie5 28 44 12 217HDTV (High Definition TV) – telewizja wysokiej rozdzielczości.18UHDTV (Ultra High Definition TV) – telewizja ultra wysokiej rozdzielczości.193DTV – telewizja trójwymiarowa.20VoD (Video On Demand) – wideo na żądanie.21VoIP (Voice over Internet Protocol) – przesyłanie dźwięku za pomocą sieci IP.
244 Piotr Gutowski, Monika TomaczykCharakterystyka i zapotrzebowanie na pasmo... (cd.)Tabela 1.Charakterystyka danej usługiTelemedycyna – polega na zdalnej wymianie informacji za pomocąmedium teleinformatycznego pomiędzy instytucją służby zdrowiaa pacjentem. System taki wymaga zastosowania odpowiednichurządzeń po stronie pacjenta, np. do rejestracji EKG, podłączonychdo komputera. Dane po cyfrowej obróbce i wstępnej identyfikacjisą klasyfikowane i trafiają w zależności od ich zawartości doodpowiedniego organu w służbie zdrowia (lekarza rodzinnego,lekarza specjalisty lub np. w nagłym przypadku do dyspozytornikaretek pogotowia)Telewizja cyfrowa – obecnie najbardziej „pasmożerna” usługateleinformatyczna. Telewizja cyfrowa jest usługą bardzo szybkorozwijającą się. Najpowszechniejszym standardem jest HDTV,chociaż w niektórych regionach świata (np. w Japonii) powoliwprowadza się telewizję ultrawysokiej rozdzielczości. Rozwój tejusługi jest w dużej mierze uzależniony od szerokości pasma (usługaVoD jako bezpośrednia pochodna telewizji cyfrowej nie jest osobnorozważana, lecz wkalkulowana w szacowanie zapotrzebowania napasmo dla telewizji cyfrowej)Zapotrzebowaniena pasmo*(Mb/s)PobieranieWysyłanie2 68-10 0,5-1Telefonia VoIP – usługa pozwalająca na przesyłanie głosu w sieciach IP 0,5 0,5Monitoring wizyjny – usługa oferowana coraz częściej przezdeweloperów w przypadku nowo powstałych osiedli. Usługa umożliwiamonitoring domu i jego otoczenia w czasie rzeczywistym przez Internetpodczas nieobecności gospodarzy. Bardziej rozbudowana forma tejusługi umożliwia interaktywne sterowanie kamerąZdalne odczytywanie liczników – nowo powstała usługa przeznaczonagłównie dla dostawców energii elektrycznej, gazu itp., choćczęsto (głównie w krajach skandynawskich) przez nich samych realizowanaGry on-line – rozgrywki sieciowe (z wykorzystaniem komputera lubkonsoli do gier)1 10,5 0,52-4 2-4RAZEM 37 22*Dane dotyczące zapotrzebowania na pasmo mają charakter przybliżony z uwagi na fakt, żezależnie od źródła wielkości te są różne; ponadto niektóre usługi, jak np. telemedycyna, będącew ciągłym i dynamicznym rozwoju, są niezmiernie trudne w scharakteryzowaniu ich zapotrzebowaniana pasmo; większość danych pochodzi ze strony www.e-photon-one.org.Źródło: opracowanie własne na podstawie źródeł literaturowych i internetowych
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...245Rys. 2. Zapotrzebowanie na pasmo dla wybranych usług teleinformatycznych(prognoza do 2011 roku)Źródło: ONO, European FTTH Council: So what’s happening on the Spanishmarket?, 2007, s. 6, http://www.localret.cat/revistesinews/broadband/num18/docs/8num18.pdf.Na obecnym etapie rozwoju usług teleinformatycznych najpopularniejszearchitektury sieciowe są w stanie zapewnić wystarczające pasmo przenoszenia.Dynamika rozwoju usług wskazuje jednak, że w niedalekiej przyszłościklasyczne media sieciowe nie będą w stanie zaspokoić popytu na pasmo(rysunek 2, 3 i 4).Z danych zamieszczonych w tabeli 1 wynika, że przeciętny internauta,aby swobodnie korzystać ze wszystkich nowoczesnych usług ICT dnia dzisiejszego,powinien dysponować pasmem o przepustowości 37 Mb/s w stronęużytkownika oraz 22 Mb/s w stronę sieci. Zauważalny jest znaczny wzrostzapotrzebowania na wysyłanie danych. O ile zapotrzebowanie na przepustowośćdotyczącą pobierania danych z Internetu (upload) wzrosła w ostatnichlatach bardzo szybko, to w porównaniu z nią dynamika popytu na pasmo umożliwiającewysyłanie danych jest dużo większa. Dzieje się tak za sprawą postępującejinformatyzacji społeczeństwa. Użytkownicy nie chcą już tylko oglądać
246 Piotr Gutowski, Monika TomaczykRys. 3. Przepustowości wymagane dla kolejnych generacji sygnałów telewizyjnychŹródło: J. George, Start thinking about 3 to 30 Gbps by 2030! Today’s networkscan be designed to eventually carry that traffic; here’s how., [w:] BroadbandProperties, OFS, s. 42, www.broadbandproper ties.com, październik2006i pobierać, lecz tworzą własny kontent (np. multimedialny) i chcą dzielićsię nim w sieci (idealnym przykładem mogą tu być zdjęcia w wysokiej rozdzielczości;pojawienie się nowoczesnych aparatów cyfrowych, umożliwiającychrobienie bardzo dużej ilości zdjęć o wysokiej rozdzielczości, łatwośćich obróbki i wysyłania to jedne z czynników mających duży wpływ na takąsytuację).Rozwiązanie tego problemu stanowi technologia światłowodowa.Najpopularniejsze obecnie standardy światłowodowej sieci dostępowej torodzina FTTx (Fibre To The x):––FTTH (Fiber To The Home) – światłowód doprowadzony do domu/mieszkania,––FTTB (Fiber To The Building) – światłowód doprowadzony dobudynku,––FTTCab (Fiber To The Cabnet) – światłowód doprowadzony doskrzynki,––FTTEx (Fiber To The Exchange) – światłowód doprowadzony dowyniesionej centrali,––FTTC (Fiber To The Curb) – światłowód doprowadzony ,,do krawężnika”22 .Rys. 4. Prognoza popytu na pasmo (2010-2030)22http://xdsl.stojek.org/dostep/xdsl/wstep.html (20.04.2008).
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...247Źródło: J. George, Start thinking about 3 to 30 Gbps by 2030!..., dz. cyt., s. 44.Technologia FTTH umożliwia symetryczny dostęp z przepustowością100Mb/s. W teorii jest to jednak medium o nieograniczonych możliwościachprzesyłowych. Rysunki 2 i 3 prezentują przyszłościową prognozę zapotrzebowaniana pasmo. Można postawić tezę, że jedyną technologią, która będziemogła sprostać tak wysokiemu zapotrzebowaniu, jest właśnie FTTH.W USA już 2,14 mln gospodarstw domowych posiada szerokopasmowyInternet doprowadzony dzięki technologii FTTH 23 . Również w Polsce operatorzytelekomunikacyjni, między innymi: TP 24 , Dialog 25 , Multimedia 26 orazŚląskie Sieci Światłowodowe 27 , powoli przygotowują się do modernizacjisieci. W tym celu testują nowe technologie światłowodowe ze wskazaniemna FTTH.23http://www.wirtualnemedia.pl/article/258419_FTTH_coraz_popularniejsze.htm (20.04.2008).24http://www.fkn.pl/1,351,1673858,1,wiadomosc.html (20.04.2008).25http://www.telepolis.pl/news.php?id=10144 (20.04.2008).26http://e-portalik.net/telekomunikacja/multimedia-polska-buduja-siec-ftth/ (20.04.2008).27http://www.3s.pl/ (20.04.2008).
248 Piotr Gutowski, Monika Tomaczyk3. Technologia FTTH 28FTTH jest to szerokopasmowe łącze światłowodowe, umożliwiającetransmisję wielu usług telekomunikacyjnych. Podstawowymi elementamisieci FTTH są:––zakończenie linii optycznej OLT (Optical Line Termination),––jednostka sieci optycznej ONU (Optical Network Unit) lub ONT(Optical Network Termination),––optyczna sieć dystrybucyjna ODN (Optical Distribution Network) 29 .Technologia FTTH jako determinant rozwoju…Podstawowy schemat funkcjonowania FTTH przedstawiony jest 205 narysunku 5.Podstawowy schemat funkcjonowania FTTH przedstawia rysunek 5.Światłowód może być poprowadzony nadziemiąOLTŚwiatłowód może być poprowadzony podziemiąODNONUONUONURysunek 5. Architektura sieci FTTHRys. 5. Architektura sieci FTTHŹródło: opracowanie Źródło: własne na opracowanie podstawie: własne Fiber to na the podstawie: Home. Overview Fiber to & the Technical Home. Tutorial, Overviewmateriały dostępne w Internecie & pod Technical adresem: Tutorial, www.fcc.gov/oet/tutorial/FTTH_Tutorial-8-7-03.ppt.materiały dostępne w Internecie pod adresem:www.fcc.gov/oet/tutorial/FTTH_Tutorial-8-7-03.pptODN zapewnia fizyczne połączenie pomiędzy zakończeniem linii optyczneja jednostkami sieciowymi. ODN zapewnia Wyróżniamy fizyczne dwa połączenie rodzaje tej pomiędzy sieci: zakończeniem linii optycznej(ang. a jednostkami Passive Optical sieciowymi. Network), Wyróżniamy dwa rodzaje tej sieci:• pasywną PON• aktywną AON (ang. ––pasywną Active Optical PON (Passive Network). Optical Network),––aktywną AON (Active Optical Network).W pasywnej sieci optycznej medium transmisyjnym jest światłowódjednomodowy. Sygnał światłowodowy może być rozdzielony na maksymalnie 3228Rozdział opracowany na podstawie: P. Gutowski, Technologia FTTH. Spojrzenie ekonomiczno-techniczneRozdzielaniem [w:] H. Babis, sygnału A. Budziewicz-Guźlecka zajmują się (red.), pasywne Miejsce splitery poczty i telekomunikacjioptyczne,abonentów końcowych.rozmieszczone w zależnie tworzeniu od społeczeństw postaci informacyjnych, sieci (gwiazda, materiały drzewo konferencyjne, itp.) w określonych PPH ZAPOL, Szczecin punktach 2008,s. 56-63.sieci PON. Elementy 29 sieci pasywnej z reguły nie potrzebują dodatkowego zasilaniaH. Gut-Mostowy, Światłowodowe sieci dostępowe – techniki FITL, s. 2, http://net.itl.waw.zewnętrznego, pl/technologie/pdf/techniki_fitl.pdf z wyjątkiem aktywnych (21.04.2008). urządzeń zamieszczonych w końcowychwęzłach 34 . Zadaniem splittera jest rozdzielenie sygnału i rozprowadzenie go doposzczególnych ONT (możliwe jest również wykorzystanie zwielokrotnieniaczęstotliwościowego i rozsyłanie do poszczególnych użytkowników sygnału o danejdługości fali). Zarządzanie dostępem do zamówionych usług odbywa na poziomieurządzeń końcowych (ONT). Za pomocą identyfikacji adresu MAC użytkownik otrzymuje
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...249W pasywnej sieci optycznej medium transmisyjnym jest światłowódjednomodowy. Sygnał światłowodowy może być rozdzielony maksymalniena 32 abonentów końcowych. Rozdzielaniem sygnału zajmują się pasywnesplitery optyczne, rozmieszczone zależnie od postaci sieci (gwiazda, drzewoitp.) w określonych punktach sieci PON. Elementy sieci pasywnej z regułynie potrzebują dodatkowego zasilania zewnętrznego, z wyjątkiem aktywnychurządzeń zamieszczonych w końcowych węzłach 30 . Zadaniem splitterajest rozdzielenie sygnału i rozprowadzenie go do poszczególnych ONT(możliwe jest również wykorzystanie zwielokrotnienia częstotliwościowegoi rozsyłanie do poszczególnych użytkowników sygnału o danej długości fali).Zarządzanie dostępem do zamówionych usług odbywa na poziomie urządzeńkońcowych (ONT). Za pomocą identyfikacji adresu MAC użytkownik otrzymujetylko zamówioną usługę, choć do urządzenia końcowego dochodzi całyich pakiet. Wyróżniamy następujące standardy optycznej sieci pasywnej 31 :––APON (ATM Passive Optical Network),––BPON (Broadband Passive Optical Network),––GPON (Gigabit Passive Optical Network).Architekturę PON przedstawiono na rysunku 6.Rys. 6. Architektura PONŹródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:PON_vs_AON.png30http://pl.wikipedia.org/wiki/Pasywne_sieci_optyczne (21.04.2008).31C. Lin, Broadband Optical Access Networks and Fibre to the Home. Systems Technologies andDeployment Strategies, Center for Advanced Research in Photonics, Chinese University of Hong Kong,John Wiley & Sons, Ltd., Anglia 2006, standardy i ich opis wymieniane są w całym dokumencie.
250 Piotr Gutowski, Monika TomaczykPodstawową różnicą w sieci aktywnej jest fakt, że zastosowane w niejurządzenia potrzebują zasilania zewnętrznego. Sieć opiera się na urządzeniachdystrybuujących sygnał typu ruter, switch lub multiplekser. Do routera dochodzicały pakiet usług i na tym poziomie jest on rozdzielany, a poszczególneusługi wysyłane są do przypisanych im klientów końcowych. ArchitekturęAON przedstawia rysunek 7.Rys. 7. Architektura AONŹródło: http://en.wikipedia.org/wiki/Image:PON_vs_AON.pngONU lub ONT – jest to albo ostatni poziom sieci dostępowej lub bezpośredniourządzenie końcowe rozprowadzające sygnał do telewizora, komputeraczy telefonu. Równocześnie dochodzi tutaj do zamiany sygnału cyfrowegona analogowy.OLT jest to zakończenie linii optycznej. Z jednej strony łączy ze sobąjednostki ONU, a z drugiej zapewnia połączenie sieci FTTH z publiczną sieciątelekomunikacyjną.Zastosowanie medium światłowodowego generuje liczne korzyści,z których najistotniejszą jest: „szerokie gardło przepustowe” zapewniającestrategiczne zaplecze usługowe na długie lata. Pozostałe korzyści to:––ogromna informacyjna przepustowość nośna, praktycznie nieograniczona,zależna tylko od urządzeń nadawczych i odbiorczych,––łatwość modernizacji i konserwacji,
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...251––duża odporność na zakłócenia elektromagnetyczne,––stałość chemiczna,––możliwość transmisji na bardzo długie dystanse z minimalną stratąjakościową,––stosunkowo mała liczba urządzeń,––w niektórych przypadkach brak potrzeby stosowania zasilaniazewnętrznego,––mała średnica kabla,––pewność, elastyczność i zaufanie.Podstawową wadą sieci światłowodowych jest wysoki koszt budowyinfrastruktury sieciowej. Patryk Urban – pracownik <strong>naukowy</strong> na UniwersytecieEindhoven w Holandii, gdzie w ramach Instytutu Badawczego COBRA zajmujesię badaniami nad optycznymi sieciami dostępowymi nowej generacji,pisze: „Teoretycznie najważniejszymi czynnikami decydującymi o powodzeniuszerokopasmowych sieci optycznych są: dostępność standardowych elementówi produktów sprzętowych, jakość wsparcia świadczonego przez usługodawcóworaz atrakcyjność oferowanych usług. Dopiero połączenie wszystkichtych elementów może zapewnić rentowność inwestycji”. Należy dodać, żeinwestycja taka, jeżeli nie jest wdrażana na dużą skalę, jest uzasadniona bardziejze strategicznego niż ekonomicznego punktu widzenia.Możliwości skłaniające do budowania sieci FTTH to:––działalność usługowa – operator buduje infrastrukturę, po czym zajej pomocą świadczy usługi telekomunikacyjne; niestety, rentownośćw takim przypadku zapewnia jedynie duża liczba klientów;––dzierżawa sieci – operator buduje sieć FTTH i dzierżawi ją innymoperatorom, którzy dostarczają usługi do klientów końcowych;––sprzedaż sieci – operator buduje sieć FTTH z myślą jej późniejszejodsprzedaży np. innemu operatorowi wchodzącemu na rynek.Jest pewne, że FTTH stanowi przyszłość transmisji telekomunikacyjnej.Za jej pomocą możliwe będzie świadczenie wielu usług typu: pełne triple-play,bardzo szybki Internet, telewizja wysokiej i ultrawysokiej jakości,VoD, VoIP i wiele innych. W porównaniu z innymi technologiami (tabela 2)FTTH wypada zdecydowanie najlepiej.
252 Piotr Gutowski, Monika TomaczykPorównanie wybranych technologii szerokopasmowychTabela 2.Technologia Zasięg* Przepustowość*ADSL 2+do 1500 metrówupstream 24 Mb/sdownstream 1 Mb/sVDSL 2 do 700 metrów teoretycznie 100 Mb/sFast/Gigabit Ethernet około 100 metrów 100 Mb/s , 1 Gb/sTVK (HFC DOCSIS 1.1) bardzo duży teoretycznie 39 Mb/sTVK (HFC DOCSIS 3.0) bardzo duży teoretycznie 1 Gb/sWiFi110 metrów (jednak otwartaprzestrzeń lub zastosowaniedodatkowych anten lubwzmacniaczy może zwiększyćten dystans)54 Mb/sWiMaxFTTH*W przybliżeniu.teoretycznie 48 km (obecnie10 km)bardzo duży(największy)teoretycznie 70 Mb/s(obecnie 10 Mb/s)100 Mb/s, GPON 2,5 Gb/s(w teorii nieograniczona)Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Buczkowski, Sieć komputerowaw gminie..., dz. cyt. s. 21; ONO, European FTTH Council: So what’shappening on the Spanish market?..., dz. cyt.Specjaliści przewidują, że w niedalekiej przyszłości możemy spodziewaćprzekształcania architektury sieciowej, w kierunku od obecnie najpopularniejszychstandardów jak HFC DOCSIS 1.1 i xDSL do odpowiednio: HFCDOCSIS 3.0 i FTTB/FTTN+ADSL 2+/VDSL2, oraz niezależnie budowanych(głównie przez developerów, innowacyjnych operatorów i dzięki projektommunicypalnym) sieci FTTH w standardzie GPON 32 .4. Przekształcenia sektorów telekomunikacyjnych w zakresie budowyinfrastrukturyW ostatnich latach dostrzega się przekształcenia na światowych rynkachtelekomunikacyjnych w zakresie budowy infrastruktury i wdrażania nowychmediów przesyłowych. Sytuacja klasyczna, polegająca na tym, że to operatorzasiedziały jest głównym innowatorem w kraju w aspekcie technologii32ONO, European FTTH Council..., dz. cyt., s. 7 (24.10.2009).
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...253i nowych usług, staje się przeszłością. Obecnie wyróżnić można kilka gruppodmiotów czynnie rozwijających technologię FTTH. Są to:––operatorzy (zarówno zasiedziali, jak i alternatywni),––projekty municypalne,––dostawcy usług komunalnych (głównie dostawcy energii elektrycznej),––deweloperzy.W USA dominującą rolę w rozbudowie FTTH odgrywa operator należącydo grupy przedsiębiorstw powstałych w wyniku polityki antymonopoloweji rozbicia operatora zasiedziałego – Verizon Communications Inc. Jeston zdecydowanym liderem na rynku amerykańskim pod względem posiadanychłączy światłowodowych (w połowie 2007 roku Verizon miał już 1,44 mlnklientów podłączonych za pomocą technologii FTTH) 33 . Warto dodać, żew USA funkcjonuje aż 30 projektów realizowanych przez władze miejskie albodostawców usług komunalnych (bądź w kooperacji pomiędzy tymi dwoma podmiotami),a 14 kolejnych jest w przygotowaniu 34 . Podobna sytuacja – a więcdominująca rola operatora – występuje również w Japonii i innych krajach azjatyckichwiodących światowy prym we wdrażaniu nowoczesnych technologii.W Europie sytuacja jest bardziej skomplikowana, zarówno pod względempoziomu budowy sieci FTTH/x, jak i rodzaju budujących (rysunek 8).Rys. 8. Prognoza udziału budowniczych sieci FTTH w Europie na rok 2013Źródło: G. Finnie, European FTTH Forecast, 2008-2013, materiały konferencyjne,Kopenhaga 10 luty 2009r., materiały dostępne w Internecie podadresem: http://www.docstoc.com/docs/4898109/European-FTTH-Forecast-Graham-Finnie-Chief-Analyst-Heavy-Reading33RVA LCC Marked Research & Consulting, FTTH/FTTP UPDATE, październik 2007,http://www.rvallc.com/ (24.10.2009).34FTTH Council, Municipal FTTH Systems. Municipal Fiber to the Home Deployments:Next Generation Broadband as a Municipal Utility, kwiecień 2008, s. 5, http://www.ebusinessforum.gr/engine/index.php?op=modload&modname=Downloads&action=downloadsviewfile&ctn=1889&language=en (24.10.2009).
254 Piotr Gutowski, Monika TomaczykSzacuje się, że taki stan rzeczy będzie się utrzymywał. Zróżnicowaniekulturowe, finansowe i przede wszystkim rozwojowe w Europie sprawi, żerównocześnie rozwijane będą wszystkie modele budowy infrastruktury, włączającmodel współpracy lub kooperacyjny.Wdrożeniowcy technologii FTTH/B (podłączone mieszkania/budynki)w wybranych krajach w EuropieKrajOperatorzasiedziałyProjekt municypalny/dostawca usługkomunalnych (energii)OperatoralternatywnyTabela 3.Deweloperzyi spółdzielniemieszkanioweAustria 3500 32500 5000 ×Belgia 500 × 4 000 ×Czechy × 25 000 × ×Dania × 550 000 72 000 ×Finlandia 400 000 12 000 4 470 3 500Francja 500 000 5 200 3 950 000 ×Niemcy × 231 800 50 000 ×Włochy 7 200 103 000 2 000 000 ףotwa 3 000 × 60 500 ×Norwegia × 248 500 1 500 24 500Polska 265 40 000 × ×Portugalia 50 000 × 150 000 ×Słowacja 200 000 15 000 215 000 ×Słowenia 82 000 × 200 000 ×Hiszpania 250 000 38 000 10 000 ×Szwecja 120 000 316 000 426 600 47 400Szwajcaria 10 000 11 500 780 ×WielkaBrytania× 4 180 1 000 ×× Brak danych.Źródło: FTTH European Panorama, listopad 2008, materiały konferencyjne FTTHCouncil Europe Conference, Kopenhaga 11 lutego 2009 r., s. 7, http://www.ftthcouncil.eu/documents/studies/Market_Data-December_2008.pdfNajbardziej zinformatyzowanym regionem w Europie są kraje skandynawskie.Należy przewidywać, że w przyszłości sytuacja ta nie zmieni sięi w tych krajach w sposób najbardziej czynny rozwijane będą techniki światłowodowe.Porównanie europejskich państw o największym (w UE) stopniupenetracji technologii FTTH/B przedstawiono w tabeli 3. Z danych
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...255zamieszczonych w tabeli 3 wynika, że jako wdrożeniowcy FTTH/B dominująw Europie operatorzy alternatywni. Krajem posiadającym największą liczbępodłączonych, dzięki tej technologii, gospodarstw domowych (4 455 200 hp 35 )jest Francja, natomiast najbardziej zaawansowanym regionem – kraje skandynawskie.Na uwagę zasługuje stosunkowo wysoka pozycja krajów z byłegobloku wschodniego, tj. Słowacji i Słowenii. Z pewnością dziwi niewielkaliczba łączy w Wielkiej Brytanii. Można przypuszczać, że wynika to z czynnejagresywnej polityki antymonopolowej w tym kraju, ukierunkowanej natamtejszego operatora zasiedziałego.Polska, o czym autorzy wspominali już wcześniej, posiada raczej śladoweilości hp podłączonych za pomocą FTTH/B. Telekomunikacja PolskaS.A. pozostaje dalej w fazie testów (można przypuszczać, że wynika toz braku jasno zdefiniowanego stanowiska UKE w sprawie regulacji nowo budowanychsieci światłowodowych), natomiast pierwsze kroki w budowie infrastrukturyświatłowodowej w naszym kraju stawiają operatorzy alternatywni.PodsumowanieBudowanie nowoczesnych sieci światłowodowych jest nieuniknione.Wymusza to popyt na nowoczesne usługi. Operatorzy mogą realizować różnestrategie – bądź dzierżawy łączy, bądź dostępu hurtowego, bądź budowy własnejsieci. W tym ostatnim przypadku można starać się o dofinansowanie ześrodków unijnych, niemniej jednak takie rozwiązanie pozostaje bardzo kosztownei często ekonomicznie nieuzasadnione (przynajmniej w bliskiej perspektywie).Przeniesienie ekonomicznego środka ciężkości z gospodarki przemysłowejna gospodarkę opartą na informacji wymaga przekwalifikowania i wdrożeniaw proces kształtowania tej cywilizacji dużej części społeczeństwa. Niejest to jednak możliwe bez pomocy i efektywnego celowego działania państwa.Osiągnięcie zamierzonych celów budowy SI jest procesem długoletnim.Równomierne i sumienne realizowanie prezentowanych narodowych planówrozwojowych oraz honorowanie i kontynuowanie inicjatyw rozpoczętych zapoprzednich kadencji rządu z pewnością zmieniłoby niekorzystną sytuacjęPolski na arenie międzynarodowej w aspekcie zaawansowania budowy cywili-35Hp – house point, pojęcie potocznie używane w telekomunikacji, oznaczające odbiorcękońcowego w lokalu/mieszkaniu/domu.
256 Piotr Gutowski, Monika Tomaczykzacji wiedzy. Uprawiany w Polsce „szarpany” system rządzenia nie jest dobrydla wszystkich ekonomicznych długofalowych procesów i inicjatyw, którychrealizacja zajmuje od kilku do kilkudziesięciu lat. Wprowadzanie coraz tonowszych pomysłów powinno być przemyślane, ponieważ niweczą one konsekwencjędziałania, przyczyniając się tym samym do szkodliwego oddziaływaniana rozwój gospodarczy Polski.LiteraturaBabis H., Budziewicz-Guźlecka A. (red.), Miejsce poczty i telekomunikacji w tworzeniuspołeczeństw informacyjnych , PPH ZAPOL, Szczecin 2008;Bliźniuka G., Nowak J.S., Społeczeństwo informacyjne 2005, Wyd. PolskieTowarzystwo Informatyczne, Katowice 2005;Buczkowski K., Sieć komputerowa w gminie. Wybrane problemy organizacjii zarządzania, Fundacja Wspomagania Wsi 2007, http://www.witrynawiejska.org.pl/images/19233_Sieci_calosc_opt.pdf;Farmer J., President V., Ray L., Fibre to the Home. Overview & Technical Tutorial,www.fcc.gov/oet/tutorial/FTTH_Tutorial-8-7-03.ppt;FTTH Council, Municipal FTTH Systems. Municipal Fiber to the Home Deployments:Next Generation Broadband as a Municipal Utility, kwiecień 2008, http://www.ebusinessforum.gr/engine/index.php?op= modload&modname=Downloads&action=downloadsviewfile&ctn=1889&language=en;Fiber to the Home. Overview & Technical Tutorial, www.fcc.gov/oet/tutorial/FTTH_Tutorial-8-7-03.ppt;Filipiak B., Panasiuk A., Gospodarka w dobie globalizacji – usługi, decyzje,innowacje, <strong>Zeszyt</strong>y Naukowe nr 507, WNUS, Szczecin 2008;Finnie G., European FTTH Forecast, 2008-2013, Kopenhaga 10 lutego 2009,http://www.docstoc.com/docs/4898109/European-FTTH-Forecast-Graham-Finnie-Chief-Analyst-Heavy-Reading;Grzebyk W.E., Iłowska D., Janiszewski J.M., Puszczyk G., Planowanie i przygotowaniekoncepcji budowy sieci szerokopasmowych na terenach wiejskich. Poradnikdla samorządowców, UKE, Fundacja Wspomagania Wsi, kwiecień 2008;Gut-Mostowy H., Kowalewski M., Aspekty techniczno-ekonomiczne szerokopasmowychsieci dostępowych [w:] Telekomunikacja i Techniki Informacyjne 2001,nr 3-4;Gut-Mostowy H., Światłowodowe sieci dostępowe – techniki FITL, http://net.itl.waw.pl/technologie/pdf/ techniki_fitl.pdf;
Technologia FTTH jako determinant rozwoju...257Lin C., Broadband Optical Access Networks and Fibre to the Home. SystemsTechnologies and Deployment Strategies, Center for Advanced Research in Photonics,Chinese University of Hong Kong, John Wiley & Sons, Ltd., Anglia 2006;Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Społeczeństwo informacyjne w Polsce.Wstęp do formułowania założeń polityki państwa, Warszawa 1996, http://kbn.icm.edu.pl/pub/info/dep/spo.html;ONO, European FTTH Council: So what’s happening on the Spanish market?,2007, http://www.localret.cat/revistesinews/ broadband/num18/docs/8num18.pdf;Przegląd publikacji i opracowań poświęconych telepracy, Sopot/Warszawa, październik2005, http://www.telepracaefs.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=41&Itemid=62;Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego za rok 2007, Departament AnalizRynku Telekomunikacyjnego UKE, http://www.uke.gov.pl/_gAllery/14/25/14258/Raport_o_stanie_rynku_telekomunikacyjnego_2007_v3.pdf;RVA LCC Marked Research & Consulting, FTTH/FTTP UPDATE, październik2007, http://www.rvallc.com/;Strategia szerokopasmowego dostępu do usług społeczeństwa informacyjnego w Polscena lata 2007-2013, Ministerstwo Transportu, Warszawa, luty 2007, http://www.piit.org.pl/_gAllery/16/82/1682/ 6505.pdf;Szyjewski Z., Borawski M., Technologie informacyjno-komunikacyjne, PPHZAPOL, Szczecin 2009;Urban P., Optyczna rewolucja, http://www.idg.pl/artykuly/56887.html.http://en.wikipedia.org/wiki/Image:PON_vs_AON.png;www.e-photon-one.org;http://e-portalik.net/telekomunikacja/multimedia-polska-buduja-siec-ftth/;http://pl.wikipedia.org/wiki/Aktywne_sieci_optyczne;http://pl.wikipedia.org/wiki/Pasywne_sieci_optyczne;http://xdsl.stojek.org/dostep/xdsl/wstep.html;http://www.3s.pl/;http://www.telepolis.pl/news.php?id=10144;http://www.fkn.pl/1,351,1673858,1,wiadomosc.html;http://www.wirtualnemedia.pl/article/258419_FTTH_coraz_popularniejsze.htm.
258 Piotr Gutowski, Monika TomaczykSummaryThis article is an attempt to find a definition of informational society and their needs.It analyses behaviors and trends in the Internet. Authors research the exciting access to broadbandtechnologies in Poland, they estimate their functionality and usefulness to changingtendencies. Authors predict the contribution of the FTTH network in European Marketin 2013. Authors also present the prognosis of demand on band, and define the place ofPoland on international area in aspect of developing FTTH/FTTB technology.Translated by Piotr Gutowski and Monika Tomczyk
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011Mariusz dramskiUniwersytet Szczecińskikorzyści z programu msdn academic alliance firmymicrosoft na przykładzie wydziału zarządzaniai ekonomiki usług uniwersytetu szczecińskiegoWprowadzenieProgram MSDN Academic Alliance jest działaniem firmy Microsoft narzecz edukacji. Szczególnym względem darzone są wyższe uczelnie techniczne,a także inne, na których prowadzi się nauczanie wszelkiego rodzajuprzedmiotów z dziedziny informatyki. Obecnie jest on dostępny w 45 krajachna wszystkich kontynentach.Studenci i wykładowcy przez cały okres trwania programu na uczelnimogą nieodpłatnie korzystać niemal z wszystkich produktów Microsoftu,zarówno w kampusie, jak i na swoich prywatnych komputerach w domu.Jedynym i podstawowym warunkiem jest wykorzystywanie otrzymanegooprogramowania wyłącznie w celach niekomercyjnych.W niniejszym artykule przedstawione zostaną korzyści z przystąpienia dotego programu przez Wydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> Usług UniwersytetuSzczecińskiego.
260 Mariusz Dramski1. Rodzaje subskrypcji msdn aa oraz dostępne oprogramowanieDostęp do programu MSDN AA jest zależny od rodzaju prowadzonej działalnościnaukowo-dydaktycznej. W związku z tym istnieją trzy rodzaje subskrypcji:1. Developer AA – niemal pełna oferta oprogramowania firmyMicrosoft, oprócz MS Word, MS Excel i MS PowerPoint; ten rodzajsubskrypcji przeznaczony jest przede wszystkim dla uczelni prowadzącychkierunek informatyka, a także dla innych, na których studencimogą uczestniczyć w kursach informatycznych (np. technologiainformacyjna, podstawy programowania, informatyka w zarządzaniu).2. Designer AA – ta oferta skierowana jest przede wszystkim do wszelkiegorodzaju szkół artystycznych i tym podobnych; dostępne tu sąaplikacje wspomagające grafikę, projektowanie itp.3. High School AA – oferta przeznaczona dla szkół średnich oraz policealnych.Ponadto istnieją różne opcje wykupienia każdego rodzaju subskrypcji.Do programu MSDN AA można przystąpić na okres jednego roku lub trzechlat. Znacznie korzystniej jest wykupić dłuższą subskrypcję. W razie potrzebyfirma Microsoft za odpowiednią opłatą dostarcza także nośniki DVD z oprogramowaniem.Informacje na temat aktualnych cenników można znaleźću partnerów Microsoftu – A.P.N. Promise Sp. z o.o. 1 (Polska północna) lubComputer Plus Kraków S.A. 2 (Polska południowa).MSDN AA to w zasadzie nieograniczony dostęp do oprogramowaniaMicrosoftu dla pracowników i studentów danej jednostki. Do najważniejszychdostępnych produktów należą:––aplikacje użytkowe, np.: Access, InfoPath, Front Page, BusinessContact Manager, Office Server, Project, MapPoint – łącznie około75 tytułów;––rozwiązania biznesowe: Dynamics 3 – 26 pozycji;––narzędzia do projektowania: AutoCollage, Expression – 6 pozycji;––narzędzia programistyczne: Visual Studio, FoxPro, Windows Embedded– 43 pozycje;1http://www.promise.pl.2http://www.computerplus.krakow.pl.3Wydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> Usług US ma dostęp do MS Dynamics na podstawieodrębnej umowy.
Korzyści z programu MSDN Academic Alliance...261––biblioteki MSDN – 11 pozycji;––systemy operacyjne: Windows XP, Vista, 7, CE, Windows Server – 29pozycji;––serwery: BizTalk Server, Commerce Server, SQL Server, ExchangeServer, SharePoint Server – 78 pozycji;––narzędzia i pozostałe zasoby, m.in. platforma .NET – 109 pozycji.Jedynym niedostępnym oprogramowaniem w ramach MSDN AA są MSWord, MS Excel oraz MS PowerPoint. Należy je nabywać na normalnychzasadach (licencje komercyjne i niekomercyjne).Lista dostępnego oprogramowania jest stale aktualizowana. Obecnierozszerzana jest oferta w ramach pakietu MS Office 2010. Dla subskrypcjiz nośnikami firma Microsoft dostarcza również nowe oprogramowanie na płytachDVD bez ponoszenia dodatkowych opłat.2. Formy rozpowszechniania oprogramowania w ramach MSDN AAUmożliwienie dostępu do oprogramowania w ramach programu MSDNAcademic Alliance zawsze leży w gestii danej jednostki. Firma Microsoftdopuszcza kilka możliwości dystrybucji:––rozpowszechnianie na nośnikach DVD – subskrybent ma prawo dosporządzenia 50 kopii każdego nośnika i użyczania ich zainteresowanymosobom; można to robić np. przy wykorzystaniu biblioteki uczelnianej;––umieszczenie obrazów nośników na uczelnianych serwerach – to rozwiązaniejest bardzo korzystne z uwagi na szybszy dostęp do oprogramowania,wymaga jednak posiadania stosownej infrastruktury teleinformatycznej;––skorzystanie z gotowego systemu dystrybucji ELMS 4 – jest to darmowysystem dostarczany przez Microsoft, w którym możliwe jestłatwe zarządzanie użytkownikami, licencjami oraz udostępnianieobrazów nośników. Jest to najczęściej wykorzystywana opcja przezuczelnie na całym świecie.4E-academy License Management System.
262 Mariusz DramskiPonadto uczelnia musi wyznaczyć osobę odpowiedzialną za opiekę nadMSDN AA w danej jednostce, którą nazywa się administratorem programu.Do jej obowiązków należy także składanie corocznych raportów do firmyMicrosoft.Rys. 1. System ELMS Wydziału Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> Usług UniwersytetuSzczecińskiegoŹródło: http://www.msdn.wzieu.pl3. Korzyści płynące z przystąpienia jednostki naukowo-badawczejdo programu MSDN AAOprócz oczywistych korzyści finansowych wynikających z brakupotrzeby zakupu oprogramowania istnieje wiele innych aspektów przemawiającychza przystąpieniem do programu MSDN AA firmy Microsoft.Do najważniejszych należą:––bezpłatna pomoc techniczna,––bezpłatna aktualizacja oprogramowania,––możliwość udziału w testowaniu nowych produktów,––możliwość udziału w seminariach i konferencjach <strong>naukowy</strong>ch, a takżebiznesowych,––możliwość nieodpłatnego udziału w kursach edukacyjnych,––podnoszenie kwalifikacji pracowników jednostki naukowo-badawczej,a także przyszłych absolwentów,
Korzyści z programu MSDN Academic Alliance...263––udział w opracowywaniu nowych produktów (np. poprzez testowaniewersji beta),––możliwość skorzystania z olbrzymiej bazy wiedzy firmy Microsoft,––możliwość skorzystania z pomocy technicznej on-line.Jak zatem widać, udział danej jednostki w programie MSDN AA to szeregkorzyści mających na celu przede wszystkim podnoszenie kwalifikacji pracownikównaukowo-dydaktycznych oraz studentów bez ponoszenia przy tymwysokich nakładów finansowych. MSDN AA to jeden z najpopularniejszychprogramów na świecie kierowanych do sektora edukacyjnego. Podobne programyma w swojej ofercie większość liczących się korporacji działającychw przemyśle związanym z ogólnie pojętym przetwarzaniem informacji. Wśródnich, oprócz Microsoft, są między innymi: Sun Microsystems, Sybase, Oracle,Borland i wiele innych.Należy również dodać, że pozyskane oprogramowanie może znaleźćszerokie zastosowanie w ogólnie pojętym procesie dydaktycznym. Jest toszczególnie istotne dla przyszłych absolwentów uczelni z uwagi na fakt, żefirma Microsoft jest wiodącym producentem oprogramowania na świeciei z jej rozwiązań korzysta wiele organizacji, które są przecież potencjalnymiprzyszłymi pracodawcami.Dla przykładu, takie produkty, jak MS Project czy MS Visio, znajdą zastosowaniew zarządzaniu projektami. Narzędzie bazodanowe, jak np. MS Access,czy typowo deweloperskie (np. Visual Studio) może zostać użyte w celu nauczaniapodstaw tworzenia prostych i zaawansowanych systemów informatycznych.4. MSDN AA na Wydziale Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> Usług UniwersytetuSzczecińskiegoWydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> Usług Uniwersytetu Szczecińskiegoprzystąpił do programu MSDN AA 12 marca 2010, roku wykupując licencjęna trzy lata. Inwestycja zwróciła się już w zasadzie po dwóch miesiącach,kiedy zanotowano ponad 100 pobrań licencji i obrazów nośników.W miesiącu marcu przydzielono jedynie 9 licencji, głównie na systemoperacyjny Windows 7. Wynikało to z braku rozpowszechnienia informacjio udziale w programie wśród studentów i pracowników naukowo-dydaktycznychwydziału.
264 Mariusz DramskiW tym samym miesiącu założono konta w systemie ELMS dla wszystkichuprawnionych pracowników. Od tego czasu umożliwiono również udziałw programie studentom. Student, który chce korzystać z programu MSDN AA,musi okazać ważny dokument potwierdzający fakt bycia studentem WZiEUoraz podpisać oświadczenie o warunkach korzystania z licencji EULA, cojest podstawowym wymogiem firmy Microsoft, którego spełnienie umożliwiaudział w programie. Do końca roku akademickiego 2009/10 do programuMSDN AA na WZiEU przystąpiło 74 studentów.Rekordowa liczba 81 pobrań została zanotowana w maju. Do końcasierpnia 2010 roku z systemu ELMS WZiEU pobrano ponad 200 licencji dlaróżnego rodzaju oprogramowań.Liczba pobrań produktówRys. 2. Liczba pobrań obrazów nośników poprzez system ELMS na WZiEUŹródło: opracowanie własneNa rysunku 2 przedstawiono liczbę pobrań obrazów nośników DVDwszystkich dostępnych produktów poprzez system ELMS na WydzialeZarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> Usług.Okres wakacyjny nie sprzyjał aktywności studentów i pracownikóww korzystaniu z programu MSDN AA. Jednakże biorąc pod uwagę koszt przystąpieniado programu (ok. 1100 euro), nawet niewielka liczba pobrań powoduje,że inwestycja jest opłacalna. Z uwagi na to, że niektórzy studenci kończąswoją edukację, nie będą oni mogli korzystać dalej z programu MSDN AA.W związku z tym w dniu 30 września 2010 roku ważność wszystkich kontstudenckich w systemie ELMS kończy się. Osoby, które nadal będą chciały
Korzyści z programu MSDN Academic Alliance...265korzystać z programu, będą musiały powtarzać procedurę przystąpienia do niegoco 12 miesięcy aż do zakończenia studiów. Nie dotyczy to pracowników naukowo-dydaktycznych.Osoby, które nie są już pracownikami ani studentami WZiEU, mogą jednaknadal korzystać z zainstalowanego oprogramowania do celów niekomercyjnych,ale bez możliwości jego aktualizacji i pobierania nowych produktów.Udział procentowyRys. 3. Procentowy udział poszczególnych produktów w stosunku do całkowitejliczby pobrańŹródło: opracowanie własneJak pokazano na rysunku 3, największą popularnością wśród uczestnikówprogramu MSDN AA na Wydziale Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> Usług ciesząsię produkty z grupy systemów operacyjnych. Prym wiedzie tutaj najnowszysystem operacyjny Windows 7 (zarówno w wersji 32- jak i 64-bitowej).Niemal 37% pobrań to właśnie ten produkt. Dodając do tego Windows XPoraz 42 licencje w oddziale zamiejscowym w Słupsku (wyposażenie sal komputerowych),łatwo zauważyć, że sporo ponad 50% przyznanych licencji tosystem Windows w różnych wersjach.Popularnością cieszą się także takie programy, jak Visio (do tworzeniaróżnego rodzaju diagramów i schematów), Access 2007 (system zarządzaniabazami danych) oraz Visual Studio (środowisko programistyczne).Zainteresowanie budzi też MS Project – narzędzie do zarządzania projektami.Niemniej nie zaobserwowano do tej pory znaczącej liczby pobrań tegoproduktu.
266 Mariusz DramskiOprogramowanie dostępne w ramach programu MSDN AA jest wykorzystywanerównież do prowadzenia zajęć dydaktycznych. Prowadzone są m.in.takie przedmioty, jak: informatyka w zarządzaniu, informatyka w logistyce,tworzenie zaawansowanych systemów informatycznych w logistyce oraz technologiainformacyjna. Jak wspomniano wcześniej, niesie to wymierne korzyścidla studentów, którzy nabywają umiejętności posługiwania się podstawowyminarzędziami informatycznymi stosowanymi w większości organizacji.Pomimo oczywistych korzyści należy się również zastanowić nad dalszymrozwojem tego programu. Firma Microsoft, poza samym oprogramowaniem,oferuje również szereg możliwości certyfikacji pracowników uczelniwyższych i ich studentów. Taki dokument (np. potwierdzający umiejętnościstosowania MS Project) to dodatkowy atut dla absolwenta wydziału, którywłaśnie wchodzi na wymagający rynek pracy.PodsumowaniePrzystąpienie do programu MSDN AA przez Wydział Zarządzaniai <strong>Ekonomiki</strong> Usług miało dwa zasadnicze cele. Po pierwsze, poszukiwano rozwiązaniaobniżającego koszty zakupu oprogramowania wykorzystywanego docelów edukacyjnych. Po drugie, bezpłatny dostęp niemal do całej oferty firmyMicrosoft dla studentów i pracowników wydziału spowodował, że pojawiłysię nowe możliwości pozwalające na podnoszenie swoich kwalifikacji zawodowych.Jest zrozumiał, że z uwagi na charakter prowadzonych kierunków studiówna Wydziale Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> Usług Uniwersytetu Szczecińskiego największąpopularnością cieszą się produkty, które mają zastosowanie w takichdziedzinach nauki, jak ekonomia, zarządzanie, transport czy logistyka.Dużo pytań kierowanych do administratora programu dotyczy równieżoprogramowania biurowego, a zwłaszcza takich elementów pakietu MSOffice, jak Word, Excel oraz PowerPoint. Jak już napisano wcześniej – programMSDN AA nie obejmuje tych produktów.
Korzyści z programu MSDN Academic Alliance...267Literaturahttp://msdn.microsoft.com;http://www.msdn.wzieu.pl;http://www.promise.pl;http://www.computerplus.krakow.pl.SummaryMSDN Academic Alliance is the action of Microsoft Corporation dedicated toall the sectors of education. The most important goal are technical universities andothers having IT courses. Currently MSDN AA is present in 45 countries over thewhole world. Students and lecturers can use all Microsoft products for free during theMSDN AA program at their universites and at home. The only condition is a non-commercialuse.In this paper the realization of MSDN AA program at the Faculty of Managementand Services’ Economics at University of Szczecin is described.Translated by Mariusz Dramski
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011MARTA PISULAUniwersytet ŁódzkiUSŁUGI BANKOWE A TEORIA WYBORU KONSUMENTAWprowadzeniePrzedmiotem naszego zainteresowania jest problem adekwatności teoriiwyboru konsumenta i współczesnej rzeczywistości gospodarczej, w którejna wybór konsumenta wpływają nie tylko jego preferencje oraz ograniczenia,ale te pierwsze są kształtowane przez rozmaite działania koncernów, np. technikimarketingowe. Dotyczy to także banków. W tym kontekście można postawićtezę, iż pomimo szerokiej oferty bankowej trudno mówić o suwerennościdecyzyjnej konsumenta przy wyborze produktów bankowych.Celem opracowania jest ocena współczesnych działań korporacji i ichwpływu na zachowania i wybory konsumenta.1. Założenia teorii wyboru konsumentaTeoria wyboru konsumenta stara się wyjaśnić, czym kieruje się człowiek,dokonując wyborów dotyczących konsumpcji i jakim ograniczeniom w tychwyborach podlega w warunkach rzadkości dóbr. Punktem wyjścia teorii jestkonsument jako jednostka, która dysponując określonym dochodem, dokonujezakupów dóbr na rynku zgodnie ze swoimi preferencjami w celu maksymalizacjiczerpanej z tego tytułu użyteczności (satysfakcji).
270 Marta PisulaNa wybór określonej struktury konsumpcji przez konsumenta wpływajego gust i preferencje. Wybory są ograniczone przez dochody, ceny wybieranychdóbr oraz wysokość stopy procentowej. Ograniczenie budżetowe konsumentajest wyznaczone przez dochód i ceny poszczególnych dóbr. Poza tymna poziom konsumpcji mają wpływ: wielkość posiadanego przez konsumentamajątku, zarówno rzeczowego, jak i finansowego, możliwości wykorzystaniajego zasobu pracy, jak również czynniki kulturowe. Teoria wyboru konsumentatłumaczy, w jaki sposób konsument podejmuje decyzje o wydatkowaniuograniczonych środków finansowych, które posiada. Jeśli chodzi o źródła224Marta Pisulafinansowania wydatków konsumpcyjnych, należą do nich dochody (bieżącelinii budżetowej, a jednocześnie nigdy nie schodzi poniżej tej linii. Wobec tego konsumenti perspektywiczne), nagromadzone oszczędności, kredyty itp. 1maksymalizuje użyteczność całkowitą w punkcie E (optimum konsumenta) 2 .Dobro YRysunek 1. Wybór konsumentaŹródło: opracowanie własneRys. 1. Wybór konsumentaŹródło: opracowanie własneEDobro XWybór dokonywany przez konsumenta zależy nie tylko od jego możliwościfinansowych, ale również od preferencji. W podejmowaniu decyzji o sposobie wydaniaposiadanych pieniędzy ogromną rolę odgrywa gust konsumenta. Odwołanie się do preferencjiOptymalnym wyborem jest koszyk dóbr określony przezkonsumenta pokazuje, jaki koszyk dóbr uzna on za najbardziej pożądany.punkt, I w tu którym dochodzimy linia do istoty ograniczenia zagadnienia, bowiem budżetowego dziś okazuje się, styka iż suwerenność się z możliwą do osiągnięciakrzywą obojętności (obrazującą różne kombinacje dwóch dóbr dają-konsumenta ulega ograniczeniu przez wywieranie wpływu przedsiębiorstw ten wybór przypomoc różnorodnych technik, wystarczy wymienić takie jak: techniki marketingowe, główniecych reklama, ten działania sam poziom z obszaru użyteczności public relations, całkowitej). marka. Słowem Linia chodzi budżetowa przedstawiadostępne dla konsumenta koszyki dóbr w danych warunkach rynkowycho odpowiednie pozycjonowanie marki, produktu lub usługi, usztywnienie elastyczności popytu,zmianę gustów i preferencji zgodnie z interesem firm kreujących te gusty.(przy danym budżecie i danych cenach różnych dóbr). Mapa obojętności ukazujegusty konsumenta. Konsument nie może sobie pozwolić na wybór punk-FUNKCJONOWANIE RYNKU USŁUGNa rynku usług występuje szczególna sytuacja wobec cech (niematerialność,tów leżących powyżej linii budżetowej, a jednocześnie nigdy nie schodzi poniżejodniesieniu tej linii. do usług może Wobec mieć miejsce tego wówczas, konsument gdy: maksymalizuje użyteczność całkowitąnietrwałość nierozdzielność usług), sposobu ich świadczenia i konsumpcji. Relacja wymienna w• usługodawca może swobodnie podejmować decyzje, aw punkcie E (optimum konsumenta) 2 usługobiorca ma możliwość wyboru.usługodawcy,• usługodawca działa w warunkach konkurencji,• usługobiorca jest zdolny do świadomych wyborów 3 .1W. Caban, Ekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001, s. 96.2D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,Warszawa 2 D. Begg, S. Fischer,2007,R.s.Dornbusch,141-142.Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa2007, s. 141-142.
Usługi bankowe a teoria wyboru konsumenta271Wybór dokonywany przez konsumenta zależy nie tylko od jego możliwościfinansowych, ale również od preferencji. W podejmowaniu decyzjio sposobie wydania posiadanych pieniędzy ogromną rolę odgrywa gust konsumenta.Odwołanie się do preferencji konsumenta pokazuje, jaki koszyk dóbruzna on za najbardziej pożądany.I tu dochodzimy do istoty zagadnienia, dziś bowiem okazuje się, iż suwerennośćkonsumenta ulega ograniczeniu przez wywieranie wpływu przedsiębiorstwna ten wybór za pomocą różnorodnych technik, wystarczy wymienićtakie jak: techniki marketingowe, głównie reklama, działania z obszaru publicrelations, marka. Słowem – chodzi o odpowiednie pozycjonowanie marki,produktu lub usługi, usztywnienie elastyczności popytu, zmianę gustów i preferencjizgodnie z interesem firm kreujących te gusty.2. Funkcjonowanie rynku usługNa rynku usług występuje szczególna sytuacja wobec cech (niematerialność,nietrwałość nierozdzielność usług), sposobu ich świadczenia i konsumpcji.Relacja wymienna w odniesieniu do usług może mieć miejsce wówczas, gdy:––usługodawca może swobodnie podejmować decyzje, a usługobiorcama możliwość wyboru usługodawcy,––usługodawca działa w warunkach konkurencji,––usługobiorca jest zdolny do świadomych wyborów 3 .W definiowaniu rynku usług zwraca się uwagę na relacje wymienne,podmioty, przedmioty uczestniczące w procesie wymiany, jak również interakcjezachodzące między nimi 4 . Rynek usług można określić jako relacjewymiany między sprzedającymi reprezentującymi podaż a nabywcami reprezentującymipopyt, przy czym decyzje stron są wzajemnie zależne i wpływająna mechanizm rynkowy 5 . Rynek usług można także przedstawić jakoogół transakcji między usługodawcami a usługobiorcami spełniającymiistotne warunki realizacji wymiany co do oferowanej wartości, komunikacjii swobody decyzji 6 .3I. Rudawska, Usługi w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa 2009, s. 14.4Tamże, s. 34.5J. Altkorn, T. Kramer (red.), Leksykon marketingu, PWE, Warszawa 1998, s. 216.6K. Naumowicz, M. Wiścicki, Marketing usług, WSB, Piła 1998, s. 16.
272 Marta PisulaStruktura rynku usług jest tworzona przez podmioty, czyli usługodawcówi usługobiorców, jak również przedmioty – usługi dla szerszej ofertyusługowej. Usługodawcy muszą pozostawać w stałej gotowości do świadczeniausług o cechach zgodnych z preferencjami nabywców. Wobec tegokonieczne staje się bieżące monitorowanie rynku i badanie kierunków ewolucjipotrzeb oraz preferencji usługobiorców, jak również zachowań rynkowychkonkurentów. Dodatkowo na rynkach o złożonej strukturze podmiotowej,czego przykładem może być rynek finansowy, istnieje potrzebaanalizy i oceny potencjału podmiotów pośredniczących w realizacji ofert usługowych7 . Z kolei identyfikacja konsumpcji wymaga badania potrzeb celemokreślenia ich hierarchii oraz kierunków rozwoju. Można wymienić następująceczynniki kształtujące konsumpcję: zmiany demograficzne, styl życia,czynniki kulturowe i technologiczne. Współcześnie wskazuje się jako istotnyczynnik serwicyzację konsumpcji, stanowiącą efekt wzrostu wymagań konsumentówco do jakości konsumpcji. Ważnym czynnikiem kształtującym konsumpcjęjest także lokalizacja placówek usługowych oraz potencjał usługowy,które decydują o dostępności usług 8 . Podobne cechy mają usługi bankowe. Narynku finansowym istnieje ogromny wybór produktów i usług świadczonychprzez różne banki.Jednak należy zastanowić się czy faktycznie usługobiorcy są obecniezdolni do podejmowania świadomych wyborów. Czy działania marketingowe,jak również zaawansowane techniki sprzedaży nie ograniczają suwerennychwyborów konsumentów?3. Kształtowanie preferencji popytowych przez techniki marketingowe,w tym w bankowościPodstawą orientacji marketingowej jest oferowanie wartości użytkowych,które stanowią daną korzyść dla nabywców bez względu na to, czymamy do czynienia z dobrami materialnymi, czy usługami. Marketing usługwyróżniają następujące cechy: niematerialny charakter, heterogeniczność, nierozdzielnośćprocesu świadczenia i konsumpcji usługi, konieczność współdziałaniausługodawcy i usługobiorcy. Nadają one charakter procesom trans-7I. Rudawska, Usługi…, dz. cyt., s. 35-36.8K. Mazurek-Łopacińska, Zachowania nabywców i ich konsekwencje marketingowe, PWE,Warszawa 2003, s. 18.
Usługi bankowe a teoria wyboru konsumenta273akcyjnym i koncepcjom działań marketingowych, co znajduje odzwierciedleniew sferze instrumentalnej marketingu, dopasowanej do specyfiki działańinstytucji finansowych 9 . Istotą działalności marketingowej w sektorze bankowymjest umiejętność skutecznego pozyskania i utrzymania klienta, jak równieżwypracowania w nim pożądanych, zgodnych z oczekiwaniami postaw.Należy zauważyć, że mamy do czynienia ze zmianą priorytetów działalnościmarketingowej ze względu na rosnącą konkurencję w sektorze usług finansowychoraz rosnące wymagania usługobiorców. Zmniejsza się rola produktujako elementu decydującego o wyniku rywalizacji przy utrzymującej się istotnościceny, natomiast głównym elementem staje się segmentacja rynku, procesświadczenia usług, działania wokół marki usługodawcy i poszczególnych usług 10 .Usługi bankowe a teoria… 227Prognozy orazbadanieprzyszłychpotrzebIdentyfikacjapotrzeb klientówWybór kanałówdystrybucjiPrzygotowanieodpowiednichproduktów/usługPromocjaproduktów doaktualnych ipotencjalnychklientówUstalanie cenproduktów/usługRysunek 2. Orientacja marketingowa w usługach bankowychRys. 2. Orientacja marketingowa w usługach bankowychŹródło: opracowanie własne na podstawie: A. Meidan, Marketing financial services, Macmillan, Houndsmills1996, za M. Szczepaniec, Marketing relacyjny jako element strategii banków komercyjnych, WydawnictwoŹródło: opracowanie własne na podstawie: A. Meidan, Marketing financialUniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004services, Macmillan, Houndsmills 1996, za M. Szczepaniec, Marketingmodelu relacyjny oznacza jako także element przygotowanie strategii programów banków komercyjnych, wspierających Wydaw-Przyjęcie takiegosprzedaż i zasad komunikacji nictwo marketingowej, Uniwersytetu dostosowanych Gdańskiego, do specyfiki Gdańsk wyodrębnionych 2004 grup.Cechą charakterystyczną jest w tym przypadku koordynacjai podporządkowanie wszystkich podejmowanych działań w spójną koncepcję rynkową. Sfera9kształtowania każdego I. Rudawska, nowego Usługi..., produktu dz. i usługi, cyt., s. polityki 75-76. dystrybucji, kultury korporacyjnej,10komunikacji marketingowej K. Walkowiak, i działań Narzędzia public konkurowania relations, tworzą i możliwości w tym ich modelu wykorzystania zarządzania w sektorze bankowymcałość. [w:] Public Innowacje relations w marketingu, jest odpowiedzialny Uniwersytet za Gdański, zrozumienie Sopot i przychylność 2007, s. 481-483. zezintegrowanąstrony różnych grup otoczenia w taki sposób, aby oczekiwania konsumentów i działalnośćprzedsiębiorstwa nastawionego na zysk nie kolidowały ze sobą. Opinia o organizacjiniezaprzeczalnie wpływa na jej rynkowy sukces. PR chroni i promuje wizerunek firmy wśródlicznych potencjalnych klientów, a także kształtuje do niej zaufanie, dając możliwość osiągnięciazałożonych celów 12 .Do współczesnych praktyk korporacji, które wpływają na wybór konsumenta należy
274 Marta PisulaNajistotniejszą cechą orientacji marketingowej, czyli przestawieniemcałego modelu zarządzania na analizę potrzeb rynku i dopasowanie do nichwłasnych metod działania, jest stałe badanie rynku. Dzięki temu bank jestw stanie szybko zidentyfikować potrzeby jego obecnych i potencjalnychklientów, a także określić cechy nowych, zindywidualizowanych produktówi usług. Ten model działania pogłębia także segmentację klientów, przyjmując,oprócz prostego podziału na typowe cechy demograficzne, analizę na podstawiekryteriów behawioralnych, umożliwiających rozpoznanie wzorców zachowańklientów w relacji do świadczonych im usług. Pomimo znaczącego naciskuna zdobycie długookresowej lojalności klienta segmentacja dotyczy takżeidentyfikacji klientów ze względu na ich obecną i przyszłą dochodowość 11 .Przedstawiono to na rysunku 2.Przyjęcie takiego modelu oznacza także przygotowanie programów wspierającychsprzedaż i zasad komunikacji marketingowej dostosowanych do specyfikiwyodrębnionych grup. Cechą charakterystyczną jest w tym przypadkukoordynacja wszystkich podejmowanych działań i podporządkowanie ich spójnejkoncepcji rynkowej. Sfera kształtowania każdego nowego produktu i usługi,polityki dystrybucji, kultury korporacyjnej, komunikacji marketingowej i działańpublic relations tworzy w tym modelu zarządzania zintegrowaną całość.Public relations odpowiada za zrozumienie i przychylność ze strony różnychgrup otoczenia w taki sposób, aby oczekiwania konsumentów i działalnośćprzedsiębiorstwa nastawionego na zysk nie kolidowały ze sobą. Opinia o organizacjiniezaprzeczalnie wpływa na jej rynkowy sukces. PR chroni i promujewizerunek firmy wśród licznych potencjalnych klientów, a także kształtuje doniej zaufanie, dając możliwość osiągnięcia założonych celów 12 .Do współczesnych praktyk korporacji, które wpływają na wybór konsumenta,należy również aktywność reklamowa i promocyjna, wykorzystującagłównie media masowe, czyli prasę, radio oraz telewizję. Zachowaniekonsumenta pozostaje pod silnym wpływem postrzegania otaczającego goświata zewnętrznego. Konsumenci uświadamiają sobie i uczą się, które produktysą dostępne na rynku dzięki opakowaniom, promocji, reklamie i rozmowomz innymi ludźmi. Postrzeganie umożliwia przedsiębiorcom komunikowaniesię z konsumentami. W wyniku procesów postrzegania producencitowarów i handlowcy wpływają na mechanizmy decyzyjne konsu-11M. Macierzyński, Public relations w bankowości wirtualnej, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 34.12J. Pietrzak, Czynniki przewagi konkurencyjnej na rynku bankowych usług detalicznych,Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, s. 70.
Usługi bankowe a teoria wyboru konsumenta275mentów. Postrzegamy za pomocą zmysłów: wzroku, słuchu, dotyku, smaku,węchu. Ponad 90% bodźców jest odbieranych przez przeciętnego konsumentaza pomocą właśnie wzroku, reszta zaś za pomocą słuchu, rzadziej węchu.Do funkcji reklamy należy więc informowanie, perswadowanie oraz przypominanie.Cele reklamy sprowadzają się do kreowania potrzeb, ukazywaniai przypominania walorów użytkowych produktu, kształtowania przychylnejpostawy wobec produktu, zachęcania i pobudzania do zakupu itp. Na każdegokonsumenta wpływa inny model apelu reklamowanego: racjonalny,emocjonalny, moralny. Współczesna reklama ma ogromny wpływ na odbiorców,a poprzez swoją znaczącą siłę perswazji jest w stanie zmieniać postawyrynkowe konsumentów, będąc równocześnie elementem kultury masowej.Ważnym aspektem działalności korporacji jest budowanie właściwegoobrazu instytucji finansowej i stałe dbanie o niego. Wśród elementów stanowiącycho obrazie przedsiębiorstwa oraz jego produktów i usług obok takich,jak cena, jakość, prestiż itp., ważne miejsce zajmują elementy natury etycznej,które w szczególny sposób wpływają na budowanie zaufania. Chodzi tu m.in.o solidność i niezawodność, które przejawiają się w wypełnianiu zobowiązańi obietnic. Także w działaniach promocyjnych czynnik etyczny ma swoje znaczenie.Ważne jest bowiem, aby reklama była przyzwoita, uczciwa i zgodnaz prawdą. W praktyce jednak wygląda to nieco inaczej. Większość reklamopiera się na manipulacji instynktami i emocjami odbiorcy 13 .4. Rozwój orientacji marketingowej na przykładzie sektora bankowegoZarządzanie zorientowane na rynek, konkurencję, a przede wszystkimklientów ma dosyć krótką historię w sektorze bankowym. Dopiero na przełomielat 70. i 80. XX wieku podejście do banku jako instytucji z rozwiniętymifunkcjami dystrybucji, sprzedaży, marketingu, badań i rozwoju zostało wdrożonew szerszym zakresie. Przedtem propagowany był model zarządzaniaskierowanego „do wewnątrz”, skoncentrowanego na wnikliwej kontroli proceduri operacji bankowych oraz na najlepszym wykorzystaniu posiadanychw banku zasobów. Szybko zachodzące zmiany w sektorze finansowym wyegzekwowałyprzewartościowanie dotychczasowego sposobu funkcjonowaniai poszukiwanie nowych grup klientów. Dlatego też od początku lat 70. zaczęto13www.bankier.pl.
276 Marta Pisulaodchodzić od orientacji produkcyjnej na rzecz bardziej rynkowej – sprzedażowej,nastawionej na potrzeby klienta, jak również marketingowej 14 .Zmiana strategii spowodowana jest czynnikami zewnętrznymi, przedewszystkim deregulacją rynków finansowych, jak również natężeniem konkurencjina rynku bankowym, głównie ze strony instytucji niefinansowych. Bankinie miały wcześniej na rynku poważniejszych konkurentów. Koncentrowałysię na obsłudze przedsiębiorstw, natomiast obsługa klientów detalicznychpolegała przede wszystkim na skupianiu się na osobach najzamożniejszych 15 .Pierwszą zmianą nastawienia był wzrost udziału w rynku poprzez zwiększeniesprzedaży. Było to możliwe dzięki zwiększeniu dostępności do produktówi usług bankowych, które osiągnięto poprzez rozbudowę sieci dystrybucjio nowe placówki, następnie punkty obsługi klientów, a także bankowośćelektroniczną oraz mobilnych doradców. Na początku celem tej strategii byłoprzyciągnięcie do banków większej liczby klientów, także mniej zamożnych.Obecnie działania te są już bardziej nastawione na konkretny segment klientów.Pomimo tego, że wprowadzanie różnych nowych produktów i usług bankowychzwiększa sprzedaż, brak możliwości ich opatentowania powoduje, żebank może liczyć tylko na krótkotrwałą przewagę konkurencyjną 16 .Trzeba dostrzec, że działania promocyjne i reklamowe banków mają charaktertymczasowy oraz podyktowane są doraźnymi potrzebami, mianowiciewprowadzeniem nowego produktu czy usługi, specjalną ofertą kredytów,lokat itp. Pod uwagę brane są oczekiwania klientów w zakresie dostępności,jak również sama wygoda dostępu do usług. Dzięki rozwojowi sieci dystrybucjizwiększona została oferta, a także wprowadzone nowe sposoby promocjii komunikacji marketingowej, nie występujące do tej pory w sektorzebankowym. Banki zaczęły stopniowo prowadzić działania nastawione na rozpoznanie,zaspokojenie, a przede wszystkim wykreowanie potrzeb klienta.Na początku przejawiało się to wyłącznie w wykorzystywaniu instrumentówmarketingowych w działalności operacyjnej. Jednakże wraz z upływemczasu zaczęto dostrzegać pozytywne strony formułowania strategii marketingowych,które dają możliwość przewidywania zmian zachodzących w otocze-14P. Kotler, Philip Kotler odpowiada na pytania na temat marketingu, Dom WydawniczyRebis, Poznań 2004, s. 57-58.15J. Grzywacz, Marketing w działalności banku, Difin, Warszawa 2006, s. 17.16K. Kowalski, Raiffeisen Bank – inwestycja w edukację klientów, jako forma promocjiproduktu [w:] A.M. Golewska-Stafiej (red.), PR a społeczne zaangażowanie biznesu, czyli jakbudować relacje z grupami ważnymi dla firmy i realnie zmieniać świat na lepsze, FundacjaKomunikacji Społecznej, Warszawa 2004, s. 58-59.
Usługi bankowe a teoria wyboru konsumenta277niu. Poprzez to bank jest w stanie skutecznie zareagować, a także kształtowaćrynek poprzez czynne uczestnictwo w nim 17 .Idea marketingu w zarządzaniu bankiem jest niezbędna do skutecznejorganizacji sprzedaży produktów bankowych. Zakłada się, że zarządzaniemarketingowe ma miejsce wtedy, gdy przynajmniej jedna ze stron procesuwymiany określa cele i środki osiągnięcia pożądanych reakcji drugiej strony 18 .Marketing w bankowości nabrał szczególnie dużego znaczenia w ciąguostatnich dziesięciu lat, które charakteryzowały się procesami globalizacjii liberalizacji w sektorze bankowym. Dynamiczny rozwój marketingu jakometody zarządzania bankiem w gospodarce bankowej wynikał ze:––zmian w strukturze podmiotowej systemu bankowego, które sprzyjałyrozwojowi gospodarki rynkowej;––zwiększenia samodzielności ekonomicznej banków, które służyłoracjonalnemu wykorzystaniu zasobów oraz umożliwiało podejmowaniedecyzji dotyczących realizacji pożądanej strategii marketingowej;––wzrostu ochrony interesów klienta, która stwarza poczucie bezpieczeństwa,jak również wpływa na wzrost udziału usług bankowychw zarządzaniu.Szybki rozwój teleinformatyki, a zwłaszcza Internetu, spowodowałzmniejszenie asymetrii informacyjnej pomiędzy klientami a instytucjamifinansowymi. Dzięki temu klienci stali się bardziej wymagający i wyedukowani.Z jednej strony taka sytuacja była możliwa dzięki łatwiejszemu dostępowido informacji, z drugiej natomiast poprzez zmniejszenie bariery wejściadla konkurencji spoza sektora finansowego 19 .W ostatnich latach na polskim rynku finansowym pojawiły się i wciążukazują się nowe produkty i usługi dające możliwość oszczędzania, inwestowaniai pozyskiwania kapitału. Powoduje to głębokie przemiany w dotychczasowychwzorach postępowania konsumentów na rynku finansowymw celu zaspokojenia ich potrzeb 20 . Nie należy zapominać o tym, że bardziejrozwinięty rynek finansowy nie tylko oferuje zróżnicowane możliwości zaspokojeniaokreślonego rodzaju potrzeby, ale również kreuje nowe potrzebyu konsumentów, którzy do tej pory ich nie odczuwali. Odpowiednim przykła-17M. Macierzyński, Public relations..., dz. cyt., s. 33.18P. Kotler, Marketing, analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner i S-ka,Warszawa 1999, s. 11.19W. Baka, Bankowość europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 246-248.20Na temat zmian w popycie na usługi bankowe por. W.L. Jaworski, Z. Zawadzka (red.),Bankowość. Podręcznik akademicki, Poltekst, Warszawa 2008, s. 75-77.
278 Marta Pisuladem mogą być zatem produkty bankowe dla najmłodszych (niepełnoletnich)konsumentów, które można znaleźć obecnie w większości wiodących bankóww Polsce 21 . Ich istnienie i wykorzystywanie przez część młodzieży możerodzić potrzebę korzystania z analogicznych produktów u ich rówieśników,którzy jednak z własnej inicjatywy nie byliby zainteresowani taką ofertą bankową.Zrozumienie mechanizmów, które kształtują zachowania konsumentówi determinują podejmowane przez nich wybory może być jednym z kluczowychczynników wpływających na pozycję rynkową i sukces danej firmy.Wobec tego orientacja na konsumenta, czyli podejmowanie działań mającychna celu jak najlepsze poznanie, zaspokajanie oraz kreowanie jego potrzeb,staje się coraz ważniejszym elementem strategii wielu podmiotów działającychna rynku finansowym 22 .Na podstawie doświadczenia w bankowości okazuje się, że klientowi,który uda się do banku i otworzy w nim konto, kompleksowo zostaniezałożony rachunek oszczędnościowy, złożony wniosek o kartę płatnicządo konta, a może również wniosek o kartę kredytową lub kredytkonsumpcyjny bez względu na to, czy faktycznie jest tym zainteresowany.Podobnie wygląda oferta ubezpieczeń do produktów i usług bankowych.Współczesne praktyki korporacji polegają na tym, aby klienta jak najmocniejzwiązać z daną marką. Na przykład klientowi banku posiadającemuw nim, oprócz rachunku osobistego, kartę kredytową, kredyt, ubezpieczenieitp. zdecydowanie trudniej będzie skorzystać z usług konkurencji, gdyż formalnościzwiązane z rezygnacją z danych produktów i usług czy też przeniesieniemich do innego banku są bardzo czasochłonne i wymagają dużocierpliwości. Ponadto konsument korzystający z usług prestiżowej instytucjinie zamieni jej na dowolną na rynku tylko dlatego, że jest tańsza.W dzisiejszych czasach olbrzymie znaczenie mają: marka, prestiż oraz reputacjafirmy.21Np. Superkonto Graffiti w banku PKO BP, MultiKonto młodzieżowe w Multibanku, izzyKONTOw mBanku oraz młodzieżowe karty płatnicze.22www.zbp.pl.
Usługi bankowe a teoria wyboru konsumenta279PodsumowanieZ rozważań wynika wniosek, że na rozwój rynku usług bankowych wpływająi będą wpływać przede wszystkim: rozwój technologii, zmiana dynamikirynku, wzrost konkurencji, jak również zmiany preferencji klientów.Konkurencja na rynkach przyszłości jest rywalizacją o wykreowanie nowychkorzyści dla klientów i nowych sposobów ich dostarczania. Orientacja nanabywcę nie polega już tylko na badaniu jego potrzeb i dostosowywaniu doniego produktów, lecz wymaga wyprzedzania potrzeb potencjalnego klienta,a nawet tworzenia ich. Korporacje wywierają realny wpływ na zachowanianabywców, dzięki doskonaleniu systemów zarządzania relacjami z klientamii kreowaniu nowych potrzeb. Można wnioskować, że współczesne korporacjetylko pozornie pozwalają konsumentom na dokonywanie wyborów. W rzeczywistościto one za nich decydują i poprzez swoje praktyki narzucają imokreślone typy zachowań. Dlatego też można stwierdzić, że zaawansowaneusługi, sposób ich sprzedaży, jak również techniki marketingowe sprawiają, żepomimo zróżnicowanej oferty bankowej ciężko mówić o suwerenności decyzyjnejkonsumenta przy wyborze produktów i usług bankowych.LiteraturaAltkorn J., Kramer T. (red.), Leksykon marketingu, PWE, Warszawa 1998;Baka W., Bankowość europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005;Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Mikroekonomia, Polskie WydawnictwoEkonomiczne, Warszawa 2007;Caban W., Ekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2001;Grzywacz J., Marketing w działalności banku, Difin, Warszawa 2006;Jaworski W.L., Zawadzka Z. (red.), Bankowość, Poltext, Warszawa 2008;Kotler P., Marketing, analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethneri S-ka, Warszawa 1999;Kotler P., Philip Kotler odpowiada na pytania na temat marketingu, DomWydawniczy Rebis, Poznań 2004;Kowalski K., Raiffeisen Bank – inwestycja w edukację klientów, jako forma promocjiproduktu [w:] A.M. Golewska-Stafiej (red.), PR a społeczne zaangażowaniebiznesu, czyli jak budować relacje z grupami ważnymi dla firmy i realnie zmieniaćświat na lepsze, Fundacja Komunikacji Społecznej, Warszawa 2004;Macierzyński M., Public relations w bankowości wirtualnej, CeDeWu, Warszawa2008;
280 Marta PisulaMazurek-Łopacińska K., Zachowania nabywców i ich konsekwencje marketingowe,PWE, Warszawa 2003;Naumowicz K., Wiścicki M., Marketing usług, WSB, Piła 1998;Pietrzak J., Czynniki przewagi konkurencyjnej na rynku bankowych usług detalicznych,Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003;Rudawska I., Usługi w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa 2009;Szczepaniec M., Marketing relacyjny jako element strategii banków komercyjnych,Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004;www.bankier.pl;www.zbp.pl.SummaryThe purpose of this paper is to estimate corporations’ contemporary activitiesand their influence on consumer’s behaviors and choices. It’s crucial to point out thatbetter developed financial markets offer both differential opportunities to satisfy customerneeds and create new consumer’s necessities. The good example is banking market,that creates more advanced products and services.In recent years, there appeared new products and services on the Polish financialmarket. The mentioned products and services are still being introduced, giving theopportunity to save, invest and raise capital. In result there are huge changes in the existingpatterns of consumer behavior on the financial market. Nowadays, the matter ofgreat importance is: the brand, prestige and reputation of the company.Translated by Marta Pisula
zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiegoNR 653 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG nr 69 2011MAŁGORZATA ŚWIERCZYŃSKAUniwersytet ŁódzkiDYREKTYWA USŁUGOWA – INSTRUMENT SPRZYJAJĄCYWZROSTOWI GOSPODARCZEMU UNII EUROPEJSKIEJ?WprowadzenieJedną z czterech swobód wspólnego rynku Unii Europejskiej, rynkuobejmującego obszar krajów członkowskich Wspólnoty, jest swoboda przepływuusług. Wspólnie z pozostałymi trzema swobodami – przepływu osób,towarów i kapitału, wyrażona została po raz pierwszy w Traktacie Rzymskimz 1957 r., a następnie wielokrotnie powtarzana w różnego rodzaju aktachprawnych istotnych z punktu widzenia funkcjonowania Wspólnoty. W założeniachuchwalonej w 2000 r. tzw. strategii lizbońskiej znalazł się zapis postulujący,aby Unia Europejska do 2010 r. stała się jedną z najbardziej konkurencyjnychgospodarek świata. W celu realizacji tego postulatu konieczne byłopodjęcie próby wprowadzenia pewnych nowych rozwiązań, które w założeniumiały eliminować bądź w znacznym stopniu ograniczać bariery funkcjonowaniawspólnego rynku. Jednym z instrumentów prawnych mającychzapewnić swobodny rozwój działalności usługowej między państwami członkowskimii tym samym przyczynić się do rozwoju gospodarczego Unii miałabyć właśnie uchwalona przez Parlament Europejski i Radę Unii EuropejskiejDyrektywa 2006/123/WE z dnia 12 grudnia 2006 r. dotycząca usług na rynku
282 Małgorzata Świerczyńskawewnętrznym 1 . Dzięki dyrektywie rynek usług Unii Europejskiej stać się miałbardziej przejrzysty i otwarty.W opracowaniu podejmuję próbę odpowiedzi na pytanie, czy dyrektywaz 2006 roku zmierza do realizacji jednego z istotnych założeń funkcjonowaniaWspólnoty – rozwoju rynku, skupiając się na rynku usług. Opracowanie składasię z trzech części. W pierwszej przedstawiona została rola sektora usług jakojednego z głównych filarów gospodarki unijnej. Część druga opisuje etapywypracowywania dyrektywy usługowej jako kompromisowego aktu prawnegosprzyjającego liberalizacji jednolitego rynku wewnętrznego. W częścitrzeciej dokonuję analizy przyjętych w dyrektywie rozwiązań prawnych jakoregulacji sprzyjających odblokowaniu pełnego potencjału sektora usług.1. Pozycja usług w strukturze gospodarki unijnejBiorąc pod uwagę fakt, iż w sektorze usług powstaje ponad 70% PKBUnii oraz zważywszy na strukturę firm świadczących usługi na terenieWspólnoty (prawie w 90% są to małe i średnie przedsiębiorstwa), wszelkieułatwienia w funkcjonowaniu jednolitego rynku usług UE będą miały w dłuższejperspektywie istotny wpływ na wzrost znaczenia sektora usług 2 .W latach 2001-2006 odnotowano istotny rozwój sektora usług, charakteryzującysię wzrostem obrotów we wszystkich filarach usług pozafinansowych.Średnie tempo wzrostu sprzedaży w sektorze usług transportu lądowegoi rurociągowego ukształtowało się na poziomie 5,8%, podobnie w przypadkutransportu lotniczego – 5,6% i wodnego – 5,4%. Najniższe roczne tempowzrostu odnotowano natomiast w sektorze usług hotelowych i gastronomicznych– 3,5% oraz w handlu detalicznym – 3,1% 3 .Za sprawą wzrostu popytu na usługi nastąpiły również zmiany strukturalnew prowadzonej działalności i większość firm produkcyjnych stała sięfirmami usługowymi. Wzrosła skłonność firm produkcyjnych do korzystaniaz usług zewnętrznych. Około 65% firm zdecydowało się na zlecanie usług na1Dz. Urz. L 376 z 27.12.2006, s. 36.2S.M. Szukalski, Wyzwania Europejskie w perspektywie 2050 roku. Skutki dla rozwojuusług [w:] K. Kłosiński (red.), Usługi w rozwoju społeczno-gospodarczym Unii Europejskiej,Warszawa 2007.3S. Bąkowska, Jednolity rynek usług Unii Europejskiej [w:] I. Rudowska (red.), Usługiw gospodarce rynkowej, Warszawa 2009, s. 99-100.
Dyrektywa usługowa – instrument sprzyjający wzrostowi...283zewnątrz 4 i dotyczyło to w znacznej mierze usług świadczonych dla biznesu.Zgodnie z założeniami Komisji Europejskiej do tej kategorii usług zaliczasię usługi: komputerowe, prawnicze, zarządzania i rachunkowości, architektonicznei inżynierskie, reklamowe, testowanie techniczne, pośrednictwo i wartościdodanej. Około 3 mln przedsiębiorstw w krajach Unii uzyskuje dochodyze świadczenia usług tego typu. Przedsiębiorstwa o takim profilu zatrudniająprawie 14 mln pracowników, co stanowi 11% całkowitego zatrudnienia w niefinansowejsferze gospodarki 5 .Niewątpliwie na wzrost znaczenia usług jako ważnego elementu gospodarekpaństw UE mają wpływ takie czynniki, jak: wzrost zamożności społeczeństw,wydłużanie średniej długości życia, wzrost ilości czasu wolnego,zainteresowanie inwestycjami w człowieka, relatywnie szybka rozbudowa sektorapublicznego, wzrost produkcji towarów, unowocześnienie sektora usługw miarę postępu technicznego, wzrost specjalizacji w usługach, a także rozwójglobalizacji. Istotnym czynnikiem, wynikającym przede wszystkim z charakterunakładów inwestycyjnych oraz typu zaopatrzenia w sektorze usług, dynamizującymobroty usługami była ich mniejsza podatność na zmiany koniunkturalnew gospodarce światowej. Niewątpliwie bowiem to obrót towaraminarażony jest w większym stopniu na wpływy wahań koniunkturalnych 6 .Wśród państw Unii pod względem wartości dodanej brutto wytworzonejw usługach dominują: Luksemburg, Cypr, Malta, Francja, Grecja, gdzie udziałten wyniósł co najmniej 77%. Ponadto we wszystkich państwach UE, z wyjątkiemPolski, poziom wartości dodanej brutto w usługach systematycznie wzrasta.Strukturę wartości dodanej brutto w usługach przedstawiono w tabeli 1.4Statistics in focus – industry, trade and services, nr 26, Eurostat, 2006.5S. Bąkowska, Jednolity rynek..., dz. cyt., s. 101.6K. Nowacka-Bandosz, Tendencje w handlu usługami na świecie i w UE [w:] Unia Europejskaw gospodarce światowej, Acta Universitatis Lodziensis 209, Łódź 2007, s. 301-302.
284 Małgorzata ŚwierczyńskaStruktura wartości dodanej brutto według rodzajów działalności– na podstawie klasyfikacji ISIC (%)Tabela 1.Kraje UE Usługi w 2000 r. Usługi w 2008 r.AustriaBelgiaBułgariaCyprDaniaEstoniaFinlandiaFrancjaGrecjaHiszpaniaIrlandiaLitwaLuksemburgŁotwaMaltaNiderlandyNiemcyPolskaPortugaliaRepublika CzeskaRumuniaSłowacjaSłoweniaSzwecjaWęgryWielka BrytaniaWłochy67,271,656,077,470,667,662,874,372,566,455,063,981,071,869,272,568,463,468,658,053,559,260,969,462,871,768,867,676,062,278,372,667,965,477,577,368,366,264,184,374,377,372,769,264,373,859,955,459,863,870,566,675,571,0Źródło: Rocznik statystyczny, GUS, Warszawa 2010Z analiz wynika, iż w Luksemburgu w sektorze usług zatrudnionych jestponad 77% ogółu pracowników, nieco mniej w Szwecji i Niderlandach –około 76%. Ponadto liczba ogółu zatrudnionych w sektorze usług sukcesywnierośnie kosztem rolnictwa, rybactwa, leśnictwa, przemysłu i budownictwa.
Dyrektywa usługowa – instrument sprzyjający wzrostowi...285Tabela 2.Struktura pracujących według rodzajów działalności (%)2000 r. 2007 r.Kraje UErolnictwo,leśnictwo,rybactwo5,91,826,25,23,37,26,1przemysł,budownictwousługirolnictwo,leśnictwo,rybactwo5,72,07,54,42,94,74,53,411,64,55,710,41,49,91,63,02,314,711,63,629,54,210,22,24,71,44,0przemysł,budownictwousługiAustriaBelgiaBułgariaCyprDaniaEstoniaFinlandiaFrancjaGrecjaHiszpaniaIrlandiaLitwaLuksemburgŁotwaMaltaNiderlandyNiemcyPolskaPortugaliaRepublikaCzeskaRumuniaSłowacjaSłoweniaSzwecjaWęgryWielka Brytania17,46,77,918,71,514,51,73,32,618,812,85,242,86,79,52,46,71,55,430,626,328,323,326,433,327,622,631,228,626,823,226,333,021,333,730,834,739,926,237,337,424,634,225,232,463,471,445,567,469,959,566,060,062,262,854,575,759,165,275,463,650,452,554,831,056,152,372,959,173,062,127,324,735,522,523,335,225,523,222,429,327,530,721,428,425,919,829,830,830,540,231,439,434,221,632,622,330,266,872,857,072,473,860,169,773,166,066,266,359,077,261,571,876,867,954,557,856,239,156,454,776,062,776,065,8Źródło: Rocznik statystyczny..., dz. cyt.Do wzrostu znaczenia usług mogła przyczynić się również liberalizacjahandlu usługami. Wspólnota Europejska, zmierzając do zniesienia barierw rozwoju działalności usługowej na rynku wewnętrznym, podejmuje próbyzwiększenia jego konkurencyjności i tworzenia nowych miejsc pracy. Pracanad integracją rynku usług podzielona została na dwa etapy. Pierwszy miałna celu stosunkowo szybkie usunięcia barier blokujących jego rozwój, drugi
286 Małgorzata Świerczyńskazakładał uruchomienie procesów zmierzających do harmonizacji i modernizacjisystemów regulacyjnych w zakresie działalności usługowej, tak aby do2010 roku rzeczywisty rynek usług mógł zaistnieć 7 .2. Prace nad kształtem dyrektywy – próba liberalizacji rynkuW celu przyśpieszenia procesu liberalizacji oraz ograniczenia istniejącychprotekcjonistycznych barier w sektorze usług UE opracowany zostałprzez Fritsa Bolkesteina projekt dyrektywy, który Komisja przedstawiław styczniu 2004 r., przygotowując jednocześnie pogłębioną analizę skutkówzniesienia barier w przepływie usług 8 . Założeniem pierwotnej wersji dyrektywybyło zapewnienie, w ramach rynku wewnętrznego UE, dwóch swobód:wolności zakładania przedsiębiorstw oraz swobodnego przepływu usług 9 .W tym celu projekt zakładał stosowanie tzw. zasady kraju pochodzenia, w myślktórej usługodawca chcący świadczyć usługi na rzecz konsumentów w innympaństwie członkowskim podlegałby tylko wymogom i regulacjom obowiązującymw jego państwie macierzystym. Państwo członkowskie będące krajempochodzenia usługodawcy miałoby być odpowiedzialne za jakość i bezpieczeństwoświadczonych przez niego usług, niezależnie od miejsca świadczeniausługi. Państwo, na terytorium którego doszłoby do realizacji usługi,nie miałoby możliwości żądania od usługodawcy założenia przedsiębiorstwa,uzyskania zezwolenia na świadczenie usług, nie mogłoby zakazać świadczeniausług bez wcześniej uzyskanego pozwolenia czy też określać sposóbświadczenia usług 10 . Z zakresu obowiązywania dyrektywy miała zostać wyłączonadziałalność pozagospodarcza oraz usługi świadczone przez państwow ramach wypełniania przez nie nieodpłatnie swych funkcji kulturalnych, społecznych,edukacyjnych czy sądowych. Poza zakresem dyrektywy pozostaćmiała również problematyka publicznej pomocy finansowej oraz inne branże,których funkcjonowanie zostało już uregulowane wcześniej wprowadzonymiprzepisami. Dyrektywa obejmowałaby swym zakresem jednak usługi ogólnegointeresu gospodarczego, pozostawiając w gestii państwa decyzję o prywatyzacjiczy otwieraniu na konkurencję tego typu działalności.7S. Bąkowska, Jednolity rynek..., dz. cyt., s. 92.8A. Wróbel, Międzynarodowa wymiana usług, Warszawa 2009, s. 212.9A. Kuźnar, Usługi w handlu międzynarodowym, Toruń 2007, s. 180.10M. Kruszka, Liberalizacja międzynarodowego handlu usługami, Poznań 2009, s. 113-114.
Dyrektywa usługowa – instrument sprzyjający wzrostowi...287Pierwsze publiczne ogłoszenie treści projektu dyrektywy wzbudziłoliczne kontrowersje. Nawet jej zwolennicy opowiadali się za licznymi modyfikacjami.Przeciwnicy natomiast koncentrowali się głównie na zakresie dyrektywyoraz wyrażonej w niej zasadzie kraju pochodzenia. Według nich dokumentnie powinien obejmować usług ogólnego interesu gospodarczego, doktórych dostęp mógłby zostać ograniczony, gdyby zaczęły być postrzeganejako towar podlegający ogólnym prawom rynku. Natomiast stosowanie się doreguły państwa pochodzenia zagrażałoby ochronie konsumenta i spowodowałobyryzyko dumpingu socjalnego, czyli zaniżanie standardów pracy, poziomówwynagrodzeń i ogólnego poziomu dobrobytu 11 . Przedstawiciele partiidemokratycznych opowiadali się za wprowadzeniem kompromisowej zasadyrynku wewnętrznego, jeżeli nie zostanie przyjęta zasada kraju pochodzenia.Zgodnie z nią przepisy kraju pochodzenia miałyby zastosowanie tylko do proceduradministracyjnych dotyczących wykonywania działalności usługoweji dostępu do niej, podczas gdy zasada kraju przeznaczenia miałaby odniesienietylko do kwestii ochrony konsumenta i prawa pracy. Również zaproponowanysystem podziału nadzoru uwzględniał uprawnienia kontrolne kraju przeznaczenia.Demokraci sprzeciwiali się natomiast tworzeniu nowych regulacji,które ich zdaniem niewątpliwie przyczyniałyby się do wzrostu biurokracjiograniczającej funkcjonowanie rynku 12 .Projekt Bolkesteina ostatecznie nie znalazł poparcia ParlamentuEuropejskiego, który w lutym 2006 uchwalił swoją dyrektywę usługową,usuwając wszystkie zapisy w projekcie Komisji, które zagwarantować miałyrzeczywistą swobodę przepływu usług, w tym zasadę państwa pochodzenia.Zasada ta odrzucona została również przez Radę Europejską, broniącą europejskiegomodelu socjalnego 13 . Zamiast niej wprowadzono zasadę swobodyświadczenia usług, która pomimo zachowania reguły dostępu do rynku nawarunkach obowiązujących w kraju pochodzenia dopuszcza większą liczbęwyjątków i większy nadzór kraju przeznaczenia usługi. Z zakresu obowiązywaniadyrektywy wyłączono m.in. usługi ogólnego interesu gospodarczegooraz przepisy mające na celu uproszczenie procedury administracyjnej w kwestiizasad delegowania pracowników 14 . Zmodyfikowany projekt dyrektywy11E. Wojnicka, Efekty liberalizacji usług dla wzrostu gospodarczego i zróżnicowań regionalnychw Unii Europejskiej [w:] A. Jurkowska (red.), Swoboda przepływu usług w UE.Dylematy liberalizacji, Rzeszów 2007, s. 14.12A. Kuźnar, Usługi..., dz. cyt., s. 184.13A. Wróbel, Międzynarodowa..., dz. cyt., s. 213.14A. Kuźnar, Usługi..., dz. cyt., s. 184.
288 Małgorzata Świerczyńskazostał zaakceptowany przez Radę Europejską, a następnie w drugim czytaniuprzyjęty przez Parlament. Przyjęta dyrektywa miała stać się wyrazem kompromisumiędzy rozwiązaniami liberalnymi a forsowanymi przez stare państwaczłonkowskie Europy Środkowej propozycjami socjalnymi przyjętymidla zapewnienia postępu gospodarczego i społecznego 15 .3. Jednolity rynek wewnętrzny UE w myśl regulacji dyrektywy usługowejZgodnie z zapisami dyrektywy jej celem jest zniesienie barier w transgranicznymświadczeniu usług poprzez ograniczenie obciążeń administracyjnych,zapewnienie transparentności i pełnej informacji wykluczającej niepewnośćprawną oraz wzmocnienie zaufania między państwami.W myśl art. 1 przedmiotem dyrektywy jest wprowadzenie przepisówupraszczających korzystanie przez usługodawców ze swobody przedsiębiorczości,a także swobodnego przepływu usług przy jednoczesnym wysokimpoziomie ich jakości. Dyrektywa nie ma wpływu na obowiązujące w państwachczłonkowskich przepisy prawa karnego i prawa pracy, przy założeniu,że państwa Wspólnoty nie będą wprowadzać takich przepisów, które mogłybyograniczać swobodę świadczenia usług, a także nie narusza korzystaniaz uznanych przez państwa członkowskie praw podstawowych. Przedmiotemdyrektywy nie są natomiast usługi świadczone w ogólnym interesie gospodarczym,prywatyzacja podmiotów publicznych świadczących usługi. Nie dotyczyrównież zniesienia monopoli w zakresie świadczenie usług oraz pomocy przyznanejprzez państwa członkowskie, objętej wspólnymi regułami konkurencji.Z zakresu stosowania dyrektywy wyłączone zostały, zgodnie z propozycjamisocjalistów, liczne rodzaje działalności. W ramach katalogu zamkniętegowyróżnia się: usługi o charakterze nieekonomicznym świadczone w interesieogólnym, usługi o charakterze finansowym, w tym działania w zakresiebankowości, ubezpieczeń, funduszy inwestycyjnych oraz emerytur pracowniczychlub indywidualnych, usługi w dziedzinie transportu, sieci łącznościelektronicznej, ochrony zdrowia i ochrony osobistej. Postanowieniami dyrektywynie objęte zostały również usługi świadczone przez agencje pracy tymczasowej,notariuszy i komorników, usługi audiowizualne, działania hazardowe,działania związane z wykonywaniem władzy publicznej oraz usługispołeczne świadczone przez usługodawców w ramach działalności chary-15J. Petsch, Dyrektywa usługowa, Analizy Natolińskie 2006, nr 9, s. 14.
Dyrektywa usługowa – instrument sprzyjający wzrostowi...289tatywnej związanej z budownictwem socjalnym, opieką nad dziećmi orazpomocą osobom będącym w potrzebie. Dyrektywa ma natomiast zastosowaniedo usług świadczonych przez usługodawców prowadzących przedsiębiorstwow państwie członkowskim, ale tylko wówczas, gdy kwestii dotyczącychprowadzenia określonej działalności usługowej nie rozstrzygają inne przepisyprawa wspólnotowego, regulujące specyficzne aspekty funkcjonowania rynkuwewnętrznego. Dyrektywa nie odnosi się również do działalności podatkowej.Jednym z głównych założeń dyrektywy (mówi się o nim w rozdzialeII) jest uproszczenie procedur administracyjnych związanych z podejmowaniemi prowadzeniem działalności usługowej. Państwo Wspólnoty,w którym usługodawca zamierza podjąć działalność, nie może żądać odpotencjalnego przedsiębiorcy przedłożenia dokumentu z państwa macierzystegow oryginale, w formie poświadczonej kopii lub poświadczonego tłumaczenia.Nadal niestety usługodawca musi, w sytuacji gdy państwo przyjmującetego wymaga, dostarczyć przetłumaczone na język urzędowy tegopaństwa wymagane dokumenty.Ułatwieniem przy podejmowaniu działalności mają być przewidzianew art. 6 pojedyncze punkty kontaktowe, które zgodnie z założeniami majązapewnić usługodawcom możliwość dopełnienia wymaganych procedur i formalności,w tym umożliwić składanie wniosków i oświadczeń niezbędnychw celu uzyskania potrzebnych przy danej działalności zezwoleń. Pojedynczepunkty kontaktowe mają być również źródłem informacji o wymogach stawianychusługodawcom zamierzającym prowadzić działalność gospodarczą, sposobachi warunkach dostępu do rejestrów publicznych, ogólnie dostępnych środkachprawnych oraz przekazywać dane kontaktowe organów odpowiedzialnychza kwestie związane z prowadzeniem działalności usługowej, jak również daneorganizacji lub stowarzyszeń mogących udzielić bezcennych informacji i praktycznejpomocy. Wymaga się, aby informacje przekazywane przez osoby zatrudnionew pojedynczych punktach kontaktowych były jasne i jednoznaczne, przekazywaneprostym i zrozumiałym językiem, w możliwie najszybszym terminie,w języku urzędowym państwa przyjmującego. Komisja sugeruje jedynie możliwośćudzielania informacji w innych językach państw Unii, nie narzucając tegoobowiązku. Wyjątkowo przydatny, z punktu widzenia usługodawcy, wydaje sięzapis nakładający na państwo członkowskie obowiązek organizacji proceduradministracyjnych w ten sposób, aby wszystkie jego etapy mogły być zrealizowanena odległość oraz drogą elektroniczną.
290 Małgorzata ŚwierczyńskaW celu zapewnienia swobody przedsiębiorczości dyrektywa wprowadzatzw. mechanizm dorozumianego udzielania zezwoleń, co wyłącza koniecznośćstosowania systemu zezwoleń, które niewątpliwie utrudniałyby i wydłużałbyprocedurę podjęcia działalności usługowej, dopuszczając jednak pewnewyjątki 16 . Mowa o nadrzędnym interesie państwa przyjmującego, wówczaspaństwo to może wprowadzić obowiązek uzyskania zezwolenia, ale na ściśleokreślonych warunkach i zgodnie z wyznaczonymi kryteriami. Proceduryi formalności związane z udzielaniem zezwoleń zgodnie w wytycznymi mająbyć jasne, przejrzyste i zrozumiałe, tak aby zachęcały potencjalnych przedsiębiorcówdo podjęcia działalności, a organy właściwe do rozpatrywaniawniosków zobligowane zostały do ich wydawania w odpowiednim terminie.Dyrektywa, chcąc chronić usługodawców przed opieszałością urzędników,wprowadziła zapis, w myśl którego niedotrzymanie terminów skutkujeuznaniem, iż wniosek o wydanie zezwolenia został rozpatrzony pozytywnie.Dyrektywa ustanawia zakaz ograniczeń w kwestii formy prowadzonej działalnościusługowej, co mogłoby stanowić utrudnienie dla usługodawców, orazzabrania stosowania wymogu przeprowadzania testów ekonomicznych określającychm.in. popyt na rynku na dane usługi czy przedstawienia ewentualnychkonsekwencji ekonomicznych wejścia przedsiębiorstwa na rynek 17 .Rolą państwa członkowskiego jest ochrona interesów zarówno usługodawcy,jak i usługobiorcy. Państwo przyjmujące ma obowiązek uznaćprawo do świadczenia usług oraz zapewnić możliwość swobodnego podjęciai prowadzenia działalności usługowej na własnym terytorium,wykluczając konieczność spełnienia wymogów sprzecznych z zasadami niedyskryminacji,konieczności i proporcjonalności. Tylko w szczególnych okolicznościach,gdy jest to uzasadnione względami porządku publicznego,bezpieczeństwem publicznym, zdrowiem publicznym lub ochroną środowiskanaturalnego, czyli wartościami nadrzędnymi, podjęcie działalności możebyć obwarowane obowiązkiem spełnienia określonych warunków. Pewneodstępstwa od swobody świadczenia usług dotyczą również niektórych dziedzindziałalności regulowanych innymi aktami prawa wspólnotowego, w tymm.in.: usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym, usług związanychz ochroną danych osobowych, usług świadczonych przez prawników16Podręcznik wdrażania dyrektywy o usługach, Dyrekcja Generalna ds. RynkuWewnętrznego i Usług, Wspólnoty Europejskie 2007, s. 25.17A. Niedźwiecki, Dyrektywa usługowa Unii Europejskiej – wyzwania dla Polski, BiuletynOpinie 2008, nr 11, s. 7.
Dyrektywa usługowa – instrument sprzyjający wzrostowi...291i w zakresie windykacji sądowej oraz praw autorskich. Ochroną objęci sątakże usługobiorcy, którym dyrektywa gwarantuje prawo korzystania z usługdostarczanych przez przedsiębiorcę z innego państwa członkowskiego, nieograniczając tych możliwości dyskryminującymi wymogami. Zapewnia równieżmożliwość uzyskania niezbędnych informacji mogących ułatwić funkcjonowanietych podmiotów na wspólnym rynku.Dyrektywa, stojąc na straży jakości świadczonych usług, zobowiązuje usługodawcówdo należytego informowania usługobiorców o wszelkich elementachmogących mieć znaczenie przy zawieraniu transakcji. Celem uniknięcia nieporozumieńinformacje mają być przekazywane w sposób jasny, jednoznaczny,a także dostępne w formie elektronicznej i zawarte w ogólnie dostępnych dokumentach.W przypadku usług stwarzających bezpośrednie i szczególne ryzykodla bezpieczeństwa lub zdrowia usługobiorcy bądź osoby trzeciej czy też bezpieczeństwafinansowego usługobiorcy państwa członkowskie mogą nałożyćna usługodawców obowiązek przystąpienia do ubezpieczenia od odpowiedzialnościzawodowej lub też wykazania, jeżeli jest już objęty taką lub równoważnągwarancją, tego faktu. Dyrektywa w celu wspierania jakości świadczonychusług nie nakłada obowiązku na usługodawców, a jedynie zachęca do stosowaniacertyfikacji, oceny działalności bądź też sporządzania karty jakości lubstosowania znaków jakości przyjętych przez określone zrzeszenia zawodowe.Tego rodzaju dane mają być źródłem informacji dla konsumentów i uprzedzaćich o ewentualnych wadliwie świadczonych usługach.Dyrektywa stwarza również szansę na ustanowienie realnych bodźcówdo efektywnej współpracy administracyjnej między państwami członkowskimi18 . W ramach wspólnych działań administracyjnych państwa członkowskiemają podejmować współpracę zmierzającą do zapewnienia skutecznychśrodków nadzoru nad usługodawcami i realizowaną przez nich działalnością.W tym celu mają zostać stworzone wspólne punkty łącznikowe, co jednak niewyłącza czynnej roli państw członkowskich w zakresie kontroli czy weryfikacjiprowadzonych usług. Jeżeli po przeprowadzonym dochodzeniu okaże się,że usługodawca poprzez swoje działanie może spowodować istotną szkodędla zdrowia lub bezpieczeństwa osób bądź też środowiska naturalnego, obowiązkiempaństwa członkowskiego w ramach pomocy wzajemnej jest przekazanietych informacji innym państwom Wspólnoty i Komisji Europejskiej.W pozostałych sytuacjach informacje na temat usługodawcy udostępniane są18D. Lutostańska, Projekt dyrektywy o usługach na rynku wewnętrznym, „Przegląd Prawaeuropejskiego” 2005, nr 2, s. 20.
292 Małgorzata Świerczyńskaprzez państwo macierzyste na wniosek państwa przyjmującego. Wprowadzenieeuropejskiej sieci współpracy ma uskutecznić nadzór nad działalnością usługodawcysprawowany zarówno przez państwo prowadzenia przedsiębiorstwa,jak i państwo, w którym świadczona jest usługa. Państwa mają przekazywaćsobie informacje o ewentualnych karach dyscyplinarnych, administracyjnychbądź sankcjach karnych lub też decyzje dotyczące upadłości czy niewypłacalnościzwiązane z nadużyciami finansowymi, ale dopiero wówczas gdy decyzjesą już ostateczne. W celu zapewnienia szybszego przekazywania informacjima zostać wprowadzony, jako środek towarzyszący, elektroniczny systemwymiany danych. Ponadto w ramach środków towarzyszących mają zostaćpodjęte działania związane z przeszkalaniem urzędników obsługujących systemoraz tworzeniem kodeksów postępowania na poziomie wspólnotowym,ułatwiających podjęcie i prowadzenie działalności.Termin implementacji dyrektywy upłynął 28 grudnia 2009 r. Do tegoczasu państwa członkowskie były zobowiązane przekazać Komisji tekstykrajowych aktów prawnych odnoszących się do postanowień dyrektywyusługowej. Na mocy orzeczeń sądowych uznaje się, że w państwachUnii, które do tego terminu nie transponowały do krajowego porządku prawnegopostanowień dyrektywy, jest ona bezpośrednią podstawą działań podmiotów,w sytuacji gdy treść dyrektywy, jest precyzyjna i bezwarunkowa 19 .Z obowiązku terminowego wdrożenia dyrektywy nie wywiązało się sześćpaństw: Grecja, Włochy, Irlandia, Luksemburg, Słowenia, Polska i Austria,która tylko w części wypracowała w tym zakresie własne regulacje prawne.Pozostałe państwa, stosując się do zaleceń Komisji Europejskiej, transponowałydyrektywę do krajowego porządku prawnego w terminie 20 .PodsumowanieZgodnie z przyjętymi przez Komisję założeniami celem dyrektywyo usługach jest dążenie do uzyskania rzeczywistego rynku wewnętrznegow dziedzinie usług 21 . Należy się jednak zastanowić, czy dyrektywa jest wła-19Komunikat Komisji Wspólne działania na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia –Nowy początek strategii lizbońskiej, COM (2005) 24 z 2.02.2005.20http://www.euractiv.pl/przedsiebiorczosc-i-praca/artykul/dyrektywa-usugowa-wchodziw-ycie-001509(3.11.2010).21Komunikat Komisji Wspólne działania..., dz. cyt.
Dyrektywa usługowa – instrument sprzyjający wzrostowi...293śnie tym podstawowym narzędziem do odblokowania pełnego potencjałuunijnego sektora usług, czy nie podchodzi do kwestii oswobodzenia rynkuusług zbyt ostrożnie, zapominając o pierwotnych jej założeniach. Ma to przełożenierównież na polskie uregulowania prawne w tym zakresie. Ustawęz dnia 4 marca 2010 r. o świadczeniu usług na terytorium RzeczypospolitejPolskiej 22 stosuje się tylko do tych wymogów, które odnoszą się do podejmowanielub prowadzenie działalności usługowej. Nie stosuje się jej do wymogów,które nie wpływają ściśle na działalność usługową, a które powinnybyć przestrzegane przez przedsiębiorców w czasie prowadzenia działalnościgospodarczej 23 . Ustawa została skrytykowana przez środowisko przedsiębiorców,postrzegające ją jako niepełny i nieprawidłowy akt prawnyi tym samym nieprzyczyniający się do realizacji założonych w dyrektywiecelów 24 .Raport z wdrożenia dyrektywy Komisja Europejska planuje przedstawićdo końca 2010 r. Wtedy też w pełni będzie można odnieść się do efektówstosowania nowych regulacji prawnych. Obecnie szacuje się, że potencjalnekorzyści gospodarcze płynące z wdrażania dyrektywy usługowej wynoszą od60 mln do 140 mln euro, czyli od około 0,6% do 1,5% unijnego PKB 25 .LiteraturaBąkowska S., Jednolity rynek usług Unii Europejskiej [w:] I. Rudowska(red.), Usługi w gospodarce rynkowej, Warszawa 2009;Kruszka M., Liberalizacja międzynarodowego handlu usługami, Poznań2009;Kuźnar A., Usługi w handlu międzynarodowym, Toruń 2007;Lutostańska D., Projekt dyrektywy o usługach na rynku wewnętrznym,„Przegląd Prawa Europejskiego” 2005, nr 2;Niedźwiecki A., Dyrektywa usługowa Unii Europejskiej – wyzwania dlaPolski, Biuletyn Opinie 2008, nr 11;22DzU 2010, nr 47, poz. 278.23http://kadry.infor.pl/kadry/inne_formy_zatrudnienia/cudzoziemcy/artykuly/83429,cele-_i_zkres_dzialania_dyrektywy_uslugowej.html (4.11.2010).24http://www.pkpplewiatan.pl/opinie/unia_europejska/1/opinia_lewiatana_nt_implementacji_dyrektywy_uslugowej_w_polsce(5.11.2010).25http://ec.europa.eu/internal_market/strategy/docs/monti_report_final_10_05_2010_pl.pdf(5.11.2010).
294 Małgorzata ŚwierczyńskaNowacka-Bandosz K., Tendencje w handlu usługami na świecie i w UE[w:] Unia Europejska w gospodarce światowej, Acta Universitatis Lodziensis209, Łódź 2007;Petsch J., Dyrektywa usługowa, Analizy Natolińskie 2006, nr 9;Podręcznik wdrażania dyrektywy o usługach, Dyrekcja Generalna ds.Rynku Wewnętrznego i Usług, Wspólnoty Europejskie 2007;Szukalski S.M., Wyzwania Europejskie w perspektywie 2050 roku. Skutkidla rozwoju usług [w:] K. Kłosiński (red.), Usługi w rozwoju społeczno-gospodarczymUnii Europejskiej, Warszawa 2007;Wojnicka E., Efekty liberalizacji usług dla wzrostu gospodarczego i zróżnicowańregionalnych w Unii Europejskiej [w:] A. Jurkowska (red.), Swobodaprzepływu usług w UE. Dylematy liberalizacji, Rzeszów 2007;Wróbel A., Międzynarodowa wymiana usług, Warszawa 2009.SummaryAaccording to the adopted by the Commission to the Services Directive is toachieve a genuine Internal Market in services. It is, however, consider whether thedirective is precisely this basic tool to unlock the full potential of the EU services sector,whether in its approach to the liberation of the services market too cautiously, forgettingits original assumptions. This is also reference into Polish legislation in this regard. Actof 4 March 2010, the provision of services on Polish territory shall apply only to thoserequirements which relate to the service activity. It doesn’t apply to requirements thatdo not strictly affect the service activity, which should be respected by businesseswhen conducting business. The act was criticized by the business community, perceiveit as incomplete and invalid act.Report on the implementation of the Directive, the European Commissionintends to present to the end of 2010 then it will be possible to fully reference to theeffects of new regulations. Currently it is estimated that the potential economic benefitsarising from the implementation of the directive on services ranging from 60 to140 million euros, from about 0.6% to 1.5% of EU GDP.Translated by Małgorzata Świerczyńska
Strategiczne podstawy przedsiębiorczości opartej na wiedzy295Autorzy artykułówmgr Ewelina Burzec BurzyńskaUniwersytet Szczeciński, Wydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> UsługKatedra Efektywności Innowacjidr inż. Mariusz DramskiUniwersytet Szczeciński, Wydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> UsługKatedra Efektywności Innowacjiprof. dr hab. Andrzej H. JasińskiUniwersytet Warszawski, Wydział ZarządzaniaZakład Innowacji i Logistykidr Paweł GłodekUniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania,Katedra Przedsiębiorczości i Polityki Przemysłowejmgr inż. Piotr GutowskiUniwersytet Szczeciński, Wydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> UsługKatedra Efektywności Innowacjidr Adam KałowskiSzkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium Nauko PrzedsiębiorstwieKatedra Zarządzania Innowacjamimgr Ewelina KiełekUniwersytet Łódzki, Wydział ZarządzaniaKatedra Przedsiębiorczości i Polityki Przemysłowejdr Katarzyna Kozioł-NadolnaUniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk Ekonomicznychi Zarządzania, Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwemmgr Katarzyna ŁobaczUniwersytet Szczeciński, Wydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> Usług,Katedra Efektywności Innowacji
296 Autorzy artykułówdr Krzysztof B. MatusiakUniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-SocjologicznyInstytut Ekonomii, Zakład Funkcjonowania Gospodarki,Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacjii Przedsiębiorczości w Polscedr hab. Piotr Niedzielski, prof. USUniwersytet Szczeciński, Wydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> UsługKatedra Efektywności Innowacjimgr Marta PisulaUniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-Socjologicznydr Jarosław RopęgaUniwersytet Łódzki, Wydział ZarządzaniaKatedra Przedsiębiorczości i Polityki Przemysłowejmgr Joanna RzempałaUniwersytet Szczeciński, Wydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> UsługKatedra Efektywności Innowacjidr Artur RzempałaAkademia Morska w Szczecinie, Wydział Inżynieryjno-EkonomicznyTransportuZakład Organizacji i Zarządzania w Transporciemgr Anna Stos-RomanUniwersytet Łódzki, Wydział Ekonomiczno-SocjologicznyKatedra Ekonomii Przemysłu i Rynku Kapitałowegomgr Małgorzata ŚwierczyńskaUniwersytet Łódzki, Wydziała Ekonomiczno-SocjologicznyInstytut Gospodarki Przestrzennej, Katedra Gospodarki SamorząduTerytorialnegomgr Monika TomczykUniwersytet Szczeciński, Wydział Zarządzania i <strong>Ekonomiki</strong> UsługKatedra Efektywności Innowacji
Strategiczne podstawy przedsiębiorczości opartej na wiedzy297mgr Jerzy TuszyńskiUniwersytet Łódzki, Wydział ZarządzaniaKatedra Przedsiębiorczościmgr Agnieszka Wójcik-SztanderaSzkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium GospodarkiŚwiatowejdr Jacek WysockiSzkoła Główna Handlowa w Warszawie, Kolegium Nauko PrzedsiębiorstwieKatedra Zarządzania Innowacjami
Change language