A variabilidade natural do clima en Galicia - MeteoGalicia
A variabilidade natural do clima en Galicia - MeteoGalicia
A variabilidade natural do clima en Galicia - MeteoGalicia
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
A <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong><br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Lino Naranjo<br />
e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri (coords.)
A <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong><br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Lino Naranjo<br />
e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri (coords.)<br />
Meteo<strong>Galicia</strong>
A <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong><br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>
Edita: Consellería de Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />
e Des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to Sostible<br />
© Fundación Caixa <strong>Galicia</strong>, 2006<br />
© Dos textos: os autores<br />
Coordinación:<br />
Lino Naranjo<br />
Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri<br />
Tradución:<br />
Ramiro Combo<br />
Deseño gráfico: uqui IIIII cebra<br />
Impresión: Litonor<br />
Isbn: 978-84-453-4320-3 (Consellería de Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />
e Des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to Sostible)<br />
Isbn: 84-96494-74-8 (Fundación Caixa <strong>Galicia</strong>)<br />
Depósito legal: C 3081-2006
Manuel Vázquez Fernández<br />
Conselleiro de Medio Ambi<strong>en</strong>te e Des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to Sostible<br />
O <strong>clima</strong> pódese considerar como unha suma, <strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> amplo, <strong>do</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
patróns <strong>do</strong> tempo que día a día afectan a unha rexión. Esta definición<br />
suxire que o <strong>clima</strong> é unha propiedade dinámica, que se move d<strong>en</strong>tro de determina<strong>do</strong>s<br />
límites chama<strong>do</strong>s «<strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong>». O ser humano<br />
exerce tamén unha influ<strong>en</strong>cia moi significativa sobre to<strong>do</strong> o sistema climático<br />
e aínda que esta influ<strong>en</strong>cia fose máis estudada d<strong>en</strong>tro das investigacións sobre<br />
o cambio climático, resulta innegable que o seu efecto máis directo é sobre os<br />
patróns de <strong>variabilidade</strong>.<br />
As difer<strong>en</strong>tes fases da <strong>variabilidade</strong> climática tra<strong>en</strong> consigo cambios na frecu<strong>en</strong>cia<br />
de ev<strong>en</strong>tos extremos (chuvias torr<strong>en</strong>ciais, asolagam<strong>en</strong>tos ou inc<strong>en</strong>dios<br />
forestais) e f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os climáticos de longa duración, como secas e inundacións<br />
que xeran impactos socioeconómicos e ambi<strong>en</strong>tais de considerable magnitude.<br />
Malia que consecu<strong>en</strong>cias <strong>do</strong> cambio climático como o quecem<strong>en</strong>to global<br />
ou a elevación <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar son preocupacións de importancia fundam<strong>en</strong>tal<br />
para as actuais e futuras xeracións, unha gran maioría das persoas viv<strong>en</strong> moi preocupadas<br />
por outros aspectos máis inmediatos, como as condicións climáticas
esperadas para a vindeira tempada, a vindeira colleita ou o seguinte ano. Realm<strong>en</strong>te<br />
as sociedades deb<strong>en</strong> <strong>en</strong>frontarse, sobrevivir e des<strong>en</strong>volverse d<strong>en</strong>tro de flutuacións<br />
da <strong>variabilidade</strong> climática que, aínda que se consideran dunha escala<br />
temporal moi curta d<strong>en</strong>de o punto de vista climático, resultan dunha escala moi<br />
significativa d<strong>en</strong>de o punto de vista social.<br />
Ata o pres<strong>en</strong>te, a <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong> e o seu impacto mantéñ<strong>en</strong>se<br />
como aspectos pouco estuda<strong>do</strong>s d<strong>en</strong>de calquera punto de vista. En xeral<br />
téndese a esquematizar o <strong>clima</strong> galego coma un <strong>clima</strong> gris, sempre chuvioso e<br />
someti<strong>do</strong> aos grandes temporais invernais. Este esquema dun «mal <strong>clima</strong>» condicionou<br />
dunha maneira importante a percepción que d<strong>en</strong>de o exterior se t<strong>en</strong><br />
da nosa comunidade. Porén, o <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong> está moi lonxe dese estereotipo,<br />
xa que posúe unha <strong>variabilidade</strong> temporal e espacial que o convert<strong>en</strong> nun<br />
recurso <strong>natural</strong> único, aínda por explotar <strong>en</strong> toda a súa magnitude.<br />
Segun<strong>do</strong> o anterior, Meteo<strong>Galicia</strong>, d<strong>en</strong>tro da Consellería de Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />
e Des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to Sostible da Xunta de <strong>Galicia</strong>, pres<strong>en</strong>ta como un <strong>do</strong>s<br />
seus obxectivos de estu<strong>do</strong> es<strong>en</strong>ciais o <strong>clima</strong>, a súa <strong>variabilidade</strong> e cambio d<strong>en</strong>tro<br />
da comunidade de <strong>Galicia</strong>. Este libro, que coeditamos conxuntam<strong>en</strong>te coa Fundación<br />
Caixa <strong>Galicia</strong> constitúe unha acción no s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> da divulgación e promoción<br />
<strong>do</strong>s estu<strong>do</strong>s climáticos d<strong>en</strong>tro da ci<strong>en</strong>cia galega moderna e un punto de partida<br />
necesario para futuros esforzos neste ei<strong>do</strong> ci<strong>en</strong>tífico. Neste caso, realizouse<br />
un esforzo importante para pres<strong>en</strong>tar novos datos e estu<strong>do</strong>s sobre o <strong>clima</strong> galego<br />
non publica<strong>do</strong>s ata a data, como é, por exemplo, o efecto <strong>do</strong> cambio climático<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.
Mauro Varela Pérez<br />
Presid<strong>en</strong>te da Fundación Caixa <strong>Galicia</strong><br />
A repercusión <strong>do</strong> <strong>clima</strong> sobre a actividade humana reviste unha <strong>en</strong>orme<br />
importancia, as súas flutuacións anómalas foron ao longo da historia factor<br />
des<strong>en</strong>cadeante de fame, <strong>en</strong>fermidades e pragas, elevadas taxas de mortaldade ou<br />
éxo<strong>do</strong>s migratorios, ata o punto de contribuír de xeito decisivo ao declive de<br />
poderosos imperios da Antigüidade. Os desastres provoca<strong>do</strong>s polas anomalías climáticas<br />
implican tamén fortes perdas económicas, de maneira que a preocupación<br />
polo aproveitam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> <strong>clima</strong> como un recurso <strong>natural</strong> conta xa cunha<br />
tradición dilatada.<br />
Mais o sistema climático pres<strong>en</strong>ta unha complexa dinámica estrutural, con<br />
trazos de comportam<strong>en</strong>to caótico, que dificultan o seu estu<strong>do</strong> e a súa preditabilidade<br />
a medio e longo prazo. A <strong>variabilidade</strong> é, polo tanto, un trazo inher<strong>en</strong>te<br />
á dinámica deste sistema, a súa es<strong>en</strong>cia é o cambio continuo. Cómpre poder<br />
contar cunha marxe anticipatoria que permita minimizar os riscos.<br />
Porén, evidénciase o feito de que nos <strong>en</strong>camiñamos cara a un cambio climático<br />
s<strong>en</strong> preced<strong>en</strong>tes, como consecu<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global provoca<strong>do</strong>
polas sociedades industrialm<strong>en</strong>te máis des<strong>en</strong>volvidas, que, segun<strong>do</strong> se estima,<br />
terá unha significativa incid<strong>en</strong>cia no ciclo hidrolóxico, na dispoñibilidade da<br />
auga e na modificación <strong>do</strong>s ecosistemas.<br />
Esta obra, coordinada por <strong>do</strong>us reputa<strong>do</strong>s investiga<strong>do</strong>res de Meteo<strong>Galicia</strong>,<br />
organismo da Consellería de Medio Ambi<strong>en</strong>te e Des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to Sostible da<br />
Xunta de <strong>Galicia</strong>, pres<strong>en</strong>ta o actual esta<strong>do</strong> da cuestión sobre as investigacións<br />
na <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> e no cambio climático, polo que xa está chamada a<br />
ser unha obra de refer<strong>en</strong>cia. Pero ademais conta co mérito de proporcionar datos<br />
inéditos sobre a <strong>variabilidade</strong> e cambio climáticos aplica<strong>do</strong>s á comunidade<br />
galega, o que, s<strong>en</strong> dúbida, lle proporcionará repercusión a escala internacional.<br />
Ata agora, os estu<strong>do</strong>s observacionais sobre a posibilidade dun cambio climático<br />
realizáronse a nivel europeo e sobre outras rexións de España como as <strong>do</strong> litoral<br />
mediterráneo, mais son parámetros que non resultan extrapolables a <strong>Galicia</strong>,<br />
localizada como está nunha posición excéntrica d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te e cun marca<strong>do</strong><br />
carácter oceánico.<br />
Coeditamos este traballo sobranceiro coa Consellería de Medio Ambi<strong>en</strong>te<br />
e Des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to Sostible sobre un tema de grande actualidade ci<strong>en</strong>tífica.<br />
Para a nosa <strong>en</strong>tidade insírese nunha temática de edicións que a Fundación Caixa<br />
<strong>Galicia</strong> vén des<strong>en</strong>volv<strong>en</strong><strong>do</strong> d<strong>en</strong>de hai algúns anos, especialemtne a través <strong>do</strong><br />
C<strong>en</strong>tro de Investigación Económica e Financeira (CIEF), con <strong>do</strong>us títulos rec<strong>en</strong>tes<br />
como B<strong>en</strong>eficios y costes sociales <strong>en</strong> la conservación de la Red Natura 2000 e<br />
Electricidad verde: La biomasa <strong>en</strong> los montes de <strong>Galicia</strong> que amosan a preocupación<br />
polo ámbito rural galego, a valoración económica <strong>do</strong>s recursos naturais<br />
e a economía ambi<strong>en</strong>tal.<br />
Estamos conv<strong>en</strong>ci<strong>do</strong>s de que este libro divulgativo sobre <strong>clima</strong>toloxía vai<br />
ser un primeiro e sóli<strong>do</strong> chanzo para futuros traballos no ámbito ci<strong>en</strong>tífico <strong>do</strong><br />
noso país.
Emilio Fernández Suárez<br />
Director Xeral de Des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to Sostible<br />
A <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong>, nas súas difer<strong>en</strong>tes escalas de tempo, sempre mantivo<br />
unha <strong>en</strong>orme influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> moitas facetas da vida humana. Ao longo da historia,<br />
as anomalías no ritmo estacional ou interanual <strong>do</strong> <strong>clima</strong> constituíron para<br />
as sociedades humanas unha sutil fronteira <strong>en</strong>tre a pobreza ou o b<strong>en</strong>estar, a abundancia<br />
ou a fame, a saúde ou as <strong>en</strong>fermidades e mesmo <strong>en</strong>tre a vida e a morte.<br />
As implicacións da <strong>variabilidade</strong> climática no b<strong>en</strong>estar humano fixéronse pat<strong>en</strong>tes<br />
a través de milleiros de anos na loita contra as adversidades naturais e<br />
<strong>do</strong>s esforzos para o mellor aproveitam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> <strong>clima</strong> como un recurso <strong>natural</strong>.<br />
Os efectos da <strong>variabilidade</strong> climática pod<strong>en</strong> ser dramáticos e deixar unha<br />
pegada facilm<strong>en</strong>te discernible, como no caso dunha gran torm<strong>en</strong>ta capaz de destruír<br />
<strong>en</strong> instantes vidas e propiedades, pero, por outra parte, pod<strong>en</strong> ser sil<strong>en</strong>ciosos<br />
e dificilm<strong>en</strong>te recoñecibles, como as grandes secas, cuxos efectos destrutores<br />
a<strong>do</strong>itan tardar meses e mesmo anos <strong>en</strong> facerse pat<strong>en</strong>tes.<br />
Se miramos ao noso arre<strong>do</strong>r, veremos claras evid<strong>en</strong>cias de que o b<strong>en</strong>estar <strong>do</strong><br />
noso mun<strong>do</strong> globaliza<strong>do</strong> aparece cada vez máis ata<strong>do</strong> aos riscos e oportunidades<br />
que brinda o <strong>clima</strong> global e a súa <strong>variabilidade</strong>. A demanda global de alim<strong>en</strong>tos<br />
continúa aum<strong>en</strong>tan<strong>do</strong>, favorecida polo crecem<strong>en</strong>to incontrola<strong>do</strong> da poboación
mundial, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te nos países pobres, m<strong>en</strong>tres que a capacidade <strong>do</strong>s<br />
agricultores de cubrir esta demanda non medra ao mesmo ritmo. Os rápi<strong>do</strong>s e<br />
caóticos procesos de urbanización destrú<strong>en</strong> amplas zonas de terreo fértil e espolian<br />
os recursos naturais como a auga e os bosques. Por outra parte, grandes masas<br />
humanas son forzadas a se establecer<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas xeográficas semiáridas ou <strong>en</strong><br />
zonas costeiras, facén<strong>do</strong>se cada vez máis vulnerables aos desastres climáticos.<br />
Como se isto fose pouco, resulta cada vez máis evid<strong>en</strong>te que a humanidade se<br />
<strong>en</strong>fronta á posibilidade de cambios climáticos s<strong>en</strong> preced<strong>en</strong>tes como produto<br />
<strong>do</strong> proceso de qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global induci<strong>do</strong> polo home.<br />
Desta forma, a posibilidade de coñecer mellor o noso <strong>clima</strong> e <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der os<br />
procesos que gobernan a súa <strong>variabilidade</strong> convértese cada día máis nun obxectivo<br />
estratéxico para todas as sociedades. Con iso gáñase capacidade anticipatoria<br />
ao crear posibilidades de predicir a evolución <strong>do</strong> <strong>clima</strong> e, xa que logo, de<br />
elaborar medidas de protección contra os riscos. Pero, por outra parte, permít<strong>en</strong>os<br />
optimizar as oportunidades de aproveitam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> <strong>clima</strong> como un valioso<br />
recurso e de a<strong>do</strong>ptar medidas para protexelo.<br />
O libro examina as bases e o esta<strong>do</strong> de coñecem<strong>en</strong>to actual sobre o <strong>clima</strong> e<br />
a súa <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong>, <strong>en</strong>marcán<strong>do</strong>o por primeira vez no contorno <strong>do</strong>s seus<br />
efectos sobre a comunidade galega. O capítulo 1 des<strong>en</strong>volve un amplo estu<strong>do</strong><br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong>, describin<strong>do</strong> as súas singularidades máis importantes, vinculadas<br />
ao seu contorno xeográfico, e pres<strong>en</strong>ta conceptos básicos da <strong>variabilidade</strong><br />
climática que son des<strong>en</strong>volvi<strong>do</strong>s con máis detalle nos capítulos seguintes.<br />
No capítulo 2 discútese o concepto xeral de <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong>, as súas causas<br />
e consecu<strong>en</strong>cias xerais e as manifestacións desta <strong>variabilidade</strong> sobre o <strong>clima</strong><br />
galego. No capítulo 3 trátase a acción a distancia que certos procesos atmosféricos<br />
teñ<strong>en</strong> sobre os <strong>clima</strong>s rexionais afasta<strong>do</strong>s d<strong>en</strong>tro dun complexo proceso chama<strong>do</strong><br />
teleconexións. No capítulo 4 realízase unha análise xeral <strong>do</strong> impacto <strong>do</strong><br />
<strong>clima</strong> e a súa <strong>variabilidade</strong> sobre a sociedade humana, un tema que cada vez adquire<br />
máis importancia na ci<strong>en</strong>cia moderna. Ademais, faise por primeira vez un<br />
esforzo para id<strong>en</strong>tificar vínculos <strong>en</strong>tre <strong>clima</strong> e sociedade no caso específico de<br />
<strong>Galicia</strong>. Os capítulos 5 e 6 abordan <strong>do</strong>us aspectos moi importantes estreitam<strong>en</strong>te<br />
relaciona<strong>do</strong>s co tema da <strong>variabilidade</strong> climática. O primeiro é o tema <strong>do</strong>s cambios<br />
climáticos, tanto naturais como induci<strong>do</strong>s polo home, que se des<strong>en</strong>volve<br />
con detalle no capítulo 5 e inclúe estu<strong>do</strong>s inéditos aplica<strong>do</strong>s a <strong>Galicia</strong>. O<br />
segun<strong>do</strong> é a capacidade de modelar e predicir o <strong>clima</strong>, que se aborda no capítulo<br />
6. Finalm<strong>en</strong>te, o capítulo 7 trata sobre o estreito vínculo exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre o<br />
<strong>clima</strong> e os océanos, o cal resulta especialm<strong>en</strong>te importante para <strong>Galicia</strong> pola súa<br />
forte tradición relacionada co mar.
17 O <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong><br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao<br />
93 Variabilidade interanual <strong>do</strong> <strong>clima</strong><br />
Ana Lage e Santiago Salsón<br />
125 Teleconexións<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo<br />
155 Impacto socioeconómico da <strong>variabilidade</strong> climática<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz<br />
185 O problema <strong>do</strong> cambio climático<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage<br />
219 Modelización e predición climática<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri<br />
257 O océano e o <strong>clima</strong><br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro
O <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong>
O <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong><br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao<br />
Este capítulo é unha síntese parcial <strong>do</strong> traballo<br />
realiza<strong>do</strong> por un amplo grupo de investiga<strong>do</strong>res<br />
implica<strong>do</strong>s na elaboración <strong>do</strong> Atlas Climático de<br />
<strong>Galicia</strong> (auspicia<strong>do</strong> pola Consellería de Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te da Xunta de <strong>Galicia</strong>). Os autores queremos,<br />
polo tanto, agradecer especialm<strong>en</strong>te a Augusto<br />
Pérez Alberti, Francisco Fernández de Ana<br />
Magán, Ricar<strong>do</strong> Rodríguez Fernández, M.ª José<br />
Lombardero e César Andrade a colaboración<br />
prestada durante a realización da citada obra.<br />
Igualm<strong>en</strong>te, queremos mostrarlle o noso agradecem<strong>en</strong>to<br />
a Juan Casares Long e a Lino Naranjo,<br />
así como ao equipo de investiga<strong>do</strong>res de Meteo-<br />
<strong>Galicia</strong>, pola invitación a participar nesta obra<br />
de actualización climática sobre <strong>Galicia</strong>.<br />
1. O sistema climático: definición, estrutura e dinámica<br />
O <strong>clima</strong> concíbese como un sistema integra<strong>do</strong> por difer<strong>en</strong>tes subsistemas:<br />
atmosfera, hidrosfera, criosfera, superficie da Terra e biosfera, que interactúan a<br />
diversas int<strong>en</strong>sidades e escalas espaciais e temporais. Este sistema climático mostra<br />
unha complexa dinámica non linear, con trazos de com-<br />
portam<strong>en</strong>to caótico, que fai realm<strong>en</strong>te difícil a tarefa de estudar<br />
e, sobre to<strong>do</strong>, de predicir a súa evolución a medio e<br />
longo prazo. Enfrontámonos, xa que logo, a unha realidade<br />
funcional que se caracteriza por unha <strong>en</strong>orme complexidade<br />
estrutural –dada a cantidade de subsistemas implica<strong>do</strong>s–<br />
e unha non m<strong>en</strong>os complexidade dinámica, debi<strong>do</strong><br />
ao volume de interaccións, retroalim<strong>en</strong>tacións e interconexións<br />
que o conforman. A <strong>variabilidade</strong> é, consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
un trazo inher<strong>en</strong>te á dinámica deste particular sistema,<br />
caracteriza<strong>do</strong> por unha abundancia de flutuacións,<br />
de asimetrías, de anomalías. Manifestacións, todas elas, que<br />
se produc<strong>en</strong> a diversas escalas no tempo e no espazo, desde
un torna<strong>do</strong>, pasan<strong>do</strong> por invernos anormalm<strong>en</strong>te chuviosos, ata as glaciacións<br />
cuaternarias. A es<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> sistema climático global é o cambio continuo.<br />
Moitos <strong>do</strong>s cambios que operan no sistema prodúc<strong>en</strong>se nunha escala de<br />
tempo xeolóxica, e están relaciona<strong>do</strong>s con factores de forzam<strong>en</strong>to externos, tales<br />
como a evolución <strong>do</strong> Sol, os ciclos orbitais <strong>do</strong> planeta, os movem<strong>en</strong>tos das placas<br />
litosféricas, así como a propia evolución biolóxica. Outros cambios, pola contra,<br />
prodúc<strong>en</strong>se a escalas m<strong>en</strong>ores –os ciclos de manchas solares, por exemplo.<br />
O sistema pode responder aos forzam<strong>en</strong>tos externos d<strong>en</strong>tro dunha ampla<br />
gama de escalas espaciais e temporais, a través dunha sutil e complexísima rede<br />
de transmisións <strong>en</strong> calquera <strong>do</strong>s subsistemas, ata o punto de amplificar os efectos<br />
de partida. Pero tamén experim<strong>en</strong>ta cambios importantes s<strong>en</strong> a pres<strong>en</strong>za dun<br />
factor de forzam<strong>en</strong>to externo. É dicir, o <strong>clima</strong> varía de forma <strong>natural</strong> como consecu<strong>en</strong>cia<br />
das complexas interaccións non lineares e <strong>do</strong>s difer<strong>en</strong>tes tempos de<br />
reacción <strong>do</strong>s subsistemas e compoñ<strong>en</strong>tes que o integran, de maneira que os subsistemas<br />
nunca están <strong>en</strong> equilibrio e experim<strong>en</strong>tan readaptacións de maneira<br />
constante. Un exemplo paradigmático é o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o ENSO (El Niño Southern<br />
Oscillation). Ademais, o <strong>clima</strong>, como sistema non linear, exhibe un comportam<strong>en</strong>to<br />
caótico-determinista. Isto significa que a evolución <strong>do</strong> sistema é fortem<strong>en</strong>te<br />
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te das condicións iniciais [figura 1.1].<br />
HIDROSFERA<br />
ENSO<br />
Corr<strong>en</strong>te termohalina<br />
Xénese morfoclimática<br />
Meteorización<br />
XEOSFERA<br />
MODULACIÓN<br />
Oceanidad./Contin<strong>en</strong>t.<br />
Oferta altimétrica<br />
Ori<strong>en</strong>tación<br />
Ciclo hidrolóxico<br />
ATMOSFERA<br />
EDAFOSFERA<br />
Procesos <strong>do</strong> ciclo da auga,<br />
ETP, interceptación,<br />
Control da temperatura<br />
e absorción de CO2<br />
SOL<br />
Temperatura e<br />
dispoñibilidade<br />
de auga. Control<br />
actividade biolóxica<br />
BIOSFERA<br />
CRONOSFERA<br />
INTERACCIÓNS<br />
RETROALIMENTACIÓNS<br />
E ACOPLAMENTOS<br />
[Figura 1.1]<br />
Complexidade<br />
estrutural e dinámica<br />
<strong>do</strong> sistema climático<br />
20 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.2]<br />
Balance radiante<br />
nas nosas latitudes.<br />
<strong>Galicia</strong> sitúase nunha<br />
posición límite <strong>en</strong>tre<br />
as zonas deficitarias<br />
e exced<strong>en</strong>tarias <strong>en</strong><br />
términos <strong>en</strong>erxéticos<br />
2. O contexto latitudinal de <strong>Galicia</strong><br />
<strong>Galicia</strong> queda <strong>en</strong>marcada <strong>en</strong>tre os 42º e 44º de latitude norte, nunha posición<br />
excéntrica d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te. Esta zona nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal de Europa eríxese<br />
nunha <strong>en</strong>crucillada, nun punto de <strong>en</strong>contro de diversas masas de aire que<br />
lle imprim<strong>en</strong> á sucesión de tipos de tempo unha extraordinaria variedade e animación.<br />
Esa exc<strong>en</strong>tricidade confírelle a <strong>Galicia</strong> un marca<strong>do</strong> carácter oceánico,<br />
que se traduce nunha apreciable suavidade térmica, <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes húmi<strong>do</strong>s e<br />
abundantes precipitacións.<br />
2.1. O balance <strong>en</strong>erxético<br />
O balance <strong>en</strong>erxético <strong>do</strong> sistema terra-atmosfera preséntase estritam<strong>en</strong>te<br />
equilibra<strong>do</strong>, é dicir, a cantidade de <strong>en</strong>erxía que o noso planeta recibe <strong>do</strong> Sol é<br />
exactam<strong>en</strong>te igual á cantidade de <strong>en</strong>erxía que lle restitúe ao espazo. Porén, os<br />
balances rexionais quedan condiciona<strong>do</strong>s por unha serie de factores –o ángulo<br />
de incid<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s raios segun<strong>do</strong> a latitude, o tempo de exposición, a cuberta de<br />
nubes, o albe<strong>do</strong> rexional, o contraste contin<strong>en</strong>tes/océanos– que nos permit<strong>en</strong> falar<br />
de zonas deficitarias e/ou exced<strong>en</strong>tarias. En efecto, <strong>en</strong> cada hemisferio exis-<br />
Radiación (10 6 cal/cm 2 /ano)<br />
2,5<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
Enerxía saínte Enerxía <strong>en</strong>trante<br />
Déficit<br />
80 70 60 50 40 30 20 10 0<br />
Latitude<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 21<br />
GALICIA<br />
Exceso
t<strong>en</strong> dúas grandes zonas contrastadas <strong>en</strong> canto aos seus balances <strong>en</strong>erxéticos: a<br />
rexión polar e a intertropical, separadas por un ámbito, o tempera<strong>do</strong>, no que se<br />
sitúa <strong>Galicia</strong>, e no que se <strong>en</strong>tremesturan as características que defin<strong>en</strong> as dúas<br />
zonas anteriores [figura 1.2].<br />
2.2. A dinámica atmosférica nas latitudes medias<br />
Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der to<strong>do</strong>s os mecanismos circulatorios implica<strong>do</strong>s na sucesión de<br />
tipos de tempo de <strong>Galicia</strong>, cómpre situarnos nun marco amplo de análise, que<br />
se est<strong>en</strong>dería, por unha parte, <strong>en</strong>tre o litoral ori<strong>en</strong>tal <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te americano<br />
e a Rusia europea, e, por outra, <strong>en</strong>tre o trópico e a conca polar.<br />
Circulación <strong>en</strong> altura. A corr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> chorro<br />
A p<strong>en</strong>ínsula ibérica localízase nun esc<strong>en</strong>ario caracteriza<strong>do</strong> por unha int<strong>en</strong>sa<br />
trasfega de masas de aire e dispositivos circulatorios nos niveis altos da troposfera.<br />
Entre os paralelos 30º-60º N, aparec<strong>en</strong> grandes corr<strong>en</strong>tes <strong>do</strong> oeste que defin<strong>en</strong><br />
unha circulación cerrada <strong>en</strong> torno ao Polo d<strong>en</strong>ominada vórtice circumpolar.<br />
Este vórtice está suxeito a unha oscilación cíclica de difícil caracterización que<br />
varía desde un réxime de circulación zonal rápi<strong>do</strong> –seguin<strong>do</strong> o camiño <strong>do</strong>s paralelos<br />
s<strong>en</strong> ap<strong>en</strong>as ondulacións <strong>en</strong> to<strong>do</strong> o seu percorri<strong>do</strong>–, ata unha circulación<br />
meridiana l<strong>en</strong>ta, con importantes e profun<strong>do</strong>s meandros que pod<strong>en</strong> chegar a<br />
provocar situacións de bloqueo, que favorec<strong>en</strong> o intercambio hidrotérmico e de<br />
mom<strong>en</strong>to cinético <strong>en</strong>tre as altas e as baixas latitudes. Asemade, o fluxo zonal no<br />
seu conxunto e os mecanismos meteorolóxicos con el asocia<strong>do</strong>s sofr<strong>en</strong> unha<br />
expansión e un retraem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> latitude ao longo <strong>do</strong> ano de acor<strong>do</strong> coas estacións<br />
astronómicas. De maneira que, <strong>en</strong> inverno, se despraza uns cantos graos<br />
<strong>en</strong> latitude cara ao ecua<strong>do</strong>r e, no estío, cara aos polos. Ademais, non se trata dun<br />
cinto de v<strong>en</strong>tos uniforme; ao contrario, pres<strong>en</strong>ta alternativam<strong>en</strong>te zonas de difer<strong>en</strong>te<br />
conc<strong>en</strong>tración e int<strong>en</strong>sidade, como se se tratas<strong>en</strong> das contas dun rosario.<br />
Estas zonas de máxima int<strong>en</strong>sidade d<strong>en</strong>omínanse chorros ou jet streams. Se se<br />
analizan os datos medios m<strong>en</strong>suais <strong>do</strong> vórtice, aparec<strong>en</strong> tres zonas nas que a conc<strong>en</strong>tración<br />
é máxima, dúas delas forman<strong>do</strong> o chorro polar de latitudes medias e<br />
a terceira, o chorro subtropical. O chorro polar ou de latitudes medias, moito máis<br />
móbil que o subtropical, está asocia<strong>do</strong>, ademais, <strong>en</strong> superficie ao f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de<br />
frontoxénese.<br />
Esta corr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> chorro é, <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia, unha descontinuidade de orixe térmica<br />
–separa masas de aire de características térmicas dispares– e dinámica,<br />
22 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.3]<br />
O vórtice circumpolar<br />
experim<strong>en</strong>ta unha<br />
complexa dinámica que<br />
o leva a esta<strong>do</strong>s<br />
circulatorios diversos<br />
que controlan<br />
as transfer<strong>en</strong>cias<br />
<strong>en</strong>erxéticas <strong>en</strong>tre<br />
as altas e as baixas<br />
latitudes<br />
suxeito a balanceos latitudinais ao longo <strong>do</strong> ano <strong>en</strong> función das estacións e as<br />
ondulacións <strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> lonxitudinal –ondas de Rossby– que facilitan o tránsito<br />
de aire frío cara ao ecua<strong>do</strong>r e cáli<strong>do</strong> cara aos polos, mant<strong>en</strong><strong>do</strong>, polo tanto, o equilibrio<br />
termodinámico <strong>en</strong>tre as altas e as baixas latitudes. A corr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> chorro<br />
pres<strong>en</strong>ta remuíños alterna<strong>do</strong>s a un la<strong>do</strong> e a outro da súa traxectoria. En calquera<br />
hemisferio, serán ciclónicos os remuíños <strong>do</strong> bor<strong>do</strong> <strong>do</strong> chorro que miran ao polo<br />
e anticiclónicos os <strong>do</strong> bor<strong>do</strong> que miran ao ecua<strong>do</strong>r; e, polo tanto, podemos consideralos<br />
como xermolos de borrascas ou anticiclóns <strong>en</strong> altura [figura 1.3].<br />
Os dispositivos circulatorios <strong>en</strong> altura que se nos pod<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar son os<br />
seguintes:<br />
❚ Situacións relacionadas cun vórtice contraí<strong>do</strong>, confina<strong>do</strong> a latitudes máis<br />
elevadas <strong>do</strong> normal (verán).<br />
❚ Situacións relacionadas cun índice de circulación zonal alto e o vórtice<br />
máis est<strong>en</strong>di<strong>do</strong> <strong>do</strong> habitual, é dicir, máis baixo <strong>en</strong> latitude, ou b<strong>en</strong> por latitudes<br />
superiores á nosa (inverno).<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 23
❚ Situacións relacionadas cun índice de circulación baixo. Procesos de ondulación<br />
<strong>do</strong> jet: valgadas e <strong>do</strong>rsais (inverno, primavera, outono).<br />
❚ Situacións relacionadas cun índice de circulación moi baixo. Importantes<br />
ondulacións e trasfegas meridianas (primavera, outono-inverno).<br />
❚ Situacións relacionadas cunha circulación sobre o Atlántico norte e Europa<br />
occid<strong>en</strong>tal de tipo celular: depresións frías e procesos de gota fría (primavera,<br />
outono).<br />
Masas de aire e c<strong>en</strong>tros de acción<br />
A caracterización meteorolóxica <strong>do</strong> territorio galego é o resulta<strong>do</strong> da xustaposición<br />
<strong>do</strong>s caracteres fixos, impostos pola súa localización latitudinal, e daqueles<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os importa<strong>do</strong>s a través das masas de aire que transportan as condicións<br />
<strong>do</strong> seu lugar de orixe. A canalización destes corpos aerolóxicos ata as<br />
nosas latitudes prodúcese a través <strong>do</strong>s corre<strong>do</strong>res isobáricos que establec<strong>en</strong> determinadas<br />
disposicións <strong>do</strong> campo de presión superficial.<br />
As masas de aire<br />
Unha masa de aire é unha gran porción de aire cuxas propiedades físicas,<br />
<strong>en</strong> especial a temperatura, conti<strong>do</strong> de humidade e gradi<strong>en</strong>te vertical de temperatura,<br />
son máis ou m<strong>en</strong>os uniformes para unha ext<strong>en</strong>sión horizontal de varios<br />
c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ares de quilómetros. A uniformidade das súas propiedades prodúcese por<br />
difusión, debi<strong>do</strong> á prolongada perman<strong>en</strong>cia sobre a rexión na que se forma<br />
–rexión manancial–. As características definitorias dunha masa de aire derivarán,<br />
polo tanto, das peculiaridades <strong>do</strong> ámbito –rexión manancial– no que se xere.<br />
Can<strong>do</strong>, por calquera factor dinámico, o conxunto aéreo se mobiliza, transportará<br />
consigo as propiedades da rexión na que se xestou a mo<strong>do</strong> de marca id<strong>en</strong>tificativa.<br />
Se o percorri<strong>do</strong> ata <strong>Galicia</strong> é moi prolonga<strong>do</strong>, produciranse modificacións<br />
nos valores de partida, <strong>en</strong> función das características das zonas atravesadas,<br />
aínda que sempre permanecerán recoñecibles boa parte das súas propiedades<br />
primix<strong>en</strong>ias.<br />
O efecto importa<strong>do</strong>r das masas de aire é o que fai que se lle preste máxima<br />
at<strong>en</strong>ción, xa que as características climáticas de <strong>Galicia</strong> dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> alto grao<br />
da natureza das distintas masas que nos visitan. Neste s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>, cabe destacar a<br />
especial importancia <strong>do</strong> océano Atlántico como área de partida das masas máis<br />
transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes da nosa dinámica atmosférica.<br />
24 O CLIMA DE GALICIA
❚ Aire ártico marítimo. A rexión de orixe é a conca subártica, <strong>en</strong>tre Gr<strong>en</strong>landia<br />
e o arquipélago de Spitzberg. Desde este ámbito, o traxecto ata alcanzar as<br />
nosas costas t<strong>en</strong> unha clara compoñ<strong>en</strong>te norte-sur. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a circulación<br />
<strong>en</strong> altura da corr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> chorro t<strong>en</strong> que a<strong>do</strong>ptar un índice e unha posición<br />
determinadas que propici<strong>en</strong> tales desprazam<strong>en</strong>tos meridianos: réxime zonal<br />
baixo con profun<strong>do</strong>s meandros, situán<strong>do</strong>se sobre nós o ramal desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te<br />
dunha <strong>do</strong>rsal ou unha cuña anticiclónica. A p<strong>en</strong>ínsula ibérica constitúe o límite<br />
sur da maioría das irrupcións desta masa de aire. A temperatura desta célula<br />
aérea é moi baixa dada a súa orixe subártica, o que implica unha inversión térmica<br />
na súa base e un escaso conti<strong>do</strong> <strong>en</strong> humidade. De to<strong>do</strong>s os xeitos, o seu<br />
percorri<strong>do</strong> a través <strong>do</strong> océano modifica substancialm<strong>en</strong>te os seus primitivos<br />
caracteres, causan<strong>do</strong> a desaparición da inversión térmica na súa base e un maior<br />
humedecem<strong>en</strong>to. Este qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to e aum<strong>en</strong>to de humidade convértea á súa<br />
chegada ás nosas costas nunha masa de aire inestable.<br />
❚ Aire polar marítimo. A súa rexión de orixe sitúase no Atlántico norte <strong>en</strong>tre<br />
os paralelos 60º e 70º N (su<strong>do</strong>este de Islandia). A chegada ás nosas costas prodúcese<br />
a través de dúas vías ou direccións de p<strong>en</strong>etración: dirección norte e noroeste.<br />
Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a caracterización final deste conxunto aéreo dep<strong>en</strong>derá<br />
<strong>do</strong> maior ou m<strong>en</strong>or percorri<strong>do</strong> oceánico. Canto máis longo sexa este, maior será<br />
o grao de transformación e, polo tanto, terá máis conti<strong>do</strong> <strong>en</strong> humidade, aum<strong>en</strong>tará<br />
a temperatura e pres<strong>en</strong>tará maior inestabilidade vertical. Son varios os dispositivos<br />
circulatorios que pod<strong>en</strong> aproximar á costa esta masa de aire. Se o<br />
percorri<strong>do</strong> sobre o océano se prolonga, as transformacións pod<strong>en</strong> chegar a ser<br />
tan int<strong>en</strong>sas que permitirían definir unha nova masa aerolóxica coñecida como<br />
aire polar marítimo de retorno.<br />
❚ Aire tropical marítimo. Masa cálida que debe a súa orixe ao efecto dinámico<br />
<strong>do</strong> anticiclón subtropical <strong>do</strong>s Azores. O percorri<strong>do</strong> oceánico, a difer<strong>en</strong>za <strong>do</strong>s<br />
casos anteriores, vai provocar un efecto de arrefriam<strong>en</strong>to –int<strong>en</strong>sifica<strong>do</strong> ademais<br />
pola pres<strong>en</strong>za da corr<strong>en</strong>te fría de Canarias– e de recarga na proporción de mestura<br />
de vapor de auga. Estas dúas alteracións xeran unha típica inversión na súa<br />
base e, polo tanto, unha estabilización. As situacións circulatorias asociadas a<br />
esta masa de aire son as adveccións <strong>do</strong> su<strong>do</strong>este <strong>en</strong> dispositivos anticiclónicos e<br />
ciclónicos.<br />
❚ Masas aéreas proced<strong>en</strong>tes <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te eurasiático. Os dispositivos circulatorios<br />
que pod<strong>en</strong> canalizar estes conxuntos aéreos son proporcionalm<strong>en</strong>te moi<br />
escasos ao longo <strong>do</strong> ano. Non esquezamos que se trata de situacións de circulación<br />
inversa de compoñ<strong>en</strong>te E. Can<strong>do</strong> se configuran situacións de advección in-<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 25
versa, pode chegar ata nós aire ártico contin<strong>en</strong>tal e aire polar contin<strong>en</strong>tal. Proced<strong>en</strong><br />
da zona situada ao leste de Spitzberg, norte de Rusia ou Escandinavia; ou<br />
b<strong>en</strong>, pod<strong>en</strong> orixinarse polo prolonga<strong>do</strong> tránsito de aire polar marítimo sobre o<br />
contin<strong>en</strong>te. Normalm<strong>en</strong>te, a rapidez a<strong>do</strong>ita ser unha das súas características<br />
grazas ao empurre <strong>en</strong> niveis altos dun ramal da corr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> chorro. Estas masas<br />
de aire provocan un acusa<strong>do</strong> desc<strong>en</strong>so térmico –responsables das ondas de frío<br />
na p<strong>en</strong>ínsula ibérica– e unha inestabilidade relativa que pode dar lugar a precipitacións<br />
<strong>en</strong> forma de neve <strong>en</strong> cotas baixas [figura 1.4].<br />
Latitude<br />
80 0<br />
60 0<br />
40 0<br />
0 0<br />
Pm<br />
Tm<br />
C<strong>en</strong>tros de acción<br />
Os c<strong>en</strong>tros de acción son os protagonistas da dinámica atmosférica <strong>en</strong> superficie.<br />
Trátase de individuos isobáricos –c<strong>en</strong>tros de altas e baixas presións perman<strong>en</strong>tes–<br />
cuxo raio de acción nos afecta directam<strong>en</strong>te ao canalizar sobre nós<br />
diversas masas de aire.<br />
❚ Anticiclón termodinámico <strong>do</strong>s Azores. A orixe e a natureza desta célula atlántica<br />
derivan, por unha parte, de procesos de natureza térmica, como son a pres<strong>en</strong>za,<br />
na súa marxe ori<strong>en</strong>tal, dunha corr<strong>en</strong>te oceánica de augas frías e, por outra,<br />
Am<br />
26 O CLIMA DE GALICIA<br />
Ac<br />
Pc<br />
[Figura 1.4]<br />
Masas de aire. Os<br />
rasgos climáticos <strong>do</strong><br />
noroeste p<strong>en</strong>insular<br />
quedan defini<strong>do</strong>s pola<br />
natureza das masas de<br />
aire que chegan ás<br />
nosas costas
<strong>do</strong> dispositivo dinámico-subsid<strong>en</strong>te que repres<strong>en</strong>tan as altas presións tropicais<br />
atlánticas. Esta subsid<strong>en</strong>cia é o resulta<strong>do</strong> dunha converx<strong>en</strong>cia nos niveis superiores<br />
de masas de aire, proced<strong>en</strong>tes de altas e baixas latitudes. Na converx<strong>en</strong>cia<br />
deses <strong>do</strong>us fluxos <strong>en</strong>cóntrase a orixe primordial desta subsid<strong>en</strong>cia subtropical,<br />
cuxa localización viría explicada polo principio de conservación <strong>do</strong> remuíño absoluto.<br />
A súa posición, no c<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> océano, permítelle organizar as situacións<br />
sinópticas de toda a costa europea occid<strong>en</strong>tal. No verán ofrece a súa localización<br />
máis set<strong>en</strong>trional, provocan<strong>do</strong> unha situación de abrigo aerolóxico, ao impedir<br />
o desprazam<strong>en</strong>to das borrascas nordatlánticas sobre as nosas latitudes. É,<br />
polo tanto, a responsable da aus<strong>en</strong>cia de inestabilidade e precipitacións estivais.<br />
En inverno, pola contra, retírase a unha posición máis ao sur (o 57,6% <strong>do</strong>s días<br />
<strong>en</strong>tre os 25º e 37º N e 10º-15º W) deixan<strong>do</strong> vía libre para as perturbacións atlánticas<br />
ás que ademais alim<strong>en</strong>ta de aire morno e húmi<strong>do</strong> no seu sector cáli<strong>do</strong>.<br />
En altura, este campo de altas presións é netam<strong>en</strong>te máis frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> inverno<br />
que o resto <strong>do</strong> ano. Isto pode ser debi<strong>do</strong> ao gradi<strong>en</strong>te barométrico marca<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre<br />
o c<strong>en</strong>tro de altas presións atlánticas e a depresión de Islandia.<br />
❚ Depresión de Islandia. Situada no Atlántico norte, na zona de fricción <strong>en</strong>tre<br />
as altas polares e subtropicais, esta depresión de orixe dinámica canaliza a masa<br />
de aire polar marítimo que circula pola súa marxe esquerda; ao mesmo tempo,<br />
actúa como canaliza<strong>do</strong>ra das borrascas atlánticas. Este elem<strong>en</strong>to isobárico de<br />
pres<strong>en</strong>za perman<strong>en</strong>te nos mapas de presión int<strong>en</strong>sifícase particularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> inverno,<br />
pois ao efecto térmico das baixas capas atmosféricas <strong>en</strong>gádeselle o efecto<br />
hidrodinámico. A depresión só desaparece tras unha invasión masiva de aire frío<br />
ou can<strong>do</strong> unha <strong>do</strong>rsal cálida planetaria se sitúa <strong>en</strong> altitude.<br />
❚ Anticiclóns térmicos c<strong>en</strong>troeuropeos. Orixínanse no inverno debi<strong>do</strong> ao<br />
prolonga<strong>do</strong> arrefriam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> interior contin<strong>en</strong>tal, cuberto de neve e con fortes<br />
procesos de irradiación. Son moi estables e a<strong>do</strong>itan xestarse tras a chegada de<br />
aire polar contin<strong>en</strong>tal ou por unha apófise <strong>do</strong> anticiclón térmico contin<strong>en</strong>tal eurasiático.<br />
Estes anticiclóns –anticiclón de Escandinavia, anticiclón de Finlandia<br />
e anticiclón polaco–, dada a súa orixe, só se reflict<strong>en</strong> nos mapas de superficie e<br />
son os responsables, baixo condicións dinámicas favorables, <strong>do</strong>s episodios de frío<br />
sobre <strong>Galicia</strong>, ao canalizar<strong>en</strong> sobre a nosa rexión aire polar contin<strong>en</strong>tal.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 27
2.3. As interconexións océano-atmosfera<br />
Como afirman Loaiciga et al. (1996), a interacción <strong>en</strong>tre o océano e a atmosfera<br />
é talvez o factor individual máis importante, despois <strong>do</strong> movem<strong>en</strong>to rotacional<br />
da Terra, que goberna a circulación atmosférica xeral. Non obstante,<br />
esta interconexión océano-atmosfera é a m<strong>en</strong>os compr<strong>en</strong>dida d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> sistema<br />
climático.<br />
As corr<strong>en</strong>tes oceánicas superficiais<br />
A influ<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos de superficie interfire sobre os 200 metros máis superficiais<br />
das augas oceánicas. Estas augas superficiais constitú<strong>en</strong> unha capa que<br />
verticalm<strong>en</strong>te é bastante homoxénea debi<strong>do</strong> aos procesos de mestura, pero que,<br />
horizontalm<strong>en</strong>te, pres<strong>en</strong>ta notables cambios na temperatura, <strong>en</strong> función da latitude,<br />
e na salinidade, <strong>en</strong> función <strong>do</strong> desequilibrio que exista <strong>en</strong>tre a evaporación<br />
e a precipitación ou a chegada de augas <strong>do</strong>ces das superficies contin<strong>en</strong>tais.<br />
A deriva nordatlántica da corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo<br />
En inverno, as temperaturas da parte nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal de Europa exced<strong>en</strong><br />
nuns 11 ºC ou máis á media latitudinal, feito que se lle atribúe, unicam<strong>en</strong>te, á<br />
pres<strong>en</strong>za da deriva <strong>do</strong> Atlántico norte. A deriva, que se orixina na corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong><br />
Golfo, é unha corr<strong>en</strong>te controlada polos v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> su<strong>do</strong>este que discorre a unha<br />
velocidade que oscila <strong>en</strong>tre 16 e 32 quilómetros por día. Os v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> terceiro e<br />
cuarto cuadrante transportan calor lat<strong>en</strong>te e s<strong>en</strong>sible que adquiriron ao seu paso<br />
sobre o Atlántico, comportán<strong>do</strong>se, polo tanto, fronte ás costas de Europa nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal,<br />
como unha corr<strong>en</strong>te cálida que contribúe a reforzar o efecto de<br />
estabiliza<strong>do</strong>r térmico que t<strong>en</strong> o océano sobre estes <strong>clima</strong>s costeiros. O circuíto<br />
<strong>do</strong> que forma parte a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo empeza ao sur das altas presións subtropicais,<br />
na rexión <strong>do</strong>s alisios. Como corr<strong>en</strong>te paralela ao ecua<strong>do</strong>r, vese obrigada<br />
a adaptarse á dirección da costa sudamericana, p<strong>en</strong>etra no golfo de México <strong>en</strong>tre<br />
as grandes Antillas e América c<strong>en</strong>tral, dá a volta ao golfo, onde se qu<strong>en</strong>ta considerablem<strong>en</strong>te,<br />
e sae pola canle de Florida, cruzan<strong>do</strong> oblicuam<strong>en</strong>te o Atlántico<br />
<strong>en</strong> dirección ás illas británicas e á p<strong>en</strong>ínsula escandinava.<br />
A circulación no plano vertical. As corr<strong>en</strong>tes termohalinas<br />
No océano profun<strong>do</strong> a auga tamén se <strong>en</strong>contra <strong>en</strong> movem<strong>en</strong>to, seguin<strong>do</strong>,<br />
porén, uns patróns distintos aos da circulación superficial, que está controlada<br />
polos v<strong>en</strong>tos. Nas zonas profundas a circulación está rexida polas variacións na<br />
28 O CLIMA DE GALICIA
d<strong>en</strong>sidade da auga e a acción da forza gravitatoria. A d<strong>en</strong>sidade, á súa vez, está<br />
controlada pola temperatura e a salinidade. O conxunto das corr<strong>en</strong>tes que teñ<strong>en</strong><br />
lugar na profundidade <strong>do</strong>s océanos coñécese como circulación termohalina. Algúns<br />
autores concíb<strong>en</strong>a como unha xigantesca cinta transporta<strong>do</strong>ra de auga e,<br />
polo tanto, de <strong>en</strong>erxía e de sales disoltos que implica todas as concas oceánicas.<br />
Esta circulación t<strong>en</strong> a súa orixe no Atlántico norte. Nesta zona, a auga superficial<br />
é rica <strong>en</strong> sales e, por iso, bastante d<strong>en</strong>sa. A súa elevada d<strong>en</strong>sidade vese increm<strong>en</strong>tada<br />
polo arrefriam<strong>en</strong>to que sofr<strong>en</strong> estas augas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> inverno<br />
–mares de Labra<strong>do</strong>r e Noruega–. Entón, a auga é o sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>sa como<br />
para afundirse ata o fon<strong>do</strong> <strong>do</strong> océano forman<strong>do</strong> unha <strong>en</strong>orme corr<strong>en</strong>te desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te<br />
(un fluxo equiparable a toda a chuvia que se recolle no planeta: 20 millóns<br />
de metros cúbicos). Este proceso de formación das augas profundas nordatlánticas<br />
implica unha liberación xigantesca de <strong>en</strong>erxía que permite que a temperatura<br />
de Europa nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal sexa <strong>en</strong>tre 5 e 10 ºC máis elevada <strong>do</strong> que sería<br />
se non existise.<br />
Esta corr<strong>en</strong>te, unha vez que alcanza unha profundidade de equilibrio a varios<br />
miles de metros, comeza a fluír case horizontalm<strong>en</strong>te ao longo de to<strong>do</strong> o<br />
Atlántico ata a súa parte meridional. Alí, nas proximidades <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te antártico,<br />
incorpóranselles novas augas d<strong>en</strong>sas e frías, cuxa orixe se relaciona coa<br />
formación de xeo e a imposibilidade <strong>do</strong>s sales de incorporarse ás estruturas<br />
cristalinas, polo que elevan a salinidade relativa das augas non conxeladas. As<br />
augas d<strong>en</strong>sas e frías segu<strong>en</strong> o seu percorri<strong>do</strong> arre<strong>do</strong>r da Antártida, est<strong>en</strong>dén<strong>do</strong>se<br />
cara ao norte polo Índico e o Pacífico. Alí, nos mares tropicais de In<strong>do</strong>nesia,<br />
a corr<strong>en</strong>te incorpora calor e augas m<strong>en</strong>os salinas. Isto provoca que se inici<strong>en</strong> corr<strong>en</strong>tes<br />
de retorno, formadas por augas m<strong>en</strong>os frías e d<strong>en</strong>sas que xa non viaxan a<br />
tanta profundidade, as cales flú<strong>en</strong> desde o Pacífico (pasan<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre Australia e<br />
Asia) e o Índico para chegar<strong>en</strong>, finalm<strong>en</strong>te, ata o Atlántico norte. Aínda que non<br />
exist<strong>en</strong> estimacións precisas, parece obvio que esta circulación desempeña un<br />
papel es<strong>en</strong>cial no sistema climático.<br />
A corr<strong>en</strong>te termohalina a<strong>do</strong>pta máis dun esta<strong>do</strong> de equilibrio a partir das<br />
interaccións non lineares <strong>en</strong>tre o océano e a atmosfera. Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>do</strong>s mecanismos<br />
de retroalim<strong>en</strong>tación, estes cambios des<strong>en</strong>vólv<strong>en</strong>se a diversas escalas<br />
espazo-temporais: desde algúns anos ata séculos e desde o rexional ata efectos<br />
globais. Comprobouse que esta reorganización <strong>do</strong> sistema océano-atmosfera<br />
pode darse de forma moi abrupta, <strong>en</strong> poucas décadas, e iso explicaría, <strong>en</strong> certa<br />
medida, o carácter abrupto de ev<strong>en</strong>tos como o Younger Dryas, durante o cal o<br />
paro da circulación termohalina no Atlántico norte sería o des<strong>en</strong>cadea<strong>do</strong>r <strong>do</strong><br />
arrefriam<strong>en</strong>to produci<strong>do</strong>.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 29
3. O papel <strong>do</strong> relevo na expresión climática<br />
Can<strong>do</strong> falamos das condicións climáticas de <strong>Galicia</strong>, non podemos p<strong>en</strong>sar<br />
unicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> aspectos relaciona<strong>do</strong>s coa dinámica atmosférica e oceánica. É<br />
necesario ter <strong>en</strong> conta outros factores como o relevo, ou sexa, o conxunto de formas<br />
<strong>do</strong> terreo que conforman o espazo xeográfico. Hai <strong>do</strong>us trazos que defin<strong>en</strong><br />
con claridade o relevo de <strong>Galicia</strong>: a gradación de formas desde a costa cara ao<br />
interior e a exist<strong>en</strong>cia dunha dicotomía horizontalidade/verticalidade <strong>en</strong> to<strong>do</strong> o<br />
seu territorio (Pérez Alberti, 1982). O relevo <strong>do</strong> noroeste p<strong>en</strong>insular é un auténtico<br />
crebacabezas de bloques afundi<strong>do</strong>s e levanta<strong>do</strong>s que se suced<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre a costa<br />
e os límites con Asturias, León, Zamora e Portugal. Bordean<strong>do</strong> a costa aparec<strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes niveis aplana<strong>do</strong>s <strong>en</strong>tre os 30-40 m e os 600 m de altitude. Estes últimos<br />
<strong>en</strong>cóntranse repres<strong>en</strong>ta<strong>do</strong>s polas serras litorais, <strong>en</strong>tre as que sobresa<strong>en</strong> a<br />
Capelada, que se levanta <strong>en</strong>tre as rías de Cedeira e Ortigueira; o Barbanza, <strong>en</strong>tre<br />
as rías de Muros-Noia e Arousa, ou os montes da Groba e a serra <strong>do</strong> Argallo, localiza<strong>do</strong>s<br />
no su<strong>do</strong>este galaico, <strong>en</strong>tre o océano Atlántico e a depresión tectónica <strong>do</strong><br />
Porriño-Tui [figura 1.5].<br />
3.1. A costa<br />
A costa de <strong>Galicia</strong> pres<strong>en</strong>ta notables particularidades de tipo bioxeográfico,<br />
derivadas da súa peculiar forma e articulación. A súa apertura, moi recortada,<br />
cara ao océano, con fortes variacións orográficas, acada a súa mellor expresión<br />
nas rías. Unhas peculiaridades que xord<strong>en</strong> tamén da súa evolución morfolóxica<br />
pasada e rec<strong>en</strong>te e da súa posición latitudinal e que lle imprime un marca<strong>do</strong><br />
carácter de área de transición climática.<br />
As interaccións atmosfera-relevo son <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te importantes neste<br />
ámbito xeográfico, desempeñan<strong>do</strong> un papel es<strong>en</strong>cial nos totais pluviométricos.<br />
En efecto, tanto a forma recortada como a pres<strong>en</strong>za de barreiras orográficas próximas<br />
á liña de costa (como as serras da Capelada, o Barbanza, a Groba) ou situadas<br />
a poucos quilómetros desta (como Candán, o Suí<strong>do</strong> e Faro de Avión)<br />
provocan asc<strong>en</strong>sos forza<strong>do</strong>s das masas de aire de percorri<strong>do</strong> oceánico que<br />
inflú<strong>en</strong>, de maneira notable, na súa inestabilización, fac<strong>en</strong><strong>do</strong> moito máis eficaces<br />
as descargas de precipitación. Estes primeiros asc<strong>en</strong>sos convert<strong>en</strong> o relevo<br />
costeiro no principal capta<strong>do</strong>r de chuvia da nosa rexión. Nas abas de poñ<strong>en</strong>te<br />
das elevacións –a barlov<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s fluxos oceánicos– danse os óptimos pluviométricos,<br />
tal como reflict<strong>en</strong> os rexistros <strong>do</strong>s observatorios situa<strong>do</strong>s nelas, como é o<br />
caso de Estacas (Fornelos de Montes), onde a tan só 760 m de altitude nalgúns<br />
anos superáronse os tres mil mm acumula<strong>do</strong>s.<br />
30 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.5]<br />
O relevo de <strong>Galicia</strong>.<br />
As manifestacións<br />
climáticas <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
teñ<strong>en</strong> un forte control<br />
orográfico grazas á<br />
complexa articulación<br />
das unidades <strong>do</strong> relevo<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 31
O efecto hidrodinámico <strong>do</strong> perímetro litoral<br />
A superficie <strong>do</strong> mar é plana e máis ou m<strong>en</strong>os homoxénea para efectos climáticos,<br />
m<strong>en</strong>tres que os contin<strong>en</strong>tes pres<strong>en</strong>tan unha gran variedade de formas<br />
e altitudes que distorsionan int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te as características das masas de aire que<br />
os atravesan. Por iso, a configuración costeira mantén unha íntima relación cos<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os meteorolóxicos, a<strong>do</strong>ptan<strong>do</strong> incluso un papel activo na propia dinámica<br />
atmosférica. Así, un litoral cun perfil curva<strong>do</strong> pode inducir, <strong>en</strong> determinadas<br />
ocasións, a procesos cicloxénicos ou a int<strong>en</strong>sificar a inestabilidade das<br />
perturbacións oceánicas. Este podería ser o caso <strong>do</strong> arco Ártabro, <strong>en</strong>tre o cabo<br />
Prior e o de Santo Adrán, que pres<strong>en</strong>ta unha fronte marítima curvada e cóncava,<br />
na parte c<strong>en</strong>tral <strong>do</strong> cal ábrese un conxunto de rías <strong>en</strong> abano: Ferrol, Ares, Betanzos<br />
e A Coruña.<br />
Os v<strong>en</strong>tos oceánicos, ao <strong>en</strong>frontarse a este obstáculo que constitúe o contin<strong>en</strong>te,<br />
sofr<strong>en</strong> diversos efectos de freada e rozam<strong>en</strong>to, des<strong>en</strong>cadeán<strong>do</strong>se simultaneam<strong>en</strong>te<br />
un complexo proceso de movem<strong>en</strong>tos verticais e de desviacións da<br />
corr<strong>en</strong>te <strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> horizontal. Esta turbul<strong>en</strong>cia mecánica nas capas baixas está<br />
directam<strong>en</strong>te relacionada co tamaño e disposición das irregularidades terrestres<br />
e coa int<strong>en</strong>sidade <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to por <strong>en</strong>cima da capa superficial de rozam<strong>en</strong>to. As<br />
corr<strong>en</strong>tes de aire, ademais de int<strong>en</strong>tar<strong>en</strong> superar os obstáculos que se interpoñ<strong>en</strong><br />
nos seus percorri<strong>do</strong>s (inducin<strong>do</strong> o efecto Föhn), procuran tamén bordealos,<br />
e é aquí onde se xeran os varia<strong>do</strong>s efectos de compresión, canalización, quilla<br />
ou funil.<br />
A ral<strong>en</strong>tización <strong>do</strong> fluxo <strong>en</strong>traña sobre a liña de costa un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de conc<strong>en</strong>tración<br />
e alzam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> aire. A esta elevación, durante o verán, úneselle o<br />
efecto térmico asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te deriva<strong>do</strong> <strong>do</strong> forte qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to superficial e da propia<br />
turbul<strong>en</strong>cia. Esta acción combinada dinámico-térmica permite o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
de nubes de tipo cúmulo ou cúmulonimbo e favorece o mecanismo<br />
das brisas mariñas. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, os efectos desta deflación dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, <strong>en</strong> primeira<br />
instancia, da dirección <strong>do</strong> fluxo. Así, un fluxo perp<strong>en</strong>dicular ao litoral será<br />
comprimi<strong>do</strong> e ondula<strong>do</strong> –efecto acordeón–, o cal pode traducirse nun principio<br />
de cicloxénese que se manifesta <strong>en</strong> variacións notables <strong>do</strong> campo de presión. O<br />
que sucede é que este mecanismo é facilm<strong>en</strong>te confundible co efecto Föhn,<br />
deriva<strong>do</strong> da acción <strong>do</strong> accid<strong>en</strong>ta<strong>do</strong> relevo costeiro.<br />
Este efecto hidrodinámico de obstáculo actúa, de igual forma, sobre os fluxos<br />
paralelos ou oblicuos ao litoral e as súas consecu<strong>en</strong>cias fanse notar nos <strong>clima</strong>s<br />
costeiros. No hemisferio Norte, un fluxo paralelo á costa está asocia<strong>do</strong> a un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
de diverx<strong>en</strong>cia e a un aum<strong>en</strong>to da subsid<strong>en</strong>cia se a terra está situada á<br />
esquerda <strong>do</strong> movem<strong>en</strong>to inicial. Polo contrario, hai converx<strong>en</strong>cia e asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
32 O CLIMA DE GALICIA
para un fluxo que deixe o contin<strong>en</strong>te á súa dereita. Por exemplo, no verán os<br />
v<strong>en</strong>tos de compoñ<strong>en</strong>te norte ao longo da costa sur de <strong>Galicia</strong> reforzan a subsid<strong>en</strong>cia<br />
xa imposta polas condicións dinámicas reinantes baixo o anticiclón <strong>do</strong>s<br />
Azores. No caso <strong>do</strong>s fluxos <strong>do</strong> oeste e noroeste, propios <strong>do</strong> inverno, haberá converx<strong>en</strong>cia<br />
e asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia –int<strong>en</strong>sificación da inestabilidade asociada aos sistemas<br />
perturba<strong>do</strong>s– sobre as costas <strong>do</strong> norte galaico. Algúns estu<strong>do</strong>s sobre f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
de frontoxénese na costa noroeste de <strong>Galicia</strong> ratifican, precisam<strong>en</strong>te, a importancia<br />
da deformación cinemática <strong>do</strong> campo de v<strong>en</strong>to na orixe de tales procesos.<br />
Este efecto de freada ou barreira litoral sobre as masas aéreas que se aproximan<br />
á costa é igualm<strong>en</strong>te activo sobre as masas de auga, que, por rozam<strong>en</strong>to sobre<br />
o obstáculo terrestre, xeran procesos de conflu<strong>en</strong>cia ou diflu<strong>en</strong>cia efectiva<br />
sobre o litoral. Isto supón a int<strong>en</strong>sificación <strong>do</strong>s efectos meteorolóxicos deriva<strong>do</strong>s<br />
da actuación sobre o fluxo aéreo. Así, por exemplo, unha corr<strong>en</strong>te paralela á<br />
costa, de compoñ<strong>en</strong>te nordeste, que deixa á súa esquerda –no s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> da súa circulación–<br />
a liña litoral, fará que a auga superficial sexa impulsada cara a mar aberto,<br />
m<strong>en</strong>tres que se producirá un asc<strong>en</strong>so de augas frías profundas cerca da costa.<br />
Esta masa fría vai orixinar, por contacto, o desc<strong>en</strong>so da temperatura <strong>do</strong> aire, int<strong>en</strong>sifican<strong>do</strong><br />
termicam<strong>en</strong>te o efecto dinámico subsid<strong>en</strong>te e, xa que logo, estabilizan<strong>do</strong><br />
pola súa base a masa aérea.<br />
O relevo costeiro<br />
Este efecto de obstáculo que provoca o límite contin<strong>en</strong>tal aos fluxos oceánicos<br />
está <strong>en</strong> realidade <strong>en</strong>mascara<strong>do</strong> pola acción <strong>do</strong> accid<strong>en</strong>ta<strong>do</strong> relevo. O papel<br />
modula<strong>do</strong>r da expresión climática por parte das formas <strong>do</strong> relevo alcanza no esc<strong>en</strong>ario<br />
<strong>do</strong> noroeste p<strong>en</strong>insular, e especialm<strong>en</strong>te na costa, a súa máxima expresión.<br />
Unha rápida mirada ao mapa hipsométrico <strong>do</strong> noso territorio ratifica o<br />
intrica<strong>do</strong> <strong>do</strong> seu perfil litoral. O carácter fractal faise máis acusa<strong>do</strong> nas Rías Baixas,<br />
onde a transición costa-interior é moito máis complexa que nos tramos nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tais<br />
<strong>do</strong> litoral (terras de Bergantiños), aínda que no golfo Ártabro e na<br />
Mariña de Lugo a complexidade aum<strong>en</strong>ta, se b<strong>en</strong> non alcanza os niveis <strong>do</strong>s<br />
tramos meridionais.<br />
As masas de aire marítimas que atravesan <strong>Galicia</strong> son forzadas, nada máis<br />
chegar<strong>en</strong>, a elevarse diante <strong>do</strong>s numerosos obstáculos montañosos que se <strong>en</strong>contran<br />
cerca <strong>do</strong> litoral, de forma que o efecto orográfico controla a distribución espacial<br />
da precipitación nestes esc<strong>en</strong>arios. As transformacións adiabáticas que<br />
experim<strong>en</strong>tan as masas de aire ao longo destas asc<strong>en</strong>sións, as deformacións das<br />
súas frontes asociadas e as desviacións das liñas de corr<strong>en</strong>te varían fortem<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 33
función da disposición <strong>do</strong>s conxuntos orográficos respecto aos fluxos <strong>do</strong>minantes.<br />
Neste s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>, é conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te recordar que a maior parte <strong>do</strong>s sistemas perturba<strong>do</strong>s<br />
teñ<strong>en</strong> proced<strong>en</strong>cia oceánica, é dicir, son de compoñ<strong>en</strong>te W, SW e NW.<br />
Por iso, case todas as rías e vales fluviais (excepto as ori<strong>en</strong>tadas cara ao norte ou<br />
nordeste) se convert<strong>en</strong> nas vías máis eficaces de transmisión cara ao interior desas<br />
perturbacións atlánticas e, <strong>en</strong> xeral, das condicións climáticas oceánicas.<br />
Diversos traballos destacan o increm<strong>en</strong>to substancial das chuvias ao longo<br />
de bandas interiores case paralelas ás costas como un <strong>do</strong>s f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os máis significativos<br />
deriva<strong>do</strong>s <strong>do</strong> aum<strong>en</strong>to da rugosidade, ao introducirse as masas de aire<br />
de proced<strong>en</strong>cia oceánica no contin<strong>en</strong>te. No caso concreto de <strong>Galicia</strong>, non é<br />
tanto o cambio de superficie <strong>en</strong> si mesmo como o brusco asc<strong>en</strong>so que, <strong>en</strong> ocasións,<br />
lles impón o relevo costeiro ás masas de nubes oceánicas, obrigán<strong>do</strong>as a<br />
superar os mil m de altitude da primeira cadea montañosa que <strong>en</strong>contran no<br />
seu percorri<strong>do</strong> cara ao E –serras <strong>do</strong> Suí<strong>do</strong> ou Faro de Avión–.<br />
En resumo, o x<strong>en</strong>uíno perfil costeiro facilita por medio das súas rías, perfectam<strong>en</strong>te<br />
ori<strong>en</strong>tadas aos fluxos <strong>do</strong> terceiro e cuarto cuadrantes, a p<strong>en</strong>etración <strong>do</strong>s<br />
sistemas de nubes atlánticos cara ao interior. A partir deste instante, os difer<strong>en</strong>tes<br />
obstáculos orográficos obrigan estes sistemas a sucesivas asc<strong>en</strong>sións ao longo<br />
das abas de barlov<strong>en</strong>to, segun<strong>do</strong> a súa disposición. Estes asc<strong>en</strong>sos <strong>en</strong>cadea<strong>do</strong>s,<br />
que comezan nas serras da <strong>do</strong>rsal, causan unha significativa graduación <strong>do</strong>s totais<br />
pluviométricos desde estes primeiros relevos, nos que se recoll<strong>en</strong> as maiores cantidades,<br />
ata as serras su<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tais, nas que haberá que asc<strong>en</strong>der moito para<br />
<strong>en</strong>contrar volumes semellantes aos que se dan aos 700-800 m de altitude nas<br />
abas de barlov<strong>en</strong>to das serras occid<strong>en</strong>tais. E isto débese a que as sucesivas descargas<br />
que tiveron lugar ao longo <strong>do</strong> seu tortuoso percorri<strong>do</strong> fan que os sistemas<br />
nubosos chegu<strong>en</strong> a estes relevos <strong>do</strong> sur de <strong>Galicia</strong> cunha m<strong>en</strong>or carga higrométrica<br />
e, polo tanto, cunha m<strong>en</strong>or capacidade pluviométrica.<br />
O percorri<strong>do</strong> das masas oceánicas ao longo <strong>do</strong> territorio galaico vai debuxan<strong>do</strong>,<br />
á súa vez, áreas de sombra a sotav<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s relevos que se interpoñ<strong>en</strong>.<br />
Algunhas delas son especialm<strong>en</strong>te destacables debi<strong>do</strong> a que a disimetría pluviométrica<br />
<strong>en</strong>tre as dúas abas é considerable. Este é o caso, por exemplo, <strong>do</strong> sector<br />
<strong>do</strong> Ribeiro respecto ás Rías Baixas. Neste s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>, resulta significativo comparar<br />
os datos das estacións de Lourizán na costa pontevedresa e Our<strong>en</strong>se, onde se<br />
pode observar un desc<strong>en</strong>so da precipitación, para situacións sinópticas de compoñ<strong>en</strong>te<br />
oeste ou su<strong>do</strong>este, próxima ao 50%. No caso das serras set<strong>en</strong>trionais,<br />
prodúcese un efecto semellante ao descrito, aínda que neste caso respecto aos<br />
fluxos de compoñ<strong>en</strong>te meridiana. Baixo situacións <strong>do</strong> norte e nordeste, estes relevos<br />
xeran unha disimetría pluviométrica <strong>en</strong>tre a costa (Mariña) e o interior<br />
34 O CLIMA DE GALICIA
luc<strong>en</strong>ses (A Terra Chá), m<strong>en</strong>tres que fluxos níti<strong>do</strong>s de compoñ<strong>en</strong>te sur ou su<strong>do</strong>este<br />
pod<strong>en</strong>, nalgúns casos, elevar as temperaturas das mariñas como consecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>do</strong> efecto Föhn a sotav<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s cita<strong>do</strong>s relevos.<br />
Se se aum<strong>en</strong>ta o nivel de detalle, as conclusións haberá que matizalas moito,<br />
xa que a disposición e a oferta altimétrica <strong>do</strong> relevo galego xerará, finalm<strong>en</strong>te,<br />
un rico mosaico de variantes climáticas, como o demostra o panorama bioxeográfico<br />
rexional. Neste s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>, é conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te volver insistir unha vez máis no<br />
carácter de transición que posúe o noso territorio e que se manifesta, tamén, por<br />
medio <strong>do</strong> paso gradual desde a rexión bioxeográfica eurosiberiana á mediterránea.<br />
3.2. A montaña<br />
A tipoloxía de ecosistemas que se pod<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciar nas vert<strong>en</strong>tes montañosas<br />
t<strong>en</strong> como principal factor ambi<strong>en</strong>tal de difer<strong>en</strong>ciación a altitude e, con ela,<br />
as variacións das condicións climáticas a escalas intermedias de detalle –meso e<br />
micro– que orixinan distintos pisos altitudinais de vexetación. As diminucións<br />
da presión atmosférica coa altitude leva asocia<strong>do</strong> un desc<strong>en</strong>so da temperatura<br />
coñeci<strong>do</strong> como gradi<strong>en</strong>te térmico vertical <strong>do</strong> aire ou gradi<strong>en</strong>te xeométrico vertical.<br />
Este arrefriam<strong>en</strong>to é case constante ata a tropopausa. O desc<strong>en</strong>so térmico<br />
é o efecto máis notable na montaña e prodúcese cun gradi<strong>en</strong>te medio aproxima<strong>do</strong><br />
de 0,65 ºC por cada 100 m de altitude. Outra propiedade que vai adquirin<strong>do</strong><br />
o ambi<strong>en</strong>te coa altitude é un aum<strong>en</strong>to da int<strong>en</strong>sidade da radiación solar<br />
debi<strong>do</strong> á m<strong>en</strong>or d<strong>en</strong>sidade da atmosfera. Durante as horas de máxima insolación,<br />
as abas de montaña alcanzan temperaturas elevadas que contrastan cos<br />
bruscos desc<strong>en</strong>sos nocturnos. Isto tradúcese nunha acusada oscilación térmica<br />
e no establecem<strong>en</strong>to de int<strong>en</strong>sos gradi<strong>en</strong>tes que a<strong>do</strong>itan ser a orixe <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos<br />
locais de montaña. Non se pod<strong>en</strong> esquecer nestes procesos os efectos da inclinación<br />
das vert<strong>en</strong>tes sobre o balance de radiación.<br />
Outro factor de difer<strong>en</strong>ciación non m<strong>en</strong>os importante é a ori<strong>en</strong>tación das<br />
vert<strong>en</strong>tes norte-sur, é dicir, as abas de avese<strong>do</strong> e solaina, as cales establec<strong>en</strong> unhas<br />
condicións climáticas locais que, <strong>en</strong> moitos casos, propician unha clara difer<strong>en</strong>ciación<br />
nas comunidades vexetais <strong>en</strong> función <strong>do</strong>s contrasta<strong>do</strong>s ambi<strong>en</strong>tes termohigrométicos<br />
<strong>en</strong>tre unhas e outras.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 35
As serras<br />
A montaña <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> compr<strong>en</strong>de un territorio heteroxéneo no que se <strong>en</strong>contra<br />
unha sucesión irregular de serras que manteñ<strong>en</strong> trazos bioxeográficos comúns<br />
e difer<strong>en</strong>cia<strong>do</strong>res como resposta aos cambios paleoambi<strong>en</strong>tais. Neste s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>,<br />
a montaña cumpre un importante papel bioxeográfico, ao modular as<br />
condicións climáticas a mesoescala.<br />
As serras c<strong>en</strong>tro-occid<strong>en</strong>tais: A <strong>do</strong>rsal galaica. Desde a serra da Fala<strong>do</strong>ira, que<br />
ap<strong>en</strong>as supera os setec<strong>en</strong>tos m de altitude, ata a serra de Faro de Avión, que se<br />
eleva ata os 1100 m, esténdese de norte a sur unha especie de espiñazo montañés<br />
que se difer<strong>en</strong>cia con claridade das terras <strong>do</strong> seu contorno e que vai aum<strong>en</strong>tan<strong>do</strong><br />
de volume a medida que nos trasladamos cara ao sur. Así, adquire a súa máxima<br />
amplitude no sector da serra de Faro de Avión, Montes de Testeiro, etc. Esta<br />
<strong>do</strong>rsal actúa como unha barreira permeable <strong>en</strong>tre as chairas interiores (A Terra<br />
Chá, depresión de Lemos, A Limia…) e as terras da fachada litoral atlántica. Nas<br />
súas vert<strong>en</strong>tes de barlov<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s distintos conxuntos montañosos que a forman<br />
e, <strong>en</strong> especial, nos máis meridionais, <strong>en</strong>contramos os observatorios meteorolóxicos<br />
cos maiores totais pluviométricos anuais de <strong>Galicia</strong>. Neste ámbito conxúganse<br />
de maneira eficaz to<strong>do</strong>s os condicionantes xeográficos clave nos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
da precipitación <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>. Por un la<strong>do</strong>, as Rías Baixas, perfectam<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tadas<br />
aos fluxos <strong>do</strong> SW, canalizan ata os seus somontes os sistemas frontais; <strong>en</strong><br />
segun<strong>do</strong> lugar, nestas serras alcánzanse os 1000 m de altitude, polo que o asc<strong>en</strong>so<br />
é capaz de int<strong>en</strong>sificar a inestabilidade pot<strong>en</strong>cial que caracteriza os sistemas<br />
perturba<strong>do</strong>s.<br />
Polo contrario, a sotav<strong>en</strong>to destes relevos apréciase un significativo desc<strong>en</strong>so<br />
das precipitacións recollidas, debuxan<strong>do</strong> áreas de sombra pluviométrica como<br />
a xa m<strong>en</strong>cionada <strong>do</strong> Ribeiro.<br />
As serras set<strong>en</strong>trionais. Este conxunto de montañas separa a Mariña luc<strong>en</strong>se<br />
–sector costeiro nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal de <strong>Galicia</strong>– da depresión interior que se est<strong>en</strong>de<br />
desde Vilalba ata A Terra Chá ao sur da provincia de Lugo. Estas serras desempeñan<br />
un papel principal nas condicións climáticas das terras <strong>do</strong> norte luc<strong>en</strong>se.<br />
A súa influ<strong>en</strong>cia déixase s<strong>en</strong>tir b<strong>en</strong> como int<strong>en</strong>sifica<strong>do</strong>ras da precipitación nas<br />
abas de barlov<strong>en</strong>to de compoñ<strong>en</strong>te norte-nordeste, b<strong>en</strong> como pantalla protectora<br />
<strong>do</strong>s fluxos de compoñ<strong>en</strong>te sur-su<strong>do</strong>este. Os cumios destas serras caracterízanse<br />
por unha nubosidade regular e persist<strong>en</strong>te ao longo <strong>do</strong> ano. O f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
da precipitación oculta e o seu papel no des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to e mantem<strong>en</strong>to de<br />
áreas turbosas é característico nestas serras. A pres<strong>en</strong>za de turbeiras de cobertor<br />
–no seu límite su<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal de distribución <strong>en</strong> Europa– nos cumios das mon-<br />
36 O CLIMA DE GALICIA
tañas é un indica<strong>do</strong>r da alta dispoñibilidade de auga, tanto como precipitación<br />
directa como criptoprecipitación.<br />
As serras ori<strong>en</strong>tais e su<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tais. O sector ori<strong>en</strong>tal <strong>do</strong> espazo xeográfico<br />
galego está caracteriza<strong>do</strong> pola exist<strong>en</strong>cia dun paredón montañés no que se chegan<br />
a superar localm<strong>en</strong>te os 1500-1800 m de altitude. Nelas non existe unha<br />
dirección pre<strong>do</strong>minante, aínda que to<strong>do</strong>s os somontes constitú<strong>en</strong> un nexo co<br />
resto da cordilleira Cantábrica, configuran<strong>do</strong> unha fronteira bioxeográfica <strong>en</strong>tre<br />
esta e a <strong>Galicia</strong> interior (A Terra Chá, depresión de Sarria-Lemos).<br />
As condicións climáticas xerais das montañas ori<strong>en</strong>tais galegas están influídas<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te pola altitude <strong>do</strong>s seus relevos e a posición interior que<br />
ocupan no territorio, actuan<strong>do</strong> como unha barreira para os v<strong>en</strong>tos atlánticos<br />
que alcanzan a área. O <strong>clima</strong> está lixeiram<strong>en</strong>te contin<strong>en</strong>taliza<strong>do</strong>, a precipitación<br />
é elevada e de distribución irregular ao longo <strong>do</strong> ano, producín<strong>do</strong>se <strong>en</strong><br />
forma de neve nos meses de outono-inverno. O rigor das temperaturas propicia<br />
que as xeadas int<strong>en</strong>sas sexan frecu<strong>en</strong>tes durante boa parte <strong>do</strong> ano. No inverno,<br />
os cumios cóbr<strong>en</strong>se de neve. Por termo medio, as precipitacións pod<strong>en</strong> comezar<br />
a producirse <strong>en</strong> forma de neve a partir de finais <strong>do</strong> mes de setembro, aínda<br />
que a súa persist<strong>en</strong>cia non a<strong>do</strong>ita confirmarse ata media<strong>do</strong>s <strong>do</strong> mes de novembro.<br />
As características termopluviométricas facilitan o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de procesos<br />
típicos de meteorización física como a crioclastia e condicionan un m<strong>en</strong>or<br />
grao de meteorización química <strong>do</strong>s solos.<br />
Nestas serras as precipitacións derivadas de f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os torm<strong>en</strong>tosos, <strong>en</strong> especial<br />
no verán, son considerables e palían eficazm<strong>en</strong>te a falta de chuvias frontais<br />
que caracteriza o estío. As situacións sinópticas que propician con maior<br />
frecu<strong>en</strong>cia as torm<strong>en</strong>tas de verán <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> caracterízanse pola pres<strong>en</strong>za dunha<br />
baixa térmica b<strong>en</strong> instalada sobre a p<strong>en</strong>ínsula e nos niveis altos un dispositivo de<br />
circulación débil <strong>en</strong> relación coa exist<strong>en</strong>cia dunha valgada pouco marcada. Nas<br />
situacións de torm<strong>en</strong>tas de verán as condicións térmicas <strong>do</strong>s medios montañosos<br />
desempeñan un papel fundam<strong>en</strong>tal no des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to <strong>do</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o,<br />
m<strong>en</strong>tres que o elem<strong>en</strong>to dinámico t<strong>en</strong> un papel secundario lixeiram<strong>en</strong>te favorece<strong>do</strong>r.<br />
As sondaxes a<strong>do</strong>itan reflectir unha estratificación típica coa pres<strong>en</strong>za<br />
dunha capa húmida preto <strong>do</strong> solo, unha capa seca con inversión t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te a desaparecer<br />
nos niveis medios ou baixos e unha capa húmida a niveis medios.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 37
3.3. Os vales<br />
Vales costeiros<br />
A interacción destas formas topograficam<strong>en</strong>te deprimidas e de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
linear no ámbito costeiro consiste fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> completar o<br />
labor de transmisor <strong>do</strong>s trazos es<strong>en</strong>ciais da oceanidade climática que, <strong>en</strong> primeira<br />
instancia, fan as rías. Polo tanto, os sistemas de nubes vincula<strong>do</strong>s ás frontes que<br />
acompañan as perturbacións de orixe oceánica continúan o seu camiño máis ou<br />
m<strong>en</strong>os expedito, ata os primeiros somontes da <strong>do</strong>rsal. Non obstante, convén facer<br />
unha difer<strong>en</strong>ciación dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> da lonxitude e posición da cabeceira <strong>do</strong>s ríos.<br />
Así, os vales <strong>do</strong> Verdugo, Lérez, Eume, Xubia, Ouro ou Masma, de curto percorri<strong>do</strong>,<br />
canalizan as masas de aire oceánico directam<strong>en</strong>te contra as vert<strong>en</strong>tes occid<strong>en</strong>tais<br />
das serras, propician<strong>do</strong> procesos de chuvia orográfica. Os vales de maior<br />
percorri<strong>do</strong>, como o Ulla ou o Tambre, serv<strong>en</strong> de <strong>en</strong>lace e vía de p<strong>en</strong>etración <strong>en</strong>tre<br />
as terras da costa e as <strong>do</strong> interior.<br />
Vales de interior<br />
No interior de <strong>Galicia</strong> os vales fluviais desempeñan un papel evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
distinto <strong>do</strong>s da costa, xa que deixan de actuar como canaliza<strong>do</strong>res <strong>do</strong>s fluxos primarios<br />
perturba<strong>do</strong>s, efecto que na maior parte <strong>do</strong>s casos finaliza nas inmediacións<br />
das serras da <strong>do</strong>rsal. A importancia climática, a meso e microescala, destas<br />
formacións topográficas consiste <strong>en</strong> que se convert<strong>en</strong> <strong>en</strong> áreas onde a radiación<br />
e as condicións térmicas difir<strong>en</strong> dunha vert<strong>en</strong>te a outra e, sobre to<strong>do</strong>, respecto<br />
<strong>do</strong> seu contorno próximo. Este particular comportam<strong>en</strong>to térmico, xunto coa<br />
oferta hídrica <strong>do</strong>s leitos, propicia f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os tales como as brisas de val. Estes<br />
fluxos de aire induci<strong>do</strong>s termicam<strong>en</strong>te son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os de alcance local, e a súa<br />
importancia dep<strong>en</strong>derá, nun principio, da forma <strong>do</strong>s vales –cerra<strong>do</strong>s ou abertos–,<br />
da estratificación térmica e, por suposto, das condicións atmosféricas reinantes.<br />
Porén, os f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os máis característicos destes esc<strong>en</strong>arios son, s<strong>en</strong><br />
dúbida, as inversións térmicas e as conseguintes néboas de estancam<strong>en</strong>to. Estas<br />
últimas son habituais no interior de <strong>Galicia</strong>, sobre to<strong>do</strong> can<strong>do</strong> as condicións<br />
atmosféricas propician a estabilidade e as perdas int<strong>en</strong>sas por irradiación nas longas<br />
noites de outono e inverno.<br />
38 O CLIMA DE GALICIA
3.4. As fosas tectónicas<br />
Outro <strong>do</strong>s elem<strong>en</strong>tos fundam<strong>en</strong>tais na configuración <strong>do</strong> relevo de <strong>Galicia</strong> é<br />
a pres<strong>en</strong>za dun conxunto de fosas tectónicas que se localizan tanto na costa como<br />
no interior. Cerca da costa <strong>en</strong>contramos un rosario de pequ<strong>en</strong>as depresións que<br />
se est<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, de norte a sur, <strong>en</strong>tre as proximidades de Carballo ata Tui. Trátase<br />
de fosas estreitas, de pequ<strong>en</strong>a ext<strong>en</strong>sión e que aparec<strong>en</strong> flanqueadas por abas empinadas.<br />
Destacan <strong>en</strong>tre elas as de Padrón, Caldas e Tui-Budiño. Tamén cerca<br />
da costa se <strong>en</strong>contran as depresións das Pontes e de Meirama, que teñ<strong>en</strong> unha<br />
dirección oeste-leste. Son, así mesmo, de pequ<strong>en</strong>o tamaño pero m<strong>en</strong>os cerradas.<br />
No <strong>en</strong>tanto, é no interior de <strong>Galicia</strong> onde as fosas tectónicas teñ<strong>en</strong> un maior<br />
des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to. Así, de norte a sur, <strong>en</strong>contramos a fosa da Terra Chá, a máis<br />
ext<strong>en</strong>sa de todas elas, que forma a cabeceira <strong>do</strong> Miño e que aparece flanqueada<br />
por un abano de serras como as <strong>do</strong> Xistral, A Loba, Montouto, Meira, etc. Máis<br />
ao sur, aparece a fosa de Lemos, máis afundida, difer<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te protexida,<br />
da<strong>do</strong> que conecta polo oeste coa serra de Faro, a través <strong>do</strong> profun<strong>do</strong> <strong>en</strong>caixam<strong>en</strong>to<br />
<strong>do</strong> Miño, polo sur co <strong>do</strong> Sil, que <strong>en</strong>laza co macizo de Manzaneda, m<strong>en</strong>tres<br />
que polo leste se levanta a serra <strong>do</strong> Courel. O <strong>en</strong>lace polo norte coa pequ<strong>en</strong>a<br />
fosa de Sarria é m<strong>en</strong>os níti<strong>do</strong>. E máis alá <strong>do</strong> Sil, o xogo tectónico de<br />
bloques xerou unha maior complexidade, dan<strong>do</strong> lugar a un conxunto de fosas<br />
como as de Maceda, A Limia e Monterrei, que <strong>en</strong>marcan polo oeste, sur e sueste<br />
o macizo de Manzaneda. A estas habería que <strong>en</strong>gadirlles a fosa <strong>do</strong> Bolo, a medio<br />
camiño <strong>en</strong>tre aquel e o macizo de Trevinca, a de Quiroga, ao sur <strong>do</strong> Courel,<br />
ou a de Valdeorras, <strong>en</strong>tre esta serra e Trevinca.<br />
Ao analizar as fosas tectónicas de <strong>Galicia</strong>, non se debe esquecer o feito de<br />
que, por un la<strong>do</strong>, constitú<strong>en</strong> segm<strong>en</strong>tos de territorio afundi<strong>do</strong> que aparec<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> maior ou m<strong>en</strong>or medida, flanquea<strong>do</strong>s por murallóns e, o que é destacable,<br />
que o <strong>en</strong>garzam<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre elas, as chairas e as serras se realiza por medio dun<br />
amplo abano de vales fluviais que, polo xeral, <strong>en</strong>tran e sa<strong>en</strong> <strong>en</strong>caixa<strong>do</strong>s. Así pois,<br />
este <strong>en</strong>cadeam<strong>en</strong>to de formas diversas vai explicar moitas das súas características<br />
climáticas.<br />
Deste xeito, as fosas costeiras ap<strong>en</strong>as mostran difer<strong>en</strong>zas climáticas importantes<br />
que as individualizan fronte ao seu contorno. Polo contrario, nas interiores,<br />
e de maneira especial as situadas no sueste, tanto o afastam<strong>en</strong>to respecto ao<br />
océano como a súa estruturación morfolóxica, establec<strong>en</strong> condicións climáticas<br />
máis marcadas que int<strong>en</strong>sifican <strong>en</strong> maior medida o marco xeral climático <strong>do</strong><br />
sector no que se inscrib<strong>en</strong>. Isto refírese a unha maior contin<strong>en</strong>talización, plasmada<br />
á súa vez nunha maior amplitude térmica, <strong>en</strong> frecu<strong>en</strong>tes f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os de<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 39
néboas deriva<strong>do</strong>s das fortes perdas por irradiación nocturna e na exist<strong>en</strong>cia duns<br />
volumes de precipitación s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te inferiores aos que se rexistran no seu<br />
contorno por mor da protección <strong>do</strong> seu perímetro eleva<strong>do</strong>. Exist<strong>en</strong>, porén, contrastes<br />
bioxeográficos <strong>en</strong>tre elas que hai que poñer <strong>en</strong> relación coas propiedades<br />
internas de cada fosa, <strong>en</strong>tre as que cómpre destacar as características das formacións<br />
superficiais (cobertura sedim<strong>en</strong>taria, solos, etc.), rede de dr<strong>en</strong>axe, p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te,<br />
etc. A isto haberá que <strong>en</strong>gadir as difer<strong>en</strong>zas impostas pola súa difer<strong>en</strong>te<br />
localización latitudinal, lonxitudinal e altitudinal.<br />
4. A expresión climática<br />
4.1. Situacións sinópticas e tipos de tempo<br />
A atmosfera, globalm<strong>en</strong>te considerada, non chega a pres<strong>en</strong>tar esta<strong>do</strong>s idénticos;<br />
non se dan dúas situacións meteorolóxicas exactam<strong>en</strong>te iguais, porque iso<br />
equivalería á aparición de periodicidades das que non hai evid<strong>en</strong>cia. Malia iso,<br />
can<strong>do</strong> se realiza un seguim<strong>en</strong>to da evolución <strong>do</strong> tempo atmosférico ao longo<br />
dun intervalo cronolóxico prolonga<strong>do</strong>, é posible distinguir certas analoxías. Estes<br />
feitos constitú<strong>en</strong> os indicios da exist<strong>en</strong>cia, no continuo devir da dinámica atmosférica,<br />
de certas repeticións ou t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias. Disto derívase unha primeira conclusión<br />
importante: o tempo non é absolutam<strong>en</strong>te arrítmico. Non obstante, esta<br />
constatación non diminúe o grao de dificultade que <strong>en</strong>traña o seu estu<strong>do</strong>.<br />
Para poder superar estas limitacións, o coñecem<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico vese obriga<strong>do</strong><br />
a des<strong>en</strong>volver un proceso de abstracción capaz de desvelar as t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />
que se albiscan na inm<strong>en</strong>sa <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> tempo atmosférico e das súas magnitudes:<br />
temperatura, precipitación, presión, etc. Estas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias son precisam<strong>en</strong>te<br />
as responsables últimas <strong>do</strong> forte control que as condicións atmosféricas<br />
exerc<strong>en</strong> sobre o resto <strong>do</strong>s procesos naturais –morfox<strong>en</strong>éticos, edáficos, biolóxicos,<br />
etc.–. O concepto de <strong>clima</strong> nace, precisam<strong>en</strong>te, deste esforzo de infer<strong>en</strong>cia<br />
<strong>do</strong>s efectos espazo-temporais que caracterizan a evolución da atmosfera.<br />
Ent<strong>en</strong>demos por situación sinóptica calquera configuración isobárica referida<br />
a un espazo concreto e a unhas horas precisas. Estas distribucións <strong>do</strong> campo<br />
de presión pod<strong>en</strong> someterse a un rigoroso exame comparativo co obxecto de fixar<br />
un número limita<strong>do</strong> de situacións modelo, se b<strong>en</strong> é certo que a interpretación<br />
da cartografía e de imaxes de s<strong>en</strong>sores remotos pres<strong>en</strong>ta serias dificultades, xa<br />
que non exist<strong>en</strong>, como diciamos, dúas situacións idénticas. O termo temperie<br />
empregarémolo para referirnos aos efectos deriva<strong>do</strong>s da combinación <strong>do</strong>s valo-<br />
40 O CLIMA DE GALICIA
es que toman os distintos elem<strong>en</strong>tos meteorolóxicos baixo unha determinada<br />
situación sinóptica. Como pode deducirse, can<strong>do</strong> refer<strong>en</strong>ciamos espacialm<strong>en</strong>te<br />
tales efectos, <strong>en</strong>contrámonos con situacións sinópticas que xeran ambi<strong>en</strong>tes pareci<strong>do</strong>s<br />
sobre a totalidade <strong>do</strong> territorio galego e outras que ofrec<strong>en</strong> facies subrexionais.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, chegamos ao concepto de tipo de tempo, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>do</strong> <strong>en</strong><br />
palabras da OMM como «distribución particular <strong>do</strong>s sistemas de presión e das<br />
masas de aire sobre unha rexión xeográfica especificada, asocia<strong>do</strong>s con típicas<br />
características xerais <strong>do</strong> tempo».<br />
Hai que insistir, desde postula<strong>do</strong>s sistémicos, na complexidade das variables<br />
que interactúan na caracterización final dun determina<strong>do</strong> tipo de tempo. A<br />
expresión final <strong>do</strong> tempo, é dicir, <strong>do</strong>s seus efectos medibles ou, se se quere, da<br />
temperie da que día a día gozamos ou padecemos, é o asombroso resulta<strong>do</strong> de<br />
numerosas interaccións <strong>en</strong>tre elem<strong>en</strong>tos que non só pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong> ao <strong>do</strong>minio<br />
atmosférico, s<strong>en</strong>ón tamén á hidrosfera, á litosfera, á biosfera, etc. Neste s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>,<br />
<strong>Galicia</strong> eríxese nun bo exemplo das interaccións de variables pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tes a distintos<br />
subsistemas. Baste citar, a mo<strong>do</strong> de mostra, o control que as alambicadas<br />
formas <strong>do</strong> relevo galego exerc<strong>en</strong> sobre as distintas manifestacións meteorolóxicas,<br />
<strong>en</strong> especial a precipitación.<br />
A nosa localización latitudinal convért<strong>en</strong>os <strong>en</strong> testemuña de excepción <strong>do</strong><br />
transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tal proceso de reequilibrio <strong>en</strong>erxético, hídrico e dinámico que t<strong>en</strong><br />
lugar <strong>en</strong>tre a zona intertropical e as latitudes boreais. Un proceso que se resolve<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, a través da trasfega de masas de aire e da dinámica oceánica.<br />
Por esta razón, o noso esc<strong>en</strong>ario sinóptico vese perturba<strong>do</strong> constantem<strong>en</strong>te<br />
por un varia<strong>do</strong> conxunto de situacións sinópticas que facilitan o tránsito sobre<br />
as nosas costas de masas de aire de diversa proced<strong>en</strong>cia. Este feito outórgalle<br />
unha extraordinaria complexidade á dinámica atmosférica rexional, así como ás<br />
manifestacións derivadas delas. En termos x<strong>en</strong>éricos, as masas de aire que nos<br />
visitan asócianse, de maneira implícita, coa dirección con que chegan ata <strong>Galicia</strong>.<br />
Así, as situacións advectivas de compoñ<strong>en</strong>te norte, tanto ciclónicas como<br />
anticiclónicas, quedan asociadas á masa de aire ártico marítimo (Am); as situacións<br />
advectivas <strong>do</strong> noroeste, ao aire polar marítimo (Pm); as situacións advectivas<br />
<strong>do</strong> su<strong>do</strong>este, ao aire tropical marítimo (Tm), e as situacións advectivas <strong>do</strong><br />
leste e <strong>do</strong> nordeste asócianse ao aire polar e ártico contin<strong>en</strong>tal (Ac-Pc).<br />
Por outra parte, a chegada das masas de aire pode producirse de forma<br />
directa desde a rexión fonte ata a p<strong>en</strong>ínsula ou, polo contrario, efectuar un<br />
prolonga<strong>do</strong> e sinuoso percorri<strong>do</strong> que facilite unha acusada des<strong>natural</strong>ización<br />
destas. No primeiro caso, falamos de advección directa e no segun<strong>do</strong>, de subdireccionalidade<br />
na advección. É posible, igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>contrarnos con disposi-<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 41
tivos <strong>do</strong> campo bárico nos que non se aprecia unha <strong>en</strong>trada nidia –advección–<br />
de fluxo sobre a p<strong>en</strong>ínsula (situacións non advectivas).<br />
A estreita relación <strong>en</strong>tre a maior parte <strong>do</strong>s f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os meteorolóxicos e estes<br />
procesos de readaptación <strong>en</strong>erxética a nivel hemisférico permít<strong>en</strong>os establecer<br />
un primeiro criterio básico de cara a unha posible clasificación de situacións.<br />
Referímonos á disposición circulatoria nos niveis altos da troposfera: zonal, meridiana<br />
ou de bloqueo. A través dela podemos distinguir grandes composicións:<br />
❚ Dorsais anticiclónicas relacionadas coa expansión das masas de aire subtropicais.<br />
Con elas asócianse os desprazam<strong>en</strong>tos set<strong>en</strong>trionais das masas de<br />
aire subtropical.<br />
❚ Valgadas: co eixe situa<strong>do</strong> <strong>en</strong> diversas posicións respecto de <strong>Galicia</strong>, asociadas<br />
á chegada de masas de aire polar e ártico, no seo das cales pod<strong>en</strong><br />
xestarse, á súa vez, depresións frías que permit<strong>en</strong> o aum<strong>en</strong>to da baroclinia<br />
atmosférica.<br />
❚ Circulacións zonais-subzonais de compoñ<strong>en</strong>te cuasi-paralela, que atra<strong>en</strong><br />
masas de aire marítimas de distinta orixe (polar ou subtropical), sometidas a<br />
int<strong>en</strong>sos procesos de des<strong>natural</strong>ización.<br />
A continuación resulta obriga<strong>do</strong> considerar o carácter ciclónico ou anticiclónico<br />
das situacións. Para isto é imprescindible analizar o tipo de circulación<br />
na alta troposfera, así como as características termodinámicas das masas de aire<br />
asociadas. As situacións ciclónicas son aquelas que propician inestabilidade, é<br />
dicir, os movem<strong>en</strong>tos verticais tanto para o aire húmi<strong>do</strong> como para o aire seco.<br />
Pola súa parte, to<strong>do</strong>s os dispositivos que induc<strong>en</strong> a un esta<strong>do</strong> propicio para o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
de estabilidade atmosférica ao longo <strong>do</strong>s distintos niveis troposféricos<br />
serán clasifica<strong>do</strong>s como anticiclónicos.<br />
Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, esta distinción peca tamén de certo grao de x<strong>en</strong>eralización,<br />
xa que baixo situacións cualificables de anticiclónicas é posible rexistrar, por<br />
exemplo, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os de precipitación. En calquera caso, a caracterización<br />
última das variadas situacións ciclónicas e anticiclónicas virá determinada, <strong>en</strong><br />
primeiro lugar, pola estación astronómica.<br />
Situacións des<strong>en</strong>cadea<strong>do</strong>ras de chuvias x<strong>en</strong>eralizadas sobre<br />
o territorio galego<br />
Durante o solsticio de inverno, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, prodúcese un increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>do</strong> índice zonal hemisférico e a expansión <strong>do</strong> vórtice circumpolar. Unha situación<br />
que corresponde cun <strong>do</strong>s extremos <strong>do</strong> patrón de <strong>variabilidade</strong> da oscilación<br />
42 O CLIMA DE GALICIA
ártica. Isto facilita o paso de frontes asociadas ás perturbacións atlánticas. O<br />
conxunto atlántico convértese nun ext<strong>en</strong>so ámbito depresionario cunha nidia<br />
circulación de poñ<strong>en</strong>te con ondulacións de amplo radio. En superficie o feixe<br />
isobárico aparece igualm<strong>en</strong>te disposto <strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> oeste-leste. Esta advección<br />
permite a chegada de sucesivas frontes xestadas no seo de depresións claram<strong>en</strong>te<br />
definidas situadas arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> paralelo 50º N. Estas borrascas atlánticas discorr<strong>en</strong>,<br />
habitualm<strong>en</strong>te, ao norte das nosas latitudes, co que as súas frontes varr<strong>en</strong> o noso<br />
litoral só a través <strong>do</strong>s seus extremos. Este afastam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> c<strong>en</strong>tro da perturbación<br />
provoca un amplo ángulo de xiro das colas das citadas frontes –na súa maioría<br />
de carácter frío–, polo que irromp<strong>en</strong> na p<strong>en</strong>ínsula a través das costas galegas, as<br />
cales se convert<strong>en</strong> así nas primeiras terras <strong>en</strong> soportar os seus efectos. Noutras<br />
ocasións, o esc<strong>en</strong>ario sinóptico pres<strong>en</strong>ta unha procesión de borrascas que no<br />
seu tránsito afectan de cheo a <strong>Galicia</strong>, a través de frontes cálidas e frías <strong>en</strong>cadeadas.<br />
Estes particulares dispositivos ciclónicos son responsables <strong>do</strong>s máis importantes<br />
episodios de precipitación sobre <strong>Galicia</strong>. Constitú<strong>en</strong> situacións tipicam<strong>en</strong>te<br />
invernais e outonais, rexistrán<strong>do</strong>se as maiores frecu<strong>en</strong>cias de configuración<br />
<strong>en</strong>tre os meses de novembro a febreiro (67%). Atmosfericam<strong>en</strong>te maniféstanse<br />
por medio dunha alta nubosidade, pre<strong>do</strong>minantem<strong>en</strong>te baixa e uns exiguos<br />
índices de insolación. A totalidade <strong>do</strong> territorio galego recibe abundantes precipitacións<br />
<strong>en</strong> intervalos de tempo que non superan as sete horas, dada a velocidade<br />
de tránsito das frontes (frías nun 70%). Tamén están caracterizadas polas<br />
súas escasas amplitudes térmicas e uns valores medios, polo xeral, modera<strong>do</strong>s<br />
para a estación <strong>en</strong> que se produc<strong>en</strong>. Os v<strong>en</strong>tos, de clara compoñ<strong>en</strong>te atlántica,<br />
pres<strong>en</strong>tan rachas atemporaladas, sobre to<strong>do</strong> na costa.<br />
Instalación de valgadas sobre o noso territorio. Situacións de alta<br />
capacidade pluviométrica<br />
Xunto ás situacións advectivas descritas, existe to<strong>do</strong> un amplo conxunto de<br />
configuracións de alta capacidade pluviométrica que se clasifican d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong><br />
modelo de valgadas baixo circulacións subzonais de baixo índice ou meridianas.<br />
As súas localizacións, diversas respecto a <strong>Galicia</strong>, condicionan a natureza e a<br />
compoñ<strong>en</strong>te das masas de aire que mobilizan.<br />
O exemplo selecciona<strong>do</strong>, acaeci<strong>do</strong> o 5 de xaneiro de 1988, corresponde a<br />
un sistema depresionario xesta<strong>do</strong> na cara ori<strong>en</strong>tal dun val bárico de gran amplitude.<br />
O ramal asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te da valgada –con alta actividade ciclox<strong>en</strong>ética– arrastra<br />
un fluxo <strong>do</strong> terceiro cuadrante sobre as nosas costas. En superficie, rexístrase<br />
a pres<strong>en</strong>za dunha depresión que abarca boa parte <strong>do</strong> Atlántico nor<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tal. Nes-<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 43
1000<br />
980<br />
9 8 8<br />
1004<br />
992<br />
996<br />
1 0 0 8<br />
Análise <strong>en</strong> superficie<br />
(milibares)<br />
a 12 h (TMG)<br />
Día: 05/01/1988<br />
1024<br />
Topografía da superficie<br />
de 500 hPa (metros)<br />
a 12 h (TMG)<br />
Día: 05/01/1988<br />
1024<br />
992<br />
996<br />
1000<br />
1004<br />
1008<br />
1012<br />
1016<br />
1020<br />
564 0<br />
57 00<br />
5340<br />
5 4 00<br />
552 0<br />
558 0<br />
5 2 8 0<br />
5 4 6 0<br />
5220<br />
992<br />
5 1 6 0<br />
988<br />
1024<br />
1 0 2 4<br />
1024<br />
44 O CLIMA DE GALICIA<br />
5220<br />
57 6 0<br />
582 0<br />
996<br />
[Figura 1.6]<br />
5/01/1998: Exemplo<br />
de vagoada, situación<br />
ciclónica <strong>do</strong> suroeste<br />
(codificada: CSW) de<br />
alta capacidade<br />
pluviométrica<br />
(altura+superficie)
tas situacións, de debuxo bastante variable, a<strong>do</strong>itan individualizarse baixas profundas<br />
c<strong>en</strong>tradas ao oeste <strong>do</strong> meridiano 10º W e núcleos secundarios de baixas<br />
presións fronte ás costas de <strong>Galicia</strong> [figura 1.6].<br />
En ocasións, estes últimos pod<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> forma dunha clara depresión<br />
cerrada, moi profunda e <strong>do</strong>tada ademais dunha elevada mobilidade, capaz<br />
de aproveitar posibles corre<strong>do</strong>res isobáricos cara ao golfo de Biscaia. En tal caso,<br />
o seu desprazam<strong>en</strong>to sobre <strong>Galicia</strong> provoca súbitas caídas de presión, rachas de<br />
v<strong>en</strong>to que pod<strong>en</strong> superar os 90 km/h e fortes chuvias. A disposición das isóbaras<br />
delata un int<strong>en</strong>so gradi<strong>en</strong>te que se deixa s<strong>en</strong>tir nos anemómetros costeiros. As<br />
frontes b<strong>en</strong> definidas, con abundante nubes, posú<strong>en</strong> un eleva<strong>do</strong> pot<strong>en</strong>cial pluviométrico,<br />
xa que a masa polar marítima é altam<strong>en</strong>te inestable a tales latitudes.<br />
O repartim<strong>en</strong>to espacial das precipitacións queda modula<strong>do</strong> polas formas topográficas,<br />
provocan<strong>do</strong> rexistros eleva<strong>do</strong>s nas vert<strong>en</strong>tes a barlov<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s relevos das<br />
Rías Baixas e da <strong>do</strong>rsal galega.<br />
No caso <strong>do</strong> 2 de abril de 1987 <strong>en</strong>frontámonos a un exemplo de situación<br />
ciclónica de compoñ<strong>en</strong>te noroeste. De novo, seguimos baixo un modelo circulatorio<br />
subzonal ou meridiano e cunha figura xa coñecida: a valgada. Pero, neste<br />
caso, a súa localización permite a advección <strong>do</strong> cuarto cuadrante. Nestas situacións<br />
aparece perfilada unha <strong>do</strong>rsal anticiclónica e unha valgada sobre a fachada<br />
occid<strong>en</strong>tal que establece un fluxo de compoñ<strong>en</strong>te nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal sobre <strong>Galicia</strong>.<br />
A <strong>do</strong>rsal atlántica pode pres<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> certas ocasións unha lonxitude de onda<br />
tan grande que o réxime circulatorio podería ser cualifica<strong>do</strong> de zonal. Nestes<br />
casos, <strong>en</strong> que a disposición meridiana se esvaece, as depresións vinculadas á valgada<br />
maniféstanse especialm<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sas. En resumo, as perturbacións <strong>do</strong> noroeste<br />
aparec<strong>en</strong> ligadas ao paso sobre o Cantábrico de columnas depresionarias<br />
asociadas a coadas frías de gran radio. Resulta oportuno m<strong>en</strong>cionar a maior agresividade<br />
<strong>do</strong> aire polar que nos chega proced<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Canadá tras pasar por Terranova<br />
ou bordean<strong>do</strong> Gr<strong>en</strong>landia [figura 1.7].<br />
A incursión destas configuracións queda debuxada por unha nítida fronte<br />
fría que forma parte dunha depresión dinámica c<strong>en</strong>trada b<strong>en</strong> no sector compr<strong>en</strong>di<strong>do</strong><br />
<strong>en</strong>tre Islandia, Irlanda e canle da Mancha, b<strong>en</strong> no Mediterráneo occid<strong>en</strong>tal.<br />
Esta segunda localización resulta relativam<strong>en</strong>te frecu<strong>en</strong>te nos meses de<br />
outono-inverno, grazas ás favorables condicións para a cicloxénese. As temperaturas<br />
son máis baixas que nas outras situacións ciclónicas de compoñ<strong>en</strong>te oeste.<br />
As precipitacións teñ<strong>en</strong> carácter de chuvascos de certa int<strong>en</strong>sidade, acompaña<strong>do</strong>s<br />
de v<strong>en</strong>tos fortes e rachea<strong>do</strong>s. A chegada deste aire frío inestable pode orixinar<br />
precipitacións de neve <strong>en</strong> cotas arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s 800-1000 m. Ceos cubertos e<br />
uns baixos índices de insolación caracterizan un tipo de tempo moi inestable.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 45
1012<br />
1016<br />
Análise <strong>en</strong> superficie<br />
(milibares)<br />
a 12 h (TMG)<br />
Día: 02/04/1987<br />
5 7 0 0<br />
5 7 6 0<br />
5820<br />
Topografía da superficie<br />
de 500 hPa (metros)<br />
a 12 h (TMG)<br />
Día: 02/04/1987<br />
1028<br />
1032<br />
1028<br />
1024<br />
5760<br />
1020<br />
5700<br />
1016<br />
5 6 4 0<br />
5 5 8 0<br />
1012<br />
5340<br />
5 5 2 0<br />
5 2 2 0<br />
9 8 4 1004<br />
988<br />
1000<br />
1004<br />
5 2 8 0<br />
5400<br />
5460<br />
46 O CLIMA DE GALICIA<br />
992<br />
996<br />
1008<br />
5400<br />
5520<br />
5460<br />
1020 1024<br />
1012<br />
1008<br />
5580<br />
1028<br />
1016<br />
[Figura 1.7]<br />
2/04/1987: Exemplo<br />
de situación ciclónica<br />
de compoñ<strong>en</strong>te<br />
noroeste CNW<br />
(altura + superficie)
Situacións ciclónicas c<strong>en</strong>tradas (depresións frías) e embolsam<strong>en</strong>to frío (gota)<br />
<strong>en</strong> altura<br />
Depresións frías c<strong>en</strong>tradas. Existe un varia<strong>do</strong> repertorio de situacións inestables<br />
caracterizadas pola pres<strong>en</strong>za de baixas presións de pequ<strong>en</strong>o radio que afectan<br />
a unha superficie máis reducida que nos casos ciclónicos anteriores. Ademais,<br />
as masas de aire que <strong>en</strong>tran <strong>en</strong> xogo proced<strong>en</strong> de áreas próximas. É dicir, non se<br />
produce unha chegada de masas alóctonas á nosa rexión. Trátase de depresións<br />
frías c<strong>en</strong>tradas sobre o noroeste p<strong>en</strong>insular que a<strong>do</strong>itan estar asociadas <strong>en</strong><br />
altura a valgadas de pequ<strong>en</strong>o radio e, mesmo, a embolsam<strong>en</strong>tos fríos despr<strong>en</strong>di<strong>do</strong>s<br />
da corr<strong>en</strong>te zonal. O exemplo selecciona<strong>do</strong> corresponde ao 29 de xullo de<br />
1991; reflicte unha depresión non excesivam<strong>en</strong>te profunda (1000 hPa) moi cerca<br />
da costa nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal, cun sistema frontal ocluí<strong>do</strong>. Encóntrase flanqueada por<br />
<strong>do</strong>us c<strong>en</strong>tros de altas presións, un sobre o Atlántico e outro sobre o mar <strong>do</strong> Norte.<br />
Esta borrasca inter-anticiclónica é o reflexo <strong>en</strong> superficie dun embolsam<strong>en</strong>to frío<br />
a baixa latitude, nitidam<strong>en</strong>te debuxa<strong>do</strong> na topografía <strong>do</strong>s 500 hPa que nesta época<br />
<strong>do</strong> ano inestabiliza de forma notable a atmosfera [figura 1.8].<br />
Embolsam<strong>en</strong>tos fríos. O f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong> coa suxestiva expresión de<br />
gota fría suscitou unha abundante literatura ci<strong>en</strong>tífica, non só polos seus efectos,<br />
s<strong>en</strong>ón tamén pola súa caracterización, <strong>en</strong> especial no refer<strong>en</strong>te á súa distinción<br />
respecto <strong>do</strong>utros dispositivos báricos. O seu trazo difer<strong>en</strong>cia<strong>do</strong>r consiste no feito de<br />
que o embolsam<strong>en</strong>to frío só aparecerá nitidam<strong>en</strong>te reflecti<strong>do</strong> nos niveis altos,<br />
m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> superficie o panorama pode ofrecer varia<strong>do</strong>s aspectos. A gota é,<br />
pola súa orixe e natureza, un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o extremadam<strong>en</strong>te irregular, aínda que<br />
exist<strong>en</strong> certas épocas <strong>do</strong> ano favorables á súa formación, así como lugares nos<br />
que o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o a<strong>do</strong>ita ter maior incid<strong>en</strong>cia. A orixe principal das gotas frías que<br />
afectan á p<strong>en</strong>ínsula reside no estrangulam<strong>en</strong>to dunha valgada ou meandro frío da<br />
corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> oeste da alta troposfera, que illa aire frío proced<strong>en</strong>te das latitudes<br />
set<strong>en</strong>trionais no seo <strong>do</strong> aire máis cáli<strong>do</strong> meridional. O panorama que se debuxa<br />
na cartografía <strong>do</strong> campo de presión <strong>en</strong> superficie a<strong>do</strong>ita pres<strong>en</strong>tar variadas formulacións,<br />
aínda que todas elas teñ<strong>en</strong> o d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong>r común da escasa definición<br />
das formas e a falta de organización. No caso selecciona<strong>do</strong>, correspond<strong>en</strong>te ao 23<br />
de agosto de 1990, pode apreciarse na topografía da superficie <strong>do</strong>s 500 hPa un<br />
embolsam<strong>en</strong>to frío (isoterma de -12 ºC) despr<strong>en</strong>di<strong>do</strong> <strong>do</strong> eixe da corr<strong>en</strong>te con circulación<br />
ciclónica. O campo isobárico superficial aparece <strong>do</strong>mina<strong>do</strong> polas altas<br />
presións, con pequ<strong>en</strong>os núcleos de baixas relativas individualizadas <strong>en</strong> distintos<br />
puntos da p<strong>en</strong>ínsula. Especialm<strong>en</strong>te, no interior de <strong>Galicia</strong> rexistráronse chuvias<br />
illadas <strong>en</strong> forma de chuvascos e f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os torm<strong>en</strong>tosos [figura 1.9].<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 47
Análise <strong>en</strong> superficie<br />
(milibares)<br />
a 12 h (TMG)<br />
Día: 29/07/1991<br />
Topografía da superficie<br />
de 500 hPa (metros)<br />
a 12 h (TMG)<br />
Día: 29/07/1991<br />
1 0 2 4<br />
5880<br />
1 0 0 0<br />
1 0 0 8 1004<br />
5520<br />
5820<br />
1020<br />
1 0 1 2<br />
5700<br />
5760<br />
1016<br />
5580<br />
5640<br />
1012<br />
5580<br />
1008<br />
1004<br />
100 4<br />
5940<br />
48 O CLIMA DE GALICIA<br />
1012<br />
1 0 0 8<br />
1 0 2 4<br />
1016<br />
1016<br />
5820<br />
5760<br />
5700<br />
[Figura 1.8]<br />
29/07/1991: Exemplo<br />
de depresión fría<br />
c<strong>en</strong>trada sobre as<br />
nosas latitudes
[Figura 1.9]<br />
23/08/1990: Exemplo<br />
de embolsam<strong>en</strong>to frío<br />
<strong>en</strong> altura (DINA)<br />
1020<br />
Análise <strong>en</strong> superficie<br />
(milibares)<br />
a 12 h (TMG)<br />
23/08/1990<br />
Topografía da superficie<br />
de 500 hPa (metros)<br />
a 12 h (TGM)<br />
23/08/1990<br />
1012<br />
1016<br />
1024<br />
1004<br />
1008<br />
5880<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 49<br />
5460<br />
5520<br />
5580<br />
5640<br />
5700<br />
5760<br />
5820<br />
1 0 2 0<br />
1016<br />
1020<br />
5820<br />
1 0 1 2<br />
1016<br />
5940<br />
1012<br />
1 0 2 4<br />
1008<br />
1 0 1 2
F<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os torm<strong>en</strong>tosos<br />
O día 8 de xuño de 1993 unha baixa de orixe térmica aparece c<strong>en</strong>trada sobre<br />
o terzo norte p<strong>en</strong>insular, m<strong>en</strong>tres que na topografía de 500 hPa se debuxa unha<br />
valgada pouco profunda. Estamos ante unha típica situación propicia para o<br />
des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de actividade torm<strong>en</strong>tosa a partir de procesos termoconvectivos,<br />
favoreci<strong>do</strong>s pola inestabilidade dinámica de niveis altos. Baixo tales circunstancias<br />
foise xestan<strong>do</strong> unha liña de núcleos torm<strong>en</strong>tosos que p<strong>en</strong>etrou polo leste<br />
de <strong>Galicia</strong>, provocan<strong>do</strong> precipitacións nas provincias de Lugo e Our<strong>en</strong>se. A actividade<br />
torm<strong>en</strong>tosa tivo especial protagonismo nas áreas de montaña su<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tais<br />
e nas serras c<strong>en</strong>trooccid<strong>en</strong>tais. A sotav<strong>en</strong>to deses conxuntos ap<strong>en</strong>as se<br />
recolleron precipitacións. Esta situación demostra novam<strong>en</strong>te o papel modula<strong>do</strong>r<br />
<strong>do</strong> relevo no repartim<strong>en</strong>to da chuvia [figura 1.10].<br />
Situacións de estabilidade durante o perío<strong>do</strong> de chuvias<br />
Na p<strong>en</strong>ínsula ibérica, o verán é a estación <strong>en</strong> que os anticiclóns son os principais<br />
protagonistas da dinámica atmosférica, destacan<strong>do</strong> o anticiclón subtropical<br />
<strong>do</strong>s Azores. É o responsable da aus<strong>en</strong>cia de chuvias <strong>en</strong> practicam<strong>en</strong>te to<strong>do</strong><br />
o territorio p<strong>en</strong>insular, se b<strong>en</strong> os perío<strong>do</strong>s anticiclónicos de longa duración non<br />
son un feito exclusivo <strong>do</strong> estío. Durante os meses de decembro-xaneiro, os observatorios<br />
galegos rexistran, con certa frecu<strong>en</strong>cia, un máximo de presión anual.<br />
Os mecanismos sinópticos responsables de tales condicións son varia<strong>do</strong>s: a localización<br />
<strong>do</strong> anticiclón <strong>do</strong>s Azores nunha posición latitudinal anormalm<strong>en</strong>te elevada,<br />
o paso de anticiclóns polares atlánticos de fin de familia e a expansión <strong>do</strong><br />
anticiclón c<strong>en</strong>troeuropeo. Can<strong>do</strong> se produce unha frecu<strong>en</strong>cia anormalm<strong>en</strong>te<br />
alta de situacións de abrigo aerolóxico sobre as nosas latitudes, os volumes de<br />
precipitación resént<strong>en</strong>se e, sobre to<strong>do</strong>, provocan unha desorganización <strong>do</strong><br />
réxime anual de chuvias. É dicir, nestes anos secos, a distribución das precipitacións<br />
faise máis imprevisible e o máximo anual pode ofrecer diversas e anómalas<br />
localizacións. Ademais, se a duración destes episodios de seca invernal é<br />
prolongada, pód<strong>en</strong>se derivar serias repercusións ecolóxicas e económicas.<br />
Resulta moi complica<strong>do</strong> alcanzar unha tipoloxía manexable de situacións<br />
anticiclónicas nun esc<strong>en</strong>ario tan complexo dinamicam<strong>en</strong>te como o noso. Unhas<br />
dificultades que se increm<strong>en</strong>tan nas estacións intermedias –primavera e outono–<br />
debi<strong>do</strong> aos cambiantes equilibrios termodinámicos que teñ<strong>en</strong> lugar nestes perío<strong>do</strong>s<br />
<strong>do</strong> ano.<br />
De maneira x<strong>en</strong>érica, pódese afirmar que exist<strong>en</strong> dúas grandes clases de anticiclóns,<br />
os cáli<strong>do</strong>s e os fríos. Os primeiros xéstanse no seo dunha troposfera cálida<br />
50 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.10]<br />
08/06/1993: Exemplo<br />
de actividade trebo<strong>en</strong>ta<br />
<strong>en</strong> época estival<br />
1 0 0 4<br />
1 0 0 8<br />
1012<br />
1016<br />
5 5 2 0<br />
5 5 8 0<br />
1 0 2 0<br />
1 0 2 4<br />
Análise <strong>en</strong> superficie<br />
(milibares)<br />
a 12 h (TMG)<br />
08/06/1993<br />
5880<br />
Topografía da superficie<br />
de 500 hPa (metros)<br />
a 12 h (TMG)<br />
08/06/1993<br />
1020<br />
5820<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 51<br />
1016<br />
5 5 8 0<br />
5 7 6 0<br />
1020<br />
5520<br />
5640<br />
5700<br />
996<br />
1000<br />
1004<br />
1 0 0 8<br />
1 0 1 2<br />
5460<br />
1 0 1 2<br />
1012<br />
1 0 0 8<br />
1012<br />
588 0<br />
1012<br />
5400<br />
5520<br />
1008<br />
5 4 6 0
cunha tropopausa elevada, s<strong>en</strong> prexuízo de que se declare unha inversión térmica<br />
<strong>en</strong> superficie. A maior parte <strong>do</strong>s anticiclóns cáli<strong>do</strong>s prodúc<strong>en</strong>se <strong>en</strong> latitudes<br />
subtropicais, aínda que pod<strong>en</strong> aparecer tamén <strong>en</strong> latitudes máis altas. O caso<br />
prototípico é o anticiclón <strong>do</strong>s Azores.<br />
O anticiclón frío, polo contrario, t<strong>en</strong> unha atmosfera baroclina relativam<strong>en</strong>te<br />
fría e escaso grosor. Fórmase a miú<strong>do</strong> <strong>en</strong> aire frío, detrás dunha baixa, e t<strong>en</strong>de<br />
a ser máis móbil que o cáli<strong>do</strong>. No inverno, a persist<strong>en</strong>cia dun arrefriam<strong>en</strong>to por<br />
irradiación sobre os contin<strong>en</strong>tes propicia o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de anticiclóns fríos<br />
de carácter estacionario, aínda que sempre <strong>do</strong>ta<strong>do</strong>s dunha apreciable mobilidade.<br />
En <strong>Galicia</strong>, estas situacións favorec<strong>en</strong> o x<strong>en</strong>uíno f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o das néboas, cuxo<br />
repartim<strong>en</strong>to espacial vén dita<strong>do</strong> pola topografía, de maneira que as zonas deprimidas<br />
e, por suposto, os vales fluviais coñec<strong>en</strong> a pres<strong>en</strong>za deste f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o meteorolóxico.<br />
Ademais, as temperaturas mínimas experim<strong>en</strong>tan notables desc<strong>en</strong>sos,<br />
favorec<strong>en</strong><strong>do</strong> o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de xeadas.<br />
Irrupcións de aire polar contin<strong>en</strong>tal: as ondas de frío<br />
As ondas de frío que afectan a <strong>Galicia</strong> asócianse a dispositivos circulatorios<br />
singulares, tanto pola súa escasa frecu<strong>en</strong>cia como polas consecu<strong>en</strong>cias atmosféricas<br />
que orixinan. Estas situacións sinópticas propician a chegada de afastadas<br />
masas de aire que provocan caídas significativas <strong>do</strong> mercurio, así como precipitacións<br />
nivosas na maioría <strong>do</strong>s conxuntos montañosos galegos. A mo<strong>do</strong> de exemplo,<br />
podemos analizar a situación acaecida na primeira quinc<strong>en</strong>a <strong>do</strong> mes de<br />
decembro de 1990. Nos mapas correspond<strong>en</strong>tes ao día 6 <strong>do</strong> cita<strong>do</strong> mes, obsérvase<br />
<strong>en</strong> superficie un anticiclón c<strong>en</strong>tra<strong>do</strong> ao sur das illas británicas, con 1032<br />
hPa no seu c<strong>en</strong>tro, canalizan<strong>do</strong> polo seu flanco ori<strong>en</strong>tal aire polar que varre a<br />
p<strong>en</strong>ínsula con compoñ<strong>en</strong>te leste-nordeste e que se despraza cara a unha borrasca<br />
situada no Mediterráneo occid<strong>en</strong>tal –asociada <strong>en</strong> altura a unha valgada de evolución<br />
retrógrada–.<br />
Dous días máis tarde –8 de decembro–, o dispositivo circulatorio evolucionou<br />
cara a unha composición sinóptica que permitiu que o anticiclón atlántico se<br />
est<strong>en</strong>dese ata as frías terras de Islandia. A ambos os costa<strong>do</strong>s desta <strong>do</strong>rsal anticiclónica<br />
localizábanse cadansúas valgadas. A correspond<strong>en</strong>te á cara ori<strong>en</strong>tal <strong>do</strong><br />
anticiclón facilitaba unha clara advección boreal sobre as nosas latitudes. As isóbaras<br />
da cartografía de superficie aparec<strong>en</strong> comprimidas <strong>en</strong>tre ambas as figuras,<br />
debuxan<strong>do</strong> un níti<strong>do</strong> corre<strong>do</strong>r isobárico <strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> norte-sur. Este corre<strong>do</strong>r permite<br />
a chegada da xélida masa de aire ártica que causa unha súbita caída das temperaturas<br />
e a aparición de neve nos cumios das serras galegas [figura 1.11].<br />
52 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.11]<br />
8/12/1990: Exemplo<br />
de irrupción de aire<br />
polar: ola de frío<br />
1028<br />
1012<br />
1032<br />
1008<br />
Análise <strong>en</strong> superficie<br />
(milibares)<br />
a 12 h (TMG)<br />
08/12/1990<br />
Topografía da superficie<br />
de 500 hPa (metros)<br />
a 12 h (TGM)<br />
08/12/1990<br />
1016<br />
5580<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 53<br />
1 0 3 6<br />
1040<br />
1 0 3 2<br />
1 02 8<br />
1024<br />
1020<br />
5760<br />
1016<br />
5700<br />
5640<br />
5 4 0 0<br />
5 4 6 0<br />
5 5 2 0<br />
5580<br />
5 3 4 0<br />
5 2 2 0<br />
5 2 8 0<br />
1 0 0 0<br />
992<br />
996<br />
1008<br />
1012<br />
1016<br />
1004<br />
1020<br />
1016<br />
1020<br />
1020<br />
1020
Situacións de verán<br />
Acabamos este breve repaso ás situacións sinópticas no verán. As temperaturas<br />
elevadas son a nota máis destacable da temperie p<strong>en</strong>insular, incluín<strong>do</strong> boa<br />
parte <strong>do</strong> territorio galego, que non escapa aos rigores propios <strong>do</strong> estío. Neste<br />
perío<strong>do</strong> <strong>do</strong> ano, a dinámica atmosférica t<strong>en</strong>de a estabilizarse grazas ao protagonismo<br />
estelar <strong>do</strong> anticiclón subtropical <strong>do</strong>s Azores. Esta célula de altas presións<br />
alcanza a súa localización máis set<strong>en</strong>trional, que lle permite bloquear a <strong>en</strong>trada<br />
de borrascas atlánticas.<br />
Tipos de tempo<br />
A acción sinérxica derivada da dinámica atmosférica e <strong>do</strong>s factores xeográficos<br />
xera unha expresión climática difer<strong>en</strong>ciada sobre o territorio galego a escalas<br />
xeográficas de detalle. Baixo unha mesma situación circulatoria, os distintos<br />
sectores de <strong>Galicia</strong> pod<strong>en</strong> mostrar variacións significativas nos valores <strong>do</strong>s elem<strong>en</strong>tos<br />
meteorolóxicos rexistra<strong>do</strong>s. Tomemos como exemplo o esc<strong>en</strong>ario costeiro,<br />
<strong>en</strong> concreto os rexistros de precipitación diaria para as estacións de<br />
Lourizán, <strong>en</strong> Pontevedra, e Areosa, na localidade coruñesa das Pontes de García<br />
Rodríguez.<br />
Os resulta<strong>do</strong>s indican que a evolución anual da frecu<strong>en</strong>cia de chuvias é practicam<strong>en</strong>te<br />
a mesma. Polo tanto, as dúas estacións meteorolóxicas están suxeitas<br />
ás mesmas condicións sinópticas. Porén, no norte (As Pontes de García Rodríguez)<br />
a frecu<strong>en</strong>cia de precipitación é maior que no sur (Pontevedra), aínda que<br />
na estación de Lourizán, can<strong>do</strong> chove, faino con máis int<strong>en</strong>sidade. No inverno,<br />
nas Rías Baixas chove cunha int<strong>en</strong>sidade de 1,3 a 3 veces superior á <strong>do</strong> norte;<br />
tan só baixo algunhas situacións circulatorias, maioritariam<strong>en</strong>te anticiclónicas,<br />
a precipitación recollida nos sectores set<strong>en</strong>trionais é s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te superior á<br />
<strong>do</strong>s sectores da costa pontevedresa. No verán, a situación é moito máis contrastada,<br />
pois diminúe de xeito notable a frecu<strong>en</strong>cia de chuvias nas Rías Baixas e a<br />
int<strong>en</strong>sidade da precipitación supera á alcanzada no norte baixo circulacións<br />
ciclónicas, excepcionais no estío.<br />
Máis extremas son as difer<strong>en</strong>zas <strong>en</strong>tre a costa e o interior. No inverno, <strong>en</strong><br />
Lourizán chove <strong>en</strong>tre 1,3 e 8 veces máis que <strong>en</strong> Our<strong>en</strong>se, s<strong>en</strong><strong>do</strong> as difer<strong>en</strong>zas<br />
maiores baixo circulacións <strong>do</strong> oeste, m<strong>en</strong>tres que no verán, estas difer<strong>en</strong>zas tornan<br />
máis acusadas, cunha int<strong>en</strong>sidade <strong>en</strong>tre 2 e 30 veces maior na costa que no<br />
interior. De novo, o contraste é particularm<strong>en</strong>te grande baixo situacións ciclónicas<br />
<strong>do</strong> su<strong>do</strong>este.<br />
54 O CLIMA DE GALICIA
Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, un <strong>do</strong>s factores xeográficos implica<strong>do</strong>s nos difer<strong>en</strong>tes<br />
patróns de comportam<strong>en</strong>to pluviométrico é a latitude ou, se se quere, o balance<br />
<strong>en</strong>tre as compoñ<strong>en</strong>tes climáticas temperada e subtropical. Dunha maneira semellante,<br />
queda explícito o control que exerc<strong>en</strong> as formas <strong>do</strong> relevo sobre o repartim<strong>en</strong>to<br />
espacial da precipitación para todas as situacións sinópticas responsables<br />
dela. As sucesivas descargas que teñ<strong>en</strong> lugar unha vez que as frontes chuviosas<br />
alcanzan a costa e o tortuoso percorri<strong>do</strong> polo intrica<strong>do</strong> territorio galego fan que<br />
os sistemas de nubes p<strong>en</strong>etr<strong>en</strong> no interior cunha m<strong>en</strong>or carga higrométrica e<br />
unha m<strong>en</strong>or capacidade para xerar precipitacións.<br />
As temperaturas mostran tamén un comportam<strong>en</strong>to difer<strong>en</strong>cia<strong>do</strong> dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong><br />
da posición xeográfica e das condicións de circulación atmosférica.<br />
Incluso baixo unha mesma situación, os parámetros termométricos cambian<br />
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> de que a chuvia estea pres<strong>en</strong>te ou non. O rango habitual de temperaturas<br />
medias diarias para calquera situación bárica durante o inverno<br />
na estación ferrolá de Montev<strong>en</strong>toso é de 7,1-10,9 ºC e de 7,6-12,2 ºC para os<br />
días con chuvia e os días s<strong>en</strong> chuvia respectivam<strong>en</strong>te; na de Lourizán é de 7,6-<br />
11,9 ºC e de 7,5-14,7 ºC, e na de Our<strong>en</strong>se, de 3,7-11,4 ºC e de 5,3-13,3 ºC. Así<br />
pois, os días chuviosos t<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a ser máis fríos que os días s<strong>en</strong> chuvia. Unha excepción<br />
destacable vén repres<strong>en</strong>tada polas condicións circulatorias <strong>do</strong> norte,<br />
para as cales a pres<strong>en</strong>za de chuvia supón un aum<strong>en</strong>to da temperatura: no inverno<br />
baixo unha situación circulatoria anticiclónica de compoñ<strong>en</strong>te norte a<br />
temperatura media <strong>do</strong>s días con chuvia e s<strong>en</strong> chuvia é de 7,1 e 2 ºC <strong>en</strong> Montev<strong>en</strong>toso,<br />
9,6 e 7,5 ºC <strong>en</strong> Lourizán e de 8,2 e 5,3 <strong>en</strong> Our<strong>en</strong>se, o cal supón difer<strong>en</strong>zas<br />
de 2 a 3 ºC. En xeral, can<strong>do</strong> a masa de aire que se aproxima a <strong>Galicia</strong> non<br />
procede <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te europeo, a chuvia provoca unha diminución da temperatura<br />
media e da amplitude térmica, debi<strong>do</strong> á m<strong>en</strong>or insolación. No verán, o<br />
rango de temperaturas para os días con e s<strong>en</strong> chuvia é moi semellante; por<br />
exemplo, <strong>en</strong> Montev<strong>en</strong>toso as medias <strong>do</strong>s días de chuvia son de 16,4-23,0 ºC e<br />
nos días despexa<strong>do</strong>s, de 16,6-22,9 ºC.<br />
Se comparamos os tres sectores <strong>en</strong>tre si –costa sur, costa norte e interior–<br />
as Rías Baixas pres<strong>en</strong>tan as temperaturas máis elevadas durante o inverno, con<br />
indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o chuvioso, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> Our<strong>en</strong>se t<strong>en</strong>de a ser<br />
algo máis cáli<strong>do</strong> que o norte, se b<strong>en</strong> baixo circulacións anticiclónicas de compoñ<strong>en</strong>te<br />
norte, o golfo Ártabro mostra temperaturas <strong>en</strong>tre 1 e 4 ºC máis elevadas<br />
que o interior galego. No verán, o sur é máis cáli<strong>do</strong> que o norte e o interior<br />
máis cáli<strong>do</strong> que a costa. En Our<strong>en</strong>se, as temperaturas diarias medias <strong>do</strong> verán<br />
alcanzan valores <strong>en</strong>tre os 17,0 e 26,5 ºC, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> Montev<strong>en</strong>toso se sitúan<br />
<strong>en</strong>tre 15 e 23 ºC e <strong>en</strong> Lourizán <strong>en</strong>tre os 16 e 23 ºC. Así pois, o temperismo<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 55
<strong>do</strong> noroeste p<strong>en</strong>insular pres<strong>en</strong>ta importantes variacións termopluviométricas<br />
como resulta<strong>do</strong> da súa posición latitudinal, <strong>do</strong> tipo de circulación e das formas<br />
e estruturación <strong>do</strong> relevo.<br />
4.2. Precipitación<br />
No territorio galego pásase de maneira progresiva <strong>do</strong> <strong>do</strong>minio oceánico puro<br />
–cunha certa t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia á homox<strong>en</strong>eidade no repartim<strong>en</strong>to anual das precipitacións–<br />
a marxes climáticas que pod<strong>en</strong> ser consideradas como suboceánicas e que<br />
mesmo foron caracterizadas como de t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia mediterránea, aínda que o<br />
termo correcto sería o de subtropicalizada, xa que a estacionalidade pluviométrica<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> está controlada, <strong>en</strong> boa medida, pola compoñ<strong>en</strong>te climática<br />
subtropical. Unha porc<strong>en</strong>taxe considerable das chuvias recollidas na nosa rexión<br />
prodúc<strong>en</strong>se no semestre outono-inverno, perío<strong>do</strong> no que resulta frecu<strong>en</strong>te que<br />
se estableza unha anomalía negativa <strong>do</strong> campo de presión sobre o Atlántico<br />
norte. Esta situación permite o establecem<strong>en</strong>to de dispositivos circulatorios, de<br />
natureza diversa, capaces de vehicular fluxos húmi<strong>do</strong>s de compoñ<strong>en</strong>te oestesu<strong>do</strong>este.<br />
En to<strong>do</strong> caso, hai que subliñar que a abundancia e <strong>variabilidade</strong> espacial e<br />
temporal da precipitación non pode explicarse satisfactoriam<strong>en</strong>te só baixo presupostos<br />
da dinámica atmosférica, xa que o noroeste p<strong>en</strong>insular está situa<strong>do</strong> no<br />
extremo meridional <strong>do</strong> percorri<strong>do</strong> habitual das perturbacións asociadas aos v<strong>en</strong>tos<br />
<strong>do</strong> oeste, polo que, <strong>en</strong> teoría, os seus volumes anuais deberían ser s<strong>en</strong>siblem<strong>en</strong>te<br />
inferiores aos que realm<strong>en</strong>te son rexistra<strong>do</strong>s. É o factor orográfico o que<br />
desempeña un papel fundam<strong>en</strong>tal nun <strong>do</strong>bre s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>. En primeiro lugar, como<br />
int<strong>en</strong>sifica<strong>do</strong>r da descarga hídrica asociada aos sistemas frontais a través <strong>do</strong>s<br />
asc<strong>en</strong>sos forza<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s relevos. E, <strong>en</strong> segun<strong>do</strong> lugar, a través da diversidade altimétrica,<br />
a ori<strong>en</strong>tación e a exposición <strong>do</strong>s obstáculos montañosos, como condicionantes<br />
<strong>do</strong> desigual repartim<strong>en</strong>to espacial das precipitacións no conxunto <strong>do</strong><br />
territorio galego.<br />
Os gradi<strong>en</strong>tes pluviométricos<br />
É este papel decisivo <strong>do</strong> relevo o que permite falar da exist<strong>en</strong>cia de sectores<br />
de gradi<strong>en</strong>te pluviométrico, partin<strong>do</strong> <strong>do</strong> coñecem<strong>en</strong>to preciso da estrutura xeomorfolóxica<br />
de <strong>Galicia</strong> e <strong>do</strong>s mecanismos circulatorios implica<strong>do</strong>s nas precipitacións<br />
nas nosas latitudes. Cada un deles está repres<strong>en</strong>ta<strong>do</strong> por unha área<br />
xeográfica b<strong>en</strong> definida, cunha resposta altitudinal coher<strong>en</strong>te (os valores de pre-<br />
56 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.12]<br />
Mapa con sectores<br />
de comportam<strong>en</strong>to<br />
homoxéneo <strong>do</strong> gradi<strong>en</strong>te<br />
pluviométrico<br />
cipitación das estacións meteorolóxicas repres<strong>en</strong>tativas ofrec<strong>en</strong> un coefici<strong>en</strong>te<br />
de correlación significativo coa altitude).<br />
A nivel sintético pód<strong>en</strong>se definir once sectores de gradi<strong>en</strong>te pluviométrico,<br />
<strong>en</strong>tre os que cabe distinguir os de gradi<strong>en</strong>te directo (I ao VII), onde a precipitación<br />
aum<strong>en</strong>ta de oeste a leste; sectores a barlov<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s fluxos <strong>do</strong>minantes de<br />
compoñ<strong>en</strong>te oeste asocia<strong>do</strong>s ás situacións circulatorias implicadas nas chuvias<br />
de outono-inverno principalm<strong>en</strong>te. Destes, é nos sectores atlánticos (I, II e III)<br />
onde se alcanzan os óptimos pluviométricos (gradi<strong>en</strong>te de 93-100 mm por cada<br />
100 m de asc<strong>en</strong>so altitudinal). Nos sectores interiores, os gradi<strong>en</strong>tes están dimi-<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 57
nuí<strong>do</strong>s, debi<strong>do</strong> á descarga pluviométrica experim<strong>en</strong>tada nas primeiras barreiras<br />
orográficas. Así, para os sectores V e VI, o gradi<strong>en</strong>te é arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s 75-78 mm/100<br />
m, m<strong>en</strong>tres que para o sector VII é de 39 mm/100 m, o máis baixo de to<strong>do</strong>s eles<br />
e <strong>en</strong> consonancia co tortuoso percorri<strong>do</strong> ao que se v<strong>en</strong> sometidas as masas de<br />
aire oceánico para alcanzar as rexións <strong>do</strong> sueste galaico. O caso <strong>do</strong> sector IV é<br />
un pouco paradigmático, xa que cun gradi<strong>en</strong>te de 45 mm/100 m aseméllase aos<br />
sectores <strong>do</strong> interior, o cal non é coher<strong>en</strong>te coa súa localización xeográfica. Este<br />
feito podería ter relación coa particular orografía de Terra de Montes e <strong>do</strong> Deza<br />
[figura 1.12].<br />
Os coefici<strong>en</strong>tes de correlación coa altitude son moi significativos <strong>en</strong> to<strong>do</strong>s<br />
os casos, <strong>en</strong> función <strong>do</strong> número de estacións meteorolóxicas empregadas na<br />
análise. A correlación diminúe desde a costa norte de Lugo ata as costas <strong>do</strong> sur<br />
de <strong>Galicia</strong> (0,96, 0,87 e 0,72, respectivam<strong>en</strong>te). Este resulta<strong>do</strong> está relaciona<strong>do</strong><br />
co aum<strong>en</strong>to da heterox<strong>en</strong>eidade das formas: na costa norte a transición costa/interior<br />
é bastante homoxénea, cun tránsito altitudinal b<strong>en</strong> defini<strong>do</strong>, ap<strong>en</strong>as<br />
modifica<strong>do</strong> polos vales <strong>do</strong>s ríos Ouro e Masma, m<strong>en</strong>tres que, polo contrario,<br />
no sur, e especialm<strong>en</strong>te nas Rías Baixas, o grao de recorte e a gran heterox<strong>en</strong>eidade<br />
de localizacións fan que o parámetro altitudinal por si só non explique<br />
porc<strong>en</strong>taxes de varianza tan elevadas, nada máis que localm<strong>en</strong>te. É dicir, ao<br />
aum<strong>en</strong>tar a fractalidade <strong>do</strong> traza<strong>do</strong>, aum<strong>en</strong>ta tamén a varianza non explicada<br />
pola altitude, debi<strong>do</strong> a unha maior complexidade nas interaccións das masas<br />
de aire oceánicas co relevo. Os erros de estimación varían <strong>en</strong>tre os 16 mm <strong>do</strong><br />
sector IV e os 130 mm no sector III, s<strong>en</strong><strong>do</strong> o erro relativo inferior ao 10% <strong>en</strong> to<strong>do</strong>s<br />
os casos.<br />
Nas abas a sotav<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s fluxos, <strong>en</strong>cóntranse sectores de gradi<strong>en</strong>te inverso<br />
(VIII ao XI), nos que a precipitación diminúe de oeste a leste, debi<strong>do</strong> a que o<br />
efecto de sombra pluviométrica provoca un forte desc<strong>en</strong>so <strong>do</strong>s totais de precipitación.<br />
Os gradi<strong>en</strong>tes destes sectores foron estima<strong>do</strong>s de maneira indirecta,<br />
xa que non hai estacións meteorolóxicas sufici<strong>en</strong>tes, situadas nas abas a sotav<strong>en</strong>to,<br />
para obter cálculos directos. A estimación obtívose empregan<strong>do</strong> os datos<br />
da precipitación das superficies culminantes <strong>do</strong> sector a barlov<strong>en</strong>to e das estacións<br />
meteorolóxicas de pé de montaña <strong>do</strong>s sectores a sotav<strong>en</strong>to. Os gradi<strong>en</strong>tes<br />
resultan ser moi homoxéneos nas áreas ao leste da <strong>do</strong>rsal galega, con valores de<br />
-200 a -250 mm/100 m. O gradi<strong>en</strong>te máis baixo corresponde ao sector VIII,<br />
área de transición <strong>en</strong>tre A Terra Chá e a serra <strong>do</strong> Xistral, cun valor de -134<br />
mm/100 m, indicativo dunha sombra pluviométrica de m<strong>en</strong>or int<strong>en</strong>sidade.<br />
Polo contrario, no Ribeiro é onde o efecto de sombra alcanza a súa maior int<strong>en</strong>sidade,<br />
debi<strong>do</strong> á configuración orográfica das Rías Baixas, que actúan como<br />
58 O CLIMA DE GALICIA
canles, e das serras <strong>do</strong> Suí<strong>do</strong> e Faro de Avión, que, con altitudes próximas aos<br />
1000 m, provocan un asc<strong>en</strong>so forza<strong>do</strong> que xera inestabilidade e importantes<br />
chuvias orográficas nas súas abas de barlov<strong>en</strong>to. A precipitación anual media<br />
ao nivel <strong>do</strong> mar no sector III é de 1283 mm, m<strong>en</strong>tres que nas altitudes máis<br />
baixas <strong>do</strong> sector VI –<strong>en</strong>tre os 100 e 200 m– a precipitación non supera os 600<br />
mm anuais.<br />
Variación temporal e espacial da precipitación<br />
A precipitación anual ponderada de <strong>Galicia</strong> é de 1180 mm, se b<strong>en</strong> os valores<br />
normaliza<strong>do</strong>s van desde mínimos próximos aos 500-600 mm no val <strong>do</strong> Miño-<br />
Sil, ata máximos superiores aos 1800-2000 mm nas serras litorais (o Barbanza,<br />
A Groba) e a <strong>do</strong>rsal galega (O Suí<strong>do</strong>, Faro de Avión). Do total medio, 337 mm<br />
recóll<strong>en</strong>se no inverno, 280 mm na primavera, 156 mm no verán e 407 mm no<br />
outono, que se erixe na auténtica estación chuviosa <strong>do</strong> noroeste p<strong>en</strong>insular. Isto<br />
quere dicir que no repartim<strong>en</strong>to anual, o verán contribúe cun 13%, a primavera<br />
cun 24%, o inverno cun 28% e o outono cun 35% da precipitación anual acumulada.<br />
Como reflicte o mapa [figura 1.13] de precipitación, a distribución espacial<br />
é bastante complexa. En conxunto é a provincia de Pontevedra a que recolle<br />
unha maior precipitación anual, seguida da Coruña e Lugo, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong><br />
Our<strong>en</strong>se os valores son máis baixos.<br />
A cuarta parte <strong>do</strong> territorio galego pres<strong>en</strong>ta medias anuais que non superan<br />
os 1000 mm, m<strong>en</strong>tres que nun 5% da superficie de <strong>Galicia</strong> a precipitación é<br />
superior aos 1600 mm e tan só nun 2% é inferior aos 600 mm. A clase <strong>do</strong>minante<br />
é a de 1000-1200 mm, con cerca dun 30% <strong>do</strong> territorio, est<strong>en</strong>dén<strong>do</strong>se<br />
pola costa desde o golfo Ártabro ata a desembocadura <strong>do</strong> Eo, a maior parte<br />
<strong>do</strong> interior da provincia de Lugo, e algúns sectores de altitude media na provincia<br />
de Our<strong>en</strong>se. As seguintes clases máis repres<strong>en</strong>tadas son as de 800-1000<br />
mm e 1200-1400 mm, cun 22% (A Terra Chá, Monforte, A Limia) e 23% (altitudes<br />
baixas e medias das provincias da Coruña e Pontevedra) da superficie<br />
respectivam<strong>en</strong>te.<br />
No mapa tamén se aprecia a marcada diminución da precipitación nos sectores<br />
interiores de <strong>Galicia</strong>, relacionada co papel que cumpr<strong>en</strong> as formas <strong>do</strong><br />
relevo. Na <strong>do</strong>rsal, precipitacións superiores aos 1800 mm ocorr<strong>en</strong> a altitudes<br />
medias (600-700 m), m<strong>en</strong>tres que no interior estes valores só se alcanzan <strong>en</strong> cotas<br />
superiores aos 1500-1600 m na serra <strong>do</strong>s Ancares e por <strong>en</strong>cima <strong>do</strong>s 1700 m na<br />
serra de Queixa, m<strong>en</strong>tres que na serra <strong>do</strong> Eixo a precipitación anual queda moi<br />
lonxe destes valores, mesmo nas cotas máis elevadas.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 59
Por estacións, o outono e o inverno mostran unha complexidade no repartim<strong>en</strong>to<br />
espacial semellante ao da precipitación anual. Para as dúas estacións a<br />
clase de precipitación <strong>do</strong>minante é a de 300-400 mm, que son recolli<strong>do</strong>s no 35%<br />
e 32% da superficie galega respectivam<strong>en</strong>te. Polo contrario, a variación estacional<br />
das compoñ<strong>en</strong>tes climáticas nas nosas latitudes provoca unha maior ou<br />
m<strong>en</strong>or depresión pluviométrica –máis marcada nos sectores atlánticos meridionais–,<br />
unha conc<strong>en</strong>tración <strong>do</strong>s valores nunhas poucas clases e un aum<strong>en</strong>to da<br />
[Figura 1.13]<br />
Mapa de precipitación<br />
anual acumulada <strong>en</strong> mm<br />
60 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.14]<br />
Mapa de<br />
estacionalidade<br />
pluviométrica anual<br />
área repres<strong>en</strong>tativa tanto para a primavera como para o verán. Nestas estacións<br />
astronómicas as clases <strong>do</strong>minantes son a de 200-300 mm e 100-200 mm, cunha<br />
superficie <strong>do</strong> 51% e o 73% respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Estacionalidade da precipitación<br />
O desigual repartim<strong>en</strong>to da precipitación ao longo <strong>do</strong> ano recibe o nome de<br />
estacionalidade pluviométrica. O mapa de estacionalidade [véxase a figura 1.14]<br />
mostra unha clara distribución zonal da estacionalidade pluviométrica <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>,<br />
a cal está relacionada co balance <strong>en</strong>tre as compoñ<strong>en</strong>tes climáticas subtropi-<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 61
cal e temperada, de tal maneira que a estacionalidade aum<strong>en</strong>ta de norte a sur.<br />
Este gradi<strong>en</strong>te só se ve interrompi<strong>do</strong> nas barreiras montañosas, debi<strong>do</strong> ao increm<strong>en</strong>to<br />
da precipitación por efecto orográfico. Sirva como exemplo bioxeográfico<br />
da baixa estacionalidade a abundancia de turbeiras de cobertor nas montañas<br />
set<strong>en</strong>trionais luc<strong>en</strong>ses, ecosistemas que tan só se manteñ<strong>en</strong> <strong>en</strong> condicións de<br />
continua humidade ambi<strong>en</strong>tal (Martínez Cortizas e García-Rodeja, 2000). Un<br />
exemplo da alta estacionalidade podería ser a pres<strong>en</strong>za de elem<strong>en</strong>tos de flora<br />
mediterránea nalgúns sectores meridionais de <strong>Galicia</strong>.<br />
Existe unha forte <strong>variabilidade</strong> temporal no repartim<strong>en</strong>to das precipitacións;<br />
de feito, <strong>en</strong> practicam<strong>en</strong>te todas as series temporais das estacións pluviométricas<br />
algún ano a estacionalidade foi moi débil, m<strong>en</strong>tres que noutros chegou a<br />
conc<strong>en</strong>tración moderada (pre<strong>do</strong>minio da seca fronte á precipitación). Soam<strong>en</strong>te<br />
nunha pequ<strong>en</strong>a proporción delas tomou valores das clases de conc<strong>en</strong>tración forte<br />
ou extrema.<br />
Unha análise da evolución pluviométrica <strong>do</strong>s anos indica que a situación<br />
máis x<strong>en</strong>eralizada é que a estacionalidade aum<strong>en</strong>te ao facelo a media anual da<br />
precipitación. Isto débese, sobre to<strong>do</strong>, ao aum<strong>en</strong>to da achega pluviométrica<br />
durante os meses da estación húmida –outono, inverno–, acompañada por unha<br />
diminución máis ou m<strong>en</strong>os marcada, aínda que sempre pres<strong>en</strong>te, da precipitación<br />
de verán. Este increm<strong>en</strong>to das achegas hídricas no perío<strong>do</strong> outono-inverno<br />
responde a unhas condicións dinámicas caracterizadas polo pre<strong>do</strong>minio dunha<br />
circulación zonal de certa int<strong>en</strong>sidade, a baixa latitude, o que facilita o tránsito<br />
fluí<strong>do</strong> de perturbacións atlánticas. É dicir, can<strong>do</strong> nos movemos nos extremos <strong>do</strong>s<br />
patróns de <strong>variabilidade</strong> de baixa frecu<strong>en</strong>cia máis relaciona<strong>do</strong>s coas chuvias no<br />
noroeste p<strong>en</strong>insular: a oscilación <strong>do</strong> Atlántico norte e a EAWR (EA2). Os sistemas<br />
frontais asocia<strong>do</strong>s ás borrascas atlánticas varr<strong>en</strong> o territorio galego causan<strong>do</strong><br />
chuvias x<strong>en</strong>eralizadas. Tales configuracións báricas alcanzan a súa máxima eficacia<br />
pluviométrica no sector set<strong>en</strong>trional da costa coruñesa e <strong>en</strong> toda a mariña<br />
luc<strong>en</strong>se grazas á achega extra derivada <strong>do</strong> paso de colas de frontes frías, asociadas<br />
a borrascas, cuxos c<strong>en</strong>tros se localizan demasia<strong>do</strong> ao norte como para causar<strong>en</strong><br />
chuvias x<strong>en</strong>eralizadas no conxunto de <strong>Galicia</strong>. En definitiva, as estacións<br />
meteorolóxicas da vert<strong>en</strong>te cantábrica galega ofrec<strong>en</strong> este comportam<strong>en</strong>to de<br />
increm<strong>en</strong>to da estacionalidade por aum<strong>en</strong>to das chuvias de outono-inverno, coa<br />
particularidade de que na maioría <strong>do</strong>s anos a estacionalidade está <strong>en</strong>tre débil e<br />
moi débil.<br />
Noutras áreas non se dá un claro aum<strong>en</strong>to da media anual <strong>en</strong>tre os anos de<br />
estacionalidade débil e moderada, manifestán<strong>do</strong>se tan só a partir da estacionalidade<br />
forte (tal e como ocorre nunha boa parte das estacións meteorolóxicas da<br />
62 O CLIMA DE GALICIA
2500<br />
2000<br />
1500<br />
1000<br />
500<br />
0<br />
2500<br />
2000<br />
1500<br />
1000<br />
500<br />
0<br />
A<br />
C<br />
[Figura 1.15]<br />
Relación <strong>en</strong>tre valores<br />
de precipitación <strong>en</strong> mm<br />
e clases de estacionalidade<br />
pluviométrica (patróns<br />
de comportam<strong>en</strong>to)<br />
ED<br />
ED<br />
provincia de Pontevedra). Isto parece que dep<strong>en</strong>de dun segun<strong>do</strong> grupo de situacións<br />
sinópticas de capacidade pluviométrica algo inferior, asociadas a dispositivos<br />
circulatorios non zonais que colaboran, non obstante, a increm<strong>en</strong>tar<br />
substancialm<strong>en</strong>te os volumes de precipitación na vert<strong>en</strong>te atlántica meridional,<br />
provocan<strong>do</strong> unha forte estacionalidade no repartim<strong>en</strong>to anual das chuvias<br />
[figura 1.15].<br />
En xeral, a precipitación de primavera mant<strong>en</strong>se s<strong>en</strong> cambios notables co<br />
aum<strong>en</strong>to da estacionalidade. Isto non ocorre así <strong>en</strong> determinadas áreas das montañas<br />
ori<strong>en</strong>tais e a partir de altitudes por <strong>en</strong>cima <strong>do</strong>s 900-1000 m. Nestas áreas<br />
o aum<strong>en</strong>to da estacionalidade e da media anual de precipitación débese a un<br />
increm<strong>en</strong>to simultáneo das chuvias de inverno, outono e primavera, s<strong>en</strong> que o<br />
verán –de por si de moi baixa achega– experim<strong>en</strong>te variacións significativas. Isto<br />
ANUAL Inverno Primavera Verán Outono<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ANUAL Inverno Primavera Verán Outono<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ED<br />
ED<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ED<br />
ED<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ED<br />
ED<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ED<br />
ED<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 63<br />
2500<br />
2000<br />
1500<br />
1000<br />
500<br />
0<br />
2500<br />
2000<br />
1500<br />
1000<br />
500<br />
0<br />
B<br />
D<br />
ED<br />
ED<br />
ANUAL Inverno Primavera Verán Outono<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ANUAL Inverno Primavera Verán Outono<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ED<br />
ED<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ED<br />
ED<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ED<br />
ED<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
ED<br />
ED<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
EM<br />
EF<br />
CC<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0
débese a que, xunto ás situacións zonais int<strong>en</strong>sas xa descritas, a oferta pluviométrica<br />
de outono e primavera se ve notablem<strong>en</strong>te influ<strong>en</strong>ciada por dispositivos circulatorios<br />
meridianos: situacións sinópticas ciclónicas <strong>do</strong> su<strong>do</strong>este e <strong>do</strong> noroeste<br />
vinculadas á evolución de valgadas e <strong>do</strong>rsais de amplo raio. O increm<strong>en</strong>to primaveral<br />
das achegas pluviométricas tamén se verá ac<strong>en</strong>tua<strong>do</strong> pola pres<strong>en</strong>za dalgúns<br />
factores coadxuvantes, como o aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong> número de episodios de gota<br />
fría, cuxa transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia pluviométrica pode chegar a ser significativa nalgúns<br />
anos; ou b<strong>en</strong>, ao des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de abundantes torm<strong>en</strong>tas convectivas derivadas<br />
de favorables condicións termodinámicas <strong>en</strong> áreas concretas <strong>do</strong> territorio<br />
galego –<strong>en</strong> especial as zonas montañosas–.<br />
Outra variación interesante fronte ao comportam<strong>en</strong>to máis x<strong>en</strong>eraliza<strong>do</strong> é<br />
aquela <strong>en</strong> que, <strong>en</strong> anos de t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia conc<strong>en</strong>trada da precipitación, as medias<br />
anuais son notablem<strong>en</strong>te baixas, un desc<strong>en</strong>so que se deriva de acusadas caídas<br />
nas achegas de outono-inverno, xunto a veráns excepcionalm<strong>en</strong>te secos. Este<br />
comportam<strong>en</strong>to reflíct<strong>en</strong>o, sobre to<strong>do</strong>, as estacións meteorolóxicas situadas na<br />
<strong>do</strong>rsal galega.<br />
Tan só nalgunhas áreas <strong>do</strong> interior de <strong>Galicia</strong>, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>do</strong>s vales <strong>do</strong><br />
Sil e <strong>do</strong> Bibei, con valores de precipitación anual moi baixos, a media non varía<br />
de forma substancial coa estacionalidade. Aínda que hai unha lixeira t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
a que a estación húmida pres<strong>en</strong>te un certo increm<strong>en</strong>to de precipitación, este<br />
vese comp<strong>en</strong>sa<strong>do</strong> pola acusada diminución das chuvias estivais. Estas áreas<br />
<strong>en</strong>cóntranse demasia<strong>do</strong> afastadas das principais rutas de tránsito <strong>do</strong>s sistemas<br />
frontais asocia<strong>do</strong>s ás borrascas atlánticas e, sobre to<strong>do</strong>, protexidas por sucesivas<br />
barreiras orográficas que proxectan sombra pluviométrica a sotav<strong>en</strong>to das<br />
serras <strong>do</strong> Suí<strong>do</strong>, San Mamede e Queixa.<br />
4.3. Temperatura<br />
A temperatura <strong>do</strong> aire dep<strong>en</strong>de <strong>en</strong> gran medida da natureza da superficie <strong>en</strong><br />
contacto coa atmosfera, xa que é o solo o que se qu<strong>en</strong>ta ao absorber a <strong>en</strong>erxía<br />
solar e qu<strong>en</strong> transmite parte desa calor á atmosfera. A temperatura é un <strong>do</strong>s elem<strong>en</strong>tos<br />
climáticos de maior importancia na caracterización climática. Intervén<br />
nos procesos de transformación <strong>do</strong>s esta<strong>do</strong>s da auga, está directam<strong>en</strong>te implicada<br />
na actividade <strong>do</strong>s organismos vivos, na capacidade transpirativa e na produtividade<br />
das especies vexetais, inflúe nas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias da meteorización das<br />
rochas e nos procesos de formación de solos, etc.<br />
64 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.16]<br />
Mapa con sectores<br />
de comportam<strong>en</strong>to<br />
homoxéneo <strong>do</strong> gradi<strong>en</strong>te<br />
termométrico<br />
Os gradi<strong>en</strong>tes temométricos<br />
Igual que no caso <strong>do</strong>s gradi<strong>en</strong>tes pluviométricos, a distribución espacial da<br />
temperatura <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> é integrada dun mo<strong>do</strong> x<strong>en</strong>érico polo parámetro altitudinal,<br />
ata tal punto que, a difer<strong>en</strong>za da precipitación, é posible establecer unha única<br />
función preditiva para a estimación das temperaturas medias anuais (Ta) a partir<br />
das estacións meteorolóxicas dispoñibles, empregan<strong>do</strong> como variables preditoras<br />
a altitude (H) e a compoñ<strong>en</strong>te xeográfica latitudinal (coord<strong>en</strong>ada Y, UTM):<br />
Ta = 39,5 - 0,0054 H - 5,3 10-6 Y<br />
O coefici<strong>en</strong>te de correlación desta función é de 0,91 e o erro da estimación,<br />
de 0,7 ºC, o que a fai adecuada para a estimación a escalas de síntese e medias.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 65
A pesar diso, a agrupación por sectores con conti<strong>do</strong> xeomorfolóxico específico<br />
mellora <strong>en</strong> boa medida o erro da estimación para moitas áreas. Por iso é posible<br />
propoñer a exist<strong>en</strong>cia de sete sectores de gradi<strong>en</strong>te termométrico nos que as estacións<br />
pert<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tes a cada un teñ<strong>en</strong> unha resposta altitudinal coher<strong>en</strong>te.<br />
O mapa da [figura 1.16] reflicte eses sectores. Os coefici<strong>en</strong>tes de correlación<br />
son moi significativos para to<strong>do</strong>s a nivel anual e, incluso, a nivel estacional, se<br />
b<strong>en</strong> para o verán os coefici<strong>en</strong>tes de correlación son máis baixos que nas outras<br />
estacións. O gradi<strong>en</strong>te anual oscila <strong>en</strong>tre os -0,36 ºC (sector II) e os -0,67 ºC por<br />
cada 100 m (sector I); no inverno <strong>en</strong>tre -0,23 ºC e -0,61 ºC por cada 100 m; na<br />
primavera <strong>en</strong>tre -0,34 ºC e -0,76 ºC por cada 100 m; no verán <strong>en</strong>tre -0,12 ºC e<br />
-0,83 ºC por cada 100 m, e no outono <strong>en</strong>tre -0,45 ºC e -0,65 ºC por cada 100 m.<br />
Estes datos indican unha at<strong>en</strong>uación <strong>do</strong>s gradi<strong>en</strong>tes e unha maior homox<strong>en</strong>eidade<br />
termométrica durante o outono-inverno, m<strong>en</strong>tres que t<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a int<strong>en</strong>sificarse<br />
cara ao verán.<br />
Variación temporal e espacial da temperatura<br />
A temperatura media anual ponderada para <strong>Galicia</strong> é de 13,3 ºC. A temperatura<br />
media ponderada <strong>do</strong> inverno é de 8,5 ºC, a da primavera de 15 ºC,<br />
a <strong>do</strong> verán de 19 ºC e a <strong>do</strong> outono de 11 ºC. É, polo tanto, no primeiro trimestre<br />
<strong>do</strong> ano (xaneiro-marzo) can<strong>do</strong> se rexistran os valores máis baixos de temperatura<br />
para a maior parte de <strong>Galicia</strong>. As provincias atlánticas –A Coruña e Pontevedra–<br />
mostran temperaturas medias ponderadas anuais máis elevadas,<br />
lixeiram<strong>en</strong>te superiores aos 14 ºC e da orde de 1 a 2 ºC máis altas que as de<br />
Lugo e Our<strong>en</strong>se, respectivam<strong>en</strong>te. Ao longo das estacións o contraste térmico<br />
é máximo para o inverno, con 2,7 ºC de difer<strong>en</strong>za <strong>en</strong>tre as temperaturas medias<br />
ponderadas de Our<strong>en</strong>se e A Coruña, segui<strong>do</strong> <strong>do</strong> outono, con 2,4 ºC, e <strong>do</strong><br />
verán, con 1,8 ºC. A primavera é a estación cun m<strong>en</strong>or contraste interprovincial,<br />
de 1,4 ºC, cun mínimo pondera<strong>do</strong> de 14,2 ºC <strong>en</strong> Our<strong>en</strong>se e un máximo<br />
de 15,6 ºC <strong>en</strong> Pontevedra [figura 1.17].<br />
Os valores medios normaliza<strong>do</strong>s van desde mínimos por debaixo <strong>do</strong>s 6 ºC<br />
nas montañas das serras ori<strong>en</strong>tais e su<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tais (Os Ancares e O Eixo), ata<br />
máximos superiores aos 15 ºC nas áreas costeiras a baixa altitude, especialm<strong>en</strong>te<br />
nas Rías Baixas. Como se pode ver no mapa elabora<strong>do</strong> para os valores medios<br />
anuais, a distribución espacial mostra unha variación costa-interior, relacionada<br />
coa oceanidade, e outra norte-sur, que hai que poñer <strong>en</strong> relación co<br />
balance anual <strong>en</strong>tre as compoñ<strong>en</strong>tes climáticas temperada e subtropical. En<br />
conxunto, marcan un efecto diagonal NW-SE de diminución da temperatura.<br />
66 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.17]<br />
Mapa de temperatura<br />
media anual <strong>en</strong> ºC<br />
Polo que respecta ao repartim<strong>en</strong>to espacial da temperatura media anual, case<br />
a terceira parte da superficie de <strong>Galicia</strong> (31%) pres<strong>en</strong>ta temperaturas na clase<br />
13-14 ºC (interior de Lugo e sectores de altitude media das outras provincias);<br />
outra terceira parte (33%) t<strong>en</strong> temperaturas que superan este valor, m<strong>en</strong>tres que<br />
no resto <strong>do</strong> territorio non se superan os 13 ºC. A nivel estacional é evid<strong>en</strong>te o<br />
desc<strong>en</strong>so termométrico <strong>do</strong>s meses de inverno, con temperaturas medias inferiores<br />
aos 6 ºC <strong>en</strong> case un 10% <strong>do</strong> territorio, chegan<strong>do</strong> incluso a alcanzarse valores<br />
por debaixo <strong>do</strong>s 0 ºC nas zonas de maior elevación (P<strong>en</strong>a Trevinca). A clase máis<br />
repres<strong>en</strong>tada espacialm<strong>en</strong>te é a de 8-10 ºC nesta estación (46%), a de 10-12 ºC<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 67
no outono (49%), a de 14-16 ºC na primavera (68%) e a de 18-20 ºC no verán<br />
(57%). Por suposto, nesta última estación alcánzanse os valores máis eleva<strong>do</strong>s<br />
de temperatura media, superán<strong>do</strong>se os 20 ºC na quinta parte da superficie de<br />
<strong>Galicia</strong>.<br />
4.4. Evapotranspiración pot<strong>en</strong>cial<br />
Xunto á precipitación, a evaporación e a transpiración son procesos que forman<br />
parte <strong>do</strong> ciclo hidrolóxico, o cal pode <strong>en</strong>t<strong>en</strong>derse como un fluxo continuo<br />
de auga no sistema terra-atmosfera. A evaporación é o proceso físico mediante o<br />
cal a auga, <strong>en</strong> esta<strong>do</strong> líqui<strong>do</strong> ou sóli<strong>do</strong>, pasa a vapor desde as superficies libres<br />
de auga, neve ou xeo.<br />
A transpiración é o proceso biolóxico polo cal as plantas toman auga <strong>do</strong> solo<br />
mediante o seu sistema radicular e a transportan ata a superficie das follas, onde<br />
queda dispoñible para ser evaporada a través <strong>do</strong>s estomas. Con frecu<strong>en</strong>cia evaporación<br />
e transpiración son consideradas de forma conxunta como evapotranspiración,<br />
é dicir, como un mecanismo combina<strong>do</strong> de perda de auga cara á<br />
atmosfera desde a superficie terrestre. É un proceso l<strong>en</strong>to e continuo, que<br />
dep<strong>en</strong>de <strong>do</strong>s factores atmosféricos que controlan a evaporación, de factores vexetais<br />
–esta<strong>do</strong> de crecem<strong>en</strong>to, área foliar, temperatura das follas, des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
<strong>do</strong> aparato radicular, etc.– e <strong>do</strong> solo –dispoñibilidade de auga, presión matricial,<br />
etc.–. As condicións favorables para que se dean taxas elevadas de evapotranspiración,<br />
á súa vez relacionadas cunha alta produtividade vexetal, son: baixo conti<strong>do</strong><br />
de humidade e elevada temperatura <strong>do</strong> aire, alta temperatura na superficie<br />
de evaporación, elevada velocidade <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to para que se manteña un fluxo continuo<br />
de aire seco <strong>en</strong> contacto coa superficie de evaporación, adecua<strong>do</strong> conti<strong>do</strong><br />
de humidade no solo dispoñible para a vexetación e forte grao de insolación e<br />
elevadas temperaturas para estimular o metabolismo vexetal e a transpiración.<br />
Nas áreas provistas de vexetación a transpiración a<strong>do</strong>ita <strong>do</strong>minar sobre o proceso<br />
evaporativo. Por exemplo, a transpiración de 4 mm de auga desde a superficie<br />
dun cultivo nun día despexa<strong>do</strong> equivale a uns 40.000 litros por hectárea e día.<br />
Convén difer<strong>en</strong>ciar <strong>en</strong>tre evapotranspiración real (ETR) e pot<strong>en</strong>cial (ETP).<br />
A pot<strong>en</strong>cial repres<strong>en</strong>ta a cantidade máxima de auga que podería perderse cara<br />
á atmosfera se non existis<strong>en</strong> limitacións na subministración. A real dep<strong>en</strong>de da<br />
dispoñibilidade de auga. As difer<strong>en</strong>zas <strong>en</strong>tre elas son pequ<strong>en</strong>as can<strong>do</strong> o solo t<strong>en</strong><br />
auga <strong>en</strong> abundancia, pero son moi grandes nas épocas de seca can<strong>do</strong> a subministración<br />
é limitada.<br />
68 O CLIMA DE GALICIA
Non existe ningún méto<strong>do</strong> de medida da evapotranspiración que sexa satisfactorio,<br />
motivo polo que se des<strong>en</strong>volveron moitos méto<strong>do</strong>s matemáticos estimativos.<br />
S<strong>en</strong> ter <strong>en</strong> conta o tipo de vexetación, pódese obter unha fórmula<br />
empírica mediante dúas aproximacións: o balance neto de <strong>en</strong>erxía e a aproximación<br />
areodinámica. Ambos teñ<strong>en</strong> o inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te de empregar parámetros<br />
que dificilm<strong>en</strong>te aparec<strong>en</strong> nos rexistros meteorolóxicos, <strong>en</strong> especial os radiométricos,<br />
polo que os méto<strong>do</strong>s que se impuxeron son aqueles basea<strong>do</strong>s <strong>en</strong> cálculos<br />
que inclú<strong>en</strong> parámetros de fácil obt<strong>en</strong>ción. Estes últimos clasifícanse <strong>en</strong> tres<br />
tipos: méto<strong>do</strong>s empíricos, <strong>en</strong> función da temperatura (Thornthwaite, Blaney-<br />
Criddle, Blaney-Criddle-SCS), da temperatura e a radiación (Turc, J<strong>en</strong>s<strong>en</strong>-Haise,<br />
Hargreaves), <strong>do</strong> esta<strong>do</strong> higrométrico (Papadakis) ou a partir de medidas de evaporación<br />
<strong>en</strong> superficies libres de auga (Eto calse A-FAO); méto<strong>do</strong>s de base física,<br />
micrometeorolóxicos (méto<strong>do</strong> <strong>do</strong> perfil, méto<strong>do</strong> <strong>do</strong> balance de <strong>en</strong>erxía), e méto<strong>do</strong>s<br />
basea<strong>do</strong>s na ecuación de combinación (P<strong>en</strong>man, P<strong>en</strong>man-FAO, P<strong>en</strong>man-<br />
J<strong>en</strong>ses-ASCE, P<strong>en</strong>man-Montheit, Linacre, Priestly-Taylor). To<strong>do</strong>s os méto<strong>do</strong>s<br />
foron critica<strong>do</strong>s e revisa<strong>do</strong>s <strong>en</strong> numerosas ocasións, e existe un cons<strong>en</strong>so xeral<br />
sobre a mellor capacidade estimativa <strong>do</strong> méto<strong>do</strong> de P<strong>en</strong>man. Para unha revisión<br />
destes, véxase Sánchez Toribio (1992).<br />
Os valores de ETP que se discut<strong>en</strong> aquí foron calcula<strong>do</strong>s de acor<strong>do</strong> co<br />
méto<strong>do</strong> mixto descrito por Carballeira et al. (1983) e, igual que a precipitación,<br />
exprésanse <strong>en</strong> milímetros de auga (recórdese que un milímetro de auga equivale<br />
a un litro por metro cadra<strong>do</strong>), da<strong>do</strong> que repres<strong>en</strong>tan o consumo ou devolución<br />
de auga cara á atmosfera, é dicir, a demanda hídrica pot<strong>en</strong>cial.<br />
Variación temporal e espacial da ETP<br />
A ETP anual media ponderada <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> é de 712 mm, varian<strong>do</strong> os valores<br />
calcula<strong>do</strong>s <strong>en</strong>tre mínimos inferiores aos 500 mm nas áreas de maior altitude das<br />
serras su<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tais, ata máximos superiores aos 800 mm na franxa litoral das Rías<br />
Baixas. Do total medio pondera<strong>do</strong>, 289 mm correspond<strong>en</strong> ao verán, a estación<br />
de maior conc<strong>en</strong>tración da demanda pot<strong>en</strong>cial de auga, segui<strong>do</strong> de 276 mm na<br />
primavera, 77 mm no inverno e 70 mm no outono. A contribución estacional é<br />
dun 41% no verán, un 39% na primavera, un 9% no outono e un 11% no<br />
inverno. Isto quere dicir que a maior demanda de auga ocorre nos meses <strong>en</strong> que<br />
a oferta pluviométrica diminúe, s<strong>en</strong><strong>do</strong> un primeiro indicio da posible exist<strong>en</strong>cia<br />
dun déficit de precipitación estival [figura 1.18].<br />
Os valores medios pondera<strong>do</strong>s por provincias indican que A Coruña é a provincia<br />
de maior ETP anual, seguida de Pontevedra, Lugo e Our<strong>en</strong>se, s<strong>en</strong> que as<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 69
difer<strong>en</strong>zas <strong>en</strong>tre elas super<strong>en</strong> os 100 mm anuais. As provincias atlánticas posú<strong>en</strong><br />
valores moi semellantes para as distintas estacións <strong>do</strong> ano, aínda que lixeiram<strong>en</strong>te<br />
inferiores para Pontevedra debi<strong>do</strong> a que t<strong>en</strong> unha maior proporción de superficie<br />
por <strong>en</strong>cima <strong>do</strong>s 800 m de altitude, e tamén maiores contrastes no repartim<strong>en</strong>to<br />
superficial da ETP, podén<strong>do</strong>se <strong>en</strong>contrar áreas con valores próximos aos<br />
600 mm/ano e outras con máis de 800 mm/ano. As provincias interiores, Lugo<br />
e Our<strong>en</strong>se, mostran valores máis baixos de ETP, que só superan os 750 mm na<br />
costa luc<strong>en</strong>se e no val <strong>do</strong> Miño-Sil.<br />
[Figura 1.18]<br />
Mapa de<br />
evapotranspiración<br />
pot<strong>en</strong>cial (ETP) anual<br />
<strong>en</strong> mm<br />
70 O CLIMA DE GALICIA
Como pode observarse no mapa, a maior parte de <strong>Galicia</strong> pres<strong>en</strong>ta valores<br />
de ETP superiores aos 700 mm ano, m<strong>en</strong>tres que só os sectores máis eleva<strong>do</strong>s da<br />
<strong>do</strong>rsal galega (O Suí<strong>do</strong>, Faro de Avión, montes <strong>do</strong> Testeiro) e das serras ori<strong>en</strong>tais<br />
e surodi<strong>en</strong>tais (Os Ancares, San Mamede, Queixa, O Eixo, Trevinca) teñ<strong>en</strong><br />
unha baixa demanda evapotranspirativa anual. A clase <strong>do</strong>minante é a de 700-<br />
750 mm, con cerca dun 40% da superficie total. As seguintes clases máis repres<strong>en</strong>tadas<br />
son as de 650-700 mm (20%) e 750-800 mm (23%).<br />
Ao contrario da precipitación, durante o outono e o inverno existe unha gran<br />
homox<strong>en</strong>eidade espacial da ETP. Para ambas as estacións a clase de ETP <strong>do</strong>minante<br />
é a de 50-100 mm no 90% da superficie de <strong>Galicia</strong>. A forte estacionalidade<br />
climática, porén, implica á súa vez un aum<strong>en</strong>to da demanda evapotranspirativa,<br />
xunto a unha diminución da precipitación nos meses de primavera e verán. Nestas<br />
estacións a clase <strong>do</strong>minante é a de 250-300 mm (73% e 63% respectivam<strong>en</strong>te),<br />
pero ademais no verán case unha terceira parte de <strong>Galicia</strong> mostra valores de ETP<br />
superiores aos 300 mm.<br />
4.5. O balance hídrico<br />
O balance hídrico dunha área determinada defínese habitualm<strong>en</strong>te como<br />
o resulta<strong>do</strong> de comparar as ganancias e perdas de auga ocorridas nun intervalo<br />
temporal da<strong>do</strong>: BH = P – ET, onde P é a precipitación <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> considera<strong>do</strong> e<br />
ET a evapotranspiración. Xa se adiantaron no capítulo dedica<strong>do</strong> á evapotranspiración<br />
as dificultades que <strong>en</strong>traña a medida deste compoñ<strong>en</strong>te tan importante<br />
no ciclo hidrolóxico, s<strong>en</strong><strong>do</strong> o máis habitual que sexa estima<strong>do</strong> a partir <strong>do</strong>utros<br />
datos meteorolóxicos. Para escalas de análise de detalle e baixo condicións experim<strong>en</strong>tais<br />
moi controladas, pód<strong>en</strong>se obter medidas da demanda evaporativa para<br />
unha vexetación dada, pero a escalas de síntese é imposible dispoñer de toda a<br />
información necesaria, polo que se a<strong>do</strong>ita recorrer a definir a demanda <strong>en</strong> termos<br />
de evapotranspiración pot<strong>en</strong>cial.<br />
A difer<strong>en</strong>za <strong>en</strong>tre a oferta pluviométrica e a demanda evapotranspirativa (a<br />
ETP) repres<strong>en</strong>ta a aproximación máis sinxela ao balance de auga. Can<strong>do</strong> toma<br />
valores positivos, <strong>en</strong>téndese que hai un exceso de auga fronte ao consumo; fálase<br />
de exceso hídrico. Can<strong>do</strong> toma valores negativos, a oferta pluviométrica non<br />
cobre a demanda pot<strong>en</strong>cial da evaporación; fálase de déficit hídrico. Durante o<br />
tempo que dur<strong>en</strong> estas condicións, dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> da int<strong>en</strong>sidade <strong>do</strong> déficit, as<br />
plantas pod<strong>en</strong> verse afectadas e reducir o seu consumo de auga, a taxa de transpiración<br />
e a súa produtividade, sufrin<strong>do</strong> estrés hídrico e mesmo murcham<strong>en</strong>to.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 71
Esta aproximación, que só t<strong>en</strong> <strong>en</strong> conta as <strong>en</strong>tradas e saídas de auga na atmosfera<br />
e que d<strong>en</strong>ominaremos balance hídrico atmosférico, é adecuada para análises<br />
a nivel meso e macroescalar.<br />
Balance hídrico atmosférico<br />
Como xa indicabamos ao describir o repartim<strong>en</strong>to da precipitación e a evapotranspiración,<br />
o balance <strong>en</strong>tre elas pon de relevo a exist<strong>en</strong>cia dun exceso de<br />
auga durante o perío<strong>do</strong> chuvioso e un déficit durante os meses de verán. O<br />
balance hídrico pondera<strong>do</strong> indica un exceso de 477 mm ao ano, <strong>do</strong>s que 350<br />
mm correspond<strong>en</strong> ao outono e 248 mm ao inverno, m<strong>en</strong>tres que a primavera<br />
aparece especialm<strong>en</strong>te equilibrada (tan só un pequ<strong>en</strong>o exceso hídrico global) e<br />
o verán mostra un déficit de 127 mm.<br />
Nas provincias costeiras atlánticas o balance anual é claram<strong>en</strong>te exced<strong>en</strong>tario,<br />
con 591 mm na Coruña e 658 mm <strong>en</strong> Pontevedra, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> Lugo e<br />
Our<strong>en</strong>se o exceso anual, aínda que pres<strong>en</strong>te, tan só alcanza a metade <strong>do</strong> observa<strong>do</strong><br />
<strong>en</strong> Pontevedra (378 mm e 327 mm respectivam<strong>en</strong>te). En to<strong>do</strong>s os casos o<br />
outono é a estación de maior exceso hídrico, segui<strong>do</strong> <strong>do</strong> inverno. Porén, aínda<br />
que na primavera hai un pequ<strong>en</strong>o exceso global, <strong>en</strong> realidade isto só ocorre nas<br />
provincias atlánticas, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> Lugo e Our<strong>en</strong>se hai un pequ<strong>en</strong>o déficit.<br />
O verán é deficitario nas catro provincias, s<strong>en</strong><strong>do</strong> o déficit máis baixo <strong>en</strong> Pontevedra<br />
que <strong>en</strong> Our<strong>en</strong>se e Lugo [figura 1.19].<br />
Se b<strong>en</strong> a imaxe xeral parece ser a dunha área con exceso de auga, unha parte<br />
importante <strong>do</strong> noso territorio t<strong>en</strong> un déficit anual de precipitación que pode<br />
superar os 250 mm (fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te no val <strong>do</strong> Miño-Sil). Xunto a isto, tamén<br />
se <strong>en</strong>contran sectores de exceso hídrico extremo, que pod<strong>en</strong> superar os 1000 mm<br />
ao ano. É evid<strong>en</strong>te que estes últimos ocorr<strong>en</strong> nos sectores de óptimos pluviométricos,<br />
controla<strong>do</strong>s polo importante papel que t<strong>en</strong> o relevo (<strong>do</strong>rsal galega, a<br />
Groba, o Barbanza, a Capelada, o Xistral). As clases de balance anual <strong>do</strong>minantes<br />
son as de 200-600 mm de exceso hídrico, que <strong>en</strong> conxunto repres<strong>en</strong>tan case<br />
un 60% da superficie de <strong>Galicia</strong>. As de exceso extremo, con máis de 1000<br />
mm, ocupan un 5% da superficie, m<strong>en</strong>tres que aquelas con déficit ocupan case<br />
un 10%.<br />
Estacionalm<strong>en</strong>te, como xa se m<strong>en</strong>cionou, o exceso concéntrase no outono<br />
e no inverno, <strong>do</strong>minan<strong>do</strong> as clases de 200-400 mm, de mo<strong>do</strong> que máis dun 60%<br />
<strong>do</strong> territorio mostra un exceso deste nivel. No outono, porén, tamén é importante<br />
a clase de 400-600 mm de exceso, cun 28% da superficie de <strong>Galicia</strong>. Polo<br />
contrario, a depresión pluviométrica dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te da estacionalidade climática<br />
72 O CLIMA DE GALICIA
[Figura 1.19]<br />
Mapa de balance<br />
hídrico anual<br />
(precipitación m<strong>en</strong>os<br />
ETP) <strong>en</strong> mm<br />
nas nosas latitudes provoca un balance negativo x<strong>en</strong>eraliza<strong>do</strong> no verán e incluso<br />
na primavera para algúns sectores. As clases de déficit <strong>do</strong>minante son as de<br />
200-150 mm e 150-100 mm (80% da superficie). Na primavera o déficit maioritario<br />
non supera os 50 mm, e a clase <strong>do</strong>minante corresponde a un exceso de<br />
0-200 mm (47%).<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 73
O papel <strong>do</strong>s solos no balance de auga<br />
A vexetación, que desempeña un papel clave no retorno de auga cara á<br />
atmosfera, raram<strong>en</strong>te dep<strong>en</strong>de de forma directa da auga de chuvia para cubrir<br />
as súas necesidades hídricas. A maior parte da auga consumida pola vexetación<br />
é extraída <strong>do</strong> solo polas raíces, transportada ata as follas e liberada á atmosfera<br />
polos estomas. Isto quere dicir que os solos cumpr<strong>en</strong> un papel de primeira magnitude<br />
no ciclo hidrolóxico.<br />
Os solos reteñ<strong>en</strong> auga <strong>en</strong> función das súas características estruturais (espazo<br />
poroso, xeometría interna, agregación…), químicas e mineralóxicas (tipo de<br />
compostos orgánicos, tipo de arxilas, etc.). A auga está retida a difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>erxías,<br />
polo que as plantas deb<strong>en</strong> exercer unha succión para extraela <strong>do</strong> solo. Nos<br />
solos con granulometría <strong>do</strong>minada polos compoñ<strong>en</strong>tes grosos (gravas, areas,<br />
limos grosos), os poros t<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a ser grandes e reter a auga a baixa <strong>en</strong>erxía, s<strong>en</strong><strong>do</strong><br />
facilm<strong>en</strong>te extraíble; polo contrario, can<strong>do</strong> pre<strong>do</strong>minan os compoñ<strong>en</strong>tes finos<br />
(arxilas), os poros son de pequ<strong>en</strong>o diámetro e as <strong>en</strong>erxías son de ret<strong>en</strong>ción elevada,<br />
fac<strong>en</strong><strong>do</strong> difícil a extracción de auga para a maior parte das plantas. Pero,<br />
ademais, as texturas grosas supoñ<strong>en</strong> unha condutividade hidráulica (facilidade<br />
coa que se despraza a auga d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> solo) de boa a excesiva, unha boa aireación<br />
e, <strong>en</strong> xeral, unha ret<strong>en</strong>ción total baixa, m<strong>en</strong>tres que as texturas finas supoñ<strong>en</strong><br />
unha baixa condutividade hidráulica (circulación l<strong>en</strong>ta ou impedida), mala<br />
aireación e ret<strong>en</strong>ción total elevada.<br />
A cantidade de auga retida no espazo poroso <strong>do</strong> solo e que pode ser extraída<br />
polas plantas d<strong>en</strong>omínase reserva de auga útil (RAU). A súa medida é moi laboriosa,<br />
pero é posible obter unha boa aproximación desta a partir <strong>do</strong>utras propiedades<br />
<strong>do</strong> solo, como a granulometría, o conti<strong>do</strong> de materia orgánica, a d<strong>en</strong>sidade<br />
<strong>do</strong> solo, a cantidade e tipo de arxilas, etc. Esta auga pode ser cedida de forma<br />
máis ou m<strong>en</strong>os gradual polo solo ás plantas can<strong>do</strong> a oferta pluviométrica é insufici<strong>en</strong>te,<br />
constituín<strong>do</strong> un reservorio de grande importancia <strong>en</strong> áreas con déficit<br />
de precipitación. Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>do</strong> esta<strong>do</strong> da reserva e das relacións <strong>en</strong>tre a oferta<br />
e a demanda hídrica, o balance de auga pasa por diversas etapas ao longo <strong>do</strong> ano.<br />
Exist<strong>en</strong> diversos modelos matemáticos de balance hídrico que simulan o<br />
comportam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> solo <strong>en</strong> termos de ganancias –humectación– e perdas de<br />
auga –desecam<strong>en</strong>to–. A humectación e o desecam<strong>en</strong>to réx<strong>en</strong>se por procesos<br />
complexos non lineares dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes, como se dixo, da natureza <strong>do</strong> solo e <strong>do</strong><br />
repartim<strong>en</strong>to da precipitación. A aplicación destes modelos permite obter estimacións<br />
das datas de comezo e cesam<strong>en</strong>to de cada un <strong>do</strong>s perío<strong>do</strong>s de balance<br />
hídrico e <strong>do</strong> déficit e/ou exceso de humidade.<br />
74 O CLIMA DE GALICIA
Tamén é posible obter medidas directas da evolución <strong>do</strong> conti<strong>do</strong> de humidade<br />
<strong>do</strong> solo por medio de dispositivos instala<strong>do</strong>s no terreo. Unha das técnicas<br />
máis rec<strong>en</strong>tes é a de TDR (Time Domain Reflectometry), de gran precisión, reproducibilidade<br />
e non destrutiva. Os resulta<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s experim<strong>en</strong>tos de campo mostran<br />
a importancia <strong>do</strong> déficit estival nos bosques de <strong>Galicia</strong>, con importantes<br />
desc<strong>en</strong>sos de auga na superficie <strong>do</strong> solo e algo máis modera<strong>do</strong>s <strong>en</strong> profundidade.<br />
Ademais de poñer de relevo a importancia das propiedades edáficas e <strong>do</strong> control<br />
da evolución da humidade por parte da precipitación, tamén suxir<strong>en</strong> que a<br />
estrutura das masas arbóreas –a distribución de copas e claros no bosque– inflúe<br />
no conti<strong>do</strong> de auga <strong>do</strong> solo ao regular a proporción de precipitación que chega<br />
á superficie <strong>do</strong> terreo –precipitación efectiva–.<br />
Outra aplicación <strong>do</strong>s estu<strong>do</strong>s de balance hídrico é o cálculo <strong>do</strong>s coefici<strong>en</strong>tes<br />
de achega hídrica pot<strong>en</strong>cial. Unha vez axusta<strong>do</strong>s os termos <strong>do</strong> balance,<br />
pódese obter unha estimación da auga que queda libre para chegar aos ríos,<br />
lagos, etc., a ev<strong>en</strong>tual car<strong>en</strong>cia de achegas e <strong>en</strong> que mom<strong>en</strong>to <strong>do</strong> ano t<strong>en</strong> lugar,<br />
aspectos to<strong>do</strong>s eles de grande importancia na planificación hidrolóxica. Aínda<br />
que exist<strong>en</strong> algunhas aproximacións deste tipo a escalas de síntese para <strong>Galicia</strong>,<br />
estes estu<strong>do</strong>s pres<strong>en</strong>tan unha gran complexidade dada a <strong>en</strong>orme <strong>variabilidade</strong><br />
<strong>do</strong>s solos e das propiedades destes que condicionan o seu comportam<strong>en</strong>to hidrolóxico.<br />
A iso únese a car<strong>en</strong>cia, polo mom<strong>en</strong>to, dunha cartografía completa e<br />
apropiada de solos de <strong>Galicia</strong>.<br />
4.6. Dominios ombrotérmicos<br />
Os <strong>do</strong>minios ombrotérmicos son o resulta<strong>do</strong> da combinación <strong>do</strong>s réximes<br />
pluviométrico e termométrico. A súa repres<strong>en</strong>tación cartográfica é unha forma<br />
sinxela de mostrar a variedade de ambi<strong>en</strong>tes climáticos que caracterizan un<br />
determina<strong>do</strong> espazo xeográfico, xa que a precipitación e a temperatura son os<br />
elem<strong>en</strong>tos básicos na configuración das paisaxes, o que se plasma, de maneira<br />
es<strong>en</strong>cial, na cobertura vexetal de orixe <strong>natural</strong>.<br />
<strong>Galicia</strong> mostra unha ampla diversidade de ambi<strong>en</strong>tes termopluviométricos,<br />
algúns deles xeograficam<strong>en</strong>te confina<strong>do</strong>s e dunha extraordinaria peculiaridade<br />
climática: desde sectores que poderían ser cualifica<strong>do</strong>s de moi fríos-subsecos ata<br />
frescos-hiperhúmi<strong>do</strong>s. En canto á distribución espacial, o ambi<strong>en</strong>te <strong>do</strong>minante<br />
é o de tipo subhúmi<strong>do</strong>-tempera<strong>do</strong>, que ocupa un 18% <strong>do</strong> territorio, segui<strong>do</strong> <strong>do</strong><br />
seco-tempera<strong>do</strong>, cun 15%, o húmi<strong>do</strong>-cáli<strong>do</strong>, cun 13%, o moi húmi<strong>do</strong>-tempera<strong>do</strong>,<br />
cun 10%, e o moi húmi<strong>do</strong>-cáli<strong>do</strong>, cun 6%. Cubrin<strong>do</strong> cada un unha super-<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 75
ficie total próxima <strong>do</strong> 5% de <strong>Galicia</strong>, <strong>en</strong>cóntranse os tipos subhúmi<strong>do</strong>-cáli<strong>do</strong>,<br />
húmi<strong>do</strong>-fresco, seco-cáli<strong>do</strong>, húmi<strong>do</strong>-tempera<strong>do</strong> e subhúmi<strong>do</strong>-tempera<strong>do</strong>. E xa<br />
con m<strong>en</strong>or repres<strong>en</strong>tación espacial, pero non con m<strong>en</strong>or importancia bioxeográfica,<br />
aparec<strong>en</strong> os <strong>do</strong>minios moi seco (cáli<strong>do</strong> e tempera<strong>do</strong>), hiperhúmi<strong>do</strong> (moi<br />
frío, fresco e tempera<strong>do</strong>), os frescos, etcétera [figura 1.20].<br />
[Figura 1.20]<br />
Mapa de <strong>do</strong>minios<br />
ombrotérmicos (táboa<br />
cruzada temperatura e<br />
precipitación)<br />
76 O CLIMA DE GALICIA
Tal como reflicte o mapa de <strong>do</strong>minios ombrotérmicos, algúns ambi<strong>en</strong>tes son<br />
ext<strong>en</strong>sos e mostran unha clara homox<strong>en</strong>eidade espacial, m<strong>en</strong>tres que outros aparec<strong>en</strong><br />
reparti<strong>do</strong>s <strong>en</strong> diversos sectores, ás veces s<strong>en</strong> conexión uns con outros, e<br />
mesmo como pequ<strong>en</strong>as áreas illadas e confinadas. O <strong>do</strong>minio húmi<strong>do</strong>-cáli<strong>do</strong> da<br />
fachada atlántica de <strong>Galicia</strong> é, talvez, o único exemplo de ambi<strong>en</strong>te de distribución<br />
espacial homoxénea. Esténdese polos sectores altitudinais medios e baixos<br />
desde Malpica, pola Costa da Morte, p<strong>en</strong>etran<strong>do</strong> cara ao interior polos vales <strong>do</strong><br />
Tambre e Ulla e desc<strong>en</strong>de polas terras das Rías Baixas. Por <strong>en</strong>cima <strong>do</strong>s 400-500<br />
m de altitude, tanto nos sectores litorais como no interior das provincias da<br />
Coruña e Pontevedra, pásase a <strong>do</strong>minios moi húmi<strong>do</strong>s ou hiperhúmi<strong>do</strong>s tempera<strong>do</strong>s<br />
ou cáli<strong>do</strong>s: chairas interiores –Mazaricos, Santa Comba, Tor<strong>do</strong>ia, Boimorto–,<br />
somontes <strong>do</strong>s montes <strong>do</strong> Bocelo, serra <strong>do</strong> Careón, cordal de Montouto<br />
e serra da Loba na provincia da Coruña, e as serras da <strong>do</strong>rsal galega <strong>en</strong> Pontevedra.<br />
O <strong>do</strong>minio hiperhúmi<strong>do</strong>-tempera<strong>do</strong> é un exemplo de ambi<strong>en</strong>te característico<br />
case confina<strong>do</strong> aos sectores máis eleva<strong>do</strong>s da <strong>do</strong>rsal: serra <strong>do</strong> Suí<strong>do</strong>, Faro de<br />
Avión e montes <strong>do</strong> Testeiro, e as serras litorais <strong>do</strong> Barbanza e A Groba, por<br />
<strong>en</strong>cima <strong>do</strong>s 500-600 m de altitude.<br />
As costas ao norte de Malpica –o golfo Ártabro, as Rías Altas e a Mariña luc<strong>en</strong>se–<br />
pasan de <strong>do</strong>minios subhúmi<strong>do</strong>-cáli<strong>do</strong>s a seco-cáli<strong>do</strong>s de oeste a leste,<br />
de maneira que, conforme o segun<strong>do</strong> ocupa os niveis inferiores na área cantábrica,<br />
o primeiro asc<strong>en</strong>de <strong>en</strong> altitude, fac<strong>en</strong><strong>do</strong> a transición a <strong>do</strong>minios máis<br />
húmi<strong>do</strong>s e frescos. A serra <strong>do</strong> Xistral é un expoñ<strong>en</strong>te claro <strong>do</strong>s ambi<strong>en</strong>tes húmi<strong>do</strong>-frescos<br />
<strong>do</strong> norte luc<strong>en</strong>se, marcan<strong>do</strong> un forte gradi<strong>en</strong>te ombroclimático<br />
desde a costa ata os sectores de cumio das serras, o que leva asocia<strong>do</strong>s importantes<br />
cambios bioxeográficos e de ocupación <strong>do</strong> territorio.<br />
O <strong>do</strong>minio subhúmi<strong>do</strong>-tempera<strong>do</strong>, a pesar de ser o que ocupa unha maior<br />
superficie, <strong>en</strong>cóntrase amplam<strong>en</strong>te reparti<strong>do</strong>. O seu maior des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
espacial alcánzao polas terras <strong>do</strong> Deza, a Ulloa, Chantada e Friol. Na provincia<br />
de Lugo forma tamén un rebor<strong>do</strong> ao leste de serra da Loba, ao sur <strong>do</strong> Xistral e<br />
o cordal de Neda, e polos niveis de <strong>en</strong>lace <strong>en</strong>tre A Terra Chá e as serras nor<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tais<br />
(Meira, Monciro, Mira<strong>do</strong>r, Foncuberta) e <strong>en</strong>tre a depresión de Sarria e<br />
Monforte e as serras <strong>do</strong>s Ancares e <strong>do</strong> Courel.<br />
As fosas tectónicas da Terra Chá e Sarria, o contorno da fosa de Monforte,<br />
o <strong>en</strong>caixam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> Miño por Portomarín e a fosa da Limia caracterízanse por<br />
un <strong>do</strong>minio seco-tempera<strong>do</strong>, se b<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> certas difer<strong>en</strong>zas bioxeográficas debidas<br />
aos contrastes altitudinais e latitudinais. A fosa de Monforte é lixeiram<strong>en</strong>te<br />
máis cálida e t<strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te seco-cáli<strong>do</strong>.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 77
Os ambi<strong>en</strong>tes ombrotérmicos extremos aparec<strong>en</strong> na provincia de Our<strong>en</strong>se.<br />
O val <strong>do</strong> Miño-Sil pres<strong>en</strong>ta un <strong>do</strong>minio moi seco-cáli<strong>do</strong>, b<strong>en</strong> des<strong>en</strong>volvi<strong>do</strong> polas<br />
terras <strong>do</strong> Ribeiro e Arnoia, así como pola Baixa Limia e a fosa de Monterrei. Marcan<strong>do</strong><br />
unha interesante disimetría, o <strong>do</strong>minio moi seco-tempera<strong>do</strong> aparece tan<br />
só ao sur <strong>do</strong> val <strong>do</strong> Miño-Sil e polas terras <strong>do</strong> Bolo. No norte luc<strong>en</strong>se o ambi<strong>en</strong>te<br />
aseméllase máis ao característico da fosa de Monforte. No extremo contrario<br />
<strong>en</strong>cóntranse os réximes moi húmi<strong>do</strong>s ou hiperhúmi<strong>do</strong>s, de frescos a moi fríos,<br />
típicos das serras de Queixa e <strong>do</strong> Inverna<strong>do</strong>iro, ambi<strong>en</strong>tes que na provincia de<br />
Lugo aparec<strong>en</strong> tamén nas áreas máis elevadas <strong>do</strong>s Ancares e <strong>do</strong> Courel.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, é de destacar a peculiaridade das serras su<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tais galegas,<br />
compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre O Bolo e as serras <strong>do</strong> Eixo e P<strong>en</strong>a Trevinca. Os seus <strong>do</strong>minios<br />
ombrotérmicos, <strong>en</strong>tre o seco-cáli<strong>do</strong> e o moi frío-húmi<strong>do</strong>, respond<strong>en</strong> á intricada<br />
articulación das formas <strong>do</strong> relevo exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre a costa su<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal de<br />
<strong>Galicia</strong> e os límites coas provincias <strong>do</strong> León e Zamora, interactuan<strong>do</strong> co factor<br />
altitudinal.<br />
4.7. V<strong>en</strong>tos<br />
O v<strong>en</strong>to é un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o meteorolóxico complexo, posto que é o froito dun<br />
varia<strong>do</strong> conxunto de factores, <strong>en</strong>tre os que destacan a circulación xeral atmosférica,<br />
o relevo e os contrastes térmicos <strong>en</strong>tre mar e terra. O seu estu<strong>do</strong> esixe a análise<br />
das frecu<strong>en</strong>cias de dirección –traduci<strong>do</strong> graficam<strong>en</strong>te na coñecida rosa <strong>do</strong>s<br />
v<strong>en</strong>tos– e da int<strong>en</strong>sidade das rachas.<br />
V<strong>en</strong>tos de carácter rexional<br />
<strong>Galicia</strong>, a nivel hemisférico, <strong>en</strong>cóntrase inmersa na zona de circulación <strong>do</strong>s<br />
poñ<strong>en</strong>tes, o que implica que os v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> terceiro e cuarto cuadrante (su<strong>do</strong>este-oeste)<br />
sexan os pre<strong>do</strong>minantes, <strong>en</strong> especial durante o perío<strong>do</strong> outono-inverno.<br />
No <strong>en</strong>tanto, <strong>en</strong> verán, as altas presións subtropicais invert<strong>en</strong> a rosa <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos,<br />
fac<strong>en</strong><strong>do</strong> que os fluxos <strong>do</strong> primeiro e segun<strong>do</strong> cuadrante (norte-nordeste) se erixan<br />
nos de maior frecu<strong>en</strong>cia. En calquera caso, hai que subliñar que as características<br />
e disposición <strong>do</strong> relevo galego introduc<strong>en</strong> modificacións int<strong>en</strong>sas na dirección<br />
<strong>do</strong>s fluxos a moi diversas escalas.<br />
Respecto á int<strong>en</strong>sidade, hai que sinalar que esta garda unha estreita relación<br />
co desprazam<strong>en</strong>to das perturbacións atlánticas desde a súa rexión manancial, no<br />
Atlántico norte, ata as costas galegas. A maior parte <strong>do</strong>s temporais de v<strong>en</strong>to que<br />
soporta o noroeste p<strong>en</strong>insular están des<strong>en</strong>cadea<strong>do</strong>s por esas borrascas atlánticas.<br />
78 O CLIMA DE GALICIA
Neste aspecto, cabe recordar que unha das principais concas eólicas da p<strong>en</strong>ínsula<br />
é a c<strong>en</strong>trada na Costa da Morte, con int<strong>en</strong>sidades medias anuais por <strong>en</strong>cima<br />
<strong>do</strong>s 20 km/h. Nela pód<strong>en</strong>se rexistrar v<strong>en</strong>tos fortes ou moi fortes liga<strong>do</strong>s a situacións<br />
sinópticas de forte gradi<strong>en</strong>te de presión, con rachas que pod<strong>en</strong> superar os<br />
120 km/h. Precisam<strong>en</strong>te, grazas a condicións tan favorables, <strong>Galicia</strong> coñeceu<br />
nos últimos anos unha <strong>en</strong>orme proliferación de parques eólicos.<br />
V<strong>en</strong>tos de carácter local<br />
O sistema de brisas<br />
Os v<strong>en</strong>tos deste tipo son as brisas costeiras e as de montaña-val. As brisas,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como dispositivos de circulación a pequ<strong>en</strong>a escala, son o resulta<strong>do</strong><br />
da dilatación vertical da columna de aire, que t<strong>en</strong> lugar durante as horas de<br />
máxima insolación nas inmediacións da costa. Este qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to fai desc<strong>en</strong>der<br />
as superficies isobáricas, ocasionan<strong>do</strong> a formación de v<strong>en</strong>tos que sopran cara a<br />
terra na superficie e que se v<strong>en</strong> comp<strong>en</strong>sa<strong>do</strong>s nas alturas por un movem<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
dirección contraria. Durante a noite, o aire situa<strong>do</strong> sobre o mar é máis cáli<strong>do</strong> e<br />
a situación invértese, aínda que este cambio se debe a miú<strong>do</strong> ao efecto <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos<br />
desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes que sopran desde a terra.<br />
Estes v<strong>en</strong>tos locais pod<strong>en</strong> ter un efecto decisivo sobre a temperatura e os<br />
índices de humidade das zonas costeiras. De feito, a oscilación diúrna das brisas<br />
constitúe o feito máis importante da circulación litoral nas costas galegas durante<br />
o verán, ata o punto de chegar<strong>en</strong> a <strong>en</strong>mascarar os réximes de v<strong>en</strong>tos asocia<strong>do</strong>s<br />
á circulación atmosférica xeral. A oscilación das brisas parece estar ligada<br />
á ext<strong>en</strong>sión <strong>do</strong>s tipos anticiclónicos oceánicos sobre Europa occid<strong>en</strong>tal que dirix<strong>en</strong><br />
v<strong>en</strong>tos, principalm<strong>en</strong>te <strong>do</strong> sector NE-E, sobre as rexións nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tais<br />
da p<strong>en</strong>ínsula ibérica, de forma que os v<strong>en</strong>tos xera<strong>do</strong>s reforzan sobre a fachada<br />
atlántica as brisas de terra.<br />
Estas brisas mariñas permít<strong>en</strong>lle ao aire fresco e húmi<strong>do</strong> p<strong>en</strong>etrar no interior<br />
de <strong>Galicia</strong>, onde contribúe a diminuír os contrastes térmicos e, ademais,<br />
t<strong>en</strong>de a aum<strong>en</strong>tar rapidam<strong>en</strong>te a nubosidade (nubes cumuliformes provocadas<br />
pola pequ<strong>en</strong>a descontinuidade <strong>en</strong>tre o aire mariño fresco e o aire cáli<strong>do</strong> interior).<br />
Por suposto, a p<strong>en</strong>etración e a importancia <strong>do</strong>s seus efectos dep<strong>en</strong>derán da<br />
topografía e das formas costeiras. Por exemplo, os vales das rías profun<strong>do</strong>s e perp<strong>en</strong>diculares<br />
á liña de costa canalizan e reforzan a aparición de nubosidade <strong>do</strong><br />
tipo descrito.<br />
As brisas de montaña e val xéranse por un proceso pareci<strong>do</strong>, é dicir, polo<br />
desigual caldeam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> aire situa<strong>do</strong> no fon<strong>do</strong> <strong>do</strong> val e o <strong>do</strong>s lugares eleva<strong>do</strong>s.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 79
A circulación litoral <strong>en</strong> inverno<br />
Durante a estación fría, a circulación ciclónica é moito máis frecu<strong>en</strong>te grazas<br />
á disposición planetaria <strong>do</strong>s c<strong>en</strong>tros de acción no hemisferio set<strong>en</strong>trional.<br />
Isto permite, precisam<strong>en</strong>te, unha oscilación diúrna <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos cun pre<strong>do</strong>minio<br />
<strong>do</strong>s terrais, brisas de terra, grazas ao comportam<strong>en</strong>to térmico <strong>do</strong> interior contin<strong>en</strong>tal,<br />
onde as condicións topográficas volv<strong>en</strong> desempeñar un papel fundam<strong>en</strong>tal.<br />
Os f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os descritos derívanse das temperaturas que alcanzan as capas<br />
baixas troposféricas ao contacto sobre as frías superficies <strong>do</strong> c<strong>en</strong>tro da rexión. E<br />
xunto ao efecto arrefria<strong>do</strong>r <strong>do</strong> interior, hai que <strong>en</strong>gadir as variables térmicas derivadas<br />
das montañas elevadas e <strong>do</strong>s vales <strong>en</strong>talla<strong>do</strong>s e profun<strong>do</strong>s. Efecto térmico<br />
e efecto topográfico combínanse eficazm<strong>en</strong>te para modificar<strong>en</strong> as condicións<br />
locais da circulación sinóptica xeral.<br />
A análise das variacións horarias de v<strong>en</strong>tos durante o bimestre xaneirofebreiro<br />
mostra un neto pre<strong>do</strong>minio <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos chega<strong>do</strong>s <strong>do</strong> interior a primeiras<br />
horas da mañá (Mounier, 1977). Esta superioridade <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos de terra ao inicio<br />
<strong>do</strong> día parece responder non só a principios térmicos, s<strong>en</strong>ón tamén a factores<br />
xeográficos. Efectivam<strong>en</strong>te, determinadas condicións topográficas facilitan<br />
o desprazam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> aire frío acumula<strong>do</strong> sobre as plataformas interiores, onde<br />
os balances radiantes son moi deficitarios, ata o litoral. En realidade, trátase de<br />
v<strong>en</strong>tos catabáticos de escasa amplitude, aínda que sufici<strong>en</strong>tes para influír no<br />
ritmo diúrno <strong>do</strong>s elem<strong>en</strong>tos atmosféricos das rexións litorais. Estes v<strong>en</strong>tos frescos<br />
<strong>do</strong> interior a<strong>do</strong>itan producirse <strong>en</strong> perío<strong>do</strong>s anticiclónicos, xa que as condicións<br />
radiantes permit<strong>en</strong> o arrefriam<strong>en</strong>to das capas baixas da atmosfera. Estas<br />
capas arrefriadas polo contacto co solo vanse esmagan<strong>do</strong> progresivam<strong>en</strong>te.<br />
Can<strong>do</strong> a acumulación é importante, drénanse por gargantas e vales profun<strong>do</strong>s,<br />
desembocan<strong>do</strong> con forza nas rexións litorais.<br />
5. As adversidades climáticas<br />
O tempo e o <strong>clima</strong> constitú<strong>en</strong> hoxe un <strong>do</strong>s poucos temas sobre o que practicam<strong>en</strong>te<br />
to<strong>do</strong>s nos atrevemos a debater. En ocasións estas opinións vért<strong>en</strong>se de<br />
maneira vehem<strong>en</strong>te, amparán<strong>do</strong>se na forza que a cada un lle dá a súa experi<strong>en</strong>cia<br />
vital. Á fin e ao cabo, qu<strong>en</strong> máis ou qu<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os viviu ou padeceu un determina<strong>do</strong><br />
episodio meteorolóxico memorable: unha onda de frío, unha gran<br />
torm<strong>en</strong>ta. Nos últimos anos as opinións máis comúns a<strong>do</strong>itan redundar no cambio<br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong>, expresa<strong>do</strong> popularm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> frases como o tempo está tolo, agora<br />
xa non chove como antano, etc.<br />
80 O CLIMA DE GALICIA
O home soporta diariam<strong>en</strong>te as manifestacións s<strong>en</strong>sibles da atmosfera a través<br />
<strong>do</strong> que, x<strong>en</strong>ericam<strong>en</strong>te, coñecemos como tipos de tempo. Esa sucesión de<br />
esta<strong>do</strong>s atmosféricos vese salpicada por ev<strong>en</strong>tos extraordinarios –de curta duración<br />
e con rexistros extremos de precipitación, temperatura, etc.–, cuxas consecu<strong>en</strong>cias<br />
pod<strong>en</strong> resultar catastróficas para o ser humano, pero que tamén forman<br />
parte da caracterización climática da rexión que esteamos consideran<strong>do</strong>. Por iso,<br />
o carácter catastrófico de tales ev<strong>en</strong>tos deriva, <strong>en</strong> boa medida, das inadecuadas<br />
interv<strong>en</strong>cións humanas sobre o espazo xeográfico.<br />
5.1. Adversidades pluviométricas<br />
Inundacións<br />
As inundacións son un aspecto relevante das relacións <strong>clima</strong>-auga-territorio<br />
e un problema importante na xestión dun recurso que ocasionalm<strong>en</strong>te pode<br />
dar lugar a adversidades climáticas catastróficas. De aí que unha parte importante<br />
da investigación <strong>en</strong> meteoroloxía se <strong>en</strong>camiñe á id<strong>en</strong>tificación e predición<br />
das situacións de risco, moi <strong>en</strong> particular <strong>do</strong>s ev<strong>en</strong>tos chuviosos extraordinarios.<br />
Pero a chuvia é un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de natureza basicam<strong>en</strong>te irregular no tempo<br />
e o espazo nas latitudes medias, e <strong>Galicia</strong> non é allea a esta situación, que se manifesta<br />
de forma extrema <strong>en</strong> episodios de seca invernal ou episodios de elevada<br />
precipitación. Estes últimos a<strong>do</strong>itan des<strong>en</strong>cadear inundacións <strong>en</strong> áreas cunhas<br />
particularidades xeomorfolóxicas, xeolóxicas e edáficas –substratos impermeables–<br />
que as fan especialm<strong>en</strong>te susceptibles. Tal é o caso das depresións terciarias<br />
<strong>do</strong> interior de <strong>Galicia</strong>, como as da Terra Chá, Monforte, Maceda, Xinzo<br />
de Limia, etc., ou da costa atlántica, como é o caso de Padrón –onde a influ<strong>en</strong>cia<br />
das mareas é tamén clave–. Da<strong>do</strong> que o proceso de inundación é o resulta<strong>do</strong> da<br />
combinación de factores de terreo e condicións <strong>clima</strong>tolóxicas determinadas, é<br />
necesaria unha análise de cada un deles e unha visión conxunta para a correcta<br />
avaliación <strong>do</strong>s riscos de inundación, así como para a xestión que derive <strong>do</strong>s impactos<br />
previstos.<br />
A través <strong>do</strong> estu<strong>do</strong> das series diarias de precipitación e <strong>do</strong>s tipos de tempo, é<br />
posible detallar as relacións <strong>en</strong>tre a duración e a int<strong>en</strong>sidade pluviométrica<br />
e id<strong>en</strong>tificar as secu<strong>en</strong>cias de días de elevada precipitación, así como a dinámica<br />
atmosférica baixo a cal se xeran –tipos de tempo–. Empregan<strong>do</strong> o rexistro diario<br />
de precipitacións <strong>do</strong>s últimos cor<strong>en</strong>ta anos para a estación de Lourizán<br />
(facilita<strong>do</strong> pola Sección de Climatoloxía <strong>do</strong> C<strong>en</strong>tro Forestal de Lourizán, Pontevedra),<br />
apréciase que o ev<strong>en</strong>to chuvioso máis prolonga<strong>do</strong> durou 38 días, <strong>en</strong>tre<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 81
Frecu<strong>en</strong>cia (%)<br />
Int<strong>en</strong>sidade media de precipitación diaria (Lm 2 )<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
0<br />
5 10 15 20 25 30 35 40<br />
Duración <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> chuvioso (días)<br />
o 5 de decembro de 1981 e o 11 de xaneiro de 1982, no que se acumularon 792<br />
mm de auga, cunha int<strong>en</strong>sidade media de 21 mm diarios, se b<strong>en</strong> <strong>en</strong> 22 días<br />
superáronse os 20 mm e <strong>en</strong> 10 os 30 mm. O día máis chuvioso (12/12/1981)<br />
recolléronse 81 mm. Non obstante, a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia xeral é a que a frecu<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s<br />
perío<strong>do</strong>s de chuvia diminúa bruscam<strong>en</strong>te ao aum<strong>en</strong>tar a súa duración, m<strong>en</strong>tres<br />
que a int<strong>en</strong>sidade media diaria da precipitación se increm<strong>en</strong>ta coa duración<br />
[figura 1.21]. Os perío<strong>do</strong>s de baixa duración son maioritarios na primavera e no<br />
verán, m<strong>en</strong>tres que a partir <strong>do</strong>s dez días de duración estes son característicos <strong>do</strong><br />
outono e <strong>do</strong> inverno.<br />
[Figura 1.21]<br />
Frecu<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s<br />
perío<strong>do</strong>s de chuvia<br />
de duración crec<strong>en</strong>te<br />
e relación <strong>en</strong>tre a<br />
int<strong>en</strong>sidade media<br />
diaria e a duración<br />
<strong>do</strong> perío<strong>do</strong> de chuvias<br />
(rexistro da estación<br />
de Lourizán para os<br />
últimos cor<strong>en</strong>ta anos)<br />
82 O CLIMA DE GALICIA
Situacións de elevada precipitación<br />
A pesar da frecu<strong>en</strong>cia da precipitación na fachada atlántica de <strong>Galicia</strong> –a<br />
terceira parte <strong>do</strong>s días <strong>do</strong> ano pód<strong>en</strong>se considerar como chuviosos– e dunha<br />
certa homox<strong>en</strong>eidade nos mecanismos implica<strong>do</strong>s, algúns perío<strong>do</strong>s chuviosos<br />
teñ<strong>en</strong> que ser considera<strong>do</strong>s como de elevada precipitación. Esta situación pode<br />
deberse a unha alta int<strong>en</strong>sidade pluviométrica <strong>en</strong> perío<strong>do</strong>s curtos de tempo ou<br />
a unha duración prolongada <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> chuvioso, que leva consigo unha alta<br />
contribución global. Os perío<strong>do</strong>s de altas precipitacións repres<strong>en</strong>tan un 10% das<br />
secu<strong>en</strong>cias de días chuviosos e danse de unha a sete veces por ano, cunha achega<br />
media acumulada de 190 mm can<strong>do</strong> o perío<strong>do</strong> é de curta duración e de 300<br />
mm can<strong>do</strong> é de longa duración.<br />
Xaneiro é o mes cun maior número de ev<strong>en</strong>tos de elevada precipitación,<br />
segui<strong>do</strong> de febreiro, outubro, marzo, novembro e setembro. Os demais meses<br />
mostran valores moi inferiores, e incluso <strong>en</strong> agosto non se rexistrou ningún destes<br />
ev<strong>en</strong>tos. Así pois, a maior frecu<strong>en</strong>cia destes ev<strong>en</strong>tos rexístrase no primeiro<br />
cuadrimestre <strong>do</strong> ano, segui<strong>do</strong> nas nosas latitudes, loxicam<strong>en</strong>te, <strong>do</strong> último trimestre.<br />
Outro aspecto destacable é o case pre<strong>do</strong>minio absoluto da compoñ<strong>en</strong>te SW<br />
nos v<strong>en</strong>tos de superficie asocia<strong>do</strong>s aos extremos de precipitación.<br />
Estas situacións son xeradas por unhas condicións atmosféricas propicia<strong>do</strong>ras<br />
dunha forte inestabilidade a gran escala, é dicir, que favorec<strong>en</strong> amplos movem<strong>en</strong>tos<br />
verticais tanto de aire húmi<strong>do</strong> como seco. Tales procesos des<strong>en</strong>cadean<br />
uns tipos de tempo caracteriza<strong>do</strong>s por unha forte actividade cond<strong>en</strong>sa<strong>do</strong>ra e<br />
abundante nubosidade. Estas condicións ciclónicas asócianse a afondam<strong>en</strong>tos<br />
que, <strong>en</strong> forma de valgadas, se sitúan cerca da vertical de <strong>Galicia</strong>; sobre to<strong>do</strong><br />
resulta afecta<strong>do</strong> o ramal asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te da valgada. Este sector é o de maior advección<br />
e vorticidade negativa e onde as isohipsas mostran maior diflu<strong>en</strong>cia. Todas<br />
estas condicións son moi favorables para a inestabilidade.<br />
O mecanismo descrito relaciónase con índices de circulación l<strong>en</strong>tos ou meridianos,<br />
aínda que non se debe esquecer que tamén se pode falar de condicións<br />
ciclónicas baixo circulación zonal, sempre e can<strong>do</strong> o fluxo discorra por latitudes<br />
inferiores ao normal para a época <strong>do</strong> ano considerada, permitin<strong>do</strong> o paso de<br />
familias de borrascas ondulatorias da fronte polar. En to<strong>do</strong>s estes casos definibles<br />
como ciclónicos, a topografía <strong>do</strong>s 500 hPa marca a exist<strong>en</strong>cia de baixas temperaturas<br />
relacionadas coa <strong>en</strong>trada de aire frío de diversa etioloxía.<br />
Os tipos de tempo característicos destas situacións de elevada precipitación<br />
son basicam<strong>en</strong>te tres: ciclónicos advectivos <strong>do</strong> oeste (CW e CWi), ciclónicos<br />
advectivos <strong>do</strong> su<strong>do</strong>este (CSW) e convectivos locais de tipo gota fría. Estes tipos<br />
xa foron descritos no aparta<strong>do</strong> <strong>do</strong>s tipos de tempo.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 83
Exemplos de situacións de inundación na área de Padrón<br />
Na táboa 1.1 recóll<strong>en</strong>se algúns datos climáticos refer<strong>en</strong>tes a catro inundacións<br />
ocorridas na área de Padrón. A excepción das ocorridas <strong>en</strong>tre o 20 e o 21<br />
de decembro de 1989, as inundacións foron precedidas dun perío<strong>do</strong> previo de<br />
forte achega pluviométrica que actuou como preámbulo ao mecanismo que dispara<br />
o desbordam<strong>en</strong>to fluvial –efecto de acumulación–. Se b<strong>en</strong> as cantidades<br />
totais son variables, a int<strong>en</strong>sidade media diaria t<strong>en</strong>de a ser alta. Polo xeral, o inicio<br />
deste perío<strong>do</strong> previo vén marca<strong>do</strong> polo establecem<strong>en</strong>to dunhas condicións<br />
circulatorias estables que se manteñ<strong>en</strong> durante e despois das inundacións.<br />
Táboa 1.I. Datos <strong>clima</strong>tolóxicos dalgúns episodios de inundación<br />
Data inundación Perío<strong>do</strong> Pac Pdm Data previa Pacp Pdmp<br />
Situación<br />
sinóptica<br />
10 feb 1987 1 feb-28 feb 487 17,4 17 xan-29 xan 176 13,5 CW-Cwi<br />
28-31 dec 1978 22 dec-31 dec 430 30,7 1 dec-16 dec 495 30,4 CW-Cwi<br />
14-15 out 1987 13 out-16 out 192 47,9 30 sep-10 out 238 21,7 CSW-CW-CS<br />
20-21 dec 1989 10 dec-26 dec 435 27,1 — — — CW<br />
Pac: Precipitación acumulada no perío<strong>do</strong>; Pdm: Precipitación diaria media; Pacp: Precipitación acumulada previa;<br />
Pdmp: Precipitación diaria media <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> previo á inundación<br />
Nos casos <strong>do</strong>s anos 1977 e 1978, ao comezo da secu<strong>en</strong>cia chuviosa instálase<br />
un claro dispositivo zonal que favorece o tránsito das frontes asociadas a familias<br />
de borrascas atlánticas, que son interrompidas por perío<strong>do</strong>s de 2-4 días polos<br />
característicos anticiclóns de fin de familia. O perío<strong>do</strong> coincid<strong>en</strong>te coa inundación<br />
mantén ese claro fluxo zonal pero condiciona<strong>do</strong> es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te por unha<br />
profunda borrasca –792 hPa– c<strong>en</strong>trada ao sueste das illas británicas, cun raio de<br />
acción que afecta de cheo ao territorio galego e posibilita que o seu sistema frontal<br />
asocia<strong>do</strong> varra nitidam<strong>en</strong>te to<strong>do</strong> o norte p<strong>en</strong>insular.<br />
Os feitos de outubro de 1987 sucederon de maneira difer<strong>en</strong>te. O 30 de setembro<br />
inaugúrase cunhas condicións de circulación meridiana, próximas ao<br />
bloqueo, nas que unha valgada localizada fronte ás costas galegas dá lugar a un<br />
fluxo de compoñ<strong>en</strong>te su<strong>do</strong>este que arrastra unha fronte fría responsable da precipitación.<br />
A situación evoluciona cara a unha disposición zonal que se mantén<br />
pouco tempo, pero que int<strong>en</strong>sifica as chuvias e des<strong>en</strong>cadea a inundación.<br />
Este breve episodio zonal dá paso a un retorno das condicións previas claram<strong>en</strong>te<br />
meridianas.<br />
A difer<strong>en</strong>za das anteriores, no episodio de decembro de 1989 non se rexistra<br />
un efecto acumulativo previo, s<strong>en</strong>ón que as inundacións ocorr<strong>en</strong> como con-<br />
84 O CLIMA DE GALICIA
secu<strong>en</strong>cia dun curto pero int<strong>en</strong>so episodio de precipitación. O proceso comeza<br />
o día 11 e prolóngase ata o 25 de decembro, superan<strong>do</strong> os 30 mm <strong>en</strong> seis <strong>do</strong>s<br />
días. En altura debúxase un fluxo zonal; <strong>en</strong> superficie, unha profunda borrasca<br />
de 986 hPa, c<strong>en</strong>trada ao su<strong>do</strong>este das illas británicas, canaliza unha activa fronte<br />
fría sobre as nosas costas, ás que chega con compoñ<strong>en</strong>te SW debi<strong>do</strong> á inflexión<br />
provocada polo movem<strong>en</strong>to espiral da borrasca.<br />
Púi<strong>do</strong>se comprobar que estes tipos de tempo ciclónico <strong>do</strong> oeste son particularm<strong>en</strong>te<br />
activos, <strong>en</strong> termos pluviométricos, no sector atlántico meridional<br />
de <strong>Galicia</strong> e <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or grao no sector norte. Isto demostra que o relevo desempeña<br />
un papel fundam<strong>en</strong>tal no repartim<strong>en</strong>to das precipitacións. Polo tanto, as<br />
inundacións na área de Padrón teñ<strong>en</strong> un des<strong>en</strong>cadeante puram<strong>en</strong>te climático,<br />
é dicir, requir<strong>en</strong> dunha cuantiosa achega de precipitación. A partir de aí, <strong>en</strong>trarán<br />
<strong>en</strong> xogo outra serie de factores que acabarán por consumar a adversidade<br />
climática, como a coincid<strong>en</strong>cia de perío<strong>do</strong>s de elevada precipitación con<br />
mareas vivas altas, ou a eficacia da rede de dr<strong>en</strong>axe na conca <strong>do</strong> río Sar. Estes<br />
ev<strong>en</strong>tos déb<strong>en</strong>se a situacións de elevada int<strong>en</strong>sidade pluviométrica <strong>en</strong> curtos<br />
perío<strong>do</strong>s de tempo –con máximas de ata 120 mm <strong>en</strong> 24 horas–, como o ocorri<strong>do</strong><br />
o 19-20 de decembro de 1989; ou b<strong>en</strong> a secu<strong>en</strong>cias prolongadas de días<br />
de abundante achega que, por acumulación, acaban causan<strong>do</strong> o desbordam<strong>en</strong>to,<br />
como por exemplo as inundacións de 1977 e 1978. Os primeiros son<br />
máis difíciles de prever que os segun<strong>do</strong>s. Ademais, parece claro que as chuvias<br />
recollidas con anterioridade ao ev<strong>en</strong>to concreto que coincide coa inundación<br />
contribú<strong>en</strong> a sobrealim<strong>en</strong>tar o caudal, fac<strong>en</strong><strong>do</strong> dificilm<strong>en</strong>te evacuable unha<br />
nova achega extraordinaria. É dicir, as inundacións rara vez son a consecu<strong>en</strong>cia<br />
directa <strong>do</strong> último episodio chuvioso.<br />
O último perío<strong>do</strong> de abundantes episodios de inundación <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> foi o<br />
inverno 2000-2001.<br />
Durante o perío<strong>do</strong> compr<strong>en</strong>di<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre outubro de 2000 e marzo de 2001,<br />
os rexistros de precipitación <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> pres<strong>en</strong>taron valores extraordinarios. Nalgúns<br />
casos, chegáronse a alcanzar ou superar as efemérides de precipitación das<br />
estacións pluviométricas galegas. Ofrecemos algúns datos: nos meses de novembro<br />
e decembro de 2000, <strong>en</strong> estacións como Lourizán superáronse os 1000 mm.<br />
No observatorio de Santiago de Compostela, a cifra elevouse, para o mesmo<br />
perío<strong>do</strong>, ata os 1312 mm, o que repres<strong>en</strong>ta o 53% <strong>do</strong> total de precipitación anual<br />
estimada. Nesta estación non exist<strong>en</strong> preced<strong>en</strong>tes de cantidades semellantes<br />
desde o ano 1947. Finalm<strong>en</strong>te, quixeramos apuntar as cantidades alcanzadas<br />
nun <strong>do</strong>s observatorios máis chuviosos <strong>do</strong> noso territorio. Referímonos á estación<br />
de Estacas <strong>en</strong> Fornelos de Montes (Pontevedra), onde durante to<strong>do</strong> o ano 2000<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 85
se alcanzaban os 4215 mm e nos cinco primeiros meses <strong>do</strong> 2001 a chuvia recollida<br />
era xa de 3326,1 mm, grazas <strong>en</strong> boa medida ás extraordinarias contribucións<br />
<strong>do</strong>s meses de xaneiro e febreiro (datos obti<strong>do</strong>s <strong>do</strong> Servizo de Información<br />
Ambi<strong>en</strong>tal da Consellería de Medio Ambi<strong>en</strong>te da Xunta de <strong>Galicia</strong>).<br />
Escaseza de chuvias no perío<strong>do</strong> outono-inverno: Secas<br />
A escaseza de precipitacións é un trazo propio <strong>do</strong> verán nas nosas terras,<br />
cunha expresión espacial difer<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> función da latitude. Porén, <strong>Galicia</strong><br />
tamén pode padecer un déficit de achegas nos meses c<strong>en</strong>trais <strong>do</strong> inverno. Neste<br />
caso, os efectos ecolóxicos e socioeconómicos pod<strong>en</strong> chegar a alcanzar o carácter<br />
de adversidade.<br />
Os mecanismos que provocan perío<strong>do</strong>s de chuvias deficitarias, e incluso<br />
intervalos de forte seca, nas rexións nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tais de Europa asócianse a esta<strong>do</strong>s<br />
de bloqueo atmosférico.<br />
5.2. Extremos termométricos<br />
Os episodios de baixas temperaturas e precipitación nivosa no territorio galego<br />
son froito de <strong>do</strong>us conxuntos de configuracións circulatorias. O primeiro<br />
deles compr<strong>en</strong>de todas aquelas situacións advectivas capaces de establecer níti<strong>do</strong>s<br />
corre<strong>do</strong>res isobáricos <strong>en</strong>tre as latitudes árticas ou o interior <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te<br />
europeo e as terras galegas. Estas singulares disposicións permit<strong>en</strong> a chegada<br />
de masas de aire cuxo principal trazo é o dunhas baixísimas temperaturas. O<br />
percorri<strong>do</strong> ata chegar a afectarnos permite a súa inestabilización basal; non <strong>en</strong><br />
balde se trasladan a latitudes máis cálidas. A súa irrupción no noroeste p<strong>en</strong>insular<br />
produce un acusa<strong>do</strong> desc<strong>en</strong>so <strong>do</strong> mercurio, sobre to<strong>do</strong> nas terras <strong>do</strong> interior<br />
e nas áreas de montaña, onde as temperaturas mínimas alcanzan valores<br />
extremos.<br />
O segun<strong>do</strong> conxunto de situacións capaces de orixinar acusadas caídas <strong>do</strong><br />
mercurio compr<strong>en</strong>de as configuracións anticiclónicas durante a estación invernal.<br />
Nesta época <strong>do</strong> ano, a instalación dunha célula de altas presións sobre o<br />
solar p<strong>en</strong>insular pode chegar a alcanzar unha duración de varias semanas, grazas<br />
a un proceso de retroalim<strong>en</strong>tación <strong>en</strong>tre as condicións dinámicas e as térmicas.<br />
As longas noites de ceos despexa<strong>do</strong>s propician fortes arrefriam<strong>en</strong>tos,<br />
reforzan<strong>do</strong> a estabilidade da baixa troposfera. Xunto ás baixas temperaturas que<br />
se chegan a rexistrar a primeiras horas, tamén destacan outros meteoros, como<br />
as xeadas e as néboas de irradiación.<br />
86 O CLIMA DE GALICIA
No extremo oposto sitúanse as ondas de calor. Estas tamén pod<strong>en</strong> chegar a<br />
rexistrarse a partir dunhas condicións circulatorias capaces de arrastrar ata <strong>Galicia</strong><br />
masas de aire de compoñ<strong>en</strong>te sur-sueste. Estes episodios, ademais, pod<strong>en</strong><br />
verse acompaña<strong>do</strong>s de v<strong>en</strong>tos catabáticos que reforzan a s<strong>en</strong>sación de calor.<br />
5.3. Adversidades bioclimáticas<br />
As condicións climáticas non só pod<strong>en</strong> xerar situacións adversas de forma<br />
directa, como xa vimos, mediante extremos pluviométricos, secas prolongadas<br />
na estación típica das chuvias, ondas de frío ou calor. Situacións circulatorias<br />
pouco frecu<strong>en</strong>tes, fóra de estación, pod<strong>en</strong> dar lugar a readaptacións dinámicas<br />
no conxunto de relacións <strong>en</strong>tre os elem<strong>en</strong>tos da biota. Moi <strong>en</strong> particular ás<br />
relacións <strong>en</strong>tre patóx<strong>en</strong>os e hospeda<strong>do</strong>res. Exemplo diso podería ser o aum<strong>en</strong>to<br />
da incid<strong>en</strong>cia da gripe <strong>en</strong> Europa c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> invernos particularm<strong>en</strong>te suaves.<br />
Outro exemplo paradigmático é o descrito por Fernández de Ana et al. (1996) e<br />
Castillo et al. (1999), no cal un poboa<strong>do</strong>r <strong>natural</strong> <strong>do</strong>s bosques galaicos se converte<br />
<strong>en</strong> praga baixo a influ<strong>en</strong>cia dunhas condicións climáticas favorables para a súa<br />
expansión poboacional. M<strong>en</strong>cionemos, de paso, que esta situación coincidiu cun<br />
perío<strong>do</strong> de secas e invernos excepcionalm<strong>en</strong>te b<strong>en</strong>ignos <strong>en</strong>marca<strong>do</strong>s nun longo<br />
ev<strong>en</strong>to ENSO e de oscilación positiva da NAO, o que suxire un importante papel<br />
das teleconexións.<br />
Entre os anos 1990 e 1994 nalgúns sectores de <strong>Galicia</strong> produciuse unha<br />
defoliación x<strong>en</strong>eralizada nas carballeiras, causada por Altica quercetorum, un<br />
coleóptero defolia<strong>do</strong>r habitual <strong>do</strong> xénero Quercus. Aínda que esta especie é frecu<strong>en</strong>te<br />
no sur de Europa, non a<strong>do</strong>ita alcanzar a categoría de praga e na p<strong>en</strong>ínsula<br />
ibérica non se tiñan datos de danos importantes causa<strong>do</strong>s por ela. Non<br />
obstante, a finais da década <strong>do</strong>s oit<strong>en</strong>ta <strong>do</strong> século XX comezáronse a ver danos<br />
nalgunhas localidades de Portugal e <strong>en</strong> 1990 <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>. No noroeste p<strong>en</strong>insular<br />
os danos observa<strong>do</strong>s inicialm<strong>en</strong>te localizáronse na área <strong>do</strong> Ribeiro, se b<strong>en</strong><br />
foron fortes. En 1991 apareceron outros focos nas provincias de Our<strong>en</strong>se, Lugo<br />
e A Coruña, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> 1992 a praga seguiu avanzan<strong>do</strong> ata chegar a afectar<br />
á maior parte de Lugo e norte da provincia de Our<strong>en</strong>se. No ano 1993 to<strong>do</strong>s<br />
os territorios dana<strong>do</strong>s conéctanse <strong>en</strong>tre si, pero a partir de 1994, <strong>en</strong> parte debi<strong>do</strong><br />
aos tratam<strong>en</strong>tos fitosanitarios, iníciase un retroceso x<strong>en</strong>eraliza<strong>do</strong> que leva o<br />
insecto á súa situación habitual, deixan<strong>do</strong> de ser praga.<br />
Este comportam<strong>en</strong>to tan peculiar de inicio, expansión e retroceso da praga<br />
coincidiu cunha anómala diminución da precipitación e aum<strong>en</strong>to da tempera-<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 87
tura. A diminución máis significativa das precipitacións tivo lugar, maioritariam<strong>en</strong>te,<br />
no ano 1990, con caídas dun 18% a un 54% sobre a media <strong>do</strong> perío<strong>do</strong><br />
1985-1994. As máximas reducións das achegas pluviométricas ocorreron no sector<br />
<strong>do</strong> Ribeiro, onde <strong>en</strong> áreas que <strong>en</strong> 1985 se recolleron máis de <strong>do</strong>us mil mm,<br />
<strong>en</strong> 1990 tan só se rexistraron 665 mm. Esta redución foi máis at<strong>en</strong>uada nos sectores<br />
costeiros da fachada cantábrica e da fachada atlántica norte de <strong>Galicia</strong>.<br />
Porén, unha revisión detallada da información <strong>clima</strong>tolóxica pon de manifesto<br />
que o inicio <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> de baixas precipitacións se iniciou no verán de 1988 e<br />
finalizou no outono de 1992 ou a inicios de 1993.<br />
Simultaneam<strong>en</strong>te ao desc<strong>en</strong>so pluviométrico tivo lugar un aum<strong>en</strong>to da temperatura,<br />
moi <strong>en</strong> particular no ano 1989. Os rexistros da maior parte das estacións<br />
meteorolóxicas de <strong>Galicia</strong> pres<strong>en</strong>taron un aum<strong>en</strong>to na media anual de<br />
1ºC, debi<strong>do</strong> tanto ao asc<strong>en</strong>so das temperaturas medias mínimas como das máximas,<br />
as cales pres<strong>en</strong>taron increm<strong>en</strong>tos de ata 2,9 ºC e 2,0 ºC respectivam<strong>en</strong>te.<br />
Nos sectores interiores o aum<strong>en</strong>to das temperaturas máximas precedeu ao das<br />
mínimas e, ademais, estas últimas sufriron unha elevación maior no interior que<br />
nas áreas costeiras.<br />
A xustificación a este perío<strong>do</strong> de mínimos pluviométricos e máximos de<br />
temperatura <strong>en</strong>cóntrase na maior incid<strong>en</strong>cia de situacións anticiclónicas duradeiras<br />
durante os outonos e invernos <strong>do</strong>s anos 1989 a 1991. Estas situacións<br />
provocaron un bloqueo das borrascas atlánticas que están implicadas habitualm<strong>en</strong>te<br />
nos episodios chuviosos no noroeste p<strong>en</strong>insular. A considerable diminución<br />
da nubosidade e o aum<strong>en</strong>to consecu<strong>en</strong>te da insolación deron lugar a un<br />
rápi<strong>do</strong> asc<strong>en</strong>so das temperaturas diúrnas. As mínimas non aum<strong>en</strong>taron de<br />
forma tan inmediata debi<strong>do</strong> á forte irradiación nocturna propiciada pola escasa<br />
cobertura nubosa, manifestán<strong>do</strong>se tan só a medida que avanzou o perío<strong>do</strong><br />
anormalm<strong>en</strong>te cáli<strong>do</strong>.<br />
Baixo estas condicións a modulación a mesoescala exercida pola complexa<br />
orografía de <strong>Galicia</strong> foi o factor decisivo para colaborar no disparo da praga. As<br />
serras <strong>do</strong> Suí<strong>do</strong> e Faro de Avión actuaron de eficaz barreira orográfica para os<br />
sectores interiores. A barlov<strong>en</strong>to das serras –no Ribeiro– chegáronse a recoller<br />
ata mil cincoc<strong>en</strong>tos mm m<strong>en</strong>os que nos sectores de barlov<strong>en</strong>to, ac<strong>en</strong>tuán<strong>do</strong>se<br />
o efecto de sombra pluviométrica característico da <strong>do</strong>rsal galaica. A escasa humidade<br />
e as temperaturas elevadas permitiron unha maior taxa de superviv<strong>en</strong>cia<br />
de insectos adultos durante a súa fase de hibernación, que se traduciu na<br />
primavera e veráns seguintes nunha explosión demográfica, consecu<strong>en</strong>cia <strong>do</strong><br />
éxito reprodutor <strong>do</strong>s adultos, e, por conseguinte, nun ataque desproporciona<strong>do</strong><br />
á carballeira.<br />
88 O CLIMA DE GALICIA
A expansión da praga estivo relacionada coa persist<strong>en</strong>cia das anomalías de<br />
bloqueo, axudada por unha dispersión oportunista seguin<strong>do</strong> as principais vías<br />
de comunicación –aproveitan<strong>do</strong> as turbul<strong>en</strong>cias xeradas polo tráfico roda<strong>do</strong>. A<br />
finalización da praga sería o resulta<strong>do</strong> da aplicación dun control fitosanitario e<br />
o retorno a condicións meteorolóxicas normais na fachada atlántica europea.<br />
Este perío<strong>do</strong>, como xa se m<strong>en</strong>cionou, coincidiu con fortes anomalías tanto <strong>do</strong><br />
ENSO como da NAO, dan<strong>do</strong> lugar, por exemplo, ao inverno excepcionalm<strong>en</strong>te<br />
b<strong>en</strong>igno de 1989-1990 no Reino Uni<strong>do</strong>, ao inverno máis cáli<strong>do</strong> <strong>do</strong> século XX <strong>en</strong><br />
diversas áreas <strong>do</strong>s Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s <strong>en</strong> 1991-1992 ou á peor seca <strong>do</strong> século no sur<br />
de África <strong>en</strong>tre 1991 e 1992.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 89
6. Bibliografía<br />
ALMARZA, C., e J. A. LÓPEZ: «Variability of the precipitation in Spain and its relation to the<br />
North Atlantic Oscillation», European Confer<strong>en</strong>ce on Applied Climatology, Abstracts volume,<br />
Norrkoping, Suecia, 1996, pp. 163-165.<br />
CASTILLO RODRÍGUEZ, F.: Estudio sinóptico y analítico de la precipitación <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> (tese<br />
de <strong>do</strong>utoram<strong>en</strong>to), Dpto. de Xeografía, Universidade de Santiago de Compostela, 2000<br />
(inédita).<br />
— «El <strong>clima</strong> de las áreas de turbera de <strong>Galicia</strong>», <strong>en</strong> MARTÍNEZ CORTIZAS, A., e E. GARCÍA-<br />
RODEJA GANOSO (coords.): Turberas de montaña <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, Consellería de Medio Ambi<strong>en</strong>te,<br />
Xunta de <strong>Galicia</strong>, 2001.<br />
— e A. PÉREZ ALBERTI: «Tipos de tiempo lluvioso durante el otoño-invierno <strong>en</strong> el litoral<br />
noroccid<strong>en</strong>tal gallego», Notas de Geografía Física, núm. 22 (1993), pp. 99-112.<br />
— «Episodios de elevada precipitación <strong>en</strong> el semestre otoño-invierno del 2000-2001 <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
y procesos geomorfológicos deriva<strong>do</strong>s», Xeográfica, Revista de Xeografía, Territorio e<br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te, núm. 2 (2002), pp. 5-31.<br />
CASTILLO RODRÍGUEZ, F., F. FERNÁNDEZ DE ANA, M. J. LOMBARDERO, R. J. RODRÍGUEZ FER-<br />
NÁNDEZ, C. ANDRADE LEDO, e A. MARTÍNEZ CORTIZAS: «Bio<strong>clima</strong>toloxía», <strong>en</strong> MARTÍNEZ<br />
CORTIZAS, A., e A. PÉREZ ALBERTI (coords.): Atlas Climático de <strong>Galicia</strong>, Consellería de<br />
Medio Ambi<strong>en</strong>te, Xunta de <strong>Galicia</strong>, 1999, pp. 147-157.<br />
GÓMEZ NAVARRO, L., J. MARTÍN VIDE, e H. WANNER: «Influ<strong>en</strong>cia de la NAO <strong>en</strong> la precipitación<br />
y <strong>en</strong> la probabilidad de días lluviosos de diciembre <strong>en</strong> la España p<strong>en</strong>insular (1991-<br />
1994)», <strong>en</strong> RASO NADAL, J., e J. MARTÍN VIDE (eds.): La <strong>clima</strong>tología española <strong>en</strong> los albores<br />
del siglo XXI (Asociación Española de Climatología) serie A, núm. 1 (1999), pp. 217-225.<br />
FERNÁNDEZ DE ANA, F., M. J. LOMBARDERO, e A. MARTÍNEZ CORTIZAS: «Nuevas aportaciones<br />
sobre el defolia<strong>do</strong>r Altica quercetorum Foudras, 1860 (COL: Coleoptera, Crysomelidae)»,<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> (NO de la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica) (Investigación Agraria, Sistemas y Recursos Forestales),<br />
núm. 5 (1996), pp. 275-305.<br />
LAMB, P. J., e R. A. PEPPLER: «North Atlantic Oscillation, concept and application», Bulletin<br />
American Meteorological Society, núm. 68 (1987), pp. 1218-1225.<br />
LOAICIGA, H. A., J. B. VALDÉS, R. VOGEL, e GARVEY: «Global warming and hydrological cycle»,<br />
Journal of Hydrology, núm. 174 (1996), pp. 83-127.<br />
MARSHALL, J., Y. KUSHNIR, D. BATTISTI, P. CHANG, A. CZAJA, R. DICKSON, J. HURRELL, M.<br />
MCCARTNEY, R. SARAVANAN, e M. VISBECK: «North Atlantic Climate Variability: ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>a,<br />
impacts and mechanisms», International Journal of Climatology, núm. 21 (2001),<br />
pp. 1863-1898.<br />
MARTÍN VIDE, J.: «The dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ce f the precipitation in Spain on the NAO», Proceedings of<br />
Climate and Environm<strong>en</strong>tal Change, IGU, Evora, 1998.<br />
MARTÍNEZ CORTIZAS, A., e A. PÉREZ ALBERTI, (coords.): Atlas Climático de <strong>Galicia</strong>, Consellería<br />
de Medio Ambi<strong>en</strong>te, Xunta de <strong>Galicia</strong>, 1999.<br />
— e F. CASTILLO RODRÍGUEZ: «Estacionalidad pluviométrica <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>: comportami<strong>en</strong>to,<br />
repres<strong>en</strong>tatividad espacial y mecanismos asocia<strong>do</strong>s», Geographicalia, núm. 33 (1996), pp.<br />
127-145.<br />
90 O CLIMA DE GALICIA
— «Condicionantes atmosféricos de las precipitaciones elevadas y su relación con algunas<br />
inundaciones <strong>en</strong> el área de Padrón (Ría de Arousa, <strong>Galicia</strong>)», <strong>en</strong> MARZOL, M. V., P. DORTA,<br />
e P. VALLADARES (eds.): Clima y agua: la gestión de un recurso climático, La Laguna, 1996,<br />
pp. 37-48.<br />
— e A. PÉREZ ALBERTI: «Factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> la precipitación y el balance de agua <strong>en</strong><br />
<strong>Galicia</strong>», Boletín de la A. G. E., núm. 18 (1994), pp. 79-97.<br />
— e R. BLANCO CHAO: «Relieve costero, dinámica atmosférica y gradi<strong>en</strong>tes pluviométricos<br />
<strong>en</strong> el noroeste de la P<strong>en</strong>ínsula Ibérica», Dinámica Litoral-Interior, Santiago, Dpto. de Xeografía<br />
da Universidade de Santiago de Compostela, A. G. E., 1997.<br />
MOUNIER, J.: Les <strong>clima</strong>ts océaniques des régions atlantiques de l’Espagne et du Portugal, Lille,<br />
Atelier Reproduction des Thèses, 1977.<br />
PÉREZ ALBERTI, A.: Xeografía de <strong>Galicia</strong>, I: O Medio, Sada, Sálvora, 1982.<br />
WALLACE, J. M.: «North Atlantic Oscillation/annular mode: two paradigms-one ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>on.<br />
Quar», Journal Royal Meteorological Society, núm. 126 (2000), pp. 791-805.<br />
ZORITA, E., V. KHARIN, e H. VON STORCH: «The atmospheric circulation and sea surface temperature<br />
in the North Atlantic area in winter: their interaction and relevance for Iberian<br />
precipitation», Journal of Climate, núm. 5 (1992), pp. 1097-1108.<br />
F. Castillo Rodríguez, A. Martínez Cortizas e R. Blanco Chao 91
Variabilidade interanual <strong>do</strong> <strong>clima</strong>
Variabilidade interanual <strong>do</strong> <strong>clima</strong><br />
Ana Lage e Santiago Salsón<br />
1. Variabilidade <strong>natural</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong><br />
1.1. Introdución<br />
Segun<strong>do</strong> a definición de <strong>clima</strong> dada pola Organización Meteorolóxica Mundial<br />
(OMM), o <strong>clima</strong> é o conxunto flutuante de condicións atmosféricas caracteriza<strong>do</strong><br />
polos esta<strong>do</strong>s e a evolución no tempo, no transcurso dun perío<strong>do</strong><br />
sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te longo e nun <strong>do</strong>minio espacial determina<strong>do</strong>. Porén, ese esta<strong>do</strong><br />
medio está impregna<strong>do</strong> por un dinamismo e <strong>variabilidade</strong> que fai que o <strong>clima</strong><br />
da Terra, desde a formación desta, se <strong>en</strong>contre <strong>en</strong> continua evolución, atravesan<strong>do</strong><br />
perío<strong>do</strong>s máis estables e perío<strong>do</strong>s de cambios climáticos máis abruptos.<br />
Pódese describir a <strong>variabilidade</strong> mediante a frecu<strong>en</strong>cia coa que se produc<strong>en</strong> os<br />
cambios e o seu rango. Estes cambios pod<strong>en</strong> ser debi<strong>do</strong>s tanto a forzam<strong>en</strong>tos<br />
internos como a forzam<strong>en</strong>tos externos ao sistema climático.<br />
O noso planeta <strong>en</strong> épocas pasadas foi flutuan<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre glaciacións e perío<strong>do</strong>s<br />
interglaciares. D<strong>en</strong>omínase glaciación o perío<strong>do</strong> <strong>en</strong> que as temperaturas medias<br />
da Terra diminú<strong>en</strong> tanto que o xeo chega a cubrir latitudes baixas das zonas tem-
peradas. A temperatura media nalgúns lugares pode chegar a ser ata 10 ºC inferior<br />
á actual. Non existe unha causa que condicione de forma unívoca o comezo<br />
ou o final dunha glaciación. Formúlanse como des<strong>en</strong>cadea<strong>do</strong>res varios factores,<br />
astronómicos na súa maioría e terrestres, que serán explica<strong>do</strong>s máis adiante.<br />
Percorramos, aínda que sexa dunha forma rápida e s<strong>en</strong> <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> excesivos<br />
detalles que quedarían fóra <strong>do</strong>s propósitos deste capítulo, o camiño que seguiu<br />
o <strong>clima</strong> a través da historia a partir <strong>do</strong> final da última glaciación, coñecida como<br />
glaciación Wiurm. Cabe sinalar que non hai acor<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre os distintos autores<br />
<strong>en</strong> canto ao inicio e final <strong>do</strong>s distintos perío<strong>do</strong>s. Isto non debe sorpr<strong>en</strong>dernos,<br />
pois, como apunta Font Tullot no seu libro Historia del <strong>clima</strong> de España, «os<br />
límites de calquera perío<strong>do</strong> climático son sempre moi indefini<strong>do</strong>s, e as fases de<br />
transición <strong>en</strong>tre perío<strong>do</strong>s teñ<strong>en</strong> unha duración de moitos séculos. Ademais, a<br />
duración <strong>do</strong>s perío<strong>do</strong>s, así como os tempos <strong>do</strong>s seus comezos e finais, varía considerablem<strong>en</strong>te<br />
segun<strong>do</strong> as difer<strong>en</strong>tes partes <strong>do</strong> mun<strong>do</strong>».<br />
Segun<strong>do</strong> datos obti<strong>do</strong>s a partir de mostras de xeo antártico, actualm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong>contrámonos no cuarto perío<strong>do</strong> interglaciar <strong>do</strong>s últimos 400.000 anos. Na<br />
figura 2.1 móstranse as anomalías de temperatura obtidas a partir dunha testemuña<br />
de xeo antártico.<br />
O final da citada glaciación sucedeu hai uns quince mil anos a.C.: tras unha<br />
etapa na que as temperaturas comezaron a asc<strong>en</strong>der, sobreveu unha época fría<br />
coñecida como Dryas rec<strong>en</strong>te (10.000 a.C.). Posteriorm<strong>en</strong>te produciuse un<br />
Táboa 2.I. Perío<strong>do</strong>s climáticos desde o final da última glaciación<br />
Perío<strong>do</strong> Anos Descrición<br />
Fin da última glaciación 15.000 a.C. glacial<br />
Boelling/Allerod 11.000 a.C. cáli<strong>do</strong><br />
Dryas rec<strong>en</strong>te 10.000 a.C. frío<br />
Boreal 8000-5000 a.C. cáli<strong>do</strong><br />
Atlántico 5000-3000 a.C. máis cáli<strong>do</strong><br />
Subboreal 3000-500 a.C. moi variable<br />
Subatlántico a partir de 500 a.C. cáli<strong>do</strong><br />
Cáli<strong>do</strong> romano 100 a.C.-400 d.C. cáli<strong>do</strong><br />
Frío altomedieval 400-1000 d.C. frío<br />
Cáli<strong>do</strong> baixomedieval 1000-1300 d.C. cáli<strong>do</strong><br />
Transición séculos XIV-XV moi variable<br />
Pequ<strong>en</strong>a idade de xeo séculos XVII-XVIII frío<br />
1840-1950 cáli<strong>do</strong><br />
Comezo <strong>do</strong> qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to 1950-1970 frío<br />
a partir de 1970 cáli<strong>do</strong><br />
96 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
[Figura 2.1]<br />
Evolución das anomalías<br />
de temperatura nos<br />
últimos catroc<strong>en</strong>tos mil<br />
anos deducidas a partir<br />
dunha mostra de xeo<br />
antártico (testemuño de<br />
Vostok, Petit et al, 1999)<br />
[Figura 2.2]<br />
Anomalías da<br />
temperatura media no<br />
hemisferio Norte desde<br />
o ano 200 ata o ano<br />
2000 (Mann et al.)<br />
rápi<strong>do</strong> qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>tran<strong>do</strong> nun perío<strong>do</strong> cáli<strong>do</strong> chama<strong>do</strong> Boreal (8000-5000<br />
a.C.). Esta etapa caracterizouse por que o aum<strong>en</strong>to de temperatura foi máis notorio.<br />
Este qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to levou parello o feito de que grandes zonas cubertas de<br />
xeo se transformas<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas húmidas ou pantanos. Non obstante, na p<strong>en</strong>ínsula<br />
ibérica o aum<strong>en</strong>to de temperatura levou consigo un déficit pluviométrico,<br />
de mo<strong>do</strong> que o número de pastos diminuíu e mesmo deixaron de existir, impulsan<strong>do</strong><br />
o florecem<strong>en</strong>to da pesca e o marisqueo. Nesta época xa existía a gran distinción<br />
<strong>en</strong>tre a España seca e a España húmida.<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
-6<br />
-8<br />
-10<br />
-12<br />
400.000<br />
0,40<br />
0,30<br />
0,20<br />
0,10<br />
0,00<br />
-0,10<br />
-0,20<br />
-0,30<br />
-0,40<br />
350.000<br />
Anomalías de temperatura respecto á media 1961-1990<br />
300.000<br />
250.000 200.000 150.000<br />
Anos antes <strong>do</strong> pres<strong>en</strong>te<br />
100.000<br />
Hemisferio Norte. Anomalías de temperatura respecto da media 1961-1990<br />
Datos directos<br />
Mann et al. (Proxy Data)<br />
-0,50<br />
-0,5<br />
200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000<br />
Ano<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 97<br />
50.000<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
-6<br />
-8<br />
-10<br />
0<br />
Máis tarde (5000-3000 a.C.) pre<strong>do</strong>minou un perío<strong>do</strong>, chama<strong>do</strong> Atlántico,<br />
no que o aum<strong>en</strong>to da temperatura se ac<strong>en</strong>tuou, s<strong>en</strong><strong>do</strong> a temperatura media global<br />
<strong>en</strong>tre un e tres graos máis alta que na actualidade. Os anos arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> máximo<br />
térmico deste perío<strong>do</strong> coñéc<strong>en</strong>se como óptimo <strong>do</strong> Holoc<strong>en</strong>o. A etapa atlántica<br />
caracterizouse <strong>en</strong> Europa pola pres<strong>en</strong>za de temperaturas suaves e abundante<br />
pluviosidade, pre<strong>do</strong>minan<strong>do</strong> os v<strong>en</strong>tos zonais, é dicir, de compoñ<strong>en</strong>te oeste.<br />
0,4<br />
0,3<br />
0,2<br />
0,1<br />
0<br />
-0,1<br />
-0,2<br />
-0,3<br />
-0,4<br />
Graos Celsius<br />
Graos Celsius
Forzam<strong>en</strong>tos externos<br />
● Cambios orbitais<br />
● Cambios na actividade solar<br />
● Impacto de meteoritos<br />
Forzam<strong>en</strong>tos internos<br />
● Cambios na tectónica de placas<br />
● Erupcións volcánicas<br />
Biosfera<br />
Litosfera<br />
Sistema climático<br />
Atmosfera<br />
Hidrosfera<br />
Resposta interna:<br />
Variacións climáticas<br />
Criosfera<br />
Tras o anterior perío<strong>do</strong>, segue unha época de inestabilidade e <strong>variabilidade</strong><br />
das condicións climáticas. É o que se d<strong>en</strong>omina perío<strong>do</strong> Subboreal (3000-500<br />
a.C.), chama<strong>do</strong> ás veces perío<strong>do</strong> de neoglaciación debi<strong>do</strong> ao alcance global ou,<br />
polo m<strong>en</strong>os, hemisférico na baixada de temperaturas. En <strong>Galicia</strong> que<strong>do</strong>u constancia<br />
deste desc<strong>en</strong>so de temperatura ao estudar as turbeiras <strong>do</strong> Xistral<br />
(Martínez-Cortizas, A., 1999). Neste perío<strong>do</strong> tamén acabou consolidán<strong>do</strong>se a<br />
formación <strong>do</strong> deserto <strong>do</strong> Sáhara.<br />
A partir de <strong>en</strong>tón, o <strong>clima</strong> nas distintas rexións foi similar, a grandes trazos,<br />
ao actual. Non obstante, cabe destacar o perío<strong>do</strong> húmi<strong>do</strong> e cáli<strong>do</strong> na época <strong>do</strong><br />
imperio romano con invernos moi suaves. Esta etapa foi seguida dunha época<br />
fría na que os pobos bárbaros baixaron de latitude fuxin<strong>do</strong> <strong>do</strong> avance <strong>do</strong> xeo; é<br />
o perío<strong>do</strong> frío altomedieval. A continuación, <strong>en</strong>tre o século IX e o XII, pre<strong>do</strong>minou<br />
unha fase cálida (chamada óptimo medieval) na que os viquingos deixaron<br />
Islandia e chegaron a Gr<strong>en</strong>landia (Gre<strong>en</strong>land: terra verde) e Terranova, podén<strong>do</strong>se<br />
dedicar alí á agricultura. As viaxes <strong>en</strong>tre Islandia e Gr<strong>en</strong>landia continuaron<br />
ata o século XIV, no cal, ao desc<strong>en</strong>der cara ao sur a banquisa polar, dificultábanse<br />
<strong>en</strong> gran medida esas viaxes. A partir <strong>do</strong> 1200, o <strong>clima</strong> foi arrefrian<strong>do</strong>, provocan<strong>do</strong><br />
a perda de moitas colleitas de viñe<strong>do</strong>s e trigo que daquela se cultivaban<br />
a latitudes máis altas que na actualidade. Estas perdas ocasionaron fames negras<br />
e, ademais, produciuse a propagación da peste negra por Europa. Este perío<strong>do</strong><br />
[Figura 2.3]<br />
Esquema <strong>do</strong> sistema<br />
climático<br />
98 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
[Figuras 2.4 e 2.5]<br />
é o que se coñece como pequ<strong>en</strong>a idade <strong>do</strong> xeo, que se est<strong>en</strong>de ata o século<br />
XVIII, non existin<strong>do</strong> acor<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre os distintos autores <strong>en</strong> canto ao comezo e o<br />
final desta.<br />
Desde 1840, o <strong>clima</strong>, <strong>en</strong> xeral, sufriu un qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to, con fases de claro<br />
qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to, como <strong>en</strong>tre 1880 e 1950, e con fases de arrefriam<strong>en</strong>to, como <strong>en</strong>tre<br />
1950 e 1970. A partir da década <strong>do</strong>s oit<strong>en</strong>ta e ata os nosos días estase a producir<br />
un claro qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global.<br />
Na figura 2.2 móstrase a evolución das anomalías da temperatura media no<br />
hemisferio Norte desde o ano 200 ata o ano 2000. Apréciase como estes últimos<br />
anos son os máis cáli<strong>do</strong>s de to<strong>do</strong> este perío<strong>do</strong>.<br />
1.2. Causas da <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong><br />
Deixan<strong>do</strong> a un la<strong>do</strong> as posibles causas antropoxénicas <strong>do</strong><br />
qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global <strong>do</strong>s últimos anos, que serán tratadas no<br />
capítulo 5, aquí abordaranse os mecanismos que conduc<strong>en</strong><br />
á <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong>. Eses factores pód<strong>en</strong>se dividir<br />
<strong>en</strong> forzam<strong>en</strong>tos externos e forzam<strong>en</strong>tos internos.<br />
a) Forzam<strong>en</strong>tos externos<br />
O motor que fai que se mova o sistema climático é o Sol.<br />
Polo tanto, parece claro que variacións na <strong>en</strong>erxía interceptada<br />
pola Terra pod<strong>en</strong> orixinar cambios no <strong>clima</strong>. Mílutin<br />
Milánkovitch, nos anos vinte <strong>do</strong> pasa<strong>do</strong> século, sinalou como<br />
causas das variacións de insolación da Terra as seguintes:<br />
❚ O eixe de rotación terrestre flutúa <strong>en</strong>tre os 21,5º e os 24,5º<br />
<strong>en</strong> perío<strong>do</strong>s de 41.000 anos. Canto maior sexa a inclinación,<br />
máis extremas serán as estacións nos <strong>do</strong>us hemisferios [figura<br />
2.4].<br />
❚ A forma da órbita terrestre cada 100.000 anos alóngase e<br />
acúrtase. Se b<strong>en</strong> este é un factor de influ<strong>en</strong>cia débil, hai que<br />
sinalar que, can<strong>do</strong> a elipse pres<strong>en</strong>ta a súa exc<strong>en</strong>tricidade<br />
máxima, extrémanse as estacións nun hemisferio e modéranse<br />
no outro [figura 2.5].<br />
❚ A precesión <strong>do</strong> eixe de rotación da Terra, que describe unha<br />
circunfer<strong>en</strong>cia completa cada 25.790 anos. Na actualidade a<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 99
Terra alcanza o perihelio can<strong>do</strong> é inverno no hemisferio Norte e d<strong>en</strong>tro duns<br />
13.000 anos o perihelio alcanzarase no verán boreal. Este efecto é máis notorio<br />
canto máis excéntrica sexa a órbita [figura 2.6].<br />
Agora En 13.000 anos<br />
Ademais, hai que sinalar como factor astronómico a variación no brillo <strong>do</strong><br />
Sol. Os ciclos de actividade solar dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> das manchas solares, que son zonas<br />
escuras e relativam<strong>en</strong>te frías na superficie <strong>do</strong> Sol. A área que as rodea, non obstante,<br />
emite máis <strong>en</strong>erxía, de forma que cantas máis manchas haxa, máis <strong>en</strong>erxía<br />
solar chega ao tope da nosa atmosfera.<br />
O número de manchas solares non é constante e aum<strong>en</strong>ta e diminúe <strong>en</strong><br />
ciclos de aproximadam<strong>en</strong>te once anos. Entre 1645 e 1715 sucedeu o Mínimo<br />
de Maunder, perío<strong>do</strong> <strong>en</strong> que as manchas solares case desapareceron. Nesta<br />
época rexistráronse temperaturas moi baixas no norte de Europa. Son propios<br />
de <strong>en</strong>tón os merca<strong>do</strong>s <strong>do</strong> xeo sobre o río Támesis.<br />
De to<strong>do</strong>s os xeitos, non se pode p<strong>en</strong>sar nunha única causa-efecto, é dicir, as<br />
variacións da radiación non explican de forma definitiva os cambios, <strong>en</strong> canto a<br />
temperatura se refire, que se produciron ao longo <strong>do</strong>s anos. Do que non cabe<br />
dúbida é de que se trata dun factor pot<strong>en</strong>cia<strong>do</strong>r.<br />
A actividade solar pres<strong>en</strong>ta outro ciclo de oit<strong>en</strong>ta anos, chama<strong>do</strong> ciclo de<br />
Gleissberg. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, a <strong>en</strong>erxía que alcanza a superficie externa da<br />
atmosfera, chamada constante solar, non é tan constante.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, cabe sinalar o impacto de meteoritos como outro tipo de forzam<strong>en</strong>to<br />
externo que pode facer variar o <strong>clima</strong>. A difer<strong>en</strong>za <strong>do</strong>s outros factores descritos<br />
anteriorm<strong>en</strong>te, estes impactos son aleatorios. Se o meteorito supera unhas<br />
certas dim<strong>en</strong>sións, o impacto coa Terra libera tal cantidade de partículas á atmosfera<br />
que pode facer variar o <strong>clima</strong> de forma global durante moitos anos. O efecto<br />
é similar ao das grandes erupcións volcánicas.<br />
[Figura 2.6]<br />
100 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
[Figura 2.7]<br />
Anomalías no<br />
crecem<strong>en</strong>to da d<strong>en</strong>sidade<br />
da madeira ao longo<br />
<strong>do</strong>s últimos seisc<strong>en</strong>tos<br />
anos e a súa relación coas<br />
erupcións volcánicas<br />
máis rec<strong>en</strong>tes (Briffa, K.<br />
et al., 1998).<br />
b) Forzam<strong>en</strong>tos internos<br />
Os movem<strong>en</strong>tos da codia terrestre fan que a orografía <strong>do</strong>s fon<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s océanos<br />
e <strong>do</strong>s contin<strong>en</strong>tes vaia cambian<strong>do</strong> co tempo. Estes cambios pod<strong>en</strong> dar lugar<br />
a cambios climáticos globais. Por exemplo, a interacción <strong>en</strong>tre unha nova cadea<br />
montañosa que poida formarse ou un aum<strong>en</strong>to desta pode facer variar os fluxos<br />
de aire e ter unha ampla repercusión no <strong>clima</strong>. Isto parece que sucedeu ao formarse<br />
a cordilleira <strong>do</strong> Himalaia. Os movem<strong>en</strong>tos das distintas placas tectónicas<br />
tamén inflú<strong>en</strong> nas corr<strong>en</strong>tes oceánicas, que son as que desempeñan un papel<br />
crucial na redistribución de <strong>en</strong>erxía <strong>en</strong>tre as distintas latitudes.<br />
Outro efecto que cómpre considerar é a diminución de temperaturas producida<br />
por algunhas erupcións volcánicas.<br />
Exist<strong>en</strong> <strong>do</strong>us tipos de erupcións volcánicas: as efusivas e as explosivas. As primeiras<br />
dan lugar a fluxos ou mesmo inundacións de lava. As segundas ocasionan<br />
rochas fragm<strong>en</strong>tadas e cinza, ademais <strong>do</strong>utros f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, como avalanchas,<br />
despr<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>tos, etc. As cinzas pod<strong>en</strong> asc<strong>en</strong>der moitos quilómetros e cubrir<br />
unha gran superficie terrestre. A distancia a que pod<strong>en</strong> chegar os produtos dunha<br />
erupción volcánica dep<strong>en</strong>de da altura da columna, da temperatura <strong>do</strong> aire e da<br />
dirección e velocidade <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to. En canto á temperatura <strong>do</strong> aire, hai que sinalar<br />
que se ve increm<strong>en</strong>tada nunha erupción volcánica, favorec<strong>en</strong><strong>do</strong> con iso os<br />
movem<strong>en</strong>tos de convección.<br />
Desta maneira, nas erupcións explosivas, pasan á atmosfera grandes cantidades<br />
de po atmosférico e de SO2 que se transforma <strong>en</strong> aerosois de áci<strong>do</strong> sulfúrico<br />
con longos tempos de resid<strong>en</strong>cia na atmosfera. Este tipo de erupcións dá<br />
lugar a un efecto de arrefriam<strong>en</strong>to global da atmosfera, xa que a radiación solar<br />
incid<strong>en</strong>te que atravesa a capa de aerosois é m<strong>en</strong>or e, por outra parte, a radiación<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 101
de onda longa que sae da Terra pasa s<strong>en</strong> ap<strong>en</strong>as impedim<strong>en</strong>to. A mo<strong>do</strong> de exemplo,<br />
cabe citar o ocorri<strong>do</strong> despois da erupción <strong>do</strong> Tambora. Nos anos seguintes<br />
á súa erupción as temperaturas desc<strong>en</strong>deron ata tal punto que o ano 1816 é coñeci<strong>do</strong><br />
como o ano s<strong>en</strong> verán.<br />
En to<strong>do</strong>s eses anos producíronse fames negras polas perdas de colleitas.<br />
Remontán<strong>do</strong>nos máis atrás, pód<strong>en</strong>se extrapolar estes efectos, e non é desatina<strong>do</strong><br />
p<strong>en</strong>sar se a desaparición dalgunha especie se pui<strong>do</strong> deber a algunha erupción<br />
volcánica e ao arrefriam<strong>en</strong>to posterior que esta ocasionou.<br />
Este efecto de arrefriam<strong>en</strong>to queda posto de manifesto na figura 2.7, na cal<br />
aparec<strong>en</strong> as anomalías de crecem<strong>en</strong>to na d<strong>en</strong>sidade da madeira <strong>en</strong> troncos <strong>do</strong><br />
hemisferio Norte, desde o ano 1400. As erupcións volcánicas, segun<strong>do</strong> este <strong>en</strong>foque,<br />
suporían un arrefriam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> verán, de forma que se notaría nunha diminución<br />
na d<strong>en</strong>sidade da madeira.<br />
Outro aspecto a considerar, d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong>s factores terrestres, é o relaciona<strong>do</strong><br />
coas inversións magnéticas, que provocan tamén un arrefriam<strong>en</strong>to da Terra. Isto<br />
é debi<strong>do</strong> a que no proceso de inversión se debilita o campo magnético, e a<br />
maior pres<strong>en</strong>za de raios cósmicos levaría consigo un aum<strong>en</strong>to da nubosidade na<br />
troposfera.<br />
1.3. Mecanismos regula<strong>do</strong>res: ciclo <strong>do</strong> carbono<br />
O ciclo <strong>do</strong> carbono está constituí<strong>do</strong> polas transformacións que sofre o carbono<br />
ao longo <strong>do</strong> tempo e que son de importancia fundam<strong>en</strong>tal na regulación<br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> na Terra. O carbono está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> todas as moléculas orgánicas,<br />
s<strong>en</strong><strong>do</strong> un elem<strong>en</strong>to es<strong>en</strong>cial na formación das moléculas de lípi<strong>do</strong>s, proteínas,<br />
áci<strong>do</strong>s nucleicos e, por suposto, <strong>do</strong>s hidratos de carbono. Na atmosfera e na<br />
hidrosfera maniféstase <strong>en</strong> forma de dióxi<strong>do</strong> de carbono. De to<strong>do</strong>s os xeitos, sería<br />
máis preciso falar de <strong>do</strong>us ciclos <strong>do</strong> carbono: un ciclo biolóxico e un bioquímico,<br />
moi distintos <strong>en</strong> canto á súa traxectoria, así como a escala temporal que<br />
resulta implicada. Non se <strong>en</strong>trará aquí a explicar a influ<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s clorofluorocarburos,<br />
froito de actividades humanas, no qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global nin <strong>do</strong>utros<br />
gases con efecto inverna<strong>do</strong>iro; simplem<strong>en</strong>te se dará un rápi<strong>do</strong> formulam<strong>en</strong>to da<br />
produción e destrución de CO 2 de forma <strong>natural</strong> s<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ción humana<br />
[véxase figura 2.8].<br />
Na natureza prodúcese unha cadea de reaccións químicas nas que toman<br />
parte compostos <strong>do</strong> carbono. Comecemos polo ciclo biolóxico que se explica<br />
a continuación. As plantas, can<strong>do</strong> levan a cabo a fotosíntese, absorb<strong>en</strong> o CO 2<br />
102 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
[Figura 2.8]<br />
Ciclo <strong>do</strong> carbono<br />
exist<strong>en</strong>te no aire ou na auga e acumúlano nos teci<strong>do</strong>s vexetais. De feito, a fotosíntese<br />
supón unha absorción <strong>do</strong> 5% das reservas de CO 2. Os animais herbívoros<br />
toman as plantas como alim<strong>en</strong>to. O seguinte chanzo na cadea trófica<br />
constitú<strong>en</strong>o os carnívoros, de tal mo<strong>do</strong> que mediante a respiración os animais<br />
oxidan os alim<strong>en</strong>tos e devólvese parte <strong>do</strong> carbono á atmosfera. Non obstante,<br />
<strong>en</strong> xeral, pode dicirse que a maior parte da respiración é levada a cabo polas raíces<br />
das plantas e os organismos <strong>do</strong> solo, e non, como <strong>en</strong> principio podería supoñerse,<br />
por animais de talle superior. Estímase que <strong>en</strong> vinte anos se r<strong>en</strong>ova o<br />
carbono atmosférico seguin<strong>do</strong> o ciclo biolóxico.<br />
O segun<strong>do</strong> ciclo <strong>do</strong> carbono que se vai tratar constitúeo o ciclo bioxeoquímico,<br />
que implica a parte <strong>do</strong> carbono que é desviada á auga, onde pode quedar<br />
forman<strong>do</strong> alim<strong>en</strong>tos orgánicos ou <strong>en</strong> forma de carbonatos e bicarbonatos. Non<br />
se pode esquecer que os océanos conteñ<strong>en</strong> o 71% <strong>do</strong>s recursos de carbono da<br />
Terra. Nos ecosistemas mariños algúns organismos transforman parte <strong>do</strong> CO 2 <strong>en</strong><br />
carbonato cálcico para formar as súas cunchas, cascas e masas rochosas nos arrecifes.<br />
A continuación actúan os organismos descompoñe<strong>do</strong>res de restos orgánicos,<br />
cadáveres, excrem<strong>en</strong>tos..., de forma que, can<strong>do</strong> os organismos mariños<br />
con cunchas ou cascas morr<strong>en</strong>, estes deposítanse no fon<strong>do</strong>, saín<strong>do</strong> fóra <strong>do</strong> ciclo<br />
durante miles ou millóns de anos. Este carbono volverá amo<strong>do</strong> ao ciclo can<strong>do</strong><br />
CO 2 na atmosfera<br />
Difusión<br />
CO 2 nos océanos Biomasa acuática<br />
Sedim<strong>en</strong>tos calcáreos<br />
Fotosíntese<br />
Descomposición<br />
e respiración<br />
Petróleo e carbón<br />
Limos e <strong>do</strong>lomitas<br />
Biomasa<br />
Materia orgánica<br />
CO 2 na<br />
biomasa<br />
Queima de<br />
combustibles fósiles<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 103
se produza a disolución das rochas ou b<strong>en</strong> <strong>en</strong> caso de que haxa erupcións volcánicas<br />
que orixinan como produtos fragm<strong>en</strong>tos rochosos e gases. Entre os gases,<br />
hai varios compostos <strong>do</strong> carbono: CO, CO 2, CH 4. Tamén se expulsan ClH, SO 2<br />
e vapor de auga, de forma que as erupcións volcánicas conduc<strong>en</strong> a un aum<strong>en</strong>to<br />
<strong>do</strong> carbono na atmosfera. O ciclo bioxeoquímico, ao estar relaciona<strong>do</strong> con mecanismos<br />
xeolóxicos, é moi l<strong>en</strong>to.<br />
O carbono tamén é acumula<strong>do</strong> <strong>en</strong> zonas húmidas e transfórmase <strong>en</strong> turba.<br />
Adicionalm<strong>en</strong>te, can<strong>do</strong> a materia orgánica que<strong>do</strong>u illada <strong>do</strong> osíx<strong>en</strong>o que a puidese<br />
descompoñer, dá lugar a depósitos de combustibles fósiles: petróleo, carbón<br />
e gas <strong>natural</strong>. Estes depósitos formáronse <strong>en</strong> épocas <strong>en</strong> que se devolvía<br />
m<strong>en</strong>os CO 2 á atmosfera respecto ao que se tomaba. Este efecto pres<strong>en</strong>ta un claro<br />
contraste coa situación actual.<br />
Sintetizan<strong>do</strong> o anteriorm<strong>en</strong>te exposto, pódese concluír que o aum<strong>en</strong>to <strong>natural</strong><br />
da conc<strong>en</strong>tración <strong>do</strong> CO 2 na atmosfera se debe, sobre to<strong>do</strong>, a un aum<strong>en</strong>to<br />
nas erupcións volcánicas, a un aum<strong>en</strong>to da disolución das calcarias e a unha<br />
diminución tanto da ext<strong>en</strong>sión vexetal como de seres vivos mariños que fixan o<br />
carbono.<br />
2. Os grandes sistemas atmosféricos e a súa influ<strong>en</strong>cia na <strong>variabilidade</strong><br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> galego<br />
Unha vez estuda<strong>do</strong>s os factores tanto astronómicos como terrestres que afectan<br />
globalm<strong>en</strong>te ao <strong>clima</strong>, imos c<strong>en</strong>trarnos no <strong>clima</strong> galego e a analizar os factores<br />
particulares que inflú<strong>en</strong> na súa <strong>variabilidade</strong> interanual.<br />
Comezarase <strong>en</strong> primeiro lugar por facer un repaso da circulación xeral<br />
atmosférica, para a continuación fixar a at<strong>en</strong>ción nas latitudes <strong>en</strong> que se <strong>en</strong>contra<br />
<strong>Galicia</strong>. Posteriorm<strong>en</strong>te explicaranse as masas de aire implicadas e os c<strong>en</strong>tros<br />
de acción que lle afectan á comunidade galega. As configuracións que<br />
a<strong>do</strong>ptan estes c<strong>en</strong>tros condicionan o <strong>clima</strong> galego e a súa frecu<strong>en</strong>cia determina<br />
a <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong>.<br />
2.1. Circulación xeral atmosférica<br />
Co termo de circulación xeral atmosférica resúmese o movem<strong>en</strong>to das masas<br />
de aire dunhas zonas a outras, así como asc<strong>en</strong>sos e desc<strong>en</strong>sos a escala planetaria.<br />
En 1853 realizouse <strong>en</strong> Bruxelas un congreso internacional para organizar e<br />
104 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
des<strong>en</strong>volver un estu<strong>do</strong> <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos a escala planetaria que s<strong>en</strong>tase as bases dun<br />
esquema de circulación xeral. Pasou máis dun século e aínda as incertezas<br />
segu<strong>en</strong> planean<strong>do</strong> sobre a dinámica <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos a escala global. No congreso anteriorm<strong>en</strong>te<br />
cita<strong>do</strong> formuláronse as seguintes cuestións, para as cales non había<br />
resposta apar<strong>en</strong>te:<br />
❚ A franxa 40º S-40º N recibe máis calor cá que perde por radiación ao espazo,<br />
m<strong>en</strong>tres que o resto da Terra perde máis cá que recibe. Non obstante,<br />
a temperatura media anual é aproximadam<strong>en</strong>te constante.<br />
❚ Nos océanos é maior a evaporación e exist<strong>en</strong> máis dificultades para a ocorr<strong>en</strong>cia<br />
de precipitacións (non hai accid<strong>en</strong>tes orográficos) que nos contin<strong>en</strong>tes.<br />
Pero a humidade media anual <strong>do</strong> aire contin<strong>en</strong>tal non diminúe e<br />
tampouco aum<strong>en</strong>ta a <strong>do</strong> aire marítimo.<br />
❚ As áreas da superficie terrestre <strong>en</strong> que <strong>do</strong>minan os v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> leste son maiores<br />
que nas que <strong>do</strong>minan os v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> oeste. Deste mo<strong>do</strong>, os v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> leste<br />
deberían frear a Terra na súa rotación máis <strong>do</strong> que a acelerarían os v<strong>en</strong>tos<br />
<strong>do</strong> oeste. En cambio, a velocidade da Terra é aproximadam<strong>en</strong>te constante.<br />
❚ O motor da maquinaria atmosférica que determina o s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> de movem<strong>en</strong>to<br />
das masas de aire é o Sol. Es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te, as difer<strong>en</strong>zas na <strong>en</strong>erxía solar<br />
recibida <strong>en</strong>tre unhas zonas e outras son as que produc<strong>en</strong> a circulación das<br />
masas de aire. A máxima cantidade de <strong>en</strong>erxía é recibida polas rexións ecuatoriais<br />
e a mínima polas polares. A <strong>en</strong>erxía recibida <strong>do</strong> Sol é inversam<strong>en</strong>te<br />
proporcional á latitude. Porén, as isotermas non coincid<strong>en</strong> cos paralelos.<br />
A circulación atmosférica é un mecanismo de comp<strong>en</strong>sación de desniveis<br />
<strong>en</strong>erxéticos debi<strong>do</strong>s a:<br />
❚ desigualdades no balance de radiación;<br />
❚ maior radiación incid<strong>en</strong>te no hemisferio Norte;<br />
❚ difer<strong>en</strong>zas xeográficas <strong>en</strong> evaporación-precipitación;<br />
❚ descomp<strong>en</strong>sación na distribución <strong>do</strong> mom<strong>en</strong>to cinético.<br />
No planeta Terra exist<strong>en</strong> zonas <strong>en</strong> que hai exced<strong>en</strong>tes de <strong>en</strong>erxía (franxa<br />
ecuatorial) e outras que son deficitarias (zonas polares). Este desequilibrio <strong>en</strong>erxético<br />
t<strong>en</strong>de a comp<strong>en</strong>sarse por medio dun transporte de calor lat<strong>en</strong>te (intercambia<strong>do</strong><br />
nos cambios de fase) e dun transporte de calor s<strong>en</strong>sible. Así, por<br />
exemplo, parte da <strong>en</strong>erxía que recibe o ecua<strong>do</strong>r emprégase <strong>en</strong> evaporar auga <strong>do</strong>s<br />
océanos. Este vapor, ao chegar a latitudes máis frías, condénsase, despr<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong><br />
a calor lat<strong>en</strong>te de cond<strong>en</strong>sación e devolv<strong>en</strong><strong>do</strong> deste mo<strong>do</strong> a calor absorbida no<br />
ecua<strong>do</strong>r.<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 105
En canto ao transporte de calor s<strong>en</strong>sible, hai que sinalar que o aire que<br />
está sobre o ecua<strong>do</strong>r se qu<strong>en</strong>ta e se eleva. Posteriorm<strong>en</strong>te móvese a latitudes<br />
superiores, á vez que se arrefría. O aire frío t<strong>en</strong>de a caer e volver ao ecua<strong>do</strong>r,<br />
pero <strong>en</strong>tón sofre a acción da forza desvia<strong>do</strong>ra<br />
de Coriolis, de forma que é desvia<strong>do</strong> á derei-<br />
ta da súa traxectoria, convertén<strong>do</strong>se nun v<strong>en</strong>to<br />
<strong>do</strong> nordeste no hemisferio Norte e <strong>do</strong> sueste<br />
no hemisferio Sur. A esta parte da circulación<br />
xeral chámaselle célula de Hadley [véxase figura<br />
2.9].<br />
Nos polos ocorre o contrario. Ao acumularse<br />
neles aire frío e pesa<strong>do</strong>, aban<strong>do</strong>na o casquete<br />
polar a ras <strong>do</strong> solo. Novam<strong>en</strong>te sofre a<br />
forza de Coriolis, de mo<strong>do</strong> que se converte<br />
nun v<strong>en</strong>to <strong>do</strong> nordeste no hemisferio Norte e<br />
<strong>do</strong> sueste no hemisferio Sur. A esta parte da<br />
circulación xeral chámaselle célula polar.<br />
Can<strong>do</strong> se afastou <strong>do</strong> polo o sufici<strong>en</strong>te como<br />
V<strong>en</strong>tos <strong>do</strong><br />
oeste<br />
Célula de Ferrer<br />
Chorro<br />
subtropical<br />
0º<br />
Zona de converx<strong>en</strong>cia intertropical<br />
para qu<strong>en</strong>tarse, elévase e volve ao polo, sufrin<strong>do</strong> a forza de Coriolis e convertén<strong>do</strong>se<br />
nun v<strong>en</strong>to <strong>do</strong> su<strong>do</strong>este no hemisferio Norte e <strong>do</strong> noroeste no hemisferio<br />
Sur.<br />
Non obstante, se observamos o globo terráqueo, podemos ver que nos quedan<br />
dúas zonas ás que non demos explicación. Cada unha corresponde a un<br />
hemisferio. É a zona de onde o aire baixa ao solo, proced<strong>en</strong>te <strong>do</strong> ecua<strong>do</strong>r e de<br />
onde sobe ás capas altas o proced<strong>en</strong>te <strong>do</strong> polo.<br />
Ambos os percorri<strong>do</strong>s ou ciclos non se conectan <strong>en</strong>tre si. É a zona das latitudes<br />
temperadas. Nelas o aire é máis qu<strong>en</strong>te que o polar e máis frío que o subtropical,<br />
de aí o nome de zona temperada. Para cerrar o ciclo, deb<strong>en</strong> existir nesas<br />
zonas v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> sur no hemisferio Norte (que unha vez que sofr<strong>en</strong> Coriolis son<br />
<strong>do</strong> su<strong>do</strong>este) e <strong>do</strong> norte (pola desviación de Coriolis son <strong>do</strong> noroeste) no hemisferio<br />
Sur. En niveis altos, eses v<strong>en</strong>tos serán ao revés; é dicir, <strong>do</strong> nordeste no hemisferio<br />
set<strong>en</strong>trional e <strong>do</strong> sueste no meridional. Pero tal mo<strong>do</strong> de cerrarse o ciclo<br />
nas latitudes temperadas ocorre moi arriba, na estratosfera, m<strong>en</strong>tres que nas<br />
demais zonas ocorre a niveis m<strong>en</strong>os altos, d<strong>en</strong>tro da troposfera. Esta célula coñécese<br />
como célula de Ferrer.<br />
Os v<strong>en</strong>tos da zona temperada están compostos de aire tropical e os que desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
desde o polo, de aire polar. Estes <strong>do</strong>us tipos de masas de aire, de características<br />
tan distintas, <strong>en</strong>cóntranse na fronte polar.<br />
106 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA<br />
N<br />
60º<br />
30º<br />
30º<br />
60º<br />
S<br />
[Figura 2.9]<br />
Esquema de<br />
circulación xeral<br />
V<strong>en</strong>tos polares <strong>do</strong> leste<br />
Chorro polar<br />
V<strong>en</strong>tos<br />
alisios <strong>do</strong><br />
nordés<br />
Célula de<br />
Hadley
A franxa que separa o aire tropical <strong>do</strong> subtropical é unha zona na que os v<strong>en</strong>tos<br />
diverx<strong>en</strong>; trátase dunha zona anticiclónica.<br />
A zona que separa no solo o aire tropical <strong>do</strong> aire polar está formada por v<strong>en</strong>tos<br />
que converx<strong>en</strong>. É unha zona ciclónica por onde pasa a fronte polar, orixe de<br />
gran parte das borrascas.<br />
2.2. Masas de aire e c<strong>en</strong>tros de acción<br />
A continuación vaise <strong>en</strong>unciar un concepto importante, como é o de masa<br />
de aire. Unha masa de aire defínese como unha grande acumulación de aire cuxas<br />
propiedades físicas, especialm<strong>en</strong>te a súa temperatura, humidade e gradi<strong>en</strong>te<br />
térmico vertical, pres<strong>en</strong>tan unha estrutura máis ou m<strong>en</strong>os uniforme <strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong><br />
horizontal ao longo de c<strong>en</strong>tos de quilómetros. As masas de aire clasifícanse segun<strong>do</strong><br />
a súa proced<strong>en</strong>cia. As que afectan a <strong>Galicia</strong> son: a Ártica marítima (Am),<br />
a Ártica contin<strong>en</strong>tal (Ac), a Polar marítima (Pm), a Polar contin<strong>en</strong>tal (Pc) e a<br />
Tropical marítima (Tm).<br />
❚ Ártica marítima: a súa rexión fonte esténdese <strong>en</strong>tre Gr<strong>en</strong>landia e as illas<br />
Spitzberg. A súa dirección é norte-sur. A p<strong>en</strong>ínsula ibérica repres<strong>en</strong>ta o límite<br />
da súa influ<strong>en</strong>cia. É unha masa de aire con pouca humidade na súa orixe e moi<br />
fría. Ao discorrer sobre o océano, quéntase lixeiram<strong>en</strong>te na súa base e gaña humidade,<br />
de forma que se converte <strong>en</strong> inestable.<br />
❚ Polar marítima: a súa rexión fonte é o su<strong>do</strong>este de Islandia, de dirección<br />
norte ou noroeste. É unha masa fría e húmida, máis húmida canto maior sexa<br />
o seu percorri<strong>do</strong> oceánico, aum<strong>en</strong>tan<strong>do</strong> igualm<strong>en</strong>te a súa inestabilidade.<br />
❚ Ártica contin<strong>en</strong>tal e Polar contin<strong>en</strong>tal: proced<strong>en</strong>tes <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te eurasiático,<br />
sobre to<strong>do</strong> <strong>do</strong> norte de Rusia ou da p<strong>en</strong>ínsula escandinava. Son escasas ao<br />
longo <strong>do</strong> ano posto que supoñ<strong>en</strong> unha circulación <strong>do</strong> leste. Outra característica<br />
é a súa gran rapidez, produc<strong>en</strong> un notorio desc<strong>en</strong>so de temperaturas e, <strong>en</strong> caso<br />
de levar<strong>en</strong> consigo precipitacións, moitas delas serán <strong>en</strong> forma de neve.<br />
❚ Tropical marítima: é unha masa cálida na cal o percorri<strong>do</strong> oceánico vaille<br />
orixinar un arrefriam<strong>en</strong>to na súa base e desta forma unha estabilización.<br />
As masas marítimas son masas húmidas por ser<strong>en</strong> de proced<strong>en</strong>cia oceánica.<br />
As masas contin<strong>en</strong>tais son secas. En canto á temperatura, esta vén dada pola latitude<br />
<strong>en</strong> que se orixina e pola época <strong>do</strong> ano.<br />
Unha vez citadas as masas de aire que afectan a <strong>Galicia</strong>, vanse revisar os c<strong>en</strong>tros<br />
de acción que pres<strong>en</strong>tan unha influ<strong>en</strong>cia notable no <strong>clima</strong> galego. Os c<strong>en</strong>tros<br />
de acción veñ<strong>en</strong> caracteriza<strong>do</strong>s pola variable presión <strong>en</strong> superficie. Os que afec-<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 107
tan á comunidade galega son fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te tres: o anticiclón <strong>do</strong>s Azores,<br />
os anticiclóns térmicos de Europa c<strong>en</strong>tral e a borrasca de Islandia. Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong><br />
da situación destes c<strong>en</strong>tros de acción, así como das masas de aire implicadas,<br />
teranse distintas situacións sinópticas, das que se estudará a súa relación coa<br />
<strong>variabilidade</strong> interanual <strong>do</strong> <strong>clima</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
Os anticiclóns pod<strong>en</strong> clasificarse segun<strong>do</strong> a súa orixe <strong>en</strong> anticiclóns térmicos<br />
e dinámicos. En canto aos primeiros, prodúc<strong>en</strong>se por longos arrefriam<strong>en</strong>tos<br />
radiantes con arrefriam<strong>en</strong>to das capas superiores. Fórmanse <strong>en</strong> Siberia, Gr<strong>en</strong>landia<br />
e norte de Canadá. En canto aos segun<strong>do</strong>s, fórmanse por converx<strong>en</strong>cia<br />
nos niveis altos da troposfera e subsid<strong>en</strong>cia ata alturas próximas ao solo. Entre<br />
estes <strong>en</strong>cóntrase o anticiclón <strong>do</strong>s Azores, que forma parte dunha área de subsid<strong>en</strong>cia<br />
que rodea a Terra arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s 30º.<br />
A posición <strong>do</strong> anticiclón <strong>do</strong>s Azores condiciona o movem<strong>en</strong>to de borrascas<br />
cara ás costas galegas. Esa posición varía <strong>en</strong> función <strong>do</strong> movem<strong>en</strong>to anual da<br />
Terra arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> Sol. En xeral, pódese dicir que no inverno baixa de latitude,<br />
permitin<strong>do</strong> que sistemas frontais atraves<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, levan<strong>do</strong> consigo nubes e precipitacións.<br />
No verán sobe de latitude, quedan<strong>do</strong> a comunidade galega protexida<br />
<strong>do</strong> paso de moitas borrascas que discorrerán por latitudes superiores.<br />
Os anticiclóns térmicos c<strong>en</strong>troeuropeos fórmanse <strong>en</strong> inverno debi<strong>do</strong> ao arrefriam<strong>en</strong>to<br />
<strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te, tras a continuidade de solos cubertos de neve e abundante<br />
irradiación. Estes anticiclóns pod<strong>en</strong> dar lugar a invasións de aire polar<br />
contin<strong>en</strong>tal, <strong>en</strong> cuxo caso <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> rexístranse temperaturas moi baixas.<br />
A depresión de Islandia está pres<strong>en</strong>te case perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te na circulación<br />
atmosférica. A súa orixe é dinámica e está alim<strong>en</strong>tada de aire polar marítimo.<br />
Int<strong>en</strong>sifícase <strong>en</strong> inverno.<br />
As distintas configuracións isobáricas, condicionadas <strong>en</strong> parte pola posición<br />
<strong>do</strong>s c<strong>en</strong>tros de presión anteriorm<strong>en</strong>te indica<strong>do</strong>s, coñéc<strong>en</strong>se co nome de situacións<br />
sinópticas. Non obstante, non é a presión o único factor que cómpre ter<br />
<strong>en</strong> conta para definir un patrón sinóptico, s<strong>en</strong>ón que tamén se debe considerar<br />
a situación <strong>en</strong> altura, por exemplo a superficie xeopot<strong>en</strong>cial de 500 hPa. Baseán<strong>do</strong>se<br />
na clasificación automática de Ribalaygua e Bor<strong>en</strong> (1995), e agrupan<strong>do</strong><br />
situacións de similares efectos <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, poderiamos distinguir as seguintes<br />
situacións tipo ou patróns:<br />
❚ Anticiclón na p<strong>en</strong>ínsula: consiste nun anticiclón no mapa de superficie<br />
c<strong>en</strong>tra<strong>do</strong> no golfo de Biscaia. En altura, unha <strong>do</strong>rsal aum<strong>en</strong>ta a estabilidade.<br />
<strong>Galicia</strong> está protexida de calquera perturbación atlántica, polo que queda s<strong>en</strong><br />
precipitacións.<br />
108 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
❚ Fluxo <strong>do</strong> noroeste ciclónico: tanto esta situación como a seguinte veñ<strong>en</strong><br />
marcadas pola exist<strong>en</strong>cia dunha borrasca c<strong>en</strong>trada ao norte das illas británicas e<br />
dun anticiclón ao oeste de Lisboa. Esta situación tipo darase can<strong>do</strong> prevaleza a<br />
borrasca e haxa fluxo zonal <strong>en</strong> altura. Probabilidade alta de precipitacións <strong>en</strong><br />
<strong>Galicia</strong>.<br />
❚ Fluxo <strong>do</strong> noroeste anticiclónico: esta situación ap<strong>en</strong>as dá lugar a chuvias<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, grazas á protección <strong>do</strong> anticiclón e a estar esta comunidade na zona<br />
de melloría da <strong>do</strong>rsal <strong>en</strong> altura.<br />
❚ Valgada: con este nome <strong>en</strong>globaríanse un conxunto de situacións pouco<br />
definidas <strong>en</strong> superficie con valgadas <strong>en</strong> altura. En xeral, non deixan precipitacións<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
❚ Gota fría no sueste ou no su<strong>do</strong>este: a primeira daría precipitacións fortes<br />
na Comunidade Val<strong>en</strong>ciana; a segunda, nas serras de Cádiz. Ningunha traería<br />
chuvias para <strong>Galicia</strong>, que <strong>en</strong> xeral gozaría de bo tempo.<br />
❚ Fluxo <strong>do</strong> nordeste anticiclónico: cun anticiclón <strong>en</strong> superficie c<strong>en</strong>tra<strong>do</strong><br />
ao norte da p<strong>en</strong>ínsula e unha <strong>do</strong>rsal <strong>en</strong> altura, esta situación non dá precipitacións<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, aínda que si certa nubosidade de estancam<strong>en</strong>to na costa<br />
luc<strong>en</strong>se.<br />
❚ Fluxo <strong>do</strong> sur ou sueste: coa situación dunha baixa ao oeste de Portugal,<br />
haberá v<strong>en</strong>tos de compoñ<strong>en</strong>te sur; se a baixa asc<strong>en</strong>de <strong>en</strong> latitude, os v<strong>en</strong>tos rodarán<br />
ao su<strong>do</strong>este e produciranse precipitacións <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
❚ Fluxo <strong>do</strong> su<strong>do</strong>este ciclónico: <strong>en</strong> superficie o fluxo é <strong>do</strong> su<strong>do</strong>este debi<strong>do</strong> á<br />
situación dunha borrasca ao oeste de Irlanda. En altura o fluxo é <strong>do</strong> oeste ou <strong>do</strong><br />
su<strong>do</strong>este. Esta situación sinóptica fai que <strong>Galicia</strong> quede baixo a influ<strong>en</strong>cia das<br />
frontes asociadas á baixa <strong>en</strong> superficie. É a situación que máis frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
dá chuvia <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
❚ Advección <strong>do</strong> oeste ou zonal: fluxo <strong>do</strong> oeste-su<strong>do</strong>este <strong>en</strong> superficie e zonal<br />
<strong>en</strong> altura. Esta situación, por igual motivo que a anterior, dá lugar a chuvias <strong>en</strong><br />
<strong>Galicia</strong>.<br />
❚ Advección <strong>do</strong> norte: fluxo <strong>do</strong> norte <strong>en</strong> superficie; <strong>en</strong> altura a exist<strong>en</strong>cia<br />
dunha valgada débil c<strong>en</strong>trada na p<strong>en</strong>ínsula dá lugar a inestabilidade. Prodúc<strong>en</strong>se<br />
precipitacións na parte máis ori<strong>en</strong>tal de <strong>Galicia</strong>.<br />
A frecu<strong>en</strong>cia de aparición dunhas ou outras situacións é un <strong>do</strong>s maiores condicionantes,<br />
xunto á orografía, <strong>do</strong> <strong>clima</strong> galego. Ou, dito <strong>do</strong>utra forma, a frecu<strong>en</strong>cia<br />
de aparición de situacións zonais e meridianas marca a difer<strong>en</strong>za. Así, cun pre<strong>do</strong>minio<br />
de situacións zonais, o <strong>clima</strong> é húmi<strong>do</strong> e con temperaturas suaves,<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 109
Precipitación (mm)<br />
2000<br />
1800<br />
1600<br />
1400<br />
1200<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
61/62<br />
64/65<br />
67/68<br />
Inverno. Lourizán - Pontevedra<br />
70/71<br />
73/74<br />
% Chuvia<br />
m<strong>en</strong>tres que as situacións meridianas levan a un tempo <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> máis seco e frío<br />
<strong>en</strong> xeral. Esta afirmación pode comprobarse na figura 2.10, de onde se mostra a<br />
chuvia de inverno desde o ano 1961 ata 1990 e a frecu<strong>en</strong>cia de aparición de situacións<br />
de su<strong>do</strong>este. A correlación no inverno é <strong>do</strong> 78%; no outono aum<strong>en</strong>ta ata un<br />
84%. Non obstante, non é posible establecer unha relación unívoca <strong>en</strong>tre tipos de<br />
tempo e situacións sinópticas. Así, cunha mesma situación sinóptica pode haber<br />
ou non precipitación; polo tanto, habería que falar dunha distribución estatística<br />
da precipitación asociada. Usáronse distintas distribucións para reproducir a cantidade<br />
de precipitación diaria; <strong>en</strong>tre elas cabe citar a función Gamma de <strong>do</strong>us parámetros<br />
e a distribución Weibull de <strong>do</strong>us parámetros (Lage, 2001).<br />
76/77<br />
79/80<br />
82/83<br />
85/86<br />
3. Variabilidade <strong>do</strong> <strong>clima</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>. Os grandes contrastes<br />
Como xa se com<strong>en</strong>tou no aparta<strong>do</strong> anterior, a frecu<strong>en</strong>cia de aparición dunhas<br />
ou outras situacións sinópticas condiciona a pres<strong>en</strong>za <strong>do</strong>s distintos tipos de tempo.<br />
Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, hai anos cataloga<strong>do</strong>s como chuviosos, outros como secos,<br />
etc.<br />
Esta <strong>variabilidade</strong> apréciase [véxase a figura 2.11] se se repres<strong>en</strong>tan, por<br />
exemplo, as anomalías de precipitación con respecto á media <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> considera<strong>do</strong>.<br />
Aprécianse valores tanto por defecto como por exceso, e non se observa<br />
neste caso ningunha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia clara, aínda que se aprecia un aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s anos<br />
con anomalías positivas a partir de 1980 e un agrupam<strong>en</strong>to destas.<br />
Ano<br />
110 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA<br />
88/89<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
% de situacións <strong>do</strong> su<strong>do</strong>este<br />
[Figura 2.10]<br />
Relación <strong>en</strong>tre as<br />
precipitacións no inverno<br />
(Lourizán-Pontevedra) coa<br />
porc<strong>en</strong>taxe de situacións<br />
<strong>do</strong> su<strong>do</strong>este
[Figura 2.11]<br />
Anomalías de<br />
precipitación anuais <strong>en</strong><br />
Lourizán con respecto á<br />
media de 1955 a 2002<br />
Precipitación (mm)<br />
1000<br />
750<br />
500<br />
250<br />
0<br />
-250<br />
-500<br />
-750<br />
1955<br />
1960<br />
1965<br />
1970<br />
1975<br />
Ano<br />
É de sinalar, á vista da gráfica anterior, os grandes contrastes <strong>en</strong>tre anos contiguos,<br />
por exemplo, os anos 1969 e 1970, un cunha anomalía positiva e o<br />
seguinte con déficit de precipitacións.<br />
Respecto á <strong>variabilidade</strong> pluviométrica para os meses de novembro a marzo,<br />
Martí (2001) sinala, tras a análise das series máis longas de <strong>Galicia</strong>, que esa <strong>variabilidade</strong><br />
parece non estar aum<strong>en</strong>tan<strong>do</strong>, s<strong>en</strong>ón que máis b<strong>en</strong> se mantivo <strong>en</strong> valores<br />
estables ata finais <strong>do</strong>s anos set<strong>en</strong>ta, cunha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia á baixa que durou ata<br />
finais <strong>do</strong>s nov<strong>en</strong>ta, interrompida polo inverno extraordinariam<strong>en</strong>te chuvioso de<br />
2000-2001.<br />
Outro exemplo repres<strong>en</strong>tativo da <strong>variabilidade</strong>, no que a chuvia se refire, é<br />
o correspond<strong>en</strong>te ás estacións de outono e inverno <strong>do</strong>s anos 2000 e 2001, contiguos<br />
no tempo pero antagónicos no relativo a características meteorolóxicas de<br />
precipitación e temperatura. O outono de 2000 e o inverno de 2000-2001 resultaron<br />
ser extremadam<strong>en</strong>te chuviosos, con valores de precipitación moi por<br />
<strong>en</strong>cima da media, algún <strong>do</strong>s cales superou as efemérides da serie rexistrada. O<br />
mesmo perío<strong>do</strong> caracterizouse tamén por anomalías positivas de temperatura<br />
respecto á media. Este exemplo será analiza<strong>do</strong> amplam<strong>en</strong>te máis adiante como<br />
caso de estu<strong>do</strong>.<br />
En canto á <strong>variabilidade</strong> da temperatura media, xa se com<strong>en</strong>tou que nas escalas<br />
que van de c<strong>en</strong>tos a miles de anos non cesou de oscilar. Se se observan os datos<br />
<strong>do</strong>s últimos c<strong>en</strong> anos [véxase a figura 2.12], apréciase un aum<strong>en</strong>to de case medio<br />
grao c<strong>en</strong>tígra<strong>do</strong> desde o comezo <strong>do</strong> século XX ata o ano 2000 con respecto á<br />
media das temperaturas <strong>do</strong>s anos 1961 a 1990. Desde comezos <strong>do</strong>s anos oit<strong>en</strong>ta<br />
ata o ano 2000, existe unha clara t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia ao aum<strong>en</strong>to das temperaturas.<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 111<br />
1980<br />
1985<br />
1990<br />
1995<br />
2000
Anomalía da temperatura media (Cº)<br />
Anomalía de temperatura (Cº)<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
1900<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
-0,5<br />
-1,0<br />
-1,5<br />
-2,0<br />
-2,5<br />
Anual<br />
DEF<br />
JJA<br />
-3,0<br />
1955<br />
1960<br />
1920<br />
1965<br />
1940<br />
1970<br />
Ano<br />
1975<br />
Ano<br />
1960 1980 2000<br />
Na figura 2.13 móstrase a serie de anomalías da temperatura media <strong>en</strong> Lourizán<br />
(Pontevedra). Obsérvase como, <strong>en</strong> liña coa variación da temperatura media<br />
<strong>en</strong> Europa, hai un claro pre<strong>do</strong>minio das anomalías positivas a partir de 1980.<br />
1980<br />
112 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA<br />
1985<br />
1990<br />
1995<br />
2000<br />
[Figura 2.12]<br />
Anomalías da<br />
temperatura media <strong>en</strong><br />
Europa, 1901-1995 na<br />
rexión 35ºN a 75ºN e<br />
30ºO a 50ºE, con<br />
respecto á media de<br />
1961-90. Datos toma<strong>do</strong>s<br />
<strong>do</strong> C<strong>en</strong>tro de Distribución<br />
de Datos del IPCC<br />
[Figura 2.13]<br />
Anomalías da<br />
temperatura media<br />
anual <strong>en</strong> Lourizán<br />
respecto da media<br />
1961-1990
[Figura 2.14]<br />
Anomalías de alturas<br />
xeopot<strong>en</strong>ciais no nivel<br />
de 500 hPa. nos<br />
outonos <strong>do</strong>s anos 2000<br />
(A) e o 2001 (B). A<br />
escala represéntase <strong>en</strong><br />
metros neopot<strong>en</strong>ciais<br />
3.1. Caso de estu<strong>do</strong>: outono-inverno 2000-2001 e 2001-2002<br />
A continuación, a mo<strong>do</strong> de exemplo, mostrarase o contraste exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre<br />
o outono-inverno <strong>do</strong>s anos 2000-2001 e 2001-2002. M<strong>en</strong>tres o ano 2000 se caracterizou<br />
por un outono con temperaturas suaves e incluso cálidas, no outono<br />
de 2001 as anomalías de temperatura son claram<strong>en</strong>te negativas. O tempo seco<br />
e frío <strong>do</strong> inverno <strong>do</strong> 2001-2002 veu da<strong>do</strong> pola gran frecu<strong>en</strong>cia de aparición de<br />
situacións anticiclónicas. Isto determinou a pouca nubosidade exist<strong>en</strong>te, coa conseguinte<br />
aus<strong>en</strong>cia de chuvias. Ademais, ao quedar as noites con ceos despexa<strong>do</strong>s<br />
produciuse grande irradiación nocturna. Este feito pode verificarse ao observar<br />
as temperaturas medias, próximas aos 0 ºC, especialm<strong>en</strong>te no interior da rexión.<br />
O número de días de xeada foi alto. As temperaturas que se rexistraron durante<br />
estas xeadas baixaron, <strong>en</strong> moitos casos, <strong>do</strong>s -10 ºC.<br />
Non obstante, aínda que o descrito anteriorm<strong>en</strong>te só atinxe ao territorio<br />
galego, non é esta unha situación individual nin t<strong>en</strong> a raíz da súa exist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />
<strong>Galicia</strong>, s<strong>en</strong>ón que é froito dunha dinámica atmosférica máis global e xeral. Así,<br />
tanto o outono <strong>do</strong> ano 2000 como o <strong>do</strong> 2001 estiveron caracteriza<strong>do</strong>s por fortes<br />
anomalías da circulación global atmosférica, se b<strong>en</strong> de carácter antagónico.<br />
Desta forma, na figura 2.14 represéntanse as anomalías <strong>do</strong> xeopot<strong>en</strong>cial de<br />
500 hPa no hemisferio Norte para os outonos <strong>do</strong> 2000 e 2001. Durante o ano<br />
2000 figura 2.14A pode observarse un increm<strong>en</strong>to <strong>do</strong> xeopot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> Europa<br />
c<strong>en</strong>tral, Escandinavia, Rusia e o océano Ártico; tamén se observan increm<strong>en</strong>tos,<br />
aínda que m<strong>en</strong>ores, <strong>en</strong> América <strong>do</strong> Norte.<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 113
Os decrecem<strong>en</strong>tos correspond<strong>en</strong> a toda Asia c<strong>en</strong>tral e, de forma particular,<br />
ao Atlántico nor<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tal. Desta forma, pódese observar como a presión foi máis<br />
baixa <strong>do</strong> habitual nesta área, caracterizan<strong>do</strong> a pres<strong>en</strong>za de c<strong>en</strong>tros de baixas presións<br />
que afectaron de cheo a <strong>Galicia</strong>. A situación durante o outono de 2001 é<br />
practicam<strong>en</strong>te a inversa [figura 2.14B], cunha estrutura de anomalías onde un<br />
cinto de valores positivos se est<strong>en</strong>deu desde latitudes subtropicais sobre o océano<br />
Pacífico, América <strong>do</strong> Norte e o Atlántico nor<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tal.<br />
A presión <strong>en</strong> superficie tamén pres<strong>en</strong>ta patróns de anomalías contrarios se<br />
nos referimos aos outonos <strong>do</strong>s anos 2000 e 2001 [figura 2.14]. Así, <strong>en</strong> outono de<br />
2000 existe unha anomalía negativa sobre o Atlántico nor<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tal, asociada a<br />
unha anomalía positiva sobre Siberia e o océano Ártico, m<strong>en</strong>tres que no outono<br />
de 2001 estas anomalías se invert<strong>en</strong>. Isto explica que, m<strong>en</strong>tres durante o outono<br />
de 2000 no Atlántico nor<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tal pre<strong>do</strong>minaron as baixas presións asociadas<br />
ás frecu<strong>en</strong>tes borrascas, o outono de 2001 se caracterizase pola persist<strong>en</strong>cia<br />
de sistemas de altas presións sobre a mesma rexión. En outono de 2001 deuse<br />
un notable increm<strong>en</strong>to de días con presións anormalm<strong>en</strong>te altas para a época e<br />
especialm<strong>en</strong>te no perío<strong>do</strong> que abarca desde finais de outubro ata principios de<br />
decembro.<br />
[Figura 2.15]<br />
Anomalías da presión<br />
atmosférica a nivel<br />
medio <strong>do</strong> mar para os<br />
outonos <strong>do</strong> 2000 (A) e<br />
2001 (B). A escala está<br />
repres<strong>en</strong>tada <strong>en</strong><br />
hectopascais (hPa)<br />
114 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
[Figura 2.16]<br />
Fases da NAO.<br />
A (a) repres<strong>en</strong>ta a fase<br />
positiva, m<strong>en</strong>tras que a<br />
(b) a fase negativa<br />
(a)<br />
(b)<br />
4. A oscilación <strong>do</strong> Atlántico norte<br />
Gran parte da <strong>variabilidade</strong> da conca atlántica está asociada coa oscilación<br />
<strong>do</strong> Atlántico norte, máis comunm<strong>en</strong>te coñecida coa sigla <strong>do</strong> termo inglés NAO<br />
(North Atlantic Oscillation), o cal é, despois de El Niño, un <strong>do</strong>s patróns atmosféricos<br />
que <strong>do</strong>minan a <strong>variabilidade</strong> da circulación xeral.<br />
O misioneiro Hana Egede Saabye reflicte nun diario que mantiña <strong>en</strong> Gr<strong>en</strong>landia<br />
durante os anos 1770-1778 a seguinte observación: «En Gr<strong>en</strong>landia, to<strong>do</strong>s<br />
os invernos son severos pero non son to<strong>do</strong>s iguais. Os<br />
daneses apreciaron que can<strong>do</strong> o inverno <strong>en</strong> Dinamarca<br />
é severo, <strong>en</strong> Gr<strong>en</strong>landia non é tan malo, e reciprocam<strong>en</strong>te».<br />
Esta oscilación da temperatura coñécese<br />
hoxe <strong>en</strong> día como unha manifestación da NAO. D.<br />
Crantz, no seu libro Historie von Gronland, publica<strong>do</strong><br />
<strong>en</strong> 1765, tamén escribe sobre a gran difer<strong>en</strong>za <strong>en</strong>tre<br />
os invernos das dúas rexións.<br />
Coñécese como NAO a oscilación meridional na<br />
masa atmosférica con c<strong>en</strong>tros de acción cerca de Islandia<br />
e sobre o Atlántico subtropical, desde os Azores a<br />
través da p<strong>en</strong>ínsula ibérica. Can<strong>do</strong> a NAO está na súa<br />
fase positiva, pre<strong>do</strong>minan as anomalías de presión<br />
baixa sobre a rexión islandesa e a través <strong>do</strong> Ártico,<br />
combinadas con anomalías de presión de signo contrario<br />
(reforzam<strong>en</strong>to das altas presións) <strong>en</strong> to<strong>do</strong> o<br />
Atlántico subtropical. Na fase positiva da NAO os v<strong>en</strong>tos<br />
<strong>do</strong> oeste son máis fortes que a media, <strong>en</strong> latitudes<br />
medias. Consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, esta fase da oscilación<br />
está asociada con condicións frías sobre o Atlántico<br />
nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> Europa se darían condicións<br />
máis temperadas [véxase figura 2.16].<br />
En canto ás precipitacións, unha fase positiva<br />
daría lugar a tempo húmi<strong>do</strong> sobre Escandinavia e<br />
Islandia, m<strong>en</strong>tres que daría tempo seco sobre o sur de<br />
Europa. Este patrón de anomalías climáticas é máis<br />
pronuncia<strong>do</strong> durante o inverno can<strong>do</strong> os gradi<strong>en</strong>tes<br />
atmosféricos son máis acusa<strong>do</strong>s.<br />
A NAO pres<strong>en</strong>ta gran <strong>variabilidade</strong> interdecadal e<br />
máis especificam<strong>en</strong>te interanual. Tomemos como<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 115
exemplo o feito de que nos invernos desde 1950 ata 1973 a fase negativa da NAO<br />
foi a pre<strong>do</strong>minante e d<strong>en</strong>tro deste intervalo temporal houbo polo m<strong>en</strong>os catro<br />
perío<strong>do</strong>s de tres anos nos que a fase positiva estivo practicam<strong>en</strong>te aus<strong>en</strong>te. De<br />
feito, a fase positiva soam<strong>en</strong>te foi a <strong>do</strong>minante <strong>en</strong> tres anos d<strong>en</strong>tro deste perío<strong>do</strong><br />
e nunca o fixo <strong>en</strong> <strong>do</strong>us anos consecutivos. Un feito sobresaínte que é materia de<br />
estu<strong>do</strong> na actualidade é a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia á maior frecu<strong>en</strong>cia de anos con fase positiva<br />
nos últimos trinta anos. Esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia tan marcada non parece que ocorrese<br />
anteriorm<strong>en</strong>te, polo m<strong>en</strong>os non aparece nas series de datos exist<strong>en</strong>tes<br />
(Hurrel, 1995ª). Mesmo se relacionou esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia coa discusión de cambio<br />
climático <strong>natural</strong> ou cambio climático antropoxénico.<br />
O rec<strong>en</strong>te qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> planeta podería estar condiciona<strong>do</strong> por cambios<br />
na circulación atmosférica, concretam<strong>en</strong>te na NAO. No <strong>en</strong>tanto, este razoam<strong>en</strong>to<br />
non apoiaría directam<strong>en</strong>te a hipótese de cambio climático <strong>natural</strong>, aínda<br />
s<strong>en</strong><strong>do</strong> a NAO un patrón da <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong>, porque os cambios que sufriría<br />
a NAO poderían ter orixe antrópica. Tanto é así, que exist<strong>en</strong> investigacións<br />
que elucubran sobre a posibilidade de que causas antropoxénicas condicion<strong>en</strong><br />
unha fase preferible da NAO (Corti et al., 1999).<br />
4.1. Mecanismos físicos que gobernan a NAO<br />
Despois de máis de c<strong>en</strong> anos de estu<strong>do</strong>s sobre a NAO, os mecanismos fundam<strong>en</strong>tais<br />
que rex<strong>en</strong> esta oscilación aínda permanec<strong>en</strong> descoñeci<strong>do</strong>s. Neste<br />
aparta<strong>do</strong> sinalaranse algunhas aproximacións que aparec<strong>en</strong> na literatura rec<strong>en</strong>te.<br />
Malia que, como xa se dixo, a NAO é un mo<strong>do</strong> de <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong> da<br />
atmosfera, distintos procesos superficiais, estratosféricos ou incluso antropoxénicos<br />
pod<strong>en</strong> influír na súa fase e amplitude. Hoxe <strong>en</strong> día non hai acor<strong>do</strong> <strong>en</strong> cales<br />
son os procesos responsables das variacións <strong>en</strong> baixa frecu<strong>en</strong>cia na NAO. Está<br />
amplam<strong>en</strong>te admiti<strong>do</strong> que boa parte da <strong>variabilidade</strong> atmosférica da cal forma<br />
parte a NAO provén de procesos atmosféricos internos.<br />
Habería que preguntarse se os modelos climáticos capturan a oscilación<br />
NAO e, neste caso, que procesos dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> da interconexión atmosfera-océano<br />
e cales son puram<strong>en</strong>te atmosféricos. A difer<strong>en</strong>za <strong>do</strong>s numerosos estu<strong>do</strong>s sobre a<br />
reprodución por parte <strong>do</strong>s modelos de El Niño, ap<strong>en</strong>as hai probas da habilidade<br />
destes para reproducir a NAO. En 1990 Glowi<strong>en</strong>ka e H<strong>en</strong>se mostraron que era<br />
posible simular de forma realista a NAO con modelos exclusivam<strong>en</strong>te atmosféricos,<br />
o cal confirmaba que a NAO é fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te un proceso atmosférico.<br />
Incluso algunhas probas traballan<strong>do</strong> co modelo ECHAM 4 e simulan<strong>do</strong> a NAO<br />
116 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
con el deduciron que este non era s<strong>en</strong>sible á elección de modelo oceánico.<br />
Porén, isto non exclúe a posibilidade de que a resposta da temperatura superficial<br />
á NAO poida dep<strong>en</strong>der da elección <strong>do</strong> modelo oceánico e <strong>do</strong> modelo de<br />
interconexión.<br />
Rec<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, Thompson e Wallace (1998, 1999) suxeriron que a NAO<br />
debería ser <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como un mo<strong>do</strong> hemisférico anular de <strong>variabilidade</strong> caracterizada<br />
por unha oscilación da masa atmosférica <strong>en</strong>tre o polo e latitudes medias<br />
na conca atlántica e a <strong>do</strong> océano Pacífico. Durante o inverno, can<strong>do</strong> o vórtice<br />
estratosférico é forte, a NAO t<strong>en</strong>de a ser positiva. Baldwin e Dunkerton (1999)<br />
suxir<strong>en</strong> que o sinal se est<strong>en</strong>de desde a estratosfera cara á superficie, de forma que<br />
as t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias rec<strong>en</strong>tes na circulación troposférica sobre o Atlántico norte poderían<br />
estar relacionadas con procesos que afectan á pot<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> vórtice estratosférico<br />
polar. Así, algúns f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os antropoxénicos, como cambios nas<br />
conc<strong>en</strong>tracións de gases inverna<strong>do</strong>iro, como outros naturais, por exemplo erupcións<br />
volcánicas, poderían arrefriar a estratosfera polar e reforzar o vórtice estratosférico<br />
polar, afectan<strong>do</strong> consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te á NAO.<br />
Así mesmo, está recoñeci<strong>do</strong> que as flutuacións na temperatura da superficie<br />
<strong>do</strong> mar e a pot<strong>en</strong>cia da NAO están relaciona<strong>do</strong>s (Bjerknes, 1964). De feito, no<br />
seguinte aparta<strong>do</strong> vanse tratar as relacións océano-atmosfera.<br />
O mo<strong>do</strong> máis importante da <strong>variabilidade</strong> da temperatura da superficie <strong>do</strong><br />
mar sobre o Atlántico norte durante o inverno é un patrón tripolar, cunha<br />
anomalía fría sobre a rexión subpolar, unha anomalía temperada <strong>en</strong> latitudes<br />
medias c<strong>en</strong>trada <strong>en</strong> cabo Hatteras e unha anomalía fría subtropical <strong>en</strong>tre o<br />
ecua<strong>do</strong>r e os 30º N. A aparición deste patrón é consist<strong>en</strong>te coa forma espacial<br />
de fluxos de superficie anómalos asocia<strong>do</strong>s co patrón NAO (Cayan, 1992). Esta<br />
correlación é máis importante can<strong>do</strong> o índice NAO conduce á temperatura<br />
superficial da auga <strong>do</strong> mar, o cal indica que esta última está respond<strong>en</strong><strong>do</strong> ao<br />
forzam<strong>en</strong>to atmosférico nunha escala temporal m<strong>en</strong>sual (Battisti et al., 1995,<br />
Delworth 1996, Deser e Timlin, 1997). Pero as observacións da temperatura<br />
superficial da auga <strong>do</strong> mar tamén mostran respostas interanuais e decadais<br />
(Kushnir, 1994, Hans<strong>en</strong> e Bezdek, 1996, Sutton e All<strong>en</strong>, 1997, Visbeck et al.,<br />
1998), o cal fai p<strong>en</strong>sar na posibilidade de que variacións decadais e a máis<br />
longo prazo no esta<strong>do</strong> da superficie <strong>do</strong> océano teñan a súa repercusión na<br />
atmosfera.<br />
Outro punto que aínda permanece s<strong>en</strong> explicar é o papel <strong>do</strong>s glaciares na<br />
<strong>variabilidade</strong> atmosférica. Os cambios que se deron na cuberta de xeo marítimo<br />
nas proximidades de Gr<strong>en</strong>landia, de Labra<strong>do</strong>r e <strong>do</strong> océano Ártico tamén parec<strong>en</strong><br />
estar relaciona<strong>do</strong>s coa NAO (Deser et al., 1999). A relación <strong>en</strong>tre a presión<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 117
a nivel <strong>do</strong> mar e os campos de anomalía de cuberta de xeo é consist<strong>en</strong>te coa idea<br />
de que anomalías na circulación atmosférica forzan variacións nos glaciares (Pris<strong>en</strong>berg<br />
et al. 1997). A influ<strong>en</strong>cia recíproca non foi demostrada.<br />
Tamén se relacionou a NAO coas variacións na cuberta de neve. Así, Watanabe<br />
e Nitta (1999) <strong>en</strong>contraron que o cambio <strong>en</strong> 1989 cara a unha fase positiva<br />
da NAO foi acompañada por grandes cambios na cuberta de neve sobre Eurasia<br />
e Norteamérica.<br />
5. O sistema océano-atmosfera como elem<strong>en</strong>to modula<strong>do</strong>r<br />
da <strong>variabilidade</strong><br />
O océano exerce grande influ<strong>en</strong>cia no <strong>clima</strong>. Así, as corr<strong>en</strong>tes cálidas van<br />
desde o Ecua<strong>do</strong>r ata latitudes altas, dulcifican<strong>do</strong> o <strong>clima</strong>, de maneira que moitos<br />
territorios teñ<strong>en</strong> temperaturas máis cálidas que as que lle corresponderían<br />
pola súa latitude. As masas de aire sobre os océanos son máis húmidas, co cal,<br />
nas costas sobre as que pasan, hai maior abundancia de precipitacións.<br />
Neste aparta<strong>do</strong> tratarase de analizar o papel da interconexión atmosfera-océano<br />
na <strong>variabilidade</strong> climática, é dicir, tratan<strong>do</strong> de <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der as interrelacións <strong>en</strong>tre<br />
os <strong>do</strong>us elem<strong>en</strong>tos. Abordaranse tres f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os neste aparta<strong>do</strong>: El Niño, a banquisa<br />
polar e a circulación termohalina.<br />
5.1. El Niño<br />
É un exemplo típico da interacción atmosfera-océano. En principio é un<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o oceánico pero de extraordinarias consecu<strong>en</strong>cias na mecánica atmosférica.<br />
Fronte ás costas de Perú prodúcese a converx<strong>en</strong>cia de dúas corr<strong>en</strong>tes: unha<br />
cálida e de baixa salinidade, que vén <strong>do</strong> ecua<strong>do</strong>r e outra fría e de alta salinidade,<br />
a corr<strong>en</strong>te de Humboldt, que avanza desde o sur e, ao chegar cerca <strong>do</strong> ecua<strong>do</strong>r,<br />
cambia de rumbo cara ao oeste, s<strong>en</strong><strong>do</strong> arrastrada polos v<strong>en</strong>tos alisios. Na zona<br />
occid<strong>en</strong>tal <strong>do</strong> Pacífico o aire qu<strong>en</strong>te e húmi<strong>do</strong> sofre grandes des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>tos<br />
verticais e alcanza alturas de 12 a 15 km, dan<strong>do</strong> lugar a abundantes precipitacións.<br />
Nas alturas m<strong>en</strong>cionadas os v<strong>en</strong>tos pre<strong>do</strong>minantes son <strong>do</strong> oeste, os cales<br />
levan cara ao leste esas masas de aire despois de despr<strong>en</strong>der<strong>en</strong> a maior parte da<br />
súa humidade, desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> novam<strong>en</strong>te sobre as costas de Perú e cerran<strong>do</strong> así<br />
a chamada célula de Walker [véxase figura 2.17].<br />
118 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
[Figura 2.17]<br />
Versión esquemática da<br />
circulación de Walter<br />
<strong>en</strong> condicións normais<br />
(esquerda) e durante<br />
El Niño (dereita)<br />
Situación normal<br />
Termo<strong>clima</strong><br />
120º E 80º O<br />
Ecua<strong>do</strong>r<br />
Situación durante El Niño<br />
Termo<strong>clima</strong><br />
120º E 80º O<br />
En condicións normais, no verán <strong>do</strong> hemisferio Sur a corr<strong>en</strong>te cálida baixa<br />
<strong>en</strong> latitude e baña as costas de Ecua<strong>do</strong>r e Perú os meses de febreiro e marzo.<br />
Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o é propio da <strong>variabilidade</strong> interanual <strong>natural</strong>. Porén, ás veces os<br />
v<strong>en</strong>tos alisios non sopran tan int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te, polo que non levan o aire húmi<strong>do</strong><br />
a In<strong>do</strong>nesia e a corr<strong>en</strong>te cálida baixa <strong>en</strong> latitude ata os 12 ºC. Aprécianse daquela<br />
altas temperaturas da auga superficial (ata 7 ou 8 ºC máis altas) así como baixa<br />
salinidade desta. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o coñécese como El Niño, e a súa pres<strong>en</strong>za oscila<br />
<strong>en</strong>tre <strong>do</strong>us e sete anos. As altas temperaturas da auga provocan unha inestabilización<br />
da atmosfera, dan<strong>do</strong> lugar a precipitacións extraordinarias cos consabi<strong>do</strong>s<br />
danos na zona ori<strong>en</strong>tal <strong>do</strong> Pacífico sur. Cabe m<strong>en</strong>cionar outros problemas<br />
asocia<strong>do</strong>s, como a influ<strong>en</strong>cia sobre as zonas afectadas polos furacáns, aum<strong>en</strong>tos<br />
de inundacións, secas, inc<strong>en</strong>dios forestais, diminución das capturas pesqueiras<br />
e a diminución da poboación de aves mariñas. Estes efectos nótanse especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> América, Asia e incluso <strong>en</strong> zonas de África.<br />
Intimam<strong>en</strong>te relaciona<strong>do</strong> co f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de El Niño está un <strong>do</strong>s patróns<br />
atmosféricos máis importantes: a oscilación <strong>do</strong> Atlántico sur, que está relacionada<br />
cos cambios de presión <strong>en</strong>tre o Pacífico ori<strong>en</strong>tal e o occid<strong>en</strong>tal. As difer<strong>en</strong>zas<br />
de presión medidas <strong>en</strong> Darwin e <strong>en</strong> Tahití dan lugar a un índice que está<br />
relaciona<strong>do</strong> co f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de El Niño. Un número positivo indica La Niña (arrefriam<strong>en</strong>to<br />
na zona leste <strong>do</strong> Pacífico tropical) e un valor negativo indica El Niño<br />
(qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to na zona leste <strong>do</strong> Pacífico tropical).<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 119
5.2. A banquisa polar<br />
Chamámoslle banquisa ao xeo que se forma sobre o mar. Os océanos polares<br />
están parcialm<strong>en</strong>te cubertos de xeo, alcanzan<strong>do</strong> a súa ext<strong>en</strong>sión máxima a<br />
finais <strong>do</strong> inverno. A partir <strong>do</strong> comezo <strong>do</strong> desxeo, que é un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o máis rápi<strong>do</strong><br />
que a formación da banquisa, desprénd<strong>en</strong>se os icebergs. Este xeo actúa sobre o<br />
intercambio térmico <strong>en</strong>tre o océano e a atmosfera, arrefrian<strong>do</strong> a atmosfera inmediatam<strong>en</strong>te<br />
superior e provocan<strong>do</strong> fortes v<strong>en</strong>tos. O xeo mariño conserva a calor<br />
da auga que t<strong>en</strong> debaixo, evitan<strong>do</strong> que esta se conxele e, polo tanto, dulcifican<strong>do</strong><br />
o <strong>clima</strong> polar <strong>en</strong> inverno.<br />
Os pequ<strong>en</strong>os cambios na temperatura media global afectan de forma significativa<br />
á banquisa polar e aos glaciares, co conseguinte impacto tanto no balance<br />
da radiación (variación <strong>do</strong> albe<strong>do</strong>) como no ciclo hidrolóxico. Por último,<br />
hai que sinalar que a banquisa polar inflúe sobre a circulación termohalina,<br />
como se explicará no seguinte aparta<strong>do</strong>.<br />
5.3. A circulación termohalina<br />
A circulación exist<strong>en</strong>te no océano debida ao v<strong>en</strong>to abarca aproximadam<strong>en</strong>te<br />
un quilómetro de profundidade. Por debaixo, a r<strong>en</strong>ovación da auga prodúcese<br />
a causa de corr<strong>en</strong>tes producidas por difer<strong>en</strong>zas de d<strong>en</strong>sidade, debidas a cambios<br />
na temperatura (efectos térmicos) e a cambios na salinidade (efectos halinos). É<br />
o que se d<strong>en</strong>omina circulación termohalina. As propiedades de temperatura e<br />
d<strong>en</strong>sidade son conservativas das masas de auga, é dicir, distintas masas de auga<br />
pod<strong>en</strong> ser id<strong>en</strong>tificadas por estes valores.<br />
A circulación termohalina vén dada fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te pola formación de<br />
masas de auga. Prodúcese a través de <strong>do</strong>us mecanismos: a convección profunda<br />
e a subdución. Prodúcese por convección profunda <strong>en</strong> rexións con pouca estratificación<br />
da d<strong>en</strong>sidade: rexións polares e subpolares. Consiste <strong>en</strong> que o estrato<br />
mestura<strong>do</strong> superior se fai máis d<strong>en</strong>so que a auga inferior e esta se afunde a maior<br />
profundidade. En canto á subdución, é un mecanismo propio de rexións subtropicais.<br />
A auga desde o fon<strong>do</strong> <strong>do</strong> estrato mestura<strong>do</strong> vai cara a maiores profundidades<br />
debi<strong>do</strong> ao transporte de Ekman (por efecto da forza de Coriolis) e a un<br />
l<strong>en</strong>to afundim<strong>en</strong>to ao longo de superficies de d<strong>en</strong>sidade constante. A auga profunda<br />
<strong>do</strong> Atlántico norte é o produto dun proceso de convección profunda no<br />
océano Ártico, mar de Gr<strong>en</strong>landia e mar de Labra<strong>do</strong>r.<br />
Poderíase dicir que a circulación termohalina é unha gran corr<strong>en</strong>te profunda,<br />
máis l<strong>en</strong>ta que as superficiais. Comeza no mar de Noruega, ata o que<br />
120 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
[Figura 2.18]<br />
Esquema da circulación<br />
global oceánica<br />
(tomada <strong>do</strong> IPCC)<br />
chega a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo. A auga que forma a banquisa polar é <strong>do</strong>ce e a que<br />
existe debaixo dela é fría e moi salgada, de forma que desc<strong>en</strong>de ata o océano profun<strong>do</strong>.<br />
Viaxa polas profundidades <strong>do</strong> océano Atlántico, rodea a República Sudafricana<br />
e <strong>en</strong>camíñase cara ao leste, ao océano Índico primeiro e ao Pacífico<br />
despois. Nas zonas ecuatoriais destes mares, a circulación profunda asc<strong>en</strong>de e<br />
volve por arriba ao mar de Noruega. Un esquema <strong>do</strong> esboza<strong>do</strong> anteriorm<strong>en</strong>te<br />
pode contemplarse na figura 2.18.<br />
As variacións na circulación termohalina <strong>en</strong> escalas decadais a c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>ais<br />
levan a cambios na temperatura superficial <strong>do</strong> mar e a cambios no transporte de<br />
calor.<br />
Na conca atlántica a maior parte <strong>do</strong> transporte de calor é debida á circulación<br />
termohalina. Así mesmo, asociada á circulación termohalina, está o transporte<br />
de carbono oceánico, o que afecta tamén ao conti<strong>do</strong> de CO 2 atmosférico.<br />
Difer<strong>en</strong>tes datos paleooceanográficos mostran que cambios climáticos que<br />
ocorreron no pasa<strong>do</strong> estaban relaciona<strong>do</strong>s con cambios na circulación termo-<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 121
halina. Parece que estes cambios se produc<strong>en</strong> <strong>en</strong> poucas décadas e <strong>en</strong> resposta<br />
a pequ<strong>en</strong>os cambios no ciclo hidrolóxico.<br />
A <strong>variabilidade</strong> da circulación termohalina pasa por esta<strong>do</strong>s <strong>en</strong> que non<br />
existe circulación termohalina (por exemplo, <strong>en</strong> perío<strong>do</strong>s interglaciares nos que<br />
coa desaparición <strong>do</strong> xeo ártico se dificulta a subsid<strong>en</strong>cia da auga), outros nos<br />
que aparece, esta<strong>do</strong>s de transición, etc. O papel da atmosfera na oscilación <strong>en</strong>tre<br />
estes esta<strong>do</strong>s é descoñeci<strong>do</strong>.<br />
Distintos modelos e observacións induc<strong>en</strong> á idea de que a circulación termohalina<br />
está condicionada pola atmosfera; o caso recíproco non está claro. Os<br />
modelos interconecta<strong>do</strong>s sinalan que a <strong>variabilidade</strong> da circulación termohalina<br />
t<strong>en</strong> unha realim<strong>en</strong>tación na atmosfera. Non obstante, os mecanismos que levarían<br />
a este proceso non están b<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>do</strong>s na actualidade.<br />
Dos datos obti<strong>do</strong>s no Atlántico norte despréndese que as distribucións de<br />
masas de auga subpolar cambian na escala decadal. A causa máis probable para<br />
esta <strong>variabilidade</strong> é o forzam<strong>en</strong>to atmosférico asocia<strong>do</strong> coa NAO. Tamén se asociou<br />
a <strong>variabilidade</strong> detectada na temperatura superficial <strong>do</strong> mar nas últimas<br />
décadas coa <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> fluxo termohalino; non obstante, non hai resulta<strong>do</strong>s<br />
cuantitativos para explicar esta relación.<br />
Tampouco se coñece a s<strong>en</strong>sibilidade da circulación termohalina a cambios<br />
nas condicións atmosféricas, se b<strong>en</strong> a estabilidade da circulación termohalina<br />
dep<strong>en</strong>de <strong>do</strong> esta<strong>do</strong> medio <strong>do</strong> <strong>clima</strong> (segun<strong>do</strong> se deduce de datos paleoclimáticos<br />
e de modelos climáticos).<br />
122 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
6. Bibliografía<br />
BALDWIN, M. P., X. CHENG, e T. J. DUNKERTON: «Observed correlations betwe<strong>en</strong> winter-mean<br />
tropospheric and stratospheric circulation anomalies», Geophysical Research Letters, núm.<br />
21 (1994), pp. 1141-1144.<br />
BALDWIN, M. P., e T. J. DUNKERTON: «Propagation of the Arctic Oscillation from the stratosphere<br />
to the troposphere», Journal of Geophysical Research, núm. 104 (1999).<br />
BATTISTI, D. S., U. S. BHATT, e M. A. ALEXANDER: «A modeling study of the interannual variability<br />
in the wintertime North Atlantic Ocean», Journal of Climate, núm. 8 (1995), pp.<br />
3067-3083.<br />
BJERKNES, J.: «Atlantic air-sea interaction», Advances in Geophysics, núm. 10 (1964), pp. 1-82.<br />
BRIFFA K., et al.: «Influ<strong>en</strong>ce of volcanic eruptions on Northern Hemisphere summer temperature<br />
over the past 600 years», Nature, núm. 393 (1998), pp. 450-456.<br />
BROECKER, W. S.: «The Great Ocean Conveyor», Oceanography, núm. 4 (1991), pp. 79-89.<br />
CAYAN, D. R.: «Lat<strong>en</strong>t and s<strong>en</strong>sible heat flux anomalies over the northern oceans: the connection<br />
to monthly atmospheric circulation», Journal of Climate, núm. 5 (1992), pp. 354-369.<br />
CORTI, S., F. MOLTENI, e T. N. PALMER: «Signature of rec<strong>en</strong>t <strong>clima</strong>te change in frequ<strong>en</strong>cies of<br />
<strong>natural</strong> atmospheric circulation regimes», Nature, núm. 398 (1999), pp. 799-802.<br />
DESER, C., e M. L. BLACKMON: «Surface <strong>clima</strong>te variations over the North Atlantic Ocean during<br />
winter: 1900-1993», Journal of Climate, núm. 6 (1993), pp. 1743-1753.<br />
— e M. S. TIMLIN: «Atmosphere-ocean interaction on weekly time scales in the North Atlantic<br />
and Pacific», Journal of Climate, núm. 10 (1997), pp. 393-408.<br />
FONT TULLOT, I.: Historia del <strong>clima</strong> de España: cambios climáticos y sus causas, Madrid, Servicio<br />
de Publicaciones del Instituto Nacional de Meteorología, 1988.<br />
HANSEN, D. V., e H. F. BEZDEK: «On the nature of decadal anomalies in North Atlantic sea<br />
surface temperature», Journal of Geophysical Research, núm. 101 (1996), pp. 8749-8758.<br />
HURRELL, J. W.: «Transi<strong>en</strong>t eddy forcing of the rotational flow during northern winter», Journal<br />
of Atmospheric Sci<strong>en</strong>ce, núm. 52 (1995a), pp. 2286-2301.<br />
— «Decadal tr<strong>en</strong>ds in the North Atlantic Oscillation regional temperatures and precipitation»,<br />
Sci<strong>en</strong>ce, núm. 269 (1995b), pp. 676-679.<br />
KUSHNIR, Y.: «Interdecadal variations in North Atlantic sea surface temperature and associated<br />
atmospheric conditions», Journal of Climate, núm. 7 (1994), pp. 142-157.<br />
— e I. M. HELD: «Equilibrium atmospheric response to North Atlantic SST anomalies», Journal<br />
of Climate, núm. 9 (1996), pp. 1208-1220.<br />
— V. J. CARDONE, J. G. GREENWOOD, e M. CANE: «On the rec<strong>en</strong>t increase in North Atlantic<br />
wave heights», Journal of Climate, núm. 10 (1997), pp. 2107-2113.<br />
LAGE, A.: Modelo híbri<strong>do</strong> estocástico-determinístico de series temporales de precipitación: aplicación<br />
<strong>en</strong> simulación y predicción <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>cas p<strong>en</strong>insulares de influ<strong>en</strong>cia atlántica (tese de<br />
<strong>do</strong>utoram<strong>en</strong>to), Universidad Politécnica de Val<strong>en</strong>cia, 2001.<br />
MANN, M. E., e P. D. JONES: 2,000 Year Hemispheric Multi-proxy Temperature Reconstructions,<br />
IGBP PAGES/World Data C<strong>en</strong>ter for Paleo<strong>clima</strong>tology, Data Contribution Series #2003-<br />
051, Boulder CO, NOAA/NGDC Paleo<strong>clima</strong>tology Program, 2003.<br />
Ana Lage e Santiago Salsón 123
MARTÍ, A.: «Evolución secular das precipitacións de inverno <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>», <strong>en</strong> VV. AA.: SEMATA,<br />
Ci<strong>en</strong>cias Sociais e Humanidades, pp. 261-278, vol. 13, 2001.<br />
MEEHL, G. A., e H. VAN LOON: «The seesaw in winter temperatures betwe<strong>en</strong> Gre<strong>en</strong>land and<br />
Northern Europe», Monthly Weather Review, núm. 107 (1979), pp. 509-519.<br />
PAETH, H., A. HENSE, R. GLOWIENKA-HENSE, R. VOSS, e U. CUBASCH: «The North Atlantic Oscillation<br />
as an indicator for gre<strong>en</strong>house-gas induced regional <strong>clima</strong>te change», Climate<br />
Dynamiques, núm 15 (1999), pp. 937-951.<br />
PETIT, J. R., L. MOUNIER, J. JOUZEL, Y. KOROTKEVITCH, V. KOTLYAKOV, e C. LORIUS: «Paleo<strong>clima</strong>tological<br />
implications of the Vostok core dust record», Nature, núm. 343 (1990), pp.<br />
56-58.A.<br />
PRISENBERG, S. J., I. K. PETERSON, S. NARAYANAN, e J. U. UMOH: «Interaction betwe<strong>en</strong> atmosphere,<br />
ice cover, and ocean off Labra<strong>do</strong>r and Newfoundland from 1962-1992», Canadian<br />
Journal of Fisheries and Aquatic Sci<strong>en</strong>ces, núm. 54 (1997), pp. 30-39.<br />
RIBALAYGUA, J., e R. BORÉN: «Clasificación de patrones espaciales de precipitación diaria sobre<br />
la España P<strong>en</strong>insular», Informes <strong>do</strong> Servizo de Análise e Investigación <strong>do</strong> Clima, núms. 3 e<br />
4 (1995), Instituto Nacional de Meteorología, p. 53.<br />
STEPHENSON, D. B., V. PAVAN: «The North Atlantic Oscillation in coupled <strong>clima</strong>te models: a<br />
CMIP1 evaluation», Climate Dynamics (revised) (2002) (participating CMIP1 modeling<br />
groups).<br />
SUTTON, R. T., e M. R. ALLEN: «Decadal predictability of North Atlantic sea surface temperature<br />
and <strong>clima</strong>te», Nature, núm. 388 (1997), pp. 563-567.<br />
THOMPSON, D. W. J., e J. M. WALLACE: «The arctic oscillation signature in the wintertime geopot<strong>en</strong>tial<br />
height and temperature fields», Geophysical Research Letters, núm. 25 (1998),<br />
pp. 1297-1300.<br />
URIARTE CANTOLLA, Antón: Historia del <strong>clima</strong> <strong>en</strong> la Tierra, Servizo C<strong>en</strong>tral de Publicacións <strong>do</strong><br />
Goberno Vasco, 2003.<br />
VISBECK, M., H. CULLEN, G. KRAHMANN, e N. NAIK: «An ocean model’s response to North<br />
Atlantic Oscillation-like wind forcing», Geophysical Research Letters, núm. 25 (1998), pp.<br />
4521-4524.<br />
WATANABE, M., e T. NITTA: «Relative impact of snow and sea surface temperature anomalies<br />
on an extreme phase in the winter atmospheric circulation», Journal of Climate, núm. 11<br />
(1998), pp. 2837-2857.<br />
— «Decadal changes in the atmospheric circulation and associated surface <strong>clima</strong>te variations<br />
in the Northern Hemisphere winter», Journal of Climate, núm. 12 (1999), pp. 494-510.<br />
Enderezos web de interese:<br />
http://www.whoi.edu<br />
http://homepage.mac.com/uriarte/lista.html<br />
http://www.ngdc.noaa.gov/<br />
http://www.ipcc.ch/<br />
http://www.clivar.org/<br />
ECHAM4: http://ipcc-ddc.cru.uea.ac.uk/cru_data/examine/echam4_info.html<br />
124 VARIABILIDADE INTERANUAL DO CLIMA
Teleconexións
Teleconexións<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo<br />
1. Conceptos de teleconexión<br />
Aínda que as interrelacións <strong>en</strong>tre as anomalías climáticas de lugares distantes<br />
<strong>en</strong>tre si xa se viñan investigan<strong>do</strong> desde media<strong>do</strong>s <strong>do</strong> século XIX, a palabra<br />
teleconexión foi utilizada por vez primeira nunha data tan tardía como 1935 polo<br />
meteorólogo sueco Anders Angström nun artigo sobre investigacións climáticas<br />
no Atlántico norte (Ansgtröm, 1935).<br />
As teleconexións pod<strong>en</strong> ser definidas como aqueles <strong>en</strong>laces exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre<br />
as anomalías climáticas de dúas localidades remotas <strong>en</strong>tre si. As longas distancias<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre estes lugares e as difer<strong>en</strong>zas nos tempos de ocorr<strong>en</strong>cia destas<br />
anomalías fan que xeralm<strong>en</strong>te sexa moi difícil de concibir o feito de que unha<br />
poida influír na outra, pero estas interrelacións exist<strong>en</strong> e foron comprobadas <strong>en</strong><br />
moitos casos. Ao longo das últimas décadas, o concepto das teleconexións foi<br />
gañan<strong>do</strong> importancia e actualm<strong>en</strong>te constitúe to<strong>do</strong> un campo de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
nas ci<strong>en</strong>cias atmosféricas e que se <strong>en</strong>foca especificam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> lograr un<br />
mellor <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>to das complexas interaccións exist<strong>en</strong>tes no sistema climático<br />
global.
Os ci<strong>en</strong>tíficos alemáns Flohn e Fleer (1975) achegaron un importante fito<br />
nestes estu<strong>do</strong>s, suxerin<strong>do</strong> interesantes conexións <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes <strong>clima</strong>s rexionais<br />
que constituíron a base de moitas das investigacións realizadas na comunidade<br />
internacional durante as décadas <strong>do</strong>s set<strong>en</strong>ta e oit<strong>en</strong>ta. Por exemplo, eles<br />
foron capaces de vincular o ev<strong>en</strong>to El Niño no océano Pacífico tropical coa ocorr<strong>en</strong>cia<br />
de secas no nordeste brasileiro e co desc<strong>en</strong>so <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> lago Chad,<br />
situa<strong>do</strong> na África sahariana. Por outra parte, o nivel de escorr<strong>en</strong>tía <strong>do</strong> río Nilo<br />
conectouse co nivel <strong>do</strong> lago Chad e a seca sobre A India. Desta forma, moitas<br />
das anomalías observadas sobre rexións adxac<strong>en</strong>tes eran capaces de ser interconectadas<br />
<strong>en</strong>tre si para formar unha ampla cadea de relacións ou de teleconexións<br />
globais que son capaces de afectar aos máis remotos lugares <strong>do</strong> planeta.<br />
As relacións teleconectivas <strong>en</strong>tre os <strong>clima</strong>s de difer<strong>en</strong>tes lugares deb<strong>en</strong> ser o<br />
sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te consist<strong>en</strong>tes para que a súa pegada se reflicta claram<strong>en</strong>te no<br />
procesam<strong>en</strong>to estatístico <strong>do</strong>s difer<strong>en</strong>tes campos meteorolóxicos; de feito, os méto<strong>do</strong>s<br />
máis atractivos para a determinación destes patróns son o cómputo <strong>do</strong>s<br />
mapas de correlación e o uso das funcións ortogonais empíricas. Un exemplo<br />
disto constitúeo a oscilación <strong>do</strong> Atlántico norte, coñecida pola súa sigla <strong>en</strong> inglés<br />
NAO (North Atlantic Oscillation), que foi discutida <strong>en</strong> detalle <strong>en</strong> capítulos anteriores<br />
e que se volverá analizar máis adiante neste mesmo capítulo. Un mapa de<br />
correlacións <strong>en</strong>tre a presión superficial nun punto achega<strong>do</strong> á baixa semiperman<strong>en</strong>te<br />
de Islandia e to<strong>do</strong>s os puntos dunha malla de valores de presión atmosférica<br />
por <strong>en</strong>cima <strong>do</strong>s 20º de latitude norte mostran unha configuración<br />
apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te. En principio debía esperarse que os valores de<br />
correlación diminuís<strong>en</strong> monotonam<strong>en</strong>te a medida que os puntos se afastan <strong>do</strong><br />
lugar de refer<strong>en</strong>cia. Porén, sobre o Atlántico isto non sucede así e atopámonos<br />
cunha área de valores altos de correlación negativa c<strong>en</strong>tra<strong>do</strong>s ao su<strong>do</strong>este <strong>do</strong>s<br />
Azores, moi cerca de onde se <strong>en</strong>contra o c<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> sistema de altas presións semiperman<strong>en</strong>te<br />
<strong>do</strong>s Azores-Bermudas. Este resulta<strong>do</strong> significa que unha int<strong>en</strong>sificación<br />
da baixa de Islandia t<strong>en</strong>de a asociarse, á súa vez, cunha int<strong>en</strong>sificación<br />
<strong>do</strong> anticiclón <strong>do</strong>s Azores e, inversam<strong>en</strong>te, un debilitam<strong>en</strong>to dun sistema asóciase<br />
co debilitam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> outro. Á marxe das súas causas físicas, a conexión <strong>en</strong>tre<br />
estes <strong>do</strong>us grandes sistemas atmosféricos posúe consecu<strong>en</strong>cias cruciais sobre as<br />
corr<strong>en</strong>tes, e os procesos de precipitación e temperatura nunha vasta ext<strong>en</strong>sión<br />
da conca Atlántica, América <strong>do</strong> Norte e Europa, que <strong>en</strong> gran medida son goberna<strong>do</strong>s<br />
pola alternancia destes perío<strong>do</strong>s de int<strong>en</strong>sificación e debilitam<strong>en</strong>to chamada<br />
a oscilación <strong>do</strong> Atlántico norte.<br />
Seguin<strong>do</strong> as técnicas <strong>do</strong>s mapa de correlación e as funcións ortogonais empíricas,<br />
foron recoñeci<strong>do</strong>s varios tipos de teleconexións <strong>en</strong>tre os principais c<strong>en</strong>tros<br />
128 TELECONEXIÓNS
de acción da circulación atmosférica global (Wallace e Gutzler, 1981) tanto a<br />
nivel medio <strong>do</strong> mar como <strong>en</strong> niveis medios da troposfera, e cada unha delas asóciase<br />
a determinadas anomalías climáticas rexionais. Debemos ter <strong>en</strong> conta que,<br />
a maior anomalía nos campos de circulación atmosférica máis grandes resultan<br />
as anomalías nos gradi<strong>en</strong>tes e, polo tanto, nos procesos de transporte que, <strong>en</strong><br />
última instancia, afectan de maneira considerable ás variables climáticas rexionais<br />
como as temperaturas e as precipitacións.<br />
O termo teleconexión refírese a patróns de anomalías na circulación a grande<br />
escala, de carácter persist<strong>en</strong>te e recorr<strong>en</strong>te, que lles afectan a vastas áreas xeográficas.<br />
Aínda que a súa detección moitas veces se baseou nunha análise de<br />
carácter estatístico, a súa natureza, <strong>en</strong> es<strong>en</strong>cia, debe considerarse unha característica<br />
<strong>natural</strong> <strong>do</strong> sistema atmosférico e, primariam<strong>en</strong>te, un reflexo <strong>do</strong>s complexos<br />
procesos da dinámica interna da atmosfera e a súa interacción con outros<br />
sistemas naturais como os océanos. Anomalías <strong>en</strong> determina<strong>do</strong>s lugares <strong>do</strong> planeta<br />
propáganse a través da indución de cambios na estrutura e int<strong>en</strong>sidade das<br />
ondas atmosféricas e das corr<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> chorro, responsables estas últimas dunha<br />
parte moi importante <strong>do</strong> transporte <strong>en</strong>erxético na troposfera. Algúns destes<br />
patróns, particularm<strong>en</strong>te os observa<strong>do</strong>s sobre o océano Pacífico, son forza<strong>do</strong>s por<br />
cambios nas temperaturas superficiais <strong>do</strong> mar e a convección asociada a ela.<br />
Pequ<strong>en</strong>os cambios localiza<strong>do</strong>s da temperatura superficial <strong>do</strong> mar pod<strong>en</strong> provocar<br />
importantes efectos nas circulacións atmosféricas; debi<strong>do</strong> a iso, son capaces<br />
de alterar a localización e int<strong>en</strong>sidade das áreas de convección e chuvias sobre<br />
os océanos. Estas áreas son capaces, á súa vez, de desprazar grandes cantidades<br />
de calor cara ás zonas elevadas da troposfera inducin<strong>do</strong> alteracións da circulación<br />
atmosférica a estes niveis, que moi pronto son capaces de perturbar os movem<strong>en</strong>tos<br />
atmosféricos a grande escala.<br />
2. Patróns de teleconexión<br />
Neste aparta<strong>do</strong> describiranse superficialm<strong>en</strong>te os patróns de teleconexión<br />
que afectan á área <strong>do</strong> Pacífico norte e América <strong>do</strong> Norte, para c<strong>en</strong>trarnos a continuación<br />
no patrón de teleconexión ENSO, e finalm<strong>en</strong>te, nos que afectan á área<br />
<strong>do</strong> Atlántico e Eurasia, posto que serán estes últimos os que condicionarán o<br />
<strong>clima</strong> na comunidade galega. Ademais, discutiremos a aparición nos últimos<br />
anos dun novo concepto ou paradigma d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong>s patróns de teleconexión, que<br />
son os d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong>s mo<strong>do</strong>s anulares, c<strong>en</strong>trán<strong>do</strong>nos principalm<strong>en</strong>te na oscilación<br />
ártica (AO), posto que sería o mo<strong>do</strong> anular que aparece no hemisferio Norte.<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 129
Sobre o Pacífico norte e Norteamérica distíngu<strong>en</strong>se seis patróns de teleconexión:<br />
West Pacific (WP), East Pacific (EP), North Pacific (NP), Pacific/North<br />
America (PNA) Tropical/Northern Hemisphere (TNH) e Pacific Transition (PT).<br />
O máis coñeci<strong>do</strong> destes e que explica a maior <strong>variabilidade</strong> da presión a 500<br />
hPa é o PNA [figura 3.1], que aparece to<strong>do</strong>s os meses excepto xuño e xullo. Este<br />
patrón consiste <strong>en</strong> catro c<strong>en</strong>tros de acción, <strong>do</strong>us deles situa<strong>do</strong>s sobre as illas Aleutianas<br />
e o sueste <strong>do</strong>s Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s e outros <strong>do</strong>us de signos opostos a estes<br />
primeiros e situa<strong>do</strong>s nas proximidades de Hawai e sobre a rexión c<strong>en</strong>tral de Norteamérica,<br />
movén<strong>do</strong>se durante a primavera cara ao norte.<br />
O patrón WP [figura 3.2] consiste nun dipolo norte-sur cun <strong>do</strong>s c<strong>en</strong>tros sobre<br />
a p<strong>en</strong>ínsula de Kamchatka e o outro, de signo oposto, cubrin<strong>do</strong> partes de Asia<br />
su<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tal e o extremo oeste <strong>do</strong> Pacífico. Este patrón aparece durante to<strong>do</strong>s os<br />
meses <strong>do</strong> ano, aínda que no verán e no outono aparece un terceiro c<strong>en</strong>tro sobre<br />
Alaska e o mar de Beaufort, con signo oposto ao c<strong>en</strong>tro situa<strong>do</strong> sobre o Pacífico<br />
su<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal.<br />
O patrón EP [figura 3.3] aparece durante to<strong>do</strong>s os meses excepto <strong>en</strong> agosto<br />
e <strong>en</strong> setembro, e reflicte un dipolo norte-sur de anomalías sobre o Pacífico nor<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tal.<br />
Un destes c<strong>en</strong>tros localízase nas proximidades de Alaska e da costa<br />
[Figura 3.1]<br />
Patrón de<br />
teleconexión PNA<br />
130 TELECONEXIÓNS
[Figura 3.2]<br />
Patrón de teleconexión<br />
West Pacific<br />
oeste de Canadá, m<strong>en</strong>tres ao leste das Hawai se situará o outro c<strong>en</strong>tro, de signo<br />
oposto ao primeiro.<br />
O patrón NP [figura 3.4] existe desde marzo a xullo, cun primeiro c<strong>en</strong>tro de<br />
anomalías que se est<strong>en</strong>de sobre as latitudes c<strong>en</strong>trais <strong>do</strong> Pacífico c<strong>en</strong>tral e occid<strong>en</strong>tal<br />
e outro c<strong>en</strong>tro máis débil e de signo oposto sobre Siberia ori<strong>en</strong>tal, Alaska<br />
e o oeste de Norteamérica.<br />
O patrón TNH [figura 3.5] t<strong>en</strong> lugar <strong>en</strong>tre os meses que van de novembro a<br />
febreiro. É un patrón dipolar que consiste nun c<strong>en</strong>tro de anomalías sobre o golfo<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 131
de Alaska e outro de signo oposto sobre a baía de Hudson; outra área máis débil<br />
<strong>do</strong> mesmo signo que a <strong>do</strong> golfo de Alaska esténdese sobre México e o extremo<br />
su<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tal <strong>do</strong>s Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s.<br />
[Figura 3.3]<br />
Patrón de teleconexión<br />
Eastern Pacific<br />
132 TELECONEXIÓNS
[Figura 3.4]<br />
Patrón de teleconexión<br />
North Pacific<br />
[Figura 3.5]<br />
Patrón de teleconexión<br />
Tropical/North<br />
Hemisphere (TNH)<br />
2.1. As dúas principais estruturas de teleconexións globais,<br />
a NAO e o SOI<br />
2.1.1. A oscilación <strong>do</strong> Atlántico norte<br />
Ao principio <strong>do</strong> século XX os meteorólogos notaron<br />
que as flutuacións ano a ano das temperaturas<br />
invernais nas zonas ao oeste de Islandia e as<br />
que quedaban ao leste aparecían frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> fases opostas. Ou sexa, can<strong>do</strong> as temperaturas<br />
invernais se mantiñan baixo o normal sobre Gr<strong>en</strong>landia,<br />
<strong>en</strong>tón, sobre Noruega eran máis cálidas <strong>do</strong><br />
espera<strong>do</strong>, e viceversa. Simultaneam<strong>en</strong>te, lográronse<br />
observar e <strong>do</strong>cum<strong>en</strong>tar flutuacións coher<strong>en</strong>tes<br />
nos patróns de temperaturas, chuvias e presión<br />
atmosféricas sobre moitos lugares de Europa,<br />
América <strong>do</strong> Norte e incluso o noroeste de África.<br />
A esta manifestación recorr<strong>en</strong>te da <strong>variabilidade</strong><br />
climática sobre a conca atlántica chamóuselle oscilación<br />
<strong>do</strong> Atlántico norte, comunm<strong>en</strong>te referida<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 133
pola súa sigla <strong>en</strong> inglés NAO (North Atlantic Oscillation). Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o foi defini<strong>do</strong><br />
<strong>en</strong> termos da int<strong>en</strong>sidade da baixa de Islandia e <strong>do</strong> anticiclón <strong>do</strong>s Azores:<br />
can<strong>do</strong> a presión atmosférica se mantén por debaixo <strong>do</strong> normal <strong>en</strong> Islandia, <strong>en</strong>tón<br />
está por <strong>en</strong>cima sobre os Azores e viceversa. Actualm<strong>en</strong>te a NAO é considerada<br />
un <strong>do</strong>s patróns de teleconexión máis importantes, e defínese como un dipolo de<br />
anomalías norte-sur, cun c<strong>en</strong>tro localiza<strong>do</strong> sobre Gr<strong>en</strong>landia e o outro c<strong>en</strong>tro<br />
de signo oposto sobre o c<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> Atlántico norte <strong>en</strong>tre 35º N e 40º N. A súa chamada<br />
fase positiva caracterízase por pres<strong>en</strong>tar baixas presións atmosféricas sobre<br />
latitudes altas nas proximidades de Gr<strong>en</strong>landia e altas presións sobre o c<strong>en</strong>tro <strong>do</strong><br />
Atlántico norte, o leste de Norteamérica e Europa, m<strong>en</strong>tres que a súa fase negativa<br />
reflicte un comportam<strong>en</strong>to de anomalías oposto.<br />
Ambas as fases da NAO asócianse con importantes cambios na int<strong>en</strong>sidade<br />
e localización das corr<strong>en</strong>tes superiores e das traxectorias das borrascas <strong>en</strong> toda a<br />
conca e, polo tanto, na modulación a grande escala <strong>do</strong>s transportes de humidade<br />
e calor, o que, á súa vez, se manifesta <strong>en</strong> cambios <strong>do</strong>s patróns de precipitación<br />
e temperaturas sobre Norteamérica e Europa occid<strong>en</strong>tal e c<strong>en</strong>tral.<br />
Fases positivas int<strong>en</strong>sas da NAO t<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a estar asociadas a temperaturas cálidas<br />
sobre o leste <strong>do</strong>s Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s, o norte de Europa e temperaturas por<br />
debaixo <strong>do</strong> normal sobre Gr<strong>en</strong>landia e, mesmo, a súa influ<strong>en</strong>cia pode est<strong>en</strong>derse<br />
ata o Ori<strong>en</strong>te Medio. Elas tamén están asociadas a precipitacións sobre o normal<br />
no norte de Europa e condicións de sequidade sobre Europa c<strong>en</strong>tral e <strong>do</strong><br />
sur. As fases negativas int<strong>en</strong>sas, polo xeral, teñ<strong>en</strong> asocia<strong>do</strong>s patróns de anomalías<br />
opostos aos anteriorm<strong>en</strong>te sinala<strong>do</strong>s. Resulta interesante destacar que durante<br />
perío<strong>do</strong>s particularm<strong>en</strong>te prolonga<strong>do</strong>s de pre<strong>do</strong>minio dunha fase específica as<br />
anomalías climáticas atribuídas á NAO pod<strong>en</strong> est<strong>en</strong>derse b<strong>en</strong> ao leste sobre Rusia<br />
e mesmo Siberia.<br />
Aínda que a NAO exhibe pouca variación na súa estrutura media mes a mes,<br />
posúe unha importante <strong>variabilidade</strong> interestacional e interanual nos que son<br />
comúns perío<strong>do</strong>s de moitos meses con persist<strong>en</strong>cia tanto da fase positiva como<br />
negativa. Igual que moitos patróns de circulación atmosférica, a NAO é máis int<strong>en</strong>sa<br />
<strong>en</strong> inverno debi<strong>do</strong> a que os gradi<strong>en</strong>tes atmosféricos son tamén máis<br />
int<strong>en</strong>sos. Porén, tamén d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong>s patróns invernais a NAO pres<strong>en</strong>ta unha alta<br />
<strong>variabilidade</strong> interanual e inclusive interdecadal. Por exemplo, d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong>s perío<strong>do</strong>s<br />
invernais de vintecatro anos, de 1950-1973 a fase negativa da NAO foi pre<strong>do</strong>minante<br />
na circulación invernal, xa que d<strong>en</strong>tro deste intervalo de tempo existiron<br />
polo m<strong>en</strong>os catro perío<strong>do</strong>s de tres anos nos que a fase positiva estivo<br />
practicam<strong>en</strong>te aus<strong>en</strong>te. De feito, a fase positiva só pre<strong>do</strong>minou <strong>en</strong> tres anos d<strong>en</strong>tro<br />
deste perío<strong>do</strong> e nunca o fixo <strong>en</strong> <strong>do</strong>us anos consecutivos. Posteriorm<strong>en</strong>te, na dé-<br />
134 TELECONEXIÓNS
cada <strong>do</strong>s oit<strong>en</strong>ta comezou un perío<strong>do</strong> de invernos recorr<strong>en</strong>tes caracteriza<strong>do</strong>s<br />
pola fase positiva da NAO e que se mantivo ata o pres<strong>en</strong>te. Cabe dicir neste punto<br />
que nas últimas décadas se observa, ademais dunha int<strong>en</strong>sificación da fase positiva<br />
da NAO, un desprazam<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s c<strong>en</strong>tros de acción cara ao NE, que se increm<strong>en</strong>tará<br />
co aum<strong>en</strong>to da conc<strong>en</strong>tración de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro.<br />
2.1.2. A oscilación <strong>do</strong> Atlántico sur<br />
Xa desde as dúas últimas décadas <strong>do</strong> século XIX, varios homes de ci<strong>en</strong>cias<br />
suxeriran a posible exist<strong>en</strong>cia de conexións <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes anomalías climáticas<br />
<strong>do</strong>s países que rodean o inm<strong>en</strong>so océano Pacífico. Arre<strong>do</strong>r desta época<br />
observa<strong>do</strong>res da <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> tempo no sector occid<strong>en</strong>tal desta conca oceánica<br />
trataban de xerar hipóteses acerca de como cambios na atmosfera <strong>en</strong> lugares<br />
afasta<strong>do</strong>s poderían vincularse ás anomalías na chegada <strong>do</strong> monzón da India que<br />
provocaban recorr<strong>en</strong>tes fames negras na India e secas severas no norte de Australia.<br />
A comezos <strong>do</strong> século XX, o matemático Sir Gilbert Walker foi nomea<strong>do</strong> director<br />
xeral de observatorios na India. Can<strong>do</strong> se retirou <strong>en</strong> 1924 e regresou a Londres,<br />
dedicou toda a súa at<strong>en</strong>ción a tratar de predicir o comportam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> monzón<br />
da India e máis tarde os patróns de presión a través <strong>do</strong>s océanos Índico e Pacífico.<br />
Nos seus estu<strong>do</strong>s, Walker observou un patrón que chamou a «oscilación <strong>do</strong><br />
sur» e que era o resulta<strong>do</strong> dunha oscilación <strong>en</strong>tre os cambios da presión atmosférica<br />
<strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes lugares da conca pacífica. Normalm<strong>en</strong>te sobre In<strong>do</strong>nesia<br />
e o norte de Australia pre<strong>do</strong>minan sistemas de baixas presións que tra<strong>en</strong> torm<strong>en</strong>tas<br />
e chuvias sobre un <strong>do</strong>s lugares máis chuviosos da Terra; por outra parte, sobre<br />
o sueste <strong>do</strong> océano Pacífico pre<strong>do</strong>mina un <strong>do</strong>s sistemas de altas presións máis<br />
int<strong>en</strong>sos <strong>do</strong> mun<strong>do</strong>, o anticiclón <strong>do</strong> Pacífico sur, que impón condicións de bo<br />
tempo e extrema sequidade a toda a costa oeste de América <strong>do</strong> Sur. A presión atmosférica<br />
nestas dúas zonas está relacionada, de tal forma que, can<strong>do</strong> a presión<br />
baixa sobre In<strong>do</strong>nesia e Australia, sobe no sueste <strong>do</strong> Pacífico e viceversa.<br />
A oscilación <strong>do</strong> sur asociábase de maneira consist<strong>en</strong>te con importantes anomalías<br />
climáticas. A súa fase negativa, definida can<strong>do</strong> as presións baixan sobre o<br />
sueste <strong>do</strong> océano Pacífico e sob<strong>en</strong> sobre In<strong>do</strong>nesia e Australia, asóciase normalm<strong>en</strong>te<br />
a condicións de secas sobre Australia, m<strong>en</strong>tres que, por outra parte, sobre<br />
as costas de América <strong>do</strong> Sur se observa un increm<strong>en</strong>to das precipitacións igual<br />
que nas áreas <strong>do</strong> Pacífico ecuatorial c<strong>en</strong>tral. Durante a fase positiva preséntase<br />
aproximadam<strong>en</strong>te o cadro oposto.<br />
A oscilación <strong>do</strong> sur constitúe un <strong>do</strong>s máis importantes patróns teleconectivos<br />
debi<strong>do</strong> á súa estreita vinculación co f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o oceánico de El Niño. O qu<strong>en</strong>-<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 135
tam<strong>en</strong>to anormal das temperaturas superficiais <strong>do</strong> mar observa<strong>do</strong> durante un<br />
ev<strong>en</strong>to El Niño <strong>en</strong> áreas normalm<strong>en</strong>te máis frías altera a circulación atmosférica<br />
e, polo tanto, a oscilación <strong>do</strong> sur. De feito, a pres<strong>en</strong>za de ev<strong>en</strong>tos El Niño<br />
asóciase con fases negativas desta oscilación e ás súas consecu<strong>en</strong>cias climáticas<br />
derivadas.<br />
Aínda que a ocorr<strong>en</strong>cia da fase negativa da oscilación <strong>do</strong> sur e a aparición<br />
de El Niño non t<strong>en</strong> unha correspond<strong>en</strong>cia exacta, si se <strong>en</strong>contran moi relaciona<strong>do</strong>s<br />
<strong>en</strong>tre si, ata tal punto que actualm<strong>en</strong>te ao conxunto de procesos atmosféricos<br />
e oceánicos observa<strong>do</strong>s sobre a conca <strong>do</strong> Pacífico durante un ev<strong>en</strong>to El<br />
Niño se lle chama ev<strong>en</strong>to ENSO.<br />
En termos de teleconexións, as vinculadas a ENSO resultan das máis estudadas<br />
nas últimas décadas; a súa influ<strong>en</strong>cia desborda os amplos límites da conca<br />
<strong>do</strong> Pacífico e sinais de impactos climáticos atribuíbles á oscilación <strong>do</strong> sur<br />
pód<strong>en</strong>se <strong>en</strong>contrar <strong>en</strong> lugares tan distantes como África, a costa Atlántica de<br />
Norteamérica e mesmo Europa.<br />
3. NAO vs. AO<br />
A oscilación ártica (AO) pode ser definida como unha teleconexión a nivel<br />
de to<strong>do</strong> o hemisferio Norte; é tamén coñecida como NAM (North Hemisphere<br />
Annular Mode). En 1998 Thompson e Wallace (TW98), da Universidade de<br />
Washington, introduciron a hipótese de que a NAO non é máis que o reflexo da<br />
interconexión <strong>do</strong> vórtice polar estratosférico coa superficie terrestre. Polo tanto,<br />
esta oscilación ártica é o resulta<strong>do</strong> da interconexión <strong>do</strong> vórtice polar estratosférico<br />
coa circulación na troposfera. De feito, esta teleconexión obt<strong>en</strong>se can<strong>do</strong> se<br />
estuda a presión a nivel <strong>do</strong> mar <strong>en</strong> to<strong>do</strong> o hemisferio Norte. Traballos anteriores<br />
puxeran de manifesto que existe unha correlación durante o inverno <strong>en</strong>tre a<br />
forza <strong>do</strong> vórtice polar estratosférico e as anomalías de xeopot<strong>en</strong>cial na troposfera<br />
media para o hemisferio Norte. TW98 demostraron que esta correlación se produce<br />
co patrón que explica a maior <strong>variabilidade</strong> de presión superficial <strong>en</strong> to<strong>do</strong><br />
o hemisferio Norte. Para distinguir este patrón <strong>do</strong> patrón NAO, que é un patrón<br />
máis rexional, d<strong>en</strong>ominaron este último Artic Oscillation (AO). En TW98 proponse<br />
como hipótese que a conexión estratosfera-troposfera t<strong>en</strong> lugar a través<br />
dunha célula de Ferrel. Ademais, <strong>en</strong>téndese que patróns como a NAO pres<strong>en</strong>tan<br />
unha baroclinicidade (é dicir, pres<strong>en</strong>tan c<strong>en</strong>tros de acción) debi<strong>do</strong> á interacción<br />
deste vórtice coas grandes difer<strong>en</strong>zas de temperatura na superficie <strong>do</strong><br />
136 TELECONEXIÓNS
hemisferio Norte. TW98 subliña que a AO é es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te un mo<strong>do</strong> anular cuxa<br />
estrutura térmica lixeiram<strong>en</strong>te asimétrica é inducida pola distribución das masas<br />
de terra. Nun posterior traballo destes autores, publica<strong>do</strong> no ano 2000 (Thompson<br />
e Wallace, 2000), ponse novam<strong>en</strong>te de manifesto que a conexión estratosfera-troposfera<br />
existe. Ademais, obsérvase que as variacións no vórtice polar<br />
estratosférico <strong>do</strong> hemisferio Norte teñ<strong>en</strong> lugar principalm<strong>en</strong>te nos meses de<br />
xaneiro a marzo, que é can<strong>do</strong> os patróns superficiais teñ<strong>en</strong> un reflexo nos difer<strong>en</strong>tes<br />
niveis da estratosfera.<br />
Así pois, varios traballos puxeron de manifesto que <strong>en</strong>tre o vórtice polar estratosférico<br />
e a NAO existe unha alta correlación, o que levou a int<strong>en</strong>sas discusións<br />
<strong>en</strong>tre a comunidade ci<strong>en</strong>tífica internacional sobre a i<strong>do</strong>neidade de seguirnos<br />
referin<strong>do</strong> ás dúas teleconexións como f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os difer<strong>en</strong>tes. De feito, a NAO<br />
aseméllase á AO, pero s<strong>en</strong> ter o c<strong>en</strong>tro de acción sobre o Pacífico. Porén, os<br />
mecanismos físicos subxac<strong>en</strong>tes a estas teleconexións son difer<strong>en</strong>tes. Así, nos últimos<br />
anos foi xurdin<strong>do</strong> un cons<strong>en</strong>so no s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> de que a NAO é producida por<br />
un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o local de interacción atmosfera-océano no sector Atlántico, m<strong>en</strong>tres<br />
que a estrutura zonal da AO suxire a exist<strong>en</strong>cia dun mo<strong>do</strong> anular determina<strong>do</strong><br />
polo vórtice polar estratosférico, distorsiona<strong>do</strong> por factores zonais non simétricos<br />
como a topografía ou o feito de que a temperatura superficial <strong>do</strong> Atlántico<br />
ori<strong>en</strong>tal sexa maior que a <strong>do</strong> Atlántico occid<strong>en</strong>tal e a <strong>do</strong> Pacífico. Porén, a estrutura<br />
AO non aparece nos niveis medios da troposfera, onde si o fai a NAO. Ademais,<br />
non se <strong>en</strong>contra correlación <strong>en</strong>tre os c<strong>en</strong>tros de acción no Pacífico nin no<br />
Atlántico <strong>en</strong> superficie, como puxo de manifesto un rec<strong>en</strong>te traballo de tres investiga<strong>do</strong>res<br />
da Universidade de Reading, no Reino Uni<strong>do</strong> (Ambaum et al., 2001),<br />
o que <strong>en</strong> principio parece dar maior robustez ao paradigma sectorial repres<strong>en</strong>ta<strong>do</strong><br />
pola NAO fronte ao zonal repres<strong>en</strong>ta<strong>do</strong> pola AO. Porén, podería ocorrer que<br />
o Atlántico se vexa máis influ<strong>en</strong>cia<strong>do</strong> <strong>en</strong> superficie pola oscilación ártica <strong>do</strong> que<br />
lle ocorra ao Pacífico. Por outra parte, tanto Thompson como Wallace def<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
o paradigma anular baseán<strong>do</strong>se principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que as t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias da AO nos<br />
últimos trinta anos explican de forma satisfactoria a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia tanto de temperatura<br />
como de chuvia no hemisferio Norte; pero, ademais, tamén explica a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
na conc<strong>en</strong>tración de ozono na estratosfera. Polo tanto, estes autores p<strong>en</strong>san<br />
que, aínda que a AO e a NAO se correspondan, o paradigma AO é máis completo<br />
porque non se restrinxe á área <strong>do</strong> Atlántico norte e, ademais, explica tamén cambios<br />
que afectan á estratosfera. Desta forma, nos próximos anos deberase atopar<br />
a resposta definitiva ao dilema AO/NAO. Nun rec<strong>en</strong>te traballo <strong>do</strong> ano 2000, Wallace<br />
propón resolver o dilema realizan<strong>do</strong> difer<strong>en</strong>tes simulacións numéricas. Así,<br />
poderíase ver como se comporta a dinámica se se prescrib<strong>en</strong> condicións de con-<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 137
torno zonalm<strong>en</strong>te simétricas. A continuación, realizar os cálculos numéricos introducin<strong>do</strong><br />
unha asimetría que recorde a maior temperatura na área <strong>do</strong> Atlántico.<br />
O que se obtivese destes cálculos podería aproximarnos ao paradigma zonal,<br />
repres<strong>en</strong>ta<strong>do</strong> pola AO, ou ao meridional, repres<strong>en</strong>ta<strong>do</strong> pola NAO.<br />
4. Outros patróns de teleconexión<br />
Ademais <strong>do</strong>s patróns de teleconexión explica<strong>do</strong>s nos anteriores aparta<strong>do</strong>s,<br />
exist<strong>en</strong> outros que xord<strong>en</strong> de forma <strong>natural</strong> ao estudar os mo<strong>do</strong>s de variación atmosférica.<br />
Estes patróns non recibiron tanta at<strong>en</strong>ción como a SOI e a NAO, posto<br />
que ata épocas rec<strong>en</strong>tes non se coñecía a súa exist<strong>en</strong>cia e pod<strong>en</strong> ser dividi<strong>do</strong>s <strong>en</strong><br />
función das rexións nas que teñ<strong>en</strong> lugar. Desta forma, no Atlántico norte, ademais<br />
da NAO podemos citar o patrón East-Atlantic (EA), e o East-Atlantic Jet<br />
(EA-Jet). Sobre Eurasia exist<strong>en</strong> catro patróns de teleconexión: East-Atlantic-Western<br />
Russia (EATL/WRUS), Scandinavia (SCA), Polar-Eurasia (POL) e Asian<br />
Summer (ASU).<br />
No Atlántico norte o patrón que explica a maior <strong>variabilidade</strong> no campo de<br />
presión é a NAO. O patrón EA [figura 3.6] é o segun<strong>do</strong> <strong>do</strong>s tres mo<strong>do</strong>s de varia-<br />
[Figura 3.6]<br />
Patrón de teleconexión<br />
Eastern Atlantic<br />
138 TELECONEXIÓNS
[Figura 3.7]<br />
Patrón de teleconexión<br />
EA-JET<br />
[Figura 3.8]<br />
Patrón de teleconexión<br />
POL (figura da parte<br />
superior da páxina)<br />
bilidade que aparec<strong>en</strong> nesta área. Está pres<strong>en</strong>te to<strong>do</strong>s os meses <strong>do</strong> ano salvo o<br />
perío<strong>do</strong> que compr<strong>en</strong>de de maio a agosto, e a súa estrutura espacial é similar á<br />
estrutura da NAO, cos c<strong>en</strong>tros de acción despraza<strong>do</strong>s<br />
cara ao sueste. Por este motivo discutiuse a<br />
exist<strong>en</strong>cia real desta teleconexión, aínda que,<br />
como veremos máis adiante, este desprazam<strong>en</strong>to<br />
fai que a súa influ<strong>en</strong>cia sobre <strong>Galicia</strong> se vexa reducida<br />
case exclusivam<strong>en</strong>te á fase negativa. Os c<strong>en</strong>tros<br />
de acción <strong>do</strong> EA esténd<strong>en</strong>se polo océano<br />
Atlántico <strong>en</strong> toda a súa ext<strong>en</strong>sión leste-oeste, difer<strong>en</strong>cián<strong>do</strong>se<br />
tamén por isto da NAO; o c<strong>en</strong>tro de<br />
acción situa<strong>do</strong> ao sur t<strong>en</strong> unha marcada influ<strong>en</strong>cia<br />
subtropical.<br />
O terceiro mo<strong>do</strong> de variación que aparece no<br />
Atlántico norte é o EA-Jet [figura 3.7], que aparece<br />
<strong>en</strong>tre os meses de abril e agosto. De novo, trátase<br />
dun patrón dipolar norte-sur, cun <strong>do</strong>s c<strong>en</strong>tros situa<strong>do</strong><br />
<strong>en</strong> latitudes altas <strong>do</strong> Atlántico ori<strong>en</strong>tal e Escandinavia<br />
e o outro sobre África <strong>do</strong> Norte e o Mediterráneo.<br />
Unha fase positiva deste patrón significa<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 139
unha int<strong>en</strong>sificación da circulación de oeste sobre Europa occid<strong>en</strong>tal, m<strong>en</strong>tres<br />
que unha fase negativa reflicte o debilitam<strong>en</strong>to desta circulación, normalm<strong>en</strong>te<br />
asociada á acción de anticiclóns de bloqueo sobre Gr<strong>en</strong>landia e Gran Bretaña.<br />
En canto aos patróns que afectan a Eurasia, cabe destacar que o máis promin<strong>en</strong>te<br />
durante o inverno (decembro-xaneiro-febreiro) é o POL [figura 3.8].<br />
Este patrón consiste nun c<strong>en</strong>tro de anomalías sobre a rexión polar e outros <strong>do</strong>us<br />
c<strong>en</strong>tros de signos opostos a este situa<strong>do</strong>s sobre Europa e China nor<strong>do</strong>ri<strong>en</strong>tal.<br />
Este patrón reflectiría, polo tanto, a forza da corr<strong>en</strong>te circumpolar e os cambios<br />
que esta corr<strong>en</strong>te produce sobre latitudes inferiores.<br />
Outro patrón importante nesta rexión é o EATL/WRUS [figura 3.9], que consiste<br />
durante o inverno <strong>en</strong> <strong>do</strong>us c<strong>en</strong>tros situa<strong>do</strong>s sobre o mar Caspio e Europa<br />
occid<strong>en</strong>tal. No outono e primavera este patrón consiste <strong>en</strong> <strong>do</strong>us c<strong>en</strong>tros de signo<br />
oposto situa<strong>do</strong>s sobre o oeste-noroeste de Rusia e sobre Europa nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal.<br />
O terceiro c<strong>en</strong>tro, co mesmo signo que o c<strong>en</strong>tro situa<strong>do</strong> <strong>en</strong> Rusia, sitúase fronte<br />
ás costas portuguesas <strong>en</strong> primavera e fronte á costa leste de Canadá durante o<br />
outono.<br />
O patrón SCAND [figura 3.10] consiste nun c<strong>en</strong>tro sobre Escandinavia, parte<br />
<strong>do</strong> océano Ártico e o norte de Siberia, e outros <strong>do</strong>us c<strong>en</strong>tros de signo oposto ao<br />
primeiro situa<strong>do</strong>s sobre Europa occid<strong>en</strong>tal e Mongolia/China occid<strong>en</strong>tal. Este<br />
patrón existe durante to<strong>do</strong>s os meses excepto <strong>en</strong> xuño e xullo.<br />
[Figura 3.9]<br />
Patrón de teleconexión<br />
East Atlantic/Western<br />
Russia<br />
140 TELECONEXIÓNS
[Figura 3.10]<br />
Patrón de teleconexión<br />
escandinavo<br />
[Figura 3.11]<br />
Patrón de teleconexión<br />
Asian Summer<br />
O último patrón é o ASU [figura 3.11], que, a difer<strong>en</strong>za <strong>do</strong> POL, soam<strong>en</strong>te<br />
se manifesta no verán, concretam<strong>en</strong>te durante os meses de xuño, xullo e agosto.<br />
Este patrón pres<strong>en</strong>ta a peculiaridade de ter un só<br />
c<strong>en</strong>tro sobre o sur de Asia e o nordeste de África.<br />
Unha fase positiva (negativa) deste patrón indícase<br />
por anomalías positivas (negativas) nestas áreas.<br />
5. Os índices teleconectivos<br />
Ao longo <strong>do</strong> pres<strong>en</strong>te capítulo explicouse <strong>en</strong><br />
detalle o concepto de teleconexión, especifican<strong>do</strong><br />
os difer<strong>en</strong>tes patróns que se pres<strong>en</strong>tan no hemisferio<br />
Norte. Como se obteñ<strong>en</strong> estes patróns e con<br />
que int<strong>en</strong>sidade se pres<strong>en</strong>tan? Unha técnica simple<br />
para a obt<strong>en</strong>ción desta información é a d<strong>en</strong>ominada<br />
análise de compoñ<strong>en</strong>tes principais. Non<br />
<strong>en</strong>traremos aquí nos detalles matemáticos deste<br />
cálculo. Simplem<strong>en</strong>te diremos que se basea <strong>en</strong><br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 141
obter as variacións relativas de cada punto con to<strong>do</strong>s os demais e extraer de toda<br />
esa información cales son os puntos que están interconecta<strong>do</strong>s, no s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> de<br />
que a súa variación relativa sexa máxima. Así, por exemplo, a NAO obt<strong>en</strong>se can<strong>do</strong><br />
ao realizar este tipo de cálculos se observa que as variacións de presión na área<br />
<strong>do</strong>s Azores e na área de Islandia se produc<strong>en</strong> con moita frecu<strong>en</strong>cia ao mesmo<br />
tempo e son de signo contrario, tal como se explicou no primeiro aparta<strong>do</strong> <strong>do</strong><br />
pres<strong>en</strong>te capítulo. Ademais, con esta mesma técnica obt<strong>en</strong>se a int<strong>en</strong>sidade coa<br />
que cada ano se pres<strong>en</strong>ta ese determina<strong>do</strong> patrón, posto que haberá anos <strong>en</strong> que<br />
sexa moi débil, é dicir, a variación relativa parecería non ser significativa, m<strong>en</strong>tres<br />
que outros anos será moi forte. Desta forma pód<strong>en</strong>se reconstruír non só todas<br />
as conexións a distancia na atmosfera, s<strong>en</strong>ón o valor que cada ano tiveron.<br />
A dificultade destas análises estriba <strong>en</strong> que se necesita ter información da variable<br />
que queremos analizar. Así, seguin<strong>do</strong> co exemplo anterior, para coñecer<br />
a historia anterior da NAO teriamos que ter medidas de presión <strong>en</strong> to<strong>do</strong> o hemisferio<br />
Norte. Isto, que podería parecer hoxe <strong>en</strong> día moi simple, non o é tanto,<br />
posto que a distribución das estacións meteorolóxicas é moi irregular, acumulán<strong>do</strong>se<br />
gran cantidade <strong>en</strong> América <strong>do</strong> Norte e Europa occid<strong>en</strong>tal e m<strong>en</strong>os noutras<br />
zonas. Ademais, as medidas nos océanos son realizadas por barcos ou boias,<br />
e teñ<strong>en</strong> un carácter necesariam<strong>en</strong>te disperso. Hoxe <strong>en</strong> día cóntase coa inestimable<br />
axuda <strong>do</strong>s ord<strong>en</strong>a<strong>do</strong>res, que nos permit<strong>en</strong> reconstruír o campo de presión,<br />
tanto <strong>en</strong> superficie como <strong>en</strong> altura, a partir desas medidas dispersas. Ademais,<br />
realizáronse reconstrucións destes campos baseán<strong>do</strong>se nos datos exist<strong>en</strong>tes,<br />
mediante a reanálise por ord<strong>en</strong>a<strong>do</strong>r de to<strong>do</strong>s os datos dispoñibles de cada data,<br />
que pod<strong>en</strong> ser consulta<strong>do</strong>s vía web a través <strong>do</strong> <strong>en</strong>derezo http://www.cpc.ncep.<br />
noaa.gov/data/tele<strong>do</strong>c/telepatcalc.html. Non obstante, este méto<strong>do</strong> non se levou<br />
a cabo antes de 1955 debi<strong>do</strong> a que con anterioridade a esa data a dispersión<br />
<strong>do</strong>s datos e a pouca fiabilidade dalgúns deles fan que o resulta<strong>do</strong> das reanálises<br />
non sexa concluínte. Por iso, historicam<strong>en</strong>te xurdiu a idea de medir a aparición<br />
e int<strong>en</strong>sidade <strong>do</strong>s patróns de teleconexión por índices empíricos, que son<br />
os d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong>s índices de teleconexión. Volv<strong>en</strong><strong>do</strong> de novo á NAO, posto que<br />
este patrón describe as difer<strong>en</strong>zas <strong>en</strong>tre un c<strong>en</strong>tro de presión situa<strong>do</strong> sobre Islandia<br />
e outro de signo contrario sobre os Azores, exist<strong>en</strong> na bibliografía índices<br />
que restan a presión <strong>en</strong> estacións de Islandia da presión <strong>en</strong> estacións <strong>do</strong>s<br />
Azores ou Lisboa, podén<strong>do</strong>se reconstruír estes índices <strong>en</strong> función da antigüidade<br />
das medidas, que no caso que nos ocupa chegan ata finais <strong>do</strong> século XIX, o que<br />
permite que o estu<strong>do</strong> da <strong>variabilidade</strong> deste patrón poida realizarse con máis precisión,<br />
particularm<strong>en</strong>te a <strong>variabilidade</strong> interdecadal. De to<strong>do</strong>s os xeitos, isto sucede<br />
con contadas teleconexións, posto que o resto obteñ<strong>en</strong> os seus índices das<br />
142 TELECONEXIÓNS
difer<strong>en</strong>zas no campo de altura xeopot<strong>en</strong>cial, necesitan<strong>do</strong> polo tanto as análises<br />
das difer<strong>en</strong>tes situacións (Barnston and Livezey, 1987). Isto impide que estes<br />
índices sexan reconstruí<strong>do</strong>s máis alá de 1955.<br />
6. Atribucións<br />
Vimos cales son os principais patróns de teleconexión no hemisferio Norte,<br />
compr<strong>en</strong>demos como se calculan e sabemos que repres<strong>en</strong>tan os mo<strong>do</strong>s de variación<br />
da atmosfera. Porén, o que máis inflúe na vida <strong>do</strong>s individuos e nas sociedades<br />
non son os cambios de presión propiam<strong>en</strong>te ditos, s<strong>en</strong>ón as consecu<strong>en</strong>cias<br />
que estes cambios teñ<strong>en</strong> sobre os difer<strong>en</strong>tes meteoros (chuvia, néboa, xeadas,<br />
neve, sarabia, torm<strong>en</strong>tas) nunha área. Ademais, será de capital importancia a<br />
variación das temperaturas, da int<strong>en</strong>sidade e dirección <strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos ou da cantidade<br />
de radiación solar. E é aquí onde xorde o d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong> problema de atribución,<br />
posto que a cal <strong>do</strong>s patróns anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>ciona<strong>do</strong>s se lle atribúe<br />
cada cambio? Esta pregunta podería parecer superflua, pero a súa importancia<br />
radica <strong>en</strong> que, se se resolve, será posible actuar para paliar os cambios que se<br />
consider<strong>en</strong> negativos. Así, se nunha zona determinada <strong>do</strong> planeta se pod<strong>en</strong> atribuír<br />
con seguridade cambios no seu <strong>clima</strong> ao reforzam<strong>en</strong>to da NAO, poderanse<br />
tomar medidas sempre e can<strong>do</strong> se coñeza con anticipación o esta<strong>do</strong> <strong>en</strong> que se<br />
<strong>en</strong>contrará este patrón nos meses vindeiros. O mellor exemplo deste problema<br />
non se <strong>en</strong>contra na NAO, s<strong>en</strong>ón na estrutura SOI, posto que despois <strong>do</strong>s traballos<br />
empr<strong>en</strong>di<strong>do</strong>s durante os anos oit<strong>en</strong>ta, e <strong>en</strong> particular despois da década de<br />
TOGA (Tropical Ocean Global Atmosphere 1985-1995), a comunidade ci<strong>en</strong>tífica<br />
internacional xa é capaz de predicir con bastante seguridade a aparición de<br />
El Niño. É daquela can<strong>do</strong> o problema da atribución aparece con toda a súa<br />
crueza, posto que os países afecta<strong>do</strong>s, <strong>en</strong>tre os que podería estar España, teñ<strong>en</strong><br />
a oportunidade de pór os medios paliativos que consider<strong>en</strong> oportunos, non soam<strong>en</strong>te<br />
para reducir desastres, s<strong>en</strong>ón para reducir perdas económicas <strong>en</strong> campos<br />
como a pesca, a agricultura, o turismo, a xeración de <strong>en</strong>erxía ou o transporte.<br />
De calquera forma, aínda s<strong>en</strong> predicir o comportam<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s patróns de teleconexión,<br />
resolver o problema da atribución t<strong>en</strong> valor por si mesmo, posto que<br />
as consecu<strong>en</strong>cias da variación dun destes parámetros pode pres<strong>en</strong>tarse cun atraso<br />
temporal. De novo, un exemplo preséntase coa estrutura SOI. Os seus efectos<br />
sobre as áreas <strong>do</strong> Pacífico serán inmediatos, pero <strong>en</strong> Europa occid<strong>en</strong>tal pres<strong>en</strong>taranse<br />
con meses de atraso. Desta forma, se o problema da atribución está b<strong>en</strong><br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 143
esolto, s<strong>en</strong> necesidade de predicir correctam<strong>en</strong>te a variación dun índice, disporíase<br />
dun tempo para actuar ante os cambios que se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
No problema da preditabilidade atmosférica débese facer unha distinción<br />
<strong>en</strong>tre sistemas atmosféricos tropicais e extratropicais. Os sistemas atmosféricos<br />
tropicais son máis facilm<strong>en</strong>te predicibles debi<strong>do</strong> a que os patróns atmosféricos<br />
están defini<strong>do</strong>s principalm<strong>en</strong>te polas interaccións cos océanos e teñ<strong>en</strong> poucas<br />
interaccións non lineares. No <strong>en</strong>tanto, os sistemas atmosféricos extratropicais<br />
prodúc<strong>en</strong>se principalm<strong>en</strong>te debi<strong>do</strong> á dinámica interna da atmosfera. Da<strong>do</strong><br />
que este é un sistema es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te impredicible debi<strong>do</strong> á s<strong>en</strong>sibilidade ás condicións<br />
iniciais posta de manifesto por Lor<strong>en</strong>z na década <strong>do</strong>s cincu<strong>en</strong>ta, a posibilidade<br />
de predicir a longo prazo o comportam<strong>en</strong>to da atmosfera <strong>en</strong> latitudes<br />
extratropicais vese drasticam<strong>en</strong>te reducida. Porén, a atmosfera non é a única causante<br />
desta <strong>variabilidade</strong>, s<strong>en</strong>ón que inflúe tamén o océano, a superficie terrestre<br />
ou a estratosfera. En concreto, o océano t<strong>en</strong> unha preditabilidade moito máis<br />
alta que a atmosfera, posto que é un sistema dinámico moito máis l<strong>en</strong>to, de<br />
forma que, aínda que a preditabilidade <strong>do</strong> conxunto atmosfera-océano a longos<br />
perío<strong>do</strong>s (decadais ou interdecadais) será sempre baixa, non será nula.<br />
7. Influ<strong>en</strong>cias de teleconexión no <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong><br />
Nos últimos anos difer<strong>en</strong>tes traballos trataron de resolver o problema da atribución<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, primeiro paso para poder actuar <strong>en</strong> función das variacións<br />
que se poidan prever no <strong>clima</strong>. No marco deste problema xeral realizáronse estu<strong>do</strong>s<br />
sobre o meteoro máis importante á hora de caracterizar o <strong>clima</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>,<br />
que non é outro que a precipitación acumulada durante o inverno. En xeral,<br />
durante a década <strong>do</strong>s nov<strong>en</strong>ta chegouse á conclusión de que <strong>Galicia</strong> estaba<br />
sometida a influ<strong>en</strong>cias cruzadas de varios patróns de teleconexión, posto que<br />
varios traballos a nivel de toda a p<strong>en</strong>ínsula ibérica demostraron que <strong>Galicia</strong> se<br />
<strong>en</strong>contra nunha zona de transición <strong>en</strong> relación coa influ<strong>en</strong>cia da NAO sobre a<br />
precipitación. Esta teleconexión é moi poderosa no sur e leste p<strong>en</strong>insular e no<br />
norte de Europa, pero dilúese na zona xeográfica <strong>do</strong> cuadrante nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal<br />
da p<strong>en</strong>ínsula ibérica. Esta conclusión tamén demostrou a súa validez no estu<strong>do</strong><br />
das temperaturas, polo que pode dicirse que o problema da atribución <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
é particularm<strong>en</strong>te complica<strong>do</strong>, posto que cambios <strong>en</strong> patróns de alcance<br />
rexional pod<strong>en</strong> implicar drásticas variacións no des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to climático.<br />
144 TELECONEXIÓNS
[Figura 3.12]<br />
Precipitación<br />
acumulada durante<br />
os meses de novembro<br />
e decembro no<br />
observatorio de<br />
Lourizán<br />
7.1. Estu<strong>do</strong> <strong>do</strong>s invernos 2001 e 2002<br />
Os <strong>do</strong>us últimos meses <strong>do</strong> ano 2000 resultaron extremadam<strong>en</strong>te chuviosos<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, rexistrán<strong>do</strong>se precipitacións récord <strong>en</strong> moitos observatorios. Por<br />
exemplo, a cantidade recollida durante eses meses <strong>en</strong> Lourizán [figura 3.12]<br />
achegouse aos mil mm e constitúe a maior cantidade durante eses <strong>do</strong>us meses<br />
desde 1955, ano de comezo da serie. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de chuvias int<strong>en</strong>sas tivo<br />
lugar <strong>en</strong> todas as rexións atlánticas europeas. Así, por exemplo, o outono resultou<br />
ser tamén o máis chuvioso rexistra<strong>do</strong> <strong>en</strong> puntos de Inglaterra, <strong>do</strong> País de<br />
Gales, de Noruega ou <strong>do</strong> su<strong>do</strong>este de Suecia. Estas condicións prevaleceron<br />
tamén durante os primeiros tres meses <strong>do</strong> ano, aínda que <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> o mes de<br />
febreiro resultou m<strong>en</strong>os chuvioso. Novam<strong>en</strong>te este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o tivo lugar a nivel<br />
rexional, posto que <strong>en</strong> observatorios atlánticos de Francia o inverno 2001 resultou<br />
o máis chuvioso da historia, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> Inglaterra ou Gales se batían<br />
rexistros de <strong>do</strong>usc<strong>en</strong>tos trinta e seis anos de historia. Estas int<strong>en</strong>sas precipitacións<br />
viñeron <strong>en</strong> xeral acompañadas de altas temperaturas e v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> terceiro cuadrante<br />
(<strong>en</strong>tre sur e oeste) fortes <strong>en</strong> moitas ocasións.<br />
Polo contrario, os <strong>do</strong>us últimos meses de 2001 resultaron moi secos e anomalam<strong>en</strong>te<br />
fríos. Nesta ocasión a falta de precipitacións non se reflectiu nunha<br />
falta de precipitacións no resto da franxa atlántica europea. Como dato pode-<br />
1.200<br />
1.000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
Precipitación acumulada <strong>en</strong> Lourizán durante os meses de novembro e decembro (mm)<br />
1962<br />
1960<br />
1964<br />
1966<br />
1968<br />
1970<br />
1972<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 145<br />
1974<br />
1976<br />
1978<br />
1980<br />
1982<br />
1984<br />
1986<br />
1988<br />
1990<br />
1992<br />
1994<br />
1996<br />
1998<br />
2000<br />
2002
mos citar, por exemplo, que no observatorio de<br />
Lourizán no mes de novembro de 2001 se rexistraron<br />
soam<strong>en</strong>te 3 mm, m<strong>en</strong>tres que un ano antes,<br />
<strong>en</strong> novembro <strong>do</strong> 2000 as precipitacións alcanzaran<br />
un valor de 450 mm.<br />
Para <strong>en</strong>contrar a razón de tan dispares comportam<strong>en</strong>tos<br />
debemos estudar as difer<strong>en</strong>zas na<br />
circulación atmosférica a nivel sinóptico. Como<br />
explicamos nos anteriores parágrafos, a <strong>variabilidade</strong><br />
de baixa frecu<strong>en</strong>cia da atmosfera t<strong>en</strong> lugar<br />
arre<strong>do</strong>r dunha serie de patróns de teleconexión<br />
que son caracteriza<strong>do</strong>s por difer<strong>en</strong>tes índices. Desta<br />
forma, escollemos os catro patróns de teleconexión<br />
máis relevantes na área xeográfica de <strong>Galicia</strong> durante o inverno para caracterizar<br />
cada un destes <strong>do</strong>us invernos. Estes patróns son: NAO, SCA, POL e EA. Os seus<br />
valores para os invernos <strong>do</strong> 2001 e 2002 móstranse na táboa 3.I. Nela podemos<br />
ver como durante o inverno <strong>do</strong> 2001 a NAO tivo un valor positivo, igual que o<br />
patrón SCA e EA, m<strong>en</strong>tres que o POL se <strong>en</strong>contraba <strong>en</strong> fase fortem<strong>en</strong>te negativa.<br />
Porén, durante o inverno <strong>do</strong> 2002, <strong>en</strong>contramos o patrón POL nunha fase neutra,<br />
a NAO e o EA segu<strong>en</strong> <strong>en</strong> situación positiva, m<strong>en</strong>tres que o SCA cambiou á fase<br />
negativa, coa mesma int<strong>en</strong>sidade que o ano anterior. Desta forma podemos estimar<br />
que o cambio severo nas condicións meteorolóxicas <strong>en</strong>tre os invernos <strong>do</strong><br />
2001 e 2002 se debeu a un debilitam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> patrón POL e a un cambio de signo<br />
no patrón SCA. É interesante sinalar como a NAO, que é o patrón máis importante<br />
á hora de explicar a <strong>variabilidade</strong> no hemisferio Norte, non cambiara durante<br />
estes <strong>do</strong>us anos, co que poderíamos concluír que a transición dun inverno<br />
moi húmi<strong>do</strong> e máis cáli<strong>do</strong> que a media, como foi o <strong>do</strong> ano 2001, a outro máis<br />
frío e seco, como o de 2002, se debeu principalm<strong>en</strong>te a causas rexionais, non<br />
t<strong>en</strong><strong>do</strong> relación con causas globais que fixes<strong>en</strong> cambiar o patrón NAO.<br />
7.2. Variabilidade <strong>en</strong>tre 1950-2000<br />
Táboa 3.I. Valores da NAO, o SCA, o POL e o EA durante<br />
os meses de inverno de 2001 e 2002<br />
Desta maneira vimos como as condicións climáticas de <strong>do</strong>us invernos contiguos,<br />
como os de 2001 e 2002, foron diametralm<strong>en</strong>te opostas e como este cambio<br />
foi debi<strong>do</strong> principalm<strong>en</strong>te a causas rexionais. O paso seguinte será est<strong>en</strong>der<br />
esta análise a outros anos e comprobar desta forma como afectan aos cambios<br />
globais nunha área xeográfica como a <strong>do</strong> noroeste da p<strong>en</strong>ínsula ibérica.<br />
Dec. 2000 Xan. 2001 Feb. 2001 Media<br />
NAO –0,6 0,7 1,1 0,4<br />
SCA 0.7 1,5 –0,3 0,6<br />
POL –2,4 –0,8 –1,5 –1,7<br />
EA 1,8 1,6 0,3 1,2<br />
Dec. 2001 Xan. 2002 Feb. 2002 Media<br />
NAO –1,0 0,4 1,6 0,3<br />
SCA 0,2 –0,7 –1,3 –0,6<br />
POL –0,5 0,3 0 0<br />
EA –0,6 1,5 1,2 0,7<br />
146 TELECONEXIÓNS
Durante os últimos anos cobrou grande importancia o estu<strong>do</strong> da <strong>variabilidade</strong><br />
climática a nivel decadal e a partir deses estu<strong>do</strong>s xurdiu un cons<strong>en</strong>so sobre<br />
un cambio nos patróns climáticos no hemisferio Norte que tivo lugar durante o<br />
inverno de 1976.<br />
Como primeira avaliación, estu<strong>do</strong>use a correlación das precipitacións <strong>en</strong><br />
inverno cos difer<strong>en</strong>tes patróns, e observouse que o patrón que explica a maior<br />
parte da <strong>variabilidade</strong> é a NAO, cunha correlación negativa de –0,48, con valores<br />
significativos e moi próximos tamén para o patrón POL, cuxa correlación<br />
tamén é negativa cun valor de –0,41. O SCA sería o terceiro patrón de <strong>variabilidade</strong><br />
<strong>en</strong> importancia, cunha correlación positiva coa precipitación de 0,39, m<strong>en</strong>tres<br />
que o EA pres<strong>en</strong>taría un valor de 0,27 na súa correlación coa precipitación<br />
acumulada durante o inverno (táboa 3.II).<br />
Táboa 3.II. Correlación da precipitación acumulada durante o inverno <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
para catro índices difer<strong>en</strong>tes (NAO, POL, SCA, EA)<br />
NAO POL SCA EA<br />
R –0,48 –0,41 0,39 0,27<br />
R (50-76) –0,26 –0,37 0,37 0,51<br />
R (77-98) –0,71 –0,57 0,48 –0,10<br />
No estu<strong>do</strong> destas correlacións hai que ter <strong>en</strong> conta que se realizaron para o<br />
perío<strong>do</strong> 1955-2000, quizais non o sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te longo como para extraer consecu<strong>en</strong>cias<br />
definitivas. Pero o problema non estriba soam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que a lonxitude<br />
temporal das series de precipitación dispoñibles sexa curta, s<strong>en</strong>ón que d<strong>en</strong>tro<br />
dese curto perío<strong>do</strong> de m<strong>en</strong>os de cincu<strong>en</strong>ta anos se <strong>do</strong>cum<strong>en</strong>tou un cambio na<br />
circulación xeral da atmosfera que afecta a to<strong>do</strong> o hemisferio Norte no ano 1976.<br />
Se se estudan as correlacións dividin<strong>do</strong> a serie <strong>en</strong> dúas partes separadas precisam<strong>en</strong>te<br />
por ese ano, obsérvase como os valores cambian (táboa 3. II). Así, a correlación<br />
<strong>do</strong> EA coa precipitación acumulada durante o inverno <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
practicam<strong>en</strong>te desaparece no perío<strong>do</strong> posterior a 1976. Podería, por tanto, dicirse<br />
que a fase positiva <strong>do</strong> patrón de teleconexión EA non t<strong>en</strong> ap<strong>en</strong>as influ<strong>en</strong>cia sobre<br />
<strong>Galicia</strong>, posto que é esta fase a que pre<strong>do</strong>mina a partir de 1976. Ademais, nestes<br />
valores podemos ver como o patrón NAO aum<strong>en</strong>ta significativam<strong>en</strong>te a súa<br />
correlación coa chuvia invernal a partir de 1976, cun valor tamén pre<strong>do</strong>minantem<strong>en</strong>te<br />
positivo durante este perío<strong>do</strong>. O paso destes <strong>do</strong>us patróns (NAO e EA)<br />
a unha fase positiva suxire un reforzam<strong>en</strong>to das altas presións sobre o Atlántico<br />
subtropical. Para confirmar esta hipótese, podemos facer a media da presión<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 147
nunha altura determinada (500 hPa) durante o perío<strong>do</strong> 1950-1976 e restala da<br />
mesma media pero durante os anos 1977-2000. Os resulta<strong>do</strong>s [figura 3.13] confirman<br />
a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a maiores presións sobre o Atlántico subtropical a partir <strong>do</strong><br />
cambio rexistra<strong>do</strong> durante o ano 1976. Estas presións máis altas <strong>en</strong> latitudes subtropicais<br />
fan que as baixas presións e as súas frontes asociadas pas<strong>en</strong> con maior<br />
probabilidade por latitudes próximas a <strong>Galicia</strong>.<br />
Unha posibilidade de extraer consecu<strong>en</strong>cias sobre o impacto das variacións<br />
<strong>do</strong>s patróns de teleconexión sobre a chuvia é estudar separadam<strong>en</strong>te os anos<br />
secos e os húmi<strong>do</strong>s. Se observamos a distribución de chuvias invernais <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
durante o perío<strong>do</strong> 1950-2000, vemos que hai <strong>do</strong>ce anos secos e once chuviosos,<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> por anos secos aqueles nos que a chuvia acumulada é m<strong>en</strong>or<br />
que a media m<strong>en</strong>os a desviación estándar, e o contrario para anos chuviosos. A<br />
precipitación acumulada media nos <strong>do</strong>ce anos secos t<strong>en</strong> un valor de 208 mm,<br />
m<strong>en</strong>tres que nos once anos chuviosos é de 703 mm. Se correlacionamos separadam<strong>en</strong>te<br />
estes anos (táboa 3.III), vemos como os anos secos veñ<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te<br />
explica<strong>do</strong>s por valores positivos <strong>do</strong> índice NAO e negativos <strong>do</strong> SCAN e <strong>do</strong><br />
EA, m<strong>en</strong>tres que o POL non pres<strong>en</strong>ta un valor moi defini<strong>do</strong>. Os anos chuviosos<br />
estarían determina<strong>do</strong>s por circulacións con compoñ<strong>en</strong>tes negativas da NAO e o<br />
POL e positivas <strong>do</strong> SCAN e o EA. Neste segun<strong>do</strong> caso, o POL si aparece como<br />
unha influ<strong>en</strong>cia importante, ao contrario <strong>do</strong>s sucedi<strong>do</strong> cos anos secos.<br />
Como vimos anteriorm<strong>en</strong>te que as correlacións destes índices coa precipitación<br />
acumulada son moi s<strong>en</strong>sibles ao cambio na circulación rexistra<strong>do</strong> <strong>en</strong><br />
1976, dividimos tamén o estu<strong>do</strong> <strong>do</strong>s anos secos e húmi<strong>do</strong>s, toman<strong>do</strong> como ano<br />
[Figura 3.13]<br />
Difer<strong>en</strong>za <strong>en</strong>tre as<br />
anomalías de xeopot<strong>en</strong>cial<br />
a 500 hPa <strong>en</strong>tre os<br />
perío<strong>do</strong>s 1950-1076<br />
e 1977-2000<br />
148 TELECONEXIÓNS
de división precisam<strong>en</strong>te o 1976. Os resulta<strong>do</strong>s mostran que no perío<strong>do</strong> 1950-<br />
1976 temos sete anos secos e cinco chuviosos. En primeiro lugar, ponse de manifesto<br />
unha m<strong>en</strong>or t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia cara aos extremos durante estes primeiros anos <strong>do</strong><br />
perío<strong>do</strong> de estu<strong>do</strong>, posto que o valor medio <strong>do</strong>s anos secos e húmi<strong>do</strong>s é de 232<br />
mm e 647 mm respectivam<strong>en</strong>te. Ademais, os anos secos caracterízanse por valores<br />
positivos da NAO e negativos <strong>do</strong> SCA e <strong>do</strong> EA, como sucedía cos anos secos<br />
da serie total. Non obstante, obsérvase unha difer<strong>en</strong>za fundam<strong>en</strong>tal, posto que<br />
estes anos aparec<strong>en</strong> tamén explica<strong>do</strong>s por un valor de POL negativo. Este resulta<strong>do</strong><br />
é apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te contraditorio, xa que antes vimos como a serie repres<strong>en</strong>tativa<br />
das variacións <strong>do</strong> patrón <strong>do</strong> POL estaba negativam<strong>en</strong>te correlacionada coa<br />
chuvia, o que querería dicir que canto máis positivo estivese POL nun determina<strong>do</strong><br />
ano m<strong>en</strong>os posibilidades tería a chuvia de ser superior á media. Esta apar<strong>en</strong>te<br />
contradición resólvese se volvemos á táboa II e observamos como a<br />
correlación de POL coa chuvia durante o primeiro perío<strong>do</strong> é moito m<strong>en</strong>or que<br />
durante o segun<strong>do</strong> perío<strong>do</strong>. Isto lévanos a p<strong>en</strong>sar que o feito de que os sete anos<br />
máis secos <strong>en</strong>tre 1950 e 1976 teñan como media un valor negativo de POL é<br />
unha simple coincid<strong>en</strong>cia estatística. Ademais, podemos extraer a conclusión<br />
Táboa 3.III. Correlación da chuvia invernal acumulada <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> con catro difer<strong>en</strong>tes índices<br />
de teleconexión, difer<strong>en</strong>cian<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre anos húmi<strong>do</strong>s e secos. Considerouse a correlación media<br />
e a desviación estándar (SD) para o perío<strong>do</strong> completo, o perío<strong>do</strong> 1951-1976 e, por último,<br />
o perío<strong>do</strong> 1977-1998<br />
To<strong>do</strong>s os anos<br />
NAO SCA EA POL R<br />
Seco Media 0,42 –0,37 –0,61 0,12 208,46<br />
12 SD 0,48 0,63 0,78 0,86 47,93<br />
Húmi<strong>do</strong> Media –0,46 0,34 0,15 –0,63 702,83<br />
11 SD 0,61 0,49 0,81 0,56 144,86<br />
1951-1976<br />
NAO SCA EA POL R<br />
Seco Media 0,32 –0,23 –0,62 –0,45 232,00<br />
7 SD 0,49 0,78 0,77 0,42 31,05<br />
Húmi<strong>do</strong> Media –0,40 0,27 0,15 –0,67 647,26<br />
5 SD 0,57 0,53 1,07 0,50 136,63<br />
1977-1998<br />
NAO SCA EA POL R<br />
Seco Media 0,56 –0,57 –0,58 0,92 175,50<br />
5 SD 0,48 0,32 0,89 0,63 50,45<br />
Húmi<strong>do</strong> Media –0,52 0,41 0,14 –0,59 758,40<br />
6 SD 0,69 0,49 0,64 0,65 144,32<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 149
de que durante este primeiro perío<strong>do</strong> as influ<strong>en</strong>cias subtropicais, repres<strong>en</strong>tadas<br />
polo EA eran máis importantes que as polares, repres<strong>en</strong>tadas polo POL. En canto<br />
á circulación xeral, nos cinco anos máis chuviosos deste primeiro perío<strong>do</strong>, non<br />
pres<strong>en</strong>ta sorpresas, con valores negativos da NAO e o POL e positivos <strong>do</strong> SCA e<br />
o EA.<br />
Durante o perío<strong>do</strong> 1977-2000 temos cinco anos secos e seis chuviosos. O<br />
valor medio de chuvia rexistrada neses invernos é de 175 mm e 758 mm, mostrán<strong>do</strong>se<br />
pois unha maior t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia aos extremos durante<br />
estes anos. Os anos secos deste perío<strong>do</strong> son explica<strong>do</strong>s<br />
por valores positivos <strong>do</strong>s índices NAO e POL<br />
e negativos <strong>do</strong> SCA. Neste caso temos unha correlación<br />
pouco ou nada significativa co EA. Seguin<strong>do</strong> co<br />
razoam<strong>en</strong>to anterior, poderiamos dicir que neste segun<strong>do</strong><br />
perío<strong>do</strong> <strong>Galicia</strong> tivo máis influ<strong>en</strong>cias polares<br />
(correlación significativa co POL) e m<strong>en</strong>os subtropicais<br />
(influ<strong>en</strong>cia desprezable <strong>do</strong> EA). Este comportam<strong>en</strong>to<br />
débese ao aum<strong>en</strong>to medio da presión <strong>en</strong> zonas<br />
<strong>do</strong> Atlántico arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s 30º N a partir de 1976, posto<br />
de manifesto na [figura 3.13], que <strong>en</strong> certo s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong><br />
desconectan <strong>Galicia</strong> das influ<strong>en</strong>cias subtropicais e a<br />
conectan máis con influ<strong>en</strong>cias polares. Os anos chuviosos<br />
deste segun<strong>do</strong> perío<strong>do</strong> volv<strong>en</strong> ser explica<strong>do</strong>s<br />
por valores negativos <strong>do</strong> POL e a NAO e positivos <strong>do</strong><br />
SCAN, de novo con valores moi pouco significativos<br />
da correlación co EA.<br />
Outra visión distinta <strong>do</strong> problema podémola ter<br />
se facemos directam<strong>en</strong>te a correlación da precipitación<br />
invernal <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> coas anomalías de presión.<br />
Para realizar este estu<strong>do</strong> escollemos facer a correlación<br />
non cos valores de presión <strong>en</strong> superficie, posto<br />
que estes pod<strong>en</strong> estar moi influí<strong>do</strong>s pola topografía<br />
ou por características locais, s<strong>en</strong>ón a unha altura na<br />
que os f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os de mestura e turbul<strong>en</strong>cia da superficie<br />
non teñan efecto. Ademais, <strong>en</strong> lugar de realizar<br />
a correlación da chuvia invernal coa presión a unha<br />
determinada altura, faise a correlación da chuvia coa<br />
altura á que se marca unha determinada presión,<br />
neste caso 500 hPa, que nunha atmosfera <strong>en</strong> condi-<br />
[Figura 3.14]<br />
Correlación da chuvia<br />
acumulada no inverno <strong>en</strong><br />
<strong>Galicia</strong> co xeopot<strong>en</strong>cial a<br />
unha altura de 500 hPa<br />
para <strong>do</strong>us difer<strong>en</strong>tes<br />
perío<strong>do</strong>s (a) 1950-1976<br />
e (b) 1977-2000<br />
150 TELECONEXIÓNS
cións normais se alcanzaría aproximadam<strong>en</strong>te a cinco mil cincoc<strong>en</strong>tos m. Unha<br />
vez máis, realizamos esta correlación separan<strong>do</strong> os valores de 1950-1976 <strong>do</strong>s de<br />
1977-2000. Na figura 3.14 represéntase esta correlación para to<strong>do</strong> o hemisferio<br />
Norte durante o primeiro perío<strong>do</strong>. En primeiro lugar, destácase unha estrutura<br />
dipolar no Atlántico norte, que repres<strong>en</strong>ta a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a ter máis chuvia canto<br />
m<strong>en</strong>ores sexan as presións no Atlántico norte e maiores no Atlántico subtropical.<br />
É lóxico que este dipolo exista e teña esta forma, xa que, canta maior sexa a<br />
difer<strong>en</strong>za de presión <strong>en</strong>tre estas dúas áreas xeográficas, maior será a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
da circulación a a<strong>do</strong>ptar unha forma zonal, é dicir, a chegar a <strong>Galicia</strong> desde o<br />
Atlántico, aum<strong>en</strong>tan<strong>do</strong> polo tanto as posibilidades de chuvia. Este dipolo tamén<br />
aparece ao facer a correlación da chuvia invernal coas alturas de 500 hPa para<br />
o perío<strong>do</strong> 1977-2000 [figura 3.14b], aínda que neste caso cun aspecto máis similar<br />
ao patrón POL, tal como sería de esperar despois <strong>do</strong> explica<strong>do</strong> anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
É dicir, ponse de manifesto, unha vez máis, a maior conexión co índice polar a<br />
partir <strong>do</strong> inverno de 1976. É tamén moi destacable durante este perío<strong>do</strong> a alta<br />
correlación coas anomalías de 500 hPa sobre Norteamérica, suxerin<strong>do</strong> unha correlación<br />
co patrón PNA e, xa que logo, influ<strong>en</strong>cias <strong>do</strong> Pacífico norte sobre a precipitación<br />
invernal <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
Outro feito destaca<strong>do</strong> nestas figuras, <strong>en</strong> calquera <strong>do</strong>s <strong>do</strong>us perío<strong>do</strong>s, é a alta<br />
correlación da chuvia invernal <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> coas anomalías de presión sobre Siberia.<br />
Esta alta correlación foi explorada <strong>en</strong> diversos traballos e t<strong>en</strong> a súa explicación<br />
na cuberta de neve sobre esta rexión asiática. Así, canta máis neve exista<br />
durante un determina<strong>do</strong> ano, maior será a presión, posto que os c<strong>en</strong>tros de altas<br />
presións son produci<strong>do</strong>s precisam<strong>en</strong>te pola exist<strong>en</strong>cia de aire frío. Estas maiores<br />
presións sobre Siberia xeran patróns de NAO positivos, que redundan <strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>os probabilidade de chuvia <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>. Este feito t<strong>en</strong> unha grande importancia,<br />
posto que as anomalías na cuberta de neve de Siberia durante o outono<br />
pod<strong>en</strong> influír sobre a NAO no inverno e, polo tanto, dar unha certa preditabilidade<br />
á cantidade de chuvia invernal <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> cuns meses de adianto.<br />
De to<strong>do</strong> este estu<strong>do</strong> pód<strong>en</strong>se extraer algunhas consecu<strong>en</strong>cias valiosas para<br />
<strong>Galicia</strong>. Así, vemos como a NAO é un patrón importante á hora de estudar a<br />
<strong>variabilidade</strong> climática <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, pero non o único. Outros patróns, tales como<br />
o POL, obteñ<strong>en</strong> valores altos se se correlaciona a precipitación invernal <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
coas súas variacións, aínda que posteriorm<strong>en</strong>te se comproba que só a fase<br />
positiva <strong>do</strong> patrón t<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia sobre ela. En canto ao patrón repres<strong>en</strong>ta<strong>do</strong> polo<br />
índice SCA, ponse de manifesto como a súa correlación coa precipitación invernal<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> non é tan alta como a <strong>do</strong>s patróns NAO e POL. No <strong>en</strong>tanto, este<br />
patrón t<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cias tanto na súa fase positiva como negativa. Por último, o<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 151
patrón EA pres<strong>en</strong>ta unha correlación máis baixa coa chuvia invernal, s<strong>en</strong><strong>do</strong> practicam<strong>en</strong>te<br />
desprezable a súa influ<strong>en</strong>cia na fase negativa. Por outra parte, vimos<br />
como <strong>Galicia</strong> está nunha área xeográfica na que ningún patrón de teleconexión<br />
explica a variación da chuvia invernal <strong>en</strong> maior medida que outros, s<strong>en</strong><strong>do</strong> máis<br />
b<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> unha área xeográfica de transición <strong>en</strong>tre difer<strong>en</strong>tes influ<strong>en</strong>cias. Isto<br />
fai que cambios abruptos dun a outro ano poidan explicarse at<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> soam<strong>en</strong>te<br />
a causas rexionais, aínda que os cambios a nivel global tamén teñ<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia<br />
sobre <strong>Galicia</strong>, como se pon de manifesto co cambio opera<strong>do</strong> durante o ano 1976.<br />
7.3. Preditabilidade<br />
Vistas estas influ<strong>en</strong>cias cruzadas sobre <strong>Galicia</strong>, podemos extraer algunhas<br />
consecu<strong>en</strong>cias con respecto á preditabilidade <strong>do</strong> <strong>clima</strong> nesta rexión situada nas<br />
latitudes medias. Como se explicou anteriorm<strong>en</strong>te, os patróns de teleconexión<br />
extratropicais pod<strong>en</strong> explicarse case exclusivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función da dinámica<br />
interna atmosférica, o cal quere dicir que, a escalas temporais interdecadais, a<br />
súa preditabilidade será baixa ou nula. Isto é debi<strong>do</strong> a que a atmosfera é un sistema<br />
dinámico que poderiamos definir como s<strong>en</strong> memoria, propiedade debida<br />
a que o sistema é altam<strong>en</strong>te dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te das condicións iniciais. Nese s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>,<br />
non importa o b<strong>en</strong> que sexamos capaces de definir o esta<strong>do</strong> da atmosfera no<br />
mom<strong>en</strong>to inicial, posto que sempre haberá un grao de incerteza subxac<strong>en</strong>te, e<br />
ese grao de incerteza fará que o esta<strong>do</strong> final da atmosfera sexa difer<strong>en</strong>te ao previsto<br />
despois de poucos días de predición. Desta forma, se os patróns de teleconexión<br />
se explicas<strong>en</strong> soam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> función da dinámica interna da atmosfera,<br />
isto faría que a capacidade de predición climática na escala decadal fose na práctica<br />
nula. Porén, rec<strong>en</strong>tes investigacións coa teleconexión NAO, para a que exist<strong>en</strong><br />
series de máis dun século, demostran que o seu espectro de <strong>variabilidade</strong><br />
mostra un certo arroibam<strong>en</strong>to, é dicir, que a <strong>variabilidade</strong> t<strong>en</strong> lugar con maior<br />
frecu<strong>en</strong>cia nos perío<strong>do</strong>s máis longos, duns dez anos. Este comportam<strong>en</strong>to non<br />
pode ser debi<strong>do</strong> á atmosfera, posto que, como acabamos de explicar, a situación<br />
de hoxe non influirá <strong>en</strong> absoluto sobre a que teñamos d<strong>en</strong>tro de anos, e, polo<br />
tanto, t<strong>en</strong> que ter a súa orixe nos sistemas que fagan de fronteira para a atmosfera<br />
no sistema climático, é dicir, o océano e a terra <strong>en</strong> superficie e a estratosfera<br />
<strong>en</strong> altura. Entre estes tres sistemas o mellor candidato para ocasionar variacións<br />
decadais na atmosfera extratropical é o océano, debi<strong>do</strong> á súa dinámica, moito<br />
máis l<strong>en</strong>ta e predicible que a atmosférica. De calquera maneira, debemos <strong>en</strong>gadir<br />
que o arroibam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> espectro de <strong>variabilidade</strong> da atmosfera é bastante<br />
152 TELECONEXIÓNS
lixeiro, co que a posibilidade de predicir no rango decadal se espera que siga<br />
s<strong>en</strong><strong>do</strong> baixa.<br />
A posibilidade de predicir a unha escala máis pequ<strong>en</strong>a, como sería a estacional<br />
ou interanual, aum<strong>en</strong>ta con respecto á interdecadal. Iso é así posto que<br />
desde un punto de vista estatístico pód<strong>en</strong>se relacionar propiedades <strong>do</strong> sistema<br />
climático co comportam<strong>en</strong>to futuro <strong>do</strong>s patróns atmosféricos. Así, por exemplo,<br />
sábese que as anomalías na temperatura superficial da auga <strong>do</strong> mar no outono<br />
teñ<strong>en</strong> unha influ<strong>en</strong>cia sobre a NAO no inverno. Tamén para a NAO se investigou<br />
a influ<strong>en</strong>cia que produc<strong>en</strong> as anomalías na cantidade de neve <strong>en</strong> Eurasia<br />
durante o outono sobre o comportam<strong>en</strong>to deste patrón <strong>en</strong> inverno. Nun futuro,<br />
coa consecución de datos máis ext<strong>en</strong>sos, poderanse mellorar estas correlacións,<br />
melloran<strong>do</strong>, xa que logo, a preditabilidade nestas escalas.<br />
Juan Taboada e Lino Naranjo 153
8. Bibliografía<br />
AMBAUM, M. H. P., B. J. HOSKINS, e D. B. STEPHENSON: «Arctic Oscillation or North Atlantic<br />
Oscillation?», Journal of Climate, núm. 14 (2001), pp. 3495-3507.<br />
ÅNGSTRÖM, A.: «Teleconnections of <strong>clima</strong>te changes in pres<strong>en</strong>t time», Geografiska Analer,<br />
núm. 17 (1935), pp. 242-58.<br />
BARSTON, A. G., e R. E. LIVEZEY: «Classification, seasonality and persist<strong>en</strong>ce of low frequ<strong>en</strong>cy<br />
atmospheric circulaction patterns», Monthly Weather Review, núm. 115 (1987), pp. 1083-<br />
1126.<br />
FLOHN, H., e H. FLEER: «Climatic teleconnections with the equatorial Pacific and the role of<br />
ocean/atmosphere coupling», Atmosphere, núm. 13 (1975), pp. 96-109.<br />
THOMPSON, D. W. J., e J. M. WALLACE (1998): «The Arctic Oscillation signature in the wintertime<br />
geopot<strong>en</strong>tial height and temperature fields», Geophysical Research Letters, núm. 25,<br />
pp. 1297-1300.<br />
THOMPSON, D. W. J., e J. M. WALLACE: «Annular modes in the extratropical circulation. Part<br />
I: Month-to-month variability», Journal of Climate, núm. 13 (2000), pp. 1000-1016.<br />
WALLACE, J. M.: «North Atlantic Oscillation/Northern Hemisphere annular mode, 2000: One<br />
ph<strong>en</strong>om<strong>en</strong>on, two paradigms», The Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society,<br />
núm. 126 (2000), pp. 791-805.<br />
— e D. S. GUTZLER: «Teleconnections in the geopot<strong>en</strong>tial height field during the Northern<br />
Hemisphere winter», Monthly Weather Review, núm. 109 (1981), pp. 784-812.<br />
154 TELECONEXIÓNS
Impacto socioeconómico<br />
da <strong>variabilidade</strong> climática
Impacto socioeconómico da <strong>variabilidade</strong> climática<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz<br />
1. Introdución<br />
Quizais o ev<strong>en</strong>to de El Niño de 1997-1998 sexa un <strong>do</strong>s máis dramáticos<br />
exemplos <strong>do</strong>s efectos que teñ<strong>en</strong> as variacións climáticas a curto prazo sobre a<br />
sociedade. Soam<strong>en</strong>te no esta<strong>do</strong> de California, nos Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s, gastáronse<br />
máis de c<strong>en</strong> millóns de dólares <strong>en</strong> labores de mitigación <strong>do</strong>s efectos espera<strong>do</strong>s<br />
por este suceso e xa, no outono de 1997, o custo <strong>do</strong>s seguros contra inundacións<br />
aum<strong>en</strong>taran nun 40%. Entre xaneiro e maio de 1998 o esta<strong>do</strong> recibiu máis dun<br />
228% da súa precipitación normal e os danos á propiedade superaron os cincoc<strong>en</strong>tos<br />
millóns de dólares. En América latina, as secas provocaron cortes de<br />
subministración de auga, perdas de colleitas e inc<strong>en</strong>dios forestais <strong>en</strong> México,<br />
América c<strong>en</strong>tral, o Caribe, Colombia, V<strong>en</strong>ezuela e o nordeste brasileiro. Por<br />
outra parte, as inundacións devastaron Ecua<strong>do</strong>r, Perú, Chile, Arx<strong>en</strong>tina, Paraguai<br />
e Uruguai e os furacáns destruíron as costas occid<strong>en</strong>tais de México. A produción<br />
de café no Salva<strong>do</strong>r desc<strong>en</strong>deu un 30%, m<strong>en</strong>tres que Colombia sufriu<br />
unha caída <strong>do</strong> 7% na súa produción agrícola global. Máis de nove millóns de<br />
brasileiros sufriron fame. Durante a primavera de 1998, só no esta<strong>do</strong> de Roraima,
<strong>en</strong> Brasil, calcináronse máis de cor<strong>en</strong>ta e oito mil quilómetros cadra<strong>do</strong>s de bosques,<br />
m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> México se destruíron, pola mesma razón, máis de catroc<strong>en</strong>tas<br />
mil hectáreas.<br />
No Perú as chuvias destruíron máis de cincoc<strong>en</strong>tos quilómetros de estradas<br />
e 30 pontes, obrigan<strong>do</strong> ao desprazam<strong>en</strong>to de 300.000 persoas. No Ecua<strong>do</strong>r o<br />
dano ás infraestruturas excedeu os oitoc<strong>en</strong>tos millóns de dólares. No cono sur<br />
americano, a crecida <strong>do</strong> río Paraná causou o desprazam<strong>en</strong>to de miles de persoas,<br />
a morte de milleiros de cabezas de gan<strong>do</strong> e a destrución case total das colleitas.<br />
As perdas totais <strong>en</strong> Arx<strong>en</strong>tina estimáronse <strong>en</strong> arre<strong>do</strong>r de tres billóns de<br />
dólares. En Chile e Perú produciuse un decrecem<strong>en</strong>to considerable da captura<br />
de difer<strong>en</strong>tes especies pesqueiras, como o chicharro (Stern & Easterling, 1999).<br />
En Asia, El Niño asociouse con secas e inc<strong>en</strong>dios forestais <strong>en</strong> In<strong>do</strong>nesia e<br />
ondas de calor na India. En Australia, o ev<strong>en</strong>to provocou unhas condicións moi<br />
secas; no <strong>en</strong>tanto, no sur de África, onde se esperaban secas similares ás <strong>do</strong><br />
ev<strong>en</strong>to 1982-1983, estas non ocorreron e a temporada de chuvias foi normal.<br />
Desde a perspectiva da saúde humana, as condicións climáticas extremas<br />
que sufriron algúns países asociáronse á aparición de difer<strong>en</strong>tes epidemias. En<br />
Latinoamérica as inundacións orixinaron un significativo increm<strong>en</strong>to nos casos<br />
de malaria e cólera. En Asia a seca tamén incidía sobre a calidade da auga de<br />
consumo humano, favorec<strong>en</strong><strong>do</strong> a aparición de epidemias de cólera, m<strong>en</strong>tres que<br />
os ext<strong>en</strong>sos inc<strong>en</strong>dios forestais provocaban numerosas afeccións respiratorias<br />
<strong>en</strong>tre as poboacións (Epstein, 1998; Stev<strong>en</strong>s, 1998).<br />
Os ecosistemas tamén sufriron un duro impacto, especialm<strong>en</strong>te os mamíferos<br />
mariños, debi<strong>do</strong> á migración das súas fontes de alim<strong>en</strong>tos a zonas máis favorables<br />
e ao increm<strong>en</strong>to na toxicidade dalgúns elem<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> medio.<br />
En suma, o ev<strong>en</strong>to de El Niño de 1997-1998 tivo impactos negativos extremos<br />
sobre moitas poboacións e rexións <strong>do</strong> planeta, aínda que, por outra parte,<br />
tamén tivo efectos b<strong>en</strong>eficiosos sobre outras poboacións e rexións; por exemplo,<br />
sobre o medio oeste <strong>do</strong>s Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s provocou un inverno relativam<strong>en</strong>te máis<br />
cáli<strong>do</strong> que determinou un m<strong>en</strong>or consumo de combustible para calefacción,<br />
cunha consecu<strong>en</strong>te baixada no prezo <strong>do</strong>s combustibles. Na conca <strong>do</strong> océano<br />
Atlántico o ev<strong>en</strong>to asociouse cunha diminución importante <strong>do</strong> número de furacáns<br />
espera<strong>do</strong>s durante a temporada xuño-novembro de 1998.<br />
A experi<strong>en</strong>cia de El Niño de 1997-1998, aínda que non tivo un impacto directo<br />
moi significativo sobre Europa, e especialm<strong>en</strong>te sobre España e <strong>Galicia</strong>,<br />
pode servir para ilustrar o <strong>en</strong>orme pot<strong>en</strong>cial de impacto que as flutuacións esperadas<br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> (a súa <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong>) teñ<strong>en</strong> sobre moitas facetas da actividade<br />
humana e o seu contorno, ás veces moi sutilm<strong>en</strong>te, outras dramaticam<strong>en</strong>te<br />
158 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
directas. As implicacións da <strong>variabilidade</strong> climática no b<strong>en</strong>estar humano e no<br />
des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to da sociedade fanse visibles a cada paso que o home dá sobre<br />
o planeta.<br />
Se miramos ao futuro, exist<strong>en</strong> razóns cada vez máis fortes que demostran<br />
que o b<strong>en</strong>estar das sociedades <strong>en</strong> cada recanto da Terra dep<strong>en</strong>derá considerablem<strong>en</strong>te<br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> e da súa <strong>variabilidade</strong>. Moitos feitos apuntan nesta dirección.<br />
A demanda mundial de alim<strong>en</strong>tos continuará aum<strong>en</strong>tan<strong>do</strong>, impulsada polo crecem<strong>en</strong>to<br />
da poboación, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te nos países subdes<strong>en</strong>volvi<strong>do</strong>s. A capacidade<br />
das sociedades de facer fronte a este reto cuestiónase cada vez máis na<br />
medida <strong>en</strong> que crec<strong>en</strong> as desigualdades económicas e a destrución <strong>do</strong>s recursos<br />
naturais. Como resulta<strong>do</strong> desta situación, a vulnerabilidade da humanidade aos<br />
desastres orixina<strong>do</strong>s polos extremos climáticos asocia<strong>do</strong>s á <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong><br />
increméntase de maneira continua. Este problema faise máis complexo se temos<br />
<strong>en</strong> conta que, adicionalm<strong>en</strong>te, os propios patróns actuais de <strong>variabilidade</strong> están<br />
cond<strong>en</strong>a<strong>do</strong>s a sufrir cambios debi<strong>do</strong> á influ<strong>en</strong>cia nociva <strong>do</strong> propio home sobre<br />
o sistema climático mundial.<br />
2. Clima e sociedade<br />
O sistema climático é un recurso fundam<strong>en</strong>tal da Terra. O seu funcionam<strong>en</strong>to<br />
é goberna<strong>do</strong> pola <strong>en</strong>erxía que provén <strong>do</strong> Sol. A atmosfera, como un<br />
elem<strong>en</strong>to moi importante deste sistema, contén to<strong>do</strong>s os gases que fan posible<br />
os procesos químicos que son o fundam<strong>en</strong>to da vida.<br />
O ser humano e as sociedades <strong>en</strong>cóntranse continuam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fronta<strong>do</strong>s coas<br />
variacións das condicións <strong>do</strong> tempo atmosférico <strong>en</strong> prazos moi curtos (minutos,<br />
horas e días). Porén, as sociedades tamén se relacionan moi estreitam<strong>en</strong>te con<br />
variacións nas condicións medias esperadas <strong>do</strong>s esta<strong>do</strong>s atmosféricos a prazos<br />
moito máis longos, como meses e incluso anos; esa é a <strong>variabilidade</strong> no <strong>clima</strong>.<br />
As variacións estacionais, por exemplo, afectan ás necesidades no vestir e incluso<br />
ás dispoñibilidades de alim<strong>en</strong>tos e auga. A <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> determina<br />
<strong>en</strong> moitas zonas os requirim<strong>en</strong>tos construtivos <strong>do</strong>s seus fogares, o tipo de<br />
alim<strong>en</strong>tación e a necesidade de almac<strong>en</strong>am<strong>en</strong>to de auga. Desde tempos inmemoriais,<br />
as distintas sociedades experim<strong>en</strong>taron a interminable sucesión de anos<br />
de abundancia segui<strong>do</strong>s de anos de secas e fame. De feito, as variacións no <strong>clima</strong><br />
contribuíron, ás veces de forma determinante, ao nacem<strong>en</strong>to, des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
e caída de civilizacións <strong>en</strong>teiras.<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 159
A VARIABILIDADE CLIMÁTICA NA DESTRUCIÓN DO IMPERIO INCA<br />
En 1531, o conquista<strong>do</strong>r español Francisco Pizarro comezou a súa conquista de Perú e, con ela, a total destrución<br />
<strong>do</strong> fabuloso imperio <strong>do</strong>s incas. Nese ano, Pizarro atravesou coa súa tropa e os seus cabalos toda a costa <strong>do</strong> norte<br />
de Perú, unha das zonas máis desérticas de América <strong>do</strong> Sur. Normalm<strong>en</strong>te as condicións de sequidade extremas<br />
impedirían o paso <strong>do</strong>s españois, que non poderían <strong>en</strong>contrar nin alim<strong>en</strong>tos nin auga. No <strong>en</strong>tanto, esta zona está<br />
sometida a unha importante variación climática, asociada ao f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de El Niño, onde cada certo número de anos<br />
chove copiosam<strong>en</strong>te, permitin<strong>do</strong> a aparición de vexetación, vida animal e reservas de auga.<br />
O ano 1531 parece que foi especialm<strong>en</strong>te húmi<strong>do</strong> para esta zona, convertén<strong>do</strong>se nun alia<strong>do</strong> adicional <strong>do</strong>s<br />
conquista<strong>do</strong>res, axudan<strong>do</strong> a deixar selada a sorte dunha das máis grandes civilizacións da América prehispánica<br />
(Sears, 1895).<br />
As sociedades pod<strong>en</strong> responder á influ<strong>en</strong>cia da <strong>variabilidade</strong> climática de<br />
moitas formas difer<strong>en</strong>tes. De maneira xeral, elas adáptanse ás condicións medias<br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> na rexión onde viv<strong>en</strong>. Por exemplo, baixo o criterio de que a experi<strong>en</strong>cia<br />
<strong>do</strong>s sucesos <strong>do</strong> pasa<strong>do</strong> é a mellor guía para o futuro, os agricultores escoll<strong>en</strong><br />
os tipos e formas de cultivos apropia<strong>do</strong>s ás condicións climáticas medias de cada<br />
lugar, m<strong>en</strong>tres que, por outra parte, a <strong>variabilidade</strong> observada é a que determina<br />
as datas de sem<strong>en</strong>teira e recollida destas colleitas. Non obstante, moitas veces a<br />
resposta ante o <strong>clima</strong> baséase nunha valoración <strong>do</strong>s feitos máis inmediatos ocorri<strong>do</strong>s;<br />
ou sexa, a pesar de que se estableceu un patrón xeral nas datas de sem<strong>en</strong>teira,<br />
moitas veces o agricultor non sem<strong>en</strong>ta m<strong>en</strong>tres a chuvia non comezou<br />
realm<strong>en</strong>te ou as temperaturas non alcanzaron os valores espera<strong>do</strong>s.<br />
No proceso de adaptación ao <strong>clima</strong>, as sociedades tratan de reducir riscos e<br />
capitalizar ganancias nos perío<strong>do</strong>s climáticos favorables. Desta forma, por exemplo,<br />
o almac<strong>en</strong>am<strong>en</strong>to de auga <strong>en</strong> presas non só reduce os riscos de inundacións<br />
<strong>en</strong> épocas de chuvias, s<strong>en</strong>ón que permite tamén utilizar esta auga para obter<br />
maior produción agrícola noutras épocas de ano.<br />
Desde o punto de vista <strong>do</strong> impacto <strong>do</strong> <strong>clima</strong> e a súa <strong>variabilidade</strong> na sociedade,<br />
exist<strong>en</strong> tres formas de <strong>en</strong>focalo (Glantz, 2003):<br />
Como condicionante <strong>do</strong> des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to socioeconómico. Este <strong>en</strong>foque<br />
considera o <strong>clima</strong> e a súa <strong>variabilidade</strong> como unha condición de contorno que<br />
as sociedades teñ<strong>en</strong> que aceptar e ás cales deb<strong>en</strong> adaptarse para poder vivir e<br />
prosperar, moldean<strong>do</strong> o seu carácter e condicionan<strong>do</strong> dalgunha forma o seu des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to.<br />
En <strong>Galicia</strong>, moitos exemplos pod<strong>en</strong> ilustrar este condicionam<strong>en</strong>to,<br />
pois, quizais, como <strong>en</strong> moi poucos lugares de España, as tradicións e a<br />
cultura <strong>en</strong>cóntranse moi marcadas polo elem<strong>en</strong>to condicionante <strong>do</strong> <strong>clima</strong>. De<br />
feito, o estereotipo crea<strong>do</strong> sobre o carácter <strong>do</strong> galego t<strong>en</strong> que ver, <strong>en</strong>tre outras<br />
cousas, coas duras condicións climáticas <strong>en</strong> que tiveron que des<strong>en</strong>volverse moi-<br />
160 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
tas importantes actividades da sociedade galega ao longo <strong>do</strong> tempo. Calquera<br />
análise seria sobre o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to socioeconómico dunha rexión debe incluír<br />
as condicións climáticas baixo as que se des<strong>en</strong>volve. Isto pasa a ter un valor<br />
fundam<strong>en</strong>tal nas consideracións sobre seguridade alim<strong>en</strong>taria, onde, para realizar<br />
unha análise realm<strong>en</strong>te coher<strong>en</strong>te, débese facer uso da información sobre<br />
os ev<strong>en</strong>tos anómalos <strong>do</strong> <strong>clima</strong> e o seu impacto no des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to. Karmack<br />
(1976), por exemplo, discutiu que o <strong>clima</strong> fose un condicionante e suxeriu o<br />
impacto da <strong>variabilidade</strong> climática como un factor no des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to económico<br />
<strong>do</strong>s trópicos.<br />
Como un recurso <strong>natural</strong>. O <strong>clima</strong> é explota<strong>do</strong> polas sociedades de moitas<br />
maneiras difer<strong>en</strong>tes. Can<strong>do</strong> se p<strong>en</strong>sa no <strong>clima</strong> como un recurso, faise t<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong><br />
conta as condicións climáticas favorables e baixo as cales pod<strong>en</strong> des<strong>en</strong>volverse<br />
as actividades agrícolas, a gandería, a pesca, etc. Este tipo de bo <strong>clima</strong> é capaz<br />
de prover directa ou indirectam<strong>en</strong>te condicións de chuvias e temperaturas favorables<br />
para a xeración de alim<strong>en</strong>tos e de b<strong>en</strong>estar económico. Neste caso, o <strong>clima</strong><br />
galego resulta un exemplo consist<strong>en</strong>te para ilustrar este <strong>en</strong>foque. A alta pluviosidade<br />
invernal de <strong>Galicia</strong>, o réxime de temperaturas suaves e as corr<strong>en</strong>tes mariñas<br />
que a bordean son o piar sobre o que se des<strong>en</strong>volveron os seus <strong>do</strong>us principais<br />
recursos naturais, os seus bosques e a súa produción pesqueira. Desta forma, o<br />
<strong>clima</strong> galego constitúe un recurso <strong>natural</strong> <strong>en</strong> si mesmo.<br />
Hoxe <strong>en</strong> día, o <strong>clima</strong> como un recurso <strong>natural</strong> inclúe moito máis que as<br />
compoñ<strong>en</strong>tes físicas favorables <strong>do</strong> sistema climático. A información sobre o comportam<strong>en</strong>to<br />
global <strong>do</strong> propio sistema e a súa <strong>variabilidade</strong> a<strong>do</strong>ita resultar un<br />
recurso moi valioso para aqueles que teñ<strong>en</strong> acceso a ela e sab<strong>en</strong> como utilizala.<br />
Como unha ameaza. A pesar <strong>do</strong>s aspectos positivos <strong>do</strong> <strong>clima</strong> para unha<br />
rexión, as sociedades preocúpanse moito máis <strong>do</strong> <strong>clima</strong> e da súa <strong>variabilidade</strong><br />
como unha posible ameaza, polas implicacións que teñ<strong>en</strong> na seguridade <strong>do</strong>s<br />
cidadáns. M<strong>en</strong>tres que, de maneira xeral, moitos gobernos t<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a non actuar<br />
de forma directa para mellorar o uso <strong>do</strong> <strong>clima</strong> como un recurso <strong>natural</strong>, por<br />
outra parte actúase con celeridade can<strong>do</strong> unha ameaza climática provoca un<br />
desastre, ocasionan<strong>do</strong> morte e destrución. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, evitar os danos causa<strong>do</strong>s<br />
por un desastre climático resulta máis importante a curto prazo que mellorar<br />
a utilización racional <strong>do</strong> <strong>clima</strong> como un recurso.<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 161
3. A sociedade e as adversidades vinculadas á <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong><br />
A pesar de que o qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global e a elevación <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar son preocupacións<br />
de importancia fundam<strong>en</strong>tal para as actuais e futuras xeracións, a gran<br />
maioría das persoas están máis preocupadas por aspectos inmediatos, como as<br />
condicións para a próxima temporada, a próxima colleita ou o seguinte ano.<br />
Realm<strong>en</strong>te as sociedades deb<strong>en</strong> <strong>en</strong>frontarse e sobrevivir a anomalías climáticas<br />
que, aínda que se consideran dunha escala temporal moi curta desde o punto<br />
de vista climático, resultan dunha escala moi significativa desde o punto de vista<br />
social. Nos seguintes parágrafos id<strong>en</strong>tificaremos e discutiremos só algúns <strong>do</strong>s<br />
impactos <strong>do</strong> <strong>clima</strong> e a súa <strong>variabilidade</strong> que posú<strong>en</strong> importancia desde o punto<br />
de vista social.<br />
3.1. Secas<br />
Cada ano prodúc<strong>en</strong>se secas desastrosas <strong>en</strong> moitos lugares <strong>do</strong> mun<strong>do</strong>. Veñ<strong>en</strong><br />
ocorr<strong>en</strong><strong>do</strong> a través de toda a historia <strong>do</strong> xénero humano. Porén, a maioría<br />
descoñece que hai difer<strong>en</strong>tes tipos de secas (meteorolóxicas, agrícolas e hidrolóxicas),<br />
cada unha co seu propio tipo de impacto sobre a sociedade e o medio<br />
ambi<strong>en</strong>te; incluso podería falarse dunha seca sociolóxica se temos <strong>en</strong> conta a<br />
percepción social e a propaganda <strong>do</strong>s medios sobre ev<strong>en</strong>tos de escaseza de<br />
auga. A percepción máis común <strong>do</strong> que é a seca está relacionada coa de tipo<br />
meteorolóxico, isto é, unha redución significativa da chuvia durante un perío<strong>do</strong><br />
de tempo determina<strong>do</strong>. En certa forma, isto é unha determinación arbitraria.<br />
Unha redución da chuvia dun 25% non nos di moito acerca <strong>do</strong> seu impacto<br />
sobre as colleitas ou os recursos hídricos. Por exemplo, se o restante 75%<br />
logra caer d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> crítico de crecem<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s cultivos, a redución<br />
podería non afectar á colleita e, polo tanto, non ser motivo de preocupación<br />
para os agricultores. A seca agrícola pode producirse se, con indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia da<br />
cantidade de chuvia caída, esta se produce can<strong>do</strong> non resulta útil para o crecem<strong>en</strong>to<br />
e des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s cultivos. A seca hidrolóxica está referida a reducións<br />
notables nas escorr<strong>en</strong>tías anuais ou no volume de auga almac<strong>en</strong>ada para<br />
un perío<strong>do</strong> da<strong>do</strong> de tempo.<br />
En s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> xeral, na propia interpretación das dispoñibilidades de auga,<br />
cab<strong>en</strong> distintas interpretacións <strong>do</strong> concepto de seca. O plan hidrolóxico <strong>do</strong> Ebro,<br />
por exemplo, considera un perío<strong>do</strong> de seca can<strong>do</strong> durante <strong>do</strong>us meses consecutivos<br />
a precipitación rexistrada é inferior ao 60% da media <strong>do</strong> cita<strong>do</strong> mes, m<strong>en</strong>tres<br />
que o <strong>do</strong> Guadalquivir define a seca d<strong>en</strong>tro dun concepto de oferta e<br />
162 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
[Figura 4.1]<br />
Condicións de humidade<br />
superficial, baseadas<br />
<strong>en</strong> observacións de<br />
satélites meteorolóxicos<br />
da NOAA (anomalías<br />
xuño-agosto, 2003)<br />
demanda, establecén<strong>do</strong>a como unha situación <strong>en</strong> que os recursos acumula<strong>do</strong>s<br />
non son sufici<strong>en</strong>tes para at<strong>en</strong>der as demandas (Libro blanco del agua <strong>en</strong> España).<br />
As secas non respectan fronteiras e son capaces de afectar á cantidade e á<br />
calidade das subministracións alim<strong>en</strong>tarias <strong>do</strong>s países afecta<strong>do</strong>s (o que actualm<strong>en</strong>te<br />
se d<strong>en</strong>omina seguridade alim<strong>en</strong>taria).<br />
Aínda que se puidese culpar a seca de ser a causa primaria da fame <strong>en</strong> moitos<br />
lugares <strong>do</strong> mun<strong>do</strong>, unha análise máis profunda de cada caso seguram<strong>en</strong>te<br />
desvelará un conxunto de factores ambi<strong>en</strong>tais, sociais e políticos d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong>s cales<br />
a seca é só un deles. Nun país des<strong>en</strong>volvi<strong>do</strong>, industrializa<strong>do</strong> e de economía<br />
sólida, a falta de alim<strong>en</strong>tos debida a unha seca só se traduce <strong>en</strong> inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes<br />
de carácter económico, como un aum<strong>en</strong>to de prezos nalgúns produtos. Porén,<br />
a continuidade das subministracións rara vez se pon <strong>en</strong> perigo. Pola contra, nos<br />
países subdes<strong>en</strong>volvi<strong>do</strong>s e pobres a situación é moi difer<strong>en</strong>te, posto que a seca,<br />
fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a agrícola, a<strong>do</strong>ita combinarse con outros factores socioeconómicos<br />
e políticos para causar severas faltas de alim<strong>en</strong>tos e produtos básicos<br />
que xeran un alto pot<strong>en</strong>cial para a ocorr<strong>en</strong>cia de fames negras ou no mellor das<br />
casos para o empeoram<strong>en</strong>to dunha economía xa defici<strong>en</strong>te.<br />
Na maioría <strong>do</strong>s países de Europa as secas teñ<strong>en</strong> lugar periodicam<strong>en</strong>te. Durante<br />
o verán de 2003, unha forte seca <strong>en</strong> Europa e especialm<strong>en</strong>te na área de<br />
produción de trigo de Ucraína e Rusia xerou perdas de máis de trinta millóns<br />
de toneladas neses países, reducin<strong>do</strong> notablem<strong>en</strong>te a subministración ao merca<strong>do</strong>.<br />
A produción de trigo desc<strong>en</strong>deu nun 10% na<br />
Unión Europea e <strong>en</strong> arre<strong>do</strong>r dun 10% tamén a de<br />
cereais secundarios. Nos países de Europa ori<strong>en</strong>tal<br />
e c<strong>en</strong>tral producíronse reducións incluso maiores.<br />
As condicións de seca comprometeron a colleita<br />
de cereais na parte europea da antiga Unión Soviética,<br />
a tal punto que Ucraína pasou <strong>en</strong> 2003 de ser<br />
un exporta<strong>do</strong>r neto, no merca<strong>do</strong> internacional de<br />
cereais, a converterse nun importa<strong>do</strong>r neto, m<strong>en</strong>tres<br />
que Rusia se mantivo como un exporta<strong>do</strong>r neto<br />
pero non como un actor importante [figura 4.1].<br />
En España, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te na súa rexión<br />
mediterránea, a seca é unha das principais adversidades vinculadas á <strong>variabilidade</strong><br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> e resulta un elem<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal nos procesos de desertificación<br />
detecta<strong>do</strong>s nalgunhas comarcas. Entre 1975 e 2001, máis de seis millóns<br />
de persoas foron afectadas <strong>en</strong> diversos graos polas secas, o que sitúa este país á<br />
cabeza de Europa <strong>en</strong> canto a vulnerabilidade á seca.<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 163
3.2. Inundacións<br />
O suceso de inundacións severas constitúe un <strong>do</strong>s aspectos máis visibles da<br />
<strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> sistema climático e t<strong>en</strong>de a captar máis a at<strong>en</strong>ción <strong>do</strong>s medios<br />
de comunicación que as secas. Aínda que unha inundación é un suceso de curta<br />
duración relativa (días ou, can<strong>do</strong> máis, semanas), pode ser devasta<strong>do</strong>r para as<br />
vidas e as propiedades e resultar un elem<strong>en</strong>to altam<strong>en</strong>te perturba<strong>do</strong>r da sociedade.<br />
As inundacións xeran miseria e desolación naquelas persoas que se v<strong>en</strong><br />
afectadas directam<strong>en</strong>te, debi<strong>do</strong> á perda irreparable das súas propiedades e ao<br />
feito de se ver<strong>en</strong> desprazadas <strong>do</strong>s seus lugares de orixe tanto temporalm<strong>en</strong>te<br />
como de forma perman<strong>en</strong>te.<br />
Igual que as secas, as inundacións ocorr<strong>en</strong> <strong>en</strong> moitos lugares <strong>do</strong> planeta cada<br />
ano. En Europa, as inundacións considéranse o máis frecu<strong>en</strong>te e custoso <strong>do</strong>s<br />
desastres naturais que afectan a esta zona xeográfica. Soam<strong>en</strong>te desde 1991 ata<br />
1995, o custo económico das inundacións <strong>en</strong> Europa estimouse <strong>en</strong> arre<strong>do</strong>r de<br />
nov<strong>en</strong>ta e nove billóns de euros. Un estu<strong>do</strong> da Ax<strong>en</strong>cia Europea de Medio<br />
Ambi<strong>en</strong>te (2001) estableceu a zona europea de maior risco de inundacións,<br />
est<strong>en</strong>dén<strong>do</strong>a ata as costas mediterráneas debi<strong>do</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te ao uso<br />
inadecua<strong>do</strong> <strong>do</strong>s solos e á urbanización des<strong>en</strong>volvida nesta zona.<br />
Coa globalización da cobertura informativa, as persoas con acceso á televisión,<br />
á radio ou á pr<strong>en</strong>sa están frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te expostas a historias sobre custosas<br />
e destrutivas inundacións que pod<strong>en</strong> influír de forma importante na opinión<br />
pública e na sociedade. Por exemplo, a cobertura informativa das severas inundacións<br />
de Europa c<strong>en</strong>tral durante o verán <strong>do</strong> ano 2002 e a resposta <strong>do</strong> Goberno<br />
alemán, <strong>en</strong> medio dunha severa crise política, parece que influíu de maneira<br />
nada desprezable nos resulta<strong>do</strong>s electorais dese mesmo ano. As inundacións <strong>en</strong><br />
Europa c<strong>en</strong>tral non foron un suceso illa<strong>do</strong>. Segun<strong>do</strong> a Organización Meteorolóxica<br />
Mundial (OMM), na primeira metade de 2002, máis de dezasete millóns<br />
de persoas <strong>en</strong> to<strong>do</strong> o mun<strong>do</strong> víronse afectadas por inundacións <strong>en</strong> máis de<br />
oit<strong>en</strong>ta países. Cerca de tres mil persoas morreron e os danos causa<strong>do</strong>s <strong>en</strong> b<strong>en</strong>s<br />
materiais estímase que foron superiores a trinta mil millóns de dólares esta<strong>do</strong>unid<strong>en</strong>ses.<br />
O total das áreas afectadas foi superior a oito millóns de quilómetros<br />
cadra<strong>do</strong>s, o que supón case o tamaño <strong>do</strong>s Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s de América.<br />
Nalgunhas áreas de España, o problema das inundacións reviste unha especial<br />
gravidade, sobre to<strong>do</strong> nas zonas de precipitacións máis torr<strong>en</strong>ciais, <strong>en</strong>tre as<br />
que se <strong>en</strong>contran os litorais mediterráneos, cantábricos e <strong>Galicia</strong>, onde a súa<br />
repercusión na actividade humana a<strong>do</strong>ita ser elevada. Entre 1975 e 2001 detectáronse<br />
na p<strong>en</strong>ínsula ibérica arre<strong>do</strong>r de trece ev<strong>en</strong>tos importantes de inunda-<br />
164 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
[Figura 4.2]<br />
Neste gráfico pód<strong>en</strong>se<br />
ver <strong>do</strong>us exemplos que<br />
ilustran os procesos<br />
principais de inundacións<br />
debi<strong>do</strong>s a ev<strong>en</strong>tos<br />
chuviosos. Unha das<br />
curvas é a evolución de<br />
caudais <strong>do</strong> río Guadiana<br />
<strong>en</strong> Mérida <strong>en</strong> xaneiro de<br />
1970, durante unha<br />
situación de chuvias<br />
invernais de carácter<br />
frontal e onde o máximo<br />
de 4500 m 3 /s alcánzase<br />
despois de varios días,<br />
m<strong>en</strong>tres que a outra curva<br />
rexistra a crecida <strong>do</strong><br />
Almanzora <strong>en</strong> Cantoria por<br />
chuvias convectivas e<br />
onde se alcanzou unha<br />
cota superior aos 3000<br />
m 3 /s <strong>en</strong> ap<strong>en</strong>as 3 horas,<br />
e nun cauce que<br />
usualm<strong>en</strong>te está seco<br />
to<strong>do</strong> o ano (<strong>do</strong> Libro<br />
Blanco del agua<br />
<strong>en</strong> España)<br />
Caudal (m3/s)<br />
4500<br />
4000<br />
3500<br />
3000<br />
2500<br />
2000<br />
1500<br />
1000<br />
500<br />
0<br />
Almanzora<br />
Guadiana<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29<br />
cións, con cerca de <strong>do</strong>usc<strong>en</strong>tos mortos e máis de setec<strong>en</strong>tas mil persoas afectadas<br />
nalgún grao, o que sitúa España d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong>s países de máis alta vulnerabilidade<br />
a este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>en</strong> Europa [figura 4.2].<br />
Os sucesos máis frecu<strong>en</strong>tes de inundacións <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> están asocia<strong>do</strong>s aos<br />
temporais invernais de chuvias frontais. Nestes caso as precipitacións non son<br />
especialm<strong>en</strong>te int<strong>en</strong>sas e as inundacións ocorr<strong>en</strong> pola persist<strong>en</strong>cia de chuvias<br />
durante perío<strong>do</strong>s de tempo longos que, aínda que pod<strong>en</strong> afectar a grandes concas<br />
e producir grandes danos materiais, non a<strong>do</strong>itan producir gran número de<br />
desgrazas persoais, debi<strong>do</strong> ao seu carácter gradual, que permite establecer sistemas<br />
de alerta e outros mecanismos de protección. Un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o difer<strong>en</strong>te ocorre<br />
con máis frecu<strong>en</strong>cia no litoral mediterráneo, onde son máis frecu<strong>en</strong>tes as<br />
inundacións asociadas a f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os convectivos int<strong>en</strong>sos, relaciona<strong>do</strong>s coas chamadas<br />
gotas frías. Neste caso, as inundacións son producidas por chuvias moi<br />
int<strong>en</strong>sas de curta duración que ocasionan inundacións rápidas, pouco previsibles<br />
e que limitan a capacidade de anticipación e resposta, cun alto risco de ocasionar<br />
perdas humanas importantes.<br />
Un terceiro tipo de inundacións non son provocadas directam<strong>en</strong>te polas chuvias,<br />
s<strong>en</strong>ón polo desxeo de zonas altas e que se produc<strong>en</strong>, polo xeral, nos perío<strong>do</strong>s<br />
cáli<strong>do</strong>s e chuviosos <strong>do</strong>s meses de primavera. En España este tipo de <strong>en</strong>ch<strong>en</strong>tes<br />
nivais son importantes na conca <strong>do</strong> Ebro e <strong>do</strong> Douro, e moi pouco significativas<br />
no resto <strong>do</strong> país.<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 165<br />
días
[Figura 4.3]<br />
Inc<strong>en</strong>dios forestais no<br />
esta<strong>do</strong> de California<br />
durante a severa sequía<br />
<strong>do</strong> verán de 2003<br />
(cortesía NASA) (imaxe<br />
da páxina anterior)<br />
[Figura 4.4]<br />
O 22 de marzo de 1999<br />
o ciclón tropical Vance,<br />
un <strong>do</strong>s máis fortes ciclóns<br />
xamais rexistra<strong>do</strong>s <strong>en</strong><br />
Australia, cruzou a costa<br />
de Pilbara, ao oeste<br />
de Australia, preto da<br />
vila de Exmouth<br />
(Fonte NOAA)<br />
3.3. Torm<strong>en</strong>tas tropicais<br />
As torm<strong>en</strong>tas tropicais (furacáns, ciclóns e tifóns) son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os extremadam<strong>en</strong>te<br />
destrutivos, capaces de causar grandes danos materiais e perdas de vidas<br />
humanas naqueles lugares por onde pasan, debi<strong>do</strong> aos seus fortes v<strong>en</strong>tos, ás súas<br />
chuvias torr<strong>en</strong>ciais e aos efectos das p<strong>en</strong>etracións <strong>do</strong> mar <strong>en</strong> áreas costeiras. A<br />
súa frecu<strong>en</strong>cia e int<strong>en</strong>sidade varia produc<strong>en</strong> impactos adversos <strong>en</strong> calquera parte<br />
onde eles tocan terra, e tamén son capaces de producir importantes danos no<br />
contorno mariño. Moitos países tropicais sofr<strong>en</strong> dalgún xeito o impacto destes<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os to<strong>do</strong>s os anos durante as temporadas de furacáns. As pequ<strong>en</strong>as illas<br />
<strong>do</strong>s océanos tropicais, no <strong>en</strong>tanto, así como moitas outras zonas, resultan afectadas<br />
non só de forma adversa, s<strong>en</strong>ón tamén dunha maneira positiva polas torm<strong>en</strong>tas<br />
tropicais. O aspecto positivo radica <strong>en</strong> que, á marxe <strong>do</strong>s danos que lles<br />
produc<strong>en</strong> ás infraestruturas e ás persoas, eles achegan gran parte das chuvias que<br />
rexistran estes lugares, os cales, de non ser así, serían moito máis secos. Por exemplo,<br />
moitas das pequ<strong>en</strong>as illas <strong>do</strong> Pacífico sur dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>do</strong>s ciclóns tropicais<br />
para manter as súas subministracións de auga.<br />
Os ciclóns tropicais foron extremadam<strong>en</strong>te destrutivos na baía de B<strong>en</strong>gala,<br />
onde a súa principal vítima parece ser Bangla Desh. Nesta nación, un ciclón<br />
causou <strong>en</strong> 1970 máis de tresc<strong>en</strong>tas mil mortes. Na India, o esta<strong>do</strong> de Orissa, unha<br />
das zonas máis pobres da terra, sufriu durante o<br />
superciclón <strong>do</strong> 29 de outubro de 1999 perdas humanas<br />
superiores ás vinte mil persoas e perdas<br />
materiais de máis de 4,5 billóns de dólares americanos.<br />
O aum<strong>en</strong>to da miseria tamén foi moi<br />
alto, quince millóns de persoas s<strong>en</strong> fogar ou desprazadas,<br />
colleitas de arroz arrasadas, miles de cabezas<br />
de gan<strong>do</strong> mortas, salinización das terras costeiras,<br />
desemprego e redución da cuberta boscosa<br />
(UNICEF, 2000) [figura 4.3].<br />
Existe actualm<strong>en</strong>te unha seria preocupación<br />
<strong>en</strong>tre círculos ci<strong>en</strong>tíficos e políticos acerca de<br />
como o qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global podería modificar a<br />
frecu<strong>en</strong>cia, int<strong>en</strong>sidade, traxectorias e localización<br />
xeográfica <strong>do</strong>s ciclóns tropicais [figura 4.4].<br />
Por exemplo, soam<strong>en</strong>te na década <strong>do</strong>s nov<strong>en</strong>ta,<br />
ocorreron furacáns devasta<strong>do</strong>res como Hugo,<br />
Andrew e Floyd nos Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s, o furacán<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 167
George no Caribe e o Mitch <strong>en</strong> C<strong>en</strong>troamérica, que elevaron as alarmas <strong>en</strong><br />
canto ao posible increm<strong>en</strong>to <strong>do</strong> dano pot<strong>en</strong>cial que os furacáns son capaces de<br />
producir<strong>en</strong>. A <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> terra dun furacán da mesma int<strong>en</strong>sidade e na mesma<br />
localización xeográfica parece ter hoxe un impacto socioeconómico moito maior<br />
que o que tería un hai cincu<strong>en</strong>ta anos, debi<strong>do</strong>, <strong>en</strong>tre outras causas, a un rápi<strong>do</strong><br />
increm<strong>en</strong>to da poboación sobre áreas costeiras [figura 4.5].<br />
3.4. Torm<strong>en</strong>tas de neve e xeadas<br />
As torm<strong>en</strong>tas de neve severas non son tan frecu<strong>en</strong>tes, ou polo m<strong>en</strong>os non se<br />
notan tanto, como outros extremos meteorolóxicos. Porén, cada inverno, no<br />
hemisferio Norte prodúc<strong>en</strong>se torm<strong>en</strong>tas de neve locais que afectan de maneira<br />
importante ás infraestruturas <strong>en</strong>erxéticas, de comunicación e transporte desas<br />
localidades. Durante xaneiro de 1998, no nordeste <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te americano<br />
ocorreu unha desas torm<strong>en</strong>tas. Canadá sufriu a peor torm<strong>en</strong>ta de neve da súa<br />
historia can<strong>do</strong> a destrución de liñas <strong>en</strong>erxéticas, o peche de negocios e o dano<br />
a outras infraestruturas deixaron milleiros de persoas s<strong>en</strong> fontes de calefacción<br />
durante semanas, <strong>en</strong> medio <strong>do</strong> severo inverno canad<strong>en</strong>se (Glantz, 2001).<br />
As xeadas tamén pod<strong>en</strong> ser moi custosas para aquelas actividades s<strong>en</strong>sibles<br />
ás condicións meteorolóxicas. Unha xeada fóra de tempo pode orixinar importantes<br />
efectos adversos sobre a produción agrícola. Por exemplo, na década <strong>do</strong>s<br />
oit<strong>en</strong>ta, unha inesperada sucesión de fortes xeadas no c<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> esta<strong>do</strong> norteamericano<br />
da Florida tivo impactos moi negativos sobre o cultivo da laranxa e,<br />
<strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, sobre a industria de fabricación de zumes conc<strong>en</strong>tra<strong>do</strong>s dese<br />
esta<strong>do</strong>. En resposta ás xeadas da Florida, os empresarios brasileiros tomaron a<br />
importante decisión estratéxica de comezar a exportar grandes cantidades de<br />
zume conc<strong>en</strong>tra<strong>do</strong> brasileiro ao lucrativo merca<strong>do</strong> <strong>do</strong>s Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s. Isto permitiu<br />
o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to <strong>en</strong> Brasil dunha forte industria ori<strong>en</strong>tada cara á exportación<br />
e, polo tanto, creou unha importante fonte de ingreso para este país<br />
(Miller e Glantz, 1988).<br />
Nos países subdes<strong>en</strong>volvi<strong>do</strong>s, unha xeada severa pode crear situacións de<br />
vida ou morte para aqueles que dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> case exclusivam<strong>en</strong>te dunha agricultura<br />
de subsist<strong>en</strong>cia. Durante o ev<strong>en</strong>to de El Niño de 1982-1983 e despois no<br />
de 1997, a forte seca que sufriu Papúa-Nova Guinea influíu na formación de fortes<br />
xeadas sobre as zonas altas destas illas que destruíron a produción agrícola<br />
destas zonas e contribuíron de forma determinante ás fames negras que sufriu<br />
este país (Barr, 2001).<br />
168 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
[Figura 4.5]<br />
Os investiga<strong>do</strong>res<br />
notaron unha fluctuación<br />
decadal na frecu<strong>en</strong>cia<br />
<strong>do</strong>s furacáns na rexión <strong>do</strong><br />
océano Atlántico-Caribe.<br />
A figura mostra as<br />
traxectorias <strong>do</strong>s furacáns<br />
forma<strong>do</strong>s no perío<strong>do</strong><br />
húmi<strong>do</strong> (1944-1967) e<br />
seco (1968-1991) para<br />
o mar Caribe<br />
3.5. Inc<strong>en</strong>dios forestais<br />
Durante os últimos anos e particularm<strong>en</strong>te durante 2003 moitos países<br />
víronse afecta<strong>do</strong>s polos inc<strong>en</strong>dios forestais –Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s, México, Australia,<br />
Portugal e España, <strong>en</strong>tre outros–. A conexión <strong>en</strong>tre as condicións climáticas e<br />
os inc<strong>en</strong>dios forestais resulta moi fácil de <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der. Durante perío<strong>do</strong>s de seca<br />
meteorolóxica extrema e temperaturas altas persist<strong>en</strong>tes, os bosques e os pasteiros<br />
son moi susceptibles ao impacto <strong>do</strong>s raios, así como aos inc<strong>en</strong>dios causa<strong>do</strong>s<br />
pola actividade humana, tanto accid<strong>en</strong>tal como premeditada. Moitos <strong>do</strong>s principais<br />
inc<strong>en</strong>dios ocorri<strong>do</strong>s <strong>en</strong> España e Portugal durante o verán de 2005 foron<br />
provoca<strong>do</strong>s por difer<strong>en</strong>tes razóns, <strong>en</strong>tre elas a acción <strong>do</strong> home; no <strong>en</strong>tanto, as<br />
condicións extremadam<strong>en</strong>te secas e calorosas foron as que proveron a base para<br />
que a acción <strong>do</strong>s inc<strong>en</strong>diarios fose efectiva [figura 4.5].<br />
Polo m<strong>en</strong>os, desde os inc<strong>en</strong>dios de In<strong>do</strong>nesia de 1982 e 1983, can<strong>do</strong> máis<br />
de tres millóns de hectáreas de bosques foron destruídas, comezouse a id<strong>en</strong>tificar<br />
unha forte conexión <strong>en</strong>tre o ev<strong>en</strong>to de El Niño e os inc<strong>en</strong>dios sobre a illa de<br />
Borneo <strong>en</strong> In<strong>do</strong>nesia. Presumiblem<strong>en</strong>te, un <strong>do</strong>s inc<strong>en</strong>dios máis notables <strong>do</strong><br />
pasa<strong>do</strong> século XX tivo lugar <strong>en</strong> In<strong>do</strong>nesia durante El Niño 1997-1998, can<strong>do</strong><br />
arre<strong>do</strong>r de nove millóns de hectáreas de bosques se queimaron. Baixo condicións<br />
de explotación agrícola normais, neste país, os inc<strong>en</strong>dios controla<strong>do</strong>s son utiliza<strong>do</strong>s<br />
cada ano para eliminar, nos campos cultiva<strong>do</strong>s, os residuos agrícolas poscolleita.<br />
Os agricultores fan isto porque eles cr<strong>en</strong> firmem<strong>en</strong>te que estes inc<strong>en</strong>dios<br />
lles restauran os nutri<strong>en</strong>tes aos solos e son a vía máis útil e sinxela de limpar os<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 169
campos para a próxima colleita. Desta forma, algúns <strong>do</strong>s inc<strong>en</strong>dios que arrasaron<br />
Kalimatan e Sumatra durante o ev<strong>en</strong>to El Niño 1997-98 foron ocasiona<strong>do</strong>s<br />
por estas prácticas, aínda que fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te se acusaron como responsables<br />
principais <strong>do</strong>s desastres as condicións adversas creadas polo f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o El<br />
Niño. Non obstante, investigacións posteriores demostraron que outros moitos<br />
inc<strong>en</strong>dios foran provoca<strong>do</strong>s de forma clandestina por executivos de compañías<br />
que pret<strong>en</strong>dían obter proveito das leis nacionais que, polo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> teoría, buscan<br />
protexer as áreas forestais. De acor<strong>do</strong> con esta lei, os bosques in<strong>do</strong>nesios que<br />
sexan destruí<strong>do</strong>s de forma accid<strong>en</strong>tal por causas naturais pod<strong>en</strong> ser utiliza<strong>do</strong>s<br />
polas compañías para realizar plantacións.<br />
Os inc<strong>en</strong>dios de In<strong>do</strong>nesia de 1997 e 1998 produciron unha espesa bruma<br />
que se est<strong>en</strong>deu por toda a rexión, afectan<strong>do</strong> a varios países <strong>do</strong> sueste asiático. A<br />
ext<strong>en</strong>sión rexional da bruma foi captada polos satélites meteorolóxicos, obrigan<strong>do</strong><br />
ao Goberno in<strong>do</strong>nesio a aceptar a súa responsabilidade. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
orixinou <strong>do</strong>us accid<strong>en</strong>tes de avións de pasaxeiros, <strong>do</strong>us choques de barcos e<br />
varios problemas de saúde na rexión, basicam<strong>en</strong>te de carácter respiratorio.<br />
Os países industrializa<strong>do</strong>s, por suposto, tamén están baixo o risco <strong>do</strong>s inc<strong>en</strong>dios<br />
forestais. En Australia, devasta<strong>do</strong>res inc<strong>en</strong>dios, chama<strong>do</strong>s os inc<strong>en</strong>dios <strong>do</strong><br />
mércores de cinza, ocorreron arre<strong>do</strong>r de Melbourne durante El Niño de 1982-<br />
83, repetíronse de novo no Nadal de 2001 arre<strong>do</strong>r de Sydney, no que se coñece<br />
como o Nadal negro. Os veráns de 2003 e 2005 foron particularm<strong>en</strong>te críticos<br />
para España e Portugal, debi<strong>do</strong> a que unha sucesión de inc<strong>en</strong>dios destruíron<br />
miles de hectáreas de bosques, provocan<strong>do</strong> a morte de dec<strong>en</strong>as de persoas, ademais<br />
dun impacto aínda s<strong>en</strong> determinar sobre valiosas especies autóctonas da<br />
fauna e a flora da p<strong>en</strong>ínsula ibérica.<br />
4. Impactos urbanos<br />
En case to<strong>do</strong>s os países <strong>do</strong> mun<strong>do</strong> existe o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o da migración da poboación<br />
cara ás áreas urbanas <strong>en</strong> busca de mellores condicións de vida. No ano 2000<br />
existían cerca de catroc<strong>en</strong>tas cincu<strong>en</strong>ta cidades con poboación de máis dun<br />
millón de habitantes. Destas, 50 teñ<strong>en</strong> poboacións superiores aos oito millóns e<br />
continúan crec<strong>en</strong><strong>do</strong> debi<strong>do</strong> ás migracións desde áreas rurais. Estas migracións<br />
ocorr<strong>en</strong> tanto <strong>en</strong> países industrializa<strong>do</strong>s como nos m<strong>en</strong>os des<strong>en</strong>volvi<strong>do</strong>s, crean<strong>do</strong><br />
unha preocupación asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>do</strong>s gobernos con respecto á capacidade que<br />
teñ<strong>en</strong> as áreas metropolitanas para <strong>en</strong>frontalas.<br />
170 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
Xunto aos problemas asocia<strong>do</strong>s coa necesidade de expandir as infraestruturas<br />
socioeconómicas e xunto á tradicional preocupación acerca da contaminación<br />
ambi<strong>en</strong>tal e a degradación <strong>do</strong>s solos, comezou a xurdir a preocupación<br />
sobre o mantem<strong>en</strong>to de niveis adecua<strong>do</strong>s das subministracións urbanas de auga.<br />
Parece altam<strong>en</strong>te probable que durante o pres<strong>en</strong>te século a seca urbana se converta<br />
nun problema relevante tanto desde o punto de vista ambi<strong>en</strong>tal, vincula<strong>do</strong><br />
ao <strong>clima</strong>, como de saúde. A lista das grandes cidades <strong>do</strong> mun<strong>do</strong> que xa teñ<strong>en</strong><br />
ese problema é crec<strong>en</strong>te (Nova York, Chicago, Cidade de México, etc.). Este<br />
aspecto resulta un exemplo máis de como a influ<strong>en</strong>cia da <strong>variabilidade</strong> climática<br />
e o seu impacto sobre as dispoñibilidades de auga superficial, xunto a outros<br />
procesos demográficos e de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to industrial, pod<strong>en</strong> actuar simultaneam<strong>en</strong>te<br />
para crear serios problemas no des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to social.<br />
A vulnerabilidade urbana aos desastres vincula<strong>do</strong>s á <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong><br />
increméntase na medida <strong>en</strong> que a urbanización e a d<strong>en</strong>sidade poboacional crec<strong>en</strong>;<br />
por exemplo, estímase que no ano 2050 o 84,5% da poboación española<br />
vivirán <strong>en</strong> áreas urbanas importantes.<br />
5. Clima e migracións<br />
As migracións poboacionais constitú<strong>en</strong>, s<strong>en</strong> dúbida, un <strong>do</strong>s aspectos actuais<br />
máis cand<strong>en</strong>tes, o que provoca unha crec<strong>en</strong>te preocupación mundial por aqueles<br />
movem<strong>en</strong>tos poboacionais forza<strong>do</strong>s por aspectos climáticos. En xeral, a gran<br />
maioría das mellores terras <strong>do</strong> planeta e <strong>do</strong>s <strong>clima</strong>s máis propicios para a agricultura<br />
atópanse xa baixo unha explotación int<strong>en</strong>siva e <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>a produción; as<br />
poboacións son forzadas cada vez máis a desprazarse cara a áreas pouco propicias<br />
para o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de actividades agrícolas, tanto desde o punto de<br />
vista da dispoñibilidade de chuvias como da calidade <strong>do</strong>s solos ou da topografía.<br />
Can<strong>do</strong> un agricultor emigra cara a zonas m<strong>en</strong>os favorables, moi a miú<strong>do</strong> mantén<br />
invariables as antigas prácticas de cultivo e de alim<strong>en</strong>tación adquiridas <strong>en</strong> zonas<br />
máis propicias; isto, polo xeral, trae como resulta<strong>do</strong> grandes fracasos, <strong>do</strong>s<br />
que se culpará unicam<strong>en</strong>te o <strong>clima</strong>, s<strong>en</strong> ter <strong>en</strong> conta que un factor importante<br />
foi a aplicación de prácticas de uso da terra inadecuadas para as novas condicións<br />
ambi<strong>en</strong>tais, nas que por suposto está incluí<strong>do</strong> o <strong>clima</strong> (Glantz, 1994).<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 171
6. Recreación e ecoturismo<br />
O <strong>clima</strong> non sempre é un asunto de vida ou morte ou unha preocupación<br />
para a economía. De vez <strong>en</strong> can<strong>do</strong>, to<strong>do</strong> o mun<strong>do</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, <strong>en</strong> España ou calquera<br />
outro lugar <strong>do</strong> mun<strong>do</strong> p<strong>en</strong>sa no tempo e no <strong>clima</strong> por outras razóns vinculadas<br />
á súa conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia persoal: levar o paraugas, vestir unha determinada<br />
chaqueta, aparcar na sombra, asegurarse de que os n<strong>en</strong>os están adecuadam<strong>en</strong>te<br />
abriga<strong>do</strong>s para ir ao colexio, etc. As vacacións, polo xeral, planéanse t<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong><br />
conta as condicións atmosféricas que posiblem<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>contr<strong>en</strong> nos destinos,<br />
e estes destinos escóll<strong>en</strong>se baseán<strong>do</strong>se nas percepcións propias acerca <strong>do</strong> que se<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>de por un <strong>clima</strong> favorable. Aqueles que prefir<strong>en</strong> as actividades náuticas ou<br />
simplem<strong>en</strong>te os baños de praia e sol prestan unha maior at<strong>en</strong>ción ás predicións<br />
marítimas ou costeiras, m<strong>en</strong>tres que os que prefir<strong>en</strong> o ecoturismo prestan at<strong>en</strong>ción<br />
ás predicións locais ou xerais máis vinculadas cos seus puntos de destino.<br />
Por outra parte, os propietarios de hoteis destina<strong>do</strong>s ao turismo seleccionan<br />
as localidades das súas instalacións baseán<strong>do</strong>se, <strong>en</strong>tre outros factores, nas condicións<br />
climáticas esperadas. Por exemplo, unha estación de esquí necesita condicións<br />
de neve <strong>natural</strong> estable para poder ofertar un produto atra<strong>en</strong>te para os<br />
amantes destas actividades, aínda que as súas facilidades se mellor<strong>en</strong> a posteriori<br />
utilizan<strong>do</strong> medios artificiais.<br />
7. Aspectos financeiros<br />
Á parte da seguridade alim<strong>en</strong>taria, os recursos hídricos, a saúde humana e a<br />
biodiversidade, tamén existe unha lexítima preocupación no mun<strong>do</strong> financeiro<br />
con respecto ao <strong>clima</strong>. As grandes compañías asegura<strong>do</strong>ras comezaron a prestar<br />
unha crec<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción á <strong>variabilidade</strong> climática, ao qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global e aos<br />
ev<strong>en</strong>tos extremos como un resulta<strong>do</strong> directo <strong>do</strong>s billóns de dólares que este sector<br />
tivo que desembolsar debi<strong>do</strong> aos grandes desastres climáticos da década <strong>do</strong>s<br />
nov<strong>en</strong>ta. Estas perdas levaron a que moitos corre<strong>do</strong>res de bolsa comezas<strong>en</strong> a negociar<br />
<strong>en</strong> termos dun nac<strong>en</strong>te merca<strong>do</strong> de riscos climáticos. Actualm<strong>en</strong>te as compañías<br />
financeiras posú<strong>en</strong> ferram<strong>en</strong>tas para o manexo de riscos de extremos<br />
climáticos; é un proceso chama<strong>do</strong> aseguram<strong>en</strong>to de riscos climáticos.<br />
Innumerables esc<strong>en</strong>arios pod<strong>en</strong> construírse vincula<strong>do</strong>s ás futuras variacións<br />
<strong>do</strong> tempo e o <strong>clima</strong>. To<strong>do</strong>s eles pod<strong>en</strong> afectar dunha forma ou outra ao comercio,<br />
a recreación e o turismo. Un verán relativam<strong>en</strong>te máis fresco pode reducir<br />
o custo da electricidade debi<strong>do</strong> á diminución na necesidade <strong>do</strong> uso de aires<br />
172 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
acondiciona<strong>do</strong>s ou v<strong>en</strong>tila<strong>do</strong>res, pero, por outra parte, pode afectar ás demandas<br />
hoteleiras e diminuír o turismo.<br />
En novembro <strong>do</strong> 2002, dúas compañías xaponesas chegaron a asinar un<br />
acor<strong>do</strong> para cubrir mutuam<strong>en</strong>te as perdas <strong>en</strong> que poderían incorrer como resulta<strong>do</strong><br />
da <strong>variabilidade</strong> estacional. Foron especificam<strong>en</strong>te a Kansai Electric Power<br />
Co. (Kepco) e a Osaka Gas Co., que acordaron o seguinte: «Can<strong>do</strong> Kepco xere<br />
máis ganancias das esperadas nun verán moi cáli<strong>do</strong>, debi<strong>do</strong> ao increm<strong>en</strong>to da<br />
demanda polo uso <strong>do</strong>s aires acondiciona<strong>do</strong>s, ela transferirá unha parte destas<br />
ganancias a Osaka Gas <strong>en</strong> comp<strong>en</strong>sación <strong>do</strong> desc<strong>en</strong>so na demanda de gas derivada<br />
das altas temperaturas. As dúas compañías farán o oposto <strong>en</strong> veráns fríos <strong>en</strong><br />
que diminúan as ganancias da compañía eléctrica e se increm<strong>en</strong>t<strong>en</strong> as da compañía<br />
de gas».<br />
As variacións extremas <strong>do</strong> tempo e <strong>do</strong> <strong>clima</strong> pod<strong>en</strong> destruír ganancias; desta<br />
forma os sectores económicos s<strong>en</strong>sibles deb<strong>en</strong> des<strong>en</strong>volver medios de loita que<br />
neutralic<strong>en</strong> o impacto financeiro da <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> e <strong>do</strong>s extremos<br />
que afectan ás súas operacións.<br />
8. Variabilidade climática na toma de decisións<br />
Nas accións que toman as sociedades e os gobernos para <strong>en</strong>frontar o <strong>clima</strong><br />
e a súa <strong>variabilidade</strong>, pód<strong>en</strong>se combinar unha multitude de factores difer<strong>en</strong>tes.<br />
Moitos destes compoñ<strong>en</strong>tes teñ<strong>en</strong> un obxectivo común: evitar sorpresas inesperadas,<br />
para as cales as sociedades non se <strong>en</strong>contran preparadas. Porén, isto non<br />
é unha tarefa nada fácil debi<strong>do</strong> á natureza caótica <strong>do</strong> <strong>clima</strong>, que introduce niveis<br />
altos de incerteza nas estimacións de riscos e vulnerabilidade.<br />
A propia noción de sorpresa é <strong>en</strong> si mesma unha definición subxectiva. Hai<br />
ev<strong>en</strong>tos cuxas probabilidades de ocorr<strong>en</strong>cia é posible calcular e, aínda que raros,<br />
pod<strong>en</strong> ser anticipa<strong>do</strong>s dalgunha maneira. Noutras palabras, son sorpresas<br />
coñecibles. Non obstante, aínda nas sociedades contemporáneas non se pod<strong>en</strong><br />
coñecer to<strong>do</strong>s os rangos posibles das variacións climáticas e, polo tanto, tampouco<br />
é posible coñecer nada <strong>do</strong>s impactos que poderían esperarse sobre unha<br />
rexión.<br />
As sociedades humanas tamén posú<strong>en</strong> unha memoria moi curta <strong>en</strong> relación<br />
coa <strong>variabilidade</strong> climática e o seu impacto. Por esta razón, moitos extremos climáticos<br />
aparec<strong>en</strong> como sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tes soam<strong>en</strong>te porque as series de datos coleccionadas<br />
ou os sistemas de monitoreos estableci<strong>do</strong>s posú<strong>en</strong> lonxitudes temporais<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 173
moi curtas, no mellor <strong>do</strong>s casos, dalgunhas dec<strong>en</strong>as de anos. Tomemos, por<br />
exemplo, o caso <strong>do</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de El Niño. A partir da década <strong>do</strong>s set<strong>en</strong>ta estes<br />
ev<strong>en</strong>tos viñéronse monitorean<strong>do</strong> exhaustivam<strong>en</strong>te. Porén, os int<strong>en</strong>tos por predicir<br />
a aparición dun ev<strong>en</strong>to El Niño non deron os resulta<strong>do</strong>s espera<strong>do</strong>s, debi<strong>do</strong><br />
a que cada f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o se comporta de xeito difer<strong>en</strong>te ao anterior. Unha das causas<br />
parece estar <strong>en</strong> que trinta anos de información é moi pouco nun ev<strong>en</strong>to de<br />
máis de catro anos de recorr<strong>en</strong>cia. Desta forma, haberá que esperar moitos máis<br />
anos ata que teñamos unha cantidade de ev<strong>en</strong>tos sufici<strong>en</strong>tes para calcular as<br />
combinacións e permutacións <strong>do</strong>s factores que dan lugar á aparición de El Niño.<br />
Ata <strong>en</strong>tón, este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o climático continuará dán<strong>do</strong>nos sorpresas.<br />
En realidade, d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> sistema climático exist<strong>en</strong> moitos elem<strong>en</strong>tos moi<br />
pouco coñeci<strong>do</strong>s, polo que é realm<strong>en</strong>te improbable que <strong>en</strong> calquera lugar <strong>do</strong><br />
planeta non ocorran no futuro flutuacións ou variacións climáticas sorpr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>-<br />
[Figura 4.6]<br />
Un exemplo de impacto da<br />
<strong>variabilidade</strong> climática na<br />
pesca. O bacallao <strong>do</strong> norte<br />
e a NAO<br />
Estu<strong>do</strong>s <strong>en</strong>contraron unha<br />
estreita relación <strong>en</strong>tre a<br />
oscilación <strong>do</strong> Atlántico <strong>do</strong><br />
norte (NAO) e o crecem<strong>en</strong>to<br />
<strong>do</strong> bacallao das costas <strong>do</strong><br />
Labra<strong>do</strong>r. O crecem<strong>en</strong>to,<br />
defini<strong>do</strong> como o aum<strong>en</strong>to<br />
de peso <strong>en</strong>tre as idades de<br />
2 e 5 anos, pres<strong>en</strong>ta unha<br />
relación inversa co índice<br />
NAO promedio <strong>do</strong>s 3 anos<br />
de crecem<strong>en</strong>to <strong>do</strong> peixe. Un<br />
índice positivo alto produce<br />
temperaturas oceánicas<br />
frías, fortes v<strong>en</strong>tos e xeo<br />
nas costas <strong>do</strong> Labra<strong>do</strong>r e<br />
Terranova que tra<strong>en</strong> como<br />
resulta<strong>do</strong> un baixo<br />
crecem<strong>en</strong>to <strong>do</strong> bacallao,<br />
m<strong>en</strong>tras que pola contra,<br />
índices baixos da NAO<br />
favorec<strong>en</strong> este crecem<strong>en</strong>to<br />
174 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
tes e daniñas para a sociedade. Por esta razón, evitar ou mitigar as sorpresas climáticas<br />
é un <strong>do</strong>s principais obxectivos de moitas sociedades.<br />
As sociedades prepáranse para responder á <strong>variabilidade</strong> climática e aos<br />
extremos de moitas maneiras, pret<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> mitigar, se non erradicar, as sorpresas<br />
no futuro. Medidas como tratar de establecer os as<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>tos humanos fóra<br />
de zonas de risco, <strong>en</strong>contrar formas de utilizar as actuais predicións climáticas<br />
e establecer sistemas de aviso temperán convertéronse <strong>en</strong> temas moi importantes<br />
d<strong>en</strong>tro das políticas ambi<strong>en</strong>tais <strong>do</strong>s gobernos [figura 4.6].<br />
Unha razón clave para que algúns gobernos gast<strong>en</strong> grandes cantidades de diñeiro<br />
<strong>en</strong> investigacións sobre <strong>variabilidade</strong> climática e predición é o desexo de<br />
acceder a ter unha adecuada capacidade de aviso e prev<strong>en</strong>ción que reduza o pot<strong>en</strong>cial<br />
impacto adverso <strong>do</strong>s extremos climáticos sobre as infraestruturas e os cidadáns.<br />
As predicións climáticas, por si soas, non pod<strong>en</strong> previr os problemas crónicos<br />
que <strong>en</strong>frontan as actuais xeracións. No <strong>en</strong>tanto, son un exemplo moi claro<br />
de como a ci<strong>en</strong>cia pode ser usada <strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficio <strong>do</strong> b<strong>en</strong>estar de to<strong>do</strong>s os membros<br />
da sociedade.<br />
9. Variabilidade <strong>do</strong> <strong>clima</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Ata o pres<strong>en</strong>te, a <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong> e o seu impacto socioeconómico<br />
mantéñ<strong>en</strong>se como aspectos pouco estuda<strong>do</strong>s desde calquera punto de<br />
vista. Esta situación resulta para<strong>do</strong>xal se temos <strong>en</strong> conta que <strong>Galicia</strong>, a súa x<strong>en</strong>te,<br />
a súa vida e o seu des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to social se asociaron tradicionalm<strong>en</strong>te ao seu<br />
<strong>clima</strong>, que, por outra parte, se t<strong>en</strong>de a simplificar como un <strong>clima</strong> gris, sempre<br />
chuvioso e someti<strong>do</strong> aos grandes temporais invernais. Esta idea dun mal <strong>clima</strong><br />
condicionou dun xeito importante o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de moitas actividades económicas<br />
e de maneira moi especial o turismo, d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> cal adquire máis importancia<br />
basicam<strong>en</strong>te o de carácter histórico ou relixioso vincula<strong>do</strong> ao Camiño de<br />
Santiago, pero é relativam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or o turismo de costa ou o rural. Porén, o<br />
<strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong> está moi lonxe dese estereotipo, posuín<strong>do</strong> unha <strong>variabilidade</strong><br />
temporal e espacial que o convert<strong>en</strong> nun recurso aínda por explotar <strong>en</strong> toda a<br />
súa magnitude.<br />
A relación <strong>clima</strong>-sociedade <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> é moi estreita, posto que as condicións<br />
climáticas determinan que a agricultura e a pesca sexan as fontes fundam<strong>en</strong>tais<br />
<strong>do</strong> des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to económico desta comunidade. A pesca galega repres<strong>en</strong>ta<br />
a metade da española e a cuarta de toda Europa, e a súa actividade por volume<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 175
de negocio e xeración de emprego influíu de maneira importante <strong>en</strong> 45 <strong>do</strong>s 56<br />
sectores produtivos id<strong>en</strong>tifica<strong>do</strong>s <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, segun<strong>do</strong> un estu<strong>do</strong> realiza<strong>do</strong> na<br />
Universidade de Santiago de Compostela <strong>en</strong> 1995. Se temos <strong>en</strong> conta que unha<br />
das zonas máis s<strong>en</strong>sibles á <strong>variabilidade</strong> e ao cambio climático son precisam<strong>en</strong>te<br />
as zonas costeiras, poderemos <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der que só polo concepto da actividade<br />
pesqueira a sociedade galega sexa altam<strong>en</strong>te vulnerable desde o punto de vista<br />
climático.<br />
Durante o verán <strong>do</strong> ano 2000, nunha confer<strong>en</strong>cia sobre oceanografía, cambios<br />
climáticos e recursos mariños, celebrada na cidade de Vigo, sinalouse a<br />
importancia da <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> no desc<strong>en</strong>so das poboacións marítimas,<br />
que incluso baixo certas condicións pode ser máis importante que a sobrepesca.<br />
Ademais, discutiuse sobre como as variacións seculares das oscilacións <strong>do</strong><br />
Atlántico norte (NAO) influíron de maneira considerable nas poboacións de peixes.<br />
Particularm<strong>en</strong>te, vinculouse o desc<strong>en</strong>so observa<strong>do</strong> da sardiña nas costas galegas<br />
a cambios rec<strong>en</strong>tes na circulación <strong>do</strong> Atlántico norte.<br />
Durante os últimos anos veuse des<strong>en</strong>volv<strong>en</strong><strong>do</strong> de maneira importante <strong>en</strong><br />
<strong>Galicia</strong> a acuicultura como fonte de produción controlada de peixes e mariscos.<br />
Isto podería supor unha diminución da vulnerabilidade <strong>do</strong> sector pesqueiro<br />
respecto ao <strong>clima</strong>. Pero a actividade de acuicultura non só non substitúe a pesca<br />
tradicional, s<strong>en</strong>ón que ela mesma dep<strong>en</strong>de de maneira importante <strong>do</strong> factor climático.<br />
Un exemplo disto témolo no mexillón, moi vulnerable aos temporais galegos,<br />
que <strong>en</strong> numerosas ocasións provocan o despr<strong>en</strong>dem<strong>en</strong>to masivo <strong>do</strong> molusco<br />
das cordas das bateas <strong>do</strong>s criadeiros, causan<strong>do</strong> importantes perdas. Na figura<br />
4.7 ilústrase este efecto mediante o contraste da produción <strong>do</strong> mexillón <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
<strong>en</strong>tre 1992 e 1998. Obsérvase unha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia interanual crec<strong>en</strong>te da pro-<br />
SCAN<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
-6<br />
1992<br />
chuvia invernal<br />
1993<br />
SCAN<br />
1994<br />
produción<br />
1995<br />
1996<br />
176 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA<br />
1997<br />
1998<br />
800<br />
700<br />
600<br />
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
0<br />
Chuvia / Produción<br />
[Figura 4.7]<br />
Produción de mexillóns<br />
(<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>as de<br />
toneladas) <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
<strong>en</strong> comparación coas<br />
precipitacións invernais<br />
e o valor <strong>do</strong> índice<br />
SCAN (X 10)
dución, o que está <strong>en</strong> consonancia coas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to da acuicultura<br />
durante este perío<strong>do</strong> de tempo. Porén, <strong>en</strong> 1996 pres<strong>en</strong>ta unha considerable<br />
baixada, coincid<strong>en</strong>te cun inverno significativam<strong>en</strong>te chuvioso. O índice<br />
escandinavo alcanzou valores positivos altos, o cal indica que as precipitacións<br />
invernais deste ano foron causadas maiorm<strong>en</strong>te por un increm<strong>en</strong>to nas condicións<br />
favorables a borrascas invernais asociadas a tempo adverso nas zonas costeiras<br />
de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to acuícola. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, as causas <strong>do</strong> desc<strong>en</strong>so produtivo<br />
de 1996 pód<strong>en</strong>se deber a difer<strong>en</strong>tes factores, polo que o efecto real da<br />
<strong>variabilidade</strong> climática deberá ser aínda adecuadam<strong>en</strong>te contrasta<strong>do</strong>; non obstante,<br />
exemplos deste tipo suxir<strong>en</strong> un impacto perfectam<strong>en</strong>te discernible e que<br />
cómpre ter <strong>en</strong> conta nas estratexias de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to económico deste importante<br />
sector da economía galega.<br />
10. Variabilidade e cambio climático<br />
Unha das maiores preocupacións das sociedades actuais radica nos posibles<br />
efectos que o cambio climático, induci<strong>do</strong>s pola actividade humana, terán sobre<br />
toda a actividade humana.<br />
Nos últimos c<strong>en</strong> anos a temperatura global mantivo unha significativa t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
asc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te, e as proxeccións para o próximo século apuntan a que este<br />
increm<strong>en</strong>to non só se manterá, s<strong>en</strong>ón que se acelerará considerablem<strong>en</strong>te. Este<br />
increm<strong>en</strong>to das temperaturas globais afectará aos patróns climáticos normais<br />
de moitas rexións <strong>do</strong> planeta de <strong>do</strong>us xeitos. O primeiro, producin<strong>do</strong> un cambio<br />
gradual <strong>do</strong>s valores normais, que <strong>en</strong>tre outros efectos terá a aparición de<br />
condicións secas <strong>en</strong> lugares normalm<strong>en</strong>te chuviosos e viceversa, o cal, evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
cambiará o panorama de dispoñibilidade de auga. No <strong>en</strong>tanto, a maioría<br />
<strong>do</strong>s estu<strong>do</strong>s coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> que as sociedades serán capaces, <strong>en</strong> maior ou m<strong>en</strong>or<br />
medida, de adaptarse a estas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias de cambios graduais.<br />
A segunda forma de cambio <strong>do</strong>s patróns climáticos actuais resulta moito<br />
máis preocupante, xa que esta se asocia a un increm<strong>en</strong>to da <strong>variabilidade</strong> e, por<br />
conseguinte, a un aum<strong>en</strong>to da ocorr<strong>en</strong>cia de ev<strong>en</strong>tos extremos. O aum<strong>en</strong>to da<br />
frecu<strong>en</strong>cia e severidade <strong>do</strong>s ev<strong>en</strong>tos extremos increm<strong>en</strong>tará os danos causa<strong>do</strong>s,<br />
xa que as sociedades son moito máis vulnerables a estes cambios bruscos.<br />
A táboa anterior, baseada <strong>en</strong> valoracións <strong>do</strong> IPCC, pres<strong>en</strong>ta as perspectivas<br />
de cambio dalgúns ev<strong>en</strong>tos extremos para o século XXI, reforzan<strong>do</strong> a idea de que<br />
a <strong>variabilidade</strong> climática se increm<strong>en</strong>tará e que pequ<strong>en</strong>os cambios na frecu<strong>en</strong>-<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 177
Cambios nos ev<strong>en</strong>tos<br />
Máis ev<strong>en</strong>tos de<br />
precipitacións int<strong>en</strong>sas<br />
Probable, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te<br />
sobre latitudes medias e altas<br />
Moi probable<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>do</strong> risco de secas Probable nalgunhas áreas Probable sobre latitudes medias<br />
Increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> ciclóns tropicais Non se observou Probable<br />
cia e int<strong>en</strong>sidade destes ev<strong>en</strong>tos poderán provocar fortes impactos. No futuro, o<br />
IPCC estima como moi probable a ocorr<strong>en</strong>cia de máis ev<strong>en</strong>tos de precipitacións<br />
int<strong>en</strong>sas sobre moitas áreas <strong>do</strong> planeta, m<strong>en</strong>tres que as secas probablem<strong>en</strong>te<br />
tamén aum<strong>en</strong>tarán a súa int<strong>en</strong>sidade <strong>en</strong> moitos lugares. To<strong>do</strong>s estes cambios<br />
virán acompaña<strong>do</strong>s por un aum<strong>en</strong>to expon<strong>en</strong>cial <strong>do</strong>s danos sobre a infraestrutura<br />
das sociedades e, <strong>en</strong> particular, sobre os países máis pobres que pod<strong>en</strong> ver<br />
considerablem<strong>en</strong>te comprometi<strong>do</strong>s os seus plans de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to e mitigación<br />
da pobreza.<br />
11. Aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar<br />
Nivel de confianza basea<strong>do</strong><br />
na experi<strong>en</strong>cia da última metade<br />
<strong>do</strong> século XX<br />
Nivel de confianza <strong>do</strong>s<br />
cambios proxecta<strong>do</strong>s<br />
En termos xerais, a preocupación polo cambio climático céntrase <strong>en</strong> <strong>do</strong>us<br />
cambios claves <strong>do</strong> contorno físico: o qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global e o seu impacto sobre<br />
os réximes rexionais de temperatura e precipitación, e o increm<strong>en</strong>to resultante,<br />
a escala global, <strong>do</strong> nivel medio <strong>do</strong> mar produci<strong>do</strong> pola fusión <strong>do</strong>s xeos polares e<br />
pola propia expansión térmica <strong>do</strong>s océanos.<br />
O increm<strong>en</strong>to <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar é unha ameaza real para moitas pequ<strong>en</strong>as<br />
illas <strong>en</strong> to<strong>do</strong> o mun<strong>do</strong> e para grandes ext<strong>en</strong>sións de franxas costeiras <strong>en</strong> case to<strong>do</strong>s<br />
os contin<strong>en</strong>tes. Máis dunha ducia de grandes cidades están situadas <strong>en</strong> zonas<br />
costeiras ameazadas polo asc<strong>en</strong>so <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar.<br />
Bangla Desh, unha das nacións máis pobres <strong>do</strong> mun<strong>do</strong>, é tamén un <strong>do</strong>s países<br />
máis vulnerables ao aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar. Cerca de vinte millóns de<br />
habitantes están xa <strong>en</strong> risco de importantes inundacións costeiras coas condicións<br />
actuais <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar, o que fai <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te grave as perspectivas dun<br />
aum<strong>en</strong>to deste nivel nun futuro próximo. As máis rec<strong>en</strong>tes inundacións costeiras<br />
producidas por ciclóns tropicais causaron danos ata 100 quilómetros cara ao<br />
interior, polo que calquera aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar increm<strong>en</strong>taría de maneira<br />
considerable a vulnerabilidade da zona a este tipo de f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os [figura 4.8].<br />
178 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
[Figura 4.8]<br />
Áreas con risco de<br />
inundación debi<strong>do</strong> ao<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong><br />
mar <strong>en</strong> Bangla Desh<br />
(Glantz, 2005)<br />
Moitos países tratan de aplicar difer<strong>en</strong>tes técnicas de protección das súas<br />
franxas costeiras. Neste s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>, os <strong>en</strong>xeñeiros holandeses acumularon unha vasta<br />
experi<strong>en</strong>cia durante séculos na protección da poboación contra as inundacións<br />
a través da construción de difer<strong>en</strong>tes obras de <strong>en</strong>xeñería como diques e muros.<br />
Non obstante, as inundacións ocorridas nos Países Baixos <strong>en</strong> 1993 e posteriorm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> 1995 reabriron o debate sobre os aspectos negativos <strong>do</strong>s int<strong>en</strong>tos de<br />
control e canalización <strong>do</strong>s fluxos de grandes ríos como o Rin.<br />
En suma, as anomalías debidas á <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> pod<strong>en</strong> ocorrer <strong>en</strong><br />
calquera parte s<strong>en</strong> un prazo fixo nin unha época determinada. Algunhas destas<br />
N<br />
1 m<br />
3 m<br />
0 20 40 60 80 100<br />
Kilómetros<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 179<br />
3 m<br />
1 m
anomalías son inducidas por cambios atmosféricos a escala global, m<strong>en</strong>tres<br />
que outras son reflexo de cambios máis locais ou rexionais. O resulta<strong>do</strong> final que<br />
os impactos destas anomalías pod<strong>en</strong> ter sobre a sociedade está determina<strong>do</strong> pola<br />
combinación de influ<strong>en</strong>cias de difer<strong>en</strong>tes escalas. Porén, é a influ<strong>en</strong>cia sobre a<br />
actividade humana in situ a que axuda a determinar a severidade destas anomalías.<br />
Este conxunto de factores que afectan ás interaccións <strong>clima</strong>-sociedade-medio<br />
ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> calquera lugar e <strong>en</strong> calquera mom<strong>en</strong>to está afecta<strong>do</strong> tamén polo<br />
feito de que a <strong>variabilidade</strong> climática de hoxe é consist<strong>en</strong>te coa exist<strong>en</strong>cia dun<br />
profun<strong>do</strong> cambio climático cuxa magnitude e grao real de influ<strong>en</strong>cia aínda non<br />
se coñece con exactitude. Polo tanto, as sociedades deb<strong>en</strong> permanecer moi alertas<br />
e estimular o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de sistemas de avisos temperáns e estratexias de<br />
<strong>en</strong>frontam<strong>en</strong>to e mitigación no caso de situacións de emerx<strong>en</strong>cias relacionadas<br />
co <strong>clima</strong>. Pero, por desgraza, actualm<strong>en</strong>te existe un nivel moi baixo de intercambio<br />
de experi<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre as nacións no concern<strong>en</strong>te a aspectos relaciona<strong>do</strong>s<br />
co <strong>clima</strong>, incluso <strong>en</strong>tre aqueles gobernos e sociedades que teñ<strong>en</strong> que <strong>en</strong>frontar<br />
o mesmo tipo de risco climático.<br />
12. Predicin<strong>do</strong> o <strong>clima</strong><br />
Todas as sociedades, <strong>en</strong> calquera lugar e a través de to<strong>do</strong>s os tempos, aspiraron<br />
a poder coñecer o futuro ou, polo m<strong>en</strong>os, a ter unha visión xeral <strong>do</strong> que lles<br />
espera nalgún tempo vindeiro. Hoxe <strong>en</strong> día continuamos int<strong>en</strong>tán<strong>do</strong>o, pero<br />
agora a través de modelos con axuda <strong>do</strong>s ord<strong>en</strong>a<strong>do</strong>res. Existe unha multitude de<br />
procesos que o home trata de predicir actualm<strong>en</strong>te, e <strong>en</strong>tre eles <strong>en</strong>cóntrase o<br />
comportam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> sistema climático global. Quizais o desexo de predicir o futuro<br />
sexa parte da natureza humana ou quizais sexa unha demanda creada por<br />
determina<strong>do</strong>s elem<strong>en</strong>tos da sociedade para lograr que as persoas mir<strong>en</strong> cara a<br />
diante e estean mellor preparadas para o que o futuro depara.<br />
Hoxe <strong>en</strong> día a <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> e os posibles cambios, coas súas implicacións<br />
rexionais e locais, institucionalizaron a busca dunha v<strong>en</strong>tá cara ao <strong>clima</strong><br />
<strong>do</strong> futuro. Moitos ci<strong>en</strong>tíficos cr<strong>en</strong> que as sociedades poderían mellorar as súas<br />
relacións cos procesos climáticos mediante a produción de boas predicións<br />
nunha variedade de escalas temporais. A verdade é que a produción de prognósticos<br />
tecnicam<strong>en</strong>te adecua<strong>do</strong>s e confiables supón só a solución para unha parte<br />
<strong>do</strong> problema. A outra parte radica <strong>en</strong> poder <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der como o <strong>clima</strong> interactúa<br />
coa actividade humana.<br />
180 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
M<strong>en</strong>tres moitos ci<strong>en</strong>tíficos e institucións dedican un considerable esforzo a<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>der de que maneira o sistema climático funciona, actualm<strong>en</strong>te dedícase<br />
moito m<strong>en</strong>os tempo a id<strong>en</strong>tificar as formas <strong>en</strong> que este coñecem<strong>en</strong>to e as posibilidades<br />
de predición pod<strong>en</strong> ser utiliza<strong>do</strong>s para resolver necesidades sociais concretas.<br />
Unha razón clave para isto é que os gobernos gastan moitos recursos <strong>en</strong><br />
mecanismos de prognósticos máis confiables co obxectivo directo de mellorar<br />
as capacidades de aviso e prev<strong>en</strong>ción das adversidades meteorolóxicas e climáticas.<br />
O propósito c<strong>en</strong>tral é reducir o impacto pot<strong>en</strong>cial adverso <strong>do</strong>s desastres<br />
naturais sobre os cidadáns e as infraestruturas. Nalgúns países pobres, por exemplo,<br />
as predicións climáticas <strong>en</strong>fócanse sobre a produción de alim<strong>en</strong>tos. O seu<br />
propósito non é reducir o numero de pobres, s<strong>en</strong>ón previr unha escaseza catastrófica<br />
de alim<strong>en</strong>tos que leve á fame negra e á morte. As predicións climáticas<br />
por si soas non son capaces de resolver moitos <strong>do</strong>s problemas socioeconómicos<br />
crónicos que <strong>en</strong>frontan as pres<strong>en</strong>tes xeracións, pero si son un exemplo visible de<br />
como o coñecem<strong>en</strong>to <strong>do</strong> <strong>clima</strong> e da <strong>variabilidade</strong> climática pod<strong>en</strong> ser usa<strong>do</strong>s<br />
para a mellora de to<strong>do</strong>s os membros da sociedade.<br />
13. Conclusións<br />
A media<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s oit<strong>en</strong>ta, algúns anos despois de que a comunidade ci<strong>en</strong>tífica,<br />
no campo da física e da bioloxía, des<strong>en</strong>volvese por primeira vez un programa<br />
ci<strong>en</strong>tífico <strong>en</strong>foca<strong>do</strong> ao cambio global (o Programa Internacional Xeosfera-Biosfera,<br />
IGBP), creouse un Programa Mundial de Dim<strong>en</strong>sión Humana. Este último<br />
foi crea<strong>do</strong> <strong>en</strong> resposta á preocupación dalgúns gobernos e c<strong>en</strong>tros académicos,<br />
no s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> de que o impacto da actividade humana sobre os ecosistemas non<br />
se tomaba adecuadam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> conta. Desta forma, o primeiro programa sobre<br />
dim<strong>en</strong>sión humana <strong>do</strong> cambio global xorde máis como unha necesidade política<br />
que polo real conv<strong>en</strong>cem<strong>en</strong>to da utilidade das ci<strong>en</strong>cias sociais no logro de<br />
resulta<strong>do</strong>s ci<strong>en</strong>tíficos integrais nun problema tan importante. De feito, ata anos<br />
rec<strong>en</strong>tes o compoñ<strong>en</strong>te humano d<strong>en</strong>tro das ax<strong>en</strong>das de investigación ci<strong>en</strong>tífica<br />
no campo <strong>do</strong> <strong>clima</strong> foi considera<strong>do</strong> como un mero apéndice ou algo adicional<br />
d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong>s demais campos de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to. Porén, cada vez con máis rapidez,<br />
<strong>en</strong>téndese a actividade social <strong>do</strong> ser humano como un factor importante<br />
capaz de forzar cambios no sistema climático global. Se isto é así, <strong>en</strong>tón<br />
xorde unha nova pregunta inevitable: resulta polo tanto tamén útil e necesario<br />
estudar a dim<strong>en</strong>sión climática da actividade humana?<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 181
Cada sociedade está per<strong>en</strong>nem<strong>en</strong>te confrontan<strong>do</strong> unha multitude de problemas<br />
e retos, cada un deles composto dunha gran diversidade de factores, económicos,<br />
políticos, éticos, ambi<strong>en</strong>tais, etc. Pero, probablem<strong>en</strong>te, tamén cada un<br />
deles caracteriza<strong>do</strong> por unha dim<strong>en</strong>sión climática propia, ou sexa, o transfon<strong>do</strong><br />
climático físico onde se des<strong>en</strong>volve.<br />
No pasa<strong>do</strong> as sociedades que se des<strong>en</strong>volveron, por exemplo, <strong>en</strong> <strong>clima</strong>s<br />
semiári<strong>do</strong>s con chuvias escasas e erráticas tiveron que subsistir crean<strong>do</strong> sistemas<br />
de irrigación para traer a auga aos seus cultivos, ás veces de lugares moi afasta<strong>do</strong>s.<br />
Este des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to permitiu o florecem<strong>en</strong>to de sociedades <strong>en</strong> ambi<strong>en</strong>tes<br />
adversos. A adaptación social, a través de difer<strong>en</strong>tes vías, ao medio climático<br />
pode <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> todas as ecozonas <strong>do</strong> mun<strong>do</strong> e a to<strong>do</strong>s os niveis de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
técnico, social e económico. A suma social de toda esta inx<strong>en</strong>iosidade<br />
adaptativa <strong>do</strong> ser humano levou ao progreso social de hoxe, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong><br />
pontes e camiños <strong>en</strong>tre as poboacións a través <strong>do</strong>s séculos.<br />
Os novos des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>tos tecnolóxicos permitiron tamén que as sociedades<br />
apr<strong>en</strong>dan máis das súas propias condicións climáticas e <strong>do</strong> seu contorno.<br />
Moitas persoas, empresas e gobernos apr<strong>en</strong>deron a utilizar a información climática<br />
<strong>en</strong> multitude de aspectos, principalm<strong>en</strong>te a reducir o efecto da influ<strong>en</strong>cia<br />
adversa da <strong>variabilidade</strong> climática nas súas actividades. Non obstante, m<strong>en</strong>tres<br />
apr<strong>en</strong>demos, a presión sobre a Terra e os recursos naturais tamén se increm<strong>en</strong>ta.<br />
A poboación medra, e iso non é <strong>en</strong> si un problema, s<strong>en</strong>ón a súa relación<br />
cos recursos dispoñibles, o cal é, <strong>en</strong>tre outras cousas, unha cuestión de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
social.<br />
182 IMPACTO SOCIOECONÓMICO DA VARIABILIDADE CLIMÁTICA
14. Bibliografía<br />
BARR, J.: «Papua New Guinea», <strong>en</strong> GLANTZ, Michael H. (ed.): Once burned, twice shy? Lessons<br />
learned from the 1997-98 El Niño, Tokyo, UN University Press, 2001, pp. 159-75.<br />
EEA (EUROPEAN ENVIRONMENT AGENCY): «Impact of Europe´s changing <strong>clima</strong>te: An indicator-based<br />
assessm<strong>en</strong>t», www.eea.eu.int, 2004.<br />
EPSTEIN, P. R.: «Watching El Niño», Public Health Reports, núm. 113 (1998), pp. 330-333.<br />
FIGUERAS HUERTA, A., R. PÉREZ MARTÍN, e A. RODRÍGUEZ PIÑEIRO: «El cambio climático puede<br />
afectar a la escasez de sardina», Faro de Vigo (31-05-2000).<br />
GLANTZ, M. H.: Drought follows the plow: Cultivating marginal areas, Cambridge, Cambridge<br />
University Press, 1994.<br />
— Curr<strong>en</strong>ts of Change: El Niño and La Niña impacts on <strong>clima</strong>te and society, Cambridge,<br />
U.K., Cambridge University Press, 2001.<br />
— Climate Affairs: A Primer, Washington D.C., Island Press, 2003.<br />
IPCC (Intergovernm<strong>en</strong>tal Panel of Climate Change), Climate change 2001: Impacts, adaptation<br />
and vulnerability. Contribution of Working Group II to the Third Assessm<strong>en</strong>t Report of<br />
the IPCC, Cambridge U.K., Cambridge University Press, 2001.<br />
MILLER, K. A., e M. H. GLANTZ: «Climate and economic competiv<strong>en</strong>ess: Florida freezes and<br />
the global citrus processing industry», Climatic Change, (1988) 12, pp. 135-164.<br />
MINISTERIO DE MEDIO AMBIENTE: El Libro Blanco del Agua <strong>en</strong> España: Docum<strong>en</strong>to de Síntesis,<br />
1998, www.mma.es/rec_hid/libro_b/sintesis.pdf.<br />
SEARS, A. F.: «The coastal desert of Perú», Bulletin of American geographical Society, 28 (1895),<br />
pp. 256-71.<br />
STEVENS, W. K. (1998): «Warmer, wetter, sicker: Linking <strong>clima</strong>te change to health», New York<br />
Times (10-08-1998), A1.<br />
UNICEF (United Nations Childr<strong>en</strong>’s Fund): «Orissa emerg<strong>en</strong>cy update: The supercyclone in<br />
Orissa in October 1999 devastated much of one of India´s already poorest areas», 2000<br />
(www.unicef.org.uk/news/emergs/orissa1.htm).<br />
Lino Naranjo e Michael Glantz 183
O problema <strong>do</strong> cambio climático
O problema <strong>do</strong> cambio climático<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage<br />
1. Introdución<br />
Ao longo <strong>do</strong> pres<strong>en</strong>te capítulo tratarase de explicar o problema <strong>do</strong> cambio<br />
climático no que actualm<strong>en</strong>te se ve inmerso to<strong>do</strong> o planeta e de ver como este<br />
cambio se está producin<strong>do</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, así como as consecu<strong>en</strong>cias que podería<br />
ter nas próximas décadas. O primeiro paso para int<strong>en</strong>tar aproximarse a este<br />
problema é aclarar b<strong>en</strong> a terminoloxía, e para iso necesitamos compr<strong>en</strong>der a<br />
que nos referimos can<strong>do</strong> falamos <strong>do</strong> <strong>clima</strong>. Este concepto trátase con profundidade<br />
noutros capítulos da pres<strong>en</strong>te publicación, polo que agora soam<strong>en</strong>te diremos<br />
que o <strong>clima</strong> non é máis que a descrición estatística <strong>en</strong> termos de media e<br />
<strong>variabilidade</strong> das medidas relevantes <strong>do</strong> sistema atmosfera-océano sobre perío<strong>do</strong>s<br />
de tempo que van desde as semanas ata os millóns de anos. Nesta definición<br />
pódese ver como se introduciu o concepto de media, que é quizais o concepto<br />
máis clásico de <strong>clima</strong>. Así, por exemplo, se necesitamos viaxar a unha determinada<br />
localidade nunha época <strong>do</strong> ano e necesitamos coñecer de antemán o <strong>clima</strong>,<br />
normalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>contraremos información sobre a temperatura media, a cantidade
de chuvia que se pode esperar durante esa época <strong>do</strong> ano ou incluso o número<br />
de días <strong>en</strong> que esta precipitación se produce. Pode ocorrer, no <strong>en</strong>tanto, que<br />
unha vez realizada a viaxe, comprobemos que durante ese ano as condicións<br />
foron moi difer<strong>en</strong>tes e se produza unha decepción ao respecto da información<br />
obtida <strong>do</strong>s datos climáticos. Isto é así porque quizais non tivemos <strong>en</strong> conta que<br />
o <strong>clima</strong> non se refire soam<strong>en</strong>te aos valores medios, s<strong>en</strong>ón tamén á súa <strong>variabilidade</strong>.<br />
Se estudamos os <strong>clima</strong>s a escala mundial, <strong>en</strong>contrarémonos con <strong>clima</strong>s que<br />
poderiamos d<strong>en</strong>ominar estables, é dicir, con pouca <strong>variabilidade</strong>, como pod<strong>en</strong><br />
ser os tropicais, e outros <strong>clima</strong>s nos que a <strong>variabilidade</strong> é maior, como pod<strong>en</strong> ser<br />
os <strong>clima</strong>s de latitudes medias, nos que se <strong>en</strong>contra <strong>Galicia</strong>. Outro aspecto <strong>en</strong> que<br />
a <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> se manifesta moi claram<strong>en</strong>te é nas variacións de f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
tales como El Niño ou a NAO (North Atlantic Oscillation).<br />
Unha vez compr<strong>en</strong>di<strong>do</strong> o <strong>clima</strong> como media e <strong>variabilidade</strong>, debemos referirnos<br />
ao concepto de cambio climático que trataremos nas seguintes páxinas.<br />
Así, da explicación anterior é evid<strong>en</strong>te que non debemos confundir a <strong>variabilidade</strong><br />
climática co cambio climático. É dicir, o noso ev<strong>en</strong>tual viaxeiro non debe<br />
p<strong>en</strong>sar que polo feito de que o <strong>clima</strong> non se comportase segun<strong>do</strong> as medias esperadas<br />
iso queira dicir que o <strong>clima</strong> desta localidade cambiase. Ponse de manifesto<br />
con este exemplo como, <strong>en</strong> xeral, non bastará soam<strong>en</strong>te un ev<strong>en</strong>to meteorolóxico<br />
que se sitúe fóra da media para suxerir a idea <strong>do</strong> cambio climático. Dámonos<br />
conta <strong>en</strong>tón de que non só o problema <strong>do</strong> cambio climático é difícil de<br />
abordar, s<strong>en</strong>ón que o propio concepto se pres<strong>en</strong>ta difícil de definir. Para fixar os<br />
conceptos, falaremos de cambio climático can<strong>do</strong> as medias <strong>do</strong>s valores atmosféricos<br />
cambi<strong>en</strong> ou can<strong>do</strong> cambie a súa <strong>variabilidade</strong> ao longo de, polo m<strong>en</strong>os,<br />
tres décadas. Así, un posible cambio climático sería o feito de que as temperaturas<br />
medias mostras<strong>en</strong> unha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia sostida ao asc<strong>en</strong>so. Esta é quizais a idea<br />
máis ligada e máis estudada no tema que nos ocupa, pero tamén podería producirse<br />
un cambio climático polo feito de que aum<strong>en</strong>tase a <strong>variabilidade</strong>. Desta<br />
maneira, nun caso extremo poderiamos <strong>en</strong>contrarnos con que se manteña a temperatura<br />
media anual a custa de invernos máis fríos e veráns máis calorosos.<br />
Así formulada a cuestión, teremos que estudar como varía o <strong>clima</strong> e que variables<br />
son as que o pod<strong>en</strong> modificar, distinguin<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre estes factores os que aparec<strong>en</strong><br />
de forma <strong>natural</strong>, tales como a actividade volcánica ou solar, ou os que o<br />
fan ocasiona<strong>do</strong>s pola actividade humana, tal como o increm<strong>en</strong>to na conc<strong>en</strong>tración<br />
de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro na nosa atmosfera.<br />
O pres<strong>en</strong>te capítulo dividirase <strong>en</strong> dúas partes fundam<strong>en</strong>tais. Na primeira<br />
parte tratarase o concepto de cambio climático, as súas causas e consecu<strong>en</strong>cias<br />
a nivel xeral. Para analizar as causas <strong>do</strong> cambio climático, <strong>en</strong> primeiro lugar<br />
188 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
explicarase o concepto de retroalim<strong>en</strong>tación, que é clave para <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der este problema.<br />
Explicaremos este concepto á vez que o <strong>do</strong> efecto inverna<strong>do</strong>iro, para<br />
poñer de manifesto como a complexidade <strong>do</strong> <strong>clima</strong> fai que os efectos non sigan<br />
de forma directa ás causas, o cal fai moi dificultoso os prognósticos de cambio<br />
climático. A continuación definirase outro concepto, que é o de forzam<strong>en</strong>to<br />
radiante e que nos permitirá definir moi esquematicam<strong>en</strong>te a resposta que se<br />
espera a cambios tales como o aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s aerosois atmosféricos ou <strong>do</strong>s gases<br />
de efecto inverna<strong>do</strong>iro. Desegui<strong>do</strong> faremos un resumo <strong>do</strong>s cambios observa<strong>do</strong>s<br />
ata o mom<strong>en</strong>to, así como <strong>do</strong>s que se esperan durante o próximo século. Por<br />
último, discutiranse brevem<strong>en</strong>te as difer<strong>en</strong>tes formas de <strong>en</strong>frontarse a este problema,<br />
que pod<strong>en</strong> resumirse na mitigación <strong>do</strong> problema, principalm<strong>en</strong>te a través<br />
de acor<strong>do</strong>s a nivel internacional, e na adaptación ás consecu<strong>en</strong>cias.<br />
Unha segunda parte c<strong>en</strong>trarase nos cambios meteorolóxicos detecta<strong>do</strong>s nos<br />
últimos anos <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
2. Cambio climático: causas e consecu<strong>en</strong>cias<br />
2.1. Efecto inverna<strong>do</strong>iro e retroalim<strong>en</strong>tacións<br />
É b<strong>en</strong> coñeci<strong>do</strong> que o planeta Terra recibe <strong>en</strong>erxía <strong>en</strong> forma de radiación<br />
solar. Esta radiación é devolta pola superficie terrestre <strong>en</strong> forma de radiación infravermella<br />
e parte desta radiación é atrapada polos gases da atmosfera (es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
auga e CO 2) e <strong>en</strong>viada novam<strong>en</strong>te á terra [figura 5.1]. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
d<strong>en</strong>omínase efecto inverna<strong>do</strong>iro. Prodúcese de forma <strong>natural</strong> debi<strong>do</strong> á composición<br />
da atmosfera. Se non existise este efecto, a temperatura media da Terra<br />
desc<strong>en</strong>dería máis de 30 ºC.<br />
Neste contexto sitúase o actual problema <strong>do</strong> cambio climático. O consumo<br />
<strong>en</strong>erxético mundial aum<strong>en</strong>tou expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te desde o inicio da revolución<br />
industrial e baseouse principalm<strong>en</strong>te na queima de combustibles fósiles. Esta<br />
queima t<strong>en</strong> como subproduto a emisión de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro (CO 2 e<br />
outros) que fai que a fracción de radiación infravermella que é atrapada pola<br />
atmosfera e devolta á Terra aum<strong>en</strong>te, coa consecu<strong>en</strong>cia pot<strong>en</strong>cial dun increm<strong>en</strong>to<br />
das temperaturas.<br />
Así pres<strong>en</strong>ta<strong>do</strong>, o problema parece relativam<strong>en</strong>te simple, posto que, cantos<br />
máis gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro se acumulas<strong>en</strong> na atmosfera, maior debería<br />
ser a temperatura media na Terra. Porén, isto non é así debi<strong>do</strong> a que o <strong>clima</strong> é<br />
produci<strong>do</strong> pola interacción de varios subsistemas: atmosfera, hidrosfera, crios-<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 189
fera, biosfera e litosfera. A interacción <strong>en</strong>tre estes subsistemas prodúcese <strong>en</strong> formas<br />
que non son lineares, o que complica moito as respostas <strong>do</strong> sistema climático.<br />
En realidade, a natureza non se comporta case nunca de forma linear, aínda que<br />
se pode aplicar esta clase de tratam<strong>en</strong>to <strong>en</strong> sistemas simples. Vexamos un exemplo<br />
deste tipo de comportam<strong>en</strong>to: se un lanza un obxecto desde unha determinada<br />
altura, as leis de Newton indícannos que este obxecto tardará un determina<strong>do</strong><br />
tempo <strong>en</strong> chegar ao solo e que este tempo estará relaciona<strong>do</strong> directam<strong>en</strong>te<br />
coa altura desde a que se lanzou o obxecto. Se agora variamos esta altura, o tempo<br />
que tarde <strong>en</strong> chegar ao solo variará na mesma medida <strong>en</strong> que variásemos a distancia<br />
ata o solo. Este é un exemplo clásico de<br />
sistema linear no que a unha variación no pa-<br />
rámetro de control (neste caso a altura desde a<br />
que se lanza o obxecto) o sistema responde cunha<br />
variación proporcional no parámetro de saída<br />
(neste caso a velocidade de chegada ao solo).<br />
O sistema climático é un sistema que, ao contrario<br />
que o obxecto que cae ou o péndulo someti<strong>do</strong><br />
a pequ<strong>en</strong>as perturbacións, non responde<br />
de forma linear aos cambios. Retoman<strong>do</strong> a análise<br />
realizada anteriorm<strong>en</strong>te, esperariamos que<br />
a un aum<strong>en</strong>to na conc<strong>en</strong>tración <strong>do</strong>s gases de<br />
efecto de inverna<strong>do</strong>iro lle seguise un increm<strong>en</strong>to<br />
proporcional da temperatura. Vexamos dunha<br />
forma simple por que motivo isto non t<strong>en</strong> por<br />
que ser así. Supoñamos que efectivam<strong>en</strong>te a tem-<br />
Luz solar<br />
peratura comeza a subir nun primeiro mom<strong>en</strong>to. Isto ocasiona o asc<strong>en</strong>so de<br />
temperatura xeral e <strong>en</strong> particular o asc<strong>en</strong>so de temperatura das masas de auga<br />
superficiais na terra. Con este increm<strong>en</strong>to de temperatura, aum<strong>en</strong>tará a evaporación,<br />
polo que se increm<strong>en</strong>tará a cuberta nubosa e, ao aum<strong>en</strong>tar a cuberta nubosa,<br />
diminuirá a temperatura superficial. Así pois, temos un mecanismo de comp<strong>en</strong>sación<br />
que fará que as temperaturas superficiais non asc<strong>en</strong>dan da forma<br />
esperada. Este tipo de interaccións nos que un subsistema recibe un cambio<br />
<strong>do</strong>utro como resulta<strong>do</strong> <strong>do</strong> cal o primeiro resulta tamén afecta<strong>do</strong> d<strong>en</strong>omínanse<br />
retroalim<strong>en</strong>tacións. O exemplo anterior sería unha retroalim<strong>en</strong>tación negativa,<br />
xa que o comportam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> sistema t<strong>en</strong>de a at<strong>en</strong>uar a perturbación que<br />
des<strong>en</strong>cadea o proceso. Pero aínda non se dixo to<strong>do</strong>, posto que o vapor de auga<br />
que formarían esas nubes é tamén un gas de efecto inverna<strong>do</strong>iro, co que a diminución<br />
de temperatura ocasionada pola maior nubosidade podería verse com-<br />
190 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO<br />
Terra<br />
[Figura 5.1]<br />
Repres<strong>en</strong>tación<br />
esquemática <strong>do</strong> efecto<br />
inverna<strong>do</strong>iro na<br />
atmosfera<br />
Atmosfera Raios infravermellos<br />
(calor)<br />
Vapor de auga<br />
Dióxi<strong>do</strong> de carbono<br />
Osíx<strong>en</strong>o, nitróx<strong>en</strong>o e outros gases Metano
p<strong>en</strong>sada polo aum<strong>en</strong>to na conc<strong>en</strong>tración atmosférica de vapor de auga que actúa<br />
como un gas de efecto inverna<strong>do</strong>iro. Este segun<strong>do</strong> comportam<strong>en</strong>to sería un<br />
exemplo de retroalim<strong>en</strong>tación positiva. Por iso este mecanismo (máis evaporación)<br />
é moi delica<strong>do</strong> e non se coñece b<strong>en</strong> cal sería o seu efecto neto. Un exemplo<br />
máis claro de retroalim<strong>en</strong>tación positiva constitúeo o feito de que a unha baixada<br />
de temperaturas correspondería un aum<strong>en</strong>to das superficies xeadas; como<br />
as superficies xeadas teñ<strong>en</strong> un albe<strong>do</strong> alto, reflectiríase ao exterior maior cantidade<br />
de radiación solar, co que a temperatura t<strong>en</strong>dería a diminuír aínda máis.<br />
Outro mecanismo de retroalim<strong>en</strong>tación, neste caso negativa, pode darse se, ao<br />
aum<strong>en</strong>tar a temperatura, aum<strong>en</strong>ta o fluxo de auga <strong>do</strong>ce no Atlántico norte como<br />
resulta<strong>do</strong> <strong>do</strong> increm<strong>en</strong>to nas chuvias e a fusión <strong>do</strong>s xeos árticos e isto interrompe<br />
a d<strong>en</strong>ominada circulación termohalina, diminuín<strong>do</strong> drasticam<strong>en</strong>te a temperatura<br />
<strong>en</strong> Europa occid<strong>en</strong>tal. Desta forma calquera estu<strong>do</strong> ou modelo que int<strong>en</strong>te<br />
predicir o futuro <strong>do</strong> noso <strong>clima</strong> terá que ter <strong>en</strong> conta to<strong>do</strong>s estes efectos. De feito,<br />
o carácter non-linear <strong>do</strong> sistema climático pode dar lugar tamén a cambios climáticos<br />
abruptos, como o anteriorm<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>ciona<strong>do</strong> da interrupción da circulación<br />
termohalina oceánica. Isto fai que o estu<strong>do</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> non sexa tan simple<br />
como se pres<strong>en</strong>taba ao principio, can<strong>do</strong> soam<strong>en</strong>te se tivo <strong>en</strong> conta o efecto inverna<strong>do</strong>iro.<br />
2.2. Concepto de forzam<strong>en</strong>to radiante<br />
Na anterior sección explicouse brevem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que consiste o efecto inverna<strong>do</strong>iro,<br />
e viuse que o <strong>clima</strong> é un sistema complexo, non-linear e con múltiples<br />
mecanismos de retroalim<strong>en</strong>tación. Parece claro que o aum<strong>en</strong>to na conc<strong>en</strong>tración<br />
de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro ocasiona un aum<strong>en</strong>to da temperatura, pero<br />
que outros procesos contribú<strong>en</strong> tamén e <strong>en</strong> que medida ao cambio climático?<br />
Para int<strong>en</strong>tar responder a esta cuestión, será útil o concepto de forzam<strong>en</strong>to<br />
radiante.<br />
A Terra absorbe a radiación <strong>do</strong> Sol, principalm<strong>en</strong>te na súa superficie. Esta<br />
<strong>en</strong>erxía é redistribuída logo pola atmosfera e o océano e é irradiada novam<strong>en</strong>te<br />
ao espazo <strong>en</strong> lonxitudes de onda infravermella. Calquera factor que altere a<br />
radiación recibida <strong>do</strong> Sol ou a reemitida pola Terra pode afectarlle ao <strong>clima</strong> e,<br />
como exemplo, podemos citar unha vez máis o efecto inverna<strong>do</strong>iro, que neste<br />
contexto <strong>en</strong>t<strong>en</strong>deriamos como un proceso que interfire coa radiación reemitida<br />
pola Terra. Un cambio na <strong>en</strong>erxía neta dispoñible para o sistema mundial de<br />
terra-atmosfera d<strong>en</strong>ominarase forzam<strong>en</strong>to radiante. Os forzam<strong>en</strong>tos radiantes<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 191
positivos t<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a qu<strong>en</strong>tar a superficie da Terra e a atmosfera inferior, m<strong>en</strong>tres<br />
que os negativos t<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a arrefrialas.<br />
Na seguinte figura [figura 5.2] represéntase o forzam<strong>en</strong>to radiante que se<br />
calcula na actualidade para difer<strong>en</strong>tes procesos e especies químicas, t<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong><br />
conta os procesos de retroalim<strong>en</strong>tación. É importante destacar que no eixe horizontal<br />
se fai unha consideración <strong>do</strong> nivel de compresión ci<strong>en</strong>tífico, posto que<br />
algúns destes procesos aínda non son b<strong>en</strong> compr<strong>en</strong>di<strong>do</strong>s, o que dificulta o cálculo<br />
<strong>do</strong> forzam<strong>en</strong>to radiante total.<br />
Forzam<strong>en</strong>to radiante (Wm<br />
Arrefriam<strong>en</strong>to<br />
Quecem<strong>en</strong>to<br />
-2 )<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
Halocarbonos<br />
N O 2<br />
CH4 CO2 Ozono<br />
troposférico<br />
Aerosois<br />
Queima de<br />
combustibles<br />
de orixe fósil<br />
(hollín)<br />
Po<br />
mineral<br />
Produci<strong>do</strong> pola aviación<br />
Estelas de<br />
cond<strong>en</strong>sación<br />
Ozono<br />
Queima de<br />
estratosférico combustibles<br />
de Combustión<br />
Sulfato<br />
orixe de biomasa<br />
fósil<br />
(carbón<br />
orgánico)<br />
Efecto<br />
indirecto<br />
de aerosol<br />
troposférico<br />
(Primeiro tipo)<br />
Alto Medio Medio Baixo Moi<br />
baixo<br />
Moi<br />
baixo<br />
Moi<br />
baixo<br />
Grao de compr<strong>en</strong>sión ci<strong>en</strong>tífica<br />
Moi<br />
baixo<br />
Moi<br />
baixo<br />
Moi<br />
baixo<br />
Uso da<br />
terra<br />
(albe<strong>do</strong>)<br />
192 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO<br />
Cirros<br />
Moi<br />
baixo<br />
Solar<br />
Moi<br />
baixo<br />
Así, pódese ver como o efecto <strong>do</strong>s gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro (columna da<br />
esquerda) é relativam<strong>en</strong>te b<strong>en</strong> compr<strong>en</strong>di<strong>do</strong> e o seu efecto global é positivo, co<br />
que t<strong>en</strong>derá a facer aum<strong>en</strong>tar a temperatura. Porén, o efecto <strong>do</strong>utros forzam<strong>en</strong>tos,<br />
tales como o que ocasionan os aerosois, non é aínda tan claro e isto fai que<br />
o efecto global de to<strong>do</strong>s os forzam<strong>en</strong>tos non se poida calcular con precisión.<br />
[Figura 5.2]<br />
Forzam<strong>en</strong>to radiante<br />
para difer<strong>en</strong>tes procesos<br />
e especies químicas
[Figura 5.3]<br />
Temperatura media a<br />
nivel global, desde 1860<br />
(valores termométricos) e<br />
nos últimos mil anos<br />
(valores termométricos<br />
e paleo-proxy)<br />
2.3. Cambios climáticos observa<strong>do</strong>s durante o século XX<br />
D<strong>en</strong>tro deste aparta<strong>do</strong> explicaremos os cambios que se observaron a nivel<br />
global, toman<strong>do</strong> como refer<strong>en</strong>cia o terceiro informe <strong>do</strong> Grupo Intergobernam<strong>en</strong>tal<br />
de Expertos sobre o Cambio Climático, publica<strong>do</strong> no ano 2001, ao que<br />
<strong>en</strong> adiante nos referiremos como terceiro informe <strong>do</strong> IPCC, polas súa sigla<br />
inglesa (Intergovernm<strong>en</strong>tal Panel on Climate Change).<br />
Tal como se explicou anteriorm<strong>en</strong>te, para recoñecer un cambio climático,<br />
debemos comprobar que to<strong>do</strong>s, ou polo m<strong>en</strong>os algúns <strong>do</strong>s compoñ<strong>en</strong>tes que<br />
caracterizan o <strong>clima</strong> cambiaron, xa<br />
sexa no seu valor medio ou na súa<br />
<strong>variabilidade</strong>. A solución deste problema<br />
d<strong>en</strong>omínase normalm<strong>en</strong>te<br />
problema da detección, para separalo<br />
<strong>do</strong> problema da atribución,<br />
que sería a seguinte cuestión a responder.<br />
É dicir, se comprobamos<br />
que o <strong>clima</strong> efectivam<strong>en</strong>te está nun<br />
proceso de cambio, a que se debe<br />
atribuír este cambio? No próximo<br />
aparta<strong>do</strong> abordaremos este problema<br />
para c<strong>en</strong>trarnos agora no problema<br />
da detección.<br />
Durante os anteriores parágrafos<br />
m<strong>en</strong>cionouse <strong>en</strong> varias ocasións<br />
o IPCC como <strong>do</strong>cum<strong>en</strong>to base ao<br />
que referirse para temas de cambio<br />
climático, posto que neste panel<br />
se reún<strong>en</strong> ci<strong>en</strong>tíficos de varios países<br />
baixo os auspicios das Nacións<br />
Unidas e as súas conclusións pod<strong>en</strong><br />
ser consideradas como unha síntese<br />
<strong>do</strong> coñecem<strong>en</strong>to actual sobre<br />
o tema.<br />
Un <strong>do</strong>s cambios máis significativos<br />
detecta<strong>do</strong>s ata o mom<strong>en</strong>to é<br />
o asc<strong>en</strong>so das temperaturas medias<br />
a nivel de toda a Terra durante o<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 193
século XX. Este asc<strong>en</strong>so foi de 0,6 ± 0,2 ºC. Ademais, este asc<strong>en</strong>so non tivo lugar<br />
de forma homoxénea durante to<strong>do</strong> o século, s<strong>en</strong>ón que a maior parte del se produciu<br />
nos últimos vintecinco anos, s<strong>en</strong><strong>do</strong> a década <strong>do</strong>s nov<strong>en</strong>ta a máis cálida <strong>do</strong><br />
século, tal como se pode observar na figura 5.3. Tampouco se produciu dunha<br />
forma homoxénea <strong>en</strong> to<strong>do</strong> o globo, s<strong>en</strong>ón que o aum<strong>en</strong>to nas temperaturas foi<br />
máis int<strong>en</strong>so no hemisferio Norte. Ademais, con carácter xeral, é posible afirmar<br />
que este qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to se nota máis nas temperaturas mínimas que nas máximas.<br />
Se observamos na mesma figura as temperaturas medias durante os últimos<br />
mil anos, podemos ver como o qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to actual non t<strong>en</strong> preced<strong>en</strong>te durante<br />
este perío<strong>do</strong>.<br />
Tamén se detectaron cambios noutros aspectos importantes <strong>do</strong> sistema climático.<br />
Así, a maior parte <strong>do</strong>s glaciares de rexións non polares <strong>en</strong>cóntranse <strong>en</strong><br />
retroceso. Ademais, produciuse unha diminución <strong>do</strong> xeo ártico nas últimas<br />
décadas, m<strong>en</strong>tres que no Antártico non se observan cambios significativos. Isto<br />
<strong>en</strong> canto á criosfera. Toman<strong>do</strong> <strong>en</strong> conta a hidrosfera, o cambio máis importante<br />
que se produciu é a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia ao aum<strong>en</strong>to no nivel <strong>do</strong> mar <strong>en</strong>tre 0,1 e 0,2<br />
metros durante o século XX. En canto ás chuvias, obsérvase unha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a<br />
aum<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> latitudes altas e a diminuír <strong>en</strong> rexións tropicais e subtropicais. No<br />
<strong>en</strong>tanto, non se observou ningunha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia significativa durante o século XX<br />
<strong>en</strong> canto ás torm<strong>en</strong>tas tropicais, nin na súa frecu<strong>en</strong>cia nin na súa int<strong>en</strong>sidade.<br />
Tampouco se observaron cambios significativos noutros f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os como torna<strong>do</strong>s,<br />
torm<strong>en</strong>tas eléctricas ou sarabiadas.<br />
Como resulta<strong>do</strong> destes cambios que se detectan nos difer<strong>en</strong>tes subsistemas<br />
que compoñ<strong>en</strong> a atmosfera, a biosfera mostrou tamén certos cambios durante o<br />
século XX. Por exemplo, detectouse un adianto nos patróns de migración de aves<br />
e insectos, así como da floración de plantas e, <strong>en</strong> xeral, un desprazam<strong>en</strong>to de<br />
plantas, insectos, paxaros e peixes cara a latitudes máis altas. Outro cambio moi<br />
visible na biosfera consistiu na descoloración <strong>do</strong>s arrecifes de coral, o que podería<br />
implicar a súa perda.<br />
Deste xeito, podemos concluír que a nivel global se veñ<strong>en</strong> observan<strong>do</strong> cambios<br />
que lle afectan ao sistema climático desde un punto de vista global. Na<br />
segunda parte <strong>do</strong> capítulo veremos que tamén se observaron cambios nas últimas<br />
décadas a unha escala máis rexional, <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>.<br />
194 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
[Figura 5.4]<br />
Reconstrución da<br />
temperatura media da<br />
atmosfera nos últimos<br />
catroc<strong>en</strong>tos mil anos a<br />
partir <strong>do</strong>s datos obti<strong>do</strong>s<br />
de testemuños de xeo<br />
antárticos<br />
2.4. Formas de <strong>en</strong>frontar o problema <strong>do</strong> cambio climático<br />
Tal como se explicou no aparta<strong>do</strong> anterior, o problema <strong>do</strong> cambio climático<br />
t<strong>en</strong> dúas partes difer<strong>en</strong>ciadas. Por un la<strong>do</strong> temos o problema da detección,<br />
é dicir, asegurarnos de que o cambio está t<strong>en</strong><strong>do</strong> lugar. Nos parágrafos anteriores<br />
expuxéronse unha serie de medidas e indicios que indican que este cambio se<br />
está a producir. Desta forma, o seguinte punto que cómpre abordar é o da atribución,<br />
é dicir, tratar de saber que é o que está producin<strong>do</strong> este cambio no <strong>clima</strong>.<br />
Durante a historia xeolóxica a Terra pasou por varios cambios climáticos.<br />
Por referirnos soam<strong>en</strong>te aos máis rec<strong>en</strong>tes, podemos pór como exemplo que nos<br />
últimos catroc<strong>en</strong>tos mil anos pasamos por catro perío<strong>do</strong>s glaciares, separa<strong>do</strong>s<br />
polos seus correspond<strong>en</strong>tes interglaciares. De feito, na actualidade <strong>en</strong>contrámonos<br />
no último destes interglaciares, tal como mostra a figura 5.4.<br />
Temperatura (ºC)<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
-6<br />
-8<br />
0<br />
Glaciar Interglaciar<br />
1 5 7 9<br />
50.000 100.000 150.000 200.000 250.000 300.000 350.000 400.000<br />
Observan<strong>do</strong> esta figura, pód<strong>en</strong>se sacar dúas conclusións difer<strong>en</strong>tes. Por<br />
unha parte, vemos que o <strong>clima</strong> estivo someti<strong>do</strong> a cambios importantes durante<br />
a historia xeolóxica e, por outro la<strong>do</strong>, observamos na parte esquerda que durante<br />
os dez mil últimos anos tivemos unha estabilidade climática <strong>en</strong> canto a<br />
temperaturas medias bastante considerable. Outra conclusión que podemos<br />
obter é que o cambio observa<strong>do</strong> durante o século XX, e que com<strong>en</strong>tabamos <strong>en</strong><br />
parágrafos anteriores que é de 0,6 ± 0,2 ºC, pode considerarse aínda como un<br />
cambio pequ<strong>en</strong>o <strong>en</strong> comparación cos cambios naturais que se produciron con<br />
anterioridade, co que sería posible considerar que a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia actual de aum<strong>en</strong>to<br />
da temperatura media global é debida simplem<strong>en</strong>te a cambios naturais,<br />
tales como variacións na órbita da Terra, na actividade solar ou a cambios na<br />
actividade volcánica.<br />
Non obstante, como se explicou anteriorm<strong>en</strong>te, o aum<strong>en</strong>to continuo da conc<strong>en</strong>tración<br />
<strong>do</strong>s gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro na atmosfera fainos sospeitar que<br />
este cambio poida ser debi<strong>do</strong> ás actividades humanas. Esta sospeita convértese<br />
<strong>en</strong> realidade can<strong>do</strong> se estuda o comportam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> sistema climático durante o<br />
século XX con e s<strong>en</strong> o aum<strong>en</strong>to na conc<strong>en</strong>tración de gases de efecto inverna-<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 195
<strong>do</strong>iro. Chégase á conclusión clara de que os cambios naturais non chegan para<br />
explicar o aum<strong>en</strong>to sosti<strong>do</strong> da temperatura durante o século XX.<br />
Polo tanto, unha vez asumi<strong>do</strong> que un cambio climático está t<strong>en</strong><strong>do</strong> lugar e<br />
que, ademais, a causa deste cambio é humana, trataremos de resumir nos próximos<br />
parágrafos cales son os pasos que se deron ata o mom<strong>en</strong>to para <strong>en</strong>frontarse<br />
a este problema.<br />
A partir de finais <strong>do</strong>s anos ses<strong>en</strong>ta a Terra comezou por primeira vez a considerarse<br />
como un to<strong>do</strong> e creceu a preocupación internacional polo sostem<strong>en</strong>to<br />
<strong>do</strong> medio ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> xeral. D<strong>en</strong>tro <strong>do</strong>s problemas medioambi<strong>en</strong>tais, podemos<br />
citar a perda de biodiversidade, a crec<strong>en</strong>te desertificación, a escaseza de auga e<br />
tamén o cambio climático. Estes problemas pod<strong>en</strong> considerarse <strong>en</strong> certa forma<br />
transversais, posto que uns si inflú<strong>en</strong> nos outros. Así, o cambio climático vai ter<br />
consecu<strong>en</strong>cias moi directas no ciclo hidrolóxico e, polo tanto, na dispoñibilidade<br />
de auga, ademais de modificar a distribución <strong>do</strong>s ecosistemas.<br />
Para tratar dunha forma concreta o problema <strong>do</strong> cambio climático, organizouse<br />
unha primeira confer<strong>en</strong>cia xeral sobre o <strong>clima</strong> <strong>en</strong> 1979, que tivo lugar na<br />
cidade de X<strong>en</strong>ebra, e concluíu que as emisións de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro<br />
de orixe antropoxénica pod<strong>en</strong> ter un efecto a longo prazo sobre o <strong>clima</strong>. Ao ano<br />
seguinte estableceuse o Programa Mundial de Investigación <strong>do</strong> Clima, proporcionan<strong>do</strong><br />
o marco de refer<strong>en</strong>cia para a cooperación internacional <strong>en</strong> investigación<br />
e a plataforma para id<strong>en</strong>tificar as cuestións climáticas máis importantes<br />
<strong>do</strong>s oit<strong>en</strong>ta e os nov<strong>en</strong>ta. Ademais, <strong>en</strong> 1988 estableceuse o panel internacional<br />
para o estu<strong>do</strong> <strong>do</strong> cambio climático (IPCC), cuxo primeiro informe data de<br />
1990, e que advirte unha vez máis sobre a responsabilidade das actividades<br />
humanas no cambio climático. Durante 1990 tivo lugar a Segunda Confer<strong>en</strong>cia<br />
Internacional sobre o Clima, na que se estableceu a creación <strong>do</strong> sistema de<br />
vixilancia <strong>do</strong> <strong>clima</strong> a nivel mundial. Por último, <strong>en</strong> 1992 des<strong>en</strong>volveuse a Confer<strong>en</strong>cia<br />
sobre Ambi<strong>en</strong>te e Des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to das Nacións Unidas, realizada <strong>en</strong><br />
Río de Xaneiro, coñecida como Cumio de Río, e que <strong>en</strong>tre outros resulta<strong>do</strong>s,<br />
fixou a Conv<strong>en</strong>ción Marco sobre Cambio Climático. Foi asinada por 165 esta<strong>do</strong>s,<br />
e comprometía os seus asinantes á meta de «estabilizar a conc<strong>en</strong>tración de<br />
gases inverna<strong>do</strong>iro na atmosfera a niveis que evit<strong>en</strong> interfer<strong>en</strong>cias antrópicas co<br />
sistema climático». A conv<strong>en</strong>ción estableceu como meta provisional reducir as<br />
emisións de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro a niveis <strong>do</strong> ano 1990 para o ano 2000.<br />
No <strong>en</strong>tanto, este acor<strong>do</strong> non tivo <strong>en</strong> conta ningún mecanismo para asegurar o<br />
seu cumprim<strong>en</strong>to, polo que a media<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s nov<strong>en</strong>ta se p<strong>en</strong>sou <strong>en</strong> establecer<br />
outro protocolo que considerase dalgún xeito a obrigatoriedade <strong>do</strong> seu cumprim<strong>en</strong>to<br />
por parte <strong>do</strong>s difer<strong>en</strong>tes países asinantes. Este protocolo que<strong>do</strong>u final-<br />
196 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
m<strong>en</strong>te estableci<strong>do</strong> na cidade xaponesa de Kyoto <strong>en</strong> decembro de 1997, na<br />
sétima confer<strong>en</strong>cia das partes asinantes da conv<strong>en</strong>ción, e por iso se coñece<br />
como Protocolo de Kyoto. O protocolo fixa unha lixeira redución das emisións<br />
globais de CO 2 para o perío<strong>do</strong> 2008-2012, toman<strong>do</strong> como base as emisións de<br />
1990 e soam<strong>en</strong>te para os países industrializa<strong>do</strong>s. Para <strong>en</strong>trar <strong>en</strong> vigor necesitaba<br />
ser asina<strong>do</strong> polo 55% <strong>do</strong>s países que repres<strong>en</strong>tas<strong>en</strong> o 55% das emisións totais. A<br />
primeira destas circunstancias cubriuse de forma rápida e pouco problemática<br />
debi<strong>do</strong> principalm<strong>en</strong>te ao labor de lidera<strong>do</strong> exerci<strong>do</strong> pola Unión Europea,<br />
pero o feito de que os Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s non ratificas<strong>en</strong> o protocolo e as dúbidas<br />
iniciais <strong>do</strong>utros países puxeron <strong>en</strong> perigo a súa <strong>en</strong>trada <strong>en</strong> vigor. Porén, coa ratificación<br />
de Rusia, a finais <strong>do</strong> ano 2004, conseguiuse superar tamén o límite <strong>do</strong><br />
55% das emisións, polo que o protocolo se considera <strong>en</strong> vigor desde os primeiros<br />
meses de 2005.<br />
A gran cuestión p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te nos estu<strong>do</strong>s de cambio climático, tanto desde un<br />
punto de vista ci<strong>en</strong>tífico como político, é a de cuantificar as incertezas ci<strong>en</strong>tíficas,<br />
posto que algúns procesos relevantes nestes estu<strong>do</strong>s aínda non son b<strong>en</strong><br />
coñeci<strong>do</strong>s, tal como se puxo de manifesto na figura 5.2. Como se explicou anteriorm<strong>en</strong>te,<br />
desde o seu primeiro informe de 1990 o IPCC veu sinalan<strong>do</strong> a<br />
influ<strong>en</strong>cia humana nos cambios climáticos rexistra<strong>do</strong>s durante o século XX. Chegouse<br />
a esta conclusión es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te utilizan<strong>do</strong> o resulta<strong>do</strong> de difer<strong>en</strong>tes<br />
modelos <strong>do</strong> <strong>clima</strong>, tales como os explica<strong>do</strong>s no capítulo anterior. A capacidade<br />
<strong>do</strong> modelo para simular as respostas <strong>do</strong> sistema climático dep<strong>en</strong>de <strong>en</strong> gran<br />
medida <strong>do</strong> grao de compr<strong>en</strong>sión <strong>do</strong>s procesos físicos, xeofísicos, químicos e biolóxicos<br />
que rex<strong>en</strong> o sistema climático. Os principais compoñ<strong>en</strong>tes deste sistema<br />
deb<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tarse <strong>en</strong> submodelos (a atmosfera, os océanos, a superficie terrestre,<br />
a criosfera e a biosfera), xunto aos procesos que ocorr<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre eles e d<strong>en</strong>tro<br />
de cada un deles. Estes modelos executáronse t<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong> conta factores antropoxénicos<br />
e naturais conxuntam<strong>en</strong>te ou t<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong> conta só factores naturais.<br />
O resulta<strong>do</strong> destes modelos represéntase na figura 5.5, onde se pode ver<br />
como as observacións coincid<strong>en</strong> co resulta<strong>do</strong> <strong>do</strong>s modelos soam<strong>en</strong>te se se teñ<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> conta os factores naturais e antropoxénicos. De feito, t<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong> conta soam<strong>en</strong>te<br />
factores naturais (es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te a actividade volcánica e a actividade<br />
solar), a temperatura media manteríase nun valor aproximadam<strong>en</strong>te constante.<br />
De aquí pódese extraer a conclusión de que a actividade humana foi responsable<br />
dunha parte importante <strong>do</strong>s cambios climáticos rexistra<strong>do</strong>s no último século,<br />
eliminan<strong>do</strong> <strong>en</strong> parte unha das incertezas.<br />
Á vista destes resulta<strong>do</strong>s, queda pat<strong>en</strong>te que os modelos climáticos chegaron<br />
a un nivel aceptable de acerto ao reproducir<strong>en</strong> a situación <strong>do</strong> século XX, polo<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 197
que poderiamos p<strong>en</strong>sar que os resulta<strong>do</strong>s que nos ofrezan para o século XXI deberían<br />
ser toma<strong>do</strong>s como moi probables.<br />
Non obstante, esta conclusión pres<strong>en</strong>ta <strong>do</strong>us problemas difer<strong>en</strong>tes. O primeiro<br />
xa o tocamos ao falar da non linearidade <strong>do</strong> sistema climático. Así, un sistema<br />
desta clase non t<strong>en</strong> por que responder dunha maneira necesariam<strong>en</strong>te<br />
linear ás perturbacións. Pode suceder que nos esteamos achegan<strong>do</strong> a algún<br />
limiar que faga que o sistema cambie o seu mo<strong>do</strong> de operación bruscam<strong>en</strong>te.<br />
Cerca destes limiares é coñeci<strong>do</strong> que a preditabilidade <strong>do</strong>s modelos diminúe,<br />
polo que os seus resulta<strong>do</strong>s teñ<strong>en</strong> unha validez escasa. A cuestión é que no<br />
mom<strong>en</strong>to actual non sabemos b<strong>en</strong> onde se <strong>en</strong>contran estes limiares e, polo<br />
tanto, non saberemos se o crecem<strong>en</strong>to monótono que nos indican os modelos<br />
para a temperatura media <strong>do</strong> planeta no próximo século se verá nalgún mom<strong>en</strong>to<br />
trunca<strong>do</strong> abruptam<strong>en</strong>te. De calquera forma, os indicios ci<strong>en</strong>tíficos non<br />
indican que neste principio <strong>do</strong> século XXI esteamos cerca dalgún destes limiares,<br />
polo que a día de hoxe esta posible dificultade non se considera moi urx<strong>en</strong>te.<br />
O segun<strong>do</strong> problema é int<strong>en</strong>tar predicir as emisións de gases de efecto inverna-<br />
<strong>do</strong>iro durante o próximo século. Vimos na anterior figura como os modelos climáticos<br />
para o século XX funcionaron de forma correcta, pero neste caso disponse<br />
<strong>do</strong> rexistro destas emisións e non hai máis que introducilo nos modelos.<br />
Para o século XXI isto evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te non é así, polo que o primeiro problema<br />
ao que os <strong>clima</strong>tólogos se v<strong>en</strong> aboca<strong>do</strong>s é o de int<strong>en</strong>tar prever estas emisións.<br />
Este é un problema particularm<strong>en</strong>te complexo, posto que van dep<strong>en</strong>der fortem<strong>en</strong>te<br />
de variables tales como o aum<strong>en</strong>to da poboación, o crecem<strong>en</strong>to económico<br />
ou a efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>erxética, factores to<strong>do</strong>s eles de moi difícil prognóstico.<br />
Para int<strong>en</strong>tar sistematizar os prognósticos realiza<strong>do</strong>s con modelos numéricos, o<br />
[Figura 5.5]<br />
Resulta<strong>do</strong> <strong>do</strong>s modelos<br />
executa<strong>do</strong>s con e s<strong>en</strong> os<br />
forzam<strong>en</strong>tos antropoxénicos<br />
198 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
IPCC elaborou os posibles esc<strong>en</strong>arios para o século XXI. Estes esc<strong>en</strong>arios son os<br />
seguintes:<br />
A1: Rápi<strong>do</strong> crecem<strong>en</strong>to económico, con uso int<strong>en</strong>sivo de <strong>en</strong>erxías de orixe<br />
fósil (A1F1), de orixe non fósil (A1T), ou cun equilibrio <strong>en</strong>tre todas as fontes<br />
(A1B).<br />
A2: Crecem<strong>en</strong>to sosti<strong>do</strong> da poboación e l<strong>en</strong>to crecem<strong>en</strong>to económico.<br />
B1: Poboación que diminúe a partir de media<strong>do</strong>s de século e m<strong>en</strong>or utilización<br />
de <strong>en</strong>erxía debi<strong>do</strong> a cambios rápi<strong>do</strong>s nas estruturas económicas que<br />
levarían cara a unha economía da información e os servizos.<br />
B2: O esc<strong>en</strong>ario B2 pres<strong>en</strong>ta un mun<strong>do</strong> cuxa poboación crece continuam<strong>en</strong>te,<br />
pero dunha forma l<strong>en</strong>ta, e o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to económico é tamén<br />
máis l<strong>en</strong>to.<br />
Na figura 5.6 amósanse na parte superior as emisións de CO2, principal gas<br />
de efecto inverna<strong>do</strong>iro, previstas para o século XXI, así como o aum<strong>en</strong>to nas conc<strong>en</strong>tracións<br />
dese gas e as emisións de SO2. Quizais o máis importante a destacar<br />
nestes gráficos sexa o feito de que <strong>en</strong> calquera <strong>do</strong>s catro esc<strong>en</strong>arios com<strong>en</strong>ta<strong>do</strong>s,<br />
tanto a temperatura media <strong>do</strong> planeta como o nivel <strong>do</strong> mar, t<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a asc<strong>en</strong>der.<br />
Iso si, os valores difer<strong>en</strong>ciaranse bastante, e <strong>en</strong> función <strong>do</strong> esc<strong>en</strong>ario que se siga<br />
durante o próximo século, a temperatura aum<strong>en</strong>tará <strong>en</strong>tre 1,5 ºC e 5,5 ºC e o<br />
nivel <strong>do</strong> mar <strong>en</strong>tre 10 e 90 cm, o cal faría que as consecu<strong>en</strong>cias e os custos de<br />
adaptación e mitigación fos<strong>en</strong> tamén moi difer<strong>en</strong>tes.<br />
Nun estu<strong>do</strong> posterior ao realiza<strong>do</strong> durante o ano 2001 polo IPCC sobre as<br />
consecu<strong>en</strong>cias <strong>do</strong> cambio climático <strong>en</strong> Europa, leva<strong>do</strong> a cabo pola Ax<strong>en</strong>cia<br />
Europea de Medio Ambi<strong>en</strong>te, indicábanse varios puntos importantes que cumpriría<br />
ter <strong>en</strong> conta. O primeiro deles sinalaba que, se b<strong>en</strong> o aum<strong>en</strong>to da temperatura<br />
media global foi de 0,6 ºC durante o século XX, <strong>en</strong> Europa o increm<strong>en</strong>to<br />
foi superior e chegou ata 0,95 ºC, co que o qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to foi de maior magnitude.<br />
Isto está <strong>en</strong> liña co que se com<strong>en</strong>tou anteriorm<strong>en</strong>te no s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> de que o<br />
qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to non foi uniforme, s<strong>en</strong>ón que se produciu con maior int<strong>en</strong>sidade<br />
no hemisferio Norte. Ademais, a proxección para o século XXI tamén é algo máis<br />
elevada. Así, a temperatura aum<strong>en</strong>tará <strong>en</strong>tre 2,0 e 6,3 ºC <strong>en</strong> función <strong>do</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
esc<strong>en</strong>arios. As proxeccións para Europa <strong>en</strong> canto a precipitacións mostran<br />
unha continuidade co comportam<strong>en</strong>to durante o século XX, é dicir, un<br />
aum<strong>en</strong>to sosti<strong>do</strong> de 1-2% por década nas áreas máis ao norte e unha diminución<br />
<strong>do</strong> 1% por década na Europa <strong>do</strong> sur. Unha das consecu<strong>en</strong>cias que se despr<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
destes cambios é que as ondas de calor serán cada vez máis frecu<strong>en</strong>tes e int<strong>en</strong>sas,<br />
os glaciares continuarán desaparec<strong>en</strong><strong>do</strong> e tanto os episodios de chuvias<br />
int<strong>en</strong>sas como de seca t<strong>en</strong>derán a aum<strong>en</strong>tar.<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 199
Emisións de CO 2 (Gt C/ano)<br />
Cambio da temperatura ( 0 C)<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
5<br />
a) Emisións de CO 2<br />
2000 2020 2040 2060 2080 2100<br />
Ano<br />
d) Cambio da temperatura<br />
Conc<strong>en</strong>tración de CO 2 (ppm)<br />
Envolv<strong>en</strong>te de varios modelos<br />
para to<strong>do</strong>s os esc<strong>en</strong>arios <strong>do</strong> IE-EE<br />
Envolv<strong>en</strong>te <strong>do</strong> conxunto<br />
de saídas dun modelo<br />
para to<strong>do</strong>s os<br />
esc<strong>en</strong>arios <strong>do</strong> IE-EE<br />
2000 2020 2040<br />
Ano<br />
2060 2080 2100<br />
Esc<strong>en</strong>arios A1B<br />
*IS92a Méto<strong>do</strong> TIE<br />
A1T<br />
b) Conc<strong>en</strong>tracións de CO2 1300<br />
1200<br />
1100<br />
1000<br />
900<br />
800<br />
700<br />
600<br />
500<br />
400<br />
300<br />
2000 2020 2040 2060 2080 2100<br />
Ano<br />
A1FI<br />
A2<br />
Toman<strong>do</strong> un esc<strong>en</strong>ario intermedio de emisións proposto para o século XXI,<br />
realiza<strong>do</strong> a través dun proxecto europeo d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong> ACACIA, pódese ver o<br />
aum<strong>en</strong>to de temperatura para difer<strong>en</strong>tes áreas xeográficas de Europa no 2080<br />
con respecto á temperatura media no perío<strong>do</strong> 1961-1990. Na área de <strong>Galicia</strong><br />
este aum<strong>en</strong>to de temperatura sería de 3,6 ºC. Este valor é bastante eleva<strong>do</strong>, posto<br />
que é aproximadam<strong>en</strong>te catro veces maior que o rexistra<strong>do</strong> de media <strong>en</strong> Europa<br />
durante o século anterior e, polo tanto, os efectos deste cambio tamén se poderían<br />
multiplicar.<br />
Ademais, utilizan<strong>do</strong> o mesmo esc<strong>en</strong>ario, é posible ver como a chuvia<br />
durante o verán cara a final de século se reduciría un 29% [figura 5.7]. Estes<br />
B1<br />
B2<br />
To<strong>do</strong>s os IS92<br />
c) Emisións de SO 2<br />
200 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO<br />
Aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar (metros)<br />
IS92a<br />
1.0<br />
0.8<br />
0.6<br />
0.4<br />
0.2<br />
0.0<br />
Emisións de SO (millóns de<br />
2<br />
toneladas anuais de xofre)<br />
150<br />
100<br />
50<br />
e) Aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong> nivel <strong>do</strong> mar<br />
2000 2020 2040 2060 2080 2100<br />
Ano<br />
Curva <strong>en</strong>volv<strong>en</strong>te de to<strong>do</strong>s os<br />
esc<strong>en</strong>arios <strong>do</strong> IE-EE incluín<strong>do</strong><br />
a incerteza <strong>do</strong> xeo terrestre<br />
Envolv<strong>en</strong>te de varios modelos<br />
para to<strong>do</strong>s os esc<strong>en</strong>arios <strong>do</strong> IE-EE<br />
Envolv<strong>en</strong>te promedio<br />
para o conxunto de<br />
esc<strong>en</strong>arios <strong>do</strong> IE-EE<br />
2000 2020 2040 2060<br />
Ano<br />
2080 2100<br />
As barras amosan o rango<br />
de proxeccións para 2100<br />
produci<strong>do</strong> por varios modelos<br />
[Figura 5.6]<br />
To<strong>do</strong>s os IS92<br />
Resulta<strong>do</strong> <strong>do</strong>s modelos<br />
executa<strong>do</strong>s cos<br />
difer<strong>en</strong>tes esc<strong>en</strong>arios<br />
propostos polo IPCC<br />
(http://www.ipcc.ch)
[Figura 5.7]<br />
Aum<strong>en</strong>to de<br />
temperatura media<br />
anual e variación da<br />
precipitación no<br />
inverno <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />
lugares de Europa,<br />
segun<strong>do</strong> o esc<strong>en</strong>ario<br />
intermedio <strong>do</strong> modelo<br />
ACACIA<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 201
<strong>do</strong>us prognósticos preséntannos un futuro climático para <strong>Galicia</strong> con temperaturas<br />
moito máis altas que as actuais e chuvias moi escasas durante o verán. É<br />
dicir, a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia actual <strong>do</strong> <strong>clima</strong> <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> sería a cambiar cara a un <strong>clima</strong><br />
máis ári<strong>do</strong>.<br />
2.5. Pot<strong>en</strong>cial de cambio climático<br />
No explica<strong>do</strong> ata agora vimos como practicam<strong>en</strong>te to<strong>do</strong> o peso da lexislación<br />
medioambi<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> materia de cambio climático recae sobre o CO 2. Isto<br />
é así xa que, tal como se mostra na figura 5.2, o forzam<strong>en</strong>to radiante deste composto<br />
foi o máis importante de to<strong>do</strong>s os gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro desde o principio<br />
da era industrial. No <strong>en</strong>tanto, é moi previsible que no futuro o peso relativo<br />
<strong>do</strong>utros compostos aum<strong>en</strong>te. Para explicar isto, cómpre introducir o concepto<br />
de pot<strong>en</strong>cial de cambio climático, que se referiría ao qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global que<br />
ocasionaría unha unidade dun determina<strong>do</strong> composto con respecto a unha unidade<br />
de CO 2.<br />
Tal como se pode ver na táboa 5.I, o pot<strong>en</strong>cial de cambio climático a c<strong>en</strong><br />
anos vista de compostos como o metano ou o N 2 O é moi superior ao CO 2. Así,<br />
por exemplo, no caso de N 2 O, o pot<strong>en</strong>cial de cambio climático é 300 veces superior,<br />
co cal pequ<strong>en</strong>os aum<strong>en</strong>tos na conc<strong>en</strong>tración<br />
atmosférica deste gas poderían dar lugar a un<br />
aum<strong>en</strong>to forte no efecto inverna<strong>do</strong>iro. Polo tanto,<br />
esta táboa chamaría a nosa at<strong>en</strong>ción sobre a necesidade<br />
de non c<strong>en</strong>trar os esforzos única e exclusivam<strong>en</strong>te<br />
na redución das emisións de CO 2, s<strong>en</strong>ón<br />
que tamén sería necesario tomar <strong>en</strong> conta os custos<br />
e b<strong>en</strong>eficios das reducións noutros gases.<br />
2.6. Podería Europa <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> medio dunha nova época glacial<br />
no actual contexto de qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global?<br />
Táboa 5.I. Pot<strong>en</strong>cial de cambio climático para difer<strong>en</strong>tes<br />
gases e difer<strong>en</strong>tes horizontes temporais<br />
Gas 1 ano 100 anos 500 anos<br />
Dióxi<strong>do</strong> de carbono CO2 1 1 1<br />
Metano CH4 62 23 7<br />
Óxi<strong>do</strong> nitroso N2O 275 296 156<br />
Ata agora viuse como as actividades humanas están producin<strong>do</strong> un cambio<br />
climático a nivel global que se está traducin<strong>do</strong>, <strong>en</strong>tre outros efectos, nun<br />
aum<strong>en</strong>to das temperaturas medias globais. Porén, tamén explicamos que o <strong>clima</strong><br />
é produci<strong>do</strong> pola interacción de difer<strong>en</strong>tes sistemas e que esas interaccións non<br />
sempre son lineares nin sinxelas. Así, explicamos que un tipo de interacción son<br />
as d<strong>en</strong>ominadas retroalim<strong>en</strong>tacións, nas que un sistema incide sobre outro e á<br />
202 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
[Figura 5.8]<br />
Int<strong>en</strong>sidade da corr<strong>en</strong>te<br />
<strong>do</strong> Golfo ata o ano<br />
2000 e resulta<strong>do</strong> de<br />
difer<strong>en</strong>tes modelos para o<br />
próximo século<br />
(http://www.ipcc.ch)<br />
súa vez o segun<strong>do</strong> actúa sobre o primeiro. Pode actuar fac<strong>en</strong><strong>do</strong> que a perturbación<br />
inicial diminúa ou aum<strong>en</strong>te.<br />
Este esquema fai que a previsión climática a longo prazo sempre teña a incerteza<br />
da posibilidade dun cambio climático abrupto. Un destes posibles cambios<br />
derívase <strong>do</strong> debilitam<strong>en</strong>to da corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo. Esta corr<strong>en</strong>te fai que o <strong>clima</strong><br />
<strong>en</strong> Europa occid<strong>en</strong>tal sexa moito máis b<strong>en</strong>igno que o da costa leste de América<br />
<strong>do</strong> Norte, debi<strong>do</strong> a que é unha corr<strong>en</strong>te que flúe de sur a norte e no seu percorri<strong>do</strong><br />
vai deixan<strong>do</strong> calor. Por outra parte, esta corr<strong>en</strong>te é parte dun sistema<br />
que abarca a totalidade <strong>do</strong>s océanos que se d<strong>en</strong>omina circulación termohalina<br />
e que se move por to<strong>do</strong> o planeta debi<strong>do</strong> ás difer<strong>en</strong>zas de d<strong>en</strong>sidade <strong>do</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />
puntos <strong>do</strong> océano. Así, o Atlántico norte alcanza unha d<strong>en</strong>sidade elevada debi<strong>do</strong><br />
ás baixas temperaturas da auga, xa que a súa salinidade segue s<strong>en</strong><strong>do</strong> relativam<strong>en</strong>te<br />
elevada. O que pode ocorrer é que o qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global ocasione o<br />
derretem<strong>en</strong>to das masas polares. Isto faría<br />
baixar bruscam<strong>en</strong>te a salinidade <strong>do</strong> Atlántico<br />
norte, debilitan<strong>do</strong> ou mesmo det<strong>en</strong><strong>do</strong><br />
a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo, privan<strong>do</strong> a Europa<br />
occid<strong>en</strong>tal dunha fonte de calor e ocasionan<strong>do</strong>,<br />
xa que logo, un desc<strong>en</strong>so na temperatura<br />
media que os modelos climáticos<br />
chegaron a cifrar ata <strong>en</strong> 6 ºC.<br />
Polo tanto, a resposta é que, <strong>en</strong> efecto,<br />
o cambio climático no que nos vemos<br />
inmersos na actualidade pode depararnos<br />
sorpresas tales como o brusco desc<strong>en</strong>so<br />
na temperatura dalgunhas áreas <strong>do</strong><br />
planeta. As últimas investigacións sobre<br />
a int<strong>en</strong>sidade da corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo mostran efectivam<strong>en</strong>te este debilitam<strong>en</strong>to<br />
[figura 5.8], aínda que a comunidade ci<strong>en</strong>tífica considera improbable que esta<br />
corr<strong>en</strong>te chegue a desaparecer durante os próximos c<strong>en</strong> anos.<br />
2.7. Resumo: ideas e feitos importantes que cómpre considerar<br />
no problema <strong>do</strong> cambio climático<br />
1. O <strong>clima</strong> repres<strong>en</strong>ta o media das variables meteorolóxicas (temperatura,<br />
chuvia, etc.) durante un perío<strong>do</strong> sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te longo de tempo (polo m<strong>en</strong>os<br />
trinta anos).<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 203
2. Estes valores media teñ<strong>en</strong> unha <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong> debi<strong>do</strong> a lixeiros<br />
cambios na órbita terrestre, ás difer<strong>en</strong>zas na actividade solar ou á introdución de<br />
aerosois pola actividade volcánica.<br />
3. A esta <strong>variabilidade</strong> <strong>natural</strong> súmaselle na actualidade a <strong>variabilidade</strong> de<br />
orixe humana ocasionada, <strong>en</strong>tre outros factores, polo aum<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s gases de efecto<br />
inverna<strong>do</strong>iro (tamén teñ<strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia factores como o cambio no uso de solos,<br />
a deforestación, etc.).<br />
4. Un <strong>do</strong>s principais gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro é o CO 2, que aum<strong>en</strong>tou<br />
un 30% a súa conc<strong>en</strong>tración desde o perío<strong>do</strong> preindustrial (de 280 a 370 ppm).<br />
5. O resto de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro que tamén aum<strong>en</strong>taron son o metano<br />
(CH 4), que pasa de 700 a 1700 ppb, o NO 2 ou os CFC.<br />
6. O efecto espera<strong>do</strong> deste aum<strong>en</strong>to na conc<strong>en</strong>tración de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro<br />
é o aum<strong>en</strong>to da temperatura global, así como un increm<strong>en</strong>to nos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
meteorolóxicos extremos.<br />
7. Estu<strong>do</strong>s rec<strong>en</strong>tes mostran un aum<strong>en</strong>to na temperatura global durante o<br />
século XX de 0,6 ± 0,2 ºC. Obsérvase tamén unha diminución da capa de xeo<br />
<strong>do</strong> Ártico, un retroceso x<strong>en</strong>eraliza<strong>do</strong> <strong>do</strong>s glaciares, m<strong>en</strong>or duración das capas de<br />
xeo sobre ríos e lagos, adiantos na floración de especies, chegada cada vez máis<br />
temperá de aves migratorias, desprazam<strong>en</strong>to dalgunhas especies cara a latitudes<br />
máis altas e outros cambios.<br />
8. Considérase moi probable que estes cambios se deban a accións de orixe<br />
humana. Esta influ<strong>en</strong>cia tamén é moi probable que aum<strong>en</strong>te no futuro, ata o<br />
punto de que poderían chegar a producirse cambios climáticos abruptos, tales<br />
como cambios nas corr<strong>en</strong>tes marítimas. Un destes posibles cambios é o cesam<strong>en</strong>to<br />
da circulación termohalina, da que forma parte a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo, e<br />
que podería ocasionar desc<strong>en</strong>sos nas temperaturas de Europa occid<strong>en</strong>tal de <strong>en</strong>tre<br />
5 e 7 ºC de media.<br />
9. Estes cambios abruptos considéranse a día de hoxe pouco probables. De<br />
calquera forma, sacan á luz a complicada natureza <strong>do</strong> <strong>clima</strong>, que constitúe un<br />
sistema moi complexo e non linear. Estes sistemas non reaccionan de forma proporcional<br />
aos estímulos e un pequ<strong>en</strong>o estímulo pode dar lugar a un gran cambio,<br />
polo que as predicións terán que referirse sempre <strong>en</strong> termos de probabilidade e<br />
non de certeza.<br />
10. Os cambios que se consideran máis probables son aum<strong>en</strong>tos de temperatura<br />
global de <strong>en</strong>tre 1,4 e 5,8 ºC, e aum<strong>en</strong>to no nivel <strong>do</strong> mar <strong>en</strong>tre 9 e 88 cm<br />
(IPCC, 2001).<br />
11. Por último, débese recordar que non t<strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> falar de <strong>clima</strong> can<strong>do</strong><br />
nos referimos ao curto prazo, é dicir, can<strong>do</strong> <strong>en</strong>tramos no terreo da meteoroloxía.<br />
204 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
3. Cambio climático <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
Na segunda parte deste capítulo analizaranse os cambios que se observaron<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> durante os últimos trinta anos <strong>en</strong> canto a valores termométricos e pluviométricos<br />
se refire.<br />
Os traballos exhaustivos sobre medidas observacionais que teñ<strong>en</strong> como<br />
obxectivo int<strong>en</strong>tar comprobar a exist<strong>en</strong>cia dun posible cambio climático realizáronse<br />
a nivel europeo, así como para outras rexións de España como, por<br />
exemplo, o litoral mediterráneo (Romero et al., 1999). Precisam<strong>en</strong>te, a idea deste<br />
capítulo é poñer un graíño de area nas análises <strong>do</strong> comportam<strong>en</strong>to climático <strong>en</strong><br />
<strong>Galicia</strong> nos últimos anos. Os resulta<strong>do</strong>s que aquí se mostrarán terán <strong>en</strong> conta<br />
distintas escalas temporais, int<strong>en</strong>tan<strong>do</strong> sempre des<strong>en</strong>mascarar efectos que poderían<br />
quedar ocultos con escalas amplas de traballo, como poderían ser as anuais.<br />
Para comezar, convén recordar que <strong>Galicia</strong> se <strong>en</strong>contra situada no contexto<br />
das latitudes medias. Esta situación xeográfica da nosa rexión <strong>en</strong>márcaa<br />
na zona de circulación prevalec<strong>en</strong>te <strong>do</strong>s oestes. Non obstante, a comunidade<br />
galega recibe influ<strong>en</strong>cia de distintas masas de aire de características termodinámicas<br />
moi dispares. É así como chegan a <strong>Galicia</strong> masas de aire cálidas e húmidas,<br />
como as tropicais marítimas. Polo contrario, tamén se achegan masas de<br />
aire, que por vir<strong>en</strong> de latitudes superiores, teñ<strong>en</strong> <strong>en</strong> común o feito de ser frías,<br />
aínda que con distinto conti<strong>do</strong> de humidade. En-<br />
Táboa 5.II. Estacións meteorolóxicas de traballo,<br />
sinalan<strong>do</strong> o seu ano de inicio<br />
Nome da estación Ano inicio da serie<br />
temperatura precipitación<br />
A Coruña (Alvedro) 1971 1971<br />
Santiago (Lavacolla) 1961 1943<br />
Pontevedra (Lourizán) 1958 1958<br />
Vigo (Peina<strong>do</strong>r) 1957 1957<br />
Lugo (Colexio Fingoi) 1966 1966<br />
Our<strong>en</strong>se (Granxa Deputación) 1972 1972<br />
tre elas é importante destacar as masas de aire<br />
ártico marítimo, ártico contin<strong>en</strong>tal e polar contin<strong>en</strong>tal.<br />
Localizada así <strong>Galicia</strong> nunha zona de<br />
transición de distintos tipos de masas de aire, dedúcese,<br />
como consecu<strong>en</strong>cia, que os estu<strong>do</strong>s que<br />
conclúan que exist<strong>en</strong> cambios climáticos, nunha<br />
determinada dirección, tanto para o norte de Europa<br />
como, por exemplo, para o Mediterráneo<br />
non son directam<strong>en</strong>te extrapolables para a comunidade<br />
galega, s<strong>en</strong>ón que cómpre un estu<strong>do</strong> individualiza<strong>do</strong><br />
para esta rexión.<br />
O primeiro problema que atopamos ao levar a cabo unha análise <strong>do</strong>s posi-<br />
bles cambios que se puides<strong>en</strong> producir nas series meteorolóxicas <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
durante o século XX é, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te, a reducida e descontinua ext<strong>en</strong>sión<br />
espacial e temporal das series.<br />
Na elección das series de traballo, tivéronse <strong>en</strong> conta os seguintes criterios:<br />
lonxitude das series, que correspondan a unha área o sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te poboada<br />
e que estean dispersas espacialm<strong>en</strong>te, de mo<strong>do</strong> que sexan repres<strong>en</strong>tativas, no po-<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 205
sible, de toda a rexión galega. Seguin<strong>do</strong> estas pautas, elixíronse as series termopluviométricas<br />
que aparec<strong>en</strong> na táboa 5.II, na cal aparece sinala<strong>do</strong> o ano de comezo<br />
de cada unha. Todas elas chegan ata a actualidade e de todas se pode dicir<br />
que son longas e tamén de calidade.<br />
O perío<strong>do</strong> estuda<strong>do</strong> foi concretam<strong>en</strong>te 1973-2004, por ser o que pres<strong>en</strong>taba<br />
datos de anos completos para todas estas estacións e para as dúas variables estudadas:<br />
temperatura e precipitación.<br />
Como se pode observar, preferiuse facer uso das series correspond<strong>en</strong>tes aos<br />
aeroportos e non ás propias cidades. Seguin<strong>do</strong> este criterio, evitouse, por exemplo,<br />
o uso da estación da Coruña-cidade, a pesar da súa maior lonxitude, para<br />
paliar o efecto que pui<strong>do</strong> ter o crecem<strong>en</strong>to da cidade no cambio de temperatura.<br />
Todas as análises pres<strong>en</strong>tadas se realizaron <strong>en</strong> cada unha das series consideradas<br />
por separa<strong>do</strong> e conxuntam<strong>en</strong>te, t<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong> conta a media das seis series<br />
como repres<strong>en</strong>tativa de <strong>Galicia</strong>.<br />
3.1. Análise de temperatura<br />
O estu<strong>do</strong> das variacións de temperatura <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong> ao longo <strong>do</strong>s últimos anos<br />
vaise <strong>en</strong>focar analizan<strong>do</strong> primeiram<strong>en</strong>te a temperatura no seu valor medio e,<br />
posteriorm<strong>en</strong>te, distinguin<strong>do</strong> os posibles efectos observa<strong>do</strong>s nas temperaturas<br />
máximas e mínimas diarias.<br />
Análise de temperatura media<br />
En primeiro lugar, vaise pres<strong>en</strong>tar o estu<strong>do</strong> <strong>do</strong>s cambios observa<strong>do</strong>s na temperatura<br />
media a nivel anual, para ir a continuación desc<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> a outras escalas<br />
máis finas.<br />
a) Temperatura media anual<br />
A figura 5.9 mostra a variación <strong>en</strong> temperatura media anual de <strong>Galicia</strong><br />
(perío<strong>do</strong> 1973-2004), desviada respecto ao valor medio, é dicir, expresada como<br />
anomalía. O valor medio considera<strong>do</strong> é o <strong>do</strong> conxunto de anos analiza<strong>do</strong>s<br />
(13,63 ºC), non o <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> 1960-1990 usa<strong>do</strong> noutros estu<strong>do</strong>s, como o informe<br />
<strong>do</strong> International Panel for Climate Change [véxase a figura 5.3 ao comezo <strong>do</strong><br />
capítulo], por falta de datos antes de 1973 para algunhas das series analizadas.<br />
A escala mundial a temperatura media anual aum<strong>en</strong>tou nos últimos c<strong>en</strong><br />
anos (0,6 ± 0,2 ºC), s<strong>en</strong><strong>do</strong> a década máis cálida a <strong>do</strong>s anos nov<strong>en</strong>ta (IPCC, 2001).<br />
Pola súa parte, Europa sufriu desde 1900 un qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to maior que o global<br />
(0,95 ºC) [European Environm<strong>en</strong>t Ag<strong>en</strong>cy (EEA) 2004] e este qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to foi<br />
206 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
[Figura 5.9]<br />
Anomalías de<br />
temperatura media<br />
anual consideran<strong>do</strong> o<br />
promedio das seis<br />
series galegas. A media<br />
respecto á cal se<br />
desviaron os datos é<br />
13,63 ºC, o promedio<br />
anual de toda a gráfica<br />
[Figura 5.10]<br />
Increm<strong>en</strong>to de<br />
temperatura media<br />
anual <strong>en</strong> cada unha das<br />
series consideradas<br />
Increm<strong>en</strong>to Tª media anual<br />
2,0<br />
1,8<br />
1,6<br />
1,4<br />
1,2<br />
1,0<br />
0,8<br />
0,6<br />
0,4<br />
0,2<br />
0,0<br />
1,18<br />
1,55<br />
Anomalías Tª ( 0 C)<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
-0,5<br />
-1,0<br />
-1,5<br />
Temperatura media anual<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 207<br />
Ano<br />
aínda maior nalgunhas zonas, como na p<strong>en</strong>ínsula ibérica (EEA, 2004). En <strong>Galicia</strong>,<br />
malia que o perío<strong>do</strong> analiza<strong>do</strong> é m<strong>en</strong>or, tamén se confirma a exist<strong>en</strong>cia dun<br />
aum<strong>en</strong>to da temperatura anual, como se aprecia na figura 5.9, onde se pode ver<br />
un pre<strong>do</strong>minio de anomalías positivas desde 1987. É de rigor destacar especialm<strong>en</strong>te<br />
a última década, de anomalías positivas continuas.<br />
O estu<strong>do</strong> das anomalías de temperatura media anual <strong>en</strong> cada serie considerada<br />
individualm<strong>en</strong>te revelou un comportam<strong>en</strong>to moi similar. A figura 5.10<br />
mostra a magnitude <strong>do</strong> increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> temperatura<br />
<strong>en</strong> cada serie. Por termo medio<br />
este increm<strong>en</strong>to é de 1,46 ºC, valor seme-<br />
1,26<br />
1,38<br />
1,81<br />
1,55<br />
llante ao rexistra<strong>do</strong> a nivel nacional para un<br />
perío<strong>do</strong> semellante: 1,53 ºC no perío<strong>do</strong><br />
1971-2000 (Ayala-Carce<strong>do</strong>, 2004). Isto tradúcese<br />
nunha taxa de aum<strong>en</strong>to moi superior<br />
ás predicións máximas <strong>do</strong>s modelos climáticos:<br />
0,4 ºC por década (Parry et al.,<br />
2001), o que suporía un increm<strong>en</strong>to máximo<br />
de 1,2 ºC nun perío<strong>do</strong> de trinta anos.<br />
A Coruña Santiago Pontevedra Vigo Lugo Our<strong>en</strong>se
A figura 5.10 permít<strong>en</strong>os corroborar un feito<br />
comproba<strong>do</strong> no resto de España: a maior subida<br />
de temperaturas dáse no interior e non na costa.<br />
Deste xeito, os maiores increm<strong>en</strong>tos prodúc<strong>en</strong>se<br />
<strong>en</strong> Lugo, Our<strong>en</strong>se e Santiago de Compostela,<br />
todas elas cidades <strong>do</strong> interior. Non se pode esquecer<br />
neste punto o efecto suavizante <strong>do</strong> mar nas<br />
temperaturas, de forma que o mar actúa como<br />
ax<strong>en</strong>te termorregula<strong>do</strong>r.<br />
Este increm<strong>en</strong>to de temperatura observa<strong>do</strong> é<br />
significativo estatisticam<strong>en</strong>te, tanto can<strong>do</strong> se analiza<br />
o conxunto das series como cada unha de forma individual (táboa 5.III).<br />
Táboa 5.III. Regresión linear de temperatura media<br />
anual sobre o tempo <strong>en</strong> anos<br />
b) Temperatura media estacional<br />
O increm<strong>en</strong>to de temperatura anual observa<strong>do</strong>, porén, non é homoxéneo<br />
ao longo <strong>do</strong> ano.<br />
Can<strong>do</strong> se analiza a evolución da temperatura media para cada unha das<br />
estacións no perío<strong>do</strong> 1973-2004, pódese intuír unha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia positiva común<br />
a to<strong>do</strong>s os casos [véxase a figura 5.11]; non obstante, este increm<strong>en</strong>to é estatisticam<strong>en</strong>te<br />
significativo <strong>en</strong> inverno, primavera e verán, pero non así <strong>en</strong> outono<br />
anomalía Tª (ºC)<br />
anomalía Tª (ºC)<br />
3,0<br />
2,0<br />
1,0<br />
0,0<br />
-1,0<br />
-2,0<br />
-3,0<br />
3,0<br />
2,0<br />
1,0<br />
0,0<br />
-1,0<br />
-2,0<br />
-3,0<br />
Inverno<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
Verán<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
ano<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
ano<br />
b Prob. R 2<br />
<strong>Galicia</strong> 0,05
(táboa 5.IV). Ademais, exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>zas na magnitude<br />
da p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te, destacan<strong>do</strong> especialm<strong>en</strong>te o caso<br />
da primavera, coa maior p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te e o mellor axuste<br />
<strong>do</strong> modelo, o que se traduce nun increm<strong>en</strong>to de 2,3<br />
ºC de media <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>. Este resulta<strong>do</strong> contrasta co<br />
último informe da EEA, no que se indica un maior<br />
increm<strong>en</strong>to no inverno que no verán, o que diminúe<br />
a <strong>variabilidade</strong> estacional d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> ano (EEA, 2004).<br />
Os resulta<strong>do</strong>s confírmanse pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te can<strong>do</strong> se analiza cada localidade de<br />
xeito individual, especialm<strong>en</strong>te o caso da primavera, que mostra a maior p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te<br />
e o mellor axuste <strong>en</strong> to<strong>do</strong>s os casos.<br />
Táboa 5.IV. Resulta<strong>do</strong>s da regresión linear da temperatura<br />
media estacional sobre o tempo <strong>en</strong> anos<br />
b Prob. R 2<br />
Inverno 0,05 0,0049 0,24<br />
Primavera 0,07
En xeral, esta análise revelou un patrón pareci<strong>do</strong> ao da temperatura anual:<br />
nestes últimos anos constátase un maior número de anomalías positivas que<br />
negativas case to<strong>do</strong>s os meses. Deste mo<strong>do</strong>, pódese ver que as anomalías positivas<br />
superan o 50% de xaneiro a xuño e <strong>en</strong> calquera caso superan ás negativas <strong>en</strong><br />
Temperatura media de marzo<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
-3<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
-3<br />
y=0,0987x-1,6286<br />
R 2=0,4487<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
Temperatura media de maio<br />
y=0,0791x-1,3051<br />
R 2=0,2906<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
[Figura 5.12]<br />
Anomalías da<br />
temperatura media de<br />
marzo e maio no<br />
promedio das series<br />
consideradas. Amósase<br />
tamén a liña de<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, a ecuación<br />
da recta e o coefici<strong>en</strong>te<br />
de determinación <strong>do</strong><br />
modelo de regresión<br />
(marzo: b = 0.10,<br />
Prob.< 0.0001;<br />
maio b = 0.08,<br />
Prob. = 0.0015)<br />
210 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
frecu<strong>en</strong>cia<br />
1,0<br />
0,9<br />
0,8<br />
0,7<br />
0,6<br />
0,5<br />
0,4<br />
0,3<br />
0,2<br />
0,1<br />
0,0<br />
xaneiro<br />
febreiro<br />
marzo<br />
abril<br />
[Figura 5.13]<br />
Frecu<strong>en</strong>cia media de<br />
anomalías <strong>en</strong> cada un<br />
<strong>do</strong>s meses nos últimos<br />
dez anos<br />
[Figura 5.14]<br />
Anomalías de<br />
temperaturas máximas<br />
e mínimas anuais no<br />
promedio das 6 series<br />
galegas. Para facilitar a<br />
comparación coa figura<br />
5.9 amósase tamén<br />
a anomalía de<br />
temperatura media<br />
maio<br />
anomalías positivas<br />
anomalías negativas<br />
to<strong>do</strong>s os meses. Destaca aquí novam<strong>en</strong>te o caso<br />
de marzo, coa maior frecu<strong>en</strong>cia de anomalías<br />
positivas e a m<strong>en</strong>or de negativas, segui<strong>do</strong> de maio<br />
e xuño.<br />
Análise de temperaturas máximas e mínimas<br />
Os increm<strong>en</strong>tos de temperatura media anteriorm<strong>en</strong>te<br />
com<strong>en</strong>ta<strong>do</strong>s poderían deberse a un aum<strong>en</strong>to<br />
da temperatura máxima, da mínima ou de<br />
ambas. Do mesmo mo<strong>do</strong>, podería darse o caso<br />
de que unha aus<strong>en</strong>cia de t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia nas medias<br />
ocultase increm<strong>en</strong>tos opostos nas máximas ou nas<br />
mínimas. Isto traduciríase nun cambio da varianza<br />
(aum<strong>en</strong>to ou diminución da <strong>variabilidade</strong> de temperaturas), que, como se dixo<br />
ao principio <strong>do</strong> capítulo, tamén se debe considerar cambio climático, e cuxas<br />
posibles consecu<strong>en</strong>cias son tanto ou máis importantes que o increm<strong>en</strong>to<br />
<strong>en</strong> temperatura media. É precisam<strong>en</strong>te neste aparta<strong>do</strong> onde se vai int<strong>en</strong>tar aclarar<br />
estes puntos escuros.<br />
xuño<br />
xullo<br />
anomalía temperatura ( 0 C)<br />
agosto<br />
2,0<br />
1,5<br />
1,0<br />
0,5<br />
0,0<br />
-0,5<br />
-1,0<br />
-1,5<br />
-2,0<br />
setembro<br />
outubro<br />
novembro<br />
decembro<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
Temperatura mínima<br />
Temperatura máxima<br />
Temperatura media<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 211<br />
ano
A análise das temperaturas máximas e mínimas anuais no conxunto de <strong>Galicia</strong><br />
mostrou un sali<strong>en</strong>table paralelismo co observa<strong>do</strong> <strong>en</strong> temperatura media<br />
[figura 5.14].<br />
A análise estacional (táboa 5.V) revelou que o notable increm<strong>en</strong>to da temperatura<br />
media <strong>en</strong> primavera está relaciona<strong>do</strong> con increm<strong>en</strong>tos significativos<br />
tanto <strong>en</strong> máximas como <strong>en</strong> mínimas. Non obstante, <strong>en</strong> inverno o increm<strong>en</strong>to<br />
de temperatura media anteriorm<strong>en</strong>te com<strong>en</strong>ta<strong>do</strong> parece relaciona<strong>do</strong> cun<br />
aum<strong>en</strong>to significativo das temperaturas máximas, m<strong>en</strong>tres que a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia detectada<br />
<strong>en</strong> verán se debe principalm<strong>en</strong>te ao aum<strong>en</strong>to significativo das mínimas. As<br />
temperaturas mínimas tamén aum<strong>en</strong>tan significativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> outono, se b<strong>en</strong><br />
este aum<strong>en</strong>to non é sufici<strong>en</strong>te para traducirse nun increm<strong>en</strong>to das medias.<br />
Táboa 5.V. Regresión linear de temperatura máxima e mínima sobre o tempo<br />
<strong>en</strong> anos <strong>en</strong> cada unha das estacións <strong>do</strong> ano<br />
T.ª máxima T.ª mínima<br />
b Prob. R 2 b Prob. R 2<br />
inverno 0,05 0,0003 0,36 0,04 0,0644 0,11<br />
primavera 0,08 0,0004 0,35 0,06 0,0001 0,60<br />
verán 0,04 0,0490 0,12 0,05 0,0001 0,41<br />
outono 0,02 0,4326 0,02 0,04 0,0154 0,18<br />
Estas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias confirmáronse <strong>en</strong> xeral na análise m<strong>en</strong>sual: marzo e maio,<br />
os meses de primavera con maior t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> temperatura media, tamén mostran<br />
un increm<strong>en</strong>to significativo tanto <strong>en</strong> máximas como <strong>en</strong> mínimas. Nos<br />
meses de inverno vese un aum<strong>en</strong>to significativo unicam<strong>en</strong>te das máximas (non<br />
chega a ser significativo <strong>en</strong> decembro) e os meses de verán mostran un aum<strong>en</strong>to<br />
significativo das temperaturas mínimas.<br />
As análises <strong>en</strong> cada unha das localidades separadam<strong>en</strong>te confirmaron <strong>en</strong><br />
xeral os resulta<strong>do</strong>s obti<strong>do</strong>s a nivel galego. En cada unha estu<strong>do</strong>use tamén a evolución<br />
<strong>do</strong>s máximos e mínimos absolutos, variables que teñ<strong>en</strong> especial interese<br />
no ámbito local, non rexional. Destes estu<strong>do</strong>s, tanto a nivel anual como m<strong>en</strong>sual,<br />
e a mo<strong>do</strong> de resumo, paga a p<strong>en</strong>a destacar que na Coruña e Lugo é especialm<strong>en</strong>te<br />
importante o aum<strong>en</strong>to de temperatura mínima (media e absoluta),<br />
m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> Our<strong>en</strong>se pre<strong>do</strong>mina o increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> temperatura máxima.<br />
212 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
anomalía precipitación (mm)<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
A Coruña<br />
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
0<br />
-100<br />
-200<br />
-300<br />
-400<br />
-200<br />
-400<br />
-600<br />
-800<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
Pontevedra<br />
600<br />
400<br />
200<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
0<br />
Lugo<br />
700<br />
600<br />
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
0<br />
-100<br />
-200<br />
-300<br />
-400<br />
[Figura 5.15]<br />
Anomalías de precipitación<br />
anual <strong>en</strong> cada unha<br />
das seis series galegas<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
3.2. Análise de precipitación<br />
Se interesante resulta o estu<strong>do</strong> das variacións refer<strong>en</strong>tes á variable temperatura<br />
que se deron nos últimos anos <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, non o é m<strong>en</strong>os a análise <strong>do</strong>s cambios<br />
detecta<strong>do</strong>s no que á variable precipitación se refire.<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
Santiago<br />
ano ano<br />
Vigo<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
ano ano<br />
Our<strong>en</strong>se<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
ano ano<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
-200<br />
-400<br />
-600<br />
-200<br />
-400<br />
-600<br />
-800<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
0<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
0<br />
-100<br />
-200<br />
-300<br />
-400<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 213
É fundam<strong>en</strong>tal dispor dun bo coñecem<strong>en</strong>to<br />
climático da precipitación, observan<strong>do</strong> as posibles<br />
t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias para, por exemplo, poder levar a cabo<br />
tarefas de planificación hidrolóxica, posibilitan<strong>do</strong><br />
o establecem<strong>en</strong>to de sistemas de vixilancia e<br />
seguim<strong>en</strong>to de f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os relaciona<strong>do</strong>s tanto con<br />
escaseza de precipitación –secas–, como de precipitación<br />
<strong>en</strong> demasía –av<strong>en</strong>idas–.<br />
Este aparta<strong>do</strong> tratará, precisam<strong>en</strong>te, o estu<strong>do</strong><br />
<strong>do</strong> comportam<strong>en</strong>to da precipitación <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
nas distintas escalas temporais que van da escala<br />
anual, pasan<strong>do</strong> pola estacional ata a m<strong>en</strong>sual. A difer<strong>en</strong>za da temperatura, no<br />
caso desta variable non é tan lícito facer unha media a nivel galego, dada a gran<br />
<strong>variabilidade</strong> espacial que mostra a precipitación na nosa comunidade. Por este<br />
motivo, amósanse os resulta<strong>do</strong>s das análises individuais para as seis localidades.<br />
Se comezamos pola escala anual, os resulta<strong>do</strong>s das análises mostran que a<br />
precipitación acumulada anual non pres<strong>en</strong>ta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia significativa <strong>en</strong> ningunha<br />
das series analizadas. Na figura 5.15 pódese ver a gran <strong>variabilidade</strong>, xa<br />
com<strong>en</strong>tada, <strong>en</strong>tre localidades e como, <strong>en</strong> cada caso, con frecu<strong>en</strong>cia anos chuviosos<br />
son segui<strong>do</strong>s por anos secos, agrupán<strong>do</strong>se ás veces, pero s<strong>en</strong> apreciarse<br />
ningunha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />
A análise da precipitación acumulada a nivel estacional revelou a exist<strong>en</strong>cia<br />
dunha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia positiva <strong>en</strong> todas as localidades <strong>en</strong> outono, aínda que o increm<strong>en</strong>to<br />
ao longo <strong>do</strong> tempo foi significativo unicam<strong>en</strong>te no caso de Pontevedra<br />
(b = 7,00, Prob. < 0,05) e Our<strong>en</strong>se (b = 5,20, Prob. < 0,01), quedan<strong>do</strong> Santiago<br />
de Compostela e Vigo cerca da significación. En s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> oposto, <strong>en</strong> inverno<br />
<strong>en</strong>contramos unha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia negativa, pero o desc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> precipitación só foi<br />
estatisticam<strong>en</strong>te significativo no caso de Vigo (b = –14,4 Prob. < 0,05). Na primavera<br />
e verán non se observou ningunha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.<br />
Continuan<strong>do</strong> co estu<strong>do</strong> das variacións observadas <strong>en</strong> precipitación, can<strong>do</strong><br />
se desc<strong>en</strong>deu a nivel m<strong>en</strong>sual, unicam<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>controu un patrón moi consist<strong>en</strong>te<br />
de desc<strong>en</strong>so significativo de chuvia <strong>en</strong> febreiro <strong>en</strong> cada unha das localidades<br />
estudadas [táboa 5.VI; figura 5.16]. Como pode verse na figura, a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
detectada parece estar relacionada cunha maior frecu<strong>en</strong>cia de anomalías negativas<br />
nos últimos anos (practicam<strong>en</strong>te desde 1997 con valores inferiores á media<br />
<strong>en</strong> to<strong>do</strong>s os casos).<br />
Toma<strong>do</strong>s <strong>en</strong> conxunto, as análises de precipitación indican que, se b<strong>en</strong> non<br />
detectamos ningunha t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> precipitación anual, a análise estacional<br />
Táboa 5.VI. Regresión linear da precipitación <strong>en</strong> febreiro<br />
sobre o tempo <strong>en</strong> anos <strong>en</strong> cada unha das seis<br />
localidades galegas<br />
b Prob. R 2<br />
A Coruña –2,61 0,0255 0,16<br />
Santiago –7,60 0,0133 0,19<br />
Pontevedra –6,19 0,0127 0,19<br />
Vigo –7,59 0,0029 0,26<br />
Lugo –2,97 0,0168 0,18<br />
Our<strong>en</strong>se –2,95 0,0182 0,18<br />
214 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
anomalía precipitación (mm)<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
A Coruña<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
-50<br />
-100<br />
-150<br />
-100<br />
-200<br />
-300<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
Pontevedra<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
0<br />
Lugo<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
-50<br />
-100<br />
[Figura 5.16]<br />
Anomalías de precipitación<br />
m<strong>en</strong>sual de febreiro<br />
nas seis series galegas<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
parece suxerir un posible cambio na distribución da precipitación ao longo <strong>do</strong><br />
ano, con outonos máis chuviosos e invernos m<strong>en</strong>os húmi<strong>do</strong>s, principalm<strong>en</strong>te<br />
debi<strong>do</strong> ao desc<strong>en</strong>so de precipitación observa<strong>do</strong> <strong>en</strong> febreiro. Non obstante, hai<br />
que destacar que estas conclusións non son tan sólidas e coher<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre loca-<br />
ano ano<br />
Vigo<br />
ano ano<br />
Our<strong>en</strong>se<br />
ano ano<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 215<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
anomalía precipitación (mm)<br />
Santiago<br />
600<br />
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
0<br />
-100<br />
-200<br />
-300<br />
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
-100<br />
-200<br />
-300<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004<br />
0<br />
200<br />
150<br />
100<br />
50<br />
0<br />
-50<br />
-100<br />
1973<br />
1974<br />
1975<br />
1976<br />
1977<br />
1978<br />
1979<br />
1980<br />
1981<br />
1982<br />
1983<br />
1984<br />
1985<br />
1986<br />
1987<br />
1988<br />
1989<br />
1990<br />
1991<br />
1992<br />
1993<br />
1994<br />
1995<br />
1996<br />
1997<br />
1998<br />
1999<br />
2000<br />
2001<br />
2002<br />
2003<br />
2004
lidades como no caso da temperatura e, de feito, algúns resulta<strong>do</strong>s a nivel m<strong>en</strong>sual<br />
cambiaron can<strong>do</strong> as análises se actualizaron para incluír o ano 2004.<br />
Por último, hai que ter <strong>en</strong> conta que os resulta<strong>do</strong>s observa<strong>do</strong>s <strong>en</strong> temperatura<br />
e precipitación deb<strong>en</strong> considerarse conxuntam<strong>en</strong>te para avaliar as posibles<br />
consecu<strong>en</strong>cias <strong>do</strong> cambio climático. Deste mo<strong>do</strong>, convén chamar a at<strong>en</strong>ción<br />
novam<strong>en</strong>te sobre o mes de febreiro, no que se dan os efectos de diminución da<br />
precipitación e de increm<strong>en</strong>to de temperaturas simultaneam<strong>en</strong>te, co cal o increm<strong>en</strong>to<br />
de evapotranspiración neste mes é alto.<br />
3.3. Resumo: resulta<strong>do</strong>s destacables <strong>do</strong> estu<strong>do</strong> <strong>do</strong> cambio climático<br />
<strong>en</strong> <strong>Galicia</strong><br />
❚ A temperatura media anual galega aum<strong>en</strong>tou 1,46 ºC de media no perío<strong>do</strong><br />
1973-2004.<br />
❚ O aum<strong>en</strong>to de temperatura foi maior nas cidades <strong>do</strong> interior que nas costeiras.<br />
❚ Os meses de primavera son os que mostraron o maior increm<strong>en</strong>to de temperatura<br />
media, máxima e mínima, especialm<strong>en</strong>te o mes de marzo. En inverno<br />
vese un aum<strong>en</strong>to das temperaturas medias e das máximas. No verán aum<strong>en</strong>tan<br />
as medias e as mínimas.<br />
❚ A magnitude da precipitación anual non variou, aínda que as t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />
apuntadas na análise estacional e o desc<strong>en</strong>so significativo observa<strong>do</strong> <strong>en</strong> febreiro<br />
suxir<strong>en</strong> a posibilidade dun cambio na distribución da precipitación ao<br />
longo <strong>do</strong> ano.<br />
216 O PROBLEMA DO CAMBIO CLIMÁTICO
4. Bibliografía<br />
AYALA-CARCEDO, F. J.: «La realidad del cambio climático <strong>en</strong> España y sus principales impactos<br />
ecológicos y socioeconómicos», <strong>en</strong> http://www.meteored.com/ram/numero2, 2004.<br />
I. P. C. C., WG I: Climate change 2001: The sci<strong>en</strong>tific basis, Cambridge, Cambridge University<br />
Press, 2001a.<br />
I. P. C. C., WG II: Climate change 2001: Impacts, adaptation and vulnerability, Cambridge, Cambridge<br />
University Press, 2001b.<br />
Impacts of Europe’s changing <strong>clima</strong>te. An indicator-based assessm<strong>en</strong>t, Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, European<br />
Environm<strong>en</strong>t Ag<strong>en</strong>cy, EEA Report núm. 2/2004, 2004.<br />
PARRY, M., C. PARRY, e M. LIVERMORE (eds.): Valoración de los efectos pot<strong>en</strong>ciales del cambio<br />
climático <strong>en</strong> Europa (Informe ACACIA da Comisión Europea, resumo e conclusións), Tole<strong>do</strong>,<br />
Universidade de Castela-A Mancha, Iberdrola, 2001.<br />
ROMERO, R., C. RAMIS, e J. A. GUIJARRO: «Daily rainfall patterns in the Spanish Mediterranean<br />
area: an objective classification», International Journal of Climatology, núm. 19 (1999),<br />
pp. 95-112.<br />
Juan Taboada, Raquel Cruz e Ana Lage 217
Modelización e predición climática
Modelización e predición climática<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri<br />
1. Introdución histórica<br />
Probablem<strong>en</strong>te o maior reto que a humanidade empr<strong>en</strong>deu ata os nosos días<br />
<strong>en</strong> termos de computación foi a modelización <strong>do</strong> <strong>clima</strong>. Só exist<strong>en</strong> unhas poucas<br />
aplicacións no mun<strong>do</strong> que requiran tales necesidades computacionais, pero<br />
ningunha necesita <strong>do</strong> mesmo nivel de detalle. Tamén cómpre sinalar o eleva<strong>do</strong><br />
número de compoñ<strong>en</strong>tes <strong>do</strong>s modelos climáticos necesarios para producir resulta<strong>do</strong>s<br />
coher<strong>en</strong>tes. Os modelos de atmosfera, litosfera, hidrosfera, biosfera e criosfera,<br />
interconecta<strong>do</strong>s <strong>en</strong>tre si mediante fluxos de materia e <strong>en</strong>erxía, dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
de parametrizacións de radiación, nubosidade, química, advección, solos e vexetación,<br />
<strong>en</strong>tre outras. Por suposto, é posible simplificar algúns destes modelos e<br />
as súas parametrizacións físicas dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>do</strong> nivel de detalle co que se queira<br />
describir o <strong>clima</strong>, pero, aínda así, os modelos climáticos consumirán nos próximos<br />
anos a maior parte <strong>do</strong>s recursos <strong>do</strong>s grandes supercomputa<strong>do</strong>res.
Da<strong>do</strong> que non se pod<strong>en</strong> realizar experim<strong>en</strong>tos fiables e repetibles no sistema<br />
climático terrestre, é indubidable que os modelos climáticos son as únicas ferram<strong>en</strong>tas<br />
dispoñibles para compr<strong>en</strong>der como se comporta o medio ambi<strong>en</strong>te e<br />
como responde este aos cambios induci<strong>do</strong>s polo home ou por outras forzas da<br />
natureza. As respostas a estas preguntas permitirán tomar decisións políticas<br />
medioambi<strong>en</strong>tais baseadas no coñecem<strong>en</strong>to ci<strong>en</strong>tífico, que á súa vez posibilitarán<br />
planificar un des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to sust<strong>en</strong>table da humanidade.<br />
Os primeiros modelos climáticos de balance <strong>en</strong>erxético remóntanse a Edmund<br />
Halley (1693), que describiu cuantitativam<strong>en</strong>te por primeira vez a relación<br />
<strong>en</strong>tre a precesión <strong>do</strong> eixe terrestre e a temperatura. Máis adiante, William<br />
Ferrel (1884) publicou un artigo sobre a distribución espacial e temporal da radiación<br />
solar e terrestre e a súa relación coa temperatura superficial e atmosférica.<br />
En 1892, Wilhelm von Bezold estuda o transporte horizontal de calor para<br />
comp<strong>en</strong>sar as perdas de <strong>en</strong>erxía nos polos, m<strong>en</strong>tres que se produce un exceso<br />
desta no ecua<strong>do</strong>r. As súas estimacións da latitude de equilibrio <strong>en</strong>tre ambos os<br />
fluxos <strong>en</strong> torno aos 35º-40º están moi cerca <strong>do</strong> valor calcula<strong>do</strong> actualm<strong>en</strong>te de<br />
30º no hemisferio Norte e 35º no hemisferio Sur. En 1896 Svante Arrh<strong>en</strong>ius publicou<br />
un artigo sobre os modelos climáticos de balance <strong>en</strong>erxético no que, <strong>en</strong>tre<br />
outras cousas, se t<strong>en</strong> <strong>en</strong> conta a absorción de radiación de onda longa polo vapor<br />
de auga e o dióxi<strong>do</strong> de carbono, e analizou as consecu<strong>en</strong>cias de duplicar a conc<strong>en</strong>tración<br />
deste último gas, obt<strong>en</strong><strong>do</strong> conclusións moi próximas ás actuais. A<br />
partir deste mom<strong>en</strong>to, os modelos de balance <strong>en</strong>erxético seguiron crec<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong><br />
complexidade (Milankovitch, 1920; Budyko, 1958) ata complem<strong>en</strong>tarse cos modelos<br />
atmosféricos dinámicos capaces de resolver numericam<strong>en</strong>te as ecuacións<br />
básicas de conservación <strong>do</strong>s fluí<strong>do</strong>s.<br />
O des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s modelos atmosféricos deste último tipo t<strong>en</strong> a súa<br />
orixe hai aproximadam<strong>en</strong>te c<strong>en</strong> anos, can<strong>do</strong> o físico noruegués Vilhelm Bjerknes<br />
suxeriu que o tempo podería ser predito cuantitativam<strong>en</strong>te resolv<strong>en</strong><strong>do</strong> o conxunto<br />
completo de ecuacións de conservación de mom<strong>en</strong>to, <strong>en</strong>erxía e masa a<br />
partir dun conxunto de condicións iniciais coida<strong>do</strong>sam<strong>en</strong>te selecciona<strong>do</strong> (Bjerknes,<br />
1933). Máis adiante, <strong>en</strong> 1922 Lewis F. Richardson propuxo resolver numericam<strong>en</strong>te<br />
esas ecuacións (Richardson, 1922), aínda que non se fixo ata despois<br />
da segunda guerra mundial, can<strong>do</strong> <strong>do</strong>us importantes des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>tos tecnolóxicos<br />
tiveron lugar: dunha parte, o adv<strong>en</strong>to dunha rede hemisférica de estacións<br />
de sondaxe meteorolóxicas e, <strong>do</strong>utra parte, o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to das primeiras<br />
máquinas electrónicas de cálculo. En 1948, o meteorólogo Jule Charney<br />
derivou un modelo matemático simplifica<strong>do</strong> da atmosfera basea<strong>do</strong> na aproximación<br />
cuasi-xeostrófica (Charney, 1947, 1949). Estas ecuacións permitirían<br />
222 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
predicir os fluxos de gran escala s<strong>en</strong> que o resulta<strong>do</strong> dep<strong>en</strong>dese demasia<strong>do</strong> da<br />
precisión na elección das condicións iniciais. Porén, <strong>en</strong> 1950 só o modelo máis<br />
sinxelo de Jule Charney, correspond<strong>en</strong>te á aproximación barotrópica da atmosfera,<br />
pui<strong>do</strong> integrarse numericam<strong>en</strong>te no ord<strong>en</strong>a<strong>do</strong>r ENIAC (Electronic Numerical<br />
Integrator and Calculator) <strong>en</strong> Aberde<strong>en</strong> Proving Grounds <strong>en</strong> USA (ENIAC<br />
podía multiplicar 10 números de <strong>do</strong>us díxitos <strong>en</strong> 1/300 segun<strong>do</strong>s). Así e to<strong>do</strong>, os<br />
resulta<strong>do</strong>s foron esperanza<strong>do</strong>res ao predicirse o campo de 500 hPa cunha antelación<br />
de 24 horas e cunha maior precisión que a obtida mediante méto<strong>do</strong>s<br />
empíricos (táboa 6.I).<br />
Táboa 6.I. Resumo <strong>do</strong> des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s modelos numéricos da atmosfera durante o perío<strong>do</strong> 1950-2000<br />
Tipo de<br />
modelo<br />
Velocidade de<br />
computación<br />
(MIPS)<br />
Rango de<br />
predición<br />
(días)<br />
Barotrópico<br />
1950 0.01 1-2<br />
rexional<br />
1960<br />
Baroclínico,<br />
cuasixeostrófico,<br />
1 2-3<br />
1970 hemisférico 10 4-5<br />
Ecuacións<br />
1980 50-100 5-6<br />
básicas<br />
1990<br />
2000<br />
Modelos<br />
acopla<strong>do</strong>s,<br />
predición por<br />
conxuntos<br />
> 500<br />
6-7<br />
(10 na<br />
estratosfera)<br />
Técnica<br />
numérica<br />
Difer<strong>en</strong>zas<br />
finitas<br />
Semi-implícito<br />
Difer<strong>en</strong>zas<br />
definitivas<br />
Méto<strong>do</strong>s<br />
espectrais<br />
Semilagargiano<br />
Resolución Parametrización<br />
300 km<br />
1 nivel<br />
150-300 km<br />
2-5 niveis<br />
100-150 km,<br />
6-10 niveis<br />
50-100 km<br />
10-20 niveis<br />
50-100 km<br />
10-20 niveis<br />
15-50 km<br />
30-50 niveis<br />
Topografía simple,<br />
difer<strong>en</strong>za <strong>en</strong>tre terra<br />
e mar, humidade<br />
Convección, radiación,<br />
fricción, difusión<br />
Saída <strong>do</strong>s<br />
modelos<br />
500 hPa<br />
1000 & 500 hPa<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 223<br />
Nubes<br />
Néboa<br />
To<strong>do</strong>s os parámetros<br />
atmosféricos<br />
incl. T 2m, v<strong>en</strong>to<br />
10 m, nubes, chuvia,<br />
neve<br />
Ozono<br />
Ondas oceánicas<br />
Este tipo de modelos barotrópicos mantívose <strong>en</strong> voga durante os anos cincu<strong>en</strong>ta<br />
<strong>en</strong> to<strong>do</strong> o mun<strong>do</strong>; <strong>en</strong> Suecia <strong>en</strong> 1954, <strong>en</strong> USA <strong>en</strong> 1958 e <strong>en</strong> Xapón <strong>en</strong><br />
1959. É a partir <strong>do</strong>s anos ses<strong>en</strong>ta can<strong>do</strong> se pod<strong>en</strong> resolver os primeiros modelos
aroclínicos que teñ<strong>en</strong> <strong>en</strong> conta movem<strong>en</strong>tos das masas de aire verticais; <strong>en</strong><br />
1962 ponse <strong>en</strong> marcha o primeiro modelo operacional cuasi-xeostrófico baroclínico<br />
nos Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s e <strong>en</strong> 1965 séguelle Gran Bretaña. A partir de <strong>en</strong>tón<br />
o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s modelos numéricos é imparable, obtén<strong>do</strong>se algoritmos<br />
e ord<strong>en</strong>a<strong>do</strong>res capaces de integrar as ecuacións orixinais da atmosfera de forma<br />
operativa e así ata a situación actual, que permite aniñar nos modelos globais<br />
modelos rexionais e de área limitada, e ter <strong>en</strong> conta os efectos <strong>do</strong> océano para<br />
simular correctam<strong>en</strong>te os fluxos de intercambio con el. Cabe destacar nos últimos<br />
vinte anos o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to das técnicas de asimilación de datos que marcou<br />
o crecem<strong>en</strong>to e as melloras <strong>do</strong>s modelos numéricos atmosféricos. A táboa<br />
6.I resume esta evolución, así como algunhas das características principais <strong>do</strong>s<br />
modelos atmosféricos <strong>do</strong> último século.<br />
Por outro la<strong>do</strong>, tamén se foron crean<strong>do</strong> modelos separa<strong>do</strong>s de cada un <strong>do</strong>s<br />
compoñ<strong>en</strong>tes principais da atmosfera, a superficie terrestre, os océanos e o xeo<br />
mariño, que logo foron integrán<strong>do</strong>se de xeito gradual. Rec<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te incorporáronse<br />
compoñ<strong>en</strong>tes <strong>do</strong> ciclo <strong>do</strong> xofre para repres<strong>en</strong>tar as emisións de xofre e<br />
a forma <strong>en</strong> que estas se oxidan para formar partículas de aerosois. Actualm<strong>en</strong>te<br />
estase tratan<strong>do</strong> de interconectar o ciclo <strong>do</strong> carbono terrestre co carbono oceánico.<br />
O obxectivo final é, por suposto, incluír no modelo a maior parte posible<br />
<strong>do</strong> sistema climático terrestre, para que to<strong>do</strong>s os compoñ<strong>en</strong>tes poidan interactuar<br />
e para que desa maneira as predicións <strong>do</strong> cambio climático poidan ter sempre<br />
<strong>en</strong> conta o efecto <strong>do</strong>s intercambios <strong>en</strong>tre os distintos compoñ<strong>en</strong>tes. Na figura<br />
1 pódese ver a evolución <strong>do</strong>s modelos climáticos no pasa<strong>do</strong>, no pres<strong>en</strong>te e a<br />
súa posible evolución no futuro [figura 6.1].<br />
Coa creación <strong>en</strong> 1971 <strong>do</strong> C<strong>en</strong>tro Europeo de Predicións a Medio Prazo<br />
(ECMWF, European C<strong>en</strong>ter for Medium-Range Weather Forecasts), que inclúe<br />
numerosos países da actual Comunidade Europea, formalízase unha estrutura<br />
meteorolóxica na que este c<strong>en</strong>tro se ocupa de executar os modelos de escala global,<br />
así como de recompilar toda a información meteorolóxica dispoñible, e son<br />
os c<strong>en</strong>tros nacionais os que realizan (cos seus propios modelos) as predicións de<br />
escala rexional. Máis rec<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, aquelas rexións que así o consideran necesario<br />
para os seus intereses económicos, resolv<strong>en</strong> os seus modelos de área limitada<br />
de escala local para obter predicións meteorolóxicas de maior detalle<br />
aniña<strong>do</strong>s nos anteriores.<br />
Resumin<strong>do</strong>, a pot<strong>en</strong>cia de cálculo <strong>do</strong>s ord<strong>en</strong>a<strong>do</strong>res medrou case expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te<br />
durante os últimos cincu<strong>en</strong>ta anos, pod<strong>en</strong><strong>do</strong> cada vez máis abarcar<br />
unha maior resolución <strong>do</strong>s modelos, tanto a nivel horizontal como <strong>en</strong> vertical,<br />
b<strong>en</strong> na capa límite, ou b<strong>en</strong> <strong>en</strong> altura. Así mesmo, o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to das para-<br />
224 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
[Figura 6.1]<br />
A elaboración de modelos<br />
climáticos nos últimos<br />
vintecinco anos caracterizouse<br />
nun principio polo<br />
des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to separa<strong>do</strong><br />
<strong>do</strong>s distintos compoñ<strong>en</strong>tes,<br />
que logo se foron acoplan<strong>do</strong><br />
<strong>en</strong> modelos climáticos<br />
integrais<br />
MEDIADOS DO<br />
DECENIO DE 1970<br />
metrizacións físicas que describ<strong>en</strong> os f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os relaciona<strong>do</strong>s co intercambio<br />
de radiación na superficie e a formación de chuvia <strong>en</strong>tre moitas outras sufriu<br />
notables melloras. Actualm<strong>en</strong>te, o ECMWF está poñ<strong>en</strong><strong>do</strong> operativo un modelo<br />
atmosférico interconecta<strong>do</strong> a un modelo <strong>do</strong> océano no que ambos se executan<br />
de forma paralela, prevén<strong>do</strong>se melloras substanciais nas predicións de medio<br />
rango, así como na descrición <strong>do</strong>s f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os locais costeiros. Queda, polo tanto,<br />
preguntarse se nun futuro próximo será posible predicir con gran precisión o<br />
comportam<strong>en</strong>to da atmosfera, ou se, polo contrario, o seu carácter caótico impedirá<br />
tal aproximación.<br />
MEDIADOS DO<br />
DECENIO DE 1980<br />
A elaboración de modelos climáticos: pasa<strong>do</strong>, pres<strong>en</strong>te e futuro<br />
PRINCIPIOS DO<br />
DECENIO DE 1990<br />
FINAIS DO<br />
DECENIO DE 1990 ACTUALMENTE<br />
Atmosfera Atmosfera Atmosfera Atmosfera Atmosfera<br />
Modelo de xeo mariño<br />
e oceánico<br />
Química da atmosfera<br />
Vexetación dinámica<br />
Química da atmosfera<br />
Vexetación dinámica<br />
Química da atmosfera<br />
PRINCIPIOS DO<br />
DECENIO DE 2000?<br />
Atmosfera<br />
Superficie terrestre Superficie terrestre Superficie terrestre Superficie terrestre Superficie terrestre<br />
Xeo mariño<br />
e oceánico<br />
Modelo <strong>do</strong> ciclo<br />
<strong>do</strong> xofre<br />
Modelo <strong>do</strong> ciclo<br />
<strong>do</strong> carbono terrestre<br />
Modelo <strong>do</strong> ciclo<br />
<strong>do</strong> carbono oceánico<br />
Xeo mariño<br />
e oceánico<br />
Aerosois de sulfatos Aerosois de sulfatos Aerosois de sulfatos<br />
Aerosois non<br />
deriva<strong>do</strong>s de sulfatos<br />
Modelo <strong>do</strong> ciclo<br />
<strong>do</strong> carbono<br />
Xeo mariño<br />
e oceánico<br />
Aerosois non<br />
deriva<strong>do</strong>s de sulfatos<br />
Xeo mariño<br />
e oceánico<br />
Aerosois non<br />
deriva<strong>do</strong>s de sulfatos<br />
Ciclo <strong>do</strong> carbono Ciclo <strong>do</strong> carbono<br />
Vexetación dinámica<br />
Química da atmosfera<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 225
2. Modelos de predición climática, x<strong>en</strong>eralidades<br />
Os modelos de predición climática simulan mediante un conxunto de ecuacións<br />
os numerosos procesos físicos e químicos que <strong>en</strong>globa o <strong>clima</strong> (Peixoto e<br />
Oort, 1992). Exist<strong>en</strong> catro tipos básicos de modelos climáticos, que son:<br />
❚ Modelos de balance de <strong>en</strong>erxía: son repres<strong>en</strong>tacións unidim<strong>en</strong>sionais da<br />
variación da temperatura na superficie <strong>en</strong> función da latitude.<br />
❚ Modelos unidim<strong>en</strong>sionais de radiación-convección: calculan o perfil da<br />
temperatura vertical determinan<strong>do</strong> a media para to<strong>do</strong> o globo mediante o<br />
cálculo de forma explícita <strong>do</strong>s fluxos de radiación solar e terrestre.<br />
❚ Modelos bidim<strong>en</strong>sionais de dinámica estatística: repres<strong>en</strong>tan de forma<br />
explícita os procesos que se des<strong>en</strong>volv<strong>en</strong> na superficie terrestre e a dinámica<br />
[Figura 6.2]<br />
Patróns de verticidade<br />
correspond<strong>en</strong>tes ao nivel<br />
de 300 mb obti<strong>do</strong>s co<br />
modelo de circulación global<br />
PUMA (Pérez-Muñuzuri<br />
et al., 2003) para unha<br />
situación de equinoccio<br />
(arriba) e unha situación<br />
de inverno austral (abaixo).<br />
As cores indican o valor da<br />
verticidade vertical de acor<strong>do</strong><br />
coa escala de cores<br />
226 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
nun contorno media<strong>do</strong> zonalm<strong>en</strong>te, ademais de resolver<strong>en</strong> os cambios na<br />
atmosfera <strong>en</strong> función da altura.<br />
❚ Modelos de circulación global: represéntase completam<strong>en</strong>te a natureza<br />
tridim<strong>en</strong>sional da atmosfera e <strong>do</strong> océano.<br />
Os tres primeiros tipos pód<strong>en</strong>se considerar modelos de calibración que se<br />
aplican para simular un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o moi determina<strong>do</strong>, como o seu propio nome<br />
xa indica. Serv<strong>en</strong> de ferram<strong>en</strong>tas para coñecer procesos concretos, como por<br />
exemplo qué ocorrería se se cambia a composición química da atmosfera. Cos<br />
modelos <strong>do</strong> cuarto tipo preténdese simular o sistema climático completo, polo<br />
que se tratará sobre eles con máis profundidade neste capítulo [figura 6.2].<br />
Na actualidade, a ferram<strong>en</strong>ta máis confiable para a investigación <strong>do</strong> <strong>clima</strong>,<br />
as súas flutuacións e variacións, son os modelos de circulación xeral da atmosfera<br />
(GCM, Global Circulation Models). Un GCM é unha repres<strong>en</strong>tación espacial<br />
e temporal aproximada <strong>do</strong>s principais procesos físicos que ocorr<strong>en</strong> na<br />
atmosfera e das súas interaccións coas outras compoñ<strong>en</strong>tes <strong>do</strong> medio ambi<strong>en</strong>te.<br />
Es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te, está constituí<strong>do</strong> por un sistema de ecuacións difer<strong>en</strong>ciais <strong>en</strong> derivadas<br />
parciais. Estas ecuacións expresan as leis físicas que gobernan o sistema.<br />
Na actualidade, os GCM inclú<strong>en</strong> ademais modelos de funcionam<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s océanos<br />
(GCM interconecta<strong>do</strong>s), a criosfera e repres<strong>en</strong>tacións simplificadas da biosfera.<br />
A figura 2 mostra un exemplo <strong>do</strong>s patróns de circulación <strong>en</strong> altura obti<strong>do</strong>s<br />
cun GCM. Obsérvese como se reproduc<strong>en</strong> estes dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> da estación <strong>en</strong> que<br />
se produzan. Como xa se com<strong>en</strong>tou, os GCM deb<strong>en</strong> incluír todas as interaccións<br />
exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre as distintas compoñ<strong>en</strong>tes <strong>do</strong> sistema climático completo (figura<br />
3). Estas interaccións repres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong>ormes dificultades para poder ser simuladas<br />
correctam<strong>en</strong>te, xa que <strong>en</strong> moitos casos operan sobre escalas de tempo difer<strong>en</strong>tes.<br />
A división máis habitual de to<strong>do</strong>s estes procesos é:<br />
a) D<strong>en</strong>tro da simulación da atmosfera inclúese a dinámica atmosférica, os<br />
procesos de radiación e a formación de nubosidade e precipitación.<br />
b) Simulación <strong>do</strong> océano.<br />
c) Outros submodelos como os de solo, vexetación, etcétera [figura 6.3].<br />
Desegui<strong>do</strong> explícanse estes procesos de maneira máis detallada:<br />
a) A dinámica atmosférica está repres<strong>en</strong>tada por unha versión simplificada<br />
das ecuacións de Navier-Stokes, na que se fai uso de varias aproximacións que<br />
facilitan a súa resolución (Stull, 1991; Peixoto e Oort, 1992; Pielke, 2002). Entre<br />
as máis importantes <strong>en</strong>cóntrase a aproximación de Boussinesq, que permite eliminar<br />
a d<strong>en</strong>sidade como variable nas ecuacións, e a aproximación hidrostática,<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 227
ATMOSFERA<br />
Fluxo<br />
turbul<strong>en</strong>to<br />
de calor<br />
Fluxo<br />
turbul<strong>en</strong>to<br />
de vapor<br />
Precipitación<br />
Fusión-conxelam<strong>en</strong>to<br />
Hidrosfera<br />
(océanos) Criosfera<br />
(neve-xeo)<br />
Advección de calor e vapor<br />
Escorrem<strong>en</strong>to superficial<br />
e subterráneo da auga<br />
Biosfera<br />
Litosfera<br />
(contin<strong>en</strong>tes)<br />
pola que a presión nun punto dep<strong>en</strong>de unicam<strong>en</strong>te <strong>do</strong> peso da columna de aire<br />
que t<strong>en</strong> por <strong>en</strong>cima. Unha parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>do</strong>s modelos ocúpaa a simulación<br />
<strong>do</strong> transporte vertical da radiación solar incid<strong>en</strong>te e da radiación infravermella<br />
emitida e absorbida pola superficie da terra e as difer<strong>en</strong>tes capas atmosféricas.<br />
Ademais, é necesaria unha repres<strong>en</strong>tación <strong>do</strong>s procesos físicos que non pod<strong>en</strong><br />
ser explicitam<strong>en</strong>te resoltos; por exemplo, os modelos non simulan directam<strong>en</strong>te<br />
a formación de nubes, nin o proceso de precipitación, xa que estes ocorr<strong>en</strong> a<br />
escalas espaciais moito máis pequ<strong>en</strong>as que a resolución horizontal <strong>do</strong> modelo.<br />
A continuación explícase máis <strong>en</strong> detalle cada un destes cálculos:<br />
a.1) A parte dinámica <strong>do</strong> modelo compr<strong>en</strong>de os esquemas numéricos<br />
mediante os cales se calculan os transportes atmosféricos a grande escala. Calquera<br />
GCM debe ter <strong>en</strong> conta as seguintes ecuacións:<br />
Conservación de cantidade de movem<strong>en</strong>to. Ecuación de Navier-Stokes:<br />
∂<br />
∂ +<br />
u ∂ ∂<br />
u =− − − Ω<br />
t ∂ ∂ u i i 1 p<br />
j<br />
gδ 3 2ε<br />
u<br />
x ρ x<br />
j i<br />
i ijk j k<br />
onde u i son as compoñ<strong>en</strong>tes da velocidade dun elem<strong>en</strong>to fluí<strong>do</strong> nas direccións<br />
x i, ρ é a d<strong>en</strong>sidade <strong>do</strong> fluí<strong>do</strong>, p é a presión atmosférica e Ω a velocidade angular<br />
da Terra. Esta ecuación describe que a cantidade total de movem<strong>en</strong>to dunha<br />
[Figura 6.3]<br />
Esquema <strong>do</strong>s<br />
compoñ<strong>en</strong>tes <strong>do</strong><br />
sistema climático e<br />
as súas principais<br />
interacións<br />
228 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
0º<br />
0º<br />
30º<br />
[Figura 6.4]<br />
Exemplo dunha malla<br />
horizontal usada nun<br />
modelo climático e<br />
detalle da súa estrutura<br />
vertical cos intercambios<br />
<strong>en</strong>tre celas<br />
60º<br />
90º<br />
masa de aire (termo da esquerda) é debida ás difer<strong>en</strong>zas de presión, a forza da<br />
gravidade e a rotación da Terra (termo da dereita).<br />
Conservación de materia. Ecuación de continuidade para un fluí<strong>do</strong> incompresible:<br />
∂<br />
∂ =<br />
ui<br />
0<br />
x<br />
Conservación de <strong>en</strong>erxía. Ecuación de transporte da temperatura:<br />
i<br />
∂<br />
∂ +<br />
θ ∂θ<br />
uj = S<br />
t ∂x<br />
s<strong>en</strong><strong>do</strong> θ a temperatura pot<strong>en</strong>cial e S θ o termo de fonte e sumi<strong>do</strong>iro de <strong>en</strong>erxía<br />
Conservación <strong>do</strong>utras magnitudes escalares (c):<br />
∂<br />
∂ +<br />
c ∂c<br />
uj<br />
= S<br />
t ∂x<br />
Ecuación de esta<strong>do</strong> <strong>do</strong> gas ideal:<br />
p = ρRT<br />
As ecuacións que consideran unha derivada temporal son ecuacións de prognóstico<br />
que permit<strong>en</strong>, polo tanto, calcular a evolución no tempo das variables<br />
físicas. M<strong>en</strong>tres que a ecuación de esta<strong>do</strong>, por exemplo, é unha ecuación de diagnóstico<br />
e serve para avaliar unhas variables <strong>en</strong> función <strong>do</strong>utras que si están repres<strong>en</strong>tadas<br />
mediante unha ecuación de prognóstico ou evolución. Tanto as<br />
derivadas temporais como as derivadas espaciais necesitan ser resoltas numericam<strong>en</strong>te.<br />
Estas últimas pod<strong>en</strong> discretizarse<br />
mediante un méto<strong>do</strong> sinxelo<br />
coñeci<strong>do</strong> como difer<strong>en</strong>zas finitas.<br />
Az<br />
Unha forma de facelo é dividin<strong>do</strong> a<br />
atmosfera nun conxunto de celas ou<br />
LevelAy<br />
Ax<br />
T<br />
E<br />
D<br />
T<br />
caixas, <strong>en</strong> cada unha das cales se calculan<br />
os valores das distintas variables<br />
[figura 6.4]. Así, toda a atmosfera<br />
estará dividida <strong>en</strong> cubos que xeralm<strong>en</strong>te<br />
teñ<strong>en</strong> a mesma resolución horizontal<br />
(unha resolución típica é,<br />
por exemplo, 3º3º) m<strong>en</strong>tres que a vertical<br />
a<strong>do</strong>ita ser variable, con maior<br />
resolución cerca da superficie e ta-<br />
Ground<br />
90º<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 229<br />
j<br />
j<br />
θ<br />
c
mén da tropopausa. No caso de resolver estas ecuacións de forma explícita, ademais<br />
das consideracións físicas, exist<strong>en</strong> restricións numéricas sobre as dim<strong>en</strong>sións<br />
espaciais e sobre o paso temporal. O paso temporal debe ser o sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
curto como para que a máxima velocidade de propagación da información<br />
(no caso <strong>do</strong>s GCM, a velocidade das ondas gravitatorias) non permita ningún tipo<br />
de transfer<strong>en</strong>cia dun punto a outro da reixa d<strong>en</strong>tro dun mesmo paso temporal.<br />
Esta condición de estabilidade numérica, coñecida como criterio de Courant,<br />
implica grandes restricións á hora de increm<strong>en</strong>tar a resolución espacial dun modelo,<br />
xa que dividin<strong>do</strong> por <strong>do</strong>us o paso de malla significa un custo computacional<br />
24 maior.<br />
Outra forma de discretizar estas ecuacións é usan<strong>do</strong> un méto<strong>do</strong> espectral,<br />
no que, malia que a superficie segue a repres<strong>en</strong>tarse como unha reixa, as variables<br />
atmosféricas trátanse e almacénanse como funcións de onda. Desta forma,<br />
os gradi<strong>en</strong>tes resultan máis fáciles de calcular e, polo tanto, os tempos de cálculo<br />
redúc<strong>en</strong>se respecto a un modelo de reixa. Aínda así, os modelos non se<br />
a<strong>do</strong>itan formular utilizan<strong>do</strong> ondas <strong>en</strong> todas as direccións: as transfer<strong>en</strong>cias verticais<br />
represéntanse utilizan<strong>do</strong> unha reixa rectangular, e a transfer<strong>en</strong>cia de radiación<br />
e os procesos <strong>en</strong> superficie represéntanse <strong>en</strong> forma de reixa. Neste caso<br />
a resolución está determinada polo número de onda <strong>en</strong> que se aplica o truncam<strong>en</strong>to.<br />
En xeral, considérase que os modelos <strong>en</strong> reixa produc<strong>en</strong> resulta<strong>do</strong>s máis<br />
satisfactorios que o espectral debi<strong>do</strong> principalm<strong>en</strong>te a que os primeiros non teñ<strong>en</strong><br />
que realizar transfer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>do</strong>us contornos de cálculo distintos e ademais<br />
non produc<strong>en</strong> resulta<strong>do</strong>s non-físicos orixina<strong>do</strong>s can<strong>do</strong> exist<strong>en</strong> gradi<strong>en</strong>tes<br />
pronuncia<strong>do</strong>s dunha variable. Non obstante, a vantaxe <strong>do</strong>s modelos espectrais é<br />
que necesitan m<strong>en</strong>or pot<strong>en</strong>cia de cálculo computacional.<br />
a.2) Tamén cómpre simular a parte física da atmosfera na que están incluí<strong>do</strong>s<br />
os esquemas de radiación, turbul<strong>en</strong>cia, nubosidade e precipitación.<br />
Debi<strong>do</strong> ás escalas de tempo asociadas aos procesos de radiación, o seu<br />
esquema numérico non a<strong>do</strong>ita integrarse para cada paso temporal, s<strong>en</strong>ón <strong>en</strong><br />
perío<strong>do</strong>s de tempo variables <strong>en</strong>tre unha e tres horas, segun<strong>do</strong> a aplicación. Os<br />
esquemas de radiación de onda curta a<strong>do</strong>itan calcular de forma explícita a dispersión<br />
e absorción polas nubes <strong>en</strong> función <strong>do</strong> ángulo c<strong>en</strong>ital e céntranse <strong>en</strong><br />
catro ou cinco rexións <strong>do</strong> espectro. Para onda longa a<strong>do</strong>itan utilizarse sete divisións<br />
no espectro de radiación, e considérase a superficie <strong>do</strong> solo e das nubes<br />
como corpos negros. A avaliación <strong>do</strong>s fluxos de radiación calcula<strong>do</strong>s pódese realizar<br />
comparan<strong>do</strong> os fluxos na parte superior da atmosfera cos observa<strong>do</strong>s<br />
mediante satélites, como por exemplo cos datos obti<strong>do</strong>s a partir <strong>do</strong> Earth Radiation<br />
Budget Experim<strong>en</strong>t (ERBE).<br />
230 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
Turbul<strong>en</strong>cia: é na zona máis próxima á superficie onde se produc<strong>en</strong> os f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<br />
turbul<strong>en</strong>tos xera<strong>do</strong>s polo rozam<strong>en</strong>to coa superficie e polo distinto<br />
qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to <strong>en</strong>tre a superficie terrestre e o aire que se <strong>en</strong>contra xusto por <strong>en</strong>cima<br />
dela (Stull, 1991). Estes movem<strong>en</strong>tos altam<strong>en</strong>te difusivos e homox<strong>en</strong>eiza<strong>do</strong>res<br />
prodúc<strong>en</strong>se a escalas moi difer<strong>en</strong>tes, que van da orde de quilómetros<br />
ata os c<strong>en</strong>tímetros; de feito, prodúcese o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong> catarata de<br />
<strong>en</strong>erxía, polo que a <strong>en</strong>erxía non se acumula nas grandes escalas, s<strong>en</strong>ón que os<br />
remuíños turbul<strong>en</strong>tos de maior tamaño se van transforman<strong>do</strong> <strong>en</strong> remuíños<br />
cada vez máis pequ<strong>en</strong>os ata alcanzar<strong>en</strong> un tamaño comparable ao molecular,<br />
mom<strong>en</strong>to no que lles ced<strong>en</strong> toda a súa <strong>en</strong>erxía ás moléculas, que a disiparán<br />
<strong>en</strong> forma de calor.<br />
Dada esta difer<strong>en</strong>za de escalas, resulta imposible calcular explicitam<strong>en</strong>te a turbul<strong>en</strong>cia<br />
atmosférica, co que é necesario usar parametrizacións. Pódese elixir <strong>en</strong>tre<br />
difer<strong>en</strong>tes clases dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>do</strong> tipo de modelo co que se traballe e especialm<strong>en</strong>te<br />
<strong>do</strong> tempo de cálculo <strong>do</strong> que se dispoña para calculalas. Unha das máis usadas<br />
pola súa sinxeleza é a d<strong>en</strong>ominada teoría K, pola que os fluxos turbul<strong>en</strong>tos se consideran<br />
proporcionais ao gradi<strong>en</strong>te da propiedade que se transporta a través dun<br />
coefici<strong>en</strong>te chama<strong>do</strong> viscosidade turbul<strong>en</strong>ta, que é o análogo a escala macroscópica<br />
da viscosidade molecular. Estes coefici<strong>en</strong>tes, d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong>s coefici<strong>en</strong>tes de<br />
intercambio, a<strong>do</strong>itan nomearse K. Moitos modelos inclú<strong>en</strong> unha forma máis<br />
completa de cálculo da turbul<strong>en</strong>cia incluín<strong>do</strong> unha ecuación máis no sistema de<br />
ecuacións, a da <strong>en</strong>erxía cinética turbul<strong>en</strong>ta (TKE), coa que se obtén un maior<br />
coñecem<strong>en</strong>to da estrutura turbul<strong>en</strong>ta da atmosfera, xa que o valor da TKE supón<br />
unha medida da int<strong>en</strong>sidade e efectividade da turbul<strong>en</strong>cia. A turbul<strong>en</strong>cia orixínase<br />
cerca da superficie e os seus efectos alcanzan unha altura determinada, que<br />
dep<strong>en</strong>de da estabilidade atmosférica. É imprescindible coñecer o valor desta altura<br />
para cada paso temporal <strong>do</strong> modelo, porque nos di ata onde están chegan<strong>do</strong><br />
os efectos homox<strong>en</strong>eiza<strong>do</strong>res da turbul<strong>en</strong>cia. Durante o día a<strong>do</strong>ita estar situada<br />
arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s mil metros de altura, m<strong>en</strong>tres que durante a noite está moito máis<br />
baixa, xa que unha das fontes principais de turbul<strong>en</strong>cia (o qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to orixina<strong>do</strong><br />
polo Sol) non existe. Co valor desta altura estará b<strong>en</strong> defini<strong>do</strong> o perfil vertical<br />
da atmosfera, tipicam<strong>en</strong>te con variables moi homoxéneas estatisticam<strong>en</strong>te ata a<br />
altura da capa de mestura e con gradi<strong>en</strong>tes máis acusa<strong>do</strong>s a partir dela.<br />
❚ É fundam<strong>en</strong>tal ter unha boa predición de nubes porque delas dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
os cálculos de radiación, como se vía anteriorm<strong>en</strong>te. A maioría <strong>do</strong>s modelos<br />
teñ<strong>en</strong> esquemas que distingu<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre as nubes convectivas e as estratiformes<br />
e van incorporan<strong>do</strong> progresivam<strong>en</strong>te repres<strong>en</strong>tacións para o cálculo <strong>do</strong><br />
seu conti<strong>do</strong> <strong>en</strong> auga líquida e xeo. Un esquema moi sinxelo de cálculo de<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 231
nubes consiste <strong>en</strong> relacionalas directam<strong>en</strong>te coa humidade relativa, de forma<br />
que a cuberta de nubes será <strong>do</strong> 100% para humidades relativas situadas <strong>en</strong>tre<br />
o 80% e o 100% e nula para humidades por debaixo destes valores. Exist<strong>en</strong><br />
outros esquemas máis sofistica<strong>do</strong>s que distingu<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre tipos de nubes e involucran<br />
nos seus cálculos outras variables ademais da humidade específica.<br />
Igual que no caso anterior, é necesario ter parametriza<strong>do</strong>s os procesos que<br />
ocorr<strong>en</strong> a unha escala inferior ao tamaño da reixa (movem<strong>en</strong>tos convectivos),<br />
o que dificulta <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te a predición de nubosidade e a converte<br />
nunha das principais fontes de incerteza <strong>do</strong>s modelos.<br />
❚ Precipitación: como é lóxico, a predición de precipitación está directam<strong>en</strong>te<br />
relacionada coa de nubosidade e, polo tanto, os esquemas de cálculo<br />
son comúns para ambas. No caso de f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os convectivos, un <strong>do</strong>s esquemas<br />
máis usa<strong>do</strong>s é o Kuo, no que se asume que unha fracción da humidade<br />
que converxe nunha columna de aire se emprega para humedecer o aire e<br />
o resto se cond<strong>en</strong>sa <strong>en</strong> forma de chuvia. No caso de chuvia non convectiva,<br />
o cálculo da precipitación baséase na saturación da presión de vapor de<br />
cada nivel, de maneira que os modelos permit<strong>en</strong> que a humidade se cond<strong>en</strong>se<br />
no aire supersatura<strong>do</strong>. Así, se a temperatura <strong>do</strong> nivel atmosférico máis<br />
baixo é inferior a 273 K, a precipitación é <strong>en</strong> forma de neve, e se non, <strong>en</strong><br />
forma de chuvia, increm<strong>en</strong>tán<strong>do</strong>se o conti<strong>do</strong> <strong>en</strong> humidade <strong>do</strong> solo.<br />
b) O modelo de atmosfera a<strong>do</strong>ita estar interconecta<strong>do</strong> a un modelo de océano,<br />
que xeralm<strong>en</strong>te t<strong>en</strong> unha resolución horizontal similar ao da atmosfera e que<br />
tamén está basea<strong>do</strong> nas ecuacións de Navier-Stokes (Gill, 1982). Para un modelo<br />
de atmosfera e océano interconecta<strong>do</strong>s, un <strong>do</strong>s f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os máis importantes<br />
desde o punto de vista climático é o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de El Niño. Outro proceso importante<br />
desde o punto de vista climático é a formación de auga profunda, que<br />
está asociada a un transporte de masas de auga a escala global, cuxo motor non<br />
son os v<strong>en</strong>tos, s<strong>en</strong>ón as difer<strong>en</strong>zas de d<strong>en</strong>sidade. Este transporte leva asocia<strong>do</strong>s<br />
intercambios de calor <strong>en</strong>tre o fon<strong>do</strong> e a superficie que afectarán directam<strong>en</strong>te<br />
aos procesos de evaporación e, polo tanto, de formación de nubes e precipitación.<br />
Os modelos oceánicos a<strong>do</strong>itan conter tamén un submodelo de xeo mariño<br />
que simula a formación de xeo no océano Ártico e Antártico. O xeo mariño é<br />
importante desde o punto de vista climático porque, por unha parte, modifica<br />
fortem<strong>en</strong>te a reflectividade da superficie e, por outra, a formación de xeo produce<br />
unha segregación de sal cara á fase líquida, co que a auga próxima á superficie<br />
se volve máis salina e pode afectar á súa vez á formación de auga profunda.<br />
Igual que para os modelos de atmosfera, existe unha clasificación de modelos<br />
de océano que dep<strong>en</strong>de <strong>do</strong> nivel de complexidade:<br />
232 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
❚ Modelos de intercambio: as primeiras repres<strong>en</strong>tacións oceánicas estaban<br />
baseadas nestes modelos moi simples que non incluían capacidade de almac<strong>en</strong>am<strong>en</strong>to<br />
de calor.<br />
❚ Modelos de capa simple: nestes existe unha certa capacidade térmica, pero<br />
s<strong>en</strong> procesos dinámicos. Repres<strong>en</strong>tan o océano como unha superficie de auga<br />
cunha profundidade fixa e pequ<strong>en</strong>a, <strong>en</strong>tre 70 e 100 m, cunha capa de<br />
mestura de distribución homoxénea para to<strong>do</strong> o globo. Debi<strong>do</strong> á súa sinxeleza,<br />
ofrec<strong>en</strong> resulta<strong>do</strong>s moi limita<strong>do</strong>s, aínda que son moi útiles para axudar<br />
a <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der os procesos que se produc<strong>en</strong> na interfase aire-mar e para proporcionar<br />
un medio para analizar a s<strong>en</strong>sibilidade <strong>do</strong>s resulta<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s modelos<br />
tridim<strong>en</strong>sionais interconecta<strong>do</strong>s.<br />
❚ Modelos de capa de mestura: son modelos máis complexos que inclú<strong>en</strong> a<br />
difusión vertical de calor desde a superficie.<br />
❚ Modelos tridim<strong>en</strong>sionais: que xa inclú<strong>en</strong> a interconexión de mom<strong>en</strong>to,<br />
<strong>en</strong>erxía e humidade coa atmosfera e, ademais, as interaccións nas tres dim<strong>en</strong>sións<br />
da columna de auga.<br />
c) Os modelos climáticos pod<strong>en</strong> incorporar tamén outros submodelos, como<br />
os de solo. O tratam<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s solos mu<strong>do</strong>u substancialm<strong>en</strong>te durante a historia<br />
da modelización climática. Desde o esquema de Budyko, no que se utilizaba<br />
un modelo de rugosidade uniforme con capacidades hidrolóxicas moi limitadas,<br />
os modelos de solos que se <strong>en</strong>contran nos GCM actuais evolucionaron ata converterse<br />
<strong>en</strong> complexos compoñ<strong>en</strong>tes <strong>do</strong> sistema interconecta<strong>do</strong> atmosfera-océano-biosfera.<br />
Así, represéntanse os intercambios de <strong>en</strong>erxía, mom<strong>en</strong>to, auga e<br />
CO2 <strong>en</strong>tre a atmosfera e o solo e teñ<strong>en</strong> <strong>en</strong> conta as difer<strong>en</strong>zas ecolóxicas <strong>en</strong>tre<br />
os distintos tipos de solos, permitin<strong>do</strong> múltiples tipos de superficies d<strong>en</strong>tro da<br />
mesma cela da reixa. Os efectos da vexetación inclú<strong>en</strong>se ao prever distintos tipos<br />
de plantas con difer<strong>en</strong>tes áreas de tronco e follas, perfís das raíces, altura, dim<strong>en</strong>sións<br />
das follas, propiedades ópticas, rugosidade, etc. Os efectos <strong>do</strong> solo inclú<strong>en</strong>se<br />
ao permitir que as propiedades térmicas e hidráulicas varí<strong>en</strong> dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>do</strong> da<br />
proporción de area e arxila.<br />
O modelo de solos proporciónalle ao modelo atmosférico <strong>en</strong> cada paso temporal<br />
os albe<strong>do</strong>s superficiais (reflectividade <strong>do</strong> solo), a radiación de onda longa<br />
<strong>do</strong> solo cara á atmosfera, o fluxo de calor s<strong>en</strong>sible, o fluxo de calor lat<strong>en</strong>te, o fluxo<br />
de vapor de auga, os fluxos de CO2 e a cizalla superficial. Pola súa parte, o<br />
modelo atmosférico achégalle ao modelo de solos <strong>en</strong> cada paso temporal a radiación<br />
solar incid<strong>en</strong>te, a radiación de onda longa incid<strong>en</strong>te, a precipitación, a temperatura,<br />
o v<strong>en</strong>to, a humidade específica, a presión e a altura <strong>do</strong> nivel inferior<br />
<strong>do</strong> modelo [figura 6.5].<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 233
A modelización climática veuse des<strong>en</strong>volv<strong>en</strong><strong>do</strong> neste esc<strong>en</strong>ario no que, progresivam<strong>en</strong>te,<br />
se incorporaron máis procesos e con maior nivel de detalle nos<br />
modelos, co que xorde un sistema excesivam<strong>en</strong>te complexo [figura 6.5], con<br />
interrelacións e realim<strong>en</strong>tacións altam<strong>en</strong>te non lineares e, polo tanto, difíciles<br />
de id<strong>en</strong>tificar e reproducir. Ademais, o sistema climático dep<strong>en</strong>de de escalas de<br />
movem<strong>en</strong>to e de interaccións que se <strong>en</strong>contran desde as dim<strong>en</strong>sións moleculares<br />
ás planetarias, e <strong>en</strong> escalas de tempo que van desde os nanosegun<strong>do</strong>s ás eras<br />
xeolóxicas, polo que as parametrizacións son parte imprescindible da modelización.<br />
En xeral, unha das primeiras decisións que se a<strong>do</strong>itan tomar no deseño <strong>do</strong>s<br />
modelos climáticos é determinar cal será o rango de escalas temporais e espaciais<br />
que se describirán de forma explícita e cales haberá que resolver mediante<br />
parametrizacións (como pod<strong>en</strong> ser, segun<strong>do</strong> se m<strong>en</strong>cionou anteriorm<strong>en</strong>te, os<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os convectivos ou a turbul<strong>en</strong>cia atmosférica).<br />
Aínda que os modelos se constrú<strong>en</strong> para poder predicir o <strong>clima</strong> futuro, o seu<br />
nivel de fiabilidade só se pode comparar co <strong>clima</strong> pasa<strong>do</strong> ou pres<strong>en</strong>te.<br />
Normalm<strong>en</strong>te, durante o proceso de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s modelos, un <strong>do</strong>s<br />
principais obxectivos é analizar a súa fiabilidade e comprobar como se axustan<br />
Rozam<strong>en</strong>to<br />
ED. CANTIDADE<br />
DE MOVEMENTO<br />
Gradi<strong>en</strong>te<br />
presión<br />
EC. BALANCE<br />
DE ENERXÍA<br />
FSH<br />
Transporte<br />
Calor<br />
Transporte<br />
Frío<br />
Calor lat<strong>en</strong>te<br />
Radiación<br />
solar<br />
TRANSFERENCIA<br />
RADIANTE<br />
Reflexión<br />
Absorción<br />
EC. BALANCE<br />
DE AUGA<br />
(vapor e nubes)<br />
OCÉANOS –TERRA–CRIOSFERA–BIOSFERA<br />
E<br />
Radiación<br />
terrrestre<br />
234 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA<br />
Emisión<br />
P<br />
Reflexión de<br />
onda curta<br />
Emisión de<br />
onda longa<br />
[Figura 6.5]<br />
Sinopse <strong>do</strong>s distintos<br />
fluxos de <strong>en</strong>erxía que se<br />
deb<strong>en</strong> parametrizar nun<br />
modelo climático, así coma<br />
as interrelacións <strong>en</strong>tre os<br />
distintos procesos físicos
[Figura 6.6]<br />
Distribución de todas as<br />
medidas meteorolóxicas<br />
dispoñibles desde as<br />
09:00 ata as 15:00 UTC<br />
o 5 de xuño de 1995.<br />
As cores correspond<strong>en</strong><br />
a distintos tipos de<br />
medidas que abarcan<br />
desde satélite, boias,<br />
barcos, avións,<br />
estacións <strong>en</strong> superficie<br />
ou radiosondeos<br />
os seus resulta<strong>do</strong>s ás observacións <strong>do</strong> <strong>clima</strong> actual. Máis tarde, estúdase a súa<br />
s<strong>en</strong>sibilidade a distintos parámetros id<strong>en</strong>tifica<strong>do</strong>s como de especial importancia<br />
para o <strong>clima</strong>. Finalm<strong>en</strong>te, realízanse simulacións e novas análises de s<strong>en</strong>sibilidade<br />
para determinar o <strong>clima</strong> futuro e a súa resposta a alteracións <strong>do</strong>s factores que lle<br />
afectan.<br />
As análises de incerteza e de s<strong>en</strong>sibilidade <strong>do</strong>s resulta<strong>do</strong>s <strong>do</strong> modelo son de<br />
grande axuda para os procesos de verificación e validación. Formalm<strong>en</strong>te, pódese<br />
distinguir <strong>en</strong>tre análise de s<strong>en</strong>sibilidade, análise de incerteza e validación:<br />
❚ A análise de s<strong>en</strong>sibilidade estuda a resposta <strong>do</strong> modelo a cambios extremos<br />
nalgúns <strong>do</strong>s seus valores cuantitativos (parámetros internos <strong>do</strong> modelo ou<br />
variables de <strong>en</strong>trada) ou a cambios cualitativos importantes d<strong>en</strong>tro da súa<br />
estrutura (partes de cálculo concretas). Así,<br />
indícanos se a resposta <strong>do</strong> modelo aos parámetros<br />
de <strong>en</strong>trada é a esperada, e verifica<br />
que o modelo non pres<strong>en</strong>te fortes dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias<br />
a parámetros que se supón que non<br />
deberían influír de forma significativa nos<br />
resulta<strong>do</strong>s.<br />
❚ Na análise de incerteza estúdanse as consecu<strong>en</strong>cias<br />
de variar os valores de <strong>en</strong>trada<br />
sobre os resulta<strong>do</strong>s <strong>do</strong> modelo. Os valores<br />
de <strong>en</strong>trada <strong>en</strong>cóntranse d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> rango<br />
<strong>do</strong>s valores extremos que se estudan nas análises de s<strong>en</strong>sibilidade. O obxectivo<br />
que se persegue nas análises de incerteza é cuantificar a probabilidade<br />
de obter uns resulta<strong>do</strong>s específicos co modelo.<br />
❚ A validación consiste <strong>en</strong> comparar os resulta<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s modelos coas observacións.<br />
Da<strong>do</strong> o limita<strong>do</strong> coñecem<strong>en</strong>to <strong>do</strong> contorno que se pret<strong>en</strong>de reproducir,<br />
a validación non se realiza tanto para probar a total exactitude dun<br />
modelo máis b<strong>en</strong> para definir o grao de incerteza nos resulta<strong>do</strong>s. A maior<br />
parte <strong>do</strong>s datos que se utilizan para a inicialización e verificación <strong>do</strong>s modelos<br />
está estandarizada pola Organización Meteorolóxica Mundial (WMO,<br />
World Meteorological Organization), baseada nunha rede mundial de estacións<br />
meteorolóxicas que ofrec<strong>en</strong> datos <strong>en</strong> superficie e altura [figura 6.6].<br />
Exist<strong>en</strong> diversas formas de utilizar os resulta<strong>do</strong>s dun GCM para avaliar a súa<br />
efici<strong>en</strong>cia, aínda que ningún deles permite probar completam<strong>en</strong>te a validez<br />
<strong>do</strong> modelo. A aproximación máis obvia é a de simular as condicións climáticas<br />
actuais para poder probar a consist<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> modelo. En particular, a<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 235
habilidade dun GCM para reproducir os ciclos de temperatura estacional é<br />
un <strong>do</strong>s experim<strong>en</strong>tos de control máis est<strong>en</strong>di<strong>do</strong>. Porén, a correcta simulación<br />
<strong>do</strong>s cambios estacionais non implica que o modelo sexa capaz de simular<br />
os cambios a longo prazo provoca<strong>do</strong>s pola alteración de distintos factores,<br />
como o forzam<strong>en</strong>to radiante, a temperatura da superficie <strong>do</strong> mar ou as características<br />
da criosfera. Outro méto<strong>do</strong> de validación é o de comprobar de<br />
forma separada os distintos compoñ<strong>en</strong>tes <strong>do</strong> modelo fronte a datos reais ou<br />
fronte a resulta<strong>do</strong>s obti<strong>do</strong>s a partir de modelos de maior resolución. No<br />
<strong>en</strong>tanto, a validación dunha parametrización de forma illada non garante<br />
que se tratas<strong>en</strong> de forma correcta todas as interaccións físicas. Outra forma<br />
de comprobar os resulta<strong>do</strong>s dun GCM é simular os difer<strong>en</strong>tes <strong>clima</strong>s que se<br />
produciron na Terra durante o pasa<strong>do</strong>, e para os cales exist<strong>en</strong> os datos necesarios<br />
para realizar as comparacións. É importante sinalar que ningún destes<br />
méto<strong>do</strong>s será completam<strong>en</strong>te satisfactorio nin sufici<strong>en</strong>te. Non existe<br />
ningunha base de datos que permita a comparación directa <strong>do</strong>s resulta<strong>do</strong>s<br />
<strong>do</strong> modelo fronte á realidade, coas resolucións espaciais e temporais típicas<br />
<strong>do</strong>s GCM. A dispersión <strong>do</strong>s datos dispoñibles actualm<strong>en</strong>te constitúe un problema<br />
para a validación <strong>do</strong>s modelos sobre calquera escala.<br />
Malia esta difer<strong>en</strong>za formal, o proceso para elaborar estas análises pode resultar<br />
moi similar, e <strong>en</strong> moitos casos fálase de análise de s<strong>en</strong>sibilidade dun mo<strong>do</strong><br />
x<strong>en</strong>érico para referirse a análise de incerteza ou a procesos de validación <strong>do</strong><br />
modelo.<br />
3. Preditabilidade <strong>do</strong> sistema climático<br />
O d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong> sistema climático inclúe os f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os físicos, químicos e<br />
biolóxicos que ocorr<strong>en</strong> na atmosfera, a hidrosfera, a criosfera, a xeosfera e a biosfera<br />
e as súas interaccións. É un sistema moi complexo que integra escalas de<br />
movem<strong>en</strong>to que se <strong>en</strong>contran <strong>en</strong>tre as dim<strong>en</strong>sións moleculares e as planetarias<br />
e escalas de tempo que van desde os nanosegun<strong>do</strong>s ás eras xeolóxicas. Desde<br />
1950, ano <strong>en</strong> que se executou o primeiro modelo atmosférico nun ord<strong>en</strong>a<strong>do</strong>r, o<br />
home estivo sempre interesa<strong>do</strong> na preditabilidade <strong>do</strong> sistema climático ou a<br />
capacidade que t<strong>en</strong> para poder predicir o seu comportam<strong>en</strong>to.<br />
A preditabilidade atmosférica está condicionada polo feito de que a dinámica<br />
atmosférica é altam<strong>en</strong>te non linear e intrinsecam<strong>en</strong>te caótica. Isto tradúcese<br />
<strong>en</strong> que calquera erro durante o proceso de predición se verá rapidam<strong>en</strong>te ampli-<br />
236 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
Erro<br />
[Figura 6.7]<br />
Limitacións á<br />
preditabilidade <strong>do</strong>s<br />
modelos climáticos <strong>en</strong><br />
función <strong>do</strong> erro conti<strong>do</strong><br />
durante a predición<br />
fica<strong>do</strong> dificultan<strong>do</strong> a realización da propia predición. A evolución <strong>do</strong> <strong>clima</strong> pode<br />
preverse co uso de modelos climáticos como se viu no capítulo anterior. Estes<br />
modelos teñ<strong>en</strong> principalm<strong>en</strong>te dúas fontes de erro; as condicións iniciais e as<br />
parametrizacións físicas <strong>do</strong>s modelos. No primeiro caso, os datos iniciais proveñ<strong>en</strong><br />
de estacións meteorolóxicas, radiosondaxes, etc., que sempre teñ<strong>en</strong> un erro<br />
asocia<strong>do</strong> debi<strong>do</strong> principalm<strong>en</strong>te á calidade <strong>do</strong> aparato de medida ou aos procesos<br />
de validación <strong>do</strong>s datos que se utilizas<strong>en</strong>. No segun<strong>do</strong> caso, as parametrizacións<br />
de certos procesos físicos non son exactas, e a súa validez dep<strong>en</strong>de <strong>en</strong> moitos casos<br />
da aplicabilidade <strong>do</strong> modelo para describir certos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os atmosféricos.<br />
En ambos os casos, a estimación <strong>do</strong> erro cometi<strong>do</strong> é difícil de obter, pero si parece<br />
claro que afectará dalgunha medida á predición climática. A velocidade de<br />
crecem<strong>en</strong>to <strong>do</strong> erro dep<strong>en</strong>de das escalas consideradas; así, canto maior é a resolución<br />
espacial, máis pequ<strong>en</strong>a é a preditabilidade <strong>do</strong> modelo. Polo tanto, debi<strong>do</strong><br />
a que é inevitable cometer erros nas observacións meteorolóxicas e as parametrizacións<br />
físicas <strong>do</strong>s modelos tamén son fonte de erro, o esta<strong>do</strong> da atmosfera nun<br />
determina<strong>do</strong> instante de tempo e para unha determinada rexión non poderá ser<br />
predito máis alá dun certo intervalo temporal, indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te de futuras melloras<br />
nos modelos atmosféricos e na precisión das observacións.<br />
A figura 6.7 mostra as limitacións da preditabilidade <strong>do</strong> sistema climático <strong>en</strong><br />
termos <strong>do</strong> erro cometi<strong>do</strong> na predición. As predicións baseadas na <strong>clima</strong>toloxía<br />
teñ<strong>en</strong> máis erro, pero permanec<strong>en</strong> constantes<br />
no tempo. A persist<strong>en</strong>cia (é dicir, o que pasa<br />
Tempo<br />
Predición <strong>do</strong>s modelos<br />
para o propio día<br />
Persist<strong>en</strong>cia<br />
Climatoloxía<br />
Modelo perfecto<br />
agora pasará máis tarde) é unha boa predición<br />
<strong>en</strong> tempos curtos, pero falla rapidam<strong>en</strong>te. As<br />
predicións actuais son mellores que a persist<strong>en</strong>cia,<br />
pero chegan a ser peores que a <strong>clima</strong>toloxía<br />
co tempo. O ideal sería poder obter<br />
un modelo perfecto que sempre vai ser mellor<br />
que a <strong>clima</strong>toloxía para o horizonte temporal<br />
de predición que se queira obter.<br />
Porén, aínda que parece claro que debe<br />
existir un límite na predición <strong>do</strong> tempo atmosférico,<br />
si é posible obter o comportam<strong>en</strong>to<br />
medio de determinadas variables, por exem-<br />
plo, a temperatura ou a precipitación, máis alá deste horizonte temporal. Parece<br />
despr<strong>en</strong>derse disto que a preditabilidade <strong>do</strong> sistema climático é maior can<strong>do</strong> se<br />
trata de medias estacionais (perío<strong>do</strong>s de tres a <strong>do</strong>ce meses), que can<strong>do</strong> son predicións<br />
diarias <strong>do</strong> tempo. Se b<strong>en</strong> é certo que as predicións estacionais son posi-<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 237
les grazas a que os forzam<strong>en</strong>tos externos <strong>do</strong> sistema atmosférico, tales como a<br />
temperatura superficial <strong>do</strong>s océanos e a cuberta vexetal evolucionan <strong>en</strong> escalas<br />
de tempo máis l<strong>en</strong>tas (da orde dun a tres meses), aínda así, non toda a <strong>variabilidade</strong><br />
climática pode explicarse <strong>en</strong> termos das variacións periódicas destes<br />
forzam<strong>en</strong>tos. O papel que desempeñan os forzam<strong>en</strong>tos periódicos externos ao<br />
sistema, as medias realizadas na predición estacional <strong>do</strong> <strong>clima</strong>, ou as interaccións<br />
non lineares que ocorr<strong>en</strong> no sistema climático como consecu<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s procesos<br />
de realim<strong>en</strong>tación non están claram<strong>en</strong>te defini<strong>do</strong>s, e, xa que logo, afectan<br />
á preditabilidade <strong>do</strong> <strong>clima</strong>. Ademais, a rexionalización da preditabilidade como<br />
consecu<strong>en</strong>cia de que certos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os atmosféricos son máis predicibles<br />
que outros implica unha orde de complexidade a maiores que debe terse<br />
<strong>en</strong> conta. Por exemplo, as situacións de bloqueo anticiclónico cerca das costas<br />
occid<strong>en</strong>tais <strong>do</strong>s contin<strong>en</strong>tes para latitudes medias pod<strong>en</strong> persistir durante semanas,<br />
permitin<strong>do</strong> unha fácil predición das condicións meteorolóxicas a medio<br />
e longo prazo.<br />
Todas estas consideracións levaron a Von Newmann (1960) a distinguir tres<br />
clases de predicións. A primeira clase referíase ás predicións diarias <strong>do</strong> tempo<br />
atmosférico dun día para o seguinte; a segunda, ás predicións de medio a longo<br />
prazo, da orde de semanas a meses e mesmo anos; pola súa parte, a terceira clase<br />
de predición referíase ao equilibrio climático, ou solución estacionaria <strong>do</strong> <strong>clima</strong>.<br />
M<strong>en</strong>tres que se percorreu moito camiño nas predicións de primeira e terceira<br />
clase, son as predicións de segunda clase as que m<strong>en</strong>os progresos tiveron ao estar<br />
limitadas pola correcta especificación das condicións iniciais e de contorno.<br />
Actualm<strong>en</strong>te son moitos os c<strong>en</strong>tros de predición climática e meteorolóxica que<br />
int<strong>en</strong>tan abarcar predicións neste rango temporal s<strong>en</strong> moito éxito. Por outra<br />
parte, Edward Lor<strong>en</strong>z distinguiu <strong>do</strong>us tipos de preditabilidade climática: preditabilidade<br />
de primeiro e de segun<strong>do</strong> tipo (Lor<strong>en</strong>z, 1965). O primeiro tipo defínese<br />
como a predición das propiedades estatísticas <strong>do</strong> <strong>clima</strong> dadas unhas<br />
condicións iniciais. Este tipo correspóndese cunha variante da predición de<br />
segunda clase das clasificacións de Von Newmann. Por outra parte, a preditabilidade<br />
de segun<strong>do</strong> tipo refírese á resposta <strong>do</strong> sistema climático a cambios nos<br />
forzam<strong>en</strong>tos externos. Estas predicións refír<strong>en</strong>se máis á obt<strong>en</strong>ción das medias de<br />
longo termo das propiedades <strong>do</strong> <strong>clima</strong>, o que se corresponde <strong>en</strong> maior medida<br />
coas predicións da terceira clase de Von Newmann.<br />
No <strong>en</strong>tanto, probablem<strong>en</strong>te a contribución máis importante de Edward Lor<strong>en</strong>z<br />
á física fose o descubrim<strong>en</strong>to <strong>do</strong> que hoxe se coñece como teoría <strong>do</strong> caos<br />
(Lor<strong>en</strong>z, 1963). A idea subxac<strong>en</strong>te desta teoría é que pequ<strong>en</strong>os erros nas condicións<br />
iniciais conduc<strong>en</strong> a solucións distintas expon<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te diverx<strong>en</strong>tes no<br />
238 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
tempo, de forma que estas solucións serán claram<strong>en</strong>te distinguibles e descorrelacionadas<br />
<strong>en</strong>tre si. Polo tanto, o caos introduce un límite na preditabilidade<br />
dun sistema físico aínda que se coñezan as leis que gobernan o sistema. Este<br />
concepto tamén se coñece popularm<strong>en</strong>te como efecto bolboreta, xa que se<br />
supón que unha ínfima perturbación atmosférica, como o simple movem<strong>en</strong>to<br />
de ás dunha bolboreta, pode provocar (ou evitar) que días máis tarde se xere un<br />
tifón noutro lugar <strong>do</strong> globo. Curiosam<strong>en</strong>te, este efecto, que axiña se popularizou<br />
<strong>en</strong>tre o que hoxe se coñece como física non linear, non tivo maior transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong>tre a meteoroloxía ata os anos oit<strong>en</strong>ta, como se verá máis adiante<br />
[figura 6.8].<br />
De todas formas, na maioría <strong>do</strong>s sistemas caóticos, e no caso que nos ocupa<br />
é así, prodúcese o chama<strong>do</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de sha<strong>do</strong>wing, polo cal a solución numérica<br />
se aproxima (ou sombrea), durante un longo perío<strong>do</strong> de tempo, a unha solución<br />
verdadeira cuxa condición inicial está próxima á condición inicial considerada<br />
ao principio. Dito <strong>do</strong>utra forma, partin<strong>do</strong> de condicións iniciais próximas,<br />
as predicións, aínda que obteñan distribucións espaciais e temporais das variables<br />
climáticas distintas <strong>en</strong>tre si, serán o sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te próximas como para<br />
que non sexa inviable realizar unha predición cunha certa validez. A figura 8<br />
mostra as predicións obtidas polo modelo americano MRF das isohipsas correspond<strong>en</strong>tes<br />
a 500 hectopascais. Cada liña de cor repres<strong>en</strong>ta unha condición<br />
distinta para cada unha das condicións iniciais. A figura superior mostra a predición<br />
a set<strong>en</strong>ta e dúas horas (pouca dispersión <strong>en</strong>te liñas) m<strong>en</strong>tres que a figura inferior<br />
mostra a predición a c<strong>en</strong>to cor<strong>en</strong>ta e catro horas, onde se comproba que<br />
as predicións diverx<strong>en</strong>, o que confirma o comportam<strong>en</strong>to non lineal, complexo,<br />
da atmosfera. Unha solución que nos propón a física para evitar este problema<br />
de preditabilidade é resolver a ecuación de Liouville (ou de Fokker-Plank se se<br />
consideran os erros <strong>do</strong> modelo) asociada ao modelo meteorolóxico ou climático<br />
que se considere e ao conxunto de condicións iniciais e as súas incertezas, obtén<strong>do</strong>se<br />
así a distribución de probabilidade de ocorr<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s distintos meteoros<br />
(Kalnay, 2003). Porén, o custo computacional para resolver estes modelos é hoxe<br />
por hoxe prohibitivo para realizar predicións operativas. A solución pasa <strong>en</strong>tón<br />
por empregar predicións por conxuntos (Palmer, 2000, 2001, 2002), o que<br />
consiste, a grandes trazos, <strong>en</strong> integrar un modelo meteorolóxico tantas veces N<br />
como condicións iniciais e incertezas nos modelos se queiran considerar. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te,<br />
varian<strong>do</strong> de maneira aleatoria as condicións iniciais requiriríanse<br />
N → ∞integracións para aproximar correctam<strong>en</strong>te a función de distribución<br />
de probabilidade na maioría <strong>do</strong>s casos. Aínda así, técnicas novi<strong>do</strong>sas permitiron<br />
describir esta función cun conxunto de integracións relativam<strong>en</strong>te pequ<strong>en</strong>o, o<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 239
[Figura 6.8]<br />
Predición das alturas <strong>do</strong><br />
xeopot<strong>en</strong>cial a 500 hPa<br />
obtidas con condicións<br />
iniciais moi próximas<br />
<strong>en</strong>tre si (cada unha<br />
correspóndese cunha<br />
liña de cor difer<strong>en</strong>te), a<br />
72 (figura superior) e 144<br />
(figura inferior) horas vista<br />
(fonte: www.weterz<strong>en</strong>trale.de)<br />
240 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
[Figura 6.9]<br />
Predicións realizadas polo C<strong>en</strong>tro Europeo<br />
de Predicciones a Medio Plazo (ECMWF)<br />
comezadas os días 28 de xuño de 1995 (a)<br />
e 28 de xuño de 1994 (b) para a cidade<br />
de Londres. A liña azul claro mostra<br />
a predición determinista, fronte á análise<br />
(amarelo) e 51 integracións <strong>do</strong><br />
modelo de predición por conxuntos<br />
(liñas violetas). Obsérvese como o conxunto<br />
sempre abarca a solución real (análise),<br />
permitin<strong>do</strong> establecer probabilidades<br />
de aparición de certos meteoros<br />
que lles posibilitou aos c<strong>en</strong>tros meteorolóxicos<br />
avanzar no des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to das<br />
predicións estacionais (predicións de segunda<br />
clase, segun<strong>do</strong> Von Newmann),<br />
e mesmo empezar a p<strong>en</strong>sar na súa utilización<br />
para predicións de curto alcance,<br />
da orde de poucos días [figura 6.9].<br />
Polo tanto, hoxe <strong>en</strong> día, dada a particular<br />
preditabilidade <strong>do</strong> sistema climático,<br />
requír<strong>en</strong>se distintas solucións ou esquemas<br />
de traballo para obter conclusións<br />
útiles mediante o uso de modelos climáticos.<br />
Por un la<strong>do</strong>, con frecu<strong>en</strong>cia utilízanse<br />
modelos moi sinxelos para investigar<br />
<strong>en</strong> maior profundidade distintos<br />
esc<strong>en</strong>arios de emisión de gases de efecto<br />
inverna<strong>do</strong>iro e os efectos de certas hipóteses<br />
ou aproximacións nos parámetros <strong>do</strong><br />
modelo; e, por outro la<strong>do</strong>, úsanse os modelos<br />
climáticos máis complexos, que inclú<strong>en</strong><br />
a maior cantidade posible de elem<strong>en</strong>tos<br />
<strong>do</strong> sistema climático, os chama<strong>do</strong>s<br />
MCGAO (modelos de circulación xeral atmosfera-océano),<br />
con resulta<strong>do</strong>s moi limita<strong>do</strong>s<br />
dada a súa complexidade, polo<br />
que a estratexia que se está seguin<strong>do</strong> é<br />
formar equipos de traballo a escala internacional<br />
con proxectos de comparación<br />
sistemática <strong>en</strong>tre MGCAO, como son<br />
por exemplo, o CMIP (proxecto de comparación<br />
de modelos interconecta<strong>do</strong>s) ou<br />
o PMIP (proxecto de comparación de modelos<br />
paleoclimáticos). En xeral, é obvio<br />
que os modelos máis sinxelos non pod<strong>en</strong><br />
anticipar as sorpresas climáticas ocasionadas,<br />
por exemplo, por cambios importantes<br />
da circulación oceánica, aínda que<br />
serv<strong>en</strong> para avaliar o significa<strong>do</strong> deses<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 241
ev<strong>en</strong>tos. Os MGCAO complexos ofrec<strong>en</strong> a posibilidade de proxectar os cambios<br />
de <strong>en</strong>vergadura da circulación oceánica, se b<strong>en</strong> aínda non se construíron modelos<br />
que poidan facelo con <strong>en</strong>teira fiabilidade.<br />
4. Estimación <strong>do</strong> cambio climático. Construción de esc<strong>en</strong>arios<br />
Os modelos climáticos son ferram<strong>en</strong>tas moi útiles para obter información<br />
sobre o <strong>clima</strong> pasa<strong>do</strong> e futuro. Esta información pode ser utilizada nun amplo<br />
rango de actividades humanas. Por exemplo, a busca de lugares seguros para os<br />
residuos nucleares implicou non só a avaliación xeolóxica de posibles localizacións,<br />
s<strong>en</strong>ón tamén unha avaliación climática utilizan<strong>do</strong> as predicións <strong>do</strong>s modelos<br />
climáticos. Tamén algunhas compañías mineiras examinaron os resulta<strong>do</strong>s<br />
das predicións <strong>do</strong> <strong>clima</strong> pasa<strong>do</strong> para poder inferir as posibles localizacións <strong>do</strong>s<br />
depósitos mineiros. Outras aplicacións destes modelos son: o estu<strong>do</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> <strong>en</strong><br />
perío<strong>do</strong>s xeolóxicos anteriores, o estu<strong>do</strong> <strong>do</strong>s efectos da desertización, <strong>do</strong>s efectos<br />
das erupcións volcánicas, das causas da formación de desertos, das consecu<strong>en</strong>cias<br />
climáticas <strong>do</strong>s estoupi<strong>do</strong>s nucleares, etc.<br />
A aplicación máis utilizada destes modelos continúa s<strong>en</strong><strong>do</strong> a de predicir os<br />
impactos climáticos como consecu<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to global. Neste s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong>,<br />
<strong>en</strong> 1988 a WMO e o programa das Nacións Unidas sobre medio ambi<strong>en</strong>te<br />
(UNEP, United Nations Environm<strong>en</strong>t Programme) crearon o Panel Intergobernam<strong>en</strong>tal<br />
sobre o Cambio Climático (IPCC, Intergovernm<strong>en</strong>tal Panel on<br />
Climate Change), co obxectivo de <strong>en</strong>focar os esforzos <strong>do</strong>s ci<strong>en</strong>tíficos que se<br />
dedican ao estu<strong>do</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> cara ao problema <strong>do</strong> cambio climático asocia<strong>do</strong><br />
aos crec<strong>en</strong>tes niveis de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro produci<strong>do</strong>s polas actividades<br />
humanas.<br />
En 1992, o IPCC des<strong>en</strong>volveu un conxunto de seis esc<strong>en</strong>arios de emisións<br />
para ser<strong>en</strong> utiliza<strong>do</strong>s como datos de <strong>en</strong>trada aos modelos climáticos. Estes esc<strong>en</strong>arios<br />
coñeci<strong>do</strong>s como IS92a-f <strong>en</strong>globaban un amplo rango de hipóteses respecto<br />
a como evolucionarían as emisións <strong>do</strong>s gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro (cunha<br />
ext<strong>en</strong>sión temporal ata o ano 2100) <strong>en</strong> aus<strong>en</strong>cia de políticas climáticas, baseán<strong>do</strong>se<br />
nas t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias futuras de factores clave como o aum<strong>en</strong>to de poboación, o<br />
crecem<strong>en</strong>to económico ou os cambios tecnolóxicos.<br />
En 1996, o IPCC comezou a des<strong>en</strong>volver un novo conxunto de esc<strong>en</strong>arios<br />
de emisións co fin de actualizar e substituír os IS92. Os cor<strong>en</strong>ta esc<strong>en</strong>arios resultantes<br />
descríb<strong>en</strong>se no IE-EE (Informe Especial <strong>do</strong> IPCC sobre Esc<strong>en</strong>arios de<br />
Emisións) e abarcan as principais forzas demográficas, económicas e tecnolóxi-<br />
242 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
cas que determinarán as emisións futuras de gases de efecto inverna<strong>do</strong>iro e xofre.<br />
Clasifícanse d<strong>en</strong>tro de catro liñas evolutivas, de forma que o conxunto de esc<strong>en</strong>arios<br />
basea<strong>do</strong>s nunha mesma liña evolutiva constitúe unha familia de esc<strong>en</strong>arios.<br />
A continuación descríbese cada unha destas familias:<br />
A1: Describe un mun<strong>do</strong> futuro de crecem<strong>en</strong>to económico moi rápi<strong>do</strong>; a<br />
poboación mundial alcanza o seu nivel máis alto a metade <strong>do</strong> século e diminúe<br />
posteriorm<strong>en</strong>te, producín<strong>do</strong>se unha rápida introdución de novas tecnoloxías<br />
máis eficaces. Esta familia divídese <strong>en</strong> tres grupos segun<strong>do</strong> as distintas direccións<br />
<strong>do</strong> cambio tecnolóxico no sistema <strong>en</strong>erxético: fontes de <strong>en</strong>erxía int<strong>en</strong>siva<br />
de orixe fósil (A1F1), de orixe non fósil (A1T) ou un equilibrio <strong>en</strong>tre todas as<br />
fontes (A1B).<br />
A2: Describe un mun<strong>do</strong> moi heteroxéneo, cun aum<strong>en</strong>to constante da poboación.<br />
O des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to económico t<strong>en</strong> unha ori<strong>en</strong>tación principalm<strong>en</strong>te<br />
rexional e o crecem<strong>en</strong>to económico per cápita e o cambio tecnolóxico están<br />
máis fragm<strong>en</strong>ta<strong>do</strong>s e son máis l<strong>en</strong>tos que noutras liñas evolutivas.<br />
B1: Describe un mun<strong>do</strong> converx<strong>en</strong>te, coa mesma poboación mundial, que<br />
alcanza o seu nivel máis alto a media<strong>do</strong>s de século para diminuír posteriorm<strong>en</strong>te,<br />
como <strong>en</strong> A1 pero con cambios rápi<strong>do</strong>s nas estruturas económicas cara a unha<br />
economía da información e <strong>do</strong>s servizos, con reducións no consumo <strong>do</strong>s materiais<br />
e introdución de tecnoloxías limpas e de recursos eficaces. Nesta liña evolutiva<br />
faise fincapé nas solucións mundiais á sust<strong>en</strong>tabilidade económica, social<br />
e ambi<strong>en</strong>tal, o que compr<strong>en</strong>de unha mellora da igualdade, pero s<strong>en</strong> iniciativas<br />
climáticas adicionais.<br />
B2: Describe un mun<strong>do</strong> no que se fai fincapé nas solucións locais á sust<strong>en</strong>tabilidade<br />
económica, social e ambi<strong>en</strong>tal. Trátase dun mun<strong>do</strong> cuxa poboación<br />
mundial medra continuam<strong>en</strong>te, a un ritmo m<strong>en</strong>or a A2, con niveis medios de<br />
des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to económico e cambios tecnolóxicos m<strong>en</strong>os rápi<strong>do</strong>s e máis<br />
varia<strong>do</strong>s que <strong>en</strong> A1 e B1. Aínda que o esc<strong>en</strong>ario tamén está ori<strong>en</strong>ta<strong>do</strong> cara á protección<br />
ambi<strong>en</strong>tal e a igualdade social, céntrase nos niveis local e rexional.<br />
Estes esc<strong>en</strong>arios non inclú<strong>en</strong> outras iniciativas climáticas, o cal significa que<br />
non se inclú<strong>en</strong> os esc<strong>en</strong>arios que supoñ<strong>en</strong> explicitam<strong>en</strong>te a aplicación da Conv<strong>en</strong>ción<br />
Marco sobre o cambio climático, das Nacións Unidas, ou os obxectivos<br />
de emisións <strong>do</strong> protocolo de Kyoto.<br />
Actualm<strong>en</strong>te só os esc<strong>en</strong>arios A2 e B2 foron incorpora<strong>do</strong>s a máis dun modelo<br />
global de atmosfera e océano interconecta<strong>do</strong>s. Aos resulta<strong>do</strong>s destes modelos<br />
súmanselles os resulta<strong>do</strong>s de modelos climáticos simples, aplica<strong>do</strong>s a un maior<br />
número de esc<strong>en</strong>arios. Os resulta<strong>do</strong>s obti<strong>do</strong>s levan a unhas conclusións xerais,<br />
que, particularizan<strong>do</strong> para o caso <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te europeo, se resum<strong>en</strong> <strong>en</strong>:<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 243
1. A capacidade de adaptación <strong>do</strong>s sistemas humanos <strong>en</strong> Europa é <strong>en</strong> xeral<br />
elevada: as partes de Europa meridional e <strong>do</strong> Ártico europeo son as máis vulnerables.<br />
2. É probable que diminúan ao sur de Europa as escorr<strong>en</strong>tías de verán, a dispoñibilidade<br />
de auga e a humidade <strong>do</strong>s solos.<br />
3. Poderían desaparecer ao final <strong>do</strong> século XXI a metade <strong>do</strong>s glaciares alpinos.<br />
4. Aum<strong>en</strong>tará o perigo de inundacións de ríos; nas zonas costeiras o risco de<br />
inundacións, erosión e perda de zonas húmidas increm<strong>en</strong>tarase de mo<strong>do</strong><br />
importante, con implicacións para as<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>tos humanos, industria, turismo,<br />
agricultura e hábitats naturais da costa.<br />
5. Haberá algúns efectos positivos na<br />
agricultura de Europa <strong>do</strong> norte; diminuirá<br />
a produtividade <strong>en</strong> Europa meridional<br />
e ori<strong>en</strong>tal.<br />
6. As temperaturas máis elevadas e as<br />
ondas de calor pod<strong>en</strong> cambiar os destinos<br />
tradicionais <strong>do</strong> turismo de verán e<br />
unhas condicións de neve m<strong>en</strong>os fiables<br />
pod<strong>en</strong> ter impactos negativos no<br />
turismo de inverno.<br />
Na figura 6.10 móstrase o aum<strong>en</strong>to observa<strong>do</strong><br />
da temperatura <strong>en</strong> comparación con<br />
1990 e a gama de aum<strong>en</strong>tos de temperatura<br />
previstos despois de 1990, segun<strong>do</strong> a estimación<br />
<strong>do</strong> Grupo de Traballo I <strong>do</strong> IPCC<br />
para esc<strong>en</strong>arios obti<strong>do</strong>s <strong>do</strong> informe IE-EE.<br />
5. Os principais retos <strong>do</strong>s modelos climáticos. Son útiles?<br />
Dada a baixa resolución horizontal <strong>do</strong>s modelos climáticos (actualm<strong>en</strong>te<br />
arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s 300 km), resultan ferram<strong>en</strong>tas pouco útiles á hora de calibrar os efectos<br />
<strong>do</strong> cambio climático a unha zona determinada. Aínda que un GCM sexa<br />
capaz de predicir que a temperatura ou a precipitación globais varí<strong>en</strong> dunha<br />
determinada forma nos próximos cincu<strong>en</strong>ta anos, non hai que esquecer que a<br />
análise se realiza <strong>en</strong> termo medio e, polo tanto, a escala local/rexional o com-<br />
6<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
Observa<strong>do</strong><br />
A1FI<br />
A1B<br />
A1T<br />
A2<br />
B1<br />
B2<br />
IS92a<br />
-1<br />
1900 2000<br />
Ano<br />
2100<br />
244 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA<br />
1990<br />
[Figura 6.10]<br />
Predicións <strong>do</strong> IPCC para o<br />
século XXI <strong>do</strong> increm<strong>en</strong>to<br />
espera<strong>do</strong> da temperatura<br />
segun<strong>do</strong> distintos esc<strong>en</strong>arios<br />
previstos (figura obtida <strong>do</strong><br />
terceiro informe de<br />
evaluación <strong>do</strong> Cambio<br />
Climático 2001, IPCC)<br />
Varios modelos, to<strong>do</strong>s <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>volv<strong>en</strong>te IE-EE
portam<strong>en</strong>to espera<strong>do</strong> <strong>do</strong> <strong>clima</strong> pode ser moi distinto <strong>do</strong> simula<strong>do</strong> globalm<strong>en</strong>te.<br />
Por iso, o obxectivo actual <strong>en</strong> moitos c<strong>en</strong>tros de investigación é a d<strong>en</strong>ominada<br />
rexionalización ou <strong>do</strong>wnscaling, que consiste <strong>en</strong> obter predicións a escala local<br />
a partir <strong>do</strong>s resulta<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s modelos globais. Os GCM non son capaces de resolver<br />
procesos de pequ<strong>en</strong>a escala, que <strong>en</strong> determina<strong>do</strong>s casos, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />
rexións de topografía moi complexa, pod<strong>en</strong> chegar a <strong>do</strong>minar as condicións<br />
meteorolóxicas, polo que as técnicas de rexionalización son moi complexas e<br />
aínda hoxe <strong>en</strong> día son obxecto de estu<strong>do</strong> e des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to.<br />
Exist<strong>en</strong> <strong>do</strong>us tipos de méto<strong>do</strong>s de rexionalización: dinámico e estatístico. En<br />
liñas xerais diferéncianse <strong>en</strong> que os méto<strong>do</strong>s dinámicos requir<strong>en</strong> un aniñam<strong>en</strong>to<br />
da malla onde se resolve un GCM a outra malla de moita máis resolución, que<br />
se corresponde cunha área ou rexión concreta, m<strong>en</strong>tres que os estatísticos establec<strong>en</strong><br />
unha conexión <strong>en</strong>tre as variables a grande escala e as variables a escala<br />
local mediante modelos estatísticos. Os méto<strong>do</strong>s dinámicos baséanse nas leis de<br />
conservación de masa, <strong>en</strong>erxía e mom<strong>en</strong>to, e conteñ<strong>en</strong>, por tanto, unha física<br />
máis completa que os modelos estatísticos. Porén, a física máis completa implica<br />
un maior gasto computacional. Actualm<strong>en</strong>te a comunidade ci<strong>en</strong>tífica recoñece<br />
que ambos os méto<strong>do</strong>s son igual de váli<strong>do</strong>s can<strong>do</strong> se predí o <strong>clima</strong> actual, pero<br />
que pres<strong>en</strong>tan difer<strong>en</strong>zas significativas can<strong>do</strong> int<strong>en</strong>tan predicir cambios climáticos<br />
no futuro, o que demostra que hoxe <strong>en</strong> día a rexionalización segue s<strong>en</strong><strong>do</strong><br />
un campo aberto para a investigación. A continuación explícase con máis detalle<br />
cada un destes méto<strong>do</strong>s.<br />
5.1. Downscaling dinámico (modelos rexionais)<br />
Esta técnica consiste <strong>en</strong> usar as saídas dun modelo global como condicións<br />
iniciais e de contorno para un modelo de maior resolución (modelo rexional).<br />
Empezouse a usar por Dickinson et al. (1989) e Giorgi (1990), e hoxe <strong>en</strong> día<br />
úsase nun amplo rango de aplicacións climáticas, desde a paleo<strong>clima</strong>toloxía<br />
ata estu<strong>do</strong>s de cambio climático de orixe antropoxénica. T<strong>en</strong> dúas limitacións<br />
importantes que son: por un la<strong>do</strong>, o paso de erros sistemáticos <strong>do</strong>s modelos<br />
globais aos rexionais e, por outro, que a información viaxa nunha única dirección,<br />
de forma que non existe ningunha realim<strong>en</strong>tación desde o modelo rexional<br />
ao modelo global.<br />
O principal problema deste méto<strong>do</strong> é o tempo de cálculo que requir<strong>en</strong> os<br />
modelos numéricos can<strong>do</strong> traballan con escalas espaciais e temporais tan altas.<br />
Hoxe <strong>en</strong> día esta técnica úsase <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>, aínda que non con fins climáticos,<br />
s<strong>en</strong>ón para realizar unha predición diaria <strong>do</strong> tempo a catro días. En concreto,<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 245
trabállase con modelos locais que se alim<strong>en</strong>tan de modelos globais e que obteñ<strong>en</strong><br />
a predición para escalas espaciais (5 km) e temporais (96 horas) altas. Estes<br />
modelos foron axusta<strong>do</strong>s para a particular topografía de <strong>Galicia</strong> e as súas parametrizacións<br />
tamén foron axustadas para a particular meteoroloxía e <strong>clima</strong>toloxía<br />
galega. En concreto, estes modelos son o ARPS (Advanced Regional Prediction<br />
System, da Universidade de Oklahoma) e o MM5 (Mesoscale Model, Versión<br />
5, <strong>do</strong> NCAR, Nacional C<strong>en</strong>ter for Atmospheric Research), ambos non hidrostáticos<br />
(Souto, 2003, Xue et al., 2000, 2001).<br />
Actualm<strong>en</strong>te execútanse dúas veces ao día<br />
e o tempo de cálculo de cada execución<br />
correspond<strong>en</strong>te a 96 horas de predición<br />
supón uns ses<strong>en</strong>ta minutos con catro procesa<strong>do</strong>res<br />
<strong>en</strong> paralelo <strong>do</strong> CESGA (C<strong>en</strong>tro<br />
de Supercomputación de <strong>Galicia</strong>). Con<br />
estes modelos pód<strong>en</strong>se obter predicións<br />
moi realistas que, por exemplo, reproduc<strong>en</strong><br />
o patrón de chuvias ou a difer<strong>en</strong>za<br />
de temperaturas exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>do</strong>us<br />
puntos a moi pouca distancia, como se<br />
mostra nas figuras 6.11 e 6.12.<br />
5.2. Downscaling estatístico<br />
Esta técnica está baseada <strong>en</strong> relacionar<br />
de forma estatística as variables climáticas<br />
ou de escala global (preditores) coas variables<br />
locais (preditan<strong>do</strong>s). A información<br />
de escala global debe estar relacionada<br />
coas variables específicas <strong>do</strong>s movem<strong>en</strong>tos<br />
a grande escala, como pode ser a altura<br />
<strong>do</strong> xeopot<strong>en</strong>cial a difer<strong>en</strong>tes niveis de presión ou coas variables relacionadas co<br />
océano, como pode ser a anomalía da temperatura da auga <strong>do</strong> mar. Esta información<br />
relaciónase coas observacións das variables <strong>en</strong> superficie que interes<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> cada caso particular, como, por exemplo, a temperatura, a precipitación, a velocidade<br />
<strong>do</strong> v<strong>en</strong>to, etc. Exist<strong>en</strong> múltiples méto<strong>do</strong>s para modelar esta relación<br />
<strong>en</strong>tre preditores e preditan<strong>do</strong>s, como os modelos basea<strong>do</strong>s <strong>en</strong> Cadeas de Markov,<br />
regresións lineares e bilineares, predicións baseadas <strong>en</strong> análogos, análises de correlación<br />
canónica, árbores de clasificación e regresión ou redes neuronais.<br />
[Figura 6.11]<br />
Precipitación acumulada<br />
<strong>en</strong> seis horas predita<br />
polo modelo ARPS<br />
para <strong>Galicia</strong><br />
246 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
[Figura 6.12]<br />
Temperatura da<br />
superficie ás 06:00Z<br />
predita polo modelo<br />
ARPS para <strong>Galicia</strong><br />
Esta técnica foi impulsada rec<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te pola dispoñibilidade de bases de datos<br />
de predicións des<strong>en</strong>volvidas <strong>en</strong> diversos proxectos de reanálise (por exemplo,<br />
a reanálise ERA-15 <strong>do</strong> ECMWF, que inclúe as saídas diarias dun mesmo modelo<br />
para o perío<strong>do</strong> 1979-1993, ou o ERA-40 <strong>do</strong> perío<strong>do</strong> 1957-2002). Estas bases de<br />
datos serv<strong>en</strong> de ponte <strong>en</strong>tre as saídas <strong>do</strong>s modelos numéricos e os rexistros históricos<br />
locais de meteoros dispoñibles, permitin<strong>do</strong> aplicar técnicas de regresión,<br />
correlación, etc., para combinar a información. Entre as técnicas que mostraron<br />
ser máis efici<strong>en</strong>tes desde o punto<br />
de vista operativo, destaca o méto<strong>do</strong><br />
de análogos, que opera <strong>en</strong> dúas etapas<br />
(Toth, 1990):<br />
❚ Primeiro, dada unha predición realizada<br />
polo modelo numérico, obt<strong>en</strong>se<br />
un conxunto de configuracións da atmosfera<br />
análogas de <strong>en</strong>tre aquelas dispoñibles<br />
nunha base de datos.<br />
❚ Segun<strong>do</strong>, realízase a predición local<br />
dun meteoro concreto a partir da<br />
estatística dada polos seus sucesos nas<br />
datas correspond<strong>en</strong>tes aos análogos<br />
atopa<strong>do</strong>s.<br />
Malia isto, hai que sinalar que estas<br />
aproximacións estatísticas part<strong>en</strong><br />
da hipótese de que os campos <strong>en</strong> superficie,<br />
sempre que se manteñan as<br />
características topográficas constantes,<br />
dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> exclusivam<strong>en</strong>te das condicións<br />
dinámicas e termodinámicas a<br />
grande escala da atmosfera. Porén, no<br />
caso dun hipotético cambio climático,<br />
podería variar algún forzam<strong>en</strong>to a m<strong>en</strong>or escala, como por exemplo o albe<strong>do</strong> ou<br />
a humidade <strong>do</strong> solo, que non vai ser reflecti<strong>do</strong> polo modelo estatístico. É dicir,<br />
unha vez que se escolle a forma da relación <strong>en</strong>tre variables, esta vaise manter invariable<br />
durante a simulación climática, o que supón o maior inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te no<br />
uso deste méto<strong>do</strong>.<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 247
Precipitación (mm)<br />
5.3. Downscaling estatístico-dinámico<br />
Esta técnica máis rec<strong>en</strong>te consiste <strong>en</strong> combinar as dúas anteriores. Unha das<br />
formas de facelo é que a simulación dinámica se aplique sobre un número de situacións<br />
tipo obtidas mediante un estu<strong>do</strong> estatístico, reducin<strong>do</strong> así o tempo de<br />
cálculo.<br />
No caso particular de <strong>Galicia</strong>, aplicouse un modelo híbri<strong>do</strong> <strong>en</strong> dúas localizacións<br />
particulares nas que exist<strong>en</strong> unha serie de datos históricos sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
significativa para obter a predición de precipitación a curto prazo. O<br />
proceso consta <strong>do</strong>s seguintes pasos:<br />
❚ Mediante as análises <strong>do</strong> modelo global AVN obt<strong>en</strong>se unha probabilidade<br />
de precipitación aplican<strong>do</strong> un <strong>do</strong>wnscaling estatístico.<br />
❚ A predición cuantitativa de chuvia calculada co modelo ARPS aplica<strong>do</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Galicia</strong> cunha resolución horizontal de 10 km axústase t<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong> conta a<br />
probabilidade obtida anteriorm<strong>en</strong>te.<br />
Na figura 6.13 móstrase a comparación <strong>en</strong>tre a predición de chuvia obtida<br />
directam<strong>en</strong>te polo ARPS, a corrixida mediante o méto<strong>do</strong> híbri<strong>do</strong> e o dato histórico<br />
correspond<strong>en</strong>te á primavera <strong>do</strong> ano 2001 na estación de Lourizán (Pontevedra).<br />
Como se pode comprobar, o méto<strong>do</strong> híbri<strong>do</strong> logra corrixir as predicións<br />
<strong>do</strong> ARPS, achegán<strong>do</strong>as ao dato real.<br />
210<br />
180<br />
150<br />
120<br />
90<br />
60<br />
30<br />
0<br />
01-03 08-03<br />
15-03<br />
22-03<br />
29-03<br />
05-04<br />
12-04<br />
Días<br />
19-04<br />
26-04<br />
03-05<br />
10-05<br />
17-05<br />
Históricos<br />
Híbri<strong>do</strong>s<br />
ARPS<br />
248 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA<br />
24-05<br />
31-05<br />
[Figura 6.13]<br />
Comparación da<br />
predición cuantitativa<br />
da chuvia <strong>en</strong> Lourizán<br />
para a primavera de<br />
2001 obtida co ARPS<br />
(liña vermella) e o<br />
modelo híbri<strong>do</strong><br />
(liña amarela) co dato<br />
histórico (liña azul)
Polo tanto, é evid<strong>en</strong>te a necesidade <strong>do</strong>s modelos climáticos para o coñecem<strong>en</strong>to<br />
tanto de <strong>clima</strong>s pasa<strong>do</strong>s como de <strong>clima</strong>s futuros. E nesta última liña, as<br />
técnicas de <strong>do</strong>wnscaling permit<strong>en</strong> abordar o estu<strong>do</strong> a escala local, que é onde se<br />
poderán aplicar os mecanismos e xestións adecua<strong>do</strong>s para prepararse ante futuros<br />
cambios climáticos, como por exemplo, a planificación e xestión <strong>do</strong>s recursos<br />
hidráulicos ou a política de redución de emisións de contaminantes á atmosfera.<br />
6. Predición estacional<br />
Predicións climáticas estacionais realízanse de forma rutineira <strong>en</strong> varios c<strong>en</strong>tros<br />
meteorolóxicos arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> mun<strong>do</strong>, usan<strong>do</strong> para iso modelos interconecta<strong>do</strong>s<br />
da atmosfera, océanos e superficie (Alves et al., 2002). Este des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to, sobre<br />
to<strong>do</strong>, pui<strong>do</strong> realizarse grazas ás melloras no coñecem<strong>en</strong>to <strong>do</strong> sistema interconecta<strong>do</strong><br />
atmosfera-océano na segunda metade <strong>do</strong> século XX (Neelin et al., 1998)<br />
e ás predicións <strong>do</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de El Niño (Zebiak e Cane, 1987; Capel-Molina,<br />
1999). As predicións estacionais, ademais <strong>do</strong> seu valor climático como coñecem<strong>en</strong>to<br />
da dinámica atmosférica, teñ<strong>en</strong> un valor importante intrínseco polo que significan<br />
para a planificación da agricultura, o turismo e o comercio (Palmer, 2002).<br />
A predición estacional cobre o rango de predicións compr<strong>en</strong>di<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre os<br />
quince días e varios meses. Aínda que a predición non poida darse co detalle das<br />
predicións diarias <strong>do</strong> tempo, si é posible dicir algo das condicións mediadas a<br />
varias semanas ou das anomalías <strong>do</strong>s valores respecto aos datos <strong>clima</strong>tolóxicos.<br />
Este tipo de predicións non pode resolverse de forma determinista debi<strong>do</strong> ás<br />
incertezas nas condicións iniciais e aos límites de preditabilidade da atmosfera<br />
polo seu comportam<strong>en</strong>to caótico, xurdin<strong>do</strong> por tanto as predicións por conxuntos<br />
(EPS, Ensemble Prediction Systems), o que implica que normalm<strong>en</strong>te as predicións<br />
estacionais se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> forma de porc<strong>en</strong>taxes de ocorr<strong>en</strong>cia de certas<br />
anomalías sobre a media climática.<br />
As melloras tanto nos modelos numéricos de circulación xeral e de área limitada,<br />
como nos sistemas de asimilación de datos, e a irrupción a comezos <strong>do</strong>s<br />
anos nov<strong>en</strong>ta <strong>do</strong>s sistemas de predición por conxuntos contribuíron substancialm<strong>en</strong>te<br />
nos avances na predición estacional. Na predición por conxuntos estímase<br />
a función de d<strong>en</strong>sidade de probabilidade <strong>do</strong> esta<strong>do</strong> da atmosfera ao evolucionar<br />
temporalm<strong>en</strong>te mediante a predición a partir de esta<strong>do</strong>s individuais selecciona<strong>do</strong>s,<br />
cada un plausible e distinto, e cuxa dispersión das condicións iniciais debería<br />
idealm<strong>en</strong>te ser repres<strong>en</strong>tativa <strong>do</strong>s erros da análise inicial [figura 6.14].<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 249
Desde os traballos iniciais realiza<strong>do</strong>s por Leith <strong>en</strong> 1974, nos que demostrou<br />
que un número de predicións numéricas obtidas a partir de distintas condicións<br />
iniciais, e adecuadam<strong>en</strong>te mediadas, poderían mellorar as predicións numéricas<br />
realizadas individualm<strong>en</strong>te a partir dunha única condición inicial, as<br />
predicións por conxuntos evolucionaron <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te. Desde 1992, este tipo<br />
de predición estase utilizan<strong>do</strong> de maneira operativa para predicións a medio<br />
prazo no ECMWF e tamén no NCEP (National C<strong>en</strong>ters for Environm<strong>en</strong>tal Prediction,<br />
USA). A figura 6.14 mostra un exemplo da predición estacional obtida<br />
para o globo por MetOffice co seu modelo GloSea (Global Seasonal).<br />
Aplica<strong>do</strong>s á predición a medio prazo, os primeiros sistemas EPS tiñan <strong>en</strong><br />
conta unicam<strong>en</strong>te os efectos das incertezas nas condicións iniciais a partir das cales<br />
evolucionan os modelos, e perturban<strong>do</strong><br />
conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te estas condicións<br />
iniciais producir a partir das<br />
poboacións de dec<strong>en</strong>as de membros,<br />
mediante as correspond<strong>en</strong>tes integracións<br />
globais dun único modelo de<br />
predición, integracións realizadas coa<br />
maior resolución permitida polas dispoñibilidades<br />
de cálculo, e <strong>natural</strong>m<strong>en</strong>te<br />
m<strong>en</strong>or que a <strong>do</strong> mesmo modelo<br />
utiliza<strong>do</strong> <strong>en</strong> mo<strong>do</strong> determinista.<br />
A elección das condicións iniciais ha<br />
de ser consist<strong>en</strong>te coas incertezas esperadas<br />
na análise utilizán<strong>do</strong>se para<br />
iso difer<strong>en</strong>tes técnicas: Vectores singulares<br />
(que fan máximo o crecem<strong>en</strong>to<br />
da <strong>en</strong>erxía perturba<strong>do</strong> nos <strong>do</strong>us primeiros<br />
días da predición), no ECMWF<br />
ou técnicas alternativas como o breeding<br />
method (equival<strong>en</strong>te a localizar as<br />
direccións <strong>do</strong> espazo de fases de máximo<br />
crecem<strong>en</strong>to <strong>do</strong>s expoñ<strong>en</strong>tes de<br />
Lyapunov <strong>do</strong> sistema), o Lagged Average<br />
Forecasting (LAF) ou o Scaled<br />
Lagged Forecasting (SLAF) <strong>en</strong> NCEP.<br />
Tamén é posible xerar sistemas EPS<br />
multianálise e multimodelo. O con-<br />
[Figura 6.14]<br />
Anomalías de<br />
temperatura (a) e<br />
precipitación (b) para o<br />
perío<strong>do</strong> nov-xan de 2005<br />
obtidas <strong>en</strong> outubro <strong>do</strong><br />
mesmo ano por MetOffice.<br />
A cor laranxa significa que<br />
ese perío<strong>do</strong> será máis<br />
seco <strong>do</strong> normal (a) o máis<br />
chuvioso cá media<br />
climática (b)<br />
250 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
[Figura 6.15]<br />
Predición por conxuntos<br />
multimodelo para unha<br />
situación sinóptica de verán<br />
na p<strong>en</strong>ínsula ibérica na<br />
cal obsérvase a posición<br />
da isobara de 1000 mb<br />
(esquerda) para cada un <strong>do</strong>s<br />
membros <strong>do</strong> conxunto, e a<br />
variación da precipitación<br />
respecto ao valor medio<br />
(dereita)<br />
Probabilidade de precipitación 10 mm<br />
cepto multimodelo abarca tamén o uso dun mesmo modelo con difer<strong>en</strong>tes parametrizacións<br />
físicas para resolver as escalas subreticulares e a introdución no<br />
modelo dun forzam<strong>en</strong>to estocástico de certas parametrizacións físicas con correlacións<br />
espazo-temporais (Pérez Muñuzuri et al., 2003). Neste s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> naceu o<br />
proxecto DEMETER (Developm<strong>en</strong>t of a European Multi-Model Ensemble<br />
System for Seasonal to Inter-Annual Prediction), financia<strong>do</strong> polo V Programa<br />
Marco da Unión Europea e no que participan a maior parte <strong>do</strong>s c<strong>en</strong>tros de predición<br />
meteorolóxica e climática europeos. O propósito principal <strong>do</strong> proxecto DE-<br />
METER é avanzar na predición multimodelo por conxuntos executan<strong>do</strong> varios<br />
modelos interconecta<strong>do</strong>s atmosfera-océano nun supercomputa<strong>do</strong>r para obter<br />
predicións para os próximos seis meses. Outro exemplo da utilización dunha<br />
100<br />
95<br />
90<br />
85<br />
80<br />
75<br />
70<br />
65<br />
60<br />
55<br />
50<br />
45<br />
40<br />
35<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Chuv24h(fon<strong>do</strong>)DISPERS(liñas)<br />
predición por conxuntos multimodelo para o contorno de <strong>Galicia</strong> móstrase na<br />
figura 6.15. Neste caso utilizouse un único modelo (MM5) con varias parametrizacións<br />
físicas, obtén<strong>do</strong>se un conxunto de predicións que axuda á realización<br />
dunha predición <strong>en</strong> termos probabilísticos [figura 6.15].<br />
As predicións estacionais baséanse nas flutuacións l<strong>en</strong>tas de certos parámetros<br />
meteorolóxicos, como, por exemplo, as da temperatura global superficial<br />
<strong>do</strong>s océanos. Estas influ<strong>en</strong>cias non se notan na predición diaria <strong>do</strong> tempo, pero<br />
si condicionan unha predición a varias semanas ou mesmo meses. Así, por<br />
exemplo, a evolución da temperatura superficial <strong>do</strong> mar (SST, Sea Surface Tem-<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 251<br />
9<br />
12<br />
9<br />
7<br />
5<br />
12<br />
9<br />
12<br />
5<br />
5<br />
7<br />
135<br />
120<br />
105<br />
90<br />
75<br />
65<br />
55<br />
45<br />
35<br />
25<br />
15<br />
10<br />
5<br />
2<br />
0,5
perature) pode predicirse ata aproximadam<strong>en</strong>te uns seis meses. A maior correlación<br />
<strong>en</strong>tre a SST e a predición estacional pode <strong>en</strong>contrarse nos trópicos, aínda<br />
que correlacións m<strong>en</strong>ores tamén se observaron noutras partes <strong>do</strong> globo. As predicións<br />
estacionais baseadas <strong>en</strong> predicións por conxuntos establéc<strong>en</strong>se perturban<strong>do</strong><br />
adecuadam<strong>en</strong>te as condicións iniciais <strong>do</strong> océano, ao ser este sistema o que<br />
condiciona a evolución <strong>do</strong> <strong>clima</strong> durante os meses seguintes.<br />
O mellor exemplo desta influ<strong>en</strong>cia podémolo <strong>en</strong>contrar no f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de El<br />
Niño [figura 6.16], que consiste, a grandes trazos, nun qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to anómalo<br />
da temperatura superficial (+2 ºC) sobre os valores normais, durante un perío<strong>do</strong><br />
de polo m<strong>en</strong>os catro meses, no Pacífico, cerca das costas de Perú e Chile, e<br />
que se repite aproximadam<strong>en</strong>te (aínda que non exist<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cias de periodicidade<br />
neste f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o) <strong>en</strong> intervalos de tres a oito anos. El Niño pode cambiar<br />
completam<strong>en</strong>te o patrón <strong>do</strong> <strong>clima</strong> arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> globo, producin<strong>do</strong> cambios nas<br />
predicións estacionais que pod<strong>en</strong> dar lugar a secas ou inundacións <strong>en</strong> to<strong>do</strong> o<br />
globo, especialm<strong>en</strong>te nos trópicos. Hoxe, o<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de El Niño constitúe unha das<br />
mellores ilustracións das interaccións complexas<br />
<strong>en</strong>tre o océano e a atmosfera. Os<br />
avances neste campo, tanto no des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
das observacións como na mellora<br />
<strong>do</strong>s modelos climáticos, posibilitaron que<br />
hoxe <strong>en</strong> día se poidan detectar e predicir os<br />
compoñ<strong>en</strong>tes atmosféricos e oceanográficos<br />
que caracterizan este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de maneira<br />
case inmediata. To<strong>do</strong>s os episodios de El<br />
Niño teñ<strong>en</strong> unha gran transc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia socioeconómica<br />
polas súas repercusións na<br />
actividade agrícola e pesqueira nas costas<br />
occid<strong>en</strong>tais de América <strong>do</strong> Sur.<br />
40E 80E 120E 160E 160W 120W 80W 40W 0<br />
De novo, a resolución horizontal destes modelos non é capaz de explicar<br />
como se verán afectadas as rexións e cómpre realizar un <strong>do</strong>wnscaling das predicións,<br />
tal e como se explicou nunha sección anterior. A figura 6.17 mostra a predición<br />
de precipitación obtida d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong> proxecto DEMETER para a p<strong>en</strong>ínsula<br />
ibérica. Obsérvese como os distintos méto<strong>do</strong>s de <strong>do</strong>wnscaling melloran notablem<strong>en</strong>te<br />
o resulta<strong>do</strong> ao comparalo cos datos reais.<br />
Polo tanto, os modelos numéricos que sexan capaces de repres<strong>en</strong>tar adecuadam<strong>en</strong>te<br />
a dinámica <strong>do</strong>s océanos explicarán unha boa parte da <strong>variabilidade</strong> climática<br />
das predicións estacionais.<br />
80N<br />
60N<br />
40N<br />
20N<br />
EQ<br />
20S<br />
40S<br />
60S<br />
80S<br />
-5.5<br />
-4.5<br />
-3.5<br />
-2.5<br />
-1.5<br />
-0.5<br />
1.5<br />
2.5<br />
3.5<br />
4.5<br />
5.5<br />
252 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA<br />
0.5<br />
[Figura 6.16]<br />
Anomalía da<br />
temperatura superficial<br />
<strong>do</strong> mar para o perío<strong>do</strong><br />
compr<strong>en</strong>di<strong>do</strong> <strong>en</strong>tre o 8<br />
e o 14 de febreiro de<br />
1998. Un perío<strong>do</strong><br />
correspond<strong>en</strong>te ao<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de El Niño,<br />
como pode observarse<br />
polo acusa<strong>do</strong><br />
qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> mar<br />
nas costas de Perú<br />
(fonte: NCEP)
[Figura 6.17]<br />
Precipitación media na<br />
p<strong>en</strong>ínsula ibérica para o<br />
perío<strong>do</strong> febreiro-abril de<br />
1987 (a). Os resulta<strong>do</strong>s<br />
obtivéronse d<strong>en</strong>tro <strong>do</strong><br />
proxecto DEMETER cos<br />
modelos <strong>do</strong> ECMWG e<br />
MetOffice inicia<strong>do</strong>s <strong>en</strong><br />
novembro de 1986. O<br />
mapa (b) mostra a<br />
precipitación observada<br />
durante ese perío<strong>do</strong> coa<br />
rede de estacións que se<br />
indica (c). Os mapas<br />
(d-f) mostran a mellora da<br />
predición estacional tras<br />
aplicar distintos méto<strong>do</strong>s<br />
de <strong>do</strong>wnscaling<br />
7. Conclusións<br />
Neste capítulo pret<strong>en</strong>deuse dar unha visión xeral <strong>do</strong>s avances <strong>en</strong> modelización<br />
e predición climática ao longo <strong>do</strong> século XX. Cómpre destacar que a preditabilidade<br />
<strong>do</strong> sistema climático está moi condicionada polos erros nas<br />
condicións iniciais e as parametrizacións físicas <strong>do</strong>s modelos de predición, e que<br />
unicam<strong>en</strong>te a través das predicións por conxuntos, predicións probabilísticas, é<br />
posible evitar ese problema. No <strong>en</strong>tanto, estas predicións obtéñ<strong>en</strong>se <strong>en</strong> termos<br />
de probabilidade de ocorr<strong>en</strong>cia dun determina<strong>do</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o, ou de valores<br />
medios e a súa varianza. O continua<strong>do</strong> increm<strong>en</strong>to na pot<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s ord<strong>en</strong>a<strong>do</strong>res<br />
permitiu na segunda metade <strong>do</strong> século XX avanzar nesta liña e actualm<strong>en</strong>te<br />
os modelos de predición climática por conxuntos contan con modelos moi sofistica<strong>do</strong>s,<br />
cunha física moi complexa, que dan conta das interaccións atmosferaocéano<br />
(mediante o uso combina<strong>do</strong> de modelos interconecta<strong>do</strong>s da atmosfera<br />
e <strong>do</strong> océano), da superficie terrestre, a criosfera, etc.<br />
(a) Saída multimodelo (b) Observacións (c) Rede sinóptica<br />
(d) Downscaling análogos (e) Downscaling SVD (f) Downscaling dinámico<br />
mm/día<br />
0-1<br />
1-2<br />
2-3<br />
3-4<br />
4-5<br />
5-6<br />
6-7<br />
7-10<br />
Probablem<strong>en</strong>te nos próximos anos o uso das predicións por conxuntos, hoxe<br />
usuais na predición climática, se est<strong>en</strong>da de forma habitual ás predicións meteorolóxicas<br />
de curto alcance (m<strong>en</strong>os dunha semana), e tamén se espera que as<br />
predicións estacionais mellor<strong>en</strong> a súa fiabilidade de cara a poder ser utilizadas<br />
con garantías. Falta por des<strong>en</strong>volver, sobre to<strong>do</strong> para poder analizar o impacto<br />
<strong>do</strong> cambio climático a escala rexional, un <strong>do</strong>wnscaling apropia<strong>do</strong> das predicións<br />
climáticas e estacionais.<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 253
8. Bibliografía<br />
ALVES, O., G. WANG, A. ZHONG, N. SMITH, G. WARREN, A. MARSHALL, F. TZEITKIN, e A. SCHI-<br />
LLER: POAMA Bureau of Meteorology operational coupled model seasonal forecast system,<br />
Proceedings of the ECMWF Workshop on the Role of the Upper Ocean in Medium and Ext<strong>en</strong>ded<br />
Range Forecasting, ECMWF Reading, 2002, p. 38.<br />
ARRHENIUS, S.: «On the influ<strong>en</strong>ce of carbonic acid in the air upon the temperature of the<br />
ground», The Lon<strong>do</strong>n, Edinburgh, and Dublin Philosophical Magazine and Journal of<br />
Sci<strong>en</strong>ce, Fith Series, núm. 41 (1896), pp. 237-276.<br />
BJERKNES, V., J. BJERKNES, H. SOLBERG, e T. BERGERON: Physikalische Hydrodynamik, Springer,<br />
1933, p. 797.<br />
BUDYKO, M. I.: The Heat Balance of the Earth’s Surface, U. S. Dept. of Commerce, Weather<br />
Bureau, 1958, p. 255.<br />
CAPEL-MOLINA, J. J.: El Niño y el sistema climático terrestre, Barcelona, Ariel Geografía, 1999,<br />
p. 154.<br />
CHARNEY, J. G.: «On a physical basis for numerical prediction of the large scale motions in the<br />
atmosphere», Journal of Meteorology, núm. 6 (1949), pp. 371-385.<br />
— «The dynamics of long waves in a baroclinic westerly curr<strong>en</strong>t», Journal of Meteorology,<br />
núm. 4 (1947), pp. 135-162.<br />
DICKINSON, R. E., R. M. ERRICO, F. GIORGI, e G. T. BATES: «A regional <strong>clima</strong>te model for western<br />
United States», Climate Change, núm. 15 (1989), pp. 383-422.<br />
FERREL, W.: «Temperature of the atmosphere and earth’s surface», Signal Service Professional,<br />
paper núm. XIII, U. S. War Departm<strong>en</strong>t, Governm<strong>en</strong>t Printing Office, 1884, p. 69.<br />
GILL, A. E.: Atmosphere-ocean dynamics, Nova York, Academic Press, 1982.<br />
GIORGI, F.: «Simulation of regional <strong>clima</strong>te using a limited area model nested in a g<strong>en</strong>eral circulation<br />
model», Journal of Climate, núm. 3 (1990), pp. 941-963.<br />
HALLEY, E.: «A discourse concerning the proportional heat of the sun in all latitudes, with the<br />
method of collecting the same», Philosophical Transactions of the Royal Society of Lon<strong>do</strong>n,<br />
núm. 7 (1693), pp. 878-885.<br />
KALNAY, E.: Atmospheric modeling, data assimilation and predictability, Cambridge University<br />
Press, 2003, p. 341.<br />
LEITH, C. E.: «Theoretical skill of Monte-Carlo forecasts», Monthly Weather Review, núm. 102<br />
(1974), pp. 409-418.<br />
LORENZ, E. N.: «Deterministic nonperiodic flow», Journal of Atmospheric Sci<strong>en</strong>ces, núm. 20<br />
(1963), pp. 131-140.<br />
MILANKOVITCH, M.: Théorie Mathématique des Phénom<strong>en</strong>es Thermiques Produits par la Radiation<br />
Solaire, París, Gauthier-Villars, 1920, p. 338.<br />
NEELIN, J. D., D. S. BATTISTI, A. C. HIRST, F. F. JIN, Y. WAKATA, T. YAMAGATA, e S. E. ZEBIAK:<br />
«ENSO theory», Journal of Geophysical Research, núm 103 (1998), pp. 14.261-14.290.<br />
PALMER, T. N.: «A study of the predictability of a 28-variable atmospheric model», Tellus, núm.<br />
21 (1965), pp. 289-307.<br />
254 MODELIZACIÓN E PREDICIÓN CLIMÁTICA
— «Predicting uncertainty in forecasts of weather and <strong>clima</strong>te», Reports on Progress in Physics,<br />
núm. 63 (2000), pp. 71-116.<br />
— «A nonlinear dynamical perspective on model error», The Quarterly Journal of the Royal<br />
Meteorological Society, núm. 127 (2001), pp. 279-234.<br />
— «The economic value of <strong>en</strong>semble forecasts as a tool for risk assessm<strong>en</strong>t: From days to decades»,<br />
The Quarterly Journal of the Royal Meteorological Society, núm. 128 (2002), pp.<br />
747-774.<br />
PEIXOTO, J. P., e A. H. OORT: Physics of Climate, New York, American Institute of Physics, 1992,<br />
p. 520.<br />
PÉREZ-MUÑUZURI, V., M. N. LORENZO, P. MONTERO, K. FRAEDRICH, E. KIRK, e F. LUNKEIT:<br />
«Response of a global atmospheric circulation model to spatio-temporal stochastic forcing:<br />
Ensemble statistics», Nonlinear Processes in Geophysics, núm. 10 (2003), pp. 1-9.<br />
PIELKE, R. A.: Mesoscale Meteorological Modeling, Academic Press, 2002, p. 676.<br />
RICHARDSON, L. F.: Weather Predictions by Numerical Process, Cambridge University Press,<br />
1922, p. 236.<br />
SOUTO, M. J., C. F. BALSEIRO, V. PÉREZ-MUÑUZURI, M. XUE, e K. BREWSTER: «Impact of Cloud<br />
Analysis on Numerical Weather Prediction in the <strong>Galicia</strong>n Region of Spain», Journal of<br />
Applied Meteorology, núm. 42 (2003), pp. 129-140.<br />
STULL, R. B.: An Introduction to Boundary Layer Meteorology, Norwood, MA: Kluwer, 1991,<br />
p. 666.<br />
TOTH, Z.: «Estimation of atmospheric predictability by circulation analogs», Monthly Weather<br />
Review, núm. 119 (1990), pp. 65-119.<br />
VON BEZOLD, W.: «Der Wärmeaustausch an der Er<strong>do</strong>berfläche und in der Atmosphäre», Sitzungsber,<br />
K. Preuss. Akad. Wiss. (1892), pp. 1139-1178.<br />
XUE, M., K. K. DROEGEMEIER,e V. WONG: «The Advanced Regional Prediction System (ARPS)-<br />
A multiscale nonhydrostatic atmospheric simulation and prediction tool. Part I: Model<br />
dynamics and verification», Meteorology and Atmospheric Physics, núm. 75 (2000), pp.<br />
161-193.<br />
— e A. SHAPIRO, K. BREWSTER, F. CARR, D. WEBER, Y. LIU,e D. WANG: «The Advanced Regional<br />
Prediction System (ARPS) - A multi-scale nonhydrostatic atmospheric simulation<br />
and prediction tool. Part II: Model physics and applications», Meteorology and Atmospheric<br />
Physics, núm. 76 (2001), pp. 143-166.<br />
ZEBIAK, S. E., e M. A. CANE: «A model of El Niño-Southern Oscillation», Monthly Weather<br />
Review, núm. 115 (1987), pp. 2262-2278.<br />
María Jesús Souto e Vic<strong>en</strong>te Pérez Muñuzuri 255
O océano e o <strong>clima</strong>
O océano e o <strong>clima</strong><br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro<br />
1. Introdución<br />
O sistema climático está forma<strong>do</strong> por cinco compoñ<strong>en</strong>tes, segun<strong>do</strong> o <strong>do</strong>cum<strong>en</strong>to<br />
elabora<strong>do</strong> <strong>en</strong> 1975 polo Programa Global de Investigación Atmosférica<br />
(GARP, 1975) da Organización Meteorolóxica Mundial. Estes cincos compoñ<strong>en</strong>tes<br />
son a atmosfera, a hidrosfera (sobre to<strong>do</strong> os océanos), a criosfera (xeo e<br />
neve), a litosfera (a codia terrestre) e a biosfera, os cales están fortem<strong>en</strong>te interconecta<strong>do</strong>s<br />
<strong>en</strong>tre si por medio de complexos intercambios de <strong>en</strong>erxía, cantidade<br />
de movem<strong>en</strong>to e materia <strong>en</strong>tre os seus límites. Despois da atmosfera, a hidrosfera<br />
é o compoñ<strong>en</strong>te máis importante <strong>do</strong> sistema climático. A elevada capacidade<br />
calorífica da auga mariña, o intercambio de calor <strong>en</strong>tre o océano e a<br />
atmosfera e a mestura de auga que se produce nas capas superiores amortec<strong>en</strong><br />
as difer<strong>en</strong>zas de temperatura ao longo <strong>do</strong> ano. Así pois, o océano, xunto coa<br />
atmosfera, conforman os <strong>do</strong>us principais responsables <strong>do</strong> equilibrio térmico<br />
<strong>en</strong>tre as latitudes altas e baixas.
A hidrosfera componse <strong>do</strong> total das partes líquidas<br />
da Terra, ou sexa, os océanos, os mares interiores, os<br />
lagos, os ríos e as augas subterráneas. Entre estes elem<strong>en</strong>tos,<br />
o máis importante fórmano, s<strong>en</strong> dúbida, o conxunto<br />
<strong>do</strong>s océanos. Estes, cunha profundidade media<br />
de 3,8 km e recubrin<strong>do</strong> o 71% da superficie terrestre<br />
[figura 7.1], conteñ<strong>en</strong> o 97% de toda a auga terrestre<br />
(1,3 x 1018 m3). Os océanos non están reparti<strong>do</strong>s de igual forma sobre a superficie da Terra,<br />
e o seu tamaño e localización varía, polo m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> espazos de tempo longos.<br />
No hemisferio Norte <strong>do</strong> globo, debi<strong>do</strong> á exist<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s contin<strong>en</strong>tes de América<br />
<strong>do</strong> Norte, Europa e Asia, o solo seco acada o 39% da superficie, s<strong>en</strong><strong>do</strong> a superficie<br />
mariña o 61%. Porén, no hemisferio Sur só se <strong>en</strong>contran os conos africano<br />
e sudamericano, así como os pequ<strong>en</strong>os contin<strong>en</strong>tes índico, austral e antártico.<br />
Estes constitú<strong>en</strong> soam<strong>en</strong>te o 19% da superficie seca, cubrin<strong>do</strong> as augas o<br />
81% restante.<br />
Os contin<strong>en</strong>tes rodean a superficie mariña, configuran<strong>do</strong> cinco grandes océanos,<br />
que, por orde de maior a m<strong>en</strong>or, son: o Pacífico, o Atlántico, o Índico, o<br />
Glacial Antártico e o máis pequ<strong>en</strong>o, o Glacial Ártico [figura 7.2]. Ademais destas<br />
grandes áreas, exist<strong>en</strong> unha serie de estreitam<strong>en</strong>tos que limitan zonas mariñas<br />
máis pequ<strong>en</strong>as d<strong>en</strong>ominadas mares e <strong>do</strong>s que destacan<br />
pola súa ext<strong>en</strong>sión o Mediterráneo, o Caribe e o mar<br />
90<br />
<strong>do</strong> Norte, que habitualm<strong>en</strong>te se integran no océano<br />
Atlántico.<br />
Se b<strong>en</strong> é certo que o límite contin<strong>en</strong>tal <strong>do</strong>s océanos<br />
é coñeci<strong>do</strong> a través da ci<strong>en</strong>cia cartográfica, non<br />
ocorre o mesmo cos fon<strong>do</strong>s mariños. Nos últimos tempos<br />
progresouse neste coñecem<strong>en</strong>to, e actualm<strong>en</strong>te<br />
exist<strong>en</strong> bases de datos como a que publicou a Mariña<br />
esta<strong>do</strong>unid<strong>en</strong>se <strong>en</strong> 1995 con batimetrías <strong>do</strong> fon<strong>do</strong><br />
mariño para to<strong>do</strong> o planeta con resolución de 2’ (arre<strong>do</strong>r<br />
de 6 km para as nosas latitudes) [figura 7.3].<br />
Debi<strong>do</strong> á súa <strong>en</strong>orme ext<strong>en</strong>sión sobre a Terra, o océano<br />
recibe gran parte da <strong>en</strong>erxía solar que alcanza a superficie,<br />
que é absorbida <strong>en</strong> grandes proporcións e<br />
transmitida a capas máis profundas. A transmisión de calor<br />
realízase, sobre to<strong>do</strong>, por transporte turbul<strong>en</strong>to desde<br />
as capas superficiais cara a elas. Non obstante, esta<br />
0 N<br />
450 N<br />
450 Ec.<br />
S<br />
900 S<br />
Contin<strong>en</strong>te<br />
Océano Atlántico<br />
[Figura 7.1]<br />
Os océanos ocupan<br />
máis <strong>do</strong> 61% da superficie<br />
da Terra<br />
[Figura 7.2]<br />
Distribución <strong>do</strong>s océanos<br />
segun<strong>do</strong> a latitude<br />
% superficie<br />
Océano Pacífico<br />
Océano Índico<br />
260 O OCÉANO E O CLIMA
[Figura 7.3]<br />
Imaxe ETOPO 2,<br />
batimetría mundial con<br />
2’ de precisión (NOAA)<br />
[Figura 7.4]<br />
Esquema da estrutura<br />
térmica vertical <strong>do</strong><br />
océano. Á dereita<br />
represéntase o corte<br />
vertical A-B<br />
transmisión non se leva a cabo uniformem<strong>en</strong>te, s<strong>en</strong>ón que diminúe na medida <strong>en</strong><br />
que aum<strong>en</strong>ta a profundidade, o que vai crear unha estrutura de capas [figura 7.4]<br />
claram<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciada e que se pode resumir <strong>en</strong>:<br />
1. Capa superior ou epitalasa: é a capa m<strong>en</strong>os d<strong>en</strong>sa e cálida, debi<strong>do</strong> a que<br />
é a que recibe a influ<strong>en</strong>cia da radiación solar. Posúe por termo medio unhas<br />
poucas dec<strong>en</strong>as de metros nos 60º de latitude, sobre 400 m nos 40º e de 100 a 200<br />
m no ecua<strong>do</strong>r. Está claram<strong>en</strong>te influída, polo tanto, polos cambios de temperatura<br />
ambi<strong>en</strong>te. As súas medias anuais van desde 30 ºC nalgunhas partes <strong>do</strong> ecua<strong>do</strong>r<br />
a –2 ºC nos polos. Debi<strong>do</strong> á turbul<strong>en</strong>cia inducida pola ondada e o v<strong>en</strong>to, nesta<br />
capa prodúcese unha gran mestura vertical, polo que a súa temperatura é<br />
homoxénea.<br />
500 m<br />
1000 m<br />
1500 m<br />
Nivel <strong>do</strong> mar<br />
60 0 N<br />
Capa superficial<br />
Termoclina<br />
Auga profunda<br />
Gradi<strong>en</strong>te de temperatura<br />
5 0C 22 0 A A C<br />
300 N 00 300 S 600 B B<br />
S<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 261
2. Termoclina: por debaixo da capa superficial <strong>en</strong>cóntrase a termoclina, que<br />
é a zona <strong>en</strong> que se rexistra un gran desc<strong>en</strong>so térmico. Debi<strong>do</strong> á estratificación<br />
vertical estable, esta capa compórtase como unha barreira <strong>en</strong>tre a capa superficial<br />
relativam<strong>en</strong>te qu<strong>en</strong>te e as capas profundas máis frías. Para latitudes medias,<br />
esta capa esténdese desde aproximadam<strong>en</strong>te os 200 m ata un máximo de<br />
1000 m <strong>en</strong> mar aberto. Por <strong>en</strong>cima destas, a termoclina achégase máis á superficie,<br />
desaparec<strong>en</strong><strong>do</strong> nos polos. Ademais desta termoclina perman<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> latitudes<br />
medias existe unha termoclina estacional, que alcanza o seu máximo des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
nos meses de verán, desaparec<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong> inverno.<br />
3. Capa profunda: sitúase por debaixo da termoclina e está composta de auga<br />
fría e d<strong>en</strong>sa. Os movem<strong>en</strong>tos desta capa prodúc<strong>en</strong>se por difer<strong>en</strong>zas de d<strong>en</strong>sidade,<br />
habitualm<strong>en</strong>te referi<strong>do</strong>s á distribución da salinidade.<br />
Como se deduce <strong>do</strong> parágrafo anterior, o océano non é homoxéneo, s<strong>en</strong>ón<br />
que se pod<strong>en</strong> distinguir diversas masas de auga que se caracterizan por posuír <strong>en</strong><br />
temperaturas e salinidades id<strong>en</strong>tificativas e, polo tanto, d<strong>en</strong>sidades características.<br />
Igual que na atmosfera, as masas de auga pod<strong>en</strong> conservar as súas características<br />
ao longo <strong>do</strong> tempo e <strong>do</strong> espazo. Debi<strong>do</strong> á súa d<strong>en</strong>sidade, as masas de<br />
augas disporanse verticalm<strong>en</strong>te, estan<strong>do</strong> as máis d<strong>en</strong>sas debaixo das que posú<strong>en</strong><br />
unha d<strong>en</strong>sidade m<strong>en</strong>or. Segun<strong>do</strong> a posición vertical relativa, os oceanógrafos<br />
distingu<strong>en</strong> diversos tipos de masas de auga que para mares tropicais e tempera<strong>do</strong>s<br />
son:<br />
❚ auga superficial: ata unha profundidade de 200 m;<br />
❚ auga c<strong>en</strong>tral: no límite inferior da termoclina perman<strong>en</strong>te, formada no c<strong>en</strong>tro<br />
<strong>do</strong>s xiros oceánicos;<br />
❚ auga intermedia: ata mil cincoc<strong>en</strong>tos m aproximadam<strong>en</strong>te;<br />
❚ auga profunda: é a auga que está debaixo da anterior pero non <strong>en</strong> contacto<br />
co fon<strong>do</strong>, ata arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s catro mil m;<br />
❚ auga <strong>do</strong> fon<strong>do</strong>: a que está <strong>en</strong> contacto con este.<br />
As augas máis d<strong>en</strong>sas, que se dispoñ<strong>en</strong> no fon<strong>do</strong>, a<strong>do</strong>itan proceder da superficie<br />
ao arrefriarse e increm<strong>en</strong>tar a salinidade, producín<strong>do</strong>se o seu afundim<strong>en</strong>to.<br />
Este proceso d<strong>en</strong>omínase formación de augas profundas e adóitase dar principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> latitudes próximas aos polos. Lonxe destas zonas, as augas superficiais<br />
son máis <strong>do</strong>ces e qu<strong>en</strong>tes, aínda que, ao estar<strong>en</strong> máis influídas polos<br />
cambios atmosféricos e, loxicam<strong>en</strong>te, polos v<strong>en</strong>tos, posú<strong>en</strong> unha maior variación<br />
de salinidade e temperatura que as augas profundas. As augas intermedias<br />
pres<strong>en</strong>tan unha d<strong>en</strong>sidade intermedia <strong>en</strong>tre estes <strong>do</strong>us extremos.<br />
262 O OCÉANO E O CLIMA
2. Influ<strong>en</strong>cia xeral <strong>do</strong>s océanos no <strong>clima</strong><br />
2.1. Mecanismos de influ<strong>en</strong>cia<br />
Debi<strong>do</strong> ás características propias da auga, os océanos actúan como un gran<br />
termorregula<strong>do</strong>r <strong>do</strong> <strong>clima</strong>, o que se comproba ao constatar as pequ<strong>en</strong>as variacións<br />
térmicas diarias e anuais que sofre a atmosfera que se <strong>en</strong>contra sobre eles.<br />
O océano regula a temperatura a través de tres mecanismos:<br />
a) A <strong>en</strong>erxía que recibe repártese nun gran volume de auga tanto por mestura<br />
vertical como por mestura horizontal. Deste mo<strong>do</strong>, o océano é capaz<br />
de almac<strong>en</strong>ar grandes cantidades de calor que son devoltas á atmosfera despois<br />
de semanas ou meses se interveñ<strong>en</strong> as capas superficiais e, se se fala de<br />
capas profundas, incluso séculos.<br />
b) Por outra parte, a auga, e xa que logo o océano, posúe unha gran capacidade<br />
calorífica <strong>en</strong> comparación coa terra. Este feito supón que se necesitan<br />
grandes cantidades de calor para modificar a temperatura dunha cantidade<br />
dada de auga, o que significa que calquera cambio de temperatura se realice<br />
moi l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te. Polo contrario, a terra necesita m<strong>en</strong>os cantidade de<br />
calor para subir a súa temperatura, que se vai realizar moi rapidam<strong>en</strong>te. Do<br />
mesmo mo<strong>do</strong>, arrefriarase <strong>en</strong> pouco tempo. Esta difer<strong>en</strong>za de comportam<strong>en</strong>to<br />
xera que o rango estacional da temperatura <strong>do</strong> aire se increm<strong>en</strong>te<br />
segun<strong>do</strong> se afasta un da costa, pod<strong>en</strong><strong>do</strong> alcanzar os 40 ºC no c<strong>en</strong>tro <strong>do</strong>s contin<strong>en</strong>tes<br />
e ata 60 ºC <strong>en</strong> Siberia. Polo contrario, o rango típico estacional de<br />
temperatura <strong>do</strong> aire na costa é de 10 ºC e m<strong>en</strong>or <strong>en</strong>cima <strong>do</strong>s océanos. Estas<br />
difer<strong>en</strong>zas de comportam<strong>en</strong>to coñéc<strong>en</strong>se co nome de contin<strong>en</strong>talidade e o<br />
seu antagónico, oceanidade, cos que se quer<strong>en</strong> expresar as distintas influ<strong>en</strong>cias<br />
de ambos os medios sobre a temperatura <strong>do</strong> aire, que se manifesta nos<br />
grandes contrastes térmicos das temperaturas das áreas contin<strong>en</strong>tais fronte<br />
ás mariñas. Ademais, as difer<strong>en</strong>zas de rango térmico <strong>en</strong>tre a terra e o mar<br />
durante o ciclo diúrno son os responsables <strong>do</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o coñeci<strong>do</strong> como brisas<br />
mariñas, <strong>do</strong> cal se falará máis adiante.<br />
c) Aos <strong>do</strong>us anteriores mecanismos, hai que lles <strong>en</strong>gadir a función que realizan<br />
os océanos na distribución de temperaturas <strong>en</strong>tre as latitudes baixas e<br />
altas, é dicir, <strong>en</strong>tre as zonas de maior absorción de radiación <strong>do</strong> Sol e as de<br />
m<strong>en</strong>or. Calcúlase que máis dun terzo <strong>do</strong> transporte meridiano de calor se<br />
realiza a través <strong>do</strong> océano e chega ata máis dun 40% se consideramos o<br />
hemisferio Norte. Grosso mo<strong>do</strong>, o mecanismo responsable das corr<strong>en</strong>tes<br />
oceánicas son os v<strong>en</strong>tos persist<strong>en</strong>tes na superficie <strong>do</strong> mar, que están liga<strong>do</strong>s<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 263
aos grandes c<strong>en</strong>tros de presión. Estes c<strong>en</strong>tros dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> gran medida <strong>do</strong>s<br />
fluxos meridianos de calor, e, polo tanto, <strong>do</strong> transporte de calor realiza<strong>do</strong><br />
polas corr<strong>en</strong>tes. Esta influ<strong>en</strong>cia mutua <strong>en</strong>tre o océano e a atmosfera é un<br />
claro exemplo de realim<strong>en</strong>tación.<br />
2.2. Escalas temporais<br />
No sistema climático, as escalas temporais <strong>do</strong>s difer<strong>en</strong>tes subsistemas son<br />
moi variadas, ou sexa, o tempo de reacción <strong>do</strong> sistema para equilibrarse tras un<br />
cambio pode ser moi difer<strong>en</strong>te. Así, a atmosfera no seu conxunto, e tamén a parte<br />
superior <strong>do</strong> océano pola súa capacidade para o movem<strong>en</strong>to e para transferir calor,<br />
posúe escalas temporais duns poucos días ou semanas. Porén, as escalas que se<br />
dan na termoclina son maiores (<strong>en</strong>tre uns poucos meses e anos); e, can<strong>do</strong> se trata<br />
de augas profundas, pod<strong>en</strong> ser de décadas ou séculos. Xa que logo, o océano<br />
posúe escalas temporais moi grandes <strong>en</strong> comparación coa atmosfera, impoñ<strong>en</strong><strong>do</strong><br />
unha grande inercia ao sistema climático. O coñecem<strong>en</strong>to destas escalas e a súa<br />
CAPA MIXTA<br />
2-7 meses<br />
FONDO DE MAR<br />
300 anos<br />
OCÉANO<br />
XEO DO MAR<br />
(CUBERTA DE<br />
TÉMPANOS)<br />
días -> 100 anos<br />
FORZAS RADIANTES<br />
ATMOSFERA<br />
ESTRATOSFERA<br />
1 ano<br />
CAPA LÍMITE PLANETARIA<br />
1 semana<br />
TROPOSFERA<br />
1 semana<br />
SUPERFICIE<br />
DA NEVE<br />
DE XEO 1 día<br />
GLACIARES<br />
300 anos<br />
CONTINENTE<br />
FORZAS TECTÓNICAS/ XEOTÉRMICAS / ANTROPOXÉNICAS<br />
LITO-BIOSFERA,<br />
LAGOS<br />
11 días<br />
CAPAS DE XEO<br />
3000 anos<br />
[Figura 7.5]<br />
Repres<strong>en</strong>tación<br />
esquemática das escalas<br />
para a equilibración de<br />
varios compoñ<strong>en</strong>tes<br />
climáticos (segun<strong>do</strong><br />
Saltzman, 1983)<br />
264 O OCÉANO E O CLIMA
[Figura 7.6]<br />
Esquema de presión<br />
s<strong>en</strong> (A) e con (B)<br />
distribución de océanos<br />
e contin<strong>en</strong>tes<br />
<strong>variabilidade</strong> é na actualidade pedra de toque na predición <strong>do</strong> <strong>clima</strong> futuro.<br />
Na figura 7.5 móstranse as distintas escalas <strong>do</strong> sistema climático, onde se pode<br />
comprobar a l<strong>en</strong>titude das escalas oceánicas respecto ás atmosféricas.<br />
3. Influ<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> océano na circulación xeral da atmosfera<br />
En principio, a circulación xeral da atmosfera descríbese teoricam<strong>en</strong>te como<br />
tres células de convección para cada hemisferio, d<strong>en</strong>ominadas células de Hadley.<br />
Estas configurarían rolos arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> planeta a mo<strong>do</strong> de bandas, como as que se<br />
pod<strong>en</strong> observar no caso de Xúpiter. Porén, na Terra non se trata de bandas continuas<br />
rigorosam<strong>en</strong>te falan<strong>do</strong>. Como é b<strong>en</strong> sabi<strong>do</strong>, arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s 20º-30º de latitude<br />
preséntase unha franxa de núcleos de altas presións <strong>en</strong> torno aos cales o<br />
aire xira l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te e <strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> anticiclónico. A súa posición vén determinada<br />
<strong>en</strong> gran medida pola distribución <strong>do</strong>s contin<strong>en</strong>tes e as masas oceánicas, como<br />
se comproba na figura 7.6, onde se describ<strong>en</strong> <strong>do</strong>us esquemas da distribución planetaria<br />
da presión, con e s<strong>en</strong> contin<strong>en</strong>tes.<br />
A posición <strong>do</strong>s anticiclóns e depresións vai influír directam<strong>en</strong>te na distribución<br />
das zonas climáticas arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> globo. Particularizan<strong>do</strong> para o Atlántico<br />
norte, neste océano <strong>en</strong>cóntrase o coñeci<strong>do</strong> anticiclón <strong>do</strong>s Azores, que inflúe decisivam<strong>en</strong>te<br />
no <strong>clima</strong> da fachada occid<strong>en</strong>tal <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te europeo. No inverno<br />
este anticiclón <strong>en</strong>cóntrase retraí<strong>do</strong> cara ao sur como consecu<strong>en</strong>cia da p<strong>en</strong>etración<br />
da fronte polar e, normalm<strong>en</strong>te, prolóngase nos anticiclóns contin<strong>en</strong>tais,<br />
estes últimos reforza<strong>do</strong>s polo int<strong>en</strong>so arrefriam<strong>en</strong>to que contribúe ao aum<strong>en</strong>to<br />
da d<strong>en</strong>sidade da masa de aire. Así, durante o inverno, a parte nor<strong>do</strong>ccid<strong>en</strong>tal da<br />
p<strong>en</strong>ínsula ibérica queda afectada<br />
polo fluxo xeral de v<strong>en</strong>tos de compoñ<strong>en</strong>te<br />
oeste, coñeci<strong>do</strong>s como<br />
westerlies. Son v<strong>en</strong>tos int<strong>en</strong>sos <strong>en</strong><br />
cuxo interior persist<strong>en</strong> remuíños e<br />
descontinuidades <strong>en</strong> forma de<br />
frontes asociadas a baixas presións<br />
polares. Estas baixas presións, que<br />
no inverno se sitúan <strong>en</strong> posicións<br />
moi meridionais, resultan como<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>do</strong>s contrastes térmicos<br />
<strong>en</strong>tre aires de proced<strong>en</strong>cia<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 265
das altas presións subtropicais e masas moi frías proced<strong>en</strong>tes das concas polares.<br />
Pero ademais, este contraste vese reforza<strong>do</strong> polas difer<strong>en</strong>zas <strong>en</strong>tre masas de orixe<br />
contin<strong>en</strong>tal e oceánica, con características térmicas moi difer<strong>en</strong>tes. Así, o contraste<br />
<strong>en</strong>tre a corr<strong>en</strong>te cálida <strong>do</strong> Golfo e a corr<strong>en</strong>te fría de Labra<strong>do</strong>r xera unha<br />
fronte que crea as condicións favorables para a formación de depresións moi pronunciadas<br />
sobre o océano. Estas depresións, así como as perturbacións da fronte<br />
polar asociadas, móv<strong>en</strong>se desde Terranova superpoñén<strong>do</strong>se ao sistema básico de<br />
v<strong>en</strong>tos. No verán, os anticiclóns contin<strong>en</strong>tais practicam<strong>en</strong>te desaparec<strong>en</strong> e o anticiclón<br />
<strong>do</strong>s Azores desprázase para o norte, moitas veces ata cerca de 45º N e<br />
p<strong>en</strong>etran no contin<strong>en</strong>te, producin<strong>do</strong> alta estabilidade atmosférica. En consecu<strong>en</strong>cia,<br />
o tempo é calma<strong>do</strong>, estable e seco.<br />
A nivel máis local, é normal que, debi<strong>do</strong> á radiación solar, no verán se produza<br />
unha baixa térmica <strong>do</strong> campo de presións no c<strong>en</strong>tro da p<strong>en</strong>ínsula ibérica,<br />
que, xunto co anticiclón, reforza os v<strong>en</strong>tos de compoñ<strong>en</strong>te norte. Estes v<strong>en</strong>tos<br />
chegan a ser particularm<strong>en</strong>te fortes ao mediodía e pola tarde como resulta<strong>do</strong> <strong>do</strong><br />
qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to sobre o contin<strong>en</strong>te, como se verá máis adiante can<strong>do</strong> se explique<br />
o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o das brisas.<br />
D<strong>en</strong>tro destas influ<strong>en</strong>cias climáticas a escala global, destaca o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de<br />
El Niño (ENSO) no Pacífico norte, que, descrito brevem<strong>en</strong>te, consiste nunha<br />
interconexión atmosfera océano. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o xa foi trata<strong>do</strong> de xeito ext<strong>en</strong>sivo<br />
<strong>en</strong> capítulos anteriores, polo que só se vai citar neste como repres<strong>en</strong>tación<br />
da interacción atmosfera-océano.<br />
4. Influ<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> océano na conc<strong>en</strong>tración <strong>do</strong> dióxi<strong>do</strong> de carbono (CO 2)<br />
Un <strong>do</strong>s gases que contribúe ao efecto inverna<strong>do</strong>iro é o dióxi<strong>do</strong> de carbono<br />
ou CO 2, cuxa conc<strong>en</strong>tración na atmosfera está controlada polo intercambio deste<br />
gas <strong>en</strong>tre ela e os <strong>do</strong>us grandes depósitos de carbono, que son a litosfera e o océano.<br />
Este último mantén no seu interior 50 veces máis carbono que o aire (40.000<br />
PgC, fronte aos 750 PgC da atmosfera). 1 Polo tanto, os mecanismos que regulan<br />
estes intercambios de dióxi<strong>do</strong> de carbono <strong>en</strong>tre a atmosfera e o océano<br />
inflú<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te na conc<strong>en</strong>tración deste no aire e, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, tamén<br />
no <strong>clima</strong> a través da capacidade de efecto inverna<strong>do</strong>iro que posúe. Tres son os<br />
mecanismos aos que nos referimos:<br />
1 PgC=1 Petagramo de carbono=10 12 kg de carbono.<br />
266 O OCÉANO E O CLIMA
❚ A bomba física: debi<strong>do</strong> á alta solubilidade <strong>do</strong> dióxi<strong>do</strong> de carbono na auga,<br />
existe un continuo transvase deste <strong>en</strong>tre a atmosfera e o océano. O carbono<br />
<strong>en</strong>cóntrase disolto no océano <strong>en</strong> forma de ións de bicarbonato (85%), carbonato<br />
(15%) e CO 2 (só o 0,5%), coñecén<strong>do</strong>se o conxunto deles como DIC<br />
(Disolved Inorganic Carbon). A transfer<strong>en</strong>cia de CO 2 na interfase atmosfera-océano<br />
dep<strong>en</strong>de, <strong>en</strong> última instancia, das presións de vapor desta especie<br />
<strong>en</strong> ambos os medios. A presión de vapor no océano é directam<strong>en</strong>te proporcional<br />
á conc<strong>en</strong>tración de dióxi<strong>do</strong> de carbono na auga e a solubilidade deste,<br />
que aum<strong>en</strong>ta para augas frías. Polo tanto, <strong>en</strong> épocas de arrefriam<strong>en</strong>to da<br />
auga, a superficie <strong>do</strong> océano absorbe CO 2, retirán<strong>do</strong>o da atmosfera e diminuín<strong>do</strong><br />
a súa conc<strong>en</strong>tración, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> épocas de qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to das<br />
augas superficiais o CO 2 é devolto á atmosfera. Un feito importante que<br />
inflúe na retirada de dióxi<strong>do</strong> da atmosfera consiste na exist<strong>en</strong>cia das corr<strong>en</strong>tes<br />
termohalinas nas capas profundas. En efecto, <strong>en</strong> zonas de afundim<strong>en</strong>to<br />
da auga (formación de augas profundas) como os mares nórdicos e de Labra<strong>do</strong>r,<br />
así como os mares antárticos, o carbono disolto é subtraí<strong>do</strong> da superficie,<br />
almac<strong>en</strong>án<strong>do</strong>se durante moito tempo nas profundidades <strong>do</strong>s océanos.<br />
Á vez, noutras zonas onde as augas profundas afloran, como a zona tropical<br />
<strong>do</strong> Pacífico ou nos mares <strong>do</strong> Sur, corr<strong>en</strong>te de Canarias, etc., este CO 2 é devolto<br />
á atmosfera. Calquera alteración no sistema de corr<strong>en</strong>tes profundas<br />
modificará os fluxos de CO 2 <strong>en</strong>tre o océano e a atmosfera e, xa que logo,<br />
influirá directam<strong>en</strong>te na súa conc<strong>en</strong>tración no aire.<br />
❚ A bomba biolóxica: outro <strong>do</strong>s mecanismos polos que o carbono é retira<strong>do</strong><br />
da atmosfera consiste na actividade fotosintética <strong>do</strong> plancto mariño. En principio,<br />
este fluxo cara ao interior <strong>do</strong> océano vese comp<strong>en</strong>sa<strong>do</strong> tanto pola<br />
respiración <strong>do</strong> propio fitoplancto como pola <strong>do</strong>s seus depreda<strong>do</strong>res. Porén,<br />
can<strong>do</strong> o plancto morre, non to<strong>do</strong> o carbono é consumi<strong>do</strong> polo resto da cadea<br />
trófica, s<strong>en</strong>ón que unha pequ<strong>en</strong>a parte chega ao fon<strong>do</strong>, saín<strong>do</strong> <strong>do</strong> circuíto e<br />
quedan<strong>do</strong> definitivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>terrada. Esta pequ<strong>en</strong>a cantidade, da orde dunhas<br />
0,05 PgC/ano, fixou máis carbono que o que teñ<strong>en</strong> to<strong>do</strong>s os depósitos de<br />
carbón e petróleo xuntos.<br />
Este bombeo biolóxico dep<strong>en</strong>de <strong>en</strong> gran medida da actividade fitoplanctónica,<br />
que está limitada principalm<strong>en</strong>te polos nutri<strong>en</strong>tes que exist<strong>en</strong> na superficie,<br />
e sobre to<strong>do</strong>, pola cantidade de ferro. Coa int<strong>en</strong>ción de aum<strong>en</strong>tar a<br />
actividade fitoplanctónica e así fixar máis CO2 bota<strong>do</strong> á atmosfera pola actividade<br />
humana, fixéronse experim<strong>en</strong>tos de fertilizar con ferro os mares (Dalton,<br />
2002), pero os resulta<strong>do</strong>s non foron tan positivos como se esperaba.<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 267
❚ Meteorización e precipitación calcaria: o proceso de formación de sedim<strong>en</strong>tos<br />
calcarios no fon<strong>do</strong> oceánico comeza coa meteorización contin<strong>en</strong>tal, que<br />
consiste no ataque aos silicatos cálcicos por parte <strong>do</strong> CO 2 disolto na auga.<br />
Este dióxi<strong>do</strong> de carbono, que resulta da putrefacción da materia orgánica <strong>do</strong><br />
humus, procede <strong>en</strong> última instancia <strong>do</strong> CO 2 atmosférico a través da actividade<br />
fotosintética das plantas. Por cada molécula de silicato atacada consóm<strong>en</strong>se<br />
dúas moléculas de CO 2 e prodúc<strong>en</strong>se <strong>do</strong>us ións de bicarbonato<br />
disoltos na auga que acaban no mar. Alí, únese cos ións Ca 2+ para formar<br />
calcaria e despr<strong>en</strong>der unha soa molécula de CO 2, polo que o resulta<strong>do</strong> neto<br />
é un consumo dunha molécula de dióxi<strong>do</strong> de carbono. Esta calcaria é consumida<br />
por especies biolóxicas para a construción das súas cascas calcarias.<br />
Estes organismos, can<strong>do</strong> morr<strong>en</strong>, desprénd<strong>en</strong>se destas placas calcarias, producin<strong>do</strong><br />
un proceso de precipitación de C da mesma forma que o carbono<br />
orgánico e a un ritmo de 0,5 PgC ao ano.<br />
5. As corr<strong>en</strong>tes mariñas e a súa influ<strong>en</strong>cia no <strong>clima</strong><br />
Os océanos non permanec<strong>en</strong> que<strong>do</strong>s; moi ao contrario, están suca<strong>do</strong>s por<br />
corr<strong>en</strong>tes que transportan gran cantidade de auga dunhas latitudes a outras. Con<br />
este movem<strong>en</strong>to non só se produce un <strong>en</strong>orme trasla<strong>do</strong> de masa, s<strong>en</strong>ón tamén<br />
de calor desde as latitudes baixas ás altas. D<strong>en</strong>tro das corr<strong>en</strong>tes mariñas pód<strong>en</strong>se<br />
distinguir <strong>do</strong>us tipos: as corr<strong>en</strong>tes superficiais, movidas principalm<strong>en</strong>te polo<br />
v<strong>en</strong>to, e as corr<strong>en</strong>tes profundas, que son forzadas principalm<strong>en</strong>te por gradi<strong>en</strong>tes<br />
de d<strong>en</strong>sidade. Tanto unhas como outras son fundam<strong>en</strong>tais para a distribución<br />
<strong>do</strong> <strong>clima</strong> ao longo <strong>do</strong> planeta.<br />
5.1. Corr<strong>en</strong>tes superficiais<br />
Practicam<strong>en</strong>te to<strong>do</strong>s os océanos pres<strong>en</strong>tan un sistema de corr<strong>en</strong>tes forman<strong>do</strong><br />
xiros subtropicais <strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> anticiclónico, os cales se caracterizan por estar<strong>en</strong> despraza<strong>do</strong>s<br />
asimetricam<strong>en</strong>te cara ao oeste da conca oceánica. Así, a parte baixa<br />
<strong>do</strong>s xiros correspónd<strong>en</strong>se con corr<strong>en</strong>tes ecuatoriais cara ao oeste. Na parte occid<strong>en</strong>tal<br />
<strong>do</strong>s océanos, e como continuación destas corr<strong>en</strong>tes ecuatoriais, fórmanse<br />
corr<strong>en</strong>tes cálidas moi int<strong>en</strong>sas cara aos polos e cara ao leste. Estas son profundas<br />
e estreitas (con anchuras aproximadas de 100 km e velocidades que pod<strong>en</strong> alcan-<br />
268 O OCÉANO E O CLIMA
[Figura 7.7]<br />
Corr<strong>en</strong>tes cálidas:<br />
1) C. <strong>do</strong> Golfo<br />
2) C. nordecuatorial<br />
3) C. sudecuatorial<br />
4) C. de Brasil<br />
5) C. de Agulhas<br />
6) C. de Kuro Shivo<br />
8) Contracorr<strong>en</strong>te<br />
ecuatorial.<br />
Corr<strong>en</strong>tes frías:<br />
7) C. de California<br />
9) C. <strong>do</strong> Atlántico<br />
norte e de Labra<strong>do</strong>r<br />
10) C. de Alaska<br />
11) C. de Perú<br />
12) C. de B<strong>en</strong>guela<br />
13) C. circumpolar<br />
antártica l<br />
14) Oya Shio<br />
15) C. das Malvinas<br />
16) C. ori<strong>en</strong>tal<br />
zar os 2 m/s). Os nomes destas corr<strong>en</strong>tes son: a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo, no Atlántico<br />
norte; Kuro Shivo, no Pacífico norte; a corr<strong>en</strong>te de Brasil, no Atlántico sur; a<br />
corr<strong>en</strong>te de Mozambique-Agulhas, no océano Índico, e, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida,<br />
a corr<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tal de Australia, no Pacífico sur [figura 7.7]. Estas transportan gran<br />
cantidade de calor das latitudes baixas ás altas. Estímase, por exemplo, que a corr<strong>en</strong>te<br />
<strong>do</strong> Golfo provoca un fluxo de calor de 1,2 x 10 15 W, <strong>do</strong> que o 75% se perde<br />
na atmosfera; o 25% restante qu<strong>en</strong>ta os mares de Gr<strong>en</strong>landia e Noruega. Na parte<br />
ori<strong>en</strong>tal de cada océano, o xiro anticiclónico é cerra<strong>do</strong> por outro tipo de corr<strong>en</strong>tes<br />
que, a difer<strong>en</strong>za das primeiras, se caracterizan por ser<strong>en</strong> máis anchas, l<strong>en</strong>tas<br />
e difusas (1000 km de ancho e velocidades superficiais inferiores a 0,25 m/s).<br />
Entre estas corr<strong>en</strong>tes ori<strong>en</strong>tais destacan a corr<strong>en</strong>te de Canarias, no Atlántico<br />
norte, e a corr<strong>en</strong>te de California, no Pacífico norte, así como a corr<strong>en</strong>te de B<strong>en</strong>guela,<br />
a corr<strong>en</strong>te de Perú ou Humboldt e a corr<strong>en</strong>te occid<strong>en</strong>tal de Australia.<br />
14<br />
10<br />
7<br />
13<br />
2<br />
11<br />
9 9<br />
2<br />
1<br />
15<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 269<br />
3<br />
12<br />
4 5<br />
13<br />
16<br />
17<br />
Na parte próxima aos polos, <strong>do</strong>minan os v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> oeste, e no hemisferio<br />
Sur, onde o movem<strong>en</strong>to das masas de auga non se ve impedi<strong>do</strong> polos contin<strong>en</strong>tes,<br />
fórmase unha gran corr<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre os 50º e 60º S, que alcanza velocidades de<br />
0,5 a 1 m/s. Esta corr<strong>en</strong>te d<strong>en</strong>omínase corr<strong>en</strong>te circumpolar antártica. Análoga<br />
a esta, no hemisferio Norte, existe unha corr<strong>en</strong>te cálida que se desvía cara ao<br />
norte, dan<strong>do</strong> lugar a temperaturas de auga excepcionalm<strong>en</strong>te elevadas. É a d<strong>en</strong>ominada<br />
corr<strong>en</strong>te de deriva nordatlántica, que continúa o xiro xera<strong>do</strong> pola<br />
corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo, pero agora forza<strong>do</strong> polos v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> oeste. Porén, e debi<strong>do</strong> á<br />
pres<strong>en</strong>za <strong>do</strong>s contin<strong>en</strong>tes, esta corr<strong>en</strong>te non pode continuar o seu camiño arre<strong>do</strong>r<br />
<strong>do</strong> globo. Polo tanto, este movem<strong>en</strong>to debe ser comp<strong>en</strong>sa<strong>do</strong> por corr<strong>en</strong>tes<br />
8<br />
3<br />
13<br />
6<br />
14<br />
3
de retorno. No Atlántico norte prodúcese un fluxo de auga fría <strong>en</strong> profundidade<br />
que se dirixe cara ao sur proced<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Ártico. Non obstante, máis da metade<br />
da auga nordatlántica e case toda a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Pacífico norte desprázase cara<br />
ao sur xunto ás marxes ori<strong>en</strong>tais <strong>do</strong>s océanos, xeran<strong>do</strong> as anchas corr<strong>en</strong>tes que<br />
completan as células subtropicais, as cales xa foron descritas anteriorm<strong>en</strong>te. Máis<br />
ao norte destes xiros subtropicais exist<strong>en</strong> corr<strong>en</strong>tes frías que no Pacífico conforman<br />
a corr<strong>en</strong>te de Oyoshio e a corr<strong>en</strong>te de Alaska, e, no Atlántico, configuran<br />
a corr<strong>en</strong>te de Labra<strong>do</strong>r, extremo occid<strong>en</strong>tal <strong>do</strong> xiro subpolar.<br />
Finalm<strong>en</strong>te, no mar Ártico, a corr<strong>en</strong>te transpolar intercambia auga desde o<br />
estreito de Bering ata o estreito de Fram, ao norte de Gr<strong>en</strong>landia, xerán<strong>do</strong>se<br />
debaixo <strong>do</strong> xeo ártico un xiro dextroxiro d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong> Xiro de Beaufort.<br />
A principal causa <strong>do</strong> movem<strong>en</strong>to<br />
das corr<strong>en</strong>tes superficiais son os<br />
v<strong>en</strong>tos persist<strong>en</strong>tes e constantes provoca<strong>do</strong>s<br />
polas grandes células anticiclónicas<br />
subtropicais. Segun<strong>do</strong> a<br />
5<br />
2<br />
velocidade <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to e a duración, as<br />
corr<strong>en</strong>tes creadas alcanzan profundidades<br />
difer<strong>en</strong>tes: con v<strong>en</strong>tos de<br />
forza 4 na escala Beaufort a corr<strong>en</strong>te<br />
chega ata 60 m e con furacáns ata<br />
1<br />
algo m<strong>en</strong>os de c<strong>en</strong> m. Así, os v<strong>en</strong>tos<br />
alisios trasladan gran cantidade de<br />
auga <strong>en</strong> dirección oeste polo ecua<strong>do</strong>r<br />
forman<strong>do</strong> as amplas corr<strong>en</strong>tes<br />
nordecuatorial e sudecuatorial. Na<br />
4<br />
zona oeste <strong>do</strong>s océanos, a maior parte<br />
da auga desprázase aos polos co<br />
fluxo <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to. É fácil imaxinar que os v<strong>en</strong>tos crean no océano xiros anticiclónicos.<br />
Porén, como se describiu anteriorm<strong>en</strong>te, a corr<strong>en</strong>te forte e estreita que se<br />
localiza na parte oeste da conca oceánica é difer<strong>en</strong>te da situada ao leste, onde<br />
é ancha e débil. A pregunta que xorde ante este feito é cal é o mecanismo xera<strong>do</strong>r<br />
desta asimetría, ou, por caracterizalo no océano Atlántico, por que existe<br />
unha corr<strong>en</strong>te estreita e forte como a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo [figura 7.8]. Unha vez<br />
explicada a pres<strong>en</strong>za desta corr<strong>en</strong>te na costa ori<strong>en</strong>tal <strong>do</strong>s Esta<strong>do</strong>s Uni<strong>do</strong>s, poderíase<br />
est<strong>en</strong>der o mesmo argum<strong>en</strong>to ao resto <strong>do</strong>s océanos.<br />
Para comezar esta análise, cómpre <strong>en</strong>t<strong>en</strong>der como o v<strong>en</strong>to afecta ao movem<strong>en</strong>to<br />
da auga <strong>do</strong> mar. Arre<strong>do</strong>r de 1890, o explora<strong>do</strong>r e ci<strong>en</strong>tífico noruegués<br />
[Figura 7.8]<br />
1) C. <strong>do</strong> Golfo<br />
2) Deriva nordatlántica<br />
3) C. de Canarias<br />
4) C. nordecuatorial<br />
5) C. de Labra<strong>do</strong>r<br />
6) C. de Noruega<br />
270 O OCÉANO E O CLIMA<br />
6<br />
3
[Figura 7.9]<br />
Espiral de Ekman:<br />
a frecha vermella<br />
repres<strong>en</strong>ta o v<strong>en</strong>to e as<br />
azuis o arrastre da<br />
auga a difer<strong>en</strong>tes<br />
profundidades<br />
45º<br />
[Figura 7.10]<br />
a) Campo de v<strong>en</strong>tos<br />
hipotético considera<strong>do</strong><br />
no estu<strong>do</strong> de Sverdrup<br />
e b) fluxo integra<strong>do</strong><br />
resultante da interacción<br />
<strong>do</strong> campo de v<strong>en</strong>tos co<br />
océano<br />
N<br />
30º<br />
15º<br />
(a) (b)<br />
Fridtjof Nans<strong>en</strong> observou no océano Ár-<br />
VENTO<br />
tico que os icebergs arrastra<strong>do</strong>s polo v<strong>en</strong>to<br />
non se movían na mesma dirección que<br />
este, s<strong>en</strong>ón que se desviaban <strong>en</strong>tre 20º e<br />
40º á dereita. A explicación teórica destas<br />
observacións débese ao ci<strong>en</strong>tífico sueco<br />
Walfrid Ekman. Debi<strong>do</strong> á rotación da Terra,<br />
calquera movem<strong>en</strong>to dun obxecto referi<strong>do</strong><br />
a ela vai sufrir unha forza virtual,<br />
chamada forza de Coriolis, a cal desviará<br />
o movem<strong>en</strong>to deste obxecto á dereita no<br />
hemisferio Norte e á esquerda no hemisferio<br />
Sur. A forza exercida é proporcional<br />
ao parámetro de Coriolis. Desta forma, a<br />
auga da capa superficial afectada por un<br />
v<strong>en</strong>to constante non seguirá exactam<strong>en</strong>te a dirección <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to, s<strong>en</strong>ón que se desviará<br />
lixeiram<strong>en</strong>te á dereita; a auga inmediatam<strong>en</strong>te debaixo desta primeira capa<br />
moverase arrastrada por ela, pero, asemade, sufrirá tamén unha desviación<br />
cara á dereita; o mesmo ocorrerá cunha terceira capa, e así sucesivam<strong>en</strong>te. Ao<br />
mesmo tempo, a transmisión de mom<strong>en</strong>to será cada vez m<strong>en</strong>or, polo que a velocidade<br />
diminuirá coa profundidade. To<strong>do</strong> isto configura unha espiral, d<strong>en</strong>ominada<br />
espiral de Ekman, forman<strong>do</strong> a chamada capa de Ekman [figura 7.9].<br />
Polo tanto, o movem<strong>en</strong>to da auga arrastrada polo v<strong>en</strong>to non segue a este<br />
directam<strong>en</strong>te, s<strong>en</strong>ón que sofre un desvío cara á dereita no hemisferio Norte e<br />
cara á esquerda no hemisferio Sur. Se se considera a capa de Ekman como un<br />
to<strong>do</strong>, o movem<strong>en</strong>to medio ou transporte<br />
realízase <strong>en</strong> dirección 90º á dereita respecto<br />
ao v<strong>en</strong>to. Ekman, que foi o primeiro<br />
<strong>en</strong> estudar a deriva que o v<strong>en</strong>to produce<br />
N<br />
sobre o mar, publica estes traballos <strong>en</strong><br />
1905. En 1947, o oceanógrafo escandinavo,<br />
Harald Sverdrup int<strong>en</strong>ta explicar<br />
esta deriva t<strong>en</strong><strong>do</strong> <strong>en</strong> conta a variación <strong>do</strong><br />
v<strong>en</strong>to sobre os océanos. A difer<strong>en</strong>za de Ekman,<br />
Sverdrup non estaba interesa<strong>do</strong> <strong>en</strong><br />
como se transmitía o efecto <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
profundidade, s<strong>en</strong>ón <strong>en</strong> como a variación<br />
<strong>do</strong> v<strong>en</strong>to afecta ao sistema global de co-<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 271<br />
Capa de Ekman
<strong>en</strong>tes. Para iso, utiliza un esquema dun océano e unha distribución de v<strong>en</strong>tos<br />
simplifica<strong>do</strong>s. A conca oceánica considerada era infinitam<strong>en</strong>te profunda e só<br />
tiña fronteira no leste. A variación de v<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> latitude era como a que se mostra<br />
na gráfica a) da figura 7. 10.<br />
O resulta<strong>do</strong> máis interesante de Sverdrup é que a cantidade de auga neta<br />
transportada por unha distribución de v<strong>en</strong>tos determinada non dep<strong>en</strong>de <strong>do</strong> valor<br />
absoluto <strong>do</strong> forzam<strong>en</strong>to <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to, s<strong>en</strong>ón <strong>do</strong> seu torque, isto é, a t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a causar<br />
rotación. Esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia cuantifícase cunha magnitude que se chama vorticidade.<br />
Sverdrup mostra que o transporte meridional (norte-sur ou sur-norte) é<br />
1000 km<br />
1. S<strong>en</strong> rotación<br />
2. Parámetro de Coriolis constante<br />
3. Parámetro de Coriolis aum<strong>en</strong>ta linealm<strong>en</strong>te coa latitude<br />
-8<br />
-6<br />
-4<br />
-2<br />
+4<br />
+6<br />
+8<br />
-10<br />
0<br />
+10<br />
-50 0<br />
+2<br />
+50<br />
+100<br />
80<br />
0 0<br />
272 O OCÉANO E O CLIMA<br />
+150<br />
0<br />
0<br />
20<br />
40<br />
60<br />
+2<br />
+8<br />
+6<br />
+4<br />
-2<br />
-4<br />
-6<br />
-8<br />
+10<br />
0<br />
-10<br />
[Figura 7.11]<br />
Resumo <strong>do</strong>s resulta<strong>do</strong>s<br />
<strong>do</strong> estu<strong>do</strong> de Stommel.<br />
A columna da esquerda<br />
indica as liñas de corr<strong>en</strong>te<br />
paralelas ao fluxo de auga<br />
na capa que move o<br />
v<strong>en</strong>to, e a columna da<br />
dereita indica a elevación<br />
da superficie mariña<br />
(<strong>en</strong> cm) para os tres<br />
casos considera<strong>do</strong>s:<br />
1) s<strong>en</strong> rotación,<br />
2) co parámetro de<br />
Coriolis constante e<br />
3) co parámetro de<br />
Coriolis variable <strong>en</strong><br />
latitude
[Figura 7.12]<br />
a) V<strong>en</strong>to considera<strong>do</strong><br />
nos cálculos de Munk,<br />
onde a liña azul é o<br />
estrés <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to <strong>en</strong><br />
superficie e a liña<br />
morada a súa<br />
rotacional e b) o patrón<br />
de liñas de corr<strong>en</strong>tes<br />
calculadas a partir <strong>do</strong>s<br />
v<strong>en</strong>tos de a), onde se<br />
comproba que se<br />
recoll<strong>en</strong> os xiros<br />
oceánicos principais<br />
directam<strong>en</strong>te proporcional ao torque <strong>do</strong> esforzo <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to. A teoría de Sverdrup<br />
foi un avance sobre a de Ekman; non obstante, non explica aínda a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong><br />
Golfo. A explicación desta foi dada <strong>en</strong> 1948 polo oceanógrafo esta<strong>do</strong>unid<strong>en</strong>se<br />
H<strong>en</strong>ry Stommel, qu<strong>en</strong> considera o efecto dun anticiclón simétrico nun océano<br />
rectangular <strong>en</strong> tres difer<strong>en</strong>tes situacións: a) o océano está nunha Terra que non<br />
rota, b) a Terra rota pero o parámetro de Coriolis non varía coa latitude (a difer<strong>en</strong>za<br />
<strong>do</strong> que sucede <strong>en</strong> realidade), c) o océano está nunha Terra rotante co parámetro<br />
de Coriolis, variable segun<strong>do</strong> a latitude (acorde co que realm<strong>en</strong>te ocorre<br />
na realidade) [figura 7.11].<br />
V<strong>en</strong>tos <strong>do</strong><br />
leste<br />
rot τ<br />
Cizalladura<br />
<strong>do</strong> v<strong>en</strong>to, τ<br />
V<strong>en</strong>to <strong>do</strong><br />
oeste<br />
V<strong>en</strong>tos<br />
<strong>do</strong> oeste<br />
Anticiclón<br />
subtropical<br />
Alisios<br />
Encalmadas<br />
tropicais<br />
antihorario horario<br />
(a)<br />
(b)<br />
1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000<br />
distancia (km)<br />
60º N<br />
50º<br />
40º<br />
30º<br />
20º<br />
10º<br />
0º<br />
Deriva <strong>do</strong> oeste<br />
Xiro subtropical<br />
Corr<strong>en</strong>te<br />
norecuatorial<br />
Corr<strong>en</strong>te ecuatorial<br />
antihoraria<br />
Corr<strong>en</strong>te<br />
surecuatorial<br />
Stommel explica a aceleración da corr<strong>en</strong>te occid<strong>en</strong>tal a través da variación<br />
<strong>do</strong> parámetro de Coriolis. Ademais desta explicación, propón outro mecanismo<br />
para a xeración desta corr<strong>en</strong>te: o xiro <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to anticiclónico induce unha vorticidade<br />
negativa que debe ser contrarrestada (pois, se non, a corr<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>taría<br />
o seu torque). O balance desta vorticidade negativa realízase a través da<br />
creación de vorticidade positiva debi<strong>do</strong> ao rozam<strong>en</strong>to co bor<strong>do</strong> occid<strong>en</strong>tal. Para<br />
a creación desta vorticidade, a corr<strong>en</strong>te débese acelerar can<strong>do</strong> pasa polo la<strong>do</strong><br />
occid<strong>en</strong>tal <strong>do</strong> océano.<br />
Os modelos de circulación foron est<strong>en</strong>di<strong>do</strong>s <strong>en</strong> 1950 por Walter Munk. Munk<br />
traballou tamén sobre a hipótese dun océano rectangular pero incluíu latitudes<br />
ata 60º N e a zona ecuatorial. Tamén tivo <strong>en</strong> conta a fricción vertical e hori-<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 273
zontal, a variación <strong>do</strong> parámetro de Coriolis coa latitude e un campo de v<strong>en</strong>tos<br />
máis realista. Munk obtén unha circulación, como se mostra na figura 7.12, onde<br />
se <strong>en</strong>contran repres<strong>en</strong>tadas as corr<strong>en</strong>tes máis importantes dun océano real.<br />
Polo tanto, os procesos que se consideran importantes para determinar os<br />
patróns de circulación de grande escala que resultan da acción <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to nos<br />
océanos son o torque <strong>do</strong> propio v<strong>en</strong>to, a exist<strong>en</strong>cia da variación <strong>do</strong> parámetro de<br />
Coriolis coa latitude e as forzas de fricción horizontais e verticais.<br />
Efectos das corr<strong>en</strong>tes superficiais sobre o <strong>clima</strong><br />
O principal efecto das corr<strong>en</strong>tes superficiais e <strong>en</strong> concreto da corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong><br />
Golfo é a deriva nordatlántica no <strong>clima</strong>, que consiste no transporte meridional<br />
de <strong>en</strong>erxía desde latitudes baixas ata altas. Esta calor é devolta á atmosfera <strong>en</strong><br />
forma de calor s<strong>en</strong>sible e, sobre to<strong>do</strong>, <strong>en</strong> forma de calor lat<strong>en</strong>te. Este transporte<br />
de calor, ao canalizarse <strong>en</strong> forma de corr<strong>en</strong>tes mariñas, non se realiza da mesma<br />
forma nas dúas marxes <strong>do</strong> océano. Así, a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo produce un qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to<br />
maior da costa occid<strong>en</strong>tal europea, se se compara coa norteamericana,<br />
que está afectada ademais pola corr<strong>en</strong>te fría de Labra<strong>do</strong>r. A asimetría térmica<br />
móstrase máis claram<strong>en</strong>te no inverno que no verán, can<strong>do</strong> os v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> oeste<br />
transportan o aire que permaneceu sobre a superficie oceánica cara ao interior<br />
<strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te europeo. Polo tanto, malia que <strong>Galicia</strong> e Nova York se sitúan arre<strong>do</strong>r<br />
da latitude 42º N, no inverno a isoterma de 10 ºC pasa pola primeira, m<strong>en</strong>tres<br />
que a segunda é percorrida pola de 0 ºC. No verán, o efecto advectivo e de<br />
contin<strong>en</strong>talidade é m<strong>en</strong>os marca<strong>do</strong> que <strong>en</strong> inverno, polo que as isotermas percorr<strong>en</strong><br />
latitudes similares <strong>en</strong> ambas as costas. As corr<strong>en</strong>tes mariñas e os v<strong>en</strong>tos<br />
<strong>do</strong> oeste non cambiaron, pero agora a súa influ<strong>en</strong>cia é difer<strong>en</strong>te: ao efecto modera<strong>do</strong>r<br />
<strong>do</strong>s v<strong>en</strong>tos mariños oponse a achega de calor da corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo nas costas<br />
europeas, m<strong>en</strong>tres que nas costas norteamericanas o aire cáli<strong>do</strong> <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te<br />
contrarresta o efecto das corr<strong>en</strong>tes frías, polo que, ao final, a temperatura é similar<br />
nas dúas costas. Outras influ<strong>en</strong>cias térmicas das corr<strong>en</strong>tes mariñas consist<strong>en</strong><br />
na redución da amplitude térmica e a diminución da influ<strong>en</strong>cia da latitude nas<br />
temperaturas. As corr<strong>en</strong>tes cálidas, ademais, ao p<strong>en</strong>etrar<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonas onde existe<br />
aire frío, humidifican e inestabilizan a columna de aire (qu<strong>en</strong>tan<strong>do</strong> a base), polo<br />
que se vai favorecer a precipitación.<br />
Ademais de to<strong>do</strong> isto, existe un interrelación <strong>en</strong>tre a posición da corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong><br />
Golfo e a NAO (North Atlantic Oscillation). Can<strong>do</strong> o índice da NAO é positivo<br />
e os v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong> oeste son int<strong>en</strong>sos, a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo e a deriva nordatlántica<br />
flú<strong>en</strong> de forma máis int<strong>en</strong>sa que o normal e a súa traxectoria media desprázase<br />
274 O OCÉANO E O CLIMA
[Figura 7.13]<br />
Modelo simplifica<strong>do</strong><br />
de Stommel para a<br />
corr<strong>en</strong>te profunda <strong>do</strong><br />
océano mundial<br />
cara ao norte, transportan<strong>do</strong> máis calor a estas latitudes e, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia,<br />
aum<strong>en</strong>tan<strong>do</strong> a precipitación. Can<strong>do</strong> o índice é débil, aparece unha situación inversa.<br />
Ultimam<strong>en</strong>te suxeriuse que, así mesmo, a NAO puidese estar influída por<br />
este fluxo de calor transporta<strong>do</strong> pola corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo (Wu & Rodwell, 2004).<br />
Como se describiu anteriorm<strong>en</strong>te, o xiro subtropical xera<strong>do</strong> pola corr<strong>en</strong>te<br />
<strong>do</strong> Golfo complétase coa corr<strong>en</strong>te fría d<strong>en</strong>ominada corr<strong>en</strong>te de Canarias. Porén,<br />
os efectos térmicos desta corr<strong>en</strong>te como corr<strong>en</strong>te fría (anomalía térmica negativa,<br />
estabilización da columna de aire, aridez…) veranse restrinxi<strong>do</strong>s pola<br />
influ<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> deserto <strong>do</strong> Sáhara. Aínda así, un <strong>do</strong>s efectos destacables desta<br />
corr<strong>en</strong>te é o aum<strong>en</strong>to da pres<strong>en</strong>za de néboas, ao estar <strong>en</strong> contacto unha superficie<br />
fría con aire máis caldea<strong>do</strong>.<br />
5.2. Corr<strong>en</strong>tes profundas<br />
Ademais desta circulación superficial, no océano tamén exist<strong>en</strong> corr<strong>en</strong>tes<br />
profundas aínda que a súa velocidade é moito m<strong>en</strong>or. M<strong>en</strong>tres que as corr<strong>en</strong>tes<br />
superficiais son producidas principalm<strong>en</strong>te pola influ<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to, a<br />
corr<strong>en</strong>te profunda é pot<strong>en</strong>ciada basicam<strong>en</strong>te polo gradi<strong>en</strong>te de d<strong>en</strong>sidade debi<strong>do</strong><br />
ás difer<strong>en</strong>zas de salinidade e temperatura. Por este motivo chámaselle tamén circulación<br />
termohalina. Durante 1958 e 1960 Stommel, Arons e Faller estableceron<br />
as bases sobre as que se sust<strong>en</strong>ta o coñecem<strong>en</strong>to actual da circulación<br />
profunda (Stommel, 1958, Stommel et al., 1958, Stommel e Arons, 1960). Stom-<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 275
mel deseña un esquema tal e como o que aparece na figura 7.13, deducin<strong>do</strong> teoricam<strong>en</strong>te<br />
a exist<strong>en</strong>cia dunha circulación profunda moi l<strong>en</strong>ta que comezaba co<br />
afundim<strong>en</strong>to das augas no mar de Wedell na Antártida, no mar de Noruega e<br />
no mar de Labra<strong>do</strong>r, no polo Norte.<br />
Estas corr<strong>en</strong>tes profundas son corr<strong>en</strong>tes da orde de poucos c<strong>en</strong>tímetros por<br />
segun<strong>do</strong> de auga fría, que se ve resusp<strong>en</strong>dida a través de procesos de mestura turbul<strong>en</strong>ta.<br />
Así, por exemplo, a auga profunda antártica tarda mil anos <strong>en</strong> chegar<br />
ao ecua<strong>do</strong>r e seisc<strong>en</strong>tos anos máis <strong>en</strong> alcanzar as illas Aleutianas. No océano<br />
Atlántico, a auga ártica tarda arre<strong>do</strong>r de setec<strong>en</strong>tos cincu<strong>en</strong>ta anos <strong>en</strong> chegar ao<br />
paralelo 40º N. Porén, e a pesar da súa l<strong>en</strong>titude, estas corr<strong>en</strong>tes son moi importantes<br />
pois mov<strong>en</strong> gran cantidade de auga, polo que o seu transporte é comparable<br />
ao da circulación <strong>en</strong> superficie. Arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s anos oit<strong>en</strong>ta, Wallace Broecker<br />
propón un esquema simplifica<strong>do</strong> da circulación termohalina (Broecker, 1991),<br />
á que d<strong>en</strong>omina tamén cinta transporta<strong>do</strong>ra (<strong>en</strong> inglés, conveyor belt). Este esquema<br />
móstrase na figura 7.14.<br />
Este é, por suposto, un esquema simplifica<strong>do</strong> pero que ilustra o papel de<br />
cinta transporta<strong>do</strong>ra. A figura mostra como a auga máis fría e salgada se move<br />
polo fon<strong>do</strong>, m<strong>en</strong>tres que existe unha corr<strong>en</strong>te de auga máis tépeda e <strong>do</strong>ce por<br />
<strong>en</strong>cima desta, arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s mil m de profundidade. A auga profunda fórmase <strong>en</strong><br />
lugares concretos e coñeci<strong>do</strong>s, como son arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> contin<strong>en</strong>te antártico e especialm<strong>en</strong>te<br />
durante o inverno no mar de Wedell, dan<strong>do</strong> lugar á auga antártica<br />
<strong>do</strong> fon<strong>do</strong> (Antartic Bottom Water) e <strong>en</strong> Atlántico norte, onde se forma a auga<br />
profunda <strong>do</strong> Atlántico norte (North Atlantic Deep Water). Por exemplo, no Atlántico<br />
norte, sobre to<strong>do</strong> <strong>en</strong> inverno, debi<strong>do</strong> ao qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to e evaporación da auga<br />
[Figura 7.14]<br />
Esquema da circulación<br />
da cinta transporta<strong>do</strong>ra<br />
segun<strong>do</strong> Broecker<br />
(1991). A cinta comeza<br />
co afundim<strong>en</strong>to de auga<br />
no Atlántico norte,<br />
desprazán<strong>do</strong>se cara ao<br />
sur, onde forma parte da<br />
corr<strong>en</strong>te circumpolar<br />
antártica, onde tamén<br />
hai afundim<strong>en</strong>to. No<br />
Pacífico e o Índico, esta<br />
auga asc<strong>en</strong>de ata unha<br />
profundidade de 1000 m<br />
cerran<strong>do</strong> o circuíto<br />
276 O OCÉANO E O CLIMA
superficial, prodúcese un fluxo de auga salgada e cálida cara ao norte, xa sexa<br />
forman<strong>do</strong> parte da corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo, xa como corr<strong>en</strong>te a profundidades intermedias<br />
próximas aos oitoc<strong>en</strong>tos m. Esta auga, segun<strong>do</strong> se vai achegan<strong>do</strong> cara á<br />
parte set<strong>en</strong>trional, vai aum<strong>en</strong>tan<strong>do</strong> a súa d<strong>en</strong>sidade debi<strong>do</strong> á evaporación producida<br />
polos fortes v<strong>en</strong>tos, á formación <strong>do</strong> xeo mariño, durante a que se separa<br />
algunha parte <strong>do</strong>s sales, e por suposto, ao arrefriam<strong>en</strong>to. Este último é produci<strong>do</strong><br />
pola exposición da auga ao contacto coas masas de aire frío das latitudes<br />
altas e á perda de calor lat<strong>en</strong>te na evaporación, o que pode facer desc<strong>en</strong>der a<br />
temperatura da auga de 10 a 2 ºC. Esta calor liberada á atmosfera é a responsable<br />
principal de caldear Europa occid<strong>en</strong>tal. Xa <strong>en</strong> latitudes máis altas, a auga<br />
d<strong>en</strong>sa que se forma afúndese cara ao fon<strong>do</strong> e comeza a fluír cara ao sur, forman<strong>do</strong><br />
parte da cinta transporta<strong>do</strong>ra global de augas profundas. Este feito é o que lle dá<br />
o seu terceiro nome á circulación de augas profundas, circulación meridional<br />
de retorno (<strong>en</strong> inglés, Meridional Overturning Circulation). O feito de que no<br />
Pacífico a auga superficial estea máis fría que no Atlántico fai desc<strong>en</strong>der a evaporación<br />
que sofre, evitan<strong>do</strong> así que o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de creación de augas profundas<br />
se dea tamén neste océano.<br />
O feito de que haxa sitios onde a auga se estea afundin<strong>do</strong> fai supoñer que<br />
deberá existir unha asc<strong>en</strong>sión da auga noutros lugares, xa que, se non fose así, o<br />
océano <strong>en</strong>cheríase da auga <strong>do</strong> primeiro tipo. Os forzam<strong>en</strong>tos e lugares de asc<strong>en</strong>sión<br />
da auga profunda non están tan claros como no caso da subsid<strong>en</strong>cia. A<br />
media<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s anos ses<strong>en</strong>ta, Munk suxire como se podería realizar este asc<strong>en</strong>so.<br />
Para iso, calcula a velocidade de asc<strong>en</strong>sión de auga fría necesaria para balancear<br />
o mestura<strong>do</strong> de auga qu<strong>en</strong>te cara abaixo e manter o nivel de termoclina perman<strong>en</strong>te<br />
(Munk, 1966). A <strong>en</strong>erxía necesaria para o proceso de asc<strong>en</strong>so da auga a<br />
través da mestura turbul<strong>en</strong>ta da columna estimouse <strong>en</strong> 2,1 teravatios (Munk &<br />
Wunsch, 1998). A pregunta que aínda está por esclarecer é de onde procede esta<br />
<strong>en</strong>erxía. A primeira vista poderíase p<strong>en</strong>sar que o qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to da superficie producida<br />
pola radiación solar sería o motor principal, pero non é así xa que, aínda<br />
que o océano é de feito parcialm<strong>en</strong>te movi<strong>do</strong> por tales forzam<strong>en</strong>tos, estes non<br />
pod<strong>en</strong> forzar o mestura<strong>do</strong>, pois o océano é unha máquina de calor inefici<strong>en</strong>te:<br />
as difer<strong>en</strong>zas de temperatura non se transforman <strong>en</strong> traballo para mover<strong>en</strong> as<br />
masas de auga. Outro <strong>do</strong>s candidatos para producir este mestura<strong>do</strong> pode proceder<br />
<strong>do</strong> forzam<strong>en</strong>to directo <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to sobre a superficie, arre<strong>do</strong>r de 1,2 teravatios,<br />
pero faltarían aínda 0,9 teravatios. Nos últimos anos propúxose que o mecanismo<br />
para producir o resto de turbul<strong>en</strong>cia necesaria procede <strong>do</strong> rozam<strong>en</strong>to das corr<strong>en</strong>tes<br />
de mareas cos montes mariños, os noiros contin<strong>en</strong>tais, etc., o cal se está confirman<strong>do</strong><br />
de forma empírica <strong>en</strong> estu<strong>do</strong>s rec<strong>en</strong>tes (Egbert & Ray, 2000).<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 277
Influ<strong>en</strong>cia da circulación profunda no <strong>clima</strong><br />
A influ<strong>en</strong>cia da circulación profunda no <strong>clima</strong> procede de <strong>do</strong>us aspectos<br />
relaciona<strong>do</strong>s con esta:<br />
a) A capacidade <strong>do</strong> océano, e <strong>en</strong> especial <strong>do</strong> océano profun<strong>do</strong>, no almac<strong>en</strong>am<strong>en</strong>to<br />
de CO2. Como xa se viu, o océano é un grande almacén de CO2, un <strong>do</strong>s gases responsables<br />
<strong>do</strong> efecto inverna<strong>do</strong>iro. Practicam<strong>en</strong>te, a metade <strong>do</strong> CO2 despr<strong>en</strong>di<strong>do</strong><br />
á atmosfera é disolto rapidam<strong>en</strong>te no océano, e parte deste p<strong>en</strong>etrará nas capas<br />
profundas. Polo tanto, a cantidade de carbono que posúe o aire dep<strong>en</strong>de <strong>en</strong> gran<br />
medida da habilidade <strong>do</strong> océano para asumir este carbono e almac<strong>en</strong>alo. A cantidade<br />
que se almac<strong>en</strong>a e por canto tempo t<strong>en</strong> relación coa dinámica da circulación<br />
profunda, a cal, polo tanto, influirá no grao <strong>do</strong> efecto inverna<strong>do</strong>iro da<br />
atmosfera.<br />
b) A habilidade das corr<strong>en</strong>tes profundas na modulación <strong>do</strong> transporte de<br />
calor <strong>do</strong>s trópicos ás latitudes altas.<br />
O esquema da cinta transporta<strong>do</strong>ra mostra de forma sinxela o feito de que<br />
a achega de calor proced<strong>en</strong>te <strong>do</strong>s trópicos ás latitudes altas dep<strong>en</strong>de <strong>en</strong> gran medida<br />
da formación da auga nordatlántica profunda, NADW (North Atlantic Deep<br />
Water). Efectivam<strong>en</strong>te, a corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo é<br />
dalgún mo<strong>do</strong> tirada polo afundim<strong>en</strong>to das augas<br />
no mar de Gr<strong>en</strong>landia e o mar de Labra<strong>do</strong>r [figura<br />
7.15]. Xa Stommel deduciu (1961) que a<br />
produción de NADW dep<strong>en</strong>día <strong>do</strong> increm<strong>en</strong>to<br />
de salinidade da auga nestas latitudes, deducin<strong>do</strong><br />
cun modelo de caixas <strong>do</strong>us esta<strong>do</strong>s posibles: un<br />
o actual e outro, onde, por falta de d<strong>en</strong>sidade sufici<strong>en</strong>te,<br />
o transporte da cinta transporta<strong>do</strong>ra se<br />
detería. Así, para<strong>do</strong>xalm<strong>en</strong>te, un qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to<br />
global pode producir un aum<strong>en</strong>to das precipitacións<br />
no Atlántico norte e a fusión de glaciares<br />
co consecu<strong>en</strong>te a<strong>do</strong>zam<strong>en</strong>to das augas. Este feito<br />
levaría á interrupción da corr<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Golfo e o<br />
xiro subtropical, cun arrefriam<strong>en</strong>to da costa occid<strong>en</strong>tal<br />
europea. Polo tanto, o qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to<br />
global pode facer que o <strong>clima</strong> cambie, pero <strong>en</strong><br />
[Figura 7.15]<br />
Modelo simplifica<strong>do</strong><br />
onde se mostran os<br />
<strong>do</strong>us puntos principais<br />
de afundim<strong>en</strong>to da<br />
auga no Atlántico norte,<br />
situa<strong>do</strong>s no mar de<br />
Gr<strong>en</strong>landia e de Labra<strong>do</strong>r.<br />
As corr<strong>en</strong>tes superficiais<br />
cálidas móstranse <strong>en</strong><br />
vermello, e as profundas<br />
frías, <strong>en</strong> azul. Os círculos<br />
vermellos mostran os<br />
sitios de afundim<strong>en</strong>to<br />
(segun<strong>do</strong> Rahmstorf,<br />
1999)<br />
278 O OCÉANO E O CLIMA
Profundidade (km)<br />
Profundidade (km)<br />
Profundidade (km)<br />
0<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
0<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
0<br />
1<br />
2<br />
3<br />
[Figura 7.16]<br />
Esquemas <strong>do</strong>s tres<br />
mo<strong>do</strong>s de circulación<br />
que prevaleceron durante<br />
difer<strong>en</strong>tes mom<strong>en</strong>tos<br />
no último perío<strong>do</strong> glacial.<br />
A figura mostra unha<br />
sección ao longo <strong>do</strong><br />
Atlántico <strong>en</strong>tre Escocia e<br />
Gr<strong>en</strong>landia. A corr<strong>en</strong>te<br />
termohalina nordatlántica<br />
aparece <strong>en</strong> vermello e a<br />
corr<strong>en</strong>te profunda antártica<br />
<strong>en</strong> azul; amósase a<br />
circulación da auga para os<br />
tres tipos de situacións<br />
(segun<strong>do</strong> Rahmstorf, 2002)<br />
combinación co océano este cambio, que <strong>en</strong>tre outras cousas se traduciría nun<br />
arrefriam<strong>en</strong>to de Europa occid<strong>en</strong>tal, pódese producir abruptam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> perío<strong>do</strong>s<br />
m<strong>en</strong>ores a c<strong>en</strong> anos. Mostras de xeo tomadas nos glaciares, así como sedim<strong>en</strong>tos<br />
recolli<strong>do</strong>s nos fon<strong>do</strong>s mariños, mostran que esta situación se repetiu<br />
varias veces nos últimos 120.000 anos. As mellores evid<strong>en</strong>cias para estas transicións,<br />
coñecidas como ev<strong>en</strong>tos de Dansgaard-Oeschger (D/O), ocorr<strong>en</strong> na última<br />
idade de xeo. Os ev<strong>en</strong>tos D/O comezan cun qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to abrupto de 5 ºC<br />
<strong>en</strong> poucas décadas, segui<strong>do</strong> dun arrefriam<strong>en</strong>to gradual que pode durar c<strong>en</strong>tos<br />
ou miles de anos. Esta fase fría acaba cunha caída abrupta da temperatura (perío<strong>do</strong><br />
estadial). Outro <strong>do</strong>s ev<strong>en</strong>tos ocorri<strong>do</strong>s repetidas veces é o d<strong>en</strong>omina<strong>do</strong><br />
de Heinrich, no que, debi<strong>do</strong> á cantidade de glaciares e icebergs que se fund<strong>en</strong><br />
na auga <strong>do</strong> mar, esta se a<strong>do</strong>za tanto que se detén ou, polo m<strong>en</strong>os, se reduce o<br />
movem<strong>en</strong>to da cinta transporta<strong>do</strong>ra. Parece ser que os ev<strong>en</strong>tos de Heinrich preced<strong>en</strong><br />
nuns mil anos aos de Dansgaard/Oeschger (Stocker & Marchal, 2000).<br />
Así, os ev<strong>en</strong>tos Heinrich interromperían a circulación profunda <strong>do</strong> Atlántico arrefrian<strong>do</strong><br />
o Atlántico norte. Arre<strong>do</strong>r de mil anos despois<br />
prodúcese un qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to moi rápi<strong>do</strong> debi<strong>do</strong><br />
a un ev<strong>en</strong>to D/O, para ir diminuín<strong>do</strong> pouco<br />
a pouco.<br />
En definitiva, a dinámica consistiría na exist<strong>en</strong>cia<br />
de tres mo<strong>do</strong>s de circulación de augas profundas<br />
[figura 7.16]: a) un mo<strong>do</strong> interestadial, un<br />
Qu<strong>en</strong>te<br />
mo<strong>do</strong> estadial e un mo<strong>do</strong> de Heinrich (segun<strong>do</strong><br />
o perío<strong>do</strong> no que ocorre). Ou, dito <strong>do</strong>utra forma,<br />
un mo<strong>do</strong> frío, qu<strong>en</strong>te e interrompi<strong>do</strong> (segun<strong>do</strong><br />
sexan as características <strong>do</strong> Atlántico norte). No<br />
mo<strong>do</strong> interestadial, a auga nordatlántica profunda<br />
(NADW) fórmase no mar de Noruega, no mo<strong>do</strong><br />
Frío<br />
estadial fórmase ao sur de Islandia e no mo<strong>do</strong> de<br />
Heinrich a formación de NADW cesa e auga con<br />
orixe ártica <strong>en</strong>che as profundidades da conca<br />
atlántica (Rahmstorf, 2002).<br />
4<br />
Interrumpi<strong>do</strong><br />
5<br />
30º S 0 30º N 60ºN 90ºN<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 279
6. Corr<strong>en</strong>tes ibéricas e a súa influ<strong>en</strong>cia sobre o <strong>clima</strong> galego<br />
6.1. Hidrografía na marxe atlántica<br />
Para describir o patrón xeral de corr<strong>en</strong>tes que exist<strong>en</strong> fronte ás costas galegas,<br />
é imprescindible coñecer as características hidrográficas da marxe ibérica,<br />
xa que as masas de auga pres<strong>en</strong>tes na zona van determinar a circulación<br />
profunda.<br />
A topografía desta costa está caracterizada por unha plataforma contin<strong>en</strong>tal<br />
relativam<strong>en</strong>te estreita (12 km na costa cantábrica, m<strong>en</strong>tres que <strong>en</strong> Biscaia<br />
alcanza os 140 km) e máis ancha ao sur <strong>do</strong> río Miño, onde alcanza os 50 km. A<br />
plataforma contin<strong>en</strong>tal chega a profundidades arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s 200 m e a partir de<br />
aquí cae nun desnivel pronuncia<strong>do</strong> (10-12%) que a une co océano profun<strong>do</strong><br />
(2000-3000 m). Fronte ás costas galegas e xa nestas profundidades érguese o<br />
banco de <strong>Galicia</strong>, onde a batimetría chega a alcanzar os 1000 m [figura 7.17].<br />
A hidrografía da marxe ibérica foi profusam<strong>en</strong>te estudada e descrita nun gran<br />
número de publicacións (Ak<strong>en</strong> et al., 2000 a, b, c, Fiuza et al. 1998). A auga máis<br />
profunda (>3.000 m), d<strong>en</strong>ominada auga profunda<br />
inferior (Low Deep Water, LDW),<br />
posúe temperaturas inferiores aos 3,3 ºC e<br />
unha salinidade relativam<strong>en</strong>te baixa (34,9<br />
-34,95). Entre os 2500 e os 3000 m un núcleo<br />
de auga profunda <strong>do</strong> Atlántico nordeste<br />
(Northeast Atlantic Deep Water, NEDAW)<br />
discorre <strong>en</strong> dirección sur desde os mares<br />
nórdicos cara á conca de Islandia. Por <strong>en</strong>cima<br />
desta auga e aproximadam<strong>en</strong>te á profundidade<br />
de 1800 m <strong>en</strong>cóntrase un núcleo<br />
de auga de Labra<strong>do</strong>r (Labra<strong>do</strong>r Sea Water,<br />
LSW), cuxa d<strong>en</strong>sidade vén dada por temperaturas<br />
de 3,4-4,0 ºC e salinidade <strong>en</strong>tre 34,9<br />
e 34,95, desprázase cara ao su<strong>do</strong>este, alcanzan<strong>do</strong><br />
a p<strong>en</strong>ínsula ibérica. Arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s mil<br />
m <strong>en</strong>cóntrase unha zona con salinidades<br />
elevadas (35,8-37,5), que se corresponde con<br />
auga mediterránea (Mediterranean Sea Outflow<br />
Water, MSOW) e repres<strong>en</strong>ta o límite<br />
inferior das corr<strong>en</strong>tes profundas. Esta masa<br />
de auga, segun<strong>do</strong> vai avanzan<strong>do</strong> cara ao<br />
45º<br />
44º<br />
43º<br />
42º<br />
41º<br />
40º<br />
Banco<br />
de <strong>Galicia</strong><br />
-6000 -5000 -4000 -3000 -2000 -1000 0<br />
Batimetría (m)<br />
Costa<br />
cantábrica<br />
-13º -12º -11º -10º -9º -8º -7º<br />
280 O OCÉANO E O CLIMA<br />
Noiro<br />
Plataforma contin<strong>en</strong>tal<br />
[Figura 7.17]<br />
Batimetría de <strong>Galicia</strong>
Auga Auga Auga c<strong>en</strong>tral c<strong>en</strong>tral ce<br />
<strong>do</strong> noreste noreste atlántico atlán ntico<br />
Auga Auga<br />
mediterráne mediterránea erránea<br />
Auga Auga <strong>do</strong> <strong>do</strong><br />
Labra<strong>do</strong>r Labra<strong>do</strong>r<br />
[Figura 7.18]<br />
Esquema simplifica<strong>do</strong><br />
das masas de auga e<br />
sistema de corr<strong>en</strong>tes<br />
fronte ás costas galegas.<br />
As frechas de cor violeta<br />
indican corr<strong>en</strong>tes non<br />
perman<strong>en</strong>tes. 1) Esta<br />
corr<strong>en</strong>te superficial varía<br />
a dirección segun<strong>do</strong> o<br />
v<strong>en</strong>to reinante. 2) Algúns<br />
autores citan a exist<strong>en</strong>cia<br />
dunha contracorr<strong>en</strong>te<br />
subsuperficial cara ao sur.<br />
3) Algúns autores falan<br />
da pres<strong>en</strong>za de auga<br />
profunda inferior nestas<br />
latitudes<br />
Auga profunda<br />
<strong>do</strong> Atlántico noreste<br />
1<br />
2<br />
norte, vai mesturán<strong>do</strong>se con outras masas de auga e diminúe a súa salinidade.<br />
Non obstante, distíngu<strong>en</strong>se <strong>do</strong>us núcleos con máximos relativos de salinidade<br />
arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong>s 1200 m e os 900 m. Por <strong>en</strong>cima <strong>do</strong>s 900 m e ata os 600, ou incluso<br />
400 m, <strong>en</strong>cóntrase fortem<strong>en</strong>te mesturada con auga c<strong>en</strong>tral <strong>do</strong> nordeste atlántico<br />
(East North Atlantic C<strong>en</strong>tral Water, ENACW). Esta capa corresponde á termoclina<br />
perman<strong>en</strong>te e distribúese desde os 600 aos 100 m. Segun<strong>do</strong> sexa a orixe<br />
desta auga, subtropical ou subpolar, clasifícase como ENACWst ou ENACWsp,<br />
t<strong>en</strong><strong>do</strong> a primeira unha temperatura de 12,5 ºC e unha salinidade de 35,75, m<strong>en</strong>tres<br />
que as augas da segunda son máis frías (10,5-12,5 ºC), m<strong>en</strong>os salinas (35,55-<br />
35,70) e máis ricas <strong>en</strong> nutri<strong>en</strong>tes. Por <strong>en</strong>cima <strong>en</strong>cóntrase a auga superficial, cuxa<br />
salinidade e temperatura están fortem<strong>en</strong>te influídas polas condicións meteorolóxicas;<br />
esta zona inclúe a capa de mestura e a termoclina estacional. As corr<strong>en</strong>tes<br />
nesta capa son forzadas directam<strong>en</strong>te polo v<strong>en</strong>to [figura 7.18].<br />
As corr<strong>en</strong>tes superficiais fronte ás costas galegas están marcadas polo v<strong>en</strong>to<br />
reinante na zona. Este feito ocasiona que a <strong>variabilidade</strong> destas corr<strong>en</strong>tes veña<br />
marcada por <strong>do</strong>us perío<strong>do</strong>s oceanográficos que se pod<strong>en</strong> d<strong>en</strong>ominar réxime de<br />
verán e réxime de inverno. Así, a partir de maio e ata setembro,<br />
aproximadam<strong>en</strong>te, existe unha corr<strong>en</strong>te superficial diri-<br />
Superficie xida cara ao sur, d<strong>en</strong>ominada corr<strong>en</strong>te de Portugal e que está<br />
asociada aos v<strong>en</strong>tos reinantes <strong>do</strong> norte e, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, ao<br />
100 m<br />
f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>do</strong> afloram<strong>en</strong>to. A finais <strong>do</strong> verán e durante o in-<br />
600 m verno, os v<strong>en</strong>tos <strong>do</strong>minantes invért<strong>en</strong>se, s<strong>en</strong><strong>do</strong> principalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>do</strong> sur su<strong>do</strong>este, o que reforza unha corr<strong>en</strong>te de noiro de<br />
auga máis cálida e salina que se dirixe cara ao norte e cuxa<br />
1400 m orixe máis probable é o gradi<strong>en</strong>te de presión orixina<strong>do</strong> polo<br />
gradi<strong>en</strong>te térmico latitudinal. A continuación explícanse con<br />
máis detalle estes <strong>do</strong>us f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os.<br />
3200 m<br />
Fon<strong>do</strong><br />
6.2. O réxime de afloram<strong>en</strong>to costeiro na costa<br />
de <strong>Galicia</strong><br />
3<br />
O afloram<strong>en</strong>to pode ser defini<strong>do</strong> como un movem<strong>en</strong>to<br />
vertical persist<strong>en</strong>te orixina<strong>do</strong> pola diverx<strong>en</strong>cia das velocidades<br />
na superficie, o que resulta no asc<strong>en</strong>so á propia superficie<br />
de augas subsuperficiais caracterizadas por ser<strong>en</strong> frías e ricas <strong>en</strong> nutri<strong>en</strong>tes.<br />
Exist<strong>en</strong> cantidade de f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que pod<strong>en</strong> producir afloram<strong>en</strong>to, pero un <strong>do</strong>s<br />
máis típicos é o produci<strong>do</strong> por unha barreira física como a que se dá nas costas<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 281
occid<strong>en</strong>tais <strong>do</strong>s contin<strong>en</strong>tes, véxase, a costa de África, Perú, B<strong>en</strong>guela e California.<br />
En concreto, e a mo<strong>do</strong> de explicación, na p<strong>en</strong>ínsula ibérica, durante os<br />
meses de verán existe unha preponderancia de situacións asociadas a v<strong>en</strong>tos de<br />
compoñ<strong>en</strong>te norte. Como xa se viu antes, segun<strong>do</strong> a teoría de Ekman, o transporte<br />
neto de auga superficial arrastrada polo v<strong>en</strong>to está dirixi<strong>do</strong> 90º á dereita no<br />
hemisferio Norte e á esquerda no hemisferio Sur da dirección <strong>do</strong> propio v<strong>en</strong>to.<br />
Polo tanto, asocia<strong>do</strong> aos v<strong>en</strong>tos de compoñ<strong>en</strong>te norte, créase un transporte<br />
de auga superficial cara ao oeste<br />
fronte á costa ibérica atlántica. O<br />
espazo deixa<strong>do</strong> por esta auga debe<br />
VENTO<br />
ser <strong>en</strong>chi<strong>do</strong> por outra e, debi<strong>do</strong> ao<br />
feito de ter terra ao leste, a auga que<br />
debe cubrir este oco só pode proceder<br />
de capas máis profundas, tal como<br />
se ve na figura 7.19.<br />
Esta auga aflorada correspóndese<br />
a unha auga tipo ENACWsp<br />
(máis frecu<strong>en</strong>te por <strong>en</strong>cima <strong>do</strong> cabo<br />
Fisterra) ou ENACWst (máis típica<br />
na zona das Rías Baixas). Caracterízase<br />
por ser bastante fría e rica <strong>en</strong><br />
nutri<strong>en</strong>tes, de aí a importancia <strong>do</strong><br />
afloram<strong>en</strong>to costeiro no que se refire á alta produtividade da costa galega. Habitualm<strong>en</strong>te,<br />
a zona fótica (rexión iluminada <strong>do</strong> océano) é pobre <strong>en</strong> nutri<strong>en</strong>tes, xa<br />
que son consumi<strong>do</strong>s polo fitoplancto, m<strong>en</strong>tres que a conc<strong>en</strong>tración de nutri<strong>en</strong>tes<br />
máis alta t<strong>en</strong> lugar na zona afótica (non iluminada), onde non existe consumo.<br />
O afloram<strong>en</strong>to permite que estes nutri<strong>en</strong>tes alcanc<strong>en</strong> a zona fótica, convert<strong>en</strong><strong>do</strong><br />
a costa galega e, <strong>en</strong> particular, as Rías Baixas nunha das rexións máis produtivas<br />
<strong>do</strong> mun<strong>do</strong>. O afloram<strong>en</strong>to está xa que logo relaciona<strong>do</strong> coa produción primaria.<br />
Aínda que se falou de ciclo estacional, este só explica o 10% da <strong>variabilidade</strong><br />
total observada no réxime de v<strong>en</strong>tos da zona, m<strong>en</strong>tres que un 70% desta <strong>variabilidade</strong><br />
se conc<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> perío<strong>do</strong>s de afloram<strong>en</strong>to de m<strong>en</strong>os de trinta días [figura<br />
7.20]. Estes episodios duran tipicam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre 4 e 10 días, escala similar ás que<br />
caracterizan aos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os meteorolóxicos.<br />
Ademais, o afloram<strong>en</strong>to tampouco posúe unha distribución espacial uniforme,<br />
s<strong>en</strong>ón que exist<strong>en</strong> patróns asocia<strong>do</strong>s a este <strong>en</strong> forma de plumas, jets,<br />
vórtices e filam<strong>en</strong>tos. Na maioría <strong>do</strong>s afloram<strong>en</strong>tos costeiros, o patrón induci<strong>do</strong><br />
polo v<strong>en</strong>to está caracteriza<strong>do</strong> por corr<strong>en</strong>tes ao longo da costa, que son, <strong>en</strong><br />
ENACW<br />
[Figura 7.19]<br />
Esquema <strong>do</strong> afloram<strong>en</strong>to<br />
nas costas de <strong>Galicia</strong><br />
282 O OCÉANO E O CLIMA
[Figura 7.20]<br />
Imaxe satélite que indica a<br />
temperatura na superficie<br />
para unha situación de<br />
afloram<strong>en</strong>to costeiro no<br />
verán. As manchas<br />
violetas d<strong>en</strong>otan augas<br />
frías debidas ao<br />
afloram<strong>en</strong>to. As manchas<br />
negras correspónd<strong>en</strong>se<br />
con nubes ou terra.<br />
Fonte: Instituto de<br />
Investigacións Mariñas<br />
(http://www.iim.csic.es)<br />
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20<br />
xeral, máis fortes que a compoñ<strong>en</strong>te transversal, a cal<br />
se conc<strong>en</strong>tra nos m<strong>en</strong>ciona<strong>do</strong>s filam<strong>en</strong>tos. Estes últimos<br />
transportan auga aflorada cara a fóra da plataforma,<br />
posuín<strong>do</strong> escalas espaciais de 30 km de ancho<br />
e de 100-200 km de longo. O mecanismo que controla<br />
as escalas temporais e espaciais nas que se des<strong>en</strong>volv<strong>en</strong><br />
os filam<strong>en</strong>tos permanece aínda descoñeci<strong>do</strong>,<br />
pero parece ser que t<strong>en</strong> relación coas irregularidades<br />
topográficas. Así, existe un lugar recorr<strong>en</strong>te de des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to<br />
de filam<strong>en</strong>tos arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> cabo Fisterra que<br />
serviría como fronteira <strong>en</strong>tre os <strong>do</strong>us tipos de auga<br />
aflorada <strong>en</strong> <strong>Galicia</strong>: ENACW de orixe subtropical e<br />
ENACW de orixe subpolar.<br />
6.3. A corr<strong>en</strong>te cara ao norte<br />
Sábese que durante to<strong>do</strong> o ano existe unha corr<strong>en</strong>te<br />
a profundidade intermedia dirixida cara ao norte, situada sobre os 100-200<br />
metros de profundidade. Durante o outono e o inverno, os v<strong>en</strong>tos pre<strong>do</strong>minantes<br />
diríx<strong>en</strong>se cara ao norte e o leste, o que provoca a interrupción da corr<strong>en</strong>te de<br />
Portugal e a aparición na superficie desta corr<strong>en</strong>te cara ao norte, d<strong>en</strong>ominada<br />
contracorr<strong>en</strong>te de Portugal ou corr<strong>en</strong>te Ibérica cara ao polo (Iberian Poleward<br />
Curr<strong>en</strong>t, IPC). Esta corr<strong>en</strong>te é recoñecida nas imaxes de satélite [figura 7.21] por<br />
unha anomalía positiva da temperatura, nos s<strong>en</strong>sores de infravermellos AVHRR<br />
(Advanced Very High Resolution Radiometer) a bor<strong>do</strong> da serie de satélites NOAA,<br />
onde se comproba a súa persist<strong>en</strong>cia de novembro a marzo.<br />
Como se dixo, esta corr<strong>en</strong>te alcanza máis alá <strong>do</strong>s 250 m, pod<strong>en</strong><strong>do</strong> transportar<br />
non só auga superficial, s<strong>en</strong>ón tamén ENACWst máis alá <strong>do</strong> cabo Fisterra. A<br />
finais de decembro alcanza a costa cantábrica, polo que se veu d<strong>en</strong>ominan<strong>do</strong> Nadal.<br />
Ademais, parece que esta corr<strong>en</strong>te é a mesma que está dirixida cara ao polo<br />
e que percorre a costa cantábrica para continuar por Francia ata as vert<strong>en</strong>tes armoricana<br />
e céltica, chegan<strong>do</strong> á costa occid<strong>en</strong>tal de Irlanda. Resulta<strong>do</strong>s obti<strong>do</strong>s<br />
con modelos numéricos no ámbito <strong>do</strong> proxecto OMEX I apoian estes resulta<strong>do</strong>s.<br />
A anchura desta corr<strong>en</strong>te varía <strong>en</strong>tre 30 e 60 km e o seu percorri<strong>do</strong> segue bastante<br />
fielm<strong>en</strong>te a isóbata de 200 m. Os transportes asocia<strong>do</strong>s son de 0,5 a 0,7 Sv.<br />
De acor<strong>do</strong> con Huthnance (1984), a corr<strong>en</strong>te de noiro débese principalm<strong>en</strong>te<br />
ao gradi<strong>en</strong>te meridional de presión que se observa nos primeiros 200-300 m no<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 283
Atlántico nordeste e que resulta <strong>do</strong> progresivo arrefriam<strong>en</strong>to<br />
cara ao norte (10 a 20 ºC por 20 º de latitude).<br />
A corr<strong>en</strong>te de noiro é interpretada como un<br />
reaxustam<strong>en</strong>to xeostrófico para o leste. Agora b<strong>en</strong>,<br />
neste contexto a xeostrofía debe ser interpretada<br />
como algo máis que unha barreira física, e o papel<br />
<strong>do</strong> noiro e a difer<strong>en</strong>za de profundidade resultan fundam<strong>en</strong>tais<br />
para este mecanismo, que se d<strong>en</strong>ominou<br />
JEBAR (Joint Effect of Baroclinic and Relief). Outros<br />
forzam<strong>en</strong>tos, como o forzam<strong>en</strong>to directo polo v<strong>en</strong>to,<br />
o xera<strong>do</strong> polo rotacional <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to e a propagación<br />
de ondas atrapadas xunto á costa súmanse ao primeiro.<br />
Entre estes, destaca ademais aquel que está<br />
relaciona<strong>do</strong> coa exist<strong>en</strong>cia de plumas de auga de<br />
baixa salinidade e temperatura, que dunha forma<br />
xeral crean elas mesmas corr<strong>en</strong>tes para o polo pero<br />
cuxo efecto pode ser considerable se se conxuga o seu<br />
efecto co <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to. Así, a pres<strong>en</strong>za de auga proced<strong>en</strong>te<br />
<strong>do</strong>s ríos xera na plataforma frontes de d<strong>en</strong>sidade<br />
con corr<strong>en</strong>tes xeostróficas asociadas a estas. No hemisferio Norte, as corr<strong>en</strong>tes<br />
xeostróficas deixarían a zona de m<strong>en</strong>or d<strong>en</strong>sidade á dereita, polo que<br />
estas corr<strong>en</strong>tes estarían dirixidas cara ao polo. Este mecanismo é especialm<strong>en</strong>te<br />
importante na zona norte da p<strong>en</strong>ínsula ibérica, onde os ríos Douro e Miño posú<strong>en</strong><br />
un caudal considerable debi<strong>do</strong> á int<strong>en</strong>sa precipitación. A este efecto hai que<br />
sumarlle o feito de que durante estes perío<strong>do</strong>s chuviosos o v<strong>en</strong>to sopra normalm<strong>en</strong>te<br />
con compoñ<strong>en</strong>te sur. En principio, o arrastre <strong>do</strong> v<strong>en</strong>to est<strong>en</strong>deríase a toda<br />
a columna de auga, a través da mestura vertical turbul<strong>en</strong>ta. Porén, a pres<strong>en</strong>za de<br />
auga m<strong>en</strong>os d<strong>en</strong>sa na superficie inhibe esta transmisión de mom<strong>en</strong>to, conc<strong>en</strong>trán<strong>do</strong>se<br />
practicam<strong>en</strong>te nos primeiros metros. Prodúcese, como consecu<strong>en</strong>cia,<br />
unha corr<strong>en</strong>te moi int<strong>en</strong>sa, con valores típicos de 0,2 e 0,3 m/s. Loxicam<strong>en</strong>te,<br />
este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o dáse sobre to<strong>do</strong> nas estacións máis chuviosas e can<strong>do</strong> o v<strong>en</strong>to posúe<br />
compoñ<strong>en</strong>te sur, ou sexa, nos meses de inverno.<br />
[Figura 7.21]<br />
284 O OCÉANO E O CLIMA<br />
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20<br />
Imaxe satélite que indica<br />
a temperatura na superficie<br />
para unha situación con<br />
pres<strong>en</strong>za de corr<strong>en</strong>te cara<br />
ao norte, no inverno. As<br />
manchas vermellas d<strong>en</strong>otan<br />
augas qu<strong>en</strong>tes debidas a<br />
esta corr<strong>en</strong>te. As manchas<br />
negras correspónd<strong>en</strong>se<br />
con nubes ou con terra.<br />
Fonte: Instituto de<br />
Investigacións Mariñas<br />
(http://www.iim.csic.es)
7. Outras influ<strong>en</strong>cias <strong>do</strong> océano no <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong><br />
7.1. Influ<strong>en</strong>cia da temperatura da auga sobre o <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong><br />
A temperatura da auga oceánica, como xa se viu, é un factor fundam<strong>en</strong>tal<br />
<strong>en</strong> si mesmo para a modificación <strong>do</strong> <strong>clima</strong>. Así, o seu arrefriam<strong>en</strong>to l<strong>en</strong>to no<br />
inverno e o seu qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>to rápi<strong>do</strong> no verán produc<strong>en</strong> unha disimetría estacional,<br />
obtén<strong>do</strong>se un mínimo térmico oceánico a finais <strong>do</strong> inverno e o máximo<br />
a media<strong>do</strong>s <strong>do</strong> verán. Este feito nótase máis na costa de <strong>Galicia</strong>, xa que este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
está pot<strong>en</strong>cia<strong>do</strong> debi<strong>do</strong> á escaseza de plataforma contin<strong>en</strong>tal.<br />
Á parte disto, o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>do</strong> afloram<strong>en</strong>to e as corr<strong>en</strong>tes que contornean o<br />
territorio galego van orixinar que no verán se dea un arrefriam<strong>en</strong>to das augas<br />
atlánticas, m<strong>en</strong>tres que no mar Cantábrico a temperatura vai posuír unha anomalía<br />
positiva. No inverno, as augas son máis homoxéneas <strong>en</strong>tre a fachada atlántica<br />
e o Cantábrico.<br />
A interfer<strong>en</strong>cia térmica <strong>en</strong>tre o océano e a atmosfera é fundam<strong>en</strong>tal para<br />
compr<strong>en</strong>der o <strong>clima</strong> de <strong>Galicia</strong>. Así, o feito de que no inverno a temperatura da<br />
auga <strong>do</strong> mar sexa superior á <strong>do</strong> solo increm<strong>en</strong>ta a actividade das perturbacións<br />
que <strong>en</strong>tran no territorio galego. Polo contrario, can<strong>do</strong> a auga está máis fría que<br />
o contin<strong>en</strong>te, como ocorre normalm<strong>en</strong>te no verán, a estabilidade aum<strong>en</strong>ta, as<br />
frontes perd<strong>en</strong> <strong>en</strong>erxía e as precipitacións diminú<strong>en</strong> <strong>en</strong> actividade. Polo xeral,<br />
prodúc<strong>en</strong>se inversións térmicas que favorec<strong>en</strong> a creación de néboas e de nubes<br />
estratiformes, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> épocas de afloram<strong>en</strong>to e debi<strong>do</strong> ao feito de<br />
advectar aire húmi<strong>do</strong> sobre un substrato frío. Este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o é especialm<strong>en</strong>te<br />
típico das Rías Baixas, onde <strong>en</strong> perío<strong>do</strong>s de insolación e afloram<strong>en</strong>to a<strong>do</strong>itan<br />
aparecer néboas de pouca altura. Ademais, o feito de que a auga estea fría produce<br />
un aum<strong>en</strong>to da presión <strong>do</strong> anticiclón. Porén, a anomalía térmica positiva<br />
<strong>do</strong> Cantábrico vai favorecer a frontoxénese, aínda que este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o é máis<br />
int<strong>en</strong>so no leste, <strong>en</strong> tanto que t<strong>en</strong> pouca importancia na costa de Lugo.<br />
7.2. A influ<strong>en</strong>cia das brisas mariñas<br />
O difer<strong>en</strong>te comportam<strong>en</strong>to térmico <strong>do</strong> mar e da terra vai facer que na costa<br />
existan difer<strong>en</strong>zas de d<strong>en</strong>sidade <strong>do</strong> aire moi acusadas, provocan<strong>do</strong> o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
coñeci<strong>do</strong> como brisas ou virazón. Así, durante o día, a terra quéntase máis rápi<strong>do</strong><br />
que o mar. O aire que está <strong>en</strong>cima da superficie terrestre tamén se <strong>en</strong>contrará<br />
máis qu<strong>en</strong>te que o da superficie mariña e, polo tanto, posuirá unha d<strong>en</strong>sidade<br />
m<strong>en</strong>or que este último. Estas difer<strong>en</strong>zas de d<strong>en</strong>sidades fan que o aire da terra<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 285
sexa máis lixeiro e t<strong>en</strong>da a subir, s<strong>en</strong><strong>do</strong> substituí<strong>do</strong> polo <strong>do</strong> mar. Orixínase así<br />
unha circulación <strong>do</strong> mar cara á terra <strong>en</strong> superficie que é contrarrestada por outra<br />
<strong>en</strong> s<strong>en</strong>ti<strong>do</strong> contrario que se <strong>en</strong>contra nas capas máis altas. Trátase da brisa mariña<br />
que comeza a partir da saída <strong>do</strong> Sol e alcanza o seu máximo nas horas c<strong>en</strong>trais<br />
<strong>do</strong> día. Pode p<strong>en</strong>etrar varios quilómetros terra d<strong>en</strong>tro e determina v<strong>en</strong>tos rachea<strong>do</strong>s,<br />
con cambios de dirección e unha suavización das temperaturas.<br />
Durante a noite, a situación é a contraria. A superficie mariña perde a calor<br />
máis l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te que a terrestre, o que leva a que o aire que está <strong>en</strong>cima desta<br />
última sexa máis frío e pesa<strong>do</strong>. Isto produce unha circulación da terra ao mar<br />
durante a noite, alcanzan<strong>do</strong> o seu máximo mom<strong>en</strong>tos antes <strong>do</strong> am<strong>en</strong>cer. No<br />
<strong>en</strong>tanto, esta brisa terrestre é m<strong>en</strong>os int<strong>en</strong>sa que a mariña, debi<strong>do</strong> a que agora<br />
as difer<strong>en</strong>zas térmicas son m<strong>en</strong>ores.<br />
Para que se produza o f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o de brisas costeiras, necesítase grande insolación,<br />
polo que o ceo t<strong>en</strong> que estar despexa<strong>do</strong>. É, xa que logo, un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o<br />
que se produce principalm<strong>en</strong>te na época estival, e can<strong>do</strong> os v<strong>en</strong>tos sinópticos<br />
non son excesivam<strong>en</strong>te fortes para que transport<strong>en</strong> o aire dun lugar a outro.<br />
Loxicam<strong>en</strong>te, as brisas costeiras mesturaranse con outros v<strong>en</strong>tos producin<strong>do</strong><br />
desviacións neste. Así, no verán, son especialm<strong>en</strong>te importantes as brisas de<br />
mar, que introduc<strong>en</strong> aire fresco no interior, at<strong>en</strong>uan<strong>do</strong> os contrastes térmicos á<br />
vez que introduc<strong>en</strong> néboas e nubes estratiformes. A p<strong>en</strong>etración da brisa dep<strong>en</strong>de<br />
da capacidade aspira<strong>do</strong>ra das depresións barométricas no interior. Así, na depresión<br />
luguesa é frecu<strong>en</strong>te que se introduza aire proced<strong>en</strong>te <strong>do</strong> Cantábrico, o que<br />
impide que aum<strong>en</strong>te moito a temperatura ao mediodía. En inverno, a actividade<br />
das brisas é at<strong>en</strong>uada polas situacións sinópticas. Aínda así, o contraste térmico<br />
<strong>en</strong>tre o océano e o mar provoca que ás veces sexa importante a brisa de terra. Por<br />
suposto, a brisa terrestre, e <strong>en</strong> especial a mariña, v<strong>en</strong>se diminuídas pola influ<strong>en</strong>cia<br />
da topografía abrupta. Así, a dirección, no caso da costa galega, a<strong>do</strong>ita estar determinada<br />
polos <strong>en</strong>canonam<strong>en</strong>tos d<strong>en</strong>tro das rías.<br />
En época de insolación, e debi<strong>do</strong> tamén a qu<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>tos da superficie terrestre,<br />
vanse producir inestabilidades, neste caso <strong>en</strong> escalas espaciais máis grandes,<br />
que van t<strong>en</strong>der a acelerar os v<strong>en</strong>tos durante as horas c<strong>en</strong>trais <strong>do</strong> día. Polo tanto,<br />
durante as épocas soleadas, tanto a causa das brisas como de inestabilidades de<br />
maior escala, é común <strong>en</strong>contrar a maior achega de <strong>en</strong>erxía cinética no rango<br />
de frecu<strong>en</strong>cias diaria, constituín<strong>do</strong> o patrón de circulación máis importante na<br />
costa galega durante o verán.<br />
286 O OCÉANO E O CLIMA
7.3. Influ<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> océano nas masas de aire<br />
O territorio galego é unha área de <strong>en</strong>contro de masas de aire. Estas masas<br />
non só se distingu<strong>en</strong> pola orixe de proced<strong>en</strong>cia, tropical, polar ou ártica, s<strong>en</strong>ón<br />
tamén no substrato polo que pasan no seu percorri<strong>do</strong> cara ao noroeste p<strong>en</strong>insular,<br />
sexa marítimo ou contin<strong>en</strong>tal. As masas de aire que principalm<strong>en</strong>te afectan<br />
a <strong>Galicia</strong> son a masa de aire tropical marítimo, tropical contin<strong>en</strong>tal, polar marítimo,<br />
polar contin<strong>en</strong>tal e a masa ártica.<br />
A masa tropical marítima t<strong>en</strong> a súa orixe no anticiclón <strong>do</strong>s Azores. É unha<br />
masa de aire cálida e a que, debi<strong>do</strong> ao seu percorri<strong>do</strong> polo océano e á súa alta<br />
temperatura, posúe máis humidade. Porén, este feito non se traduce <strong>en</strong> inestabilidade,<br />
debi<strong>do</strong> á subsid<strong>en</strong>cia atmosférica que impide os movem<strong>en</strong>tos asc<strong>en</strong>sionais<br />
<strong>do</strong> aire. En inverno, o aire tropical marítimo arrefríase pola base can<strong>do</strong><br />
chega a <strong>Galicia</strong>, debi<strong>do</strong> ao contacto cun substrato frío, feito que se pode reproducir<br />
no verán despois <strong>do</strong> arrefriam<strong>en</strong>to debi<strong>do</strong> á circulación de masas frescas<br />
de orixe polar. To<strong>do</strong> isto tradúcese na formación de nubes estratiformes, néboas<br />
persist<strong>en</strong>tes e pouca visibilidade. A estabilidade ás veces vese interrompida<br />
debi<strong>do</strong> á irrupción de aire polar.<br />
O aire polar marítimo fórmase <strong>en</strong>tre as costas de Europa e América e pódese<br />
distinguir <strong>en</strong> aire polar marítimo frío se se forma ao norte <strong>do</strong> paralelo 50º e transfórmase<br />
<strong>en</strong> cáli<strong>do</strong> se se despraza ao sur deste. Aínda que o aire polar marítimo<br />
varía <strong>en</strong> gran medida segun<strong>do</strong> a duración <strong>do</strong> percorri<strong>do</strong> ata chegar a <strong>Galicia</strong>,<br />
normalm<strong>en</strong>te convértese nun aire inestable ao humidificarse e qu<strong>en</strong>tarse pola<br />
base, o que xustifica a abundante precipitación que leva consigo. Aínda así, <strong>en</strong><br />
inverno, o aire marítimo máis cáli<strong>do</strong> estabilízase ao p<strong>en</strong>etrar nun contin<strong>en</strong>te<br />
máis frío, f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que non ocorre no verán, ao estar o contin<strong>en</strong>te máis qu<strong>en</strong>te.<br />
A influ<strong>en</strong>cia <strong>do</strong> mar pódese est<strong>en</strong>der tamén ao aire tropical contin<strong>en</strong>tal proced<strong>en</strong>te<br />
<strong>do</strong> Sáhara, que se inestabiliza ao pasar <strong>en</strong> dirección norte por <strong>en</strong>cima<br />
<strong>do</strong> mar Mediterráneo, o que supón perturbacións na atmosfera ao sur da p<strong>en</strong>ínsula<br />
que propagan ata <strong>Galicia</strong> esta<strong>do</strong>s atmosféricos defini<strong>do</strong>s por unha persist<strong>en</strong>te<br />
nubosidade.<br />
8. O océano e a predición <strong>do</strong> cambio climático<br />
Na década <strong>do</strong>s nov<strong>en</strong>ta e co ánimo de cubrir a falta de coñecem<strong>en</strong>to que<br />
existía sobre o papel <strong>do</strong>s océanos no sistema climático global, a comunidade<br />
ci<strong>en</strong>tífica internacional promoveu o Experim<strong>en</strong>to sobre a Circulación Oceánica<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 287
Mundial (World Ocean Circulation Experim<strong>en</strong>t, WOCE) con <strong>do</strong>us obxectivos<br />
claros: por unha parte, pret<strong>en</strong>díase o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de modelos útiles para a<br />
predición <strong>do</strong> cambio climático, así como a recollida <strong>do</strong>s datos necesarios para<br />
a súa validación; e, por outra, tratábase de determinar a repres<strong>en</strong>tatividade <strong>do</strong>s<br />
datos recolli<strong>do</strong>s para o coñecem<strong>en</strong>to <strong>do</strong> comportam<strong>en</strong>to a longo prazo <strong>do</strong> océano,<br />
así como de <strong>en</strong>contrar méto<strong>do</strong>s que describis<strong>en</strong> este comportam<strong>en</strong>to.<br />
Para alcanzar o primeiro obxectivo, investigáronse como nunca antes se<br />
fixera:<br />
❚ Os fluxos de longa escala de calor e auga <strong>do</strong>ce, a súa redistribución d<strong>en</strong>tro<br />
<strong>do</strong> océano e a súa <strong>variabilidade</strong> anual e interanual.<br />
❚ O balance dinámico da circulación global e a súa resposta aos cambios nos<br />
fluxos superficiais de calor e auga <strong>do</strong>ce.<br />
❚ A <strong>variabilidade</strong> <strong>do</strong>s compoñ<strong>en</strong>tes <strong>do</strong> océano <strong>en</strong> escalas de tempo de meses<br />
a anos e de espazo de miles de quilómetros.<br />
❚ Os mecanismos da formación das masas de auga que inflú<strong>en</strong> no sistema<br />
climático <strong>en</strong> escalas desde as dec<strong>en</strong>as ata as c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>as de anos e os seus patróns<br />
de circulación <strong>en</strong> profundidade.<br />
En termos prácticos, o maior éxito foi o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to de modelos de<br />
predición <strong>do</strong> cambio climático e a inx<strong>en</strong>te cantidade de datos recolli<strong>do</strong>s para a<br />
súa validación.<br />
Continuan<strong>do</strong> co traballo realiza<strong>do</strong> polo WOCE para determinar a repres<strong>en</strong>tatividade<br />
<strong>do</strong> conxunto de datos recolli<strong>do</strong>s e id<strong>en</strong>tificar os aspectos <strong>do</strong> océano e<br />
a atmosfera que se necesitan que sexan continuam<strong>en</strong>te monitoriza<strong>do</strong>s se algún<br />
día a predición <strong>do</strong> <strong>clima</strong> fose posible, o programa internacional CLIVAR (Climate<br />
Variability and Predictability) está investigan<strong>do</strong> na actualidade a <strong>variabilidade</strong><br />
e preditabilidade <strong>do</strong> sistema climático <strong>en</strong> escalas temporais que van de<br />
meses a c<strong>en</strong>tos de anos.<br />
Un <strong>do</strong>s últimos avances na modelización numérica foi o des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>to da<br />
asimilación de datos, que consiste na utilización <strong>do</strong>s datos recolli<strong>do</strong>s para o axuste<br />
<strong>do</strong>s resulta<strong>do</strong>s <strong>do</strong>s modelos á situación real da atmosfera e o océano. Polo tanto,<br />
tal como se deduce <strong>do</strong>s resulta<strong>do</strong>s <strong>do</strong> WOCE, a recollida sistemática de datos<br />
no océano faise necesaria para a predición <strong>do</strong> cambio climático. Neste aspecto,<br />
lográronse grandes des<strong>en</strong>volvem<strong>en</strong>tos a través da oceanografía satelital, onde<br />
destaca o satélite TOPEX-Posei<strong>do</strong>n, que desde 1992 prové de información á<br />
comunidade ci<strong>en</strong>tífica sobre a topografía dinámica <strong>do</strong> océano. Outros proxectos,<br />
como o Argo, consist<strong>en</strong> na diseminación polo océano de máis de tres mil flota<strong>do</strong>res<br />
que recollerán durante a súa deriva datos de temperatura e salinidade. S<strong>en</strong><br />
288 O OCÉANO E O CLIMA
dúbida, nas próximas décadas, o increm<strong>en</strong>to de observacións no océano será pat<strong>en</strong>te<br />
e necesario como ferram<strong>en</strong>ta clave para a predición <strong>do</strong> cambio climático.<br />
Para este e outros obxectivos, na actualidade estase a des<strong>en</strong>volver un sistema<br />
de observación e predición global oceánica similar ao exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong> meteoroloxía<br />
e que se d<strong>en</strong>omina GOOS (Global Ocean Observing System). Can<strong>do</strong> este sistema<br />
estea operacionalm<strong>en</strong>te completo (arre<strong>do</strong>r <strong>do</strong> ano 2010 <strong>en</strong> adiante), recollerá<br />
de maneira sistemática datos <strong>do</strong> océano que se utilizarán d<strong>en</strong>tro dunha<br />
oceanografía operacional que permitirá dispoñer de predicións tanto da dinámica<br />
oceánica como da súa hidrografía.<br />
P. Montero, S. Torres, P. Carrace<strong>do</strong> e M. Barreiro 289
9. Bibliografía<br />
AKEN, H. W. V.: «The hydrography of the mid-latitude Northeast Atlantic Ocean. Part III: The<br />
subducted thermocline water mass», Deep-Sea Research I, núm. 48 (2000), pp. 237-2674.<br />
— «The hydrography of the mid–latitude Northeast Atlantic Ocean. Part II: The intermediate<br />
water masses», Deep-Sea Research I, núm. 47 (2000), pp. 789-8245.<br />
— «The hydrography or the mid-latitude Northeast Atlantic Ocean. Part I: The deep water<br />
masses», Deep-Sea Research I, núm. 47 (2000), pp. 757-788.<br />
BROECKER, W. S.: «The Great Ocean Conveyor Belt», Oceanography, núm. 4 (1991), pp.<br />
79-89.<br />
DALTON, R.: «Ocean tests raise <strong>do</strong>ubts over use of algaes as carbon sink», Nature, núm. 420<br />
(2002), p. 722.<br />
EGBERT, G. D., e R. D. RAY: «Significant dissipation of tidal <strong>en</strong>ergy in the deep ocean inferred<br />
from satellite altimeter data», Nature, núm. 405 (2000), pp. 775-778.<br />
FIÚZA, A. F. G., M. HAMANN, G. I. AMBAR, N. DÍAZ DEL RÍO, e J. M. GONZÁLEZ & CABANAS:<br />
«Water masses and their circulation off western Iberia during May 1993», Deep-Sea Research<br />
II, núm. 45 (1998), pp. 1127-1160.<br />
GARP: «The Physical Basis of Climate and Climate Modelling» (Report of the International<br />
Study Confer<strong>en</strong>ce in Stockholm, 29 July - 10 August 1974), Global Atmospheric Research<br />
Program (GARP), núm. 16 (1975), World Meteorological Organization, G<strong>en</strong>eva, Switzerland,<br />
p. 265.<br />
MUNK, W.: «Abyssal recipes», Deep-Sea Research II, núm. 13 (1966), pp. 707-730.<br />
— e C. Wunsch: «Abyssal Recipes II: <strong>en</strong>ergetics of tidal and wind mixing», Deep-Sea Research<br />
II, núm. 45 (1998), pp. 1976-2000.<br />
RAHMSTROF, S.: «Shifting seas in the gre<strong>en</strong>house?», Nature, núm. 399 (1999), pp. 523-524.<br />
— «Ocean circulation and <strong>clima</strong>te during the past 120000», Nature, núm. 419 (2002), pp.<br />
207-214.<br />
SALTZMANN, B. (ed.): «Theory of Climate», Advances in Geophysics, núm. 25 (1983), Academic<br />
Press, Nova York.<br />
STOCKER, T. F., e O. MARCHAL: «Abrupt <strong>clima</strong>te change in the computer. Is it real?», Proceedings<br />
National Academy of Sci<strong>en</strong>ces, vol. 97, núm. 4 (2000), pp. 1362-1365.<br />
STOMMEL, H. (1958): «The abyssal circulation», Deep-Sea Research, vol. 5, núm. 1, pp. 80-82.<br />
— (1961): «Thermohaline convection with two stable regimes of flow», Tellus, vol. 13, núm.<br />
2, pp. 224-230.<br />
— e A. B. Arons: «On the abyssal circulation of the world ocean - II. An idealized model of<br />
the circulation pattern and amplitude in oceanic basins». Deep-Sea Research, núm. 6<br />
(1960), pp. 217-233.<br />
— e A. J. Faller (1958): «Some examples of stationary flow patterns in bounded basins», Tellus,<br />
vol. 10, núm. 2, pp. 179-187.<br />
WU, P., e M. J. RODWELL: «Gulf Stream forcing the winter North Atlantic oscillation», Atmospheric<br />
Sci<strong>en</strong>ce Letters, núm. 5 (2004), pp. 57-64.<br />
290 O OCÉANO E O CLIMA
ISBN 978-84-453-4320-3<br />
9 7 8 8 4 4 5 3 4 3 2 0 3