Revista Haemus nr. 30-32 - Libraria pentru toti

HÆMUS 

Revistë evropiane * Revistă europeană 

Themeluar në Bukuresht më 1998 / Fondată la Bucureşti în 1998 

nga / de 

Kopi Kyçyku & Ardian Kyçyku 

* * * 

Drejtues e botues / Directori şi editori 

Kopi KYÇYKU & Ardian KYÇYKU 

Botohet nga / Editată de 

Shoqëria Kulturore Shqiptare HAEMUS 

Asociaţia Culturală Albaneză HAEMUS 

ISSN: 1454-1203 

Nr. 1-2-3 (30-31-32) / 2007-2008 

Adresa: 

C.P. 57-28 Bucureşti, România 

e-mail: haemus.librarium@gmail.com 

www.revistahaemus.blogspot.com 

ISSN electronic: 2069 – 153X 

©KOPI KYÇYKU & ARDIAN KYÇYKU 

Përgjegjësia mbi përmbajtjen e shkrimeve u takon autorëve. 

Responsabilitatea pentru conţinutul materialelor revine autorilor. 

1

Këta numura të revistës janë përgatitur për botim nga / 

Aceste numere ale revistei au fost pregătite pentru tipar de: 

Kopi dhe Ardian Kyçyku 

Ballina është punuar nga / Coperta a fost realizată de: KŰdesign 

Foto: Tablo © Enton Panariti 

2

Përmbajtje / Cuprins 

Fjalori / Dicţionarul HÆMUS 

Toleranca ____________________________________________________9 

Intoleranca ___________________________________________________9 

Toleranţa_____________________________________________________9 

Intoleranţa___________________________________________________10 

Verba volant, scripta manent ____________________________________10 

PERLA 

ALI PODRIMJA: Trup îşi capătă un Mac (Shtat Lëshon një Lulëkuq) ____ 12 

ARIAN LEKA: Albanezii la priveghi (Shqiptarët në mort) _____________ 14 

PËRSIATJE / CUGETARE 

ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU: Mërgimi dhe gjuha e dytë e Ovidit______ 16 

AVOKATI YT / AVOCATUL TĂU 

Smira (Cenzura invidiei)________________________________________26 

CLIO 

KOPI KYÇYKU: Shqiptarët në Rumani e Bullgari ___________________ 27 

DIONIS QIRZIDHI: Zemra më qan gjak____________________________ 34 

EVENIMENT 

Kosova e pavarur ___________________________________________ 42 

AUDACES FORTUNA JUVAT 

Ai që rrnoi për me rrënue idhuj pa krena - At Zef Pllumi_____________ 44 

PARNASSÓS 

LASGUSH PORADECI: Steaua (Ylli) ______________________________ 52 

PAUL VINICIUS: Historia e një plage të freskët _____________________ 54 

IOLANDA MALAMEN: Dielli i hirtë (Soarele cenuşiu) ________________ 61 

ION MUREŞAN: Poema për poezinë (Poeme despre poezie) ___________ 64 

PËR TË QESHUR E PËR TË QARË / DE RÂS ŞI DE PLÂNS 

ASTRIT CANI: Habia kulturore _________________________________ 68 

LUPA E HULUMTUESIT / LUPA CERCETĂTORULUI 

3

FRANCISC HELSTERN: Argument în favoarea transparenţei şi participării 

cetăţenilor la decizii (Argument në favor të transparencës dhe të 

pjesëmarrjes së shtetasve në vendime) ___________________________ 73 

LABIRINTET E SHKENCËS / LABIRINTURILE ŞTIINŢEI 

ION DAVID: Comunicarea şi sistemul informaţional în management 

(Komunikimi dhe sistemi informacional në menaxhim) _____________ 84 

ESSE 

HIQMET MEÇAJ: Mashtrimi në letërsi, absurdi te Miti i Sizifit të Kamysë 95 

KRENAR ZEJNO: Na ishte se ç’na është... ________________________ 100 

IULIA NĂNĂU: Identitate scrisă (Identitet i shkruar) ________________ 104 

MEDALION 

ANTON ÇEFA: Etja për nji delir të blertë (poezi)___________________ 109 

ADNAN MEHMETI: Pomii căzuţi (Pemët e rrëzuara) ________________ 112 

MIJËVJETSHI I URTISË / MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII 

Con Monsignor Jean-Claude Périsset _____________________________116 

Balcanii şi Uniunea Europeană (Ballkani dhe Bashkimi Evropian) ____ 127 

DE VIRIS ILLUSTRIBUS 

KOPI KYÇYKU: Atatürk - Balkanlar’ın bir büyük savunucusu ________ 131 

DHURATA HAMZAI: Portret i Viktor Gjokës në liri _________________ 136 

DIXIT 

MONSINJOR VLADIMIR GJIKA: I afërmi – streha e fshehtë e Zotit______ 144 

CÆLESTIS ARCUS 

1ST DECLARATION OF INDEPENDENCE OF KOSOVA _________________ 150 

KOSOVA / 2ND DECLARATION OF INDEPENDENCE__________________ 152 

QYTETE / ORAŞE 

Bucharest ________________________________________________ 154 

THEATRUM 

KOPI KYÇYKU: O privire în istoria teatrului universal (Një vështrim në 

historinë e teatrit botëror) ____________________________________ 156 

OAZI I PËRKTHYESIT / OAZA TRADUCĂTORULUI 

BAJRAM SEFAJ: Insomnia (Pagjumësia) _________________________ 170 

4

FREDERIK RESHPJA në italisht nga ASTRIT CANI ____________________174 

MEDALION 

DHURATA HAMZAI: Dhjeta e revistës “Poeteka” __________________ 179 

ASTRIT CANI: Po vazhdova kështu, rrezikoj në nji të nesërme me pas ma 

shum libra se lexues..._______________________________________ 181 

Poesie di Tito _______________________________________________184 

KRENAR ZEJNO: Dy vargje për vargun (poezi) ____________________ 186 

ESTHER JANSMA: Ku është koha? Këtu është koha (poezi)_____________190 

PETRAQ RISTO: Poezii_______________________________________ 194 

MARTIN CUKALLA: Simfonia vântului (Simfonia e erës) ____________ 199 

ALARMI HAEMUS / ALARMA HÆMUS 

Terror e terrorizëm (Duke marrë shkas nga tragjedia e Gërdecit) _____ 202 

(AUTO)PORTRET 

Nëse ke vendosur (!) të jesh shkrimtar, nuk duhet ta fshehësh kurrë… 

Bisedë me shkrimtarin Ragip Sylaj (Convorbire cu scriitorul Ragip Sylaj) 204 

AB HONORES 

SENAD GURAZIU: Epoka e Nderit (Tempulli) _____________________ 210 

KOMBET NË EVROPË / NEAMURILE ÎN EUROPA 

IRENA LUTO: Rumani - një vit pas hyrjes në Bashkimin Evropian _____ 224 

ŞEILA AZIS: Turcia între Orient şi Occident (Turqia mes Lindjes dhe 

Perëndimit) _______________________________________________ 233 

KRITIKË / CRITICĂ 

LAURANT BICA: Naimi dhe muzat greke ________________________ 249 

MUSTAFË XHEMAILI: Të tjerat vijnë gjithmonë pas abc-së___________ 264 

BASHKËSI / COMUNITATE 

ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU: Lulja dhe dora që e këput ____________ 271 

CORNEL DUMITRESCU: Interferenţe demografice, culturale, spirituale între 

aromâni şi albanezi – o abordare sociologică (Interferenca demografike, 

kulturore, shpirtërore mes arumunëve dhe shqiptarëeve – një shtjellim 

sociologjik _______________________________________________ 283 

SCRIPTA MANENT 

ANTON ÇEFA: Sistemi poetik i Lasgushit në një monografi __________ 294 

BAHTIE GËRBESHI ZYLFIU: Gratë në muzikë _____________________ 298 

5

LIBRARIUM 

Botimet Haemus dhe veprimtari të Shoqërisë Kulturore Shqiptare Haemus 

të Bukureshtit _____________________________________________ 305 

TË FTUAR / INVITAŢI 

FERIK FERRA: Korijeve të Hënës (poezi) ________________________ 309 

ISUF SHERIFI: Rrëfimi për Gurët dhe Pavarësinë (poezi) ____________ 316 

LULJETA DANAJ: Buka e përditshme (tregim)_____________________ 317 

ERION TEMALI: Grija e kthimit (proza)__________________________ 321 

LINDA MARIA BAROS: Me trupin gatitur (poezi) __________________ 329 

ANDI MEÇAJ: Macja kriminele (tregim) _________________________ 331 

BISEDAT HAEMUS CONVORBIRILE HAEMUS 

Homo Balcanicus ose një bisedë e shkrimtarit FLURANS ILIA me poetin 

slloven me prejardhje boshnjake ESAD BABAÇIÇ ____________________335 

ESAD BABAÇIÇ: Këngë tranzicioni (poezi) _______________________ 338 

IMAGO MUNDI 

ZHANI CANCO: Impresionantul Braşov (Brashovi befasues) _________ 341 

DY FJALË ÇAJNË DHENË / O TĂIETURĂ CA ÎN PIATRĂ 

Bucuria / Gëzimi_____________________________________________345 

TRADITA DHE ZAKONE / TRADIŢII ŞI OBICEIURI 

Maskat dhe kostumet me ngjyra risjellin magjinë e dikurshme në Venecje 

(Măştile şi costumele colorate readuc farmecul de altădată la Veneţia) _ 349 

E VËRTETA – BIJA E KOHËS / ADEVĂRUL – FIUL TIMPULUI 

GAZMEND KRASNIQI: Kodi i vërtetë i Da Vinçit___________________ 350 

LINDITA KOMANI: Refuzuesi Hesse, Lasgush refuzuesi _____________ 354 

ESSEN NON VIDARE 

ARIAN LEKA: Ne, fëmijët e rritur si Tom Sojeri ___________________ 361 

PROSA 

HIQMET MEÇAJ: TA 10010 (tregim) ____________________________ 367 

IN MEMORIAM 

MITRUSH KUTELI: Primăvara în Transilvania (Parëvera në Transilvani) 371 

6

URA LIDHËSE / PUNŢI DE LEGĂTURĂ 

DIONIS QIRZIDHI: Nikos Engonopulos – miku i harruar i Shqipërisë ___ 383 

ZËRA TË SË ARDHMES / VOCI ALE VIITORULUI 

ANILA XHEKALIU: Dëshirat (proza) ____________________________ 393 

DUO 

Çasti i parjes dhe i reflektimit / Bisedë me shkrimtarin Riat Ajazaj / 

Gjermani (Convorbire cu scriitorul Riat Ajazaj / Germania) ___________398 

BIBLIOTHÆCA HÆMUS 

Një roman befasues për jetën e emigrantit lindor në botë______________406 

Estetika e Misterit ose Ftesë për leximin dhe përjetimin e letërsisë ______407 

RAGIP SYLAJ: Në kërkim të estetikës së misterit___________________ 409 

Dy monografi të reja në rumanisht _______________________________411 

Două noi monografii în limba română ____________________________413 

Strabizmi i anijes dhe i gjumit ________________________________ 414 

U dynd vdekja dhe gëlltitur mbet nga vargjet_______________________420 

PENA QË S’U THYEN / CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT 

Sahara nu ştie să viseze sau crimă şi răsplată (Saharaja s'di të ëndërrojë ose 

krim e shpërblim) ____________________________________________426 

VILSON BLLOSHMI: Sahara _____________________________________426 

Noi imploram prin scrisori să fie iertaţi, iar ei fuseseră executaţi…______428 

Act-expertiză (literară) ________________________________________429 

GENC LEKA: Vrăbiile, Micuţul ţigan____________________________ 431 

BIS REPETITA PLACENT 

Jehona e një dialogu shqiptaro-izraelit (Ecoul unui dialog albano-israelian) 432 

TEKAT E TRANZICIONIT / TOANELE TRANZIŢIEI 

BALIL GJINI: Kaínas dhe Abelianë _____________________________ 434 

ARTE 

BAJRAM SEFAJ: Një njeri, sa një qytet... _________________________ 438 

“Ngjyra është muzikë” - Bisedë me piktorin ENTON PANARITI, Boston 

SHBA _____________________________________________________452 

DULCIS IN FUNDO 

GHEORGHE ISTRATE: Omul întrerupt (poem dramatic) ______________ 457 

GEORGE ISTRATE: Njeriu i ndërprerë (Poemë dramatike)____________ 460 

7

Fjalori / Dicţionarul HÆMUS 

Toleranca 

Toleranca (lat. tolerare) është një term social, etik dhe fetar, që gjen zbatim 

në një bashkësi ose individ dhe përcakton respektimin e lirisë së tjetrit, të 

mënyrës së tij të të menduarit e të sjelljes, sidhe të opinioneve të tij të 

çfarëdo natyre qofshin (politike, fetare etj). Nocioni i tolerancës u shfaq në 

historinë e kulturës evropiane në fillimshekullin XVI, në lidhje të ngushtë 

me mendimin humanist, të mishëruar në personin e Erasmus-it të 

Rotterdam-it, i cili u përpoq të luftonte fanatizmin fetar. Ndër personalitetet 

e tjera që u shquan për qëndrim tolerant konseguent në ballafaqimin me 

opinione ose mendime të tjera ndaj botës, përmendim Xhon Lok (1632- 

1704), Volter (1694-1778) dhe Gotthold Lesing (1729-1781). Në „Letrën 

mbi tolerancën” („A Letter Concerning Toleration”, 1689), Xhon Lok 

rekomandon tolerancën si reagim ndaj sjelljes të çartur. „Duhet duruar ajo 

që është kundër zakoneve të përbashkëta” vinte në dukje ai. Volterit i 

atribuohet një frazë, që cilësohet si deviza e tolerancës: "Je n'aime pas vos 

idées, mais je me batterai jusqu'à la mort pour que vous puissiez les 

exprimer" („Nuk më pëlqejnë idetë tuaja, por do të luftoj deri në vdekje që 

ju të mundni t'i shprehni ato”). Në dramën „I mënçuri Nathan”, Lesingu, 

gjithashtu, mbron lirinë fetare. Kushtetutat e shteteve demokratike moderne 

garantojnë forma të ndryshme të lirisë individuale dhe në grup, si, bie fjala, 

lirinë e shprehjes dhe atë fetare. Toleranca është përfshirë në „Deklaratën 

Universale të të Drejtave të Njeriut” të 1948-ës të Organizatës së Kombeve 

të Bashkuara. Prandaj njëra nga veçoritë e shoqërisë moderne është 

pluralizmi, sidhe dialogu i përhershëm ndërmjet bindjeve të ndryshme 

shpirtërore, morale dhe fetare, për krijimin e një uniteti në diversitet. 

Toleranca ka caqet e veta në normat e së drejtës, të cilat rregullojnë 

bashkëjetesën e pjesëtarëve të shoqërisë, për mbrojtjen e dinjitetit e të lirisë 

së njerëzve. 

Intoleranca 

Është e kundërta e tolerancës, që mund të shkojë deri në fanatizëm. 

Ekziston vetëm një gjë që nuk mund të tolerohet dhe pikërisht intoleranca. 

Toleranţa 

Toleranţa (lat.: tolerare = a suporta) este un termen social, etic şi religios 

aplicabil unei colectivităţi sau individ, care defineşte respectul libertăţii 

9

altuia, al modului său de gândire şi de comportare, precum şi al opiniilor 

sale de orice natură (politice, religioase etc.). 

Noţiunea de toleranţă apare în istoria culturii europene la începutul 

secolului al XVI-lea, în strânsă legătură cu gândirea umanistă, întruchipată 

în persoana lui Erasmus din Rotterdam, în efortul său de combatere a 

fanatismului religios. Alte personalităţi care s-au ilustrat în atitudinea lor 

consecvent tolerantă în confruntarea cu alte opinii sau reprezentări asupra 

lumii au fost John Locke (1632-1704), Voltaire (1694-1778) şi Gotthold 

Lessing (1729-1781). John Locke, în "Scrisoarea asupra toleranţei" ("A 

Letter Concerning Toleration", 1689), recomandă toleranţa ca reacţie faţă 

de un comportament aberant, "trebuie suportat ceea ce este contrar uzanţelor 

comune". Lui Voltaire i se atribuie fraza, considerată deviză a toleranţei: "Je 

n'aime pas vos idées, mais je me batterai jusqu'à la mort pour que vous 

puissiez les exprimer" ("Nu-mi plac ideile Dumneavoastră, dar voi lupta 

până la moarte pentru ca Dumneavoastră să le puteţi exprima"). În drama 

"Nathan înţeleptul", Lessing apără libertatea religioasă. 

Constituţiile statelor democratice moderne garantează diverse forme ale 

libertăţii individuale şi de grup, ca, de exemplu, libertatea de opinie şi cea 

religioasă. Toleranţa este inclusă în "Declaraţia Universală a Drepturilor 

Omului" din 1948 a Organizaţiei Naţiunilor Unite. De aceea, una din 

caracteristicile societăţii moderne este pluralismul, precum şi permanentul 

dialog între diverse convingeri spirituale, morale şi religioase, pentru 

realizarea unei comunităţi în diversitate. 

Toleranţa are limitele sale în normele de drept, care reglementează 

convieţuirea membrilor societăţii, pentru apărarea demnităţii şi libertăţii 

oamenilor. 

Intoleranţa 

Opusă toleranţei este intoleranţa care poate merge până la fanatism. Există 

un singur lucru care nu poate fi tolerat şi anume intoleranţa. 

Verba volant, scripta manent 

La locuzione latina Verba volant, scripta manent, tradotta letteralmente, 

significa le parole volano, gli scritti rimangono. 

Questo antico proverbio, che trae origine da un discorso di Caio Titus al 

senato romano, insinua la prudenza nello scrivere, perché, se le parole 

facilmente si dimenticano, gli scritti possono sempre formare documenti 

incontrovertibili. D'altro canto, se vogliamo stabilire un accordo, è meglio 

10

mettere nero su bianco, piuttosto che ricorrere ad accordi verbali facilmente 

contestabili. 

Tuttavia è da notare che tale proverbio aveva in origine una valenza del 

tutto opposta. In un'epoca in cui i più erano analfabeti, stava a indicare che 

le parole viaggiano, volano di bocca in bocca, e permettono che il loro 

messaggio continui a circolare, mentre gli scritti restano, fissi e immobili, a 

impolverarsi senza diffondere il loro contenuto. 

11

PERLA 

ALI PODRIMJA 

Poet de referinţă al limbii albaneze, eseist, antologator, născut la 28 august 

1942 în oraşul Gjakova din Kosova, autor al volumelor de poezii şi proze 

poetice: Chemare, Jocul sub soare, Durerea frumoasă, Sampo, Torzo, 

Umbra pământului, Credo, Ferice de Fluviu, Sfârşitul bucuros, Zarul, 

Cartea ce nu se închide, Zâmbet în cuşcă, Harakiri, Insula Albania, 

Închisoarea deschisă, Punct negru pe bleu, Somnul pământului etc. Cărţi şi 

fragmente din creaţia poetică a lui Podrimja au fost traduse şi publicate în 

numeroase limbi străine. Laureat a numeroase premii literare, printre care şi 

al Premiului Nikolaus Lennau (Stuttgart, 1999). Ali Podrimja este membru 

plin al Academiei de Ştiinţe şi Arte din Kosova (ASHAK), al Ligii 

Scriitorilor din Kosova şi al PEN Clubului Kosovei. Trăieşte la Prishtina. 

Tăcerea mea e mai veche 

decât mine şi mai puternică 

decât moartea mea 

e neputinţa mea 

tăcerea când dorm 

număr stelele 

mă joc cu umbrele cu cuţitele 

şi-ntr-o câmpie albă 

trup îşi capătă 

un mac 

fiindcă tăcerea mea 

are greutatea pietrei blestemate 

şi limba omului răstignit pe stâncă 

Trup îşi capătă un Mac 

(Shtat Lëshon një Lulëkuq) 

12

Dacă nu vorbesc 

viaţa mea n-are linişte 

fă-te Eu cuvântul meu 

tăcerea să nu te strivească 

în pietre 

de moară 

dacă nu vorbesc 

viaţa mea n-are linişte 

cuvântul meu fă-te Eu 

rana mea 

să respire 

adânc 

Şi latinul spuse 

Dacă vezi pe drum 

Arbăreşul şi Lupul 

Omoară Arbăreşul 

Când află Arbăreşul 

Zâmbi 

Şi-şi făcu o ţigară 

Dacă mă omori pe mine 

Sărmanule 

Cine va ucide Lupul?! 

Vai de turmă 

Metafora Vieţii Mele 

(Metafora e Jetës Sime) 

Cine va ucide lupul 

(Kush do ta vrasë ujkun) 

13 

Lui F. Altimari

ARIAN LEKA 

Poet, prozator, editor şi eseist albanez născut în 1966 la Durrës, autor al 

volumelor Acest loc liniştit unde nu se întâmplă nimic, Viciile celor morţi, 

Sacrul şi profanul, Nava somnului, Strabism, Şarpele casei, Spinare de 

bărbat etc. Voce poetica inconfundabilă, dotat cu un extraordinar simţ al 

limbii, Leka compune versuri şi strofe de o muzicalitate rară, ce poate 

preface suferinţa şi decepţiile în stanţe de trezvie, cucerind deja un loc 

special în istoria poeziei albaneze şi nu numai. 

Albanezii la priveghi 

(Shqiptarët në mort) 

La mese mortuare albanezii se adună, 

neîntâlniţi unul cu altul de luni, de ani. 

O odaie cu femei înnegrite de moarte, 

O încăpere cu bărbaţi văduviţi. 

Le comemorează morţilor cele şapte zile, 

cele patruzeci, morţilor, când împlinesc un an. 

Povestesc istoriile vieţii de odinioară: 

„…să aibă lumină! Să aibă lumină, oriunde s-ar afla…” 

Apoi pleacă şi se topesc încet, 

fiecare cu treaba lui 

„… plânge din cauza dintelui de lapte…” 

… nu-i am pus o monedă în buzunar…” 

„…Au trecut mulţi ani, ne-am despărţit… 

…În aprilie ar fi împlinit nouăsprezece…” 

Le sărbătoresc albanezi celor morţi douăzeci de ani 

Apoi pot învia în proprii fii. 

Căţeluşi orbi 

(Kulishë të verbër) 

Gândeşte-te şi la mine, tu, prietene ce te naşti, 

tu n-ai memorie şi probabil accepţi 

că din pantofii mei înmuguresc două plante 

iar din degete vine cel ce a pornit: crede-mă. 

14 

cititorului

Te-am îndepărtat de râu atât de mult, atât de mult 

doar numele rămăsese, proteză în gură. 

Acele pietrişuri şi cărări unde peştii înecaţi fără vise dorm 

ca lumea în tren cu gura închisă şi cărţi putrezite în mâini. 

A înviat copilul şi rebelul ce îşi şterge 

din mintea cea nouă praful şi numele mortuare. 

Erau vorbe, vorbe, ba chiar îşi dăduseră duhul 

rămase prin versuri ca delfinii pe pământ. 

Crede-mă, prietene ce te naşti, dar nu mult, 

căci fără încredere se trăieşte ca şi cum ai fi fără sânge 

Transfuzia în suflet te-a învăţat nepăsarea? - Eram eu. 

sunt tot eu ce îţi spun că încrederea e cel mai înţelept păcat. 

Fluviul e fluviu, fluviu, fluviu, numai fluviu 

şi marea mare va fi, niciodată un tată bun, 

căci soseşte acea clipă: o amică aşteaptă să-i răsară din tine aripile 

în vremuri întunecate când nu răsar decât coarne. 

Strabism întreg 

(Strabizëm i plotë) 

Vis-à-vis stă biblioteca grea 

Capul meu - printre celelalte cărţi 

Acolo suntem cu toţii din lemn, şlefuiţi, retezaţi la margini 

Tăiaţi la cap 

Câtva timp cu toţii eram de lemn 

Din lemn erau taţii cu viaţa prea scurtă 

Învăţătorii cu creiere înmiresmate 

Cu toţii 

Pantofii, genţile, peniţele, caietele şi nunţile 

Tata era plop, mama - nuc 

Fratele era stejar, mireasa mesteacăn 

Din lemn erau bunicile iar colegii - măduvă de lemn 

Cu unghile tăiate, batistă curată sub bancă 

Eram de lemn, cu cercuri 

Înşiraţi, în picioare şi drepţi 

Precum cărţile subţiri cu palton de piele în bibliotecă 

Puţin soare de seră, în nopţile de vară 

Dormeam cu ochii închişi, litanie săsăită la cap 

Frunze de basm ne răsăreau în urechi: 

«Doamne, ia-l pe unul din noi, transformă-l în Pinocchio!» 

15

PËRSIATJE / CUGETARE 

ARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU 

Mërgimi dhe gjuha e dytë e Ovidit 

Shpërblimi me metafora 

Për letrarët, Historia ka trajtën e një ditari apokrif që s’mbyllet kurrë, e një 

miniere të vërtetë metaforash e të dhënash të çmueshme, me të cilat mund të 

ringjizen universe të tëra. Letërsia e mirëfilltë i avitet kësisoj Historisë ashtu 

sikurse toka i avitet farës. Nga ky shkak, Historia, - në përpjekjet e saj 

shumëshekullore për t’u bërë ose për të qënë sa më e besueshme, - ia del 

mbanë të shndërrohet në majë të apokrifit apo në atdhe të përfytyrimit, të 

një përfytyrimi që nuk e kërcënon me absurd baraspeshën jetike, por 

përkundrazi: e mbron, duke dëbuar motërzimet e mangëta apo të rreme. 

Tekstet apokrife që nuk janë përpiluar për të rikrijuar copëza të së shkuarës 

në emër të ndonjë fushate mediatike, sjellin një përmasë mistike në 

perceptimin e Historisë. 

Tradicionalisht, Historia është shkruar nga fitimtarët, ndërsa Letërsia nga të 

mundurit. Po, etruskët nuk na kanë lënë historinë e tyre të shkruar / ndërsa 

atë të përjetuarën e shkruan për ne / ata që i shfarosën… 1 

Është tronditëse të zbulosh në kohë se si pasioni dhe euforia kanë nxjerrë 

nga historia e fituesve një letërsi të dobët, ndërkohë që i njëjti pasion ka 

shërbyer si shtysë dobiprurëse për shkrimtarët e mundur, duke i falur 

letërsisë së tyre besueshmërinë dhe harmoninë e një historie reale. Kjo e 

vërtetë nuk na detyron ta dobësojmë rregullin për hir të përjashtimit, por të 

pranojmë se nganjëherë autori i një teksti apokrif pozitiv, i prirë nga 

kërkimi, shkoqitja dhe zhbirimi i Së Vërtetës, nuk ia ze vendin ndokujt, 

duke i zhvatur identitetin apo frymën jetike, por përfshihet në një proces 

empatie të epërme dhe ndonjëherë mund të themi: në metempsikozë. 

Shkrimtari i gjuhëve rumanisht, frëngjisht e spanjisht Vintilë Horia është 

mishërimi i këtij lloji skribësh. Lindur më 18 dhjetor 1915 në qytetin 

Segarçea, në krahinën rumune të Dolzhit, qysh në mituri mësoi nga një 

plakë thuajse e verbër gjuhën frënge, në të cilën do të shkruante më pas 

kryeveprën „Zoti është lindur në mërgim”. Pas përfundimit, në vitet 1940- 

1944, të studimeve në Fakultetin e Drejtësisë dhe në atë të Letërsisë e 

1 Sipas George Dennis, Bota e etruskëve, 1848. 

16

Filozofisë të Universitetit të Bukureshtit, u emërua atashe shtypi pranë 

ambasadave rumune në Romë e në Vjenë. U arrestua nga nazistët dhe u 

mbajt një vit në burg, për t’u liruar nga trupat angleze më 1945. Fill paskëtaj 

zgjodhi mërgimin apo më saktë: u zgjodh nga mërgimi. Jetoi disa vjet në 

Itali, pastaj në Argjentinë e në Francë, për t’u vendosur përfundimisht në 

Spanjë, ku edhe vdiq më 1992, pa mundur ta rishihte vendlindjen. E 

meqënëse të panjohura janë udhët e mërgimit, falë një paradoksi fatlum, në 

moshën 42-vjeçare Vintilë Horia fiton të drejtën të flasë në emër të Ovidius 

Publius Naso-s 2 si rrjedhojë e takimit vendimtar të autorit me veprën e 

mërgimtarit të madh të Tomis-it. Ndërkaq, mes shkrimtarit të 

sapopërmendur latin të shekullit I dhe atij rumun të shekullit XX krijohet 

një lidhje krejt e veçantë, „një lidhje e mbinatyrshme, që buronte nga një 

ngjashmëri misterioze”, beson akademiku francez Daniel-Rops. Tek 

shfleton Të trishtmet dhe Pontiket e Ovidius Naso-s, Vintilë Horia e gjen 

veten në to dhe realizon në nivel shpirtëror e tekstual shndrrimin e 

gjeografisë në Shpirt. Aspak rastësisht, më vonë do të shprehej se „Që të 

mbijetoja pa u çmendur nga dhembja, shumë vite më parë vendosa t’i 

zgjeroja kufijtë e vendit tim dhe ta këqyrja Evropën si një atdhe më të 

madh” 3 . 

Mërgimi dhe një grimcë vitaliteti 

Por ç’domethënë në thelb mërgim, dukuri që disa i qetëson, qoftë edhe 

përkohësisht, duke u krijuar hapësira të lira falë ikjes, çrrënjosjes, - të 

detyrueshme, të vullnetshme, ose të dyja bashkë, - të të tjerëve, ndërsa disa i 

rilind, duan s’duan?! Dukuri me të cilën disa bëjnë publicitet gjoja-atdhetar, 

mburren me një drojë të shtirur, ose nuk arrijnë të ngrihen në një të folme të 

besueshme, e cila mund të na e lehtësonte pjesëmarrjen në vuajtjen e tyre 

mirëfilltë; dukuri me të cilën të tjerë luftojnë dhe bashkëpunojnë që të 

gjejnë një përligjje, një ideal, duke kuptuar më në fund se një njeri pa ideale 

i ngjan një koke pa mendime dhe se për një ideal meriton ta flijosh jetën po 

aq sa ai ideal e ka hak të jetosh në emër të tij - dhe të gjitha këto vetëm e 

2 Ovidi, në latinisht Publius Ovidius Naso, poet latin, lindur në Sulmona, në vitin 43 

para Krishtit, vdekur në Tomis, qyteti i sotëm Konstancë (Rumani), buzë Detit të Zi, 

në vitin 17 ose 18 pas Krishtit. Autor i parapëlqyer i shoqërisë mondene të fillimeve 

të Perandorisë Romake, falë poemave të tij, kryesisht mitologjike (Arti i dashurisë, 

Heroidat, Metamorfozat, Fastet - Histori të bëmave të famshme), u ndëshkua me 

syrgjyn për arsye të panjohura dhe vdiq në mërgim pasi shkroi veprat Të trishtmet 

dhe Pontiket. 

3 Shih Florea Firan dhe Constantin M. Popa, „Literatura diasporei” (Letërsia e 

diasporës), Shtëpia Botuese Macedonski, Krajovë, 1996. 

17

vetëm sepse jeta e njeriut është tepër e shkurtër për dy vdekje dhe dy lindje. 

Gjë që s’është e pamundur për Perëndinë. 

Mërgimi nuk është sëmundje, por as nuk shërohet ndonjëherë. Mund të 

thuhet se mërgimi është ajo aureolë, ajo bërthamë drite, ajo shkëndijë që 

përshfaqet në çastin e papërsëritshëm kur një jetë zëvendësohet nga një jetë 

tjetër, e re dhe pa të drejtë kthimi, jetë e mbjellë me ndihmën e një vdekjeje 

kalimtare, e një vakuum-i – është shkëndija që kryen jo vetëm këmbimin e 

një trualli me një tjetër, e një gjuhe me një tjetër, e një fati me një tjetër, por 

në radhë të parë: e një shpirti me një tjetër, e një ëngjëlli mbrojtës me një 

tjetër. Nuk është e vështirë të pranojmë se gjatë këtij çasti të epërm 

mërgimtari i ardhshëm vdes dhe rilindet, duke kaluar nëpër gjendjen e 

kufomës, kurse shkëndija kthehet në frymë jete në flegrat e tij. 

Në kuptimin klasik e të dukshëm, mërgimi mund të jetë ekonomik, politik 

dhe kulturor. Por vendimin për të mund ta marrë dhe ta zbatojë kryekëput 

Yjori, e këtu duhet theksuar se, përmes mërgimit hyjnorja risjell parajsoren, 

qoftë edhe pjesërisht, baraspeshimin shpirtëror, vitalitetin, përvuejtninë, 

duke përftuar, me çmimin e shumë flijimeve dhe shqetësimeve, vetë 

„ekzorcizimin” e disa bashkësive njerëzore. Në parim, mërgimtarët shkojnë 

(në fakt: përthithen nga, nxiten, joshen) drejt hapësirash ku hahet më mirë, 

më lirë dhe ku liria nuk do të thotë pafuqi për të bërë atë që është e 

palejueshme, por fuqi e pakufizuar për të bërë atë që s’ngre peshë. Por ka 

edhe mërgues që shkojnë drejt zonash ku hahet më pak mirë, mirpo ku Fjala 

mund ta zëvendësojë bukën, ndërsa kjo bukë - përjetësinë. Të syrgjynosur të 

tillë, me sa duket të zgjedhur, u shfaqën njëheresh me zgjerimin e 

Perandorisë Romake. Qysh atëhere vitaliteti ballkanas u bë dhe mbeti 

ngasje dhe joshje, - ndonjëherë fatale, - fyerje e rafinuar dhe element 

thelbësor për vazhdimësinë e një jete e cila nuk dëshiron të bjerë pré e 

idhujtarisë dhe e shthurrjes, sepse pafuqia e individit për ta rigjetur veten në 

kushte të caktuara shoqërore i hyn në hise kohës që është dhënë për 

përsiatje, dhe e kërkon shërimin në mishtor. 

Në kohën e Ovidit, Roma dhe Dakia 4 përfaqësonin dy hapësira tejet të 

ndryshme. Roma gjendej në rënie të plotë morale për shkak të tejngopjes 

lëndore, politeizmit, hedonizmit dhe luftrave për pushtet (që mund ta venitin 

krejt shoqërinë, pavarësisht nga hapësira dhe koha), ndërsa Dakia përpiqej 

ta ruante të pacënuar monoteizmin e zbuluar nga Zamolksi, sidhe strukturën 

arketipale të jetës, pranë Zotit. Kur romakët ende i luteshin, si me thënë, me 

4 Vend evropian që përkon me Rumaninë e sotme. Banorët e saj, dakët, pas betejash 

të njëpasnjëshme, në vitin 107 iu nënshtruan perandorit romak Trajan (101-107 pas 

Krishtit). Dakia u popullua paskëtaj nga një numur i madh kolonësh romakë, të cilët 

shfrytëzuan pasuritë e saj natyrore, në radhë të parë minierat e arit. Në kohën e 

perandorit Aurelian (271), Dakia ra në dorë të gotëve. 

18

këste e me radhë, një morie hyjnish, kulti i Zamolksit, sipas dijetarit Mirçea 

Eliade 5 , forconte në trevat dake monoteizmin, duke krijuar kushtet për 

përqafimin e krishterimit, sepse Zamolksi i përshtatej, më fort se tek çdo 

hyjni pagane, krishterizimit thuajse të plotë. Për qytetarët e zakonshëm të 

Romës, gjithçka që nuk ishte Romë, ishte Syrgjyn. Çdo gjë që nuk ishte e 

tashme, e shitshme, e konsumueshme, pushtet, ndere etj, ishte Syrgjyn. Por 

kjo s’donte të thoshte se gjithçka që s’ishte Syrgjyn ishte Romë. Shihet 

qartë se në kapërthimin e të dyja hapësirave, - perandorake dhe arketipale, - 

mbetet gjithmonë një bërthamë e lirë, e papushtuar nga mendja dhe fuqia e 

njeriut. 

Shartimi i dhimbshëm, apo ligjet e mbijetesës 

Në çastin që mund ta quajmë Ovidius, - Ovid jemi të gjithë, shprehet kritiku 

Piero Cimatti, jemi ne tek kalojmë nga mospranimi i Yjorit në mospranimin 

e sëmundjes së të qënit plangprishës, - Roma dhe Dakia zhvillonin një luftë 

të padukshme edhe në rrafsh gjuhësor. Latinishtja, e cilësuar edhe 

matematikë, jetoi dhe u imponua për një farë kohe njëlloj sikur të qënkej 

ende gjuhë e gjallë. Ajo u harmonizua përsosmërisht me synimet 

globalizuese të Perandorisë Romake, por nuk mundi ta pushtonte realitetin e 

epërm të hapësirës ballkanike. Sot ajo është një gjuhë e vdekur. Në thelb, 

latinishtja ka qënë mbase e para gjuhë informacionale, ndërsa dakishtja del 

të ketë qënë një gjuhë ritualesh. Dhe informacional nënkupton rënie të të 

iniciuarit. Megjithëse të dhënat shkencore janë të pakta, ekzistenca e gjuhës 

së dakëve nuk mund të mohohet. Në mungesë të saj, sipas një logjike të 

thjeshtë, latinishtja sovrane nuk kish çfarë të përthithte, ndërsa gjuha 

rumune me siguri do të kish qënë krejt e ndryshme nga ç’është sot. Duke iu 

referuar ekzistencës së një shkrimi danubian, të zhvilluar njëherazi me 

gjuhën e dakëve, hulumtuesi Marco Merlini pohon se fuqia e këtij shkrimi 

për t’u lidhur me sferën konceptuese është shumë më e madhe se sa lidhja e 

tij me sferën fonetike (…) Një nga veçoritë e shkrimit danubian është 

përdorimi i tij në liturgji dhe për të shprehur besime magjike-fetare. Nuk 

është përdorur për marrëveshje tregtare, ose për të regjistruar dokumente 

administrative, po për të komunikuar me Perëndinë 6 . Dakologu Adrian 

Bucurescu është i mendimit se pllakat prej plumbi të qytetit rumun Sinaja, - 

që të përmendim një shembull, - janë me siguri geto-dake 7 , sepse 

përmbajnë: një alfabet identik me të rumanishtes së vjetër, të quajtur cirilik; 

5 Shkrimtar, historian e filozof rumun (Bukuresht 1907-Çikago 1986), specialist i 

shquar në historinë e feve dhe në studimin e miteve. 

6 Dacia Magazin, nr.22, maj-qershor 2005, Bukuresht, f. 7-8. 

7 Geto-dakët janë pjesëtarë të një fisi trak të ngulitur në Dakinë e lashtë. 

19

emra hyjnish, mbretërish, qytezash, ujrash etj, që janë pjesë e historisë së 

njohur të Dakisë; pamje me personazhe të veshur njëlloj si dakët në 

Kolonën e Trajanit 8 dhe në monumentin e Adamklisi-së 9 . Një tjetër 

argument në dobi të mendimit se pllakat iu përkasin dakëve është gjuha në 

të cilën janë shkruar, e ngjashme me gjuhën rumune dhe me shqipen 10 , të 

dyja pasardhëse të gjuhës së hamendësuar të pellazgëve. 

Duke e ndryshuar me themel strukturën e jetës shoqërore dhe administrative 

të Ballkanit, Perandoria Romake i rrëmbeu gjuhës dake hapësirën publike 

dhe e detyroi të përshtatej, por të përshtatej deri në shndrrimin në një gjuhë 

tjetër, të ndërmjetme, e cila do të bëhej e pavarur - rumanishtja. Ndoshta ka 

qënë një ujdi jetike, e diktuar nga ligjet e mbijetesës, të cilët, rëndom, kur 

ujdia nuk pranohet, imponojnë dëbimin nga Historia. Kësisoj gjuha e 

dakëve u tërhoq në tempuj, në zonat gjeografike të pashkelshme, sidhe në 

shtëpitë e njerëzve. 

Shkalla drejt Gjuhës së Qiellit 

Romani i Vintilë Horias nis me fjalitë tronditëse të Ovidit: I mbyll sytë që të 

rroj. Dhe që të vras 11 . Në botën e padukshme nganjëherë hyhet përmes një 

mllefi që është i dënueshëm për moralin, por i mërguari, qoftë edhe në 

gjendje foshnjore, i nënshtrohet tashmë një morali tjetër, ngaqë nis një 

dialog mëse prindëror e miqësor me Yjorin, një dialog të fshehtë, në njohjen 

e të cilit ata që nuk e kanë përjetuar s’mund të depërtojnë veçse pjesërisht, 

me ndihmën e një tufe paragjykimesh. Një çështje vetjake, e cila si rregull 

shtjellohet brenda cakut të së shprehëshmes, i bën jehonë përmbysjes së 

parë që ndodh në mërgim dhe pikërisht mohimit të gjeografisë dhe të 

politikës në përgjithësi. I mbyll sytë dhe vras, dëshmon Ovidi, poeti 

rrënjëshkulur. Sa të gjalla janë këto përfytyrime, më të gjalla dhe më të 

kthjellta se sa vetë kujtimi i kësaj pasditeje… I mbyll sytë dhe jetoj. Unë 

8 Kolonë e ngadhnjimit, prej mermeri, me diametër 4 metra, e ngritur në vitin 113 në 

forumin e Trajanit (Foro Traiano), në Romë, për të kujtuar fitoret e korrura në vitet 

101 dhe 107 kundër dakëve. Prototip i të gjitha kolonave të mëvonshme, Kolona e 

Trajanit ka në basorelief në trajtë helikoidale, që shtjellet deri në majë dhe përmban 

rreth 2500 personazhe. 

9 Vend në Scitia Minor, në Rumaninë e sotme, ku legjionet e perandorit Trajan janë 

ndeshur me dakët gjatë shpeditës së dytë të komanduar prej tij. 

10 Po aty, f. 21. 

11 Vintilë Horia, Dumnezeu s-a născut în exil (Zoti është lindur në mërgim), Shtëpia 

Botuese Europa, Krajovë, 1990, f.2. Të gjitha citatet janë riprodhuar nga ky botim i 

romanit (sh.y.). 

20

jam poeti, ai 12 s’është veçse një perandor. Ndërsa më vonë: Ndodhem këtu 

prej dhjetë ditësh; e kam braktisur Romën para tre muajsh, por jam në 

Romë... Por në këtë çast, kur shkruaj këta rreshta, ndjehem i pushtuar nga 

një dyshim i tmerrshëm. Roma është larg, në cepin tjetër të tokës, e 

përjetuar, si të thuash, e shkëputur prej meje si një fakt i çuditshëm, të cilin 

mund ta rindërtoj me përfytyrimin, por asnjëherë saktësisht. E kaluara ime 

ka një emër, por sa pará bën? Qaj. Ndjej frikë dhe të ftohtë, por hyjnitë janë 

bërë copë e çikë… Jeta ime dhe vargjet e mia flisnin ndryshe, sepse jetoja 

nga një iluzion që e këndoja për kënaqësinë e të tjerëve… Të trishtmet, 

kështu do të quhet libri im i ardhshëm 13 … 

Poeti është i bindur se ka humbur gjithçka, ndërsa fakti që, në këmbim të 

kësaj gjithçkaje, mund të presë Vetë Zotin, nuk e ngushëllon. Hëpërhë ai 

bën çmos të nuhatë shkaqet e syrgjynosjes, të cilat do t’i zbulojë me saktësi 

befasuese alter-egoja e tij, Vintilë Horia, afro dymijë vjet më vonë. Jo 

përligjja dhe përkrahja e rënies morale të romakëve përmes botimit të 

vëllimit „Ars amandi” e syrgjynosën Ovidin, por joshja nga qarqet 

neopitagoriane, monoteiste, nga mësimet e Pitagorës që predikonin 

ekzistencën e një Zoti të vetëm, maturia në kënaqësitë e dashurisë trupore, 

mospranimi i çdo ushqimi me prejardhje shtazore. Edhe ai ishte i mërguar, 

njëlloj si Ovidi, sepse e pat zgjedhur kurbetin në Krotana. Ndër skllevërit, 

pohon Ovidi, ndodhej edhe Zamolksi, prifti që u bë më vonë pontifex 

maximum dhe hyu i vetëm i getëve 14 . Pikërisht kur hyn në lidhje me 

pitagorizmin, ze fill për Ovidin edhe përshfaqja e Zotit të vetëm. Ky vegim 

paraprihet nga asgjësimi i iluzioneve. Lënda, e mishëruar deri atëhere në 

hyjni me grada dhe zanate të ndryshme, detyrohet të pranojë se nuk është 

krijuese, por vetëm e krijuar. Në fazën e parë, Ovidi sheh dhe shijon vetëm 

pjesën e hidhur të mërgimit, ngrirjen fizike, pafuqinë për të qënë atje ku ia 

ka ënda. E cfilit pa masë humbja e një jete të suksesshme, plot ndere, pasuri 

etj, humbja e saj brenda një çasti të vetëm, sa një pulitje sysh; e bren 

detyrimi për ta pranuar shkallë-shkallë jetën e vet të re, mjedisin e ri, pritjen 

e ankthshme dhe kapitëse të „faljes” perandorake… Pejsazhi në të cilin 

gdhihet, e lebetit. Vallë a ka zogj më tragjikë se sa këta sgalemë me fluturim 

të harmonishëm, klithmat e të cilëve ma coptojnë zemrën sikur të 

parathënkan një fatkeqësi, sikur dashkan të ringjallin kujtimin e disa 

qëniesh të kaluara, që përulen para krimesh nga më të urrejtshmet 15 ? 

Banorët që mund t’i bëhen fqinjë dhe miq, ose armiq gjer në vdekje, 

mbahen më këmbë në ca kushte të cilat poeti nuk i ka hasur as në ankthe. 

12 Është fjala për atë që nënshkroi urdhërin e syrgjynosjes së Ovidit, perandorin 

Oktavian Augusti. 

13 Po aty, f. 2-3. 

14 Po aty, f. 11. 

15 Po aty, f. 15. 

21

Ata hanë verë të kuqe, të gurëzuar nga dimrat e tmerrshëm, dhe e presin 

verën në trajtë kubash, me thika, martohen, vdesin, vuajnë, luten, zbaviten. 

Ata qajnë kur lindet dikush dhe kremtojnë sa herë ndonjëri syresh 

(ri)mërgon në Të Padukshme. Hedhin djelmosha të pafajshëm në gropa plot 

me shigjeta, që, përmes shqyerjes së tyre të marrin përgjigje nga Perëndia 

dhe, në rast se përgjigjja vonon, do të thotë se i flijuari nuk ka qënë i pastër 

sa duhet, ndaj përgatisin një tjetër… 

Falja e ëndërruar nga Ovidi nuk po vjen. I qarkuar tani nga ngricat e Pontit 16 

dhe nga dëborat e Haemusit 17 , për muaj të tërë asnjë lajm nga Roma nuk do 

të mundë të më vijë, vëren ai. Madje edhe falja, nëqoftëse perandori do të 

ma jepte, do të duhej të priste shkrirjen e akujve. E di se askush në Romë 

nuk e vret më mendjen për mua dhe as për mundësinë e një faljeje 18 . Në 

fakt, Ovidi s’ka si ta marrë me mend se, pikërisht përmes mosfaljes së tij 

nga Augusti, filloi të fitojë faljen nga Jezusi. Ai përjeton njëfarë trefishimi 

të shikimit, për të mos thënë ngritje të shikimit në fuqi kubike; i jepet 

dhuntia e kapjes së thelbit të qënieve dhe të sendeve dhe, në rastin më të 

keq, kjo përbën një shenjë rinie apo rinimi, një mposhtje, qoftë edhe të 

dhunshme e të trishtë, e vesit të rehatisë, që i thellon rrënjët tek njeriu 

njëherazi me kalimin e viteve. Ndoshta tingëllon kërshëritëse, dëshmon 

dikur Ovidi, por nuk kam frikë prej getëve. Kam dëgjuar se janë tejet 

besimtarë dhe i falen një hyu të vetëm, emri i të cilit në këtë çast nuk më 

kujtohet. Si mundet një hy i vetëm ta mbushë krejt qiellin? Po qe se qielli 

është i zbrazët, sikurse besojmë, ky hy duhet të jetë tepër i vogël dhe fillikat 

në mes të një heshtjeje dhe të një vetmie bezdisëse. Ky hy i vetëm, në të 

vërtetë duhet të ngjajë me mua, të paktën nga ky këndvështrim 19 . 

Ndër shqetësimet lidhur me mbushjen e qiellit, larg lavdisë së përditshme, i 

shqitur nga shfrenimet trupore dhe nga qetësia lëndore, Ovidi zbulon se 

s’është edhe aq keq të jesh anonim. Fillimisht ndërgjegjëson lumturinë që 

nuk shkruan më ashtu siç qe mësuar, ose detyruar. Nga proza ime, thotë, 

janë zhdukur hyjnitë, janë zhdukur heronjtë dhe metaforat mitologjike. Jam 

i lirë, në fshehtësi, të shkruaj siç mendoj dhe si jetoj. Thjesht 20 . Më pas 

kupton se Malana, gjella e mërgimit, i pëlqen. U mësua me ushqimin 

njëlloj si edhe me gjuhën e atyre viseve. Latinishtja ime e ka humbur 

pastërtinë, ngaqë e flas vetëm me Honoriusin e me Dokian, ligjërata e së 

cilës është një përzierje e latinishtes me getishten, të cilën e kuptoj fare 

mirë, pra getishten e njoh po aq mirë sa edhe latinishten. Jam madje i 

16 Vend në verilindje të Azisë së Vogël, ndanë Pontit Euxin. Këtu bëhet fjalë 

pikërisht për këtë të fundit, pra për Detin e Zi (greqisht). 

17 Emërtimi latin i Ballkanit. 

18 Po aty, f. 29. 

19 Po aty, f. 2-3. 

20 Po aty, f. 6. 

22

joshur të shkruaj vargje në këtë gjuhë në të cilën, doradorës që ia zbuloj të 

fshehtat, ia shijoj ëmbëlsinë dhe harmoninë. Është një gjuhë e gatuar për 

poezinë, ngaqë, nëse në fillim duket e ashpër dhe barbare, si e strukur mes 

mjekrave të njerëzve të këtushëm, ka një tingëllimë krejt tjetër kur e 

shkruan… Jam gjithashtu i prirur t’i përkthej Gjeorgjiket 21 në getisht, sepse 

kjo gjuhë është krijuar për të zbuluar magjitë e natyrës dhe fjalët e saj 

rrokin shpeshherë jehonën e dukurive që përfaqësojnë. Këtu askush, ose 

pothuajse askush nuk i kupton poemat e mia… Përderisa s’kam lexues, 

ç’kuptim ka të shkruaj më? Por padyshim pa shkruar s’mund të rroj. Do të 

vdes në ditën kur nuk do të mund të mbaj më në dorë stiletin 22 . 

Por nuk mund të shkruhet në gjuhën e tjetërkujt pa ndërhyrjen e Dashurisë. 

Edhe udhët e saj janë gjithaq të panjohura, sa edhe të mërgimit. Një 

bashkëkohës dak i Ovidit, e lut poetin e madh perandorak ta ndihmojë. Dhe 

pikërisht të shkruajë në emër të tij disa letra dashurie. Daku është i 

përshkuar keqas nga shigjeta e Kupidonit dhe do të dëshironte t’i tregonte së 

dashurës tepër të re se ndjenjat e tij të flakta nuk janë shndërruar në 

informacione të akullta. Çështja është se e dashura e dakut nuk di latinisht. 

Atëhere Ovidi i jep zemër: „Do t’i shkruajmë në getisht, Herimon!” dhe 

bëhet kësisoj shkuesi (mblesi) i huaj dhe i padukshëm i një dashurie që 

ndodh e shteret në dhé të huaj, mes dy njerëzish të lindur në gjuhë tjetër! 

Ovidi përsiat pikërisht rreth mortjes para-vdekje, rreth fikjes së jetës brenda 

njeriut para se ky të japë shpirt. Dashuria e të dyve bëhet në një farë mënyre 

mjaft e panjollë, dashuri e të treve, një gjendje shpirtërore ku Ovidi është 

zgjedhur të përmbushë detyrën e zëdhënësit të Shpirtit. Ai rifillon të jetojë, 

domethënë pushon së vdekuri tash e mbrapa dhe e lëmon në heshtje gjuhën 

e dytë. Kështu nisi të bjerë lart: nga poet i politeizmit, bëhet bir i paemër, 

por i lumtur, i Perëndisë. Këtij Uni i përgjigjet një gjuhë tjetër, me 

qarkullim të kufizuar, por me një fuqi vigane për të folur me Zotin. Ishpoeti 

e nuhat se matrica e thelbësuar kodër-luginë-kodër e kësaj hapësire 

prodhon në kohë qetësinë, mënçurinë, përsiatjen, ose, më saktë, 

vetëzotërimin, çka do të thotë zotërim i botës. 

Pamëshira e historisë shpeshherë tërheq mëshirën e Perëndisë 

Vendimtar për fatin e mërgimtarit të madh është udhëtimi me varkë, një 

dalje e thjeshtë për peshk 23 . Gjumi e zgjon në një tjetër udhëtim, në qëndër 

të hemisferës së lëngët të detit, mes peshqsh me trajta, ngjyra e madhësi të 

21 Vepra e poetit latin Virgjil apo në latinisht Publius Vergilius Maro (Mantova, 

rreth vitit 70 para Krishtit -Brindisi, viti 19 para Krishtit), botuar në vitet 42-39 para 

Krishtit. 

22 Po aty, f. 20-21. 

23 Po aty, f. 33-35. 

23

ndryshme. Një peshk i ndritshëm nis të rrëshqasë në të njëjtin kah me 

poetin. Nuk kish ndonjë ngjyrë të caktuar dhe asnjë shënjë s’e dallonte nga 

të tjerët, por diçka përtej arsyes dhe shqisat e mia, më thoshin se ky ishte 

peshku, një krijesë që i përfaqësonte të gjithë peshqit, simboli zanafillor i 

species apo i jetës në përgjithësi. Ky simbol e prin drejt hijes së një njeriu. 

Ovidi dëshmon se tek përparonte drejt asaj hijeje, po e kuptoja që ishte e 

bërë nga një dritë më e fuqishme se sa e rrezes dhe e bërthamës që më 

rrethonte. Ajo dritë e përqendruar ia krijon trupin vetvetes, po mendoja: Ja, 

më në fund. Mbërrita në skaj të udhëtimit tim të gjatë dhe po gatitesha të 

zbrisja, tamam sikur ajo hije, desha të them dritë, të qënkej limani ku do të 

gjeja gjithçka që pata kërkuar më kot deri atëhere. Ndoshta e kishte fjalën 

tek Liria. Zbulon se, çuditërisht, dakët janë të lirë. Zamolksin e zgjedhin 

vetë, nuk i detyron kurrkush. Vetë e zgjedhin truallin dhe gruan. Kjo lumturi 

është e perëndishme. Dakët askush s’i ka detyruar të mërgojnë këtu, në këtë 

trevë, të cilën ende s’e marr vesh, por që nuk e urrej më 24 . Libri i ri i tij do 

të quhet „Pontiket”, nderim i përvuejtshëm për vendim tim të mërgimit 25 . 

Afrimi tek Zoti ia zbulon sërish të fshehtën e Gjuhës. Kuvendon me 

fshatarin Komozous dhe ky nuk beson se romakët flasin latinisht. Ç’është 

ajo, latinishtja?! Në heshtje dhe në dyshim të shenjtë Komozousi i ngre një 

himn gjuhës së shpirtit, gjuhës në rrafshin e dritës shpirtërore, jo si një 

sistem mendimi të organizuar, por si një sistem ndjesie dhe mëshire që i 

nënështrohet hyjnores. Si është e mundur që një fshatar, qoftë edhe nga një 

vend tjetër, të flasë një gjuhë të ndryshme. Kafshët s’do të mund ta 

kuptonin. Si ka mundësi që gjëra si toka, pema, zogu, të thirren ndryshe, kur 

ato gjithkund janë të njëjta 26 ?! 

Para se të lindej në mërgim, Ovidi kuvendon me një prift të mistershëm dak. 

Të dhemb largësia që të ndan nga të dashurit, nga qielli dhe nga toka e 

fëminisë, i thotë ky. Ta dish që një qiell i vetëm ndehet përmbi viset tona të 

përgjakura dhe mërgimi të është dhënë vetëm si parapërgatitje. Mos rri i 

trishtuar në Tomis dhe bëhu gati për jetën tjetër, të amëshuarën, të afërtën, 

ku dhembja nuk njihet, sepse koha s’ka kuptim përveçse brenda caqeve të 

dhembjes... ke për të qënë ose s’ke për të qënë fare. Ata që do të jenë nuk do 

të njohin gjë tjetër përveç gëzimit, sepse do të gjenden në dritën e Zotit dhe 

kjo dritë nuk është gjë tjetër veçse mirësi… Mendo që shpirti është fryti i 

vetë mundimit tënd, që e ngjiz ditë për ditë me bëmat e tua të mira dhe që 

shpirti është i pavdekshëm… Para se të vdesësh, do të mësosh edhe shumë 

24 Po aty, f. 42. 

25 Po aty, f. 44. 

26 Po aty, f. 53. 

24

gjëra të tjera, sepse shpirti yt është gjithnjë e më i hapur ndaj frymës së 

vetme 27 . 

Në Romën e largët, nga ku të rinjtë romakë vazhdonin të vinin në Daki, për 

të gjetur një qiell të ri, i pamëshirshmi Perandor August vdes, por çështja e 

faljes dhe e kthimit në Romë nuk e shqetëson më Ovidin përveçse si njëfarë 

plogështie e kujtesës. Në ç’Romë do të doje të ktheheshe pasi je bërë qytetar 

i Qiellit?! 

Ovidi mban fjalimin e parë në gjuhën e dytë, ndërsa folësit e lindur 

njëheresh me të, e përshëndesin me thjeshtësi, me një rrahje të daulleve, 

sipas zakonit, ndonëse fjalimi i Ovidit ishte një laudatio kushtuar perandorit 

të ri. Por ata ndoshta përshëndetën gjuhën që përdori, jo kuptimin e fjalëve. 

Në një çast të ndritshëm, në jetën e të syrgjynosurit shfaqet mjeku Teodor i 

cili, aspak rastësisht, - sepse rastësia është njëfarësoj e pranueshme vetëm 

në mungesë të Besimit, - pat qënë dëshmitar pamor në lindjen e Jezus 

Krishtit, në Guvën e Shenjtë të Bethleemit, madje u këqyr nga sytë e 

foshnjës së sapolindur, nga sytë e Atij që u lind në mërgim. Në guvë pat 

mbërritur tepër vonë, sepse Mesia tashmë qe lindur, mbase një tjetër dëshmi 

se Perëndia s’ka nevojë për mjekë dhe as për mamí. Ndërkaq, të tjerët, me 

përjashtime të pakta, ende hyjnizoheshin dhe ia preknin kurmin, që të 

bëheshin të pavdekshëm, njëlloj si ai doktoruci i zymtë romak që çante e 

ggryente me thika vrasës e gjallesa të tjera për të gjetur se ku pikërisht, në 

ç’organ fshihet përjetësia… 

Ish-poeti i Romës, poet fillestar në gjuhën e dakëve, vdes në mërgim dhe në 

paqe, duke kuptuar edhe pse Mesia nuk mund të lindej në ato treva. Cili do 

ta kryqëzonte këtu?! Ai vdes i qetë, sepse për bijtë e Perëndisë të vdesësh 

diku është njëlloj si të vdesësh në hapësirën ku je lindur - gjithsesi 

ringjallesh në Të Padukshme. Nëse ndokush do t’i zbulojë këto shënime, 

beson i sapolinduri, do të mundë të marrë pjesë në shqetësimet dhe në 

shpresat e këtyre kohëve të pashoqe në të cilat jetojmë: kohë pritjeje dhe 

sigurie. Nuk është fjala veçse për një çast, por - e di, ama, - për një nga më 

të bukurit e historisë, sepse Zoti ndodhet mes nesh dhe ende s’e ka bërë të 

njohur praninë e Vet. Ky çast do të kalojë dhe nuk do të na mbetet tjetër gjë 

veç sigurisë 28 . Ndoshta është çasti që na fryn në flegra mundësinë për të 

mos pritur një botë tjetër me shpërfilljen me të cilën të vdekurit pranojnë 

ngushëllimet. 

27 Po aty, f. 60-61. 

28 Idem, f. 91. 

25

AVOKATI YT / AVOCATUL TĂU 

Smira 

(Cenzura invidiei) 

„Smirëziu s’ka doktor për sëmundjen e tij dhe s’mund të gjejë 

melhem shërimtar të vuajtjes, ndonëse Shkrimet e Shenjta janë plot 

me ilaçe. Ai pret lehtësimin e lëngatës vetëm në një mënyrë: të shohë 

duke u rroposur njërin nga ata që ka zili. Fundi i urrejtjes së tij është 

atje ku e sheh të zilepsurin tek bëhet nga i lumtur në të palumtur, nga 

fatlum në fatkeq. 

Disa njerëz të mbrapshtë zbuten prej bamirësive. Por smirëzinjtë 

bamirësia i egërson më keq. Plagët e smirës janë të thella dhe të 

fshehura, dhe smirëziu s’gjen shërim, sepse ato plagë janë mbyllur në 

dhembjen e tyre të verbër në skutat e vetëdijës. 

Smirëziu është hasmi i shëndetit të vet shpirtëror. I sulmuari nga 

smira mund të shpëtojë dhe ta shmangë smirëziun, kurse smirëziu 

s’mund t’i bishtojë vetvetes. Ti, smirëzi, armiku yt është me ty, të 

paudhin e ke prore në zemër, rreziku të është rrënjosur në thellësi, je 

i lidhur me një zinxhir të pamëshirshëm, je i burgosuri i smirës dhe 

asnjë ledhatim s’të vjen në ndihmë. Të përndjekësh një njeri të 

bekuar nga Zoti dhe të urresh të lumturin – ja një fatkeqësi pa 

shërim” 29 . 

Paragrafi i mësipërm është shkëputur nga vepra e gjerë e AT ARSEN BOKËS, 

një nga priftërinjtë e mëdhenj të ortodoksisë. Lindur më 29 shtator 1910, 

prift, mendimtar, piktor kishash dhe orator i pazakontë, At Arsen Boka vdiq 

më 28 nëntor 1989 në Sinaja. Varri i tij është shndërruar kaherë në një vend 

pelegrinazhi, ku mrekullitë nuk kanë qënë të pakta. Një nga shprehjet e tij, 

tashmë pjesë në thesarin e shpirtërimit ortodoks rumun ishte: „Dashuria e 

Zotit ndaj më të madhit mëkatar është më e madhe se dashuria e më të 

madhit shenjtor ndaj Zotit!”. Revista Haemus do të botojë sërish pjesë nga 

trashëgimia që la ky „Shenjt i Ardealit”. 

29 Lumturia e njohjes së Udhës (Părintele Arsenie Boca, Fericirea de a cunoaşte 

Calea), Jash, f. 85. 

26

CLIO 

KOPI KYÇYKU 

Shqiptarët në Rumani e Bullgari 

Do të desha të them qysh në fillim se, gjatë shekujve, shqiptarët kanë gjetur 

në Rumani dhe në Bullgari një strehë të ngrohtë e të sigurtë. Madje janë 

cilësuar „kushërinj të një gjaku” [1] . Edhe shqiptarët i kanë parë me të njëjtin 

sy rumunët dhe bullgarët. Kështu, për shembull, koincidenca ogurmirë bën 

që fjala vllah(u) në gjuhën tonë të na kujtojë fjalën vlla(u). Në vijim të kësaj 

ideje, vërejmë se shqiptarët në Rumani dhe (a)rumunët në Shqipëri e kanë 

ndjerë veten gjithmonë si në shtëpi të vet. 

Meqë objekti i kësaj kumtese ka „statusin” zyrtar e sidomos shpirtëror të 

bashkëkombësve tanë në Rumani dhe në Bullgari, theksi do të vihet 

pikërisht në këtë aspekt. Duhet nënvizuar fakti që tolerancën dhe 

zemërgjerësinë proverbiale ndaj të gjitha pakicave, - etnike, kulturore, 

gjuhësore, - pasardhësit e dakëve dhe të protobullgarëve i kanë shfaqur gjatë 

gjithë kohërave, pa asnjë përjashtim a kufizim. 

Prania e dokumentuar e shqiptarëve në Trevat Rumune nis në messhekullin 

XVI, kur i shohim si barinj, ushtarë, roja [2] të armatosur të sundimtarëve, 

tregtarë dhe, më pas, si emigrantë politikë. 

Në pellgun armbajtës të Maleve Perëndimorë (Munţii Apuseni) janë gjetur 

mbishkrime tejet të hershëm me emërtimet e vendbanimeve të paraardhësve 

të shqiptarëve, pra të kolonëve ilirë, të cilët zunë vend në qëndrën minerare 

Alburnus Maior, në vicus dhe castelle: vicus Pirustarum, castellum 

Baridustarum [3] , sipas sistemit të organizimit dalmat, rreth shekullit II pas 

Krishtit. 

Në epokën feudale lufta kundër sundimit otoman përmban veprime paralele 

apo të përbashkëta të të dy popujve tanë. Në fushatat e veta antiosmane 

Janosh Huniadi (Janku i Hunedoarës) bashkëpunoi ushtarakisht me popullin 

shqiptar, i cili, nën udhëheqjen e Heroit Kombëtar, Gjergj Kastriotit, 

vazhdonte t’u jepte goditje të rënda pushtuesve otomanë [4] . Është i njohur, 

gjithashtu, aksioni mbrojtës paralel antiosman që ndërmorën në gjysmën e 

dytë të shekullit XV, nga njëra anë kreu i rumunëve, Stefani i Madh (1457- 

1504) e nga ana tjetër Skënderbeu. 

Një princ me prejardhje shqiptare, Vasile Lupu, që sundoi në vitet 1635- 

1653, pjesën më të madhe të jetës e kaloi në Moldavi, duke i sjellë shërbime 

të mëdha këtij vendi. 

27

Prania e shqiptarëve në Rumani lidhet edhe me Revolucionin e Pandurëve [5] 

të vitit 1821. Dokumentet dëshmojnë se numuri i shqiptarëve pjesëmarrës 

në këtë revolucion ishte jo i vogël [6] . Ndër ta ka qënë edhe intelektuali 

atdhetar Naum Veqilharxhi (Bredhi), i cili, siç dihet, pat luajtur një rol të 

rëndësishëm në Rilindjen tonë Kombëtare [7] . I lindur në Vithkuq, 

Veqilharxhi qëndroi shumë vjet në qytetin rumun Braila, ku përpiloi edhe 

një alfabet për gjuhën shqipe [8] . Siç e dimë, duke përdorur këtë alfabet, ai 

hartoi dy abetare dhe shkoi t’i botonte në Kostandinopojë. Atje Veqilharxhi 

ia doli mbanë t’i nxirrte në dritë, por pas një viti u vra, me sa duket nga 

agjentët e Fanarit. Gjithsesi, fatmirësisht, abetaret e Veqilharxhit u 

shpërndanë anembanë Shqipërisë. 

Edhe familja Gjika, e mirënjohur në historinë e Rumanisë, është me 

prejardhje shqiptare. Duke filluar të paktën nga shekulli XVII, ajo u ka 

dhënë Moldavisë dhe Viseve Rumune një numur të madh sundimtarësh. 

Nga gjiri i Gjikajve ka dalë edhe Elena Gjika, e njohur sidomos me 

pseudonimin letrar Dora d’Istria. Për disa dhjetëvjetsha rresht, asnjë femër 

tjetër, përveç Zhorzh Sandit (George Sand), nuk ka gëzuar aq popullaritet 

në botën intelektuale evropiane, sa Dora d’Istria. „Është për t’u habitur sa 

njohuri u grumbulluan në mendjen e kësaj gruaje të jashtëzakonshme dhe 

me sa lehtësi mundte t’i nxirrte në ballë gjithsaherë i duhej të zhvillonte 

ndonjë betejë. Sepse ajo ka qënë një predikuese me kredo prej luftëtari. 

Liberalizmi pat gjetur tek ajo një mbrojtëse të palodhur. Pò ashtu edhe e 

drejta e kombeve për të jetuar” ka shkruar historiani i madh rumun Nikolae 

Jorga [9] . 

Dora d’Istria ka shkruar në gjuhën frënge studime letrare, social-politike, 

filologjike, etnografike, shënime udhëtimi etj, ku trajton aspekte dhe ngjarje 

nga vende të ndryshme. Shumë syresh kanë lidhje të drejtpërdrejtë me 

Shqipërinë, kauzën e së cilës e bëri të njohur në shtetet evropiane: La 

nationalité albanaise d’après les chants populaires, Paris, 1866; Fyletia e 

Arbënare prej kohëve të lashta, në „Revue des deux mondes”, 15 maj, 

1866; Les écrivains albanais de l’Italie méridionale, Athinë, 1867; La 

nazionalità albanese secondo i canti popolari, Kozencë, 1867; Gli Albanesi 

musulmani, Firence I, 1868; II dhe III, 1870; Affaires de l’Albanie, Athinë, 

1872; Gli Albanesi in Rumenia. Storia dei Principi Ghika nei secoli XVII, 

XVIII e XIX da documenti inediti degli archivi di Venezia, Vienna, Berlino, 

Constantinopoli ecc. Traduzione dal francese di B. Cecchetti, Firence, 

1873. 

Njëherazi, Dora d’Istria shfaqi ndjenja simpatie edhe ndaj Rumanisë. Ja një 

copëz e shkëputur nga shkrimet e saj: „Liria, lumturia e vendit tim - ja 

preokupimet që do të mbushin tash e tutje jetën time. E larguar nga fati, 

qysh në fëmini, nga brigjet e dashura të Dëmbovicës [10] sime, nuk kam 

28

eshtur asnjëherë të jem pjesë e vendlindjes, fatet e të cilit kanë përbërë 

objektin e përsiatjeve të mia të qëndrueshme” [11] . 

Ndër veprat e tjera të Dora d’Istrias, përmendim: La vie monastique dans 

l’église orientale, Bruksel, 1855; Les roumains et la papauté, Athinë, 1856; 

Osservazioni sull’organizzazione dei Principati Danubiani, Torino, 1856; 

La Roumanie et l’église orthodoxe, Bruksel, 1857; La nationalité roumaine 

d’après les chants populaires, Paris, 1859; Un été au bord du Danube, 

Paris, 1861. 

Si përfundim, Dora d’Istria, „albanese d’origine, rumena di nascita”, 

sikurse është shkruar në pllakën përkujtimore në varrezat e Trespianos 

(Firence), ku ruhet hiri i saj, ka qënë një shkrimtare e gjuhës frënge, e 

njohur dhe e çmuar nga bashkëkohësit e vet dhe që, me vepra, ka dhënë 

ndihmesë reale jo vetëm në parashtrimin e kauzës shqiptare, por, sidomos, 

në mbrojtjen e saj para opinionit evropian. 

Në dy dhjetëvjetshat e fundit të shekullit XIX, shqiptarët e Rumanisë 

zhvilluan një veprimtari të fuqishme në shërbim të Rilindjes Kombëtare dhe 

të popullit shqiptar. U botuan studime, libra, gazeta dhe revista, ndër të cilat 

„Historia e përgjithshme” dhe disa vëllime poetike të Naim Frashërit. 

Duhet theksuar se themelet e Pavarësisë së Shtetit Shqiptar janë hedhur 

pikërisht në Bukuresht, nga ku, pas një këshillimi, në Hotelin Kontinental, 

me pjesëtarë të dalluar të Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, sidhe me 

politikanë rumunë, në radhë të parë me kryeministrin Take Jonesku, 

atdhetari i shquar Ismail Qemali u drejtua për në Vlorë, ku e përjetësoi 

veten me Aktin e madh të Ngritjes së Flamurit Kombëtar, më 28 Nëntor 

1912. 

Në dhjetëvjetshin e fundit të shekullit XIX, në vazhdën e pararendësve të 

tyre të hershëm, arbënashëve, - që i dhanë emrin një fshati të tërë, kur u 

ngulitën në Bullgari, - mijëra shqiptarë, kryesisht nga trevat jugore të 

Shqipërisë, emigruan në Bullgari për shkaqe ekonomike. Ata zunë punë dhe 

u strehuan në qytetet Sofje, Plovdiv, Varnë, Plevnë, sidhe në katundin Rilë, 

i famshëm për manastirin ortodoks. Vlen të theksohet se qënia pranë njëritjetrit, 

pa dallim feje, e të mërguarve, ishte jo vetëm dëshmi dhe 

konkretizim i thënies së famshme „Feja e shqyptarit asht shqyptaria”, por 

edhe garanci për zhvillimin e një veprimtarie të gjithanshme atdhetare. Pas 

mbledhjeve te dyqani i Dhimitër Moles, te kafeneja „Shqypria” e Spiro 

Goros apo te lokali i Adem Shkabës, pasonte lëçitja dhe shpërndarja e 

librave shqip dhe rrahja e shkëmbimi i mendimeve për rrugën që duhej 

ndjekur deri në çlirimin e trevave shqiptare nga robëria shumëshekullore 

otomane. Në këtë atmosferë të shëndetshme lindi ideja e themelimit të një 

shoqërie atdhetare, që të shërbente si vatër për të gjithë emigrantët 

shqiptarë. Bëhet fjalë për shoqërinë „Dëshira”, që, siç do të thoshte kënga, 

29

„Që më një të kollozhekut / u formua shoqëria, / u formua brenda mu në 

Sofje/ për lirin’ e Shqipërisë”. Ishte, pra, 1 janari i 1893-shit. Ky veprim do 

të ishte hapi i parë drejt shndrrimit të kryeqytetit bullgar në një nga qëndrat 

e rëndësishme të lëvizjes nacionalçlirimtare dhe të ideve rilindëse, deri në 

krijimin e shtetit të pavarur shqiptar. Trajtimi me përparësi në këtë kumtesë 

i gjithçkaje që lidhet me „Dëshirën” shpjegohet me faktin se kjo shoqëri 

ngërthen e zbërthen nga çdo këndvështrim krejt problematikën, të shkuarën, 

të tashmen e bazat e të ardhmes së bashkësisë së shqiptarëve në Bullgari. 

„Dëshira” u bë sinonimi i veprimtarisë së mirëfilltë atdhetare shqiptare në 

Bullgari, duke e shndrruar këtë vend e sidomos kryeqytein Sofje në një nga 

qëndrat më të mëdha botuese të emigracionit shqiptar. Pavarësisht se 

formalisht antarësia në shoqërinë „Dëshira” u rezervohej ortodoksëve, në të 

vërtetë, nënvizimi i faktit që „shoqëria kishte karakter të theksuar kulturor” 

dhe përbëhej nga ata që flasin shqip, pasqyrohej edhe në statut: „Çdo 

shqiptar, që dëshiron lulëzimin e gjuhës së kombit shqiptar, konsiderohet 

antar”, përderisa shoqëria në fjalë synonte „të shpërndajë dije dhe të hapë 

shkolla shqipe në Shqipëri”. „Dëshira” ishte e pavarur nga shteti bullgar, 

prej të cilit vetëm mbështetej financiarisht. Ajo filloi mësimdhënien e 

shqipes për të mitur e të rritur, sidhe botonte organin e vet të shtypit, 

„Kalendarin kombiar”. Aty botoheshin me shumicë materiale letrareartistike 

dhe fare pak artikuj me karakter politik. Me rëndësi të posaçme 

ishte fakti që „Kalendari kombiar” u bënte thirrje shqiptarëve të kishin 

besim e të mbështeteshin në forcat e veta, jo në të huajt dhe të ishin të 

vllazëruar. Duke vënë në dukje se midis myslimanëve dhe të krishterëve 

nuk ka dallime, theksohej: „Zoti na ka krijuar të gjithë - shqiptarë, prej kaq 

kohe flasim këtë gjuhë dhe kemi një gjak. Feja është diçka që ndryshon. Më 

parë se të krishterë e myslimanë, jemi shqiptarë” [12] . Ndër bashkëpuntorët 

më në zë të „Kalendarit kombiar” , të botuar qysh më 1897 nga Kosta Jani 

Trebicka dhe Kristo Nini Luarasi, shquhej Lumo Skëndua (pseudonimi i 

Mithat Frashërit). 

Por organi më i njohur e më i rregullt i „Dëshirës” ishte e përdyjavshmja 

demokratike e përparimtare „Drita”, që doli në periudhën 1901-1908 dhe 

kishte kryeredaktor Shahin Kolonjën. Në materialet e „Dritës” 

përvijoheshin detyra për emigracionin shqiptar, jo vetëm në Bullgari, por 

edhe më gjerë, duke i parë problemet në lidhje të ngushtë me zhvillimet në 

Shqipëri. Shtypshkronja e Kristo Luarasit „Mbrothtësia” shtypi 50 libra të 

ofruara nga „Dëshira” , të cilat u dërguan në Shqipëri dhe në kolonitë 

shqiptare. Gjithashtu, „Dëshira” punoi shumë për të përhapur krijimet e 

Sami Frashërit. „Dëshira” dhe „Mbrothtësia” u bënë furnizueset kryesore të 

shkollave të sapoçelura në Shqipëri, me materiale didaktike dhe me gazeta. 

30

Veprimtaria teatrore e „Dëshirës” ishte, po ashtu, e gjerë. Të hollat e 

mbledhura nga pjesët e vëna në skenë, dërgoheshin në Shqipëri. 

Nuk mund të lemë pa përmendur ndihmesën e madhe që ka dhënë në ato 

vite shqiptari katolik Josif Bagëri me botimin e gazetës demokratike 

„Shqypeja e Shqypnisë”. 

Deri në vitin 1912, mërgimtarët shqiptarë në Bullgari patën përkrahjen e 

shtetit bullgar në luftën për zgjidhjen e çështjes kombëtare, sepse interesat 

dhe gjendja ishin të njëjta për të dy vendet. 

Për fat të keq, me kalimin e kohës, veprimtaria dhe shpirti atdhetar i 

„Dëshirës” u zbehën, sidomos me krijimin e një simotre rivale, e quajtur 

„Gjergj Kastrioti”. Ky ishte sinjali i parë i përçarjes së kolonisë shqiptare në 

Bullgari. Më 1928, orvatjet për bashkimin e dy shoqërive të mësipërme, 

dështuan. Më 1933, në 40-vjetorin e themelimit të „Dëshirës”, u vendos dhe 

u realizua hedhja në letër e historikut të saj, që ruhet në Institutin e 

Ballkanistikës në Sofje, si dorëshkrim me titull „Shënime historike mbi 

themelimin dhe veprimtarinë e shoqërisë shqiptare kulturore arsimore në 

Sofje - vitet 1893-1939” [13] , me autor Leonid Grabockën. 

Që t’u avitemi paksa agimeve të shekullit XX, vjetari statistikor i Rumanisë 

i 1930-ës paraqit të dhëna, sipas të cilave numuri i shqiptarëve në atë vend 

ishte rreth 10.000. Numuri i shqiptarëve në Bullgari, natyrisht, ka qënë më i 

pakët dhe nuk kemi të dhëna të sakta. Në periudhën midis dy luftrave, 

njëherazi me ardhjen në Rumani për studime të shumë të rinjsh shqiptarë, 

mund të flitet për një rigjallërim të bashkësisë shqiptare, e cila kishte edhe 

shtypin e saj. Ndër më aktivët dhe më të përkushtuarit ndaj kauzës shqiptare 

ishin prozatorët e poetët Aleksandër Stavre Drenova (Asdren), Lasgush 

Poradeci, Dhimitër Pasko (Mitrush Kuteli), Ali Asllani, Viktor Eftimiu, 

gazetarët Foqion Postoli e Nik Pemma, mjeku Ibrahim Temo, piktori 

Vangjush Mio, këngëtarët e operës Mihailesku Toskani dhe Kristaq Antoniu 

etj. 

Në prag të Luftës së Dytë Botërore, numuri i shqiptarëve të mirëfilltë dhe i 

atyre me zanafillë shqiptare, që jetonin në Rumani, ishte afro 40.000. 

Në vitet e Luftës së Dytë Botërore shqiptarët e Rumanisë u organizuan në 

një Komitet Antifashist Shqiptar, i cili pas lufte u shndrrua në Komitetin 

Demokrat Shqiptar. Ky i fundit u çthemelua në mënyrë abuzive në vitin 

1953. Bashkimi Kulturor i Shqiptarëve të Rumanisë (UCAR), që u krijua 

më 1990, shpalli si pikësynim kryesor „mbrojtjen e interesave kulturore të 

etnisë shqiptare të vendit tonë (Rumanisë - sh.y.), thellimin e njohjes së 

kulturës, gjuhës dhe historisë së popullit shqiptar” [14] . Të njëjtat pretendime 

ka tani edhe Shoqata Lidhja e Shqiptarëve të Rumanisë (ALAR), e cila u 

krijua më pas. 

31

Në zgjedhjet parlamentare të nëntorit 1996, UCAR (BKSHR) u bë 

organizatë parlamentare. Shteti rumun paskëtaj i dha UCAR-it fonde me 

vlerë më të madhe se sa përpara zgjedhjeve të lartpërmendura, çka bëri të 

mundur zhvillimin e veprimtarive të shumta kulturore, sidhe botimin e së 

përmuajshmes „Albanezul” (Shqiptari). 

Në zgjedhjet parlamentare të viteve 2000 dhe 2004, vendin e deputetit në 

Parlamentin rumun e fitoi ALAR. Fondet që iu caktuan kësaj organizate u 

bënë gjithnjë e më konsistente. Krahas botimit të periodikut të saj të 

përmuajshëm „Prietenul albanezului” (Miku i shqiptarit), ALAR e zgjeroi 

gamën e veprimtarive të veta kulturale-artistike. 

Sipas statistikave zyrtare, sot bashkësia shqiptare ka vetëm 520 pjesëtarë. 

Gjuha shqipe flitet nga një numur përherë e më i kufizuar individësh me 

prejardhje shqiptare dhe, me përjashtime tepër të pakta, nuk po u përcillet 

brezave të rinj. Në këto rrethana shtrohet çështja e ruajtjes së traditave dhe 

sidomos e gjuhës amtare si një kusht sine qua non për mbijetimin e etnisë 

në të ardhmen. Nga ana tjetër, kjo e fundit do të duhej ta rritte numurin e 

antarëve të saj me nxënësit, studentët, pasuniversitarët dhe afaristët 

shqiptarë, që jetojnë përkohësisht në Rumani. Duke vepruar kësisoj, të 

gjithë ata që do të vendosen përfundimisht në Rumani, nuk do ta harrojnë 

më gjuhën amtare, ndërsa në Parlament do të përfaqësohen nga njerëz që 

vijnë me të vërtetë nga radhët e etnisë shqiptare dhe në asnjë mënyrë nga 

individë që nuk kanë kurrfarë lidhjeje me të, që nuk ia njohin as gjuhën, as 

zakonet, as shpirtin. Lufta e paparimtë dhe e pandërprerë për kolltuk, me 

intriga dhe fyerje të ndërsjella midis UCAR (BKRSH) dhe ALAR, u vlen 

vetëm krerëve të organizatave të lartpërmendura, por kurrsesi shqiptarëve 

dhe shqiptarizmës. Për mendimin tonë, nga kjo gjëndje e rëndë dhe pa 

perspektivë, mund të dilet vetëm duke krijuar një organizatë të re, të bazuar 

në dashurinë për kombin e për virtytet tona stërgjyshore, larg interesave 

meskine e të ulta. Paskëtaj fondet e akorduara me bujari nga shteti rumun 

për etninë shqiptare do të përdoren në mënyrë korrekte e të ndershme, 

vetëm e vetëm në shërbim të saj, jo për qëllime të tjera dhe do të 

kontribuohet realisht për ruajtjen, zhvillimin dhe mishërimin e identitetit në 

rrafsh gjuhësor, kulturor e fetar, sidhe në dobi të bashkëjetesës vllazërore 

tradicionale shumëshekullore ndërmjet popullit rumun dhe pakicës 

kombëtare shqiptare. 

Për t’i mbyllur këto rreshta me një ton optimist, dua të theksoj veprimtarinë 

e një heroi të vërtetë të shqiptarisë, që më sjell në kujtesë filmin „Edhe i 

vetëm trim në luftë”. Fjalën e kam për profesorin Thoma Kacori, që jeton në 

Sofje, krejt jeta e të cilit dëshmon se, në fund të fundit, jo sasia, por cilësia 

dhe përkushtimi kanë peshën më të madhe kur lufton për një kauzë të 

shenjtë. Shembulli i tij tingëllon si një grishje edhe për pasardhësit e sotëm 

32

të shqiptarëve të Bullgarisë, para të cilëve, pak a shumë qëndrojnë të njëjtat 

probleme si ato të bashkësisë dhe etnisë shqiptare të Rumanisë. 

[1] 

Shih „Brève histoire de l’Albanie”, 1918, të historianit erudit Nikolae Jorga 

(1879-1940). 

[2] 

Këta quheshin arnautë, që në turqisht do të thotë „roje besnike”. Të tillë ka pasur 

nga të gjithë vendet e Ballkanit, por, meqënëse shumica dërrmuese ishin shqiptarë, 

termi arnaut u bë sinonim i fjalës shqiptar. Madje vetë Shqipëria në gjuhën turke 

thirret Arnavutluk, pra vendi i arnautëve. 

[3] 

Shih „ Istoria României” (Historia e Rumanisë), Bukuresht, 1960, vëll. I, f. 

369,383 dhe 401. 

[4] 

Shih Kopi Kyçyku, „Istoria Albaniei” (Historia e Shqipërisë), Shtëpia Botuese 

„Corint”, Bukuresht, 2002, f. 140. 

[5] 

Pandurë quheshin këmbësorët e fundshekullit XVIII dhe fillimshekullin XIX dhe 

ishin kryesisht me prejardhje nga krahina e Oltenieis, në Juglindje të Rumanisë së 

sotme. Pandurët u rreshtuan si vullnetarë në njësitë e komanduara nga Tudor 

Vladimiresku. 

[6] 

Shih „Istoria României” (Historia e Rumanisë), Bukuresht, 1960, vëll. I, f. 226, 

231, 268, 303, 331, 363; vëll. II, f. 191. 

[7] 

Shih Victor Papacostea, La participation de l’écrivain albanais Vechilhardji à la 

révolution de 1821, në «Balcania», vëll. VIII, Bukuresht, 1945, f. 187-191. 

[8] 

Shih Th. Capidan, Românii nomazi din Pind, Tesalia, Acarnania, Etolia, Olymp, 

Peninsula Calcidică şi Veria / Rumunët endacakë të Pindit, Thesalisë, Akarnanisë, 

Etolisë, Olimpit, Gadishullit Kalcidik dhe Verisë, në „Daco-Romania”, IV, 1923- 

1926, f. 66 e 70; Shih edhe Albanische Studien, Jena, 1854, f. 292-293. 

[9] 

Shih parathënien e tij për monografinë „Dora d’Istria” të autores Magda 

Nicolaesku Joan, Bukuresht, 1929. 

[10] 

Lumi që përshkon Bukureshtin e që është bërë, në një farë mënyre, sinonim i tij. 

[11] 

Rreshtat e mësipërm janë të dedikimit me titull „Vëllezërve të mi rumunë”, që 

paraprin punimin „La Suisse allemande”. 

[12] 

Shih www.bng.bg: Shoqëria patriotike shqiptare „Dëshira” në Sofje. 

[13] 

Ibidem. 

[14] 

Shih „Arkivin e BKRSH-së”, Bukuresht, 1990. 

33

DIONIS QIRZIDHI 

Zemra më qan gjak 

Themeluesi i shtetit Shqiptar, Ismail Qemali, në fillim të shekullit të kaluar 

botonte një gazetë në gjuhën greke, e shqipe për të propaganduar njohjen 

ndërkombëtare të Shqipërisë. 

Tek po shfletoja skedat e kataloget në Arkivet greke për një porosi të 

Moikom Zeqos, për të gjetur albumin me krijmtarinë e skulptorit grek 

Gjergj Kastrioti, u ndesha me mjaft të papritura të këndshme. (Këtu më 

duhet të them se me emrin e këtij skulptori isha njohur që në vitin 1995 nga 

poeti i njohur Hiqmet Meçaj. Dali i tij, Andi, qe habitur një ditë kur po 

shëtitnin në sheshin kryesor të Pireut, te Teatri Bashkiak, kur kishte parë 

lajmërimin për përurimin e ekspozitës së Gjergj Kastriotit, Georgios 

Kastriotis, me 80 skulptura, të cilat e shoqja e tij, Meri, ia dhuronte qytetit të 

Pireut, për t'i ekspozuar në sallën me emrin e autorit. Hiqmetit dhe Andit u 

bëri përshtypje të thellë ekspozita, niveli i lartë artistik, lidhjet e Gjergjit me 

Shlimanin e famshëm që zbuloi Trojën, por sidomos me emrin dhe 

mbiemrin e tij, që përputheshin plotësisht me Heroin tonë Kombëtar. Kishin 

takuar edhe Merin, të shoqen e Gjergjit për ta uruar dhe në takimin më të 

parë më folën, me synimin që të pyetnim më gjatë për këtë skulptor. 

Problemet e kohës, sidomos përpjekjet për t'u stabilizuar në Greqi, nuk na 

nxitën për ta bërë një gjë të tillë. Hiqmeti dhe Andi kanë në shtëpi 

broshurën paraqitëse të asaj ekspozite të vitit 1995 me foto të disa 

punimeve, e cila çelet me portretin e Sofia Shliman, hallës së tij dhe gruas e 

bashkëpunëtores të Shlimanit të famshëm, zbuluesit të Trojës dhe Mikenës 

së lashtë). 

Siç thashë, u ndesha me mjaftë të papritura, sëpari gjeta ciklin poetik “O 

Eros”, (Dashuria) të poetit tonë Kombëtar, Naim Frashërit, që ua kushtonte 

miqve të tij grekë, bashkëpunëtorë të revistës letrare “Kiriks”, që botohej në 

Stamboll në fund të shekullit të kaluar. Në letrën që shoqëron botimin e 

“Eros”-it dhe që i drejtohet J. Karolidhisit, Naimi thotë se “përmbushja e 

dëshirave të miqve është detyrë e shenjtë për njeriun”. (Këtë informacion 

për Naimin e pata marrë vite më parë nga gjuhëtari Dhori Qirjazi, në 

shkrimin që pat botuar në gazetën “Glosa / Gluha”, që botonte Aristotel 

Spiro). 

Kjo gjë më bëri të rikthehem disa herë në arkiv kur papritur ndesha emrin e 

vlonjatit hyjnor Ismail Bej Vlorës në disa numra gazete e letërkëmbime, të 

panjohura deri më sot nga studiuesit e veprës dhe jetës të Heroit tone 

34

Kombëtar. Për t’u garantuar në se rashë tek një “thesar” të panjohur nga 

lexuesit e studiuesit, marr në telefon Dhori Qiriazin, gjuhëtar, e Stavri 

Dajon historian në Selanikë. Po kështu bisedova në telefon me studiuesin e 

jetës së Ismail Qemalit, mikun tim, Bradhosh Gaçen në Tiranë. Kërkova ta 

verifikoja me Jozef Radin në Itali, pasi i jati i tij, Lazër Radi ishte njohës i 

arkivit të Nermin Vlorës e mik i saj. Të gjithë ata bashkë më thanë se si 

fakte historike ato njihen, por që letërkëmbimi e gazetat e botuara në 

Bruksel nga Ismail Qemali në vitin 1901 ende nuk janë gjetur e studiuar nga 

historianët. 

Në dokumentet e gjetura, në një rrëfim shpirtëror, vetë Ismail Qemal Bej 

Vlora na shpjegon peripecitë e veta pasi i vihet në rrezik jeta e tij dhe e 

fëmijve nga Porta e Lartë. Arsyeja ishte për mospranimin e postit të Valiut 

të Tripolit te caktuar nga Sulltan Abdul Hamiti. Tripoli, në atë kohë ishte 

një vend internimi për politikanët, vend që u zgjodh për ta hequr qafe edhe 

për ikanakun e rrezikshëm, Ismail Qemal Bej Vlorën. (Historikisht dihet 

fyerja që ishte bërë në Parlament prej grupit të Xhonturqve, ku Ismail 

Qemal Bej Vlora braktis sallën e parlamentit e pak më vonë edhe Turqinë 

përgjithmonë, -shënimi im). 

Kushëriri i afërt i Ismail Qemalit, Eqerem Bej Vlora, në librin “Kujtime 

1885-1925” na e jep këtë çast nëpërmjet kësaj dëshmie dramatike me 

“Turqit e Rinj mendjengushtë, të rëndomtë e të verbër”: Deputeti… nga 

Komiteti i Turqve të Rinj, ndeshet me Ismail Beun në korridoret e ndërtesës 

dhe pa asnjë shkak, e vetëm nga urrejtja për shqiptarët, i thotë atij 

“tradhëtar”. Ismail Qemali i përgjigjet me dinjitet… dhe futet i qetë në 

sallën plenare. Atje shumica e Turqve të Rinj e shau përsëri, kurse Deputeti 

u ngrit dhe e qëlloi dy here me shuplakë në fytyrë plakun shqiptar. Ismail 

Qemali, u ngrit me ngadalë, qetësoi deputetët shqiptarë të acaruar dhe pa 

lëvizur qerpikun, iu drejtua grupit të Turqve të Rinj: “Këto shuplakla do t’i 

paguani shtrënjtë!”. Pastaj braktisi sallën e parlamentit e pak më vonë 

Turqinë përgjithmonë” (Eqrem Bej Vlora, “Kujtime 1885-1925”, fq. 250) 

Ismail Qemal Bej Vlora, në deklaratën e botuar në gazetën “Sotiria” më 7 

shtator 1901 (dokument i panjohur më pare-shënimi im) përshkruan se si i 

dërgon letër ambasadorit të Anglisë, z. Okonor ku i kërkon mbrojtjen e 

Britanisë së Madhe. Pas dy ditësh ambasadori nëpërmjet perkthyesit të 

ambasadës i përgjigjet se vihet nën mbrojtjen e tij, Me vaporin francez me 

flamur anglez ai mund që të shkojë i lire, bashkë me familjen në cilindo 

shtet të Evropës që dëshiron. Në këtë mënyrë arratiset e mbrinë fillimisht në 

Pire. (Dihet se Ismail Qemali kishte gruan greke, nga Selaniku, Kleoniqin, 

dhe kishte qënë një nga nxënësit e shkëlqyer të gjimnazit “Zosimea” të 

Janinës). Në Athinë takohet me miqtë grekë të cilët janë nga më të diturit e 

kohës, ku ndër ta është Neokli Kazazi, erudit, njohës i thellë i problemeve të 

35

Lindjes, me një korpus të madh veprash filozofike e gjeopolitike. Me miqtë 

e tij Ismail Qemali diskuton idenë për autonominë e Shqipërisë, e që për 

këtë të fundit do të duhej më parë që të kultivojë këtë mendim tek opinioni, 

duke iu drejtuar nëpërmjet shtypit si ithtarëve të lirisë ashtu dhe njerëzve të 

thjeshtë. 

Në vitin 1901 Ismail Qemali për këtë synim gjëndet në Bruksel ku boton 

nga 15-28 Shtator dy gazeta “Sotiria- Albania” në greqisht dhe “Cqipria” në 

shqip. Në kolonat e të dy gazetave firmos artikujt pronari dhe kryeredaktori 

dhe drejtori, Isamil Qemal Bej Vlora. 

Nëpërmjet artikujve të shkruara në vitin 1901 me një greqishte të përsosur, 

që dhe sot i mahnit studjuesit për pasurinë gjuhësore dhe shkrimet e tij në 

“katharevusa”, (gjuha e njerëzve të ditur, përkundër demotikes që fliste e 

shkruante populli i thjeshtl), Ismail Qemali synon që të të ravijëzojë 

politikën shqiptare për krijimin e shtetit shqiptarë si dhe të ndërtimin e 

urave të miqësisë me Greqinë, për të patur Shqipëria, siç shkruan ai, krahë 

të forta përbri. Ismail Qemali natyrisht për kohën konsideron se në Lindje 

dy fuqitë janë më kryesore dhe të sigurta në Ballkan: Perandoria Otomane 

dhe Helenizmi. 

Në kryeartikullin e gazetës “Albania” të shtatorit 1901, të shkruar në 

greqishtë me titull “Cili është qëllimi i gazetës sonë ?”, thotë: 

“Gazeta jonë “Sotiria” (Selamet), botohet që nga sot në greqishtë dhe ka 

qëllim kryesor që të trasmetojë, në të gjithë Lindjen dhe Perëndimin, idenë e 

njohjes të ekzistencës të popullit Shqiptarë, mbi bazën e kushtit që t’u 

shërbejë të gjithëve për të kuptuar karakteristikën e regjimit konservatorë, i 

cila konsiderohet si lloji më praktikë i konservatorizmit në Lindje. 

Vendosëm që ta botonim në greqishtë faqen tone me synim që të njihet edhe 

më mire prej Helenizmi problemi shqiptarë, mendimet dhe parashikimet 

tona dhe në këtë mënyrë na jepet mundësia që të njihet më mirë opinni 

publik i fqinjit, njëkohësisht Populli Grekë të mundet të njoh e të gjykojë, 

me sa më saktësi, dëshirat dhe vlerat e Shqiptarëve.” 

Ai, nga shkrimet si në greqishte dhe në shqip të kësaj kohe, del se nuk 

kishte më besim në vazhdimësinë e Perandorisë dhe kërkonte që në çaste e 

saj të fundit të shpëtonte atë që mund të shpëtohej, e kjo fillimisht do arrihej 

nëpërmjet një autonomie të Shqipërisë, nën suazën e Perandorisë Osmane, 

por që e ndjente se Xhonturqit (Turqit e Rinj) ishin politikisht të 

papërgatitur dhe të pa aftë për ta mbrojtur Shqipërinë nga copëtimi. 

Në artikullin e gazetës “Cqipria” më 15 Janar 1902, i parashtron lexuesve 

disa pyetje me emocion, kur ndërkohë ka bërë analizën e situatës në 

Ballkan: “Neve Shqiptarët prapë flemë, kur do të zgjohemi? Kur të na bjerë 

shigjeta në zemër? Shumë frikë kemi se mos të gjendemi pa kujdes, pa gadi 

në kohën errësirës dhe lemerisë të Shqipërisë. 

36

Shumë frikë se mos do digjemi dem, se mos do të marrim në qafë të ngratën 

Shqipëri.” 

Ditën e Vitit të Ri 1902 Ismail Qemal Bej Vlora del me kryeartikullin 

“Punat e Shqipërisë” ku që në fjalinë e pare dridhërohesh nga metafora 

tragjike ku na shpirtëzon fatin e shpresën e Shqipërisë.: 

“Zemra më qan gjak kur shohim si venë punët në Shqipëri. Kombet që na 

kanë qerthuar nga të gjithë anët, bërtasin, çirren, ven e vinë, armatosen, me 

Mbretëritë e Mëdha, ndërrojnë fjalë, me gazeta, me mbledhje, …dhe 

kërkojnë tu vënë zgjedhë Shqipëtarëvet; neve Shqiptarët ç’bëjmë? 

Mbyllim sytë, zëmë veshët, nuk shohim, nuk dëgjojnë, u kthejnë kurrizin 

armiqëve, e vështrojmë me sy të lig njëri- tjetrin; zihemi, vritemi, pritemi, 

marrëzia jonë zbret të gratën Shqipëri më poshtë se ç’është; ata që i kthejnë 

sytë prej Stambollit, që është gadi t’i therrasi, t’i marrë me të mire, t’u japë 

para, nishane, rytbera e të japë pastaj edhe një shkelm të mjerës Shqipëri. 

Përse Shqiptarët nuk zgjohen, nuk ngrihen nga plehërat që kanë rrënë? 

Përse Shqiptarët presin shpresë nga Stambolli? Nuk dine që Stambolli në 

gjëndje që është sot, nuk mundet që të shpëtojë Shqipërinë; Shqipëria mund 

të shpëtojë Stambollin dhe Mbretërinë”. 

Në një artikull tjetër, ku ka analizon si nëntemë dy perandoritë: Austro- 

Hungareze e atë Italiane thekson: “Neve Shqiptarët sikur të kishim ditur se 

ç’mundemi të bëjmë e sikur të kishim ditur se ç’farë udhe lipset që të zëmë 

për të qënë i pari i Kombeve të Rumelisë, do të kishim bërë shumë punëra 

që do të kishin hapur sytë Mbretërive e Kombeve të tjerë. 

Neve vështrojmë qysh të ngrejmë një Vali që nuk na pëlqen për të prurë një 

tjetër Vali. Nuk mundohemi që Hasani qoftë Vali a Huseini, pa ndrruarë 

udhënë e qeverisjes një e mire nuk mundet të na vijë… Shqiptarët e vërtetë 

lipset të vështrojnë të kërkojnë të tjera gjëra; lipset të kërkojnë gjuhën e 

tyre; lipset të kërkojnë të qeverisen me njerëzit e tyre; lipset të kenë gjyqe 

pa djallëzi, pa para; lispet të kenë udhë të mira, udhë të hekurta, të kenë 

vëllazëri, t’i kenë besë njeri tjetrit… Ata që vështrojnë qysh të marrin para 

nga Mbreti në Stamboll për të mbyllur gojën e shqiptarëve, që bërtasin e 

çirren për të ngratën Shqipëri, nuk lipsen të dëgjohen në Shqipëri, ata që 

kërkojnë të gënjejnë shqiptarin me të hollat e ca evropianëve që dalin në 

mes si “djemtë e Skenderbeut” e me “përralla, me shkaba” kërkojnë të 

gënjejnë shqiptarët, janë nga ata mistreca shqiptarë, që s’kan gjak shqiptari, 

por me gjuhë e me dorë, veshtrojnë të fitojnë gjakun e atyre që është i 

verdhë a i bardhë…” 

Në artikullin “Gospodin Nikola në Petersburg” shkruan: “Sulltan Abdul 

Hamidit … nuk i duam as para e ndere as ndihmë, i duam besën per të mos 

na mare në qafë e të na verë në zjarrë. Kur do të kërkojmë shpëtimin e 

Shqipërisë, kur t’i dëftejmë Europit që jemi gjithë të lidhur me një besë e 

37

me një fe për të mbajtur gjakun, kemi mbi kurris Austrinë që do të na ndih, 

kemi përpara syvet Morenë që na vështron me sy vëllazërie, që njeh çe vjen 

Shqipërisë për Greqinë e çe do fitojë nga shpëtimi i Shqipërisë e çe do 

humbas prej humbjes së Shqipërisë” 

Në arkiv gjeta e lexova letërkëmbimin e Neokli Kazazi, tanimë Rektor i 

Universitetit të Athinës, si dhe letërkëmbimin me Jorgji N. Gjika. Në letrën 

e këtij të fundit që dërgohet nga Vjena në Gusht të vitit 1913, drejtuar 

Shkëlqesisë së Tij Isamil Qemal Bej Vlora, ai shkruan: 

Zoti Kryeministër, 

Në Qershor të vitit 1911 kishit mirësinë të më jepnit mundësinë për t’më 

dëgjuar në katër takime… Ju shpjegova midis të tjerave mënyrën me të 

cilën munda të mësoja planet sekrete të Pansllaviznit që deshnin të vepronin 

të pushtonin Lindjen, mënyrat dhe praktikat satanike për të kultivuar 

urrejtjen mes popujve të Lindjes, të krijonin një ferr me intrigat e tyre, me 

synime konkrete për te sunduar kaosi në ide dhe si rrjedhim të krijojnë atë 

gjëndje të papranueshme nga të gjitha planet e botës së qytetëruar, e ato 

mandej të bëheshin të volitëshme për planet e tyre pushtuese të 

Panllavizmit. Duke ju paraqitur me saktësi të gjitha pikpamjet dhe kushtet 

në të cilat jetojnë popujt e Lindjes, si dhe mënyra që t’u bëhej thirrje fuqisë 

morale të tyre, që ata të bëjnë të vetmen zgjidhje të drejtë të Problemit të 

Lindjes për lumturinë e të gjithë popujve, Ju më thatë fjalë për fjalë: “I 

dashur zotëri! Në se arrini të kini sukses në atë vepër, do t’i kini bërë një 

shërbim aq të madh popujve të vuajtur të Lindjes më shumë se sa i shërbeu 

Jezu Krishti njerëzimit të torturuar.” 

Neoklis Kazazi dhe Ismail Qemal Bej Vlora duke parë rreziqet që u dilnin 

në fillim të shekullit XX-të bënë ç’është e mundur që të afrohen më shumë 

të dy popujt, grekët dhe shqiptarët, përpjekje që u kurorëzua me 

nënshkrimin e protokollit të krijimit të Lidhjes së miqësisë dhe 

bashkëpunimit. 

Në një revistë të kohës me emocion gjeta dhe një vjershë kushtuar Ismail 

Qemalit. 

Më 6 Qershor të vitit 1901 Lidhja e shoqatës “Helenizmos” me kryetar 

Neokli Kazazin, dha një dreke për nder të Ismail Bej Vlorës. Në fillim të 

drekës poeti Kristos Kristovasilis recitoi vjershën kushtuar liderit të 

shqiptarëve dhe mikut të Greqisë. 

Më poshtë vijon kronika e kësaj dreke, e cituar në librin “Greqia dhe 

Shqipëria në fillim të shekullit të 20-të”): 

Drekë për nder të Ismail Qemalit 

Duke ndjerë rreziqet që shfaqen në horizont me ardhjen e shekullit të 20-të, 

Neokli Kazazi nga ana e Greqisë dhe Ismail Qemal Bej Vlora nga ana e 

Shqipërisë, bënë përpjekje të shumta për përafrimin e të dy popujve, që më 

38

vonë, në vitin 2007, u kurorëzuan me nënshkrimin e Memorandumit Greko- 

Shqiptar. 

Për këtë qëllim, shoqata “Elinismos” shtroi në Kifisia një drekë për nder të 

Ismail Qemalit. Lidhur me drekën, u botua në në revistën “Elinismos”, (vol. 

3, korrik 1900), teksti i mëposhtëm: 

Zyrtarë të huaj në shoqatën tonë 

Shoqata jonë kishte lumturinë të mikpresë gjatë këtyre ditëve dy vizitorë 

zyrtarë, zotin Ismail Qemal bej Vlora, funksionar të lartë të perandorisë 

osmane, një nga burrat më të shquar të Shqipërisë së Poshtme që vinte nga 

Konstandinopoja, dhe që nuk pajtohet me sovranitetin (e perandorisë) mbi 

shtetin e tij dhe filelinin (progrekun) e shquar rus, z. Nikolaj Nikolajeviç 

Durnovo, që për arsye turizmi udhëtoi në Konstandinopojë dhe Athinë. 

Për nder të shqiptarit Ismail Qemal Bej Vlora, u shtrua drekë në Kifisia, me 

pjesëmarrjen e kryesosë së shoqatës dhe të përndriturit shqiptarë të 

këtushëm. Gjatë drekës u shkëmbyen shumë mendime rreth 

bashkekzistencës vëllazërore të grekëve e shqiptarëve, këta të fundit duke 

pasur një regjim autonom, si dhe për shpëtimin nga rreziku sllav... 

Gjatë hapjes së drekës, poeti Kristos Kristovasilis, recitoi poezinë që vijon, 

kushtuar udhëheqësit shqiptar dhe mikut të Greqisë. Kjo vjershë dëshmon 

se shtatë vjet para nënshkrimit të Memorandumit të Mirëkuptimit Greko- 

Shqiptar, kishin ekzistuar në fushën e ideve, përpjekje për një bashkëpunim 

të gjerë dhe të përzemërt ndërmjet të dy popujve. 

Dy motrat 

Kushtuar Ismail Qemalit-Bei Vlora 

Sa të dashura janë të dy motrat në botë 

Vllazëroria-lavdi, nderi-mburrje u përndrin 

Τë dyja shpata e përkrenaria kanë çka thonë 

Lirinë dikur bashkë i paten bashkë në gëzim. 

Por vitet ikën dyfish të zi, muajtë lemerike 

Sëmundjet ranë tek dy motrat e brengosura 

Ranë, të dyja skllave në egërsirën aziatike 

Dhe rrugëve u zvaritën të prangosura 

Liria iu shfaqet në ëndërrat e tyre të zeza. 

Vetëtitiu, dritën solli burgjeve të errëta 

Zinxhirat shpërthyen, bënë me to shpatat 

lirinë dhe lavdinë me luftë kërkuan të ngratat 

39

Vetëm fatlumtura shpalosi me gjithë nur Greqia 

Mbi tiraninë triumfoi, me kurorë e zbukuroi Liria. 

Zvarritet ende në skllavëri motra tjetër Shqipëria.. 

Vitet brumosën… e largët s’do jetë dita 

Do ngrihet motra të shpërthejë zinxhirat. 

Lumturinë gjithë mall ta përqafojë lavdia 

Dy motra të dhembshura: Greqia dhe Shqipëria.. 

K. Kristovasili 

Qifisia 21 Maj 1900 

Në ciklin e artikujve të gazetave greqisht dhe shqip si temë qëndrore është: 

“Destinacioni i Helenizmit”. Në ato shquhet erudicioni i Ismail Qemal Bej 

Vlorës. Një erudicion që më la më shumë përshtypje se shkrimet e Eqerem 

Bej Vlorës, të cilat i pata lexuar qysh para 30 vjetësh. Ismail Qemali është 

më mbresëlënës si historian kur përshëmbull shkruan me një bukuri të rrallë 

për Antikitetit Grek homocentrizmi e artit dhe të kulturës së lashtësisë në 

progresin e njerëzimit. Mandej ai trajton figurat historike të Aleksandrit të 

Madh, Apostol Pavlit në Athinë, arrin dhe analizon ngjarjet shekuj pas 

shekujsh deri në fitimin e lirisë nga Greqia. Po kështu ai shkruan edhe për 

figurën reformatore të Harilao Trikupit. Ismail Qemal Bej Vlora na 

shpjegon se Gjeografia dhe Historia e kanë vendosur Greqinë mes Lindjes 

dhe Perëndimit 

që do të thotë se prirja e natyrshme e këtij vendi është që të ndërtojë ura 

dhe një 

kulturë dialogu mes popujve të Lindjes, dhe thekson se këto gjëra janë nga 

më kryesore 

sot e më se të domosdoshme për të ardhmen e Ballkanit në Evropë. 

Sa për ta ilustruar këtë, po japim të përkthyer vetëm fillimin e artikullit të 

nëtorit 1901: 

SOTIRIA (SHPËTIMI) 

Shqipëria 

Gazetë politike greko-shqiptare, botohet dy herë në muaj 

Drejtor – Kryeredaktor: Ismail Qemal bej Vlora 

Viti i parë, e mërkurë, më 21 dhjetor/ 4 nëntor 1901, nr. 27 

Destinacioni i helenizmit 

“Kombi grek ka, pa dyshim, një të kaluar madhështore dhe të drejtën për të 

shpresuar një të ardhme të madhe në Lindje. Le t’i lëmë mënjanë shërbimet, 

40

të cilat ky komb i madh i ka bërë njerëzimit në përgjithësi, duke përhapur në 

viset më të largëta të rruzullimit qytetërimin dhe shkencën, si thelb bamirës, 

dhe duke përfituar me të drejtë tituj mirënjohjeje prej njerëzimit. Por në 

gjendjen e sotme ekzistuese, kombi grek përbën elementin kryesor më të 

rëndësishëm të Lindjes...” 

Të gjitha këto dokumente historike do të përpiqem t’i përkthej për t’ia 

dhënë sa më shpejt lexuesit e historianëve që t’i lexojnë e të bëjnë 

interpretimin e duhur shkencor të figures poliedrike dhe historike që evolon 

në vitet deri sa themeloi shtetin e pare shqiptarë, hyjnori vlonjat, Ismail 

Qemal-Bej Vlora. 

41

EVENIMENT 

Kosova e pavarur 

Është e vërtetë që kam regjistruar momente të panumurta e të 

larme në një jetë tejet të trandshme, me maja e hone. Do të kish 

qënë një pretendim i ekzagjeruar t'i lypja Fatit a më saktë 

Perëndisë, të më siguronte një jetë pa kokëçarje (ku rafsha mos 

u vrafsha), së cilës, jam i bindur, do t'i mungonin kënaqësitë 

sublime që kam pasur - bashkudhëtare të përpjekjeve, 

ndeshjeve, emocioneve, vrrullimeve… 

Më ka zënë veshi llojlloj fjalësh të urta, të cilat përmbledhin 

mendimin se „kush nuk ka shijuar hidhësinë, nuk di se ç'është 

sheqeri”, apo „ai që nuk ka vuajtur në jetë, nuk di se cila është 

lumturia e përmbushjes së dëshirave dhe e idealeve”. 

Vuajtjet, shqetësimet, provokimet, sulmet e përbindshme, më 

kanë ardhur jo rrallë pa kurrfarë përligjje ose me përligje krejt 

të pamjaftueshme, por kam pasur mirëkuptimin e duhur që të 

mos u kushtoj rëndësi aq të madhe sa të bie në dëshpërim të 

pashpresë. Edhe pse ato nuk i kam përballuar me lehtësi, 

gjithsesi kam nxjerrë mësime që më kanë ndihmuar të kapërcej 

më pas pengesa të tjera, më të rënda, të cilat kanë qënë „të 

pakursyera”. 

Pas një jete kaq pjellore në evenimente, mund të çmoj si duhet 

çfarë është realizuar: të mirat e bashkëjetesës paqësore e të 

këqiat e pafundme të konflikteve të nxehta e të ftohta anekënd 

rruzullit. Nuk harroj se, veçanërisht në pesë dekadat e mbrame, 

mendja njerëzore, duke zhbiruar të fshehtat e natyrës, arriti të 

bëjë zbulime, të cilat as që i pata ëndërruar në fëmininë e në 

rininë e hershme. Hapjet e vazhdueshme të horizonteve të reja, 

- megjithse nuk dihet se çfarë do të sjellin më në fund, - 

përfaqësojnë mrekulli të trurit njerëzor, gjithnjë në lëvizje, 

42

gjithnjë në kërkim të një jete më të mirë, më të begatë 

shpirtërisht e lëndërisht. 

Para së gjithash ndjehem i privilegjuar që munda të kap kohëra 

të jashtëzakonshme: u linda në zjarrin e Luftës famëmadhe 

Çlirimtare dhe, duke marrë frymë në dy shekuj e në dy 

mijëvjetsha, njoha diktaturën dhe shijova frytet e demokracisë, 

realizova planet e mia modeste, por që i pata për zemër, m'u 

mbush shpirti me gëzim nga arritjet e pasardhësve të mi dhe, 

mund t'i them „lamtumirë” kësaj bote në çdo çast, pa as më të 

voglin ngurrim, sepse, mbi të gjitha, më 17 shkurt 2008 më zuri 

urimi i tim eti të ndjerë: „E pafsh Kosovën të lirë!” 

Kopi Kyçyku 

43

AUDACES FORTUNA JUVAT 30 

Ai që rrnoi për me rrënue idhuj pa krena - At Zef Pllumi 

'Zef Pllumi (1924-2007) was born in Mali i Rencit near Shkodra and joined 

the Franciscan Order. As a twenty-year-old, he witnessed the Communist 

takeover and the unprecedentedly violent suppression of the Catholic 

Church in northern Albania. Most clergymen were arrested and many were 

executed. Though he suffered much abuse, Pllumi managed to survive and 

was ordained in 1956. He worked as a parish priest in Shosh in the 

mountains of Dukagjin for some twelve years until 1967, when a 

government edict was issued for the total abolition of religion. He was 

arrested at that time and spent the following twenty-three years in prisons 

and labour camps. His harrowing experience as a Catholic priest in 

Stalinist Albania is recorded in his moving, 730-page memoirs, "Rrno vetëm 

për me tregue" (I only live on to tell), Tirana 2006, of which an extract is 

given here. Father Zef Pllumi died in Rome on 25 September 2007. 

44 

November 1944 

The national holiday, 28 November 1944, was a cold, sombre day, perhaps 

the most sombre one since the declaration of independence. Since 

childhood, we had celebrated that day with lights, colour, songs, lots of 

noise and the waving of flags. The flags still fluttered on the bell towers of 

the churches, but they looked lonesome up there and no one paid any 

attention to them that day. The Germans had all left their barracks, offices 

and guard posts, and departed for Montenegro. Shkodra was expecting the 

arrival of the partisans who had been waiting on Bardhaj Hill, in Postriba 

and on the other side of the Bahçallëk Bridge for the Germans to leave. 

That night, we heard several explosions that were so strong, they shattered 

the windows of many homes. A German motorcyclist had returned from the 

border crossing at Hani i Hotit to set off the mines placed under the bridges 

connecting the town to the plains. After these explosions, which marked the 

definitive departure of the Germans, no one slept a wink all night. There 

was a sense in the Franciscan Monastery where we were living that the 

West had taken an historic step at that moment and was abandoning us, and 

30 Fati mban anën e guximtarëve / Destinul ţine partea curajoşilor – lat. Materiali që 

po botojmë është riprodhuar nga Interneti / Materialul pe care-l publicăm aici a fost 

preluat din Internet.

that in Albania, war would be declared on the Catholic Church, a struggle 

that would probably jeopardise the very survival of the Catholic population 

in the country. This was not unexpected by the Catholic clergy; one might 

even say they saw it coming. We had begun many years ago to prepare the 

young people, in lessons and lectures, on how to come to terms with the 

savage persecution that might climax in our extinction. 

During morning prayers, at five to six o'clock, the whole Franciscan 

community gathered around its leader, Father Mati Prendushi, and in 

fervent prayer, we sought salvation from the Almighty. The Catholic 

Church in Albania was in the Garden of Gethsemane. 

"Oh my Father, if it be possible, let this cup pass from me!" This was our 

prayer, but it was the will of God. 

At about 10:30-11:00 on that cold and sombre morning of 29 November, 

partisan brigades led by Major Gjin Marku were seen coming down the 

main roads into town. A red star had been added to the Albanian flag they 

were bearing. We observed them through the bars of the windows. It must 

be said truthfully that, with the exception of a few individuals known for 

being pro-communists, the Catholic population of the town did not 

participate in any celebrating, whereas most of the Muslim population, 

decked out in their finest clothes, gave the impression of taking part in a 

joyful occasion. The partisan army, garbed in various and sundry types of 

foreign army dress, was a very motley force - hungry, raggedy, and wearing 

sandals. All the greater impression was made, not by the clothing, but by the 

partisans themselves. What mothers could have given birth to such children 

with rifles slung over their shoulders? 

There was no way they could be accommodated in the barracks. They had 

no other clothing or even food with them. So the partisans were billeted 

with local families, three to a house, sometimes six or seven. The 

population took them in, fed them and became infested with vermin. They 

were not good people. They snooped around the houses, looking for 

Germans or for "reactionaries" in hiding. The first thing they did was to get 

the prisons back into working order and fill them to the hilt with innocent 

people. They gave the prisoners no food, so their families had to come and 

feed them, otherwise they would have starved to death. And the food 

brought by the family members went more to feed the hungry partisans than 

to keep their poor, tortured victims alive. Rumours soon began to fly that 

they killed X or Y, or that others had disappeared without a trace. 

Who was the head of this new government? The name of Enver Hoxha 

started to circulate, a figure completely unknown in northern Albania up to 

then. The new Albanian Government was constituted in the month of 

December. No one knew if it was a military or a civilian government. Its 

officials had high positions, but no real power. Power was in the hands of a 

wide variety of local partisan commanders now installed in other people's 

45

homes. 

The brigades in Shkodra were reorganised. Major Gjin Marku and the first 

wave of men were crossing over the border to provide "fraternal assistance" 

to the peoples of Yugoslavia. Shkodra was filled with partisan brigades. 

Everyone was surprised at where all the soldiers had come from, more men 

than even the foreign armies had had! The partisans said that they had come 

to chase the Germans right to Berlin, but they did not even have proper 

shoes on their feet. In general, they were not people one could discuss 

things with. Their behaviour was appalling. They gobbled down the food 

and broke the drinking glasses. Albania had witnessed many a foreign army, 

but never one like this. 

Right after 29 November 1944, there began an incomparable movement on 

the road from Shkodra to Podgorica, and this at a time when communication 

with Tirana was extremely difficult because the bridges were down. The 

rivers could only be forded on rafts with armed partisan guards. Albanians 

and Montenegrins crossed over the border freely and mingled as if there 

were no border at all. Where was the real power in Albania? It was the 

trobojnica (Montenegrin flag) that ruled the land. Masses of three-coloured 

Yugoslav flags were to be seen in the streets, on all government buildings, 

and on every house. How did they manage to find so many of those flags so 

quickly, flags that the population, fearing a new period of enslavement for 

the Albanian nation, looked at with disapproval? 

As soon as the schools were opened, all of them, without exception, began 

to sing the national anthem of that foreign flag: "Ej slovenski još živi," "co 

bajrak ne vije," "živi, živi jugoslovenski" and "ide druže Tito preko 

Albanije…, preko Albanije…" I do not know what that means or how to 

write it properly, but this is how I remember it from the time, with the 

melodies). Our national songs were no longer sung. 

Several days passed. It was only on the bell tower of the Franciscan church 

dominating the centre of town that no trobojnica had been raised. A sadlooking 

Albanian flag, but the real one without a star or pickaxe, still waved 

in the breeze all by itself. No one regarded it as their flag anymore. It 

struggled to survive the storms of that communist winter and, though torn 

and faded, it continued to fly. 

One day in December, two partisans knocked on the gate of the Franciscan 

Monastery. "We want to go up to the bell tower." 

The doorman called me because I was the one who went up the tower every 

day to fix the hands of the clock, from which all of Shkodra got the time. In 

actual fact, this was the duty of Father Filip Mazreku. He had put the 

Albanian flag up there on 27 November 1944, but because I was young and 

willing, he entrusted the keys to me. I ran to get Father Filip and informed 

him that two partisans were at the gate and wanted the keys to the bell 

tower. "Listen," he said, "I cannot stand the look of them. You know, they 

46

murdered my brother in Tirana without leaving a trace. We don't even know 

where he is buried, so that we could say a prayer for him or lay some 

flowers. You go with them. You've got the keys. But listen to me, don't 

leave them alone for a second. God only knows what they're up to." 

"We have been sent by the command to take down that rag flying from the 

tower. It's a disgrace," they stated, "for that rag without the partisan star on 

it to be flying over the main square in town!" 

"But we don't have any other one." 

"We have brought one with us, brand new! Look at it, it's the flag of our 

Yugoslav brothers and has a partisan star on it." 

"Two flags?" I inquired. "But we've only got one flagpole. We've never had 

two flags." 

"Well, you people put up the Italian flag, didn't you?" 

"Never." 

"What about the Vatican flag?" 

"No, never." 

"Well, what shall we do then?" 

"Whatever you think." 

"We'll go back and get another flagpole. You wait right here for us." 

When they came back with another flagpole, they asked me for the keys to 

the bell tower once more. I climbed up to the top of the tower with them, 

above the clock, to where the flag was hanging. They were amazed at the 

view of the town below them. 

"Wow. Look how beautiful it is from here!" 

From that vantage point you could see all of Shkodra. When they had had 

their fill of the town, they took the flagpole off the holder and put the new 

flag out with the partisan star. 

Goosebumps covered my whole body. That heroic flag of the Albanian 

highlands, worn and torn, and now lay there like a corpse. When they tried 

to raise the Yugoslav flag, the pole would not fit into the holder. 

"Where can we put up the flagpole? It doesn't fit. Damn!" they said, and 

asked: "Do you have any wire so that we can attach it to the railing?" 

"No, I don't. But listen, even if there were wire, it wouldn't hold because it 

is stormy up here. You need a proper holder." 

"Damn it all," they muttered, "we really do need a holder. Why didn't you 

say that in the first place?" 

"I didn't know, I never thought of it." 

"Wait here, and we will go and get a mason." 

They climbed back down and departed, returning with the mason. He 

affixed two new holders on the tower. On the side opposite to the Albanian 

flag now flew the Yugoslav flag. We had two flags." 

The new power base, the Committee of the Party, was down in the city 

centre, in the recently constructed house of the businessman, Zef Koka. The 

47

two hooded partisans shouted down to someone on the ground. This person, 

standing out on the street, was giving instructions with his hands. They 

removed the flags once again and changed their positions. Where the 

Albanian flag had flown was now the Yugoslav flag. On the other side was 

the partisan flag, but it could hardly be seen because of the apse of the 

church. 

That evening, in the mess hall of the Franciscan Monastery, there was 

silence, as if some close family member had died. No one spoke a word. 

After dinner, Father Mati Prendushi called me aside and asked: 

"Have you got the keys of the bell tower?" 

"Yes, Father Filip gave them to me to regulate the hands of the clock." 

"Were you the one who hoisted the Yugoslav flag?" 

"No, not at all. Two partisans came and put it up." 

"Did you not know," he continued, "that the flag of Scanderbeg was first 

hoisted on that spot on 12 June 1913 and that the brothers defended it with 

rifle in hand? Did you not know that Father Gjergj Fishta was condemned to 

death because of that flag? Did you not know that even the Montenegrins, 

when they entered Shkodra in 1915, did not dare to remove the flag? And 

did you not know…" 

"Father," I interrupted, "I know all that. The men who put the Yugoslav flag 

up were two partisans who came with rifles, sent from the command. What 

could I have done? Fight with them over it?" 

"No, no, I'm not saying you are to blame. But it's a disgrace! If it had only 

not come to this! How can the Yugoslav flag be flying from our church 

steeples? Oh Lord, behold and judge!... Non-believers only think of their 

own personal gain. And what did the partisans say? Were they impressed 

when they saw the Yugoslav flag flying?" 

"They said they were just carrying out orders from the command. In fact, I 

heard them say they wanted to install a machine gun up on the bell tower." 

"A machine gun?" 

"Yes, a machine gun, because you can control the whole town from the 

tower." 

"We have always known what kind of freedom the Serbs have given us! But 

what kind of Albanians are these partisans working for the Slavs? They 

have sent our sons off to be killed there. Poor Albania, that's fallen into their 

clutches!" 

Normal life in town was paralysed. There was no more travel or telephone, 

no shops or businesses opened, no government offices or official records. 

On rare occasions, a piece of paper stamped with a partisan seal could open 

doors. Albania was petrified and had fallen into a coma. Educated people 

did not know what to do. The uneducated had taken power, and this was 

only the start. 

48

Several days later, military operations began in town with identity checks 

and searches. All the houses in town, without exception, were searched by 

armed partisans, every nook and cranny, every chimney and basement. On 

the pretext that they were looking for 'criminals' and 'reactionaries,' they 

strove to spread terror throughout the population. In almost all cases, the 

searches resulted in imprisonments and executions. 

To escape the terror, many people fled into the mountains and joined the 

illegal opposition, or hid in the home of a trusted friend. Punishment for 

anyone sheltering 'reactionaries' was terrible torture and execution. This 

sometimes even occurred in cases where one person's name was the same as 

the person being sought. Most of the men, soldiers and civilians, who 

carried out these searches were virtually illiterate. 

In early December 1944, a group of 7-8 important figures arrived at the 

Franciscan Monastery in Gjuhadol. Among them was Kolë Jakova and it 

was said that their leader was Nako Spiru. They brought orders with them 

for the closing down of our religious periodical Hylli i Dritës (The Day- 

Star), and of all other religious periodicals, Zani i Shna Ndout (The Voice of 

St Anthony), Zgjimi i djelmnisë (The Awakening of Youth), Bijat e Zojës 

(The Girls of Our Lady), etc. They shut down the printing house and all 

religious organizations. The men paid a 'visit' to the library and museum of 

Father Shtjefën Gjeçovi. Kolë asked for Gjeçovi's ring. It was said to be 

from ancient times, probably from the first century, and was made of gold, 

crafted with great mastery. On it was a large gem, far too large for the ring 

itself. They say that a representative of the British Museum had once 

offered to buy it for 14,000 pounds sterling. Kolë confiscated it, leaving us 

with an official receipt. 

The Year 1945. The grim measures introduced to terrorize the population 

got worse and worse in the months of January and February 1945: identity 

checks increased, more people were imprisoned, there was more torture, 

more executions. Almost every evening after dark, organized groups would 

parade down the streets howling with fury and singing songs to terrorize the 

population, such as "Vengeance for the Youth!" 

The same fate awaited the villages in the surrounding area. No foreign 

occupation had ever caused more suffering to the Albanians than this group. 

We received news that Dom Lazër Shantoja had been caught while in 

hiding with Dom Ndre Zadeja in Sheldi. Dom Ndre Zadeja was then shot, 

the only reason being given was that he had sheltered a colleague in his 

home. Both of them were Catholic clergymen and writers. Dom Ndre 

Zadeja had studied in Austria. He was much admired by young people in 

Shkodra for his plays on legendary and historical subjects. Dom Lazër, a 

priest from Shkodra, was a man of learning and of rare talent as a public 

speaker. He had been politically active and was one of the main editors of 

the opposition newspaper Ora e Maleve. When Zog took power in 1924, he 

49

was forced into exile. He found asylum in Switzerland from where he 

returned to Albania in 1939, working thereafter for cultural institutions. The 

communists regarded him as a fascist and so he fled to Sheldi. After they 

arrested him, they tortured him barbarically and finally shot him. 

In the early months of the year they also arrested Father Gregor Lumaj who 

at the time was parish priest in Berisha, and accused him of being a sworn 

enemy of communism and of having prevented its spread in the Puka 

region. This humble father had spent all of his life in the mountains of 

Dukagjin and Puka, and enjoyed unquestioned respect among the people in 

the mountains because of his sincere devotion to them. He was also an 

expert in their customs and in customary law. 

One morning, the Franciscan Monastery in Gjuhadol found itself 

surrounded by partisans. This was the first search to be conducted. We were 

all assembled in the main reception room and our papers were checked as 

other partisans rushed through the corridors, searching the rooms. When the 

search was over four or five hours later, and we were permitted to return to 

our rooms, we discovered that everything had been turned upside down. 

They had taken all the typewriters, cyclostyles, radios, field glasses and 

photography equipment. From the Shtjefën Gjeçovi Museum they took all 

the old filigree weapons and the rifle that Gjeçovi had carved and fashioned 

of his own hand. Of course, many of the smaller pieces of fine furniture 

were missing, too. This type of 'search" became standard for all of the city 

of Shkodra, and every raid resulted in many arrests. It happened to the 

monastery many times. The city was living days of fear and trepidation. 

One day, our Franciscan Superior, Father Mati Prendushi, mustered his 

courage and asked for a meeting with the commander, Shefqet Peçi. He 

spoke to him normally as would a prophet to a king, informing him candidly 

that the behaviour and actions of the partisans were uncouth and 

unacceptable. He reminded him of the inviolability of ancient monuments 

of culture and art because they were part of the national heritage of the 

Albanian people and must not be touched by anyone, and asked for the 

objects taken to be returned to the museum as quickly as possible. Shefqet 

Peçi listen to the brother attentively. He then explained to him that 

information had come in, alleging that the Franciscan Monastery was 

sheltering the war criminals who headed the former government, such as 

Father Anton Harapi, Mehdi Frashëri and his son, Ibrahim Biçaku, and Lef 

Nosi, etc. Father Mati made it clear that these figures had been at the 

Franciscan Monastery while they were in power, but had departed either 

before or during the withdrawal of the German Army. Shefqet Peçi then 

promised Father Mati that he would issue an order for the partisans to 

behave properly. 

There was much tension at the time because Kelmendi territory would not 

submit and was putting up so much resistance that the survival of the new 

50

government in Tirana was in jeopardy. He stated that he would be serving 

as commander of the "Comrade Mehmet Shehu" Operation and would 

convey to it his positive recommendations for them and the Franciscan 

Monastery. 

Another, even more savage wave of terror was brought to Shkodra by 

Mehmet Shehu himself. Early one morning, he appeared at the Franciscan 

Monastery accompanied only by his partisan driver. Over his shoulder was 

the rifle of Gjeçovi that they had stolen. Visiting the museum, he removed 

the rifle from his shoulder and put it back where it had been originally. 

When he got to the library, which at that time was the best one in Albania, 

he expressed his admiration for the cultural activities of the Franciscans. 

After a short visit to the classrooms of the Illyricum secondary school, he 

met with the members of the Franciscan Order. During the talk, he took the 

Catholic clergy to task, and in particular criticised the periodical Hylli i 

Dritës for its oppositional stance on "Bolshevism," claiming that the latter 

guaranteed "genuine brotherhood among all peoples under the flag with the 

proletarian star." Then he turned to the young people and asked them: 

"What do you young people think about these matters?" 

I replied that real internationalism could not be brought about by oppressing 

nationalism." 

"Where are you from?" he asked me. 

"From Shkreli." 

"That's the most reactionary part of the country," he replied. 

Everyone's attention was concentrated on Shkreli at that time. Llesh 

Marashi, commander of the one-time gendarmerie in Shkodra, came from 

that region and had organised regular units to fight against the communists. 

One incident, much spoken of, took place in the village of Bajza near 

Shkreli. The communists gave orders for the whole population to assembly 

in the church and then began their terrorist action. But, at the same time, 

Gjon Martin Lulati and Mirot Paloka from Bajza, who had organised many 

men in underground units, surrounded the church, the population and the 

partisan commander with his men. An order was given for all those who 

were for the communists to step aside, including the partisans. The partisan 

officers in the church prepared for the inevitable conflict. At this critical 

moment, Father Ciril Cani intervened. He was one of the great patriotic 

figures of the nation and was serving as parish priest in Bajza at the time. 

He took the mighty cross from the main altar and placed himself between 

the two sides, shouting loudly: 

"God be with you! Stop, do not spill one another's blood. Oh, Gjon Martin 

Lulati, I order you in the name of Christ to lift the siege! And you, partisans, 

go away and leave the people here in peace and quiet. Consider well what I 

have said for we are all Albanians and brothers!" 

51

PARNASSÓS 

LASGUSH PORADECI 

Poet albanez de talie europeană, gânditor, traducător născut la Pogradec, 

Albania, în anul 1899 şi decedat la Tirana în 1987. A studiat literatura la 

Bucureşti şi la Graz, Austria, unde şi-a susţinut doctoratul cu o lucrare 

privind opera poetică a lui Eminescu. A fost şi este cel mai apreciat liric 

albanez al secolului XX. Poet prin excelenţă, dincolo de orice compromis, 

Poradeci a lăsat moştenire volumele “Dansul aştrilor” (Constanţa, 1933) şi 

“Steaua inimii” (Constanţa, 1937). 

Iese din suflet o stea 

Sărmană, de unde vii? 

Parcă sus pe deal ardea 

Sau zbura înspre tării 

Parcă se mistuie iar 

Jos, în piept, printre himere 

Parcă se pogoară - jar 

Steaua vieţii ce nu piere 

Stea şi dor, vă-ngemănaţi 

Răpind inima-mi din ceaţă 

Străluciţi şi iar plecaţi 

Lângă cer şi lângă viaţă. 

Sus, în pădurea cea de toamnă 

Adoarme lacul nemărginit 

Adâncurile parcă-ndeamnă 

Un foc să ardă, aurit 

Parcă s-a-nflăcărat izvorul 

Şi a lucit plin de magie 

Steaua 

(Ylli) 

Adoarme lacul 

(Dremit liqeri) 

52

Luceafărul oprindu-şi zborul 

În taină şi iubire vie 

Sub munţi se stinge ca un gând 

Oraşul nostru efemer 

Se aprind stelele pe rând 

Întru frumos! Întru mister! 

În clipa-aceasta de apus 

Când ochii-mi beau ca din izvor 

Pricep cum sufletul, de sus 

Mi-e fermecat de un alt dor 

Sfârşit de toamnă 

(Mbarim vjeshte) 

A zburat şi-ultimul stârc, cel măreţ şi plin de dor 

Printre munţii cu zăpadă, a plecat devreme-n zor 

Plecă greu, îngândurat, iar cu pliscul său prea tare 

Noului stăpân de cuib, i-a bătut la poarta mare 

Nu se mai zăreşte stârcul, cel al soartei încarnare 

După brazdele săpate de copite, pluguri, care 

Cârtiţa nu se aude, şoricelul cenuşiu, 

A pierit şopârla neagră şi tot câmpul e pustiu 

Îngheţat pământul zace fără glas sub boarea rece 

Bate vântul mohorât, suferinţele întrece 

Frigul creşte şi se zbate, dar prea veselă, micuţă 

Printre garduri şi tufişuri ciripeşte-o vrăbiuţă! 

Vai, ce har avut-a stârcul, nobil, suflet înălţat 

Când păşea încet şi mândru, ca un mire încoronat!... 

Însoţit tot timpul, dulce, de mireasa-i strălucită 

Ce privea în sus, spre ceruri, calmă şi neprihănită 31 . 

31 Aceste poeme sunt cuprinse în antologia „Un alfabet al poeziei albaneze”, A.-Ch. 

Kuciuk, Bucureşti 2003 / Këto poema janë përfshirë në antologjinë „Një alfabet i 

poezisë shqipe”, A.-Ch- Kyçyku, Bukuresht 2003. 

53

PAUL VINICIUS 

(Rumani) 

Historia e një plage të freskët 

Poet, dramaturg, prozator dhe eseist lindur më 24 janar 1953 në Krajovë, 

Rumani. Ka mbaruar Fakultetin e Mekanikës në Bukuresht në vitin 1982. 

Debuton po atë vit me një cikël poetik. Në vitin 1987 cenzura komuniste 

ndalon botimin e vëllimit E marta e kaltër, e mërkura e bardhë. Qysh nga 

viti 1990 punoi si gazetar, duke hequr dorë nga kariera politeknike. Libra të 

botuar: Rruga gjer në çmendinë dhe kthimi përgjysmë (poema, 1998), 

Eklipsi (poema, 1999), Studim burri (poema, 2003), Edhe ne kemi qenë në 

Amerikë (teatër, 2004), Një poemë për Joan Florën (poema, Red Pagoda 

Press, SUA, 2005), Kolonia Graffiti (teatër, 2005). I pranishëm në shumë 

antologjie dhe fjalorë letrarë, laureat i një sërë çmimesh me rëndësi. Është 

anëtar i Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë dhe anëtar themelues i 

Shoqatës së Gazetarëve Rumunë. Nga viti 2003 punon si redaktor në 

Shtëpinë Botuese të Muzeut të Letërsisë Rumune. 

E-mail: paulvinicius@yahoo.com 

e pra 

kur kthehem unë në vendin 

që të tjerët 

rëndom 

e quajnë nështëpi 

nata ka rënë kaherë 

dhe nis beteja me shkallët. 

janë ca shkallë të koklavitura 

spirale 

motra me terrin 

dhe alkoolin në venat e mia 

e që tek bredhin sa andej këndej 

më marramendin. 

s’është aspak e lehtë të zbresësh 

bashkë me shkallët 

nga kati i shtatë në të pestin 

vëlla me terrin 

dhe me alkoolin në venat e mia 

që enden 

historia e një plage të freskët 

54

të dehura me gjak 

sa andej këndej 

nëpër trupin e vrimuar e pothuajse të huaj 

si ndonjë fabrikë rreziqesh. 

ndonëse s’është rasti 

përfytyrimi im mbi parajsën 

është një fushë e rrafshët 

plot me tryeza 

me karrike 

pa kurrfarë shkallësh 

dhe 

aty-këtu 

nga një pijetore. 

tash njëzet a tridhjet vjet më parë 

e merrja jetën në duar 

dhe bam! 

e përplasja përdhe – 

e ja 

nuk thyhej. 

tani e mbaj me shumë 

me shumë kujdes 

si të jetë ndonjë nuse e brishtë 

e ja 

gjithë rrjedh rërë prej saj 

oh 

e madhe është fuqia jote 

o zog 

o shelg 

o urith. 

e kështu themi gjithnjë: 

edhe vetëm një femër 

e mjaft! 

vetëm se ajo femra 

kërcen (hop!) mëkokëza 

pesëdhjetedy 

& të tjera femra shpupurisur nga jeta 

55

dhe bëhet shtatë-tetë-nënte femra 

ndaj të ngrysurit 

e atëbotë nata është bash e vonë 

dhe më e dendur se e gdhira 

e ç’të bësh? - 

s’mund të fundosesh. 

e ndonëse shket drejt drekës 

(dita e dytë tashmë) 

femra e shtatë gjithë shprehet: 

sot s’kemi ç’hamë tjetër 

veç dashurisë 

e kështu ndodh 

atë hamë 

atë djersijmë 

njëherazi. 

e pasi djersijmë e djersijmë 

femra e shtatë është tashmë e teta 

kurse e marta është e mërkurë gjithë ditën 

e ç’viran të bëjmë 

se mbi këmbët e saj të pambaruara 

s’shkruhet asgjë 

veç: dashuri 

dhe ti e lut femrën e nëntë 

të mos 

mos kërcejë mëkokëza. 

prandaj edhe s’vdes 

unë 

prandaj 

gjërat shkojnë rrokopujë 

këtejpari 

në këtë jetë. 

vetëm tek nina e mbaj shpresën 

vetëm ajo ka një vështrim aq të kthjellët 

kur më sheh 

(si urinë pëllumbi) 

që mos zhdukem ndonjë ditë 

krejt 

brenda saj 

sikur të gëlltiste ndonjë hapje 

56

e me aq 

mbaron e tëra! 

ftohma. 

e kapa sonte diellin 

duke zbritur nga shtrati im 

këmbëzbathur. 

kishte kurmin tënd – 

kurse unë 

jo se s’kisha zemër 

(se zemër kisha) 

por në vend të seksit 

kisha dy papuçe 

me xhufka të kuqe. 

e atëherë erdhi dimri 

e atëherë erdh’ pranvera 

e atëherë u kthye im vëlla 

(marsiani) 

nga botët e ngrohta 

në trajtën e dy papuçeve 

me xhufka 

veçanërisht 

të kuqe. 

atëhere më kaloi para sysh 

ajo femra e kaltër 

që ngjan me ty 

saherë ngrihesh që brenda meje 

me një lot sa hëna 

duke rrëshqitur mbi fytyrë 

tek zbret nga shtrati im 

këmbëzbathur. 

një natë si ndonjë pikaso 

i rremë 

dhe qetësi 

por ato duar që ta bënin lëkurën të rënkonte 

dhe fjalët që ngrini folezë në pushin e veshëve 

duke lënë përherë një hënë pesëmbëdhjeçe 

57

në qiell 

mbi ne 

nuk ishin të miat – 

ashtu siç as trupi yt 

që dukej një përzgjatje 

e frymëmarrjes sime të lumtur. 

mes mjaltit të nepërkës 

dhe spermës së stalakmiteve 

do të kisha dashur të të jetoja. 

ndoshta jam i kapitur 

ose kam pirë vetëm me një gisht 

më pak 

(harresë) 

porse 

nganjëherë 

kësisoj mbyllen udhët 

që përshkon njëri në kurmin e tjetrit. 

s’më mbetet 

veçse të të them 

natën e mirë 

në këtë jetë - prezervativ. 

por dashuria jonë jo vetëm duket 

po vërtet është tjetërgjë – 

o grua; 

dashuria jonë – si një puntor i lodhur 

që ka hyrë në grevë 

me një sy të mavijosur 

duket ajo si ndonjë puntor që ka hyrë në grevë 

ndihmuar edhe nga një ndërprerje e rastësishme e dritave 

por është në fakt 

një muratore 

së cilës i ka mbaruar llaçi 

e s’do ta pranojë. 

E kur të bëja unë dashuri 

(gojë më gojë) 

58

fjalët më flatronin anës veshëve të tu 

si ca satelitë të prishur 

dalë graviteti 

sot ende është hëne e plotë; 

nesër-pasnesër do shpërthejë manushaqja 

pastaj do marrosen bliret 

duke na zvarrisur udhësh pa emër. 

ja pse ende ia dal 

të marr frymë 

sikur mos më dhimbte 

ajri 

sikur ti 

të ishe po ajo 

e ngrohta dhe e perëndishmja 

(e ngrohtë dhe e perëndishme) 

që më ndehet nën kockën e ballit 

dhe më pëshpërit 

të çmendem pak edhe unë. 

qentë së afërmi 

mbi mua do të pshurren qentë së afërmi 

po me ty ç’pata 

që të ndëshkova 

kaq 

të re 

të mësosh 

sa lehtë 

mund të mbulohesh 

me një zemër 

por sa vështirë 

është o zot 

ta gjesh atë zemër 

s’të thashë. 

e ashpër është pija 

po as unë s’jam më i butë. 

tani 

as që di 

shenja toke 

59

nga erdhi kjo punë: 

vallë të më ketë thënë babai 

apo vetëm mendja ime 

a ndonjë jehonë e saj 

të ketë folur zëlartë: 

“biro: 

dëgjo këtu – dëgjomë: 

mos i ha kurrën e kurrës 

lekët e pijes” – 

fakt është 

se kështu kam vepruar: 

një ulli / 200 raki / një ulli / 200 raki. 

tani – 

o më mposht ajo 

o e mposht unë – 

rrugë kthimi s’ka. 

kur mbush 54 vjeç 

s’ke si 

ta pudrosësh 

të shkuarën; 

e as i mjekon dot dashuritë e hershme. 

një rresht i gjatë dështimesh 

të mblidhen mbi shpinë 

e të shtyn 

gjithë të shtyn 

përpara 

thua se po jepet falas bukë me lumturi 

ballë teje: 

një rrugicë gjithnjë e më e ngushtë 

e më e ngushtë 

pastaj toka 

dhe graviteti 

dhe planetet. 

toka – 

stacioni i ardhshëm. 

toka – 

60

si ndonjë femër nga vulgu 

që më është përvjedhur 

hajdutçe 

në jatak 

e s’më braktis 

gjer në fund. 

IOLANDA MALAMEN 

Poete dhe prozatore e shquar, gazetare e kulturës dhe përkthyese lindur në 

vitin 1947, autore e vëllimeve Gjendje hyjnore, Udhëtim në natyrë, Tokë 

nën dëborë, Një gur i bardhë mbi një gur të zi, Lulja që ec, Engjëlli i zbritur 

në rrugë, Ngadhnjimi i dantellës, Islenda e dytë (poezi); Unë, mjeshtëria e 

xhelatit dhe mbretëresha e pikëlluar, Shtëpia Verdi, Filipi dhe Margarita, 

Letër Lavuazierit, Alisa në Botën e Krimit, Antoni dhe Kavabata (prozë). Ka 

botuar pesë vëllime bisedash me shkrimtarë rumunë e të huaj, laureate e 

Medaljes së Akademisë Femina për poezi në vitin 1999, e Çmimit APLER 

për gazetari kulturore (2006). 

Dielli i hirtë 

Dielli i marsit, gri, është tumori i mushkërisë së djathtë së 

tim vëllai. 

Një pluhur i bardhë, me erë të fortë ngrihet si një bash i vogël 

nga frymëmarrja e tij 

Shoh nga dritarja e sallonit një mi që kapërcen oborrin 

e ndyrë të spitalit. 

Kur isha fëmijë, i them mjekut teksa im vëlla fle në 

shtratin prej metali kutullaç, kam shkruar një poezi për vdekjen. 

Mjeku më hedh një vështrim prej qeni të trishtëm, ledhaton fletën e 

vëzhgimeve te kryet e shtratit si të ishte lule 

Në poezi im vëlla rrinte shtrirë mbi një dysheme të qelqtë dhe mbante 

shtrënguar në gjiks lodrën e vet të dashur: një sëmundje e mistershme. 

Pasi përshkruaja në fjalë të ndjera praninë e sëmundjes në trupin 

e brishtë 

Poezia mbyllej me një metaforë naive për vdekjen. 

Zoti doktor, ju lutem t’i bëni derman lëngatës! Shihni, edhe mjekësia 

ka ecur shumë në këta dyzet vjet, por metafora ime 

61

s’u tund nga mushkëria e tij e djathtë... 

Në sallonin me nr. 29, korridori djathtas, kati i dytë 

dega e reanimacionit, dielli gri i marsit ende shpërthen nga gjoksi 

i tim vëllai, duke mbushur dhomën me rreze të hirta. 

Plaga e bisturisë u mbyll nga një tel me gjemba, por matanë saj 

ndodhet një zbrazëti e kuqërremtë ku dua të hyj, të shoh dhe ta kuptoj. 

Ku do ta ruajmë lëmshin e hirtë të mushkërisë sate? Do të 

bëjmë 

një 

piedestal? Do ta kyçim në një kasafortë? 

Im vëlla s’ka lejë të flasë, por i lejohet ta lerë veten 

Ta shohë gjithkush si një peisazh me një hijeshi të tejdukshme. 

Do hapë sytë dhe do të kërkojë cigare 

Trofetë e lëngatës do t’i kallen së shpejti, mes telit me gjemba 

më thotë mjeku duke flatruar duart çuditshëm. 

Rend drejt metrosë me telin gjembaç të vëllait mbështjellë si një 

Gjerdan perlash rreth fytit. Një i panjohur ma shkul 

Dhe zhduket 

në terrin e Parkut të Rinisë 32 . 

Në qiell hëna i ngjan në klloçke të majme. Nuk ngopem së pari. 

Mbijetesa 

Pse e ke frymën të kuqe si gjaku 

dhe më avitesh, korb, 

aq shumë, sa çukit pa mëshirë 

në zemrën time mbijetesë? 

Të thashë unë: eja, korb-korbëzi 

pikërisht tani kur gruri rrjedh me dallgë të mëndafshta 

Pikërisht tani kur festoj tre rënie në mëkat 

një kërcim të rrallë vdekjeprurës mbi tokë dhe një shpellë të artë? 

Pikërisht tani, që jam dashuruar 

Pas teshave të tejdukshme të mbretit si pas një burri me shpirt të zgjedhur? 

Ç’të gjeti? S’ke paqe në qiell? U zgjua shtaza brenda teje? 

Një të diele me shi kur flenë thellë 

32 Park i njohur në Bukuresht. 

62

Motorrat prej plumbi 

Ja tek të gjeta! 

Ja tek të kërkova! 

I sheh kthetrat e mia? M’i sheh sytë e bymyer nga dëshira? 

Sheh vizatuar në qiell një hartë plot burgje? 

Të gjitha këto më sollën tek ti... 

më thotë korbi më gjysmë fryme. 

Vizion mbi poezinë 

Kur tehu i thikës fëshfërin ndër gishta si gjethja e verdheme 

statuti im shoqëror të hyn mushkërish 

tym që gugat nga drithmat 

ndërsa lëkura e Kordobës tejzgjatet në pikla sa syri I pëllumbit, 

duke veshur gotat me verë 

duke ndryshuar vizionin mbi poezinë. 

Ç’mall i tmerrshëm në tingullin e gotave me verë! 

E ruaj statutin shoqëror si tehun e thikës 

nuk e le të harbojë... 

Ngrirë mbi një barrelë, tutur në hungërimën e detit si në një gëzof 

ai është i sapolyer, i sapo-plagosur 

njëheresh me kthimin e mortit nga udha. 

Bërtas: Giovanni Paolo Magini pikturoi thjesht dështimin 

dhe ca erëza të tjera estetike. 

Ruaj statutin shoqëror duke shtrënguar tehun e thikës. 

63

ION MUREŞAN 

(Rumani) 

Poema për poezinë 

Poet dhe eseist lindur në vitin 1955 në Vultureni. Ka mbaruar Fakultetin e 

Histori-Filozofisë në Universitetin Babes-Bolyai të Kluzh-Napokës. Punoi 

për shtatë vjet si mësues në një zonë të thellë, ku njohu përvojën e vetmisë. 

Ka debutuar në vitin 1981 me vëllimin Libri i dimrit, pasuar nga Poema që 

s’mund të kuptohet. Është i pranishëm në Antologjinë e poetëve të rinj 

(1982), në Antologji e poezisë rumune nga fillimet deri sot (1998) dhe në 

Antologjia e brezit ‘80”. Mjaft kritikë e cilësojnë si poetin më të madh 

rumun të sotëm, një vetëdijë vazhdimisht e zgjuar, që sheh, gjatë ushtrimit 

të kthjelltisë së plotë, shfaqjen qesharake dhe të çvlerësuar të jetës. 

Mua në gjumë më ngrinë duart, 

sepse në gjumë është shumë ftohtë. 

Më zgjuan e m’i prenë. 

Fli, zogth i mamit, fli! 

Mua në gjumë më ngrinë këmbët, 


Më zgjuan e m’i prenë. 


Mua në gjumë më ngriu zemra, 


Më zgjuan e ma shkulën. 


Tani jam i vdekur. 

S’do fle më kurrë. 


Ninullë 

64

Poemë 

Këtu tek ju qahet dhe pihet duhan mre-ku-llisht! 

i thashë barmanit, se shpesh, tek tryeza buzë dritares 

natën vonë kam psherëtirë 

duke menduar se ti je larg, larg dashuria ime 

e s’do të të shoh më kurrë. 

Kurse kjo „fytyrë e vajosur si ndonjë dryn” 

Gulçonte e hukiste mbi gotë që ta mbushte me avull: 

"Zotni, do të ishim të nderuar të qanit tek ne 

do të ishim të nderuar të pinit duhan! Dhe, që të qajmë sëbashku, 

për nderin tuaj, po i heq vetes dy shpulla! 

Për nderin tuaj po i fut vetes edhe një shpullë të tretë! 

Gjithsesi, në kulturën rumune qahet tejmase 

Sepse, me nder jush, jemi një popull qaramanësh!” 

Dhe e vuri butë kokën e tij prej engjëllushi plak mes gotash – 

hënë mes kodrash të dëboruara. 

E pijetorja qe plot: tre-katër burra në një tryezë 

Kërrusur si urithët mbi tavlla. 

(Fytyra të shtrembuara nga dhimbja 

e të heshtura si në ëndërr). 

Pastaj bujti mesnata, pastaj iku mesnata 

dhe gungat nisën të dridhen, të ngrihen e të ulen, 

sikur secili të kish nga një pulë deti nën tesha 

me kthetrat ngulur mes brinjësh. Kurse barmani endej mes tryezash duke 

kënduar: 

„Po unë si të të harroj, harroj, harroj 

kur puthja jote është kaq e ëmbël!” 

Atëbotë pulat e detit nxorrën kokat nga jakat, si gjarpërinjtë, 

flamuj me xhufka të kuqe pranë secilit vesh, flamuj të ndyrë, me mjekërza 

dhe vajet kalonin si lypësa nga një tryezë tek tjetra: 

"Glu-glu-glu, Maria, pse më le? 

Glu-glu-glu, Maria, pse ma drodhe? 

Glu-glu-glu, Maria, për ty mbajta burgun! 

Glu-glu-glu, Maria, si t’ia bëj me pesë fëmijë?" 

E çdo tryezë 

qe si një shtëpi 

me tre-katër qyngje që tymosin 

e ne pinim me bërrylat mbi çatira. 

65

Kurse nën tavan, duke kujisur 

ventilatori na shpuplonte mushkëritë. 

Lotë dhe hi mbi tavlla, ujë i zi. 

E tek rrija me fytyrën nga muri 

nisa të qeshja. 

Dhe tregova lart me gisht dhe thashë: 

„Mbaruan meremetimet! Mbaruan të gjitha meremetimet! 

Dola në rrugë e kundrova qiellin: 

Qielli ish si një kantier i braktisur ngutshëm nga ardhja e dimrit. 

Poemë 

O, të gjorët, të gjorët pijanecë 

Si s’u thotë askush një fjalë të mirë! 

Sidomos në të gdhirë kur enden duke u lëkundur pranë 

muresh 

E ndonjëherë bjenë më gjunjë e mbeten si ca gërma 

Shkruar nga ndonjë shkollar i mangët. 

Vetëm Zoti, në mirësinë e Tij të madhe, afron ndaj tyre një pijetore, 

se për Zotin është e lehtë, si për një fëmijë 

që shtyn me gisht një kuti shkrepsesh. E sapo 

sosin në skaj të rrugës e pas qoshes 

ku më parë s’kish asgjë, fap, si ndonjë lepur 

u kërcen pijetorja përpara dhe ndal në vend. 

Atëhere një dritëzë e përkorë iu shkëlqen sysh 

dhe djersijnë rrufeshëm nga aq lumturi. 

Gjer pasdite qyteti është i purpurt 

Gjer pasdite tri herë bëhet vjeshtë, tri herë bëhet pranverë 

Tri herë shkojnë e vijnë zogjtë shtegtarë nga viset e ngrohta 

E ata flasin e flasin për jetën. Për jetën 

Ashtu, në përgjithësi, gjer edhe pijanecët e rinj shprehen 

me një përgjegjësi të ngrohtë 

e nëse iu merret goja e iu trashet gjuha 

s’ndodh për shkak të ideve tmerrisht të thella që kanë 

por ngaqë të frymëzuar nga rinia 

arrijnë të thonë gjëra vërtet prekëse. 

Mirpo Zoti, në mirësinë e Tij të madhe, s’ndalet këtu. 

66

Menjëherë hap me gisht një vrimë në murin e Parajsës 

Dhe i fton pijanecët të shohin. 

E ndonëse dridhjet nuk i lenë të shohin veçse një arnë bari 

s’është pak për vdekatarët. 

Derisa ngrihet njëri dhe e prish muhabetin. E thotë: 

“Së shpejti, së shpejti vjen mbrëmja 

atëhere do çlodhemi e do kemi paqe shumë!” 

Ngrihen njëri pas tjetrit nga tryezat 

fshijnë buzët e njoma me shami 

dhe iu vjen shumë, shumë turp. 

Poema për poezinë 

Gjithë jetën kam mbledhur lecka që të bëj një dordolec 

Kujtoj ditët kur, fshehur nën shtrat, përsosja veprën 

kujtoj turmën e këpucëve të vjetra ku mbështesja kokën nganjëherë 

kur më kaplonte gjumi 

e tani që është gati 

natë për natë fik dritën dhe mjafton 

të dyshoj se mund të jetë atje 

e nis të ulërij nga tmerri. 

Nga dritarja 

Nëse ndonjëherë do të mbërrijmë në Qytet 

do të shohësh edhe ti si hapen kanatet 

e si gratë hedhin në rrugë krahë engjëjsh mbetur 

nga darkosja. 

Ftohtë 

Në kufijtë e kujtesës është aq ftohtë saqë 

po të plagosej një mjellmë 

në plagë një plak mund të banonte 

Në kufijtë e kujtesës është aq ftohtë saqë 

vetëm fqinjët rrijnë zhytur gjer në brez në miell druri e këndojnë 

vetëm fqinjët – si ca flakë gjelbëroshe. 

67

PËR TË QESHUR E PËR TË QARË 

DE RÂS ŞI DE PLÂNS 

ASTRIT CANI 

Habia kulturore 

Tirana-Milano solo andata 

Herën e fundit që ishem në Tiranë (fama e ngjyrave të Tiranës i ka ndezë 

shum trune mes italianëve truthatë), më thanë se rruga Myslim Shyri ishte 

orientue seriozisht kah nji binjakëzim me rrugën Montenapoleone të 

Milanos. Bukur, apo jo! Unë në Milano jetoj, mirëpo nuk di pse nuk më 

gëzoi ky lajm. Më gëzon kur bahet nji rrugë e re, dhe mirëmbahet për kah 

ana estetike. Amà rruga Montenapoleone e Milanos nuk asht kulmi i 

kulturës italiane, dhe nuk dashurohet prej milanezëve. Të cilët tashma as ata 

vetë nuk mund të blejnë nji palë këpucë aty, dhe u hapin shtegun klientave 

nga Japonia dhe ndoj vend tjetër. Asht simbol, kjo rrugë. Simbol i së vetmes 

industrí që i ka mbetë Italís, pasi i kanë dështue tana tjerat, industria e 

modës. Nuk ka fare randësi mendimi im, mirëpo, të zotin e rrugës, pra 

padronin moral të saj, nuk e ka pyet kurrkush. Unë s'di ç'mendim do kishte 

pasë Myslimi, të cilin asht pak vonë me e pyet, sikur emni i tij të lidhej me 

emnin e Armanit apo Valentinos, që sigurisht nuk mund të quhen burra me 

namuz, simbas botëkuptimit të Myslimit. Myslimi, sigurisht nuk asht 

kondra vetrinave sexy, nuk asht kondra të veshunit firmato, por mbase nuk 

ka luftue për 'to, dhe nuk do dojte që emni i tij t'u bante strehë atyne 

vlerave. Jazek, do kishte thanë Myslimi, jazek! 

Njeriu 

Në nji periudhë m'u kujtojte shpesh se insani, ose njeriu simbas arabishtes, 

asht pak edhe insane, i lojtun nga fiqiri, simbas anglishtes. 

Ku me lexue 

Njani nga lexuesit që ishin te promovimi i librit tim në nji showroom të 

Milanos, më pyeti, mbasi e kishte ble librin, se përse duhej edhe t'a lexojte 

ate. Sigurisht, pyetja asht krejt me vend. E randë asht me i ble librat, por me 

68

i lexues asht edhe ma e randë. Shiko, i thashë: unë nuk di përse, por di se ku 

duhet t'a lexojsh. Dhe jam i sigurtë se aty do e lexojsh. Në hale. Po. S'ka 

dyshim. I vetmi vend ku përqendrohemi në jetën tonë të rrëmujshme alla 

oksidentalçe, asht haleja. Asht e vërtetë se ne hamë shpejt dhe dhjesim 

kadalë, në të vërtetë duhet të jetë e kundërta, por nejsa ma. Prandej them, je 

që je, po dhihesh që po dhihesh me çerekorsha me radhë: e fatti una cultura, 

no! 

Altruisti hajgarexhi 

Më ke gjakun borxh, i tha dhuruesi i gjakut, pacientit të cilit sapo gjaku i 

dhuruem prej tij i kishte pështue jetën. 

Loja (Joël Gayraud) 

Sa ma shum me u ngjitë në shkallën shoqnore, aq ma shum argëtimet e 

humbasin domethanien. Punëtorët e vjetër të fabrikës në parapensionim që 

lozin murlan në kafen e qoshes i përkushtohen nji argëtimi ma të 

qenësishëm se pasunarët e rij që lozin golf, lojën ma absurde dhe të 

mërzitshme që asht konceptue ndojherë. Në mënyrë kuptimplote, ka ndodhë 

që tekëndej shekullit të XVIII të vijë tue u zhvillue kjo lojë koloniale 

aristokratësh të mekun që, tue heqë dorë prej tana vlerave agonistike mbi të 

cilat bazohej fisnikia e tyne, nuk guxojnë ma me u matë kund përpos se mbi 

nji sipërfaqe të dallgëzueme në nji turné të kotë kundër vetes së tyne, të 

qëruem prej cilitdo rreziku. Nji sport katran coftinash etike dhe politike që 

ka mujtë sall me tërhjekë vetëm favoret e klasave mbizotnuese aristokratike 

që sot ndajnë kontrollin e ekonomisë planetare. Manjatë sauditë, brockers të 

bregut Perëndimor, burokratë aziatikë të shajnitun prej ekonomisë së tregut, 

mafiozë rusë në krye të rrengjeve industriale dhe të industrisë së rrengut, të 

gjithë i bashkon entuziazmi për luksin kallp të greens. Këtu, mbjellja andejkndej 

e lojtarëve të ndihun prej caddie-t të vet, i jep gjithsecilit prej tyne 

iluzionin se asht nji njeri. Borgjezi i vogël i gëzohej pasjanseve në qetësinë 

e sallonit të vet; green-i dhe shtatëmbëdhetë birat e tij janë barazvlera e ajrit 

të lirë të atij salloni dhe sidomos e qetësisë së tij mirakandës: nji kronotopí e 

pacekshme prej ngjarjes. Sepse drejtori i nji ndërmarrjeje ose i nji Shteti – 

amà, asht e njejta gja – nuk druen e as urren asgja si ngjarjen; dhe kur luen, 

don lojën e pastër, ku nderohet serioziteti. Proletari argëtohet nga zhurmat e 

kafenesë, nga të porsaardhunit, nga pyetjet. Nga njana anë nji pjesë e 

atmosferës së hapun ndaj jetës, ndaj tokimit, ndaj ngjarjes, nga tjetra nji 

botë në kllapa dhe e kthyeme shterpë. Ndamja jetë e lojë nuk njihej nga 

proletari. Por kjo epokë asht në pikën e zhdukjes. Sot vetmia borgjeze dhe 

69

shpirti i saj i pakorrigjueshëm i randësisë dhe seriozitetit e ka kapë 

konsumatorin deri te fëmijët e tij të ngjtun mbas lodrave elektronike. 

Plutarku 

“I dashtun Pizon, ti e din mirë sa pak m'a kande me shkrue, por meqënëse 

më re në qafë, kam me u përpjekë me t'a shpalosë shkurt e qartë mendimin 

tim përmbi fatin”. Kështu çelet libri përmbi fatin i personalitetit ma të madh 

të Greqëisë perandorake. 

Plutarku u lind në vjetin 45 m.K. Ai shkroi 250 libra. Me sa duket të shumtë 

qenë ata që i ranë në qafë me i shkrue, mbasi atij vetë nuk i pëlqente ky 

zanat. Dha shpirt diku rreth vjetit 127. 

Maksima 

Koha jon asht e pasun me artista, por e vorfën me mjeshtra. 

Sifatet e Borgesit 

Shpesh mjeshtrit argjentinas, i pëlqente me ua besue idetë e tij, zadhanësve 

të tjerë: filozofë e mendimtarë imagjinarë. Kjo vinte, ngaqë ai e 

konsiderojte si kritikën njashtu edhe filozofinë si zhanre të letërsisë. Thotë 

në fund të esesë Bianthanatosi, të Inkuizicioneve të tjera: “Tue e lexue 

rishtaz kte mendim, mendoj për tragjikun Philipp Batz, i cili në historinë e 

filozofisë quhet Philipp Mainländer. Ai ishte si unë, nji dashamirës i 

Schopenhauer-it. Nën ndikimin e tij (e ndoshta nën atë të agnostikëve), ai 

përfëtyroi se jemi fragmente të nji Zoti, që në fillim të kohëve u 

vetëshkatërrue, lakmiqar për mosqenie. Historia e përbotshme na qënkesh 

agonia e errët e këtyne fragmenteve. Mainländer u lind në vitin 1841; në 

vitin 1876 ai botoi librin e tij Filozofia e Çlirimit. Po atë vit, vrau veten.” 

Me ironi sokratike, Borges-i, ia beson këtë ide pafundësisht tragjike, nji 

personazhi të tij, që me nji gjest metanarrativ, e plotëson thelbin e filozofisë 

së vet, me nji gjest që i jep fund vetë jetës. Virtyti i filozofit Mainländer, 

asht talenti i Borges-it. Dhe talenti i Borges-it, asht virtyti i personazhit të 

tij. Kjo asht edhe nji leksion etik për shkrimtarin: ma shum vlerë estetike ka 

me e vra veten nji personazh i joti, sesa ti vetë si shkrimtar. 

Aforizma 

E vërteta nuk asht ashtu si e sheh shumica, nuk asht kurrë mediokre; por 

realiteti asht ashtu si e sheh shumica, pra asht i mediokërve. 

70

Shkrimtari përballë përvuejtunisë 

„Dedico questo libro alla parola umiltà, che manca al lessico albanese. Una 

tale mancanza può dar luogo a fenomeni assai curiosi nell'andamento di un 

popolo”. Ky asht përkushtimi unikal që i paraprin nji librit me skica 

origjinale Vendi ku nuk vdiset kurrë, i shkrimtares së re Ornala Vorpsi. 

Nuk asht nevoja me qenë ekspert i historisë së gjuhës shqipe, me e ditë se 

njikjo fjalë umiltà, s'ka si mos me egzistue në nji gjuhë që qysh se ka fillue 

me u shkrue e për pesë shekuj zgjedhë osmane asht mbajtë gjallë nga njerzit 

e Krishtit. Dhe për ma tepër, fjala përvuejtuní që (siç ven oroe diku K. 

Zejno) të kujton fjalën përvojë, asht shum ma e ambël se umiltà që i 

bashkalidhet foljes umiliare – me poshtnue. 

Ia kushtoj këtë shënim fjalës përvuejtuní, që i mungon leksikut të 

shkrimtares Ornela Vorpsi. Nji mungesë e tillë mund të bahet shkas 

dukunísh shum të çuditshme në mbarëvajtjen e nji shkrimtarje. 

Abuzimi ndër shqiptarë 

Fjala abuzim u pëlqen shqiptarëve, u duket fjalë buzëhollë, prandej 

abuzojnë. Përveç abuzimit, shqiptarët edhe buzërojnë. Jemi nji popull me 

nevoja të ngutshme erotike, dhe edhe shpifja, pra buzërimi, asht trajtë e 

kallëzimit dashunor, të asaj që nuk zotnohet. 

Shkrimtarët shqiptarë 

Cilët janë shkrimtarët shqiptarë? Të gjithë e dijmë. Cili asht profesioni i 

tyne? Me shkrue, sigurisht. Po zanati i tyne, cili asht? Me ba si shqiptarë, 

nuk ka dyshim. A doni me e ditë se cili asht barometri i krijimtarisë së tyne, 

asht pikërisht kjo luhatje profesion-zanat. Kur shkruejnë mirë nuk bajnë 

shum si shqiptarë; kur bajnë shum si shqiptar, nuk janë tue shkrue gja. 

Kakatil, kakatil, kakatil… kaservil 

Shqiptari anadollak, ose arnauti dallkauk, pra zgjebja e ligatinës moçalorobizantine, 

që ka rezistue falë vorfnisë shpirtnore jo të provincave por të 

provincave të provincave tona, asht servil. Me të kapë fjetë mund të bahet 

edhe katil. Diftojani vendin e kthehet prapë në servil. Kjo asht "Kalinka" e 

jonë: Ka katil, ka katil, ka katil… ka servil. 

71

Artistat e partisë dhe artistat e tenderomanisë 

Partia i kishte qejf statujat e fryme, të gjigandizueme, me dërdëng 

propagande. Por amà, sado të mbarsuna me nacional-partishmëni që ishin 

ato, hija që bajnë në qytetet tona e ka nji kuptim. Artistat që i kanë ba e 

kishin nji nder. Biles, asht ma kuptimplote prania e tyne, se ajo e statujave 

të artistave që fitojnë konkurse-tendera dhe bajnë vepra postmoderne për 

poetët klasiko-epikë. Shkodranët e shohin me qejf skulpturën e Isa Boletinit, 

por jo amballazhin konceptual në mermer që ia asht kushtue Fishtës epik në 

qendër të qytetit. Ende ka lezet me pa' nji statujë të kanoneve socrealiste se 

ato të postmodernizmit autodidakt. Dhe kjo asht turpi i skulptorëve publikë 

shqiptarë. 

Nji anonim francez 

Nji anonim francez ka propozue nji epitaf jo fort të zakonshëm për nji 

personalitet pak të jashtëzakonshëm. Për zotin Robespierre. «Passant, qui 

que tu sois, ne pleure pas mon sort: Si je vivais, tu serais mort!» 

O kalimtar, cilido qofsh mos qaj për fatin tim : 

Po të ishem unë gjallë, ti do ishe në vendin tim. 

72

LUPA E HULUMTUESIT 

LUPA CERCETĂTORULUI 

FRANCISC HELSTERN 33 

Argument în favoarea transparenţei şi participării cetăţenilor 

la decizii - spre o nouă politică a comunicării europene, 

problemă fundamentală a democraţiei 

Potrivit statisticilor şi sondajelor, mai mult de opt din zece europeni 

consideră că este important să fie informaţi cu privire la aspectele europene. 

Şapte din zece europeni vor să cunoască mai multe despre drepturile lor ca 

cetăţeni. Aproximativ două treimi dintre europeni sunt de părere că 

informaţiile disponibile privind UE sunt utile şi interesante, dar aproape la 

fel de mulţi le estimează ca fiind insuficiente. Se manifestă dorinţa pentru o 

dezbatere mai deschisă în care cetăţenii să-şi exprime opiniile pentru a 

influenţa luarea de decizii la nivelul UE. 

Astăzi, mai mult decât oricând, este necesar ca dezbaterea privind Europa să 

fie comunicată dincolo de cadrul instituţiilor, cetăţenilor acesteia. Acest 

lucru a fost pus în evidenţă de Consiliul European din iunie 2007 care a 

subliniat importanţa crucială a unei comunicări sporite cu cetăţenii 

europeni, care să asigure o informare completă privind Uniunea Europeană 

şi care să-i implice într-un dialog permanent. Aspectul acesta va fi deosebit 

de important pe parcursul procesului de ratificare a Tratatului de reformă şi 

pe măsură ce ne apropiem de alegerile europene din 2009. 

Drept pentru care, la 3 octombrie 2007, Comisia a comunicat către 

Parlament, Consiliu, Comitetul Economic şi Social şi Comitetul Regiunilor, 

textul Parteneriatului pentru comunicarea privind Europa. 

33 FRANCISC-ADRIAN HELSTERN, asistent universitar, doctorand în ştiinţe politice, 

născut în 2 noiembrie 1977, la Buzău, licenţiat al Facultăţii de Ştiinţe Politice din 

cadrul Şcolii Naţionale de Studii Politice şi Administrative Bucureşti. Masterat în 

Ştiinte Politice şi absolvent de Studii Academice Postuniversitare al facultăţii de 

Comunicare şi Relaţii Publice “David Ogilvy” în cadrul aceleiaşi instituţii de 

învăţământ superior. Este consilier parlamentar la Camera Deputaţilor în Parlamentul 

României. 

73

Comisia europeană adoptase deja, în prealabil, trei iniţiative bazate pe 

procesul de ascultare a opiniilor, comunicare şi raportarea la nivel local. 

Planul de acţiune a inaugurat o reformă internă majoră în ceea ce priveşte 

utilizarea de către Comisie a resurselor de comunicare. Planul D a creat un 

cadru pe termen lung pentru ca dialogul cu cetăţenii să continue dincolo de 

dezbaterea actuală privind „viitorul Europei”. Mai recent, Cartea albă 

privind politica europeană de comunicare a promovat o comunicare cu o 

dublă orientare, care implică o participare publică activă a cetăţenilor şi a 

schimbat centrul de atenţie de la o abordare cu baza la Bruxelles, la o 

abordare raportată la nivel local. Obiectivul global este consolidarea 

coerenţei şi sinergiilor dintre activităţile întreprinse de diferite instituţii ale 

UE şi de statele membre pentru a oferi cetăţenilor un acces îmbunătăţit şi o 

mai bună înţelegere a impactului politicilor UE la nivel european, naţional 

şi local. O astfel de politică va lua în considerare preocupările esenţiale ale 

cetăţenilor, pentru care informaţiile privind UE par dezorganizate, 

dispersate şi greu de înţeles. 

Au trecut 2 ani de când, la 1 februarie 2006, Comisia Europeană a adoptat 

Cartea Albă a comunicării europene. Cu acel prilej, vicepreşedintele 

Comisiei, Margot Wallström, a afirmat că procesul comunicării cu cetăţenii 

este o problemă fundamentală a democraţiei. În acest context, s-a menţionat 

faptul că toţi cetăţenii au dreptul să fie informaţi asupra activităţii Uniunii 

Europene şi au dreptul să participe la proiectul european. Comisarul 

european a precizat că procesul comunicării cu cetăţenii europeni nu este 

numai o problemă a “Bruxelles-ului”, ci şi a statelor membre. Conform 

opiniei sale, proiectul politic european trebuie să îşi găsească locul în inima 

şi spiritul cetăţenilor. În acest scop, în Cartea Albă, Comisia Europeană a 

formulat propuneri pentru elaborarea unei noi politici de comunicare. 

Documentul face parte din Planul de Acţiune în domeniul comunicării şi 

reprezintă o încercare de a reforma activitatea de comunicare, în scopul de a 

apropia instituţiile europene de cetăţeni şi de a răspunde preocupărilor lor. 

Elaborarea Cărţii Albe a avut ca obiectiv principal mobilizarea tuturor 

instituţiilor şi organismelor comunitare, a statelor membre, autorităţilor 

regionale şi locale, a partidelor politice şi societăţii civile. În acest 

document s-au definit principiile comune ale activităţii de comunicare a 

problemelor europene; s-a urmărit implicarea cetăţenilor în proiectul 

european; colaborarea cu media şi utilizarea noilor tehnologii; înţelegerea 

caracteristicilor opiniei publice şi a acţiunii în comun în acest domeniu. 

În Cartea Albă referitoare la o politică de comunicare europeană se 

subliniază faptul că, în ultimii douăzeci de ani, Uniunea Europeană s-a 

transformat într-un ritm deosebit şi se apreciază, de asemenea, că procesul 

comunicării nu a urmat acest ritm, creându-se o mare distanţă între Uniunea 

Europeană şi cetăţenii săi. În document se sesizează că în sondajele de 

74

opinie, tip Eurobarometru, realizate la nivel european, cetăţenii au afirmat 

că nu au influenţă asupra procesului decizional comunitar. În viziunea de 

ansamblu asupra procesului integrării europene, prezentată de Comisia 

Europeană, s-a subliniat corelaţia dintre democraţie şi comunicare, faptul că 

o democraţie autentică implică o comunicare reală. În acest context, 

democraţia nu poate evolua dacă cetăţenii nu sunt informaţi referitor la 

starea Uniunii şi nu participă efectiv la procesul integrării europene. 

Din acest punct de vedere, reiese clar că procesul comunicării este legat 

direct de conţinutul acestuia şi de elaborarea unui program politic de 

comunicare eficient. 

În anul 2005, Comisia Europeană a prezentat un Plan de Acţiune care 

cuprindea măsuri specifice pentru îmbunătăţirea modului de comunicare cu 

cetăţenii, coordonarea activităţilor, elaborarea unor programe interne, 

prezentarea şi limbile utilizate în comunicare, creşterea numărului punctelor 

de contact cu cetăţenii. Ulterior, Comisia Europeană a lansat Planul D ca 

Democraţie, Dialog şi Dezbatere care a avut ca obiectiv asocierea 

cetăţenilor într-o amplă dezbatere referitoare la esenţa, viitorul şi obiectivele 

Uniunii Europene. 

Aceste iniţiative au implicat toţi actorii-cheie europeni: instituţiile şi 

organismele Uniunii Europene, autorităţile naţionale, regionale şi locale ale 

statelor membre, partidele politice europene şi societatea civilă. În acest 

context, adoptarea Cărţii Albe a comunicării europene încearcă să propună 

principalele orientări şi să le supună dezbaterilor publice. Cartea Albă a fost 

ea însăşi rezultatul unor dezbateri intense care au avut loc în Parlamentul 

European, în Comitetul Economic şi Social European, în Comitetul 

Regiunilor etc. 

În prima parte a Cărţii Albe a comunicării europene se subliniază că 

deficitul de comunicare între Uniunea Europeană şi cetăţenii săi constituie o 

problemă centrală. În ultimii zece ani, toate instituţiile europene au făcut 

eforturi deosebite pentru a comunica şi explica politica comunitară, 

acordând mai puţină atenţie opiniei cetăţenilor. Deşi mecanismele 

consultărilor publice au fost exersate şi au devenit o procedură curentă, 

există încă probleme dificile. De aceea, Comisia Europeană a propus o 

abordare fundamental nouă, spre un dialog consolidat, orientat spre 

cetăţean, spre un demers mult mai centralizat. 

Din această perspectivă, comunicarea are o dimensiune politică importantă, 

este o politică în serviciul cetăţeanului. Ca urmare a acestui fapt, 

comunicarea trebuie să fie un dialog autentic între cetăţeni şi responsabilii 

politici, ca şi o dezbatere politică vie între cetăţeni. Cetăţenii europeni 

trebuie să aibă acces la informaţii corecte şi complete referitoare la Uniunea 

Europeană, având convingerea că opiniile şi preocupările lor vor fi receptate 

de instituţiile europene. 

75

Parlamentul European, statele membre şi asociaţiile care reprezintă cetăţenii 

au un rol specific, întrucât susţinerea proiectului european de către cetăţeni 

este o problemă de interes comun. 

Tot în prima parte a documentului, se face referire la spaţiul public 

european, înţeles ca dezbatere şi dialog intens între instituţiile europene şi 

cetăţenii săi 

În spaţiul public european, cetăţenii îşi exercită drepturile lor politice, mai 

ales la nivel naţional şi local. În document se precizează că drepturile 

politice legate de dimensiunea europeană s-au manifestat, în special, în 

cadrul alegerilor europene. Informaţiile referitoare la politica europeană au 

fost transmise, mai ales, prin sistemele de educaţie naţională, prin media de 

la nivel naţional, regional şi local, iar programele partidelor politice au 

abordat, de asemenea, probleme comunitare. În prezent, spaţiul public de 

dezbatere are predominant caracter naţional, iar problemele europene sunt 

abordate, deseori, din perspectivă naţională. În realitate, există un spaţiu 

relativ limitat de întâlnire al europenilor, din diferitele state membre ale 

Uniunii Europene, care ar putea să se cunoască şi să dezbată împreună 

probleme de interes comun. 

În document se afirmă că deciziile politice care afectează viaţa cotidiană a 

cetăţenilor europeni sunt încă departe de aceştia şi ei manifestă neîncredere 

şi dezamăgire faţă de politica europeană, reflexe ale îndepărtării de politic, 

în general. În viziunea Comisiei Europene, una dintre cauze ar putea fi 

spaţiul public insuficient menit a permite dezbaterea europeană împreună cu 

cei ce decid, dar şi dialogul între cetăţeni. De aceea, problematica europeană 

ar trebui să-şi găsească locul în spaţiul public naţional, regional şi local. 

În document se apreciază că este în curs de formare cultura politică 

paneuropeană, capabilă să antreneze organizaţii şi grupuri politice 

paneuropene. Această responsabilitate revine, în principal, autorităţilor 

politice naţionale, iar guvernele ar trebui să informeze şi să consulte 

cetăţenii. 

În dezbaterea naţională, integrarea europeană ar putea reprezenta un interes 

real pentru cetăţenii care au nevoie, în acest scop, de o informare completă 

şi permanentă. Dezbaterea europeană nu este în concurenţă cu cea naţională, 

ci, dimpotrivă, poate spori credibilitatea politică pe plan intern. De aceea, 

instituţiile naţionale, societatea civilă şi instituţiile europene trebuie să 

coopereze pentru a introduce dimensiunea europeană în spaţiul public 

naţional şi local. 

În Cartea Albă referitoare la o politică a comunicării europene, Comisia 

Europeană a delimitat 5 domenii de acţiune, în parteneriat cu alte instituţii 

ale Uniunii Europene, cu statele membre şi cu societatea civilă: definirea 

principiilor comune ale procesului comunicării, implicarea cetăţenilor - 

cheia unei comunicări reale şi eficiente, colaborarea cu media şi 

76

utilizarea noilor tehnologii, a înţelege opinia publică europeană şi a 

acţiona împreună. 

a. Definirea principiilor comune ale procesului comunicării 

Cea de-a doua parte a Cărţii Albe a comunicării abordează principiile 

procesului comunicării, referindu-se la faptul că dreptul la informare şi 

libertatea de expresie reprezintă punctul esenţial al democraţiei în Europa. 

În Tratatul Uniunii Europene şi în Charta europeană a drepturilor 

fundamentale (art.11) sunt înscrise aceste drepturi care constituie punctul de 

plecare al definirii principiilor comune şi al viziunii comune asupra unei 

politici de comunicare în cadrul Uniunii Europene. 

Procesul comunicării este reglementat şi de alte principii importante, 

precum: 

• Incluziunea – conform căreia toţi cetăţenii trebuie să aibă acces, în 

propria lor limbă, la informaţii referitoare la probleme de interes public. În 

acest scop, informaţiile trebuie să fie accesibile pe canale diverse (media şi 

noile tehnologii de comunicare). Statele membre trebuie să sprijine 

persoanele cu orice fel de orizont (mai ales minorităţile, persoanele cu 

handicap şi alte grupuri vulnerabile), pentru a dobândi capacitatea de a se 

informa şi de a folosi informaţiile. 

• Diversitatea – impune ca politica de comunicare să respecte toate opiniile 

cetăţenilor, în toată diversitatea lor. Acest principiu ţine cont de faptul că 

cetăţenii europeni sunt de origini sociale şi culturale diferite şi au opinii 

politice foarte diverse. 

• Participarea – implică exprimarea opiniilor de către toţi cetăţenii, 

receptarea opiniilor şi dorinţelor lor, dar şi posibilitatea ca aceştia să intre 

în dialog cu cei care iau deciziile politice în cadrul Uniunii Europene. 

În scopul respectării şi aplicării principiilor şi normelor activităţii de 

informare şi comunicare, Comisia Europeană propune ca acestea să fie 

înscrise într-un document-cadru, de exemplu o Chartă europeană sau un 

Cod de conduită europeană referitor la comunicare. 

Acest demers ar face posibil angajamentul comun al tuturor actorilor 

(instituţii europene, guverne naţionale, regionale şi locale, organizaţii 

neguvernamentale) de a respecta aceste principii şi de a urmări modul în 

care politica de comunicare serveşte interesele cetăţenilor. 

b. Implicarea cetăţenilor – cheia unei comunicări reale şi eficiente 

În Cartea Albă a comunicării se apreciază că politica de comunicare a 

Uniunii Europene trebuie să fie axată pe nevoile cetăţenilor, singura 

modalitate prin care aceasta poate fi reală şi eficientă. În acest scop, 

acţiunea viitoare va fi orientată spre realizarea a 3 obiective: 

77

• Îmbunătăţirea educaţiei civice, considerată determinantă pentru 

exercitarea drepturilor politice şi civice ale cetăţenilor. Statele membre 

sunt responsabile în realizarea acestui obiectiv. Educaţia civică nu trebuie 

să se limiteze la informarea la nivel şcolar referitor la instituţiile şi 

politicile europene, ci ar trebui să sprijine persoanele de orice vârstă să 

utilizeze Internetul şi alte mijloace de informare, astfel încât să participe 

activ la dezbateri. Programele europene, precum Leonardo da Vinci, 

Socrates, Erasmus, Jeunesse, ar putea contribui direct la realizarea acestui 

obiectiv, oferind stagii de pregătire pentru tineri. Programele din domeniul 

tehnologiilor informaţiei vor contribui la extinderea “structurilor 

numerice” şi la combaterea excluderii unor categorii sociale de la accesul 

la informare. 

• Stabilirea unor legături între cetăţeni ce pot fi făcute în cadrul noilor 

forumuri de dezbateri publice pe teme europene. Se consideră că aceste 

legături ar putea duce la consolidarea încrederii şi respectului reciproc, 

precum şi a dorinţei de a coopera pentru realizarea unor obiective comune. 

În document se apreciază că, deşi tehnologiile de comunicare sunt 

importante, contactele directe între oameni rămân determinante. Iniţiative 

precum Plan D, Jeunesse en action, Culture au arătat cum se pot crea noi 

spaţii de întâlnire destinate dezbaterii civice. Propunerea programului 

Cetăţeni pentru Europa va oferi o ocazie pentru stabilirea unei legături noi 

cu cetăţenii, în scopul participării acestora la procesul construcţiei 

europene. Acest nou program sprijină organizaţiile societăţii civile să 

desfăşoare proiecte transnaţionale capabile a promova o cetăţenie 

europeană activă şi de a organiza dezbateri publice despre proiectul 

european. În acest sens, ar putea fi utilizate şi alte programe europene 

existente, valorificându-se experienţele pozitive, precum Erasmus, care a 

mobilizat 150.000 de studenţi din statele membre. 

• Stabilirea unor legături între cetăţeni şi instituţiile publice care să devină 

mai responsabile, mai deschise şi mai accesibile. În acest document se 

afirmă că demersul trebuie făcut la toate nivelele, începând de la cel local 

şi până la nivelul comunitar. În acest scop, toate instituţiile europene, 

naţionale, regionale şi locale au decis să ia măsuri importante în direcţia 

sporirii transparenţei activităţii lor. Planul de Acţiune al Comisiei 

Europene referitor la întărirea comunicării asupra Europei a subliniat rolul 

decisiv al receptării părerilor cetăţenilor, al respectării normelor 

consultării publice. Iniţiativa Europeană pentru Transparenţă prezintă, de 

asemenea, măsurile necesare care ar trebui luate în acest domeniu. 

Referitor la realizarea concretă a acestor obiective, Cartea Albă a 

comunicării europene menţionează că educaţia civică este mai ales 

domeniul de competenţă al instituţiilor naţionale sau regionale. Uniunea 

Europeană, prin instituţiile şi programele sale, ar putea pune la dispoziţie 

78

cele mai bune experienţe acumulate, mijloace educative existente la nivel 

comunitar. 

În document se precizează că un proiect european important este acela al 

constituirii unor biblioteci europene digitale ce ar deveni centre de 

informare şi formare, de acces la informaţiile legate de Uniunea Europeană. 

Instituţiile europene ar putea examina, de asemenea, posibilitatea lansării 

unor noi forumuri on-line, locuri de desfăşurare ale unor dezbateri 

organizate cu societatea civilă şi ceilalţi cetăţeni. 

c. Colaborarea cu media şi utilizarea noilor tehnologii 

În Cartea Albă a comunicării europene se afirmă că media au un rol 

primordial în procesul comunicării şi că, în ultimii ani, instituţiile europene 

şi naţionale au făcut eforturi considerabile pentru îmbunătăţirea relaţiilor cu 

media. La Bruxelles sunt acreditaţi peste 1.000 de jurnalişti care trebuie 

informaţi în timp real cu deciziile luate la nivelul Uniunii Europene. 

Documentul precizează că serviciul Europe by Satellite va oferi imagini, 

înregistrări video şi sonore ale activităţilor instituţiilor europene. 

În Cartea Albă a comunicării, Comisia Europeană apreciază că, totuşi, 

acoperirea mediatică a problemelor europene rămâne limitată şi 

fragmentată. Jurnalele naţionale se referă, mai ales, la marile evenimente, 

lipsind abordarea globală a temelor europene. Televiziunile şi posturile de 

radio au redus timpul afectat problemelor europene. Se menţionează, însă, 

că un salt important s-a înregistrat în domeniul media interactive, dar 

potenţialul acestei zone este mult mai mare. 

În document se prezintă obiectivele principale de realizat pentru perioada 

următoare: 

• a da “o faţă umană” proiectului european – ceea ce implică a da 

Uniunii Europene o identitate publică clară. Aceasta ar urma să 

înlocuiască imaginea actuală, considerată a fi rece, “anonimă”. Se 

recomandă ca informaţia politică să fie abordată din perspectiva 

“interesului uman” pe care ea îl are, ceea ce ar permite înţelegerea 

faptului că aceste informaţii li se adresează cetăţenilor europeni, în 

interesul lor. 

• a ţine cont de dimensiunea naţională, regională şi locală – este o 

exigenţă care impune ca temele europene să fie dezbătute la nivel naţional 

şi local. În acelaşi timp, instituţiile europene trebuie să facă efortul de a 

aborda problemele europene în context local. 

• a exploata potenţialul oferit de noile tehnologii – reprezintă unul 

dintre obiectivele care necesită o voinţă politică deosebită. Din această 

perspectivă, Iniţiativa i2010 constituie o oportunitate de a dezvolta 

societatea informaţiei, de a asigura egalitatea accesului la noile tehnologii 

ale informaţiilor şi comunicării. În procesul comunicării europene se vor 

79

utiliza noile canale de comunicare, mai ales Internetul şi forumurile de 

dezbateri on-line. În acest domeniu al relaţiei cu media, se vor lua măsuri 

pentru fiecare obiectiv al politicii comunitare. În cadrul politicii de 

comunicare europeană, instituţiile publice de la nivel european, naţional şi 

regional trebuie să ofere informaţii de actualitate, să colaboreze cu 

instituţiile de radio şi media, să fie în relaţie permanentă cu sistemele 

regionale şi locale de comunicare, să utilizeze noile tehnologii de informaţii 

şi comunicare. 

În acest scop, instituţiile Uniunii Europene trebuie să fie dotate cu cele mai 

bune mijloace şi capacităţi de comunicare. În perioada următoare se va 

moderniza Europe by Satellite şi se va pune în aplicare un program 

european de formare în comunicare publică pentru funcţionarii din 

instituţiile europene şi naţionale. 

Instituţiile europene vor trebui să cunoască şi să ţină cont de specificul 

diverşilor actori din sectorul media (paneuropeni, naţionali şi locali). 

Informaţiile vor fi adaptate cerinţelor ţărilor şi diferitelor segmente ale 

populaţiei. 

În scopul eliminării diferenţelor de acces, a “fracturilor digitale”, în cadrul 

Planului D se va organiza o masă rotundă pentru democraţie, un raport 

referitor la tehnologiile informaţiilor şi democraţie în Europa. 

d. A înţelege opinia publică europeană 

În Cartea Albă a comunicării europene se precizează că instituţiile europene 

acordă o mare atenţie analizei opiniei publice, utilizând sondajele de opinie 

sau monitorizând media. Această preocupare este cu atât mai importantă cu 

cât cetăţenii europeni s-au îndepărtat de politica tradiţională, cum ar fi 

înscrierea într-un partid politic, participarea la alegeri etc. 

Opinia publică europeană este foarte complexă şi diversificată, în funcţie de 

particularităţile fiecărei ţări. În scopul cunoaşterii acestui specific, Comisia 

Europeană a lansat iniţiativa de a realiza periodic sondaje Eurobarometru 

care au dus la constituirea unor baze de date importante referitoare la 

evoluţia opiniei publice în statele membre ale Uniunii Europene şi în ţările 

candidate. 

Multe cercetări în domeniul ştiinţelor sociale, pe teme europene, au 

beneficiat de fonduri comunitare. După 1994, au fost lansate 350 de 

proiecte multinaţionale care au abordat tema relaţiei dintre cei ce iau decizii 

la nivelul Uniunii Europene şi cetăţenii europeni. 

În viitor, sondajele Eurobarometru se vor aplica reexaminând metodologia, 

astfel încât să se studieze aprofundat opinia publică europeană. 

Cartea Albă a comunicării prezintă măsurile de perspectivă care vizează 

colaborarea între instituţiile europene, în scopul de a planifica mai bine 

sondajele Eurobarometru şi de a difuza rezultatele lor. 

80

E. A acţiona împreună 

Cartea Albă a comunicării instituţiilor europene cu cetăţenii subliniază 

faptul că crearea unui spaţiu public european nu se poate face fără 

implicarea activă a tuturor actorilor, fiind luate măsurile adecvate la toate 

nivelele. Orice dezbatere politică europeană se va desfăşura, în primul rând, 

la nivel naţional, guvernele şi ceilalţi actori naţionali, utilizând diferite 

canale naţionale. 

În acest amplu parteneriat vor fi implicaţi toţi actorii-cheie: 

• statele membre se vor angaja să coopereze pe termen lung cu 

instituţiile europene, pentru a informa cetăţenii pe subiecte europene şi 

pentru a avea legături permanente cu instituţiile comunitare. În unele ţări 

vor fi continuate experienţele pozitive legate de dezbaterea publică a 

Constituţiei europene. 

• instituţiile europene vor depune eforturi deosebite pentru 

îmbunătăţirea comunicării cu cetăţenii, participând la grupuri de lucru 

inter-instituţionale de informare (GII). Un alt demers important va fi acela 

în direcţia descentralizării comunicării, recurgând la resurse locale şi la 

dezbaterile naţionale pe teme europene. 

• nivelul regional şi local va implica autorităţile locale şi regionale 

în dialog direct cu cetăţenii, încercând “să apropie deciziile de cetăţean”. 

• partidele politice au un rol deosebit în desfăşurarea unor dezbateri 

pe teme europene, contribuind, astfel, la dezvoltarea spaţiului public 

european. 

• organizaţiile societăţii civile, organizaţiile sectoriale şi 

profesionale vor avea, în continuare, un rol important în sensibilizarea 

opiniei publice faţă de problemele europene şi în încurajarea cetăţenilor de 

a participa la dezbateri. 

Cartea Albă precizează că în cadrul acestui parteneriat va funcţiona 

cooperarea dintre nivelul naţional şi cel european, pentru lansarea unor 

dezbateri publice şi parlamentare legate de priorităţile strategice ale 

Comisiei, precum şi contactele directe între ministerele naţionale şi 

comisarii europeni. Această cooperare poate viza şi domeniul financiar, prin 

parteneriate de gestionare, folosind reţeaua Europe Direct. 

În concluzie, în Cartea Albă referitoare la o politică a comunicării europene 

se subliniază că proiectul Uniunii Europene este rezultatul acţiunii comune 

a guvernelor statelor membre şi a celorlalte organizaţii. Totodată, se 

precizează dreptul cetăţenilor de a fi informaţi asupra proiectelor comune, 

concrete, ale Uniunii Europene şi de a-şi exprima punctul de vedere. 

Provocările cu care se va confrunta procesul comunicării vor fi legate de 

schimbul de informaţii, de procesul de înţelegere şi de dialogul cu cetăţenii. 

81

Cartea Albă a comunicării europene este un document în care sunt 

prezentate liniile generale ale acestei politici, la care vor trebui să-şi aducă 

contribuţia inovatoare nu numai instituţiile europene, ci şi statele membre, 

organismele publice locale şi regionale, societatea civilă şi cetăţenii înşişi. 

Pe de altă parte, asistăm recent şi salutăm cu bucurie textul Parteneriatului 

pentru comunicarea privind Europa, al Comisiei Europene, adoptat la 3 

octombrie 2007, care aduce noi aspecte concrete în sprijinul acţiunilor în 

favoarea transparenţei şi participării cetăţenilor la deciziile europene, prin 

care Comisia îşi va mobiliza toate resursele pentru a realiza o comunicare 

eficientă şi integrată. 

Astfel, parteneriatul ia în discuţie următoarele aspecte : comunicarea 

coerentă şi integrată, implicarea cetăţenilor - acţiuni la nivel local şi 

cetăţenie europeană activă, crearea unei sfere publice europene – 

dimensiune politică, media şi serviciile de informare şi înţelegerea 

opiniei publice europene, consolidarea metodei parteneriatului – 

colaborarea cu statele membre, colaborarea cu instituţiile europene şi 

acord interinstituţional privind comunicarea. 

În concluzie, Comisia îşi propune următoarele : 

• un acord interinstituţional pentru a asigura un cadru pentru o mai 

bună cooperare privind procesul de comunicare la nivelul UE, 

respectându-se în acelaşi timp autonomia instituţiilor UE şi a 

statelor membre, 

• parteneriate de management, pe bază voluntară, cu statele membre, 

ca instrument principal al iniţiativelor comune în materie de 

comunicare, 

• dezvoltarea reţelei de spaţii publice europene în cadrul 

reprezentanţelor, 

• identificarea aspectelor legate de educaţia şcolară în care acţiunea 

comună la nivelul UE ar putea veni în sprijinul statelor membre, 

• consolidarea Eurobarometrului, 

• punerea în aplicare a Reţelelor pilot de informare (RPI) pentru a 

îmbunătăţi comunicarea dintre politicienii europeni şi naţionali şi 

comunicarea cu ceilalţi formatori de opinie. 

În egală măsură, în lunile următoare Comisia: 

• va adopta o nouă strategie privind internetul pentru a sprijini 

reţelele societăţii civile şi site-urile web ale sectorului privat sau 

public, care au ca punct de interes UE şi care promovează 

contactele cu sau dintre cetăţenii europeni, 

• va adopta o nouă strategie în sectorul audiovizualului pentru a 

sprijini reţelele de radiodifuziune şi de televiziune din Europa în 

producerea şi difuzarea de programe referitoare la afacerile UE, 

82

• va lansa o comunicare ulterioară Planului D, precum şi o nouă 

serie de proiecte referitoare la societatea civilă, în cadrul Planului 

D, având drept obiectiv general sprijinirea procesului de ratificare 

a Tratatului de reformă şi creşterea ratei de participare la alegerile 

din 2009 pentru Parlamentul European, 

• va analiza posibilităţile de consolidare şi de extindere a recentelor 

experienţe reuşite de intensificare a activităţii reprezentanţelor. 

Nu putem să nu constatăm că asistăm la o relansare a procesului de clădire a 

unei politici eficiente a comunicării europene. Existau sceptici care afirmau 

că rolul Cărţii Albe a comunicării europene va fi unul minor şi nu va avea 

decât un impact simbolic în viaţa cetăţenilor europeni. Se remarcă însă din 

textul Parteneriatului pentru comunicarea privind Europa, al Comisiei 

Europene, că acţiunea factorilor de decizie comunitari a ţinut cont de 

« vocea » cetăţenilor Uniunii, care s-a făcut auzită şi mai pronunţat tocmai 

prin contribuţia Cărţii Albe care a pus în mişcare atât instituţiile cât mai ales 

cetăţenii europeni. 

Iată de ce salutăm atitudinea civică responsabilă a marii familii europene 

din rândurile cărora facem parte şi noi, românii, şi ţinem să încurajăm, pe 

această cale, orice iniţiativă care ar fi menită să dea Europei unite un suflu 

nou, în care cetăţeanul să simtă că instituţiile lucrează cu el, pentru el şi cât 

se poate de transparent. 

Note bibliografice : 

1. http:/europa.eu/generalreport/ro/2006/rg12.htm 

2. http:/ec.europa.eu/communication_white_paper/doc/white_paper_fr.pdf 

3. http:/eurlex.europa.eu/LexUriServ/site/fr/com/2007/com2007_0568fr01.pdf 

4. http:/eurlex.europa.eu/LexUriServ/site/fr/com/2006/com2006_0212fr01.pdf 

5. http:/ec.europa.eu/dgs/communication/pdf/SEC2006_1553_fr.pdf 

6. http:/ec.europa.eu/dgs/communication/pdf/internet-strategy_fr.pdf 

7. http://www.cdep.ro/intranet/csc/Cartea_Alba_A_COMUNICARII.htm 

83

LABIRINTET E SHKENCËS 

LABIRINTURILE ŞTIINŢEI 

ION DAVID 34 

Comunicarea şi sistemul informaţional în management 

(Komunikimi dhe sistemi informacional në menaxhim) 

Comunicarea este nu numai inevitabilă în momentul în care se întâlnesc doi 

oameni, dar uneori poate fi vitală. 

Aptitudinile de comunicare sunt aptitudini care trebuie învăţate şi 

perfecţionate în permanenţă. 

Spre deosebire de alte tipuri de comunicare, comunicarea managerială 

prezintă o serie de particularităţi ce rezidă din scopul, obiectivele şi rolurile 

acestei comunicări. 

O astfel de comunicare are loc în cadrul unei structuri organizate şi în 

contextul unei culturi organizaţionale. Strategiile de comunicare adoptate de 

manager trebuie să asigure implementarea strategiei. 

În acest context comunicarea îndeplineşte mai multe roluri. 

Un prim rol constă în asigurarea unei identităţi proprii firmei respective. 

Totodată, compania dobândeşte şi o imagine creată de efectul actelor sale 

asupra celor din jur. Identitatea companiei şi imaginea sa reprezintă 

personalitatea companiei. 

34 ION DAVID, conferenţiar universitar doctor, născut în Comuna Potoceni, judeţul 

Buzău, la 2 aprilie 1949, licenţiat în ştiinţe militare, economice şi juridice. 

Absolvent al cursurilor postacademice şi postuniversitare ,,Geopolitică şi strategie” 

– Universitatea Naţională Carol I, “Management organizaţional” – Academia de 

Poliţie ,,Al.I.Cuza”, Bucureşti. Doctor în Ştiinţe Militare – Universitatea Naţională 

de Apărare Carol I, Bucureşti. A lucrat la Academia de Poliţie ,,Al.I.Cuza” din 

Bucureşti şi la Centrul de Studii Postuniversitare al MAI. Secretar ştiinţific al 

Facultăţii de Ştiinţe Economice, Juridice şi Administrative, a Universităţii Române 

de Ştiinţe şi Arte “Gheorghe Cristea” din Bucureşti, titular al disciplinelor: Terorism 

şi antiterorism (Mass-media şi statul pe timpul crizelor generate de terorism), 

Războiul psihologic şi informaţional, Istoria crizelor politice internaţionale, 

Management, Management public, Economii şi Politici guvernamentale, Economie 

mondială, Spaţiul economic European. Este autor al volumelor: Manual de 

Economie mondială, Curs de macroeconomie, Curs de microeconomie, terorism, 

antiterorism, mass-media, Migraţia şi libertatea etc. 

84

Un alt rol al comunicării este acela de a crea o imagine pozitivă a acestei 

companii. 

În ceea ce priveşte informaţia, aceasta are o importanţă deosebită. Pentru 

membrii unei organizaţii prima informaţie este reprezentată de misiunea şi 

obiectivele acesteia. Aceasta este, de altfel, informaţia de bază care trebuie 

sa le fie comunicată de către managerii companiei. Toţi membrii firmei 

trebuie să comunice între ei pentru a putea primi şi transmite informaţii, 

creând în acest fel fluxuri de comunicare. În cazul unei companii cu 

activitate internaţionala comunicarea eficientă devine crucială. Activitatea 

internaţională implică realizarea comunicării dincolo de graniţele naţionale 

cu una sau mai multe culturi diferite. De aceea, aceste diferenţe culturale 

trebuie să fie foarte bine cunoscute şi înţelese pentru a reuşi folosirea unui 

limbaj, a unor semne şi simboluri specifice fiecărei culturi. 

Rolul informaţiei în comunicare pentru managementul internaţional 

Puterea unei firme, şi nu numai, este dată din ce în ce mai mult de 

cunoaştere, iar aceasta presupune informaţii. Acestea trebuie să fie din ce în 

ce mai multe, mai diverse, obţinute în timp cât mai scurt. În condiţiile unei 

avalanşe de informaţii, pentru a nu fi sufocaţi, dezorientaţi sau surprinşi de 

evenimente nepregătiţi, este necesar un sistem informaţional. 

Sistemul informaţional este definit ca ansamblul datelor, circuitelor si 

fluxuri-lor informaţionale, procedurilor şi mijloacelor de tratare, menite să 

contribuie la fundamentarea, stabilirea şi realizarea sistemului de obiective 

al organizaţiei (Burdus, Caprarescu, 1999, p. 366). 

Sistemul informaţional presupune, în construcţia şi funcţionarea sa, 

existenţa unor componente cu caracter general, indiferent de specificul 

organizaţiei. 

Astfel, datele sunt descrieri cifrice sau letrice ale unor acţiuni, fapte, 

procese, fenomene, care privesc mediul intern sau extern al organizaţiei. 

Informaţiile se definesc ca ansamblul de date care aduc beneficiarului un 

spor de cunoaştere privind organizaţia şi mediul ei, şi care îi oferă 

elemente de noutate necesare îndeplinirii obiectivelor individu-ale. 

Circuitul informaţional este traiectul parcurs de date, informaţii, decizii, de 

la emiţător la destinatar (Burdus, Caprarescu, 1999; 369). 

În aceea ce priveşte fluxul informaţional, acesta este determinat de deciziile 

referitoare la una sau mai multe activităţi specifice vehiculate pe trasee 

prestabilite cu o anumită viteză, frecvenţa şi pe anumiţi suporţi 

informaţionali. 

Informaţia în comunicare are un rol esenţial în eficientizarea activităţii unui 

manager. 

Fluxurile informaţionale sunt stabilite prin filozofia de comunicaţii a 

85

companiei şi se află în strânsă legătură cu sistemul organizatoric al acesteia 

(Popa, Filip, p.226). 

Aici trebuie avută în atenţie şi clasificarea informaţiilor care circulă prin 

aceste fluxuri. 

Într-o primă fază distingem informaţii absolute. Ele devin informaţii 

distribuite din momentul în care încep să circule. Problema constă în 

detectarea, selectarea şi distribuirea informaţiilor absolute. 

În acest context, important este de unde se culeg informaţiile. Răspunsul 

este foarte clar, din exteriorul sau interiorul firmei. 

Detectarea şi selectarea informaţiilor necesare depinde de ce anume se 

cunoaşte în cadrul firmei şi cine le cunoaşte din cadrul organizaţiei. 

Astfel, informaţia distribuită devine informaţie absolută pentru ultimul nivel 

la care se opreşte distribuţia. 

Când fluxul de informaţii are loc de sus în jos, informaţiile absolute sunt 

deţinute de către conducerea companiei. Deseori se întâmplă ca nivelurile 

inferioare să reclame o distribuţie inadecvată a informaţiilor. 

În aceste cazuri managerul deţine informaţiile necesare dar nu le distribuie, 

iar nivelurile superioare invocă lipsa acestor informaţii. Rezolvarea 

problemei implică realizarea analizei la cel mai înalt nivel şi obţinerea 

informaţiilor absolute din afara companiei. Specialiştii în domeniu 

apreciază că se cunosc patru tipuri de mediu (Emery si Tris, 1965, p. 21- 

32). 

Primul tip de mediu este cel liniştit – aleator. În această categorie de 

mediu, atât scopurile firmei cât şi pericolele pe care trebuie sa le evite sunt 

relativ constante şi distribuite aleator în mediu. 

Al doilea tip de mediu este denumit liniştit – grupat. Activitatea într-un 

asemenea mediu implica o abordare pe termen lung din partea companiei. 

Conectarea numai pe scopuri de scurtă durată ar putea avea ca efect 

orientarea companiei spre o zonă de factori nocivi. 

Al treilea tip de mediu este cunoscut sub denumirea de mediu disturbat – 

reactiv. Caracteristica este data de disturbarea sa de prezenţa 

competitorilor. Este necesar a şti ce fac aceştia şi de a reacţiona (Popa, Filip, 

p. 226). 

Al patrulea tip de mediu este şi cel mai complex. Este aşa-numitul mediu 

turbulent. Acesta este cunoscut ca un mediu foarte dinamic. Specific 

acestui tip de mediu este faptul că impune schimbarea strategiilor de bază 

ale companiei pentru a asigura supravieţuirea. 

Prin interacţiunea ei cu mediul, compania trece de la un tip de mediu la 

altul, proces care implică schimbarea strategiilor de acţiune şi, implicit, a 

nevoilor informaţionale. 

Practic, informaţiile influenţează şi chiar dictează modul de acţiune. 

Informaţia apare însă ca urmare a interacţiunii individului de percepţiile sale 

asupra mediului. Nedetectarea corectă a informaţiilor necesare duce însă 

86

întotdeauna, la eşecul companiei (Popa, Filip, p.227). 

Sistemul de distribuţie al informaţiilor absolute constituie un pas important 

de realizat după rezolvarea problemei informaţiilor absolute. 

Realizarea sistemului de distribuţie a informaţiilor de către manageri 

implică o alternativă ce constă în a comunica angajaţi-lor datele care să 

ducă la cunoaşterea de către aceştia a fazelor principale ale activităţii 

companiei. 

Strategia optimă şi cea mai des utilizată este de a comunica fiecărui 

departament numai informaţiile care îl privesc strict (Popa, Filip, p. 227). 

Un rol important în comunicarea informaţiilor este legat de conţinutul 

acestora. Pe baza acestui criteriu se poate realiza comunicarea unor 

informaţii de mediu, o comunicare motivaţională sau o comuni-care 

instrucţională. 

De menţionat că aceste tipuri se află într-o strânsă legatură între ele. 

Distribuirea şi mai ales succesiunea distribuirii informaţiilor au în cadrul 

lor, o importanţă deosebită. 

În practică, un proces de comunicare complet trebuie să cuprindă toate cele 

trei tipuri de comunicare. 

Ordinea comunicării acestor informaţii depinde însă de filozofia de 

comunicaţii a companiei. 

Procesul comunicării internaţionale 

Comunicarea constituie un proces complex în care sunt implicaţi mai mulţi 

factori şi sunt parcurse mai multe etape. 

Factorii acestui proces vizează existenţa unui mesaj, al unui emitent al 

acestuia şi al unui receptor. Etapele ce trebuiesc parcurse de acest proces au 

la bază instrumente şi canale specifice acestora. 

În analiza procesului comunicării am pornit de la cele doua etape de bază 

ale acestuia, elaborarea mesajului şi transmiterea acestuia. 

Mesajul 

Mesajul reprezintă obiectul comunicării. Scopul comunicării este însă ca 

mesajul să fie recepţionat şi înţeles în ideea în care a fost transmis. 

Primul pas în procesul comunicării îl reprezintă stabilirea necesităţii unei 

anumite comunicări. Apoi, mesajul trebuie elaborat astfel încât receptorii 

acestuia să o înţeleagă. Acest aspect constituie elementul principal al 

comunicării. Mai ales când receptorul este format din persoane care aparţin 

unor culturi diferite ce pot avea un proces de gândire diferit. 

După ce am convenit asupra acestor prime elemente ale comunicării, pasul 

următor vizează stabilirea structurii mesajului. Aceasta trebuie să se bazeze 

pe reacţia aşteptată de receptor şi în funcţie de ea, abordarea poate fi una 

87

directă, la obiect, sau poate fi o abordare indirectă. 

În comunicarea internaţională stilul de abordare trebuie să ţină seama de 

particularităţile culturale (Popa, Filip, p. 233). De exemplu, americanii 

preferă abordarea directă; alte culturi consideră o asemenea atitudine ca 

fiind nepoliticoasă şi deranjantă. 

Una din problemele foarte importante ale comunicării internaţionale vizează 

claritatea mesajelor, stilul deschis, diplomaţia şi politeţea acestora. 

Canalele de comunicare 

În epoca informaţională, modurile de comunicare ale unui mesaj sunt foarte 

variate. Totul este o alegere a celor mai potrivite canale şi modalităţi de 

comuni-care. 

Majoritatea specialiştilor în domeniu apreciază că un sistem de comunicare 

eficient trebuie să îndeplinească o serie de condiţii. Dintre acestea 

evidenţiem: 

- informaţia trebuie să fie transmisă cu o viteză care să o menţină în 

actualitate; 

- informaţia trebuie să fie accesibilă; 

- raport echitabil între costul transmiterii şi volumul şi urgenţa 

informaţiilor; 

- informaţia trebuie să fie clară şi primită în condiţii de oportunitate. 

În literatura de specialitate sunt prezentate o multitudine de modalităţi de 

transmitere a unui mesaj folosind un anumit canal de transmitere. Tabelul 

de mai jos sintetizează aceste modalităţi şi canale corespunzătoare (Level si 

Galle, 1988,p.87). 

Modalităţi şi canale de comunicare 

ORAL SCRIS NONVERBAL 

Discursuri Scrisori Atingeri 

Radio Telefon Mimică 

Telefon Ziare Apropiere fizică 

Întâlniri de grup Aviziere 

Televiziune Telexuri 

Filme Faxuri 

Videoconferinţe Posta electronică 

Cele trei tipuri de comunicare au atât avantaje cât şi dezavantaje. Practica 

demonstrează că atunci când un mesaj este repetat prin mai multe canale de 

comunicare, el va fi înţeles mult mai bine şi mai profund. 

Comunicarea orală 

88

Este prima formă de comunicare umană şi cea mai eficientă. Aceasta 

datorită contactului direct şi al răspunsului imediat. În cadrul comunicării 

orale, oamenii pot pune întrebări şi clarifica problemele pe loc, iar contactul 

direct dintre manager şi subordonaţi induce un efect psihologic pozitiv. 

Comunicarea orală poate fi înregistrată şi arhivată. 

Dintre dezavantaje amintim lipsa contactu-lui vizual în comunicarea 

telefonică şi radiofonică. 

Această formă de comunicare se recomandă a fi realizată în momentul în 

care este necesar un impact puternic asupra receptorilor şi un răspuns rapid 

din partea acestora (Popa, Filip, p. 235). 

Comunicarea nonverbală 

În literatura de specialitate se afirmă că de cele mai multe ori gesturile spun 

mai mult decât cuvintele. 

Studiile realizate în domeniu au identificat mai multe sisteme de clasificare 

ale limbajelor nonverbale. Ceea ce este esenţial este faptul că indiferent de 

sistem, sunt recunoscute trei categorii de limbaj: limbajul corpului, limbajul 

mediului si limbajul vocii. 

Unii specialişti au clasificat limbajul corpului în cinci categorii: gesturi 

emblematice, gesturi ilustrative, gesturi emoţionale, gesturi regulatoare şi 

gesturi de adaptare. 

În legătură cu gesturile emblematice, acestea sunt gesturi general acceptate 

care exprimă anumite idei, în cadrul unei culturi. De remarcat că acelaşi 

gest poate avea semnificaţii diferite în cadrul mai multor culturi. De aceea 

se impune o atentă studiere a gesturilor emblematice ale culturii în care se 

va realiza comunicarea. 

• Gesturile ilustrative au darul de a întări mesajul verbal şi sunt 

realizate simultan cu acesta. Şi aici trebuie acordată o atenţie culturii în 

care se va face comunicarea. 

• Gesturile emoţionale însoţesc întotdeauna mesajul, evidenţiind 

starea de spirit a celui care realizează comunicarea. Aceste gesturi sunt mai 

greu de controlat, ele reflectând starea emoţională (Popa, Filip, p.236). 

• Gesturile regulatoare sunt cele realizate prin mişcările 

corpului, ale ochilor sau ale mâinilor în anumite momente ale comunicării şi 

au rolul de a sublinia aceste momente. Ele sunt realizate fie de către cel care 

comunică, fie de către receptori. 

• Gesturile de adaptare sunt gesturi inconştiente care permit 

adaptarea la o anumită situaţie de moment. Ele sunt cunoscute sub numele 

de ticuri nervoase (Popa, Filip, p. 237). 

Limbajul mediului este cea de a doua categorie de limbaj nonverbal şi 

89

vizează spaţiul de comunicare şi îmbrăcămintea. 

Prin observarea comportamentului cotidian au fost descoperite patru 

distanţe practicate de indivizi în funcţie de activitatea desfaşurată sau de 

tipul de persoană cu care intra în relaţie (Hall, 1966, p. 28). 

Astfel, există o distanţă intimă de 40 – 50 cm de la care oamenii vorbesc cu 

prietenii sau cu cei apropiaţi familiei. Aceasta diferă în funcţie de cultura 

celor care comunică. 

• Distanţa personală este practicată în relaţiile cu prietenii şi 

persoanele simpatizate. Este de 50 – 75 cm pentru prietenii apropiaţi, 

depăşind un metru pentru cei indiferenţi nouă. Distanţa este influenţată 

puternic cultural. Astfel, italienii, grecii, francezii, folosesc un spaţiu 

personal mai restrâns decât americanii. Germanii, elveţienii, suedezii şi 

britanicii preferă un spaţiu mai mare comparativ cu nord-americanii 

(Burdus, Caprarescu, 1999, p.432). 

• Distanţa socială arată spaţiul necesar confortului psihic în 

relaţiile sociale. În raporturile de serviciu, ea se poate situa la 2 – 3 metri în 

mod obişnuit. Distanţa socială creşte pe măsură ce relaţiile sunt mai oficiale 

(Burdus, Caprarescu, 1999, p.433). 

• Distanţa publică se instalează între persoanele cu statut 

managerial şi social inegale. Tipul comunicării acceptată pentru o anumită 

distanţă diferă de la o cultură la alta. De exemplu, americanii acceptă 

distanţa intimă doar pentru comunicarea cu cei foarte apropiaţi, în timp ce 

japonezii preferă această distanţă intimă şi în cazul unor negocieri (Popa, 

Filip, p.237). 

Selectarea modalităţilor şi canalelor de comunicare 

Literatura de specialitate evidenţiază faptul că nici o modalitate de 

comunicare nu este perfectă. De aceea trebuie selectată o anume modalitate 

şi un anume canal de comunicare. 

În acest scop este necesară o analiză complexă a unor factori cantitativi şi 

calitativi. 

Analiza cantitativă urmăreşte în esenţă următorii factori: 

1. auditoriul ţintă (răspândire geografică, poziţia în companie, vârsta, 

sex, educaţie, obiceiuri); 

2. numărul total al celor care receptează comunicarea prin 

modalitatea respectivă; 

3. segmentarea audienţei pe categorii; estimarea audienţei interesate 

în comunica-re; 

4. costul comunicării 

Analiza calitativă este cea care dă multă bătaie de cap managerilor. Ea 

urmăreşte în principal intensitatea impactului pe care îl are mesajul asupra 

receptorilor. 

90

Această analiză se poate face luând în considerare gradul de selectivitate, 

gradul de înţelegere, gradul de credibilitate, gradul de interacţiune şi 

gradul de acţiune al mesajului. 

Unii specialişti folosesc metoda matriceală ca metodă de analiză, prin 

realizarea unor diagrame de impact precum cea din figura de mai jos. 

Conferinţe 

Aviziere 

Grad de interacţiune 

SCĂZUT 

Sursa : I. Popa si R. Filip, 1999, p.238 

Diagrama intensităţii de impact 

Grad de selectivitate 

RIDICAT 

91 

Contacte personale 

Presa de specialitate 

Grad de interacţiune 

RIDICAT 

Presa 

Prezentări 

Grad de selectivitate 

SCĂZUT 

Luând în considerare cei cinci factori enumeraţi mai sus, se pot realiza zece 

astfel de diagrame. 

În comunicarea internaţională, pe lângă toate aceste elemente, în procesul 

de selectare a modalităţii de comunicare, cultura este un alt element foarte 

important, care, neluat în calcul, duce la eşecul comunicării. 

Aşa cum afirma şi Geert Hofstede referitor la cele patru dimensiuni 

culturale ale managementului, se constată că toate ţările caracterizate de un 

puternic colectivism (una din cele patru dimensiuni) au o cultură orală, în 

timp ce ţările caracterizate prin individualism au o cultură scrisă. 

Literatura de specialitate apreciază că într-o ţară cu o cultură orală, de 

regulă, vor fi preferate metodele de comunicare orală, centrul de greutate va

fi asigurat de contactele permanente şi de recomandările verbale. 

Într-o ţară cu o cultură orală, managerul care va avea de realizat o 

comunicare în scris, va exista tendinţa acestuia de a o face în logica unei 

comunicări orale. 

În alegerea metodei de comunicare, complexitatea contextului cultural 

constituie un alt element ce trebuie luat în considerare. 

În ţările care au un context cultural complex, comunicarea realizată este o 

comunicare implicită. 

Modul în care este percepută puterea este un element care influenţează 

comunicarea. În orice cultură există o anumită distanţă faţă de putere, 

distanţă mai mare sau mai mică. 

Superiorii vor încerca întotdeauna să menţină şi să crească distanţa faţă de 

subordonaţi, în timp ce aceştia din urmă vor încerca întotdeauna să o 

reducă. 

Indiferent de cât de mare este distanţa faţă de putere, aceasta din urmă 

impune o barieră în calea comunicării (Popa, Filip, p.240). 

Fluxurile de comunicare 

În orice organizaţie comunicaţiile se realizează pe anumite fluxuri, a căror 

diversitate solicită încadrarea lor în anumite grupe, utilizând mai multe 

criterii. 

Astfel, în funcţie de direcţie, comunicarea poate fi: descendentă, 

ascendentă, orizontală şi diagonală. 

• Comunicarea descendentă urmează, de regulă, relaţiilor de tip 

ierarhic, derulându-se de la nivelul managementului de vârf, către nivelurile 

de execuţie. Principala problemă a acestui tip de comunicare o constituie 

marea probabilitate ca mesajul să fie filtrat în timp ce este vehiculat de la un 

nivel la altul, deoarece, fiecare interpretează mesajele în funcţie de propriile 

necesităţi sau obiective (Burdus, Căprărescu, p.428). 

• Comunicarea ascendentă. Prin acest flux se realizează 

transmiterea informaţiilor de la nivelul subordonaţilor către nivelurile 

superioare ale managementului. Prin ele se vehiculează rapoarte, cereri, 

opinii, sugestii. Comunicarea ascendentă are un rol deosebit în 

eficientizarea procesului de comunicare, deoarece atestă recepţia mesajelor 

transmise de manageri. 

Dacă este o comunicare formală iar distanţa ierarhică este mare, apare din 

nou riscul distorsionării informaţiilor. 

• Comunicarea orizontală (laterală) este folosită între persoane 

sau compartimente situate la acelaşi nivel ierarhic. Prin această comunicare 

se facilitează coordonarea activităţilor ce vizează obiective comune, 

excluzând intervenţia managerilor de nivel superior. 

• Comunicarea diagonală este utilizată în condiţiile în care 

92

membrii companiei nu pot comunica prin alte canale. Acest tip de 

comunicare prezintă o serie de avantaje: economia de timp şi costuri, 

folosirea unor relaţii informale, potenţarea unui climat bazat pe apreciere 

reciprocă. 

După gradul de oficializare, comunicarea poate fi formală şi informală. 

• Comunicarea formală se realizează prin canale ierarhice 

stabilite în structura organizatorică. Aceasta este comunicarea oficiala şi 

autoritară. În acest context, în majoritatea cazurilor comunica-rea formală 

este o comunicare scrisă, sub forma statutelor, regulamentelor, a scrisorilor, 

memoriilor şi a anunţurilor oficiale (Popa, Filip, p.240). 

• Comunicarea informală este utilizată în cadrul firmei, însa în 

afara canalelor oficiale. Acest tip de comunicare se distinge prin viteza şi 

eficienţa cu care circulă informaţiile. Problema de care trebuie să se ţină 

seama aici este aceea a circulaţiei zvonurilor. 

În concluzie, pentru a realiza o comunicare eficientă, un manager 

experimentat trebuie să ştie cum să îmbine comunicarea formală cu cea 

informală (Popa, Filip, p.240) 

Eficienţa comunicării 

Eficienţa comunicării este asigurată prin recunoaşterea şi mai ales prin 

evitarea unor bariere. În continuare vom analiza câteva dintre aceste 

bariere. 

O prima barieră o constituie lipsa unei strategii a comunicării. De obicei, 

această barieră apare datorită lipsei timpului necesar. Soluţia pentru 

depăşirea ei este una ce ţine de câştigarea de timp. 

O a doua barieră poate apărea în procesul planificării comunicării prin 

luarea în considerare a unor premise false (Popa, Filip, p.242). Soluţia în 

acest caz este o analiză atentă a receptorului şi a mediului în care acţionează 

acesta. 

Bariere apar şi în etapa de realizare a mesajului propriu-zis. În acest context, 

o primă barieră este legată de abundenţa informaţiilor. Aici reacţiile pot 

fi contradictorii. O primă reacţie este de a ignora o parte din informaţii, 

unele dintre acestea putând fi însă necesare. 

Al doilea pericol îl constituie prelucrarea greşită a unei părţi a 

informaţiilor, ceea ce poate duce la un mesaj eronat. Abundenţa 

informaţiilor poate avea ca efect întârzierea prelucrării unei părţi a acestora. 

O altă reacţie firească împotriva avalanşei informaţiilor o constituie 

filtrarea acestora. 

În realizarea mesajului, o altă barieră o constituie exprimarea săraca a 

conţinutului acestuia. Lipsa clarităţii şi a preciziei are consecinţe grave 

asupra înţelegerii mesajului. Această barieră apare îndeosebi în cazul 

comunicărilor scrise. 

93

O barieră importantă în calea comunicării eficiente este reprezentată de 

alegerea unui canal inadecvat. Cu cât canalul este mai lung, cu atât va 

creşte riscul distorsionării mesajului. 

În comunicarea internaţională, pe lângă aceste bariere apar altele noi, de altă 

natură. Barierele specifice comunicării internaţionale pot fi grupate in trei 

mari categorii: bariere de limbă, bariere de cultură şi bariere de percepţie 

(Popa, Filip, p. 243). 

• Barierele de limbă vizează limba folosită în comunicare, în 

situaţia în care nu este cunoscută decât emitentului mesajului. 

• Cultura naţională devine o barieră în momentul necunoaşterii 

ei de către cei din afară. În procesul comunicării, aceasta se manifestă în 

stilul de a comunica. Sunt ţări care practică o comunicare explicită şi altele 

care practică o comunicare implicită. 

• Percepţia reprezintă procesul de interpretare a mesajului de 

către receptor. Fiecare individ are o anumită percepţie asupra mediului din 

jurul său, mediu din care provin mesajele. 

Studiile realizate asupra percepţiei au evidenţiat influenţa a patru factori 

care distorsionează percepţia : stereotipurile, efectul de halo, percepţia 

selectivă şi proiecţia. 

• Stereotipurile constituie primul factor disturbant de percepţie. 

Acestea identifică un individ, folosind un raţionament simplificat, ca făcând 

parte dintr-un anumit grup sau dintr-o anumită categorie (vârstă, sex, rasă 

etc.) 

Datorită stereotipiilor, de exemplu, nu se vor comunica informaţii secrete 

unei femei prin prisma ideii că nicio femeie nu poate ţine un secret. 

• Efectul de halo este un al doilea factor disturbator care poate 

duce la o percepţie greşită. Acesta se produce în momentul în care un 

individ este apreciat şi categorisit în funcţie de un singur atribut al acestuia. 

Un astfel de “efect de halo” este reprezentat de ceea ce numim “ prima 

impresie”. 

• Percepţia selectivă se produce datorită tendinţei oamenilor de 

a vedea lucrurile doar din punctul lor de vedere. Efectul acestei selecţii îl 

reprezintă neperceperea sau neacceptarea lucrurilor care ies din această 

sferă proprie de înţelegere. 

• Proiecţia constă în proiectarea propriilor atribute către ceilalţi 

indivizi. Acest fenomen se produce datorită ignorării celor din jur. 

Ţinând seama de numărul mare şi varietatea acestor bariere este foarte greu 

să realizezi o comunicare, îndeosebi în mediul internaţional, care să fie 

eficientă în proporţie de 100%. Totul este să cunoaştem şi să evităm pe cât 

posibil aceste bariere. Aceasta presupune experienţă şi mai ales arta de 

comunica. 

94

ESSE 

HIQMET MEÇAJ 

Mashtrimi në letërsi II 

(absurdi te Miti i Sizifit të Kamysë) 

esé 

Shkaqet që më shtyjnë të ndërmarr këtë esé nuk janë të shumtë. Me anë të 

saj, duke vazhduar idenë e mashtrimit në letërsi, më duhet të shprehem se 

shkrimtarët, mes të cilëve edhe Kamy-ja, duan të na mbushin mendjen se 

teoritë e tyre qëndrojnë më këmbë edhe duke na sjellë argumente anësore 

nga një mit. Në këtë rastin e Kamy-së kemi një paraqitje klasike mashtruese 

të mbrojtjes së idesë së absurdit, se lumturia dhe moskryerja e misionit 

jetësor deri fund, janë themeli i jetës. Sipas këtij autori, Sizifi duhet të jetë i 

lumtur në absurditetin e vet të mosçuarjes së gurit asnjëherë në majë të 

malit. Mjafton vetëm përpjekja për të arritur në majë. Rezultati nuk ka 

rëndësi. 

Lexoj mitin, bazën e tij themelore, siç përshkruhet në një enciklopedi greke, 

por që Kamy-ja na sjell diçka tjetër, të zgjeruar, e cila i shërben idesë që ai 

kërkon të na përcjellë. Ja miti: Sizifi, djali i Eolit, mbret i Korintit. Sizifi 

ishte i dëgjuar për veprimet e këqia të tij (nënvizimi im). Ngriti mure në 

ngushticë, (aty ku sot ndodhet kanali-shënimi im) dhe merrte taksë të 

rëndë nga çdo udhëtar (I detyronte kalimtarët të punonin për të- shënimi 

im) . Për mëkatet e tij u dënua të shkonte në Skëterrë të rrokulliste një gur 

të madh drejt majës së një mali. Por, sapo afrohej për atje, shkëmbi 

rrëshqiste pas dhe ai e fillonte nga e para ngjitjen. Dhe ajo vuajtje e tij 

vazhdonte pambarimisht. (Enciklopedia Idra, vëllimi 10, faqe 3493-3494, 

botim i vitit 1987). 

Vetëm kaq. Pra thelbi i mitit përbëhet nga njëra anë prej prapësirave dhe 

mëkateve të rënda të Sizifit, nga ana tjetër prej ndëshkimit të tij. Është e 

çuditshme se, sipas këtij varianti-bazë të tij, kemi në themel gurin nga kreu 

deri në fund: Sizifi ngriti mur, kuptohet me gur dhe u ndëshkua të ngrinte 

gur në Skëterrë, duke mos arritur të ngrinte më mur. 

A nuk e ka ditur këtë thelb Kamy-ja? E pabesueshme ta pranojmë se nuk e 

dinte. Po përse ai na e sjell mitin nëpërmjet degëzimeve të tij, nëpër 

paraqitjet dytësore e jo në atë thelbësore? 

95

Ja fragmenti kryesor i mitit i sjellë nga Kamy-ja. "Po t'i besojmë Homerit, 

Sizifi është njeriu më i ditur dhe më i kujdesshëm midis te vdekshmëve. 

Megjithatë, sipas një tradite të vjetër, atë e tërhiqte zanati i cubit. Nuk më 

duket kontradiktore. Opinionet janë të ndryshme për shkaqet përse u 

dënua që të bënte në ferr punë të padobishme. Para së gjithash, e dënojnë 

për mendjelehtësi në sjelljet me perënditë. Nuk i ruajti të fshehtat e tyre. 

Egina, vajza e Azopit, u rrëmbye nga Jupiteri 1 . I ati u befasua nga kjo 

zhdukje dhe u ankua te Sizifi. Ky i fundit, që kishte dijeni për rrëmbimin, i 

premtoi Azopit t'i tregonte, me kusht që ky t'i jepte ujë kështjellës së 

Korintit. Midis rrufeve qiellore dhe bekimit të ujit, ai zgjodhi të dytën. Për 

dënim, u dërgua në ferr".* 

Te ky fragment i sjellë nga Kamy-ja, Sizifi na përshkruhet i ngarkuar me 

virtyte, më i ditur dhe më i kujdesshëm midis te vdekshmëve, vetëm ngaqë e 

tërhiqte zanati i cubit. Por edhe këtë ves autori i cituar ia fal, nuk i duket 

kontradiktor. Ndryshe, teoria e tij për absurdin nuk mund të mashtrojë. 

Sipas këtij versioni, Sizifi dënohet sepse midis rrufeve dhe bekimit të ujit, ai 

zgjodhi të dytën. Kam të drejtë të pyes: Përse nuk u dënua me ujë, por me 

gur? Këtu lind çarja e parë në logjikën e mitit dhe atij të Kamy-së. 

Edhe në traditën e shumë popujve, jo vetëm në lashtësi, masa e ndëshkimit 

vihet mbi bazën e asaj që kryhet nga fajtori: nëse vret, vritesh. Nëse të kapin 

duke vjedhur, për shembull një dele, ta varin atë në qafë e të turpërojnë për 

tërë jetën duke të shëtitur, pra ta bëjnë jetën skëterrë. Në disa vende të tjera 

vjedhja ndëshkohet me prerje dore, pra hiqet nga trupi ajo pjesë që u përdor 

për të kryer veprimin e ndaluar.. 

Kurse Sizifi përdori gurin për të kryer prapësitë e tij dhe u ndëshkua me 

ngritje guri, jo me dele. Në një pamje jo aq figurative të çmitologjizuar, 

Sizifi mund të jetë një njeri i zakonshëm që e shëtitin fshat më fshat e 

krahinë më krahinë me një gur mbi shpatulla, duke e turpëruar, pra duke ia 

bërë jetën skëterrë. Edhe në këtë rast bartja e gurit nuk ka si qëllim 

ndërtimin e murit, pra nuk kryhet me të asnjë punë, është një lodhje e kotë 

me qëllim jo ndërtimin, por ndëshkimin. A mund të jetë i lumtur Sizifi apo 

çdo lloj sizif tjetër me këtë? Kotësia e punës dhe e lodhjes a do të ishin 

burim kënaqësie në një rast të tillë? Padyshim, jo dhe për asnjë. 

Homeri gjithashtu na tregon se Sizifi kishte lidhur me zinxhirë Vdekjen, 

vazhdon citimin Kamy-ja. Plutoni nuk mund ta duronte këtë pamje të 

shkretë të mbretërisë së vet. Ai dërgoi perënditë e luftës të çlironin vdekjen 

nga duart e ngadhnjimtarit. 

Ky citim i duhet autorit të arrijë në përfundimin se Sizifi i përçmonte 

perënditë, se ai donte të vepronte ndryshe, i lirë prej tyre, të shijonte 

pasionet e jetës i shpenguar. Mos vallë në këtë rast nuk kemi të bëjmë me 

një hero absurd, por anarkist? Mos kemi të bëjmë me një orvatje për të qënë 

96

ndryshe, për të përjashtuar të tjerët duke u bërë më pas i përjashtuar prej 

tyre? 

Por kjo është një çështje e rëndësishme që duhet trajtuar në një esé të tërë. 

Që Sizifi lidh me zinxhirë vdekjen, në rregull, dëshiron të jetë i pavdekshëm 

edhe vetë, pra t'u ngjajë perëndive. E bën këtë edhe për të tjerët, për të gjithë 

njerëzit? Cili motiv e shtyn? Është ngasje e brendshme e vetvetes për 

vetveten, apo për vetveten dhe të tjerët? Cilëndo nga të dyja të pranojmë, në 

asnjë rast nuk do të vërejmë se veprimi i Sizifit është absurd, shterp dhe pa 

fryt. Revolta ndaj një vullneti sipëror për të ndryshuar diçka, nuk është 

asnjëherë veprim absurd, edhe nëse nuk arrin të plotësohet si kryerje. 

Mirëpo vështirë të pranojmë se ai e kryen këtë veprim edhe për të tjerët, 

sepse sipas mitit, të cilin e solla në fillim, Sizifi është njeri plot vese që 

dëmton të tjerët. Ai dënohet të mos kryejë në skëterrë atë punë që e kreu në 

jetë, me anë të së cilës dëmtonte të tjerët. Edhe vdekjen, sipas kësaj logjike, 

ai e mbërtheu vetëm për vetveten, që të kthehej përsëri në jetë, ku bartja e 

gurit do të përfundonte me ndërtime muresh, ndarës të njerëzve, pengesë 

qarkullimi të lirë, me qëllim përfitimi e plotësimi të dëshirave të mbrapshta 

që i mbulonin shpirtin. 

Dhe në librin "Fjalor i mitologjisë", me autor Todi Dhama (Shtëpia Botuese 

"8 Nëntori", Tiranë, 1977), në faqen 221-222 Sizifi përshkruhet kështu: "Të 

gjithë poetët e vjetër e tregojnë si vjedhës, gënjeshtar dhe dinak". Kurse 

më tej vazhdon: "Shkaqet për të cilat qe dënuar Sizifi, Homeri nuk i 

tregon, kurse autorë të mëvonshëm japin versione të ndryshme (Sizifi qe 

dënuar kështu, sepse tregoi planet e perëndive, ose sepse grabiste 

udhëtarët, ose se i tregoi Asopit se ku e kishte fshehur Zeusi vajzën që 

kishte mbërthyer"). 

Po të gërmojmë edhe më në mitologjinë greke, do të vërejmë se ekziston 

edhe një tjetër, që fare mirë mund të quhet "binjaku i Sizifit", i quajtur 

Skiron. Ky, si edhe Sizifi, qëndronte në istmin (ngushticën) e Korintit Ai i 

detyronte udhëtarët që t'i lanin këmbët, pastaj në shenjë falënderimi i hidhte 

nga maja e një shkëmbi në det, që të shëndoshte breshkat me të cilat 

ushqehej. 

Nuk dimë cili nga të dy heronjtë mitologjikë është më i vjetri, por të dy janë 

të ngarkuar me vese të ngjashme dhe të dy i kryejnë prapësitë në ngushticën 

e Korintit, në Peloponez. 

Po përse Kamy-së nuk i intereson të merret me thelbin, të thotë ose të 

shpjegojë se janë veset ato që e çojnë Sizifin në Skëterrë? A do t'i 

interesonte autorit të Absurdit të bënte të lumtur nga mundimet një njeri që 

vuan të këqiat që ka kryer? Përse dëshiron ta paraqesë Sizifin si një 

pararendës të largët të Krishtit, apo ta përqasë me proletariatin? Edhe 

Krishti, si Sizifi, mban një peshë në çastin para vdekjes. Duhet ta çojë 

97

kryqin te shtylla ku do ta mbërthejnë për të vdekur. Mirëpo Krishti nuk 

dënohet me Skëterrë pas vdekjes, ku të cfilitet duke mos e çuar dot kryqin te 

shtylla e, sa herë që ai t'i bjerë nga supet, të kthehet prapsht e ta fillojë 

veprimin nga e para. Krishti e do ndëshkimin, kryqin, ai është i barabartë 

me kryqin. Thuhet se Krishti vdiq i lumtur, pasi u dha ngushëllim njerëzve 

me vdekjen e vet dhe akti i tij ka një fillim e një fund. Te Sizifi ndodh 

ndryshe: në jetë u ka sjellë telashe e mundime njerëzve dhe perëndive, ka 

ndërtuar mure me gur për të ndarë njerëzit, se kështu realizonte dëshirat e tij 

të prapshta, dënimi i tij për të mbartur gurin ka si qëllim të vetëm 

ndëshkimin dhe kjo nuk ka mundësi t'i sjellë gëzim, aq më tepër kur thuhet 

në mit, se kur i iku vdekjes një herë, iu dha i shfrenuar gëzimeve të jetës. 

Po të lexojmë mitin e Odisesë, mësojmë se duhet të ketë qënë kjo kohë kur 

Sizifi u lidh për kënaqësi epshore me Antiklenë, të fejuarën e Laertit, 

(prindët e ardhshëm të Odisesë), prej nga do të lindte heroi mitik i Trojës. 

Pra, Odiseja na del sipas këtij miti, djalë jo i ligjshëm i Sizifit. Prej tij 

besohet t'i ketë marrë disa nga veset: sidomos dinakërinë, vjedhjen dhe 

gënjeshtrën. Kujtojmë se në Luftën e Trojës ai u fut me Diomedin fshehtazi 

në Trojë dhe grabiti statujën mbrojtëse të qytetit, Paladiumin. 

Sipas historianëve të lashtë, Peloponezi dikur quhej Pellazgji dhe dihet se 

pellazgët qenë mjeshtra në ndërtime muresh me gurë qiklopikë. Ata kishin 

ndërtuar edhe muret e Athinës së vjetër. Dihet se atikasit i dëbuan pellazgët, 

por para se ta bënin këtë, zuri fill fushata propagandistike kundër tyre. Dihet 

se dëbimet kryhen me dhunë, jo me mirësjellje. Në mitin propagandistik 

mbi Tezeun, heroin e Atikës, mes të tjerave heroizma të Tezeut, përmendet 

vrasja e hajdutit Sinid, të mbiquajtur Pitiokampt, (përkulës i pishave). Ai 

ishte i pajisur me një forcë të madhe, përkulte pishat më të trasha, afronte 

majat e tyre dhe lidhte aty kalimtarët që kishte zënë. Degët, kur 

drejtoheshin, i shqyenin viktimat. Sinidi vepronte në ngushticën e Korintit, 

njëlloj si Sizifi dhe Skironi. Të tre janë me forcë të madhe, të cilën e 

përdorin për të kryer të këqia dhe ndëshkohen. Po ashtu, në mitin mbi 

Tezeun, ky vrau Skironin në kufirin midis Megarës dhe Atikës, e hodhi në 

det, por deti dhe toka nuk donin ta pranonin trupin e hajdutit, kështu që ai 

qëndroi për ca kohë i varur në ajër, derisa më në fund u shndrrua në 

shkëmb. Te ky mit kuptohet fare qartë se ky popull, pra pellazgët, as të 

gjallë nuk kishin më vend në tokë e në det, se toka dhe deti duhej t'i 

përkisnin një populli tjetër, të cilët i përfaqësonte heroi i tyre, Tezeu. 

Skironi shndrrohet në gur, në atë që i simbolizon pellazgët, njerëz të mureve 

me gurë qiklopikë. Kurse Sizifi u dënua të ngrinte në Skëterrë një gur të 

madh, pa arritur ta çonte dot në majë të malit, në një mundim të pafund e të 

padobishëm. Në të gjitha këto raste, asnjë prej këtyre figurave mitike, në 

veçanti Sizifi, nuk mund të ndjehen të lumtur. Miti i Sizifit fare mirë mund 

98

të quhet miti i veprimit të papërfunduar, moskryerje e detyruar e diçkaje nën 

dhunën e një vullneti të epërm. Sizifi nuk ka më tepër vese se Zeusi. Zeusi 

është kryeperëndi, i pavdekshëm, Sizifi, princ i Korintit, i vdekshëm. Zeusi 

mbretëron qiellin, tokën, ujërat dhe nëntokën, jetën dhe vdekjen. Principata 

e Sizifit është e vogël. Zeusi dhunon perëndi dhe njerëz. Sizifi nuk mund të 

arrijë dot te perënditë. Edhe nga këto që thamë, kuptohet se Sizifi nuk mund 

të jetë i lumtur. Ai ndjehet i fyer dhe i poshtëruar, i nënshtruar e pa 

personalitet, një i tepërt që nuk sjell dobi as i gjallë e as i vdekur. Ai nuk 

është absurd sepse në këtë rast do të pranonim që absurditeti lind nga 

kotësia. Kështu do ta thjeshtonim së tepërmi problemin. Këtu kemi një lojë 

me mashtrimin, të cilin Kamy-ja e përdor për të na mbushur mendjen se një 

teori mund të qëndrojë më këmbë edhe duke sjellë argumente anësore nga 

një mit. 

2007 

*Citime nga libri "Miti i Sizifit" i Alber Kamy-së, përkthyer nga frëngjishtja prej 

Petrit Sinanit, botim i vitit 1992, Tiranë, shtypshkronja A.Z.Çajupi 

1- Sipas mitit, vajza u grabit me urdhër të Zeusit, ose nga vetë Zeusi, i cili edhe e 

fshehu diku duke e mbërthyer. Sizifi nuk e tregoi këtë fakt ngaqë i dhimbsej babai 

apo vajza, por që të përfitonte, duke spiunuar kryeperëndinë. 

99

KRENAR ZEJNO 35 

Na ishte se ç’na është... 

“Si u bëka, more vëlla, 

që të mësojmë nga kukullat 

si të duam njeriun?” 

Ja një maraz poeti, përgjatë vargut të Milazim Krasniqit, i denjë për të na e 

ngarë rrëfimin mbi kukullat ndër përralla njerëzish. 

Gjenia e Rilkes me një ese magji kukullat i pat ngritur gjer në elegji; e na 

bën të kujtojmë zemëratën që shkaktonte shpërfillja e tyre, mizore e pagojë; 

zhgënjimin fillimtar të realitetit që po mësynte në vrrunduj me shumicë: 

“Përpara kukullës shtrëngoheshim të pranonim që nëse do braktiseshim prej 

saj, nuk na mbetej kësisoj askush më. Heshtte ajo ahere, jo për kryeneçësi; 

heshtte ngaqë ky ishte i parreshturi bishtnim i saj, sepse qe gatuar prej një 

lënde pa voli e fare të papërgjegjshme, s’bëzante dhe as i shkonte nëpër 

mentë të krekosej, sidoqë do t’i lypsej shumë t’i jepte ca rëndësi vetes në 

një botë ku fati, nëmos dhe Zoti vetë, e kanë tërë atë zulmë ngase na bëjnë 

ballë heshtazi. 

Në një kohë kur të gjithë ende turreshin të na e jepnin përgjigjen vetëtimthi 

për t’na dhënë siguri, ish ajo, kukulla, më e para që na pështillte ndër më 

t’madhen heshtje të jetës, e cila më vonë gjithëherë kthehej të na ndihte, 

diku tek mbërrinim në kufi të ekzistencës”. 

Ja kështu pra, nga ato pulitje qepallash kallpe ballë përkujdesjes fëminore, 

ze fill i pari leksion i madh mbi atë dashje bote e cila bëhet sublime kur do e 

dashuron. Edhe si fëmija kukullat, pa i thirrur hiç kryes nëse bota sakaq, 

dashka dhe ajo a si! 

Duke ndjerë kukullën e nderur në papërfillje mësohet si të japë e të jepet, në 

një dhënie pa u zbehur a shtirur si kukull e vonët për Jungët e Fromët. 

35 I diplomuar per Biologji dhe Juridik, piktor autodidakt, shkruan ese, poezi, poema, 

përkthen, por veprimtaria e tij më e dendur është ajo turistike, e botuesit dhe 

kuratorit të Galerisë ZENIT që e ka pronë të vetën. Gjithashtu, si botanist, prej më se 

dymbëdhjetë vjetësh, Zejno drejton një shoqatë gjahtarësh, që ka në gjirin e saj 

njerëz të apasionuar pas natyrës, artit dhe filozofisë. Ndërkohë ka një program 

turistik që fokuson zejet kombëtare në pasuri dhe vlerë natyrore. Galeria ZENIT e ka 

marrë emrin si seli e këtyre veprimtarive. Aty, veç ekspozitave të pikturës, ka edhe 

lëvizje turistike, botime etj. Krenar Zejno është, ndër të tjera, autor i vëllimit „Epika 

e dehur”. 

100

Balada e Rilkes luan loja kukullash lojën ku ngjizet katedra që fton 

provimin e parë të jetës, ... për t’u diplomuar përtej si njohës me sqimë i 

realitetit, qoftë të hidhur, të gjërave a gjëmave. 

Gjersa t’ja mbërrish e të bëhesh engjëll i elegjive... 

asoj elegjish që luhen me lirë apo lahutë, por veç ndër kufij, përgjatë 

sinorëve të qenësisë kur marazi i mbrapshtë të gjegjet shkurt e gjithaq 

shpinëkthyer: mëso më së fundi nga njeriu... si të duam kukullat! 

Nëmospo, prit sikur parajsën. Ti e di, teksa dashje krijon, se parajsa e 

krijuesve është një parajsë kukullash hirushe, kësulëkuqe, pinokë, 

borëbardha, barbi, të bukura e bisha... 

“Kur ishim fëmijë, 

bisedonim me delet 

që na flisnin fjalë të mençura. 

Çudi! Kur rritemi dhentë nuk na flasin më” 

Na e vargëzon kështu Frederik Reshpja kohën e tij të lodrave, atë kohë 

kursa duket, kukullat e fëmijës që do bëhej poet ishin mishëruar ndër dele, 

si totem i shpirtit të klanit mjerim. 

Dhe paskëtaj, ...pikëçudinë e klanit mjeran të të rriturve. 

Para tij, poeti i bukur si çilimi, Bodler, pat luajtur me lodrën e moralit në 

shkrimin aq të ndjerë Moral du joujou; Dhe na kthen kohës prapa: “Gjithë 

fëmijët u flasin lodrave të tyre. Lodrat bëhen aktorë të dramës së madhe të 

jetës, ngucur në odën e errët të trurit të tyre të vockël”. 

Kishte nevojë poeti i “thjeshtësisë barbare” t’i rikthehet pa ledha asaj 

mundus infantile, të shprishte kukulla dhe kolovitej mbi kalë të drunjtë, si 

kalorës i hershëm vetmitar kah zhbirimit të “shtysës më të parë metafizike”. 

“Mais ou est l’ame? ia plas poeti si fëmija. Po shpirti ku na qenka pa? 

Hiç! Dhe njëherit: “Bash këtu zë fill trullosja dhe trishtimi”. 

Kaq?! Po atë ku e lamë? 

Atykohërash kur ishte seç na ishte... Në oaze iliadash, ehee, kohë përpara 

Iliadës së vargut homerik. E di i dliri Bodler edhe moshën e foshnjes 

poetike, sepse bariste dhe ndër oazet e atit Homer. Ndaj na thotë veç 

zëfillin, atë me emrin trisht (që ndër ne tingëllon si numër). Nëmos e ditka 

ku është shpirti, ama di si mishërohet. 

Se as ati i epikës s’na e tha ku shpirti ishte, por veçse në ç’formë do prehet 

dhe kush do ta përcjellë përtej: “ Trishtimi qenka fati i ynë; andaj jetët tona 

do këndohen gjer në përjetësi, nga e tërë njerëzia që do t’vijojë”. 

E do vijojmë ne, ende të endemi, edhe në Teatrin e kukullave te Hajnrih von 

Kleist. 

101

Ja tek na dëfton edhe ky (idhull i Kafkës) drynin e parajsës dhe kerubinin që 

na rri pas krahëve. 

Bën be që s’e ka kyçin, dhe na nis “të marrim udhët përreth botës dhe të 

hapim sytë mbase e gjejmë hyrjen nga deriçka e pasme”. 

Pastaj na tregon hijen e shtrembër që i bëjmë dheut, shtegut të gabuar që 

njeriu paska zënë mes dy skajeve pa krye, “kukullës – materie e kulluar dhe 

Zotit – shpirt i kulluar”. 

Më tej na fryn në vesh se si “gjendet të paktën ajo prehje e paqme, kur 

njohuria të ketë përshkuar, si me thënë, të pafundmen; ashtu siç shpërfaqet e 

dlirë dhe njëherësisht, tek ajo lloj ngrehine prej njeriu e cila ka o asfare o 

një pafundësi vetëdije, pra ose tek kukulla ose te Zoti”. 

E pra, kësisoj këto kukulla gjysëm qenie - gjysëm gjëra, këto nimfa mitike 

(sipas Borgesit është gjuha shqipe e dallon sirenën nga vajza e valëve, duke 

na shtirë në mend se të parët tanë dinin mjaft mbi bukurinë përrallore, 

harmoninë, madje dhe trajtat e përsosmërisë) që shfaqin shpërfilljen më 

mizore e të përjetshme të papërgjigjes, i shpallen fëmijërisë si mësuesi i 

parë i filozofisë dhe artit të krijimit. Por edhe si një mësues gjysëm Pinok e 

gjysëm Xhepeto... 

Është Xhepeto që ka bërë Pinokun apo Pinoku që e bën më njeri këtë të 

fundit? Kjo është e ç’është! Të fundit? Ç’po them? Mbase numërimi në 

botën e kukullave nis nga fundi. 

Kushedi prej ç’keqkuptimi të tillë gjuhëzimi, Vallery ka shprehur atë të 

vërtetë zanafillore: 

E para ishte përralla. 

Po, po, “e vërteta më e vërtetë është përralla” - e mbështet gjeniun dhe 

dashnorin e miteve, edhe adhuruesi i tij, italiani Calvino. Gjithë ky 

gjenalitet... nën robërinë e miteve. 

E si të mos mbetesh peng i mitit? A nuk i kemi krijuar ato për të qenë peng i 

tyre. 

Asgjë nuk është kaq e përjetshme sa ato që nuk kanë ekzistuar kurrë, mitet. 

Mitet janë shpirtrat e bëmave dhe dashurive tona, thotë Valery. 

Ndaj jemi pengjet e femijërisë sonë, të botës mitike të kukullave dhe 

lodrave, pse na gatisin, përrallë ndër përrallë, lodër mbi lodër e kukull pas 

kukulle, të mbajmë peshën e botës së rëndë të miteve megjithë haraçin e saj, 

...e të rrimë qoftë si shtrembër, por të flasim drejt. 

Sa më shumë largohemi prej tyre, aq më tepër mbulojmë me dhera 

Atlantidën që kemi brenda nesh, në vend që dheu e plehu të ndihnin për të 

mbjellë dashurinë, moralin, etikën dhe estetikën e qytetërimit që rrekemi të 

përballojmë. 

102

Ja, si e thotë Nietzsche: “Pa mite...çdo kulturë humbet pjellorinë e 

shëndetshme të energjisë së saj të lindur; vetëm një horizont i përvijuar nga 

miti mund të sigurojë unitetin e qytetërimit të gjallë që ai mbyll përbrenda”. 

Adulti nuk njihet si i rritur prej shkëputjes, adulterit tradhëtor që u mbivë 

kukullave. 

Duke humbur me dashje, veç të tjerash, edhe vizionin foshnjor e pulsionin 

rinues, fantazinë, imagjinatën e beftë, që na i mban gjallë veç fëmija 

përbrenda nesh. 

Qetësisht alarmante, si vetë marrëdhënia e fëmijës me kukullën, raportit me 

papërfilljen, njeriut me shpirtrat (Se nuk rresht Rilke dhe përshkruan 

shpirtin kukull, shtrënguar fort në dorën e foshnjes nën ethe, si të vetmen 

gjë që kishte ende forca të mos e lëshonte, ndërsa ethja e ligë e vdekjes po 

avitej), mitet e përrallat na venë në kandar moralin tundues, rrëgjues dhe ato 

pak parime, ...që mezi ia dalim mbanë të mos i flakim. 

Më shumë se sa jemi ne që shohim kukullat, kukullat na shohin ne. 

Ne shohim në to të vetmit miq të përbashkët, rreptësisht të sigurtë, që kemi 

pasur në jetë, kësoj jete ku, ndërkohë, për të qenë si miq na duhet, 

medoemos, të shpikim armiq të përbashkët. 

A nuk dëshiron njeriu që të vijojë të krijohet në sajë të imazhit të miteve të 

kukullave, përrallave që vet ka sajuar? 

Por miti, vëren miku i tyre - Levi Strauss, përbëhet nga shumësia e 

varianteve të tij. 

Hë pra si i bëhet, ende sot, kur njeriu shumicë do që të shohë të gjtha 

kukullat veç tek vetja e tij, dhe nuk sheh tek tjetri asnjërën prej tyre! 

Thonë se Ronstadi u zemërua, pse s’ja zhveshi dot veset heroit të tij (le 

dernier nuit de don Juan), që s’rreshtte së gënjyeri veten, prandaj nuk e 

vërvit në ferr natën e fundit të romanit. 

Por e braktis në një teatër kukullash!... që të mbetet rob i legjendës së vet. 

Shih një kukull! E bukur paq... meqë si e trishtë. 

Si shkak trishtimi. Kukull aq! 

Po shih lotin në mollzën e saj pa! Atë pikël shi rrëzuar prej syrit 

të fëmijës mbi kukullën si epikë ndër duar. 

Shumë më i bukur loti... edhe pa lypur shkak. 

Plot hirë, i vërtetë, i njelmët, i trishtë, shkaktar, i shkaktuar. 

Si një gjëhiç! Vegim. Këputur ëndrrash foshnjërie. 

vetë shkak vetë trishtim! Për hiçgjë; Si në përrallë pengjesh fëmijërie. 

Si një asgjë. Asgjë tepër, kurrgjë mangut. Pikë loti! 

103

IULIA NĂNĂU 36 

Identitate scrisă 

(Identitet i shkruar) 

Conform DISC -ului, identitatea este: „1. Raport al unei entităţi cu o alta, de 

asemenea factură încât una este cealaltă 2. mat. Egalitate care subzistă 

oricare ar fi valoarea variabilelor care apar în ea; funcţie identică 3. fig. 

Complex de caractere care determină specificitatea lucrurilor sau indivizilor 

distingându-i de toţi ceilalţi şi făcându-le posibilă recunoaşterea 4. extens. 

Conştientizarea de sine ca individ; de asemenea tot ceea ce este cel mai 

autentic şi specific referitor la gusturi, interese, aspiraţii individuale„. 

Conform Macmillan, identitatea este: „1 who you are or what your name is 

1a. The qualities that make someone or something what they are and 

different from other people 

2 very formal the fact of being exactly the same”. 

Conform lui Imre Kertész : „Aşadar, nu sunt evreu? Păi, atunci cine sunt? 

Desigur, în Germania eram cu atât mai puţin acasă, iar „acasă”, în Ungaria, 

am fost declarat în mod public un străin.... La controlul paşapoartelor, o 

discriminare făţişă: cetăţenii UE la dreapta, ceilalţi cetăţeni, la stânga. ... Pe 

lângă evreitatea mea, acum trebuie să-mi asum şi discriminarea aplicată 

ungurilor; cu prima n-am nicio problemă, are stil, ca să spun aşa; în schimb 

pe a doua o consider nedreaptă. Nu maghiaritatea îmi este jignită, ci 

evreitatea pentru care am suferit, fiindcă, indiferent în ce calitate sunt 

discriminat, acest lucru îmi afectează exclusiv calitatea de evreu. E posibil 

ca acest lucru să se numească identitate? Atunci e posibil ca totuşi să fiu 

evreu?” 37 

36 Născută în 1982 la Oraviţa, absolventă a Universităţii de Vest Timişoara, 

Facultatea de Litere, Teologie şi Istorie, secţia română-italiană. A fost bursieră la 

Università per Stranieri di Perugia şi la Università degli Studi di Padova, Italia. A 

susţinut un Master de Didactica modernă a predării limbilor străine, iar actualmente 

face un Master în Literatura şi mentalităţile la UVT. Este preparator de limba şi 

literatura italiană în cadrul Departamentului de italiană a Catedrei de limbi romanice 

a UVT. Laureată a numeroase premii, a scris, printre altele, lucrările Ofelia şi 

imaginarul romantic eminescian, Odă (în metru antic): lirism şi temporalitate 

Despre receptarea lui Lucian Blaga în Italia, Gastronomia italiană şi intercultura, 

Appartenances. 

37 Imre Kertész, Altcineva: Cronica schimbării, Bucureşti, Humanitas, 2004, pp. 99- 

100. 

104

În ce termeni se poate discuta despre identitate? În cei ai dicţionarelor, ai 

cărţilor de socio-psihologie, de logică, de filosofie sau dimpotrivă în cei ai 

scriitorilor. Dar în ce fel poate fi trăită? Răspunsul celor care au supravieţuit 

Auschwitz-ului este: prin scris. 

Antisemitismul este în primul rând o problemă identitară, sau mai bine zis 

de identitate impusă anumitor indivizi cărora li se recunoaşte doar 

apartenenţa la o naţiune ebraică idealizată în sens negativ, şi care în realitate 

nu este deloc unitară. Ceea ce au în comun Imre Kertész, Elias Canetti, 

Györg Konrád nu este atât faptul că sunt evrei şi că au scris despre copilăria 

şi adolescenţa lor, ci o conştientizare precoce a impunerii unei identităţi 

construite mai degrabă pe criteriul diferenţierii decât pe cel al apartenenţei 

la o comunitate. În cazul lui Canetti este vorba de o discriminare interetnică 

a cărei contradicţie scapă chiar mamei care, deşi pasionată de lectură şi 

teatru se mândreşte cu apartenenţa la o „buena famiglia”: „Legităţile 

sefarzilor erau într-o anumită măsură complicate. Ei erau evrei credincioşi, 

pentru care viaţa de comunitate însemna ceva, ea se afla, fără exagerare, în 

centrul existenţei lor. Dar ei se considerau evrei de un tip deosebit şi aceasta 

se referea la tradiţia lor spaniolă. ... Cu îngâmfare naivă erau priviţi de sus 

ceilalţi evrei... Dar această discriminare generală nu era încă totul! Chiar 

printre sefarzi existau familiile bune, prin care se înţelegeau cele care erau 

de multă vreme bogate.” 38 Györg Konrád ştia de la vârsta de cinci ani că 

Hitler spune lucruri rele despre evrei şi că va fi omorât dacă acesta învinge 

iar Gyurka din În afara destinului încearcă s-o convingă pe una dintre 

surorile Fleischmann că nu este urâtă de oameni pentru ea însăşi, că nu e o 

chestiune personală, că evreii nu sunt altfel decât ceilalţi, că „omul nu poate 

decide de unul singur asupra acestei deosebiri: în fond, după câte ştiu, 

tocmai la asta slujeşte steaua galbenă.” 39 

Evreitatea celor trei autori nu ţine de o identificare cu şi o aderare la un set 

de valori împărtăşite de o comunitate ci de schimbul de variabile din 

matematică, schimb ce nu influenţează cu nimic egalitatea 

evreu(X)=evreu(Y)=evreu. Este tot un soi de identitate care însă n-are nimic 

de-a face cu acea conştientizare de sine ca individ ci reprezintă o tentativă 

de uniformizare a particularului, o reducere a miraculosului viu la un set de 

noţiuni şi imagini artificial construite care servesc drept fundamente 

apriorice ale ideologicului: acelaşi şarpe care-şi înghite coada. Acest 

fenomen este ilustrat de episodul din În afara destinului în care personajul 

principal ajunge în gara de la Auschwitz şi îi identifică pe evreii de acolo cu 

38 

Elias Canetti, Limba salvată, Istoria unei tinereţi, Cluj-Napoca, Ed. Dacia, 1984, 

pp.16-17. 

39 

Imre Kertész, În afara destinului, Bucureşti, Est Samuel Tastet Editeur, 2003, p. 

34. 

105

imaginea prezentată de teoriile naziste, neluând în considerare faptul că fără 

existenţa acestor stereotipii, fără detenţia şi torturile care le-au marcat 

iremediabil înfăţişarea şi comportamentul, ar fi fost puţin probabil să 

extragă din fizionomia acestor persoane doar caracteristicile negative, dar 

mai ales ignorându-le nevinovăţia, incompatibilă într-o ordine firească a 

lucrurilor cu statutul deţinutului: 

„Am fost foarte surprins deoarece acum am văzut, de fapt, pentru prima 

oară în viaţa mea – cel puţin la o distanţă atât de mică – deţinuţi adevăraţi, 

în zeghea cu dungi a răufăcătorilor, tunşi chilug şi cu boneta rotundă pe cap. 

Bineînţeles, m-am şi dat îndărăt un pic, imediat. Unii răspundeau 

întrebărilor puse de-ai noştri, alţii cercetau vagonul, în timp ce câte unii, ca 

nişte hamali cu practică îndelungată, au început să descarce bagajele, şi 

toate acestea cu o sprinteneală ciudată, ca de vulpe. ... Nici feţele lor nu prea 

trezeau încredere: urechi clăpăuge, nasuri sumeţite în afară, ochi adânciţi în 

orbite, mărunţi, cu luciri viclene. Păreau, într-adevăr, evrei, în toate 

privinţele. Îi găseam suspecţi şi, în general, cât se poate de străini.” 40 

Identitatea este construită şi acceptată. De regulă acest proces este strâns 

legat şi de noţiunea de criză, înţeleasă drept parte a evoluţiei normale a 

fiinţei umane. Criza modifică raportul cu lumea şi relaţiile cu celălalt, 

ducând uneori la afectarea sentimentului de identitate, „în pofida 

permanenţei fundamentelor genetice şi biografice” 41 , adică la criza de 

identitate care este o „stare conflictuală ce determină incrementarea sensului 

continuităţii propriului eu”(DISC). O identitate impusă din exterior prin 

intermediul unei crize care nu are niciun fel de legătură cu dezvoltarea 

normală a individului nu poate fi o identitate, aşa cum bine remarcă Leon 

Wieseltier : 

„Pe ce temei îţi accepţi identitatea? Dacă motivele sunt interne, atunci 

identitatea ta e slabă. Dacă motivele sunt externe, atunci identitatea ta e 

puternică – dar asta înseamnă că există pe lume un principiu mai puternic 

decât identitatea, la care trebuie să facem cu toţii apel.” 42 

Identitatea este o marcă a socialului şi a socializării, presupune asumarea 

unui anumit rol bine fixat printr-o construcţie prealabilă, or indivizii trec de 

la un rol la altul în permanenţă, uneori fără cea mai mică sesizare a 

pasajului, deoarece „ nu sunt socializaţi în roluri mari, bine delimitate şi 

stabile, ci „călătoresc” continuu în interiorul unor buchete de roluri care 

40 Idem, Ibidem, p. 69. 

41 Jaqueline Barus- Michel, Florence Giust-Desprairies, Luc Ridel, Crize: 

Abordarea psihosocială clinică, Iaşi, Ed. Polirom, 1998, p.12. 

42 Leon Wieseltier, Împotriva identităţii, Iaşi, Ed. Polirom, 1997, p.74. 

106

grupează cadre de socializare în acelaşi timp apropiate şi foarte diferite.” 43 

Impunerea rolului de evreu prin stigmatizare duce inevitabil la impunerea 

rolului de victimă, la restrângerea dramatică a „buchetului de roluri” şi la 

criza identitară. Artificialitatea acestui rol este sesizată de către Kertész întrun 

pasaj din memoriile sale: “N-am nici un chef să-mi joc rolul. N-am nici 

un chef să decad într-atât încât să protestez împotriva aşa-numitului 

antisemitism (odinioară, la început, am făcut acest lucru îndemnat fiind de 

orgoliu, prostie, infatuare şi speranţă). Evreitatea mea este mult prea 

interesantă (sau altfel spus: e mult prea semnificativă) pentru a o privi ca 

refracţie a nebuniei numite antisemitism.” 44 Datorită acestei impuneri însăşi 

perceperea evreităţii drept o comunitate etnică este refuzată, în detrimentul 

evidenţei care îşi cere uneori dreptul la recunoaştere: „ – Lectură la 

„Jüdische Gemeinschaft” [Comunitatea evreilor]; când o văd pe 

organizatoarea seratei, o femeie bondoacă, puţin răvăşită, am impresia că 

acest chip îmi este cunoscut de la Budapesta, de mult timp, dar aflu dendată 

că vine din Anglia, e londoneză. Trebuie să recunosc, în sfârşit, ceea 

ce mi-a fost atât de greu să admit până acum, şi anume că evreul nu este 

doar o noţiune abstractă (desigur, este şi asta), ci inclusiv o rasă şi un tip 

uman: cu toate că nu toţi evreii sunt evrei, precum susţine Schönberg, nici 

un evreu nu poate eluda faptul că este evreu (acest lucru este deja rodul 

experienţei mele).” 45 

Identitatea etnică ţine de un specific care se delimitează de restul nu doar la 

nivelul negaţiei. Acest lucru nu este valabil în cazul etniei evreieşti prin 

simplul fapt că, aşa cum remarca acelaşi Kertész, referitor la specificul 

unguresc, dar care la fel de bine ar fi putut fi german, românesc sau 

polonez, unele identităţi au nevoie de evreul-ca-diferit pentru a se structura: 

„Fără antisemitism, ce fel de identitate ar avea cel care este ocupat în 

permanenţă cu propria-i identitate specific ungurească? Dar ce este 

specificul unguresc? În mod tranşant de cele mai multe ori se poate verifica 

numai în aserţiuni negative, dintre care cea mai simplă – în cazul în care se 

caută pretexte – sună astfel: ungur este cel care nu-i evreu. E-n regulă, dar 

cine este evreul? Păi e cât se poate de limpede: cel care nu-i ungur. Evreul 

este cel despre care se poate vorbi la plural, cel care este aşa cum sunt toţi 

ceilalţi evrei, cel ale cărui însuşiri pot fi cuprinse într-un compendiu, ca 

însuşirile pe care le are o specie nu prea complexă de animale (mă gândesc, 

43 François de Singly, Alain Blanchet, Anne Gotman, Jean-Claude Kaufmann, 

Ancheta şi metodele ei: chestionarul, interviul de producere a datelor, interviul 

comprehensiv, Iaşi, Polirom, 1998, p. 278. 

44 Imre Kertész, Altcineva: Cronica schimbării, Bucureşti, Humanitas, 2004, p.52. 

45 Idem, Ibidem, pp. 30-31. 

107

fireşte la un animal dăunător, care însă pentru a deruta are pielea mătăsoasă) 

etc.” 46 

Dacă o identitate etnică se construieşte în jurul unei limbi, atunci cea 

ebraică este din nou atipică, datorită varietăţii lingvistice, consecinţă a 

peregrinărilor europene: un sefard nu se va înţelege cu un idiş decât dacă va 

folosi o limbă europeană, ca şi evreul polonez sau maghiar care nu au avut 

niciodată un contact direct cu limba ebraică. Aşadar evreul nu are o singură 

limbă şi uneori nici măcar nu-i vorbeşte dialectele. Are nevoie de limba 

torţionarului pentru a comunica şi a se comunica, pentru a-şi căuta 

identitatea, pentru a scrie şi a-şi scrie propriile experienţe care, în cazul lui 

Imre Kertész, nu sunt importante exclusiv prin caracterul lor traumatic, ci 

mai ales prin cel personal, adică la un anumit nivel, identitar: „Deja nu mai 

vreau să conving pe nimeni de nimic. Vreau doar să scriu atâta vreme cât 

pot să fac acest lucru, pentru că-mi place să scriu, iubesc limba, mă bucur 

când îmi vine subit în minte o comparaţie etc. Toată lumea mă întreabă 

despre Auschwitz: deşi ar trebui să le vorbesc despre bucuria infamă a 

scrisului – faţă de asta, Auschwitz-ul este o transcendenţă necunoscută şi 

inabordabilă.” 47 

Tema căutării identităţii aparţine modernităţii şi Europei Centrale, dar mai 

ales scriitorilor de origine ebraică forţaţi să se confrunte cu o imagine 

impusă, ştanţată, atât de inacceptabilă pe cât de artificială, construct ce ţine 

de o imagologie a monstruosului proiectat asupra unei victime sacrificiale, 

lipsit de un sens anume, aleatoriu, dar nu mai puţin fatal. 

Bibliografie 

Imre Kertész, Altcineva: Cronica schimbării, Bucureşti, Humanitas, 2004. 

În afara destinului, Bucureşti, Est Samuel Tastet Editeur, 2003. 

Elias Canetti, Limba salvată, Istoria unei tinereţi, Cluj-Napoca, Ed. Dacia, 1984. 

Györg Konrád, Călătoria, Iaşi, Ed. Polirom, 2003. 

Leon Wieseltier, Împotriva identităţii, Iaşi, Ed. Polirom, 1997. 

Jaqueline Barus-Michel, Florence Giust-Desprairies, Luc Ridel, Crize: Abordarea 

psihosocială clinică, Iaşi, Ed. Polirom, 1998. 

François de Singly, Alain Blanchet, Anne Gotman, Jean-Claude Kaufmann, Ancheta 

şi metodele ei: chestionarul, interviul de producere a datelor, interviul 

comprehensiv, Iaşi, Polirom, 1998. 

46 Idem, Ibidem, pp. 30-31. 

47 Idem, Ibidem, p. 49. 

108

MEDALION 

ANTON ÇEFA 

U lind në Shkodër në vitin 1934, në një familje antikomuniste, me tradita 

atdhetare e kulturore. I ati, Shtjefën Çefa, ka qënë një ndër themeluesit e 

“Bogdani”-t (1919-1944), shoqëri e shquar kulturore laike demokratike. 

Kreu shkollën fillore e të mesme dhe Institutin Pedagogjik 2-vjeçar në 

Shkodër, dy vitet e fundit të arsimit të lartë në Universitetin e Tiranës, në 

Fakultetin e Histori-Filologjisë (me korrespondencë). Ka shërbyer si mësues 

në shkolla 8-vjeçare dhe të mesme. Mbas rënies së diktaturës, u bë një ndër 

themeluesit e antar i këshillit botues të gazetës “Shkodra”, i pari organ 

shtypi lokal demokratik në Shqipëri. Gjithashtu ka qënë anëtar i këshillit 

botues të revistave “Rrezja e jonë” dhe “Kumbona e së Dielles”, që filluan 

të dalin në Shkodër në atë kohë. Për një periudhë të shkurtër ka punuar si 

drejtor i Radio Shkodrës. Në vitin 1993 emigroi familjarisht në Shtetet e 

Bashkuara të Amerikës. Që nga viti 1994 është editor i gazetës “Dielli”, 

organ i Federatës Panshqiptare Vatra. Ka botuar përmbledhjet poetike: 

“Dritarja e një britme” (1999), “Heshtja ka tingull guri” (2002), “Fjalë në 

vargoj të muzgët” (2003). Ka gati për botim librat: “Psikologjia etnike e 

popullit tonë - tradita”; “Edukatë popullore shqiptare”, “Kritikë letrare: 

syzime-analiza-intervista”, “Ftillime publicistike”, “Portrete”, “Me Nolin e 

Konicën tek ‘Vatra’ - ese”, sidhe një përmbledhje poezish të përkthyera nga 

italishtja dhe anglishtja. 

Etja për nji delir të blertë 

Kur në qiell të andrrës sime prek 

Me duer të brishta, 

Zgjohen vegime të ylberta mallesh. 

Engjuj me brerore drite zbresin 

Mbi meloditë e dhimbjes 

Që s' ka të sosun. 

E duer akordesh të çuditshme 

Ndalojnë flutrim'n e kohës. 

Etja më merr për nji delir të blertë. 

109

Prehje 

Po prehem në kolltukun e zvërdhamë 

Të mungesës sate. 

Hije e dridhshme lamtumire 

E varun diku në gjysmë erresirën e dhomës, 

Ikja jote. 

Aroma e trupit tand erë mersine, 

Riti i lashtë i puthjeve që s'e tret koha, 

Moria e fjalëve pa mbarim 

E gjurmët e kambëve lakuriqe 

Mbi qylymin e blertë të kujtesës 

Prehen me mue 

Në kolltukun e zvërdhamë të mungesës sate. 

Ma e dhimbshme ikja jote 

Në pohimin e vështirë: 

Çdo gja në këtë jetë asht ikje. 

Trokitje drite 

Kjo asht dhoma 

Ku u fute nji ditë në jetën time 

Me do trokitje drite. 

M'qe ngri mendimi n'ballë 

E fjala n'buzë. 

Emni yt 

Dritë që troket 

Deri në të sosun të stinëve. 

I tejdukshëm 

I tejdukshëm shikimi yt 

Kah rrëzon nji kand ndriçimi 

Të dhimbjes sonë 

Përskaj nji kohe që kaluem dikur. 

110

I tejdukshëm dëshiri im 

E duert tua të zbehta 

Që dridhen si flakëz qiri. 

E tejdukshme kjo dhomë e zbrazët 

E fjala 

E fryma 

E shpirtnat tonë të tejdukshëm 

E pakapshme 

(një kokete) 

E pakapshme, 

Delir që flirton me veten 

E vetes i mungon. 

Të kënaqë prania e shikimeve lakmuese 

Që vuejnë bardhësinë verbuese 

E lakimet e epuna të shtatit tand të hajthëm. 

Nji gjysmë buzëqeshje çelun n'ironi 

Të ngjitet deri në ballë, ndër sy, 

Të zbret kudo, në gji, ma poshtë, 

Deri ndër gishta të kambëve. 

E pakapshme, 

Delir që flirton me veten 

E vetes i mungon. 

Mërgim 

U nisa. 

Si nji yll që shkëputet në muzg 

U ravijëzue e thëna. 

Udhëve u dhashë nji emen të rrejshëm. 

Ngarkesë e randë mbi shpinë: 

Silueta alpesh të bardha, 

Horizonte bregdetesh, 

Shtëpia me kopsht e avulli, 

111

Nji jetë e preme përgjysmë, 

Kujtimet nji morí, 

Të gjallët e të vdekunit. 

Sa të randë me u bartë të vdekunit! 

Vendi im i ashpër, 

Dhimbje e gdhendun në fytytrë prej guri, 

Pse vallë më the ti "Udhë e mbarë!" 

Para se të të lija lamtumirën? 

Si peng të kumtit tand, 

Do ta kem me vete këtë urim 

Deri në fund të udhës. 

Rugăciunile credincioşilor 

Precum hainele bătrânelor 

Atârnă prin ramurile pomilor căzuţi 

Rugăciunile credincioşilor 

Din pomii căzuţi 

Se preschimbară-n lacrimi de gheaţă 

24 septembrie 2005 

Galveston-Houston-Lufkin,Teksas 

ADNAN MEHMETI 48 

Pomii căzuţi 

(Pemët e rrëzuara) 

Notă: La Galveston, în anul 1900, un uragan a cauzat moartea a peste 6 mii 

de oameni. 

48 Poet născut la 15 iulie 1964 la Letovice (Buianoc), Valea Preşevei din Kosova, 

licenţiat al Facultăţii de Filologie a Universităţii din Prishtina (1989), a lucrat ca 

învăţător în Elveţia. Din anul 1995 trăieşte în Texas SUA. Autorul volumelor: 

„Lumea gândurilor” (aforisme), „Am băgat soarele-n buzunar” (poezii, 1996), 

„Fugă din singurătate” (poeme, 2004), „Lasă uşa deschisă” (poeme în engleză, 

2005), „Marea-i la mijloc” (2006). 

112

Sfoara-şi aruncă-nspre cer 

Morocănosul cawboy 

Scoţând un scurt ison. 

Un nor de rău augur 

Copleşeşte nevinovatul animal 

Şi asta se-ntâmplă cu viteza vântului. 

În faţa muşchilor de cawboy 

Animalul e învins 

Cum a fost învins pământul acesta 

cu forţa 

De bucurie publicul 

Bate din palme. 

12 ianuarie 2005 

Houston, Teksas 

La rodeo 

(Në rodeo) 

Întâlnire cu un arbăreş la New York 

(Takim me një arbëresh në Nju Jork) 

Cu şase sute de ani mai bătrân decât mine 

Părul tău era cărunt 

Ochii – obosiseră 

Privind dincolo de mare 

Cu şase sute de ani mai bătrân decât mine 

La New York 

Nu avem nevoie de diplomaţi străini 

Nici de translatori 

- Jam sciptar! 

- Jam shqiptar! 49 

La New York 

49 Sunt albanez, (n. trad.), rostit în albaneza arhaică şi în cea modernă. 

113

Ningea 

Dar urmele nu fură acoperite 

Noi grăit-am în albaneză. 

14 februarie 2002 

New York 

Zece ani în America 

Zece ani de muncă 

Zece ani de dor 

Dar unde o fi rămas viaţa mea? 

8 aprilie 2005 

Dallas, Teksas 

Cetatea dinspre mare 

Seamănă cu o casă 

Pâine, sare şi inimă 

- pentru cel sosit 

Şi-un cântec de lebădă 

Cetatea dinspre mare 

Din ochi 

Mi-a pierit 

Cetatea-n inima mea 

Şi-a făcut casă 

Cetatea şi marea 

Străvechea limbă vorbesc 

Valurile şi stâncile 

În poala lor 

Mă iau. 

Bilanţ de ani 

(Bilanc vjetësh) 

Cetatea din Ulqin 

(Kalaja e Ulqinit) 

114

Desculţ 

am coborât la Butrint 

ca să-mi găsesc rădăcinile. 

În amfiteatrul modern 

actorii decapitaţi 

jucau o piesă scârboasă 

niciun cuvânt n-am înţeles 

Desculţ 

îmi caut rădăcinile. 

Dimineaţa-şi începea cu-n zâmbet 

Prânzul cu-n zâmbet şi-l continua 

Seara cu-n zâmbet şi-l încheia 

Am crescut întru zâmbetul ei 

Acum mi-a ieşit barba albă 

Nu înţeleg modernitatea 

(Nuk e kuptoj modernitetin) 

Zâmbetul mamei 

(Buzëqeshja e nënës) 

115

MIJËVJETSHI I URTISË 

MILENIUL ÎNŢELEPCIUNII 

Con Monsignor Jean-Claude Périsset 

Revista Haemus: Vostra Eccellenza, Monsignor Jean-Claude Périsset! Da 

otto anni siete rappresentante della Santa Sede in Romania, dopo anni di 

servizio in diversi Paesi del mondo. Supponiamo che contemporaneamente 

con la rinunzia ad una vita personale per il servizio della Chiesa, Vostra 

Eccellenza non ha più una sola patria. In questo contesto, come considerate 

oggi il Vostro luogo di nascita? 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Il mio luogo di nascita – Estavayer-le- 

Lac nella Svizzera romanda – rimane il mio “porto di attracco”, tanto più 

che si trova sulla riva est del lago di Neuchâtel, dove vivono due fratelli (su 

tre) ed una sorella, e dove si trova la mia biblioteca. È una borgata 

medioevale, assieme burgunda e savoiarda dai suoi antecedenti storici, 

anche se siamo tutti pienamente svizzeri. Ricordo che nel giorno della mia 

Prima Messa in quella città, il 5 luglio 1964, nel suo indirizzo durante il 

pranzo festivo, il sindaco della città mi invitò a ricordare sempre la mia 

cittadina natia, come “culla” della mia formazione umana e cristiana. Difatti 

riconosco che devo molto alla mia famiglia, al mio parroco della mia 

infanzia e giovinezza che mi avviò verso la consacrazione a Dio, ai miei 

maestri, ai miei amici nella mia formazione, e ritorno volentieri “a casa” – 

come fanno praticamente tutti quegli emigrati da quella cittadina. Anzi, 

alcuni emigrati da anni chiedono di esservi sepolti, anche se lasciarono la 

cittadina a 18, 20, 25 anni. Sentiamo questo non solo quando siamo fuori 

dalle frontiere svizzere, ma anche fuori del nostro cantone di appartenenza, 

Fribourg; per es. a Ginevra, dove ho cominciato il mio ministero 

sacerdotale, venne fondata negli anni 1980 una “société staviacoise” (noi 

cittadini siamo chiamati “staviacois”), visto che vi è emigrato un centinaio 

di noi. Ne fui per tre anni il primo “cappellano”, allorché in quel tempo 

risiedevo a Fribourg stesso. 

Ritorno ogni anno nella mia cittadina per le vacanze estive, e conservo i 

migliori rapporti con tutti, approfittando del mio soggiorno per aiutare il 

clero locale nel servizio liturgico ed altro. Ricevo anche un giornale locale, 

che mi mantiene al corrente degli eventi principali della cittadina, potendo 

così mandare qualche messaggio di augurio o di condoglianze – secondo i 

casi – ad amici o persone da me conosciute meglio. Pertanto, se ho lasciato 

116

la mia cittadina fisicamente, vi rimango presente spiritualmente o con il 

pensiero. 

Revista Haemus: Sicuramente la santificazione sottintende la comunione, 

oppure, almeno alcuni elementi comuni per tutte le tradizioni religiose. Ma 

quali sono le differenze tra loro, che hanno impressionato Vostra 

Eccellenza? Cosa potrebbe cambiare, secondo Vostra Eccellenza, nelle 

tradizioni cristiana, giudaica, islamica, indiana, tra di loro? 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Come si vede dal mio “curriculum 

vitae” ho servito la Chiesa in condizioni assai diverse: Sud Africa, Perù, 

Francia, Pakistan, Giappone, e ho avuto così un contatto più diretto con 

l’animismo, l’islam, il buddismo e il shintoismo, allorché in Paesi 

maggiormente cristiani ero pure in contatto con le varie confessioni come il 

protestantesimo e l’ortodossia. Aggiungo che già nel mio paese si viveva a 

contatto con i protestanti, e quanto più a Ginevra durante i miei primi anni 

di ministero sacerdotale. 

I rapporti sono ben diversi se si tratta di soli cristiani – poiché la fede 

fondamentale in Cristo Salvatore è comune a tutti (ciò che chiamiamo 

“ecumenismo”) – o con rappresentanti di altre religioni (detto “dialogo 

inter-religioso”). Prima di parlare di differenza, credo che conviene 

sottolineare ciò che è comune a tutte le religioni: cioè l’atteggiamento della 

persona verso qualcuno o qualcosa che la ispira, che l’aiuta, che gli vuole 

bene. A volte appare maggiormente il timore verso questo essere – o esseri 

nel caso dell’animismo -, a volte maggiormente l’affetto e la fiducia. Nel 

cristianesimo dovrebbe dominare sempre la fiducia, poiché, come scrive 

l’Apostolo S. Giovanni, “Dio è Amore”, ciò che Papa Benedetto XVI ha 

voluto sottolineare nella sua prima Enciclica “Deus caritas est”. 

Per quanto riguarda le differenze, mi piace ricordare l’impressione forte che 

mi fece la manifestazione di fede dei cristiani in Perù, in particolare nella 

devozione a Cristo morente sulla Croce, come quella dei musulmani in 

Pakistan all’appello del muezzin. Gli uni come gli altri non avevano 

nessuna paura di manifestare pubblicamente la loro fede religiosa. 

Giacché vogliamo parlare anche di differenza – poiché il sincretismo 

distrugge i valori religiosi – ritengo che il dialogo inter-religioso deve 

considerare la base dell’atteggiamento religioso delle varie religioni: il 

cristiano risponde alla rivelazione di Dio, pienamente manifestatasi in 

Cristo, riconosciuto come “Dio in mezzo a noi”; così l’ebreo che conosce 

Dio attraverso la Legge e i Profeti; il musulmano che adora l’Unico 

onnipotente come insegnato da Muhammad. Per le altre religioni, vi sono sì 

dei libri che istruiscono delle questioni religiose, ma non come una 

rivelazione personale. Da giovane sacerdote ho avuto interesse per 

conoscere – almeno dal di fuori – le grandi religioni del mondo attraverso i 

117

testi principali di riferimento, quando venne pubblicata la collezione “Les 

trésors spirituels de l’humanité” dalle Edizioni “Planète”, la quale, 

purtroppo, dovette chiudere prima di terminare il suo programma. Sono stati 

pubblicati però anche alcuni testi relativi alla religione degli antichi greci e 

romani. 

Ciò che auspico possa cambiare nei rapporti tra le religioni è che si abbia un 

rispetto degli uni per gli altri, come lo manifestano gli incontri mondiali 

come quelli di Assisi, Tokyo, Mosca, ecc... Non si tratta di “pregare 

insieme”, poiché chi o ciò con il quale siamo “ri-legati” nella preghiera non 

ha lo stesso “viso” per un cristiano o per un buddista. Ma possiamo trovarci 

assieme per esprimere un mutuo rispetto ed affetto, per stimolarci a vivere i 

nostri valori spirituali, poiché tutti mirano al bene della persona. Forse, 

intensificando il ritmo e arricchendo il contenuto di tali incontri, potremmo 

apprezzarci di più mutualmente. Poi, non dimentichiamo ciò che si fa in 

molti Paesi occidentali nel campo dell’educazione, con un “corso sulle 

religioni”, per presentare agli alunni di 12-15 anni la storia e il contenuto 

fondamentale delle grandi religioni del mondo. Questo mi pare tanto più 

necessario che la “planetarizzazione” o “globalizzazione” della società, con 

l’immigrazione, con la diffusione planetaria dei mass-media (TV ed Internet 

soprattutto) ci rende sempre più vicini gli uni dagli altri. 

Revista Haemus: Che sa Vostra Eccellenza nei riguardi dell’Albania e del 

Kosova? Il Papa Giovanni Paolo II ha visitato l’Albania all’inizio degli 

anni novanta del secolo scorso, mentre per quanto concerne il Kosova, ha 

detto che esso „ è la nostra ferita e la nostra speranza”. Senza dubbio 

Vostra eccellenza conosce le sofferenze subite dal clero cattolico albanese. 

Il cardinale Mikel Koliqi, i preti Anton Harapi, Vinçenc Prenushi, 

Bernardin Palaj, Simon Jubani e molti altri servitori di Dio, nati nello 

spazio albanese, hanno sopportato torture e diffamazioni inimmaginabili… 

Tuttavia, sebbene l’Albania, geograficamente, si trova, per esempio, molto 

vicino alla Romania, è rimasta assai poco conosciuta … 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Il mio primo ricordo dell’Albania risale 

alla mia gioventù, quando si seppe che Enver Hojja aveva non solo 

dichiarato fuori legge tutte le religioni, ma anche dichiarato che l’Albania 

era uno stato a-teo, senza Dio. A me, questo pareva come se questo Paese si 

fosse escluso dalla società, ciò che appariva in parte vero, perché era molto 

difficile visitarlo. Poi seppi che il primo Paese ad avere rapporti aerei con 

l’Albania era la Svizzera (senza dubbio per motivi economici). Del Kosova 

non sapevo nulla fino allo smantellamento della Jugoslavia, nel 1991, 

quando si parlava di questa provincia autonoma, considerata dai serbi la 

culla della loro cultura e storia. Giacché quando ero ufficiale presso la 

118

Segreteria di Stato seguivo i territori dell’ex-Jugoslavia, ebbi a conoscere 

sempre meglio la storia del Kosova. 

Non mi sorprende che l’Albania sia poco conosciuta in Romania, dato il suo 

isolamento voluto allora dal regime comunista. La vicinanza geografica non 

basta; importa la vicinanza culturale, di condivisione degli stessi valori, e ci 

vogliono anni finché il cambio democratico e turistico dell’Albania abbia 

effetti visibili. Vedo però che l’apertura dell’Albania va crescendo, e mi 

meraviglio sempre, quando mi è dato di incontrare qualche albanese, come 

questo o questa parla bene l’italiano. Una volta uno mi disse che questo è 

normale, perché da quando fu possibile, tutte le famiglie albanesi avevano 

la loro TV sintonizzata sui programmi italiani piuttosto che su quelli 

nazionali. 

Revista Haemus: Come definisce un alto missionario cattolico il periodo di 

transizione del mondo balcanico? 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Definirei la transizione del mondo 

balcanico un risveglio brusco dopo un incubo, cioè la gente è lieta di esser 

uscita da anni di dominazione e di persecuzione della religione, ma allo 

stesso tempo vede che è tempo di alzarsi per far fronte agli obblighi del 

giorno, alla realtà presente. E, come dopo un incubo, a volte si fa fatica a 

riprendere coscienza della realtà. 

Per quanto riguarda i valori religiosi in questo risveglio, constato che questi 

non sono spariti sotto la persecuzione; anzi, il fatto stesso della 

persecuzione, di tanti credenti (sacerdoti, laici, religiosi e religiose) 

incarcerati a causa della loro fedeltà religiosa manifesta che questi valori 

rimanevano presenti nella popolazione, anche se in modo nascosto. Quando 

Papa Pio XII parlava della “Chiesa del silenzio” per designare le comunità 

cattoliche dietro la “cortina di ferro”, affermava l’esistenza di questa 

Chiesa, nelle radici, che esistono anche se non sono evidenti. Questo 

silenzio appare oggi più eloquente, anzi più strepitoso che molti eventi, pure 

belli e validi, che la Chiesa poteva vivere in Paesi dove esisteva la libertà 

religiosa. Vediamo pure come i Paesi che hanno sofferto per la religione 

sono oggi più consci del pericolo del materialismo pratico portato dal 

consumismo. Il comunismo era visibile nella sua negazione di Dio – e 

dunque nell’oppressione dell’uomo creato ad immagine di Dio -; mentre il 

consumismo è come un cancro che si sviluppa e crea tumori senza rumore, 

e quando uno se ne rende conto è ben tardi per proteggersi del male che sta 

compiendo nella società. Le chiese vuote nei Paesi occidentali ne sono una 

prova. 

119

Revista Haemus: Forse Vostra Eccellenza ha trovato delle somiglianze tra 

il periodo comunista e la globalizzazione? Quali sarebbero i segni che 

dovrebbero preoccuparci più urgentemente in questa direzione? 

Monsignor Jean-Claude Périsset: La globalizzazione promossa dal 

comunismo procede dal fatto che esso è una ideologia che ispira un progetto 

politico valido per tutta la società umana, in qualunque Stato essa sia. Il 

materialismo ateo considera la società come malleabile, per portarla alla 

forma che corrisponde al proprio progetto ideologico. La globalizzazione di 

cui si parla oggi corrisponde maggiormente a due fattori: il primo, di ordine 

sociale, con la diffusione di valori che sono quelli della “comunità 

internazionale”, sotto l’influsso preponderante di organismi internazionali 

come l’ONU e le sue molteplici agenzie, l’Unione Europa, l’OSCE, ecc...; il 

secondo è di origine materiale o tecnica, mediante i mezzi di 

comunicazione: telefono, stampa, radio, televisione, e oggi soprattutto 

internet. Parlerò più avanti di un terzo fattore di “globalizzazione”. 

Il comunismo “globalizzava” la società con la forza, il terrore e la 

dominazione, mentre l’attuale processo di “globalizzazione” della società 

con comportamenti condivisi da tutti è frutto di dialogo, di voto 

democratico, di persuasione. Questo, però non significa che questa 

globalizzazione sia sempre portatrice di autentici valori. Non senza motivo 

Papa Benedetto XVI condanna la “dittatura del voto maggioritario”, poiché 

la verità dell’uomo e sull’uomo non dipende dal parere della maggioranza, 

ma dal fatto che egli è creato “ad immagine e somiglianza di Dio”. Per es. 

non è perché un Paese riconosce l’aborto come legale che questo sia buono 

per la società. Bisogna non confondere tra “legale” e “morale”; ed è proprio 

il compito dei cristiani impegnarsi nella società, particolarmente 

nell’ambiente politico, perché i valori della persona siano riconosciuti e 

promossi. In questo contesto considero che l’adesione all’Unione Europea 

di Paesi come la Romania e la Bulgaria, come già quella di altri Paesi 

dell’Est europeo, i quali hanno vissuto la persecuzione per la fede cristiana, 

dovrebbe risvegliare quelli occidentali sul significato di questi valori 

intangibili per la società. Si capisce dunque perché la polemica su le “radici 

cristiane dell’Europa” era incomprensibile per la società dell’Est europeo. 

Dunque, ciò che oggi ci dovrebbe preoccupare nella “globalizzazione” della 

società umana sono le fondamenta sulle quali si globalizza, i valori o nonvalori 

che questa diffonde. I mezzi di globalizzazione sono per conto loro 

neutri, perché possono trasmettere programmi radio o TV che fanno 

crescere l’uomo nella sua umanità, o al contrario rovinarlo. Importante sono 

i “focolai” dai quali procedono i grandi movimenti culturali e sociali, tra cui 

sono particolarmente attivi le ONG. 

Poi conviene menzionare un terzo fattore di “globalizzazione”, nel settore 

industriale, tanto medicale e alimentare che energetico e commerciale. La 

120

fusione di grandi industrie, l’interdipendenza tra produttori e distributori, le 

ripercussioni su tutta la società di mercato a livello mondiale, richiedono 

che quanti hanno responsabilità decisiva in tutti questi settori abbiano un 

acuto senso di responsabilità sulle conseguenze delle attività che dirigono. 

Revista Haemus: Per quanto riguarda la polemica sorta tre anni fa sulle 

“radici cristiane dell’Europa” – menzione storica che mancava nel 

progetto di Costituzione per l’Europa, V.E. può esprimere il suo parere? 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Molto si è detto sulla polemica relativa 

alle "radici cristiane" del continente Europeo, di cui non si è voluto fare 

menzione esplicita nella "Costituzione per l'Europa". Non voglio tornare su 

questa vertenza, ma penso che si debba cercare piuttosto ciò che i cristiani si 

aspettano da detta Costituzione, per poter esprimere liberamente, tanto 

personalmente che in comunità, la loro condizione di discepoli di Cristo. Certo, 

mi pare essere almeno un errore nella percezione storica dell'Europa l'assenza 

di riferimento esplicito a Dio, e in particolare al cristianesimo, almeno nel 

preambolo alla Costituzione, che dà i principi sui quali i popoli - "i cittadini e 

gli Stati" dice il testo - che vivono e formano l'Europa fondano la loro comune 

appartenenza sociale, culturale, economica e politica. 

Più che le dichiarazioni o i testi, però, conta la presenza cristiana nella società 

europea; per cui mi rallegro constatare che nel lungo processo di integrazione 

dei popoli europei in un ente politico, sociale, economico e culturale coerente, 

non v’è questione soltanto di valori materiali e sociali, ma anche culturali e 

spirituali. La Costituzione per l'Europa è stata elaborata ed accettata dai 

Governi, nella fase di approvazione nei vari Paesi membri dell'Unione Europea 

- o per voto in Parlamento o per referendum popolare -, e due Paesi, Francia e 

Paesi Bassi, l’hanno respinto per voto popolare. Vediamo che questo processo 

di approvazione, e dunque di accettazione da parte dei "cittadini e Stati 

europei" - anche se travagliato come un parto difficile - offre a chi vuole 

esprimersi l'opportunità di manifestare le proprie attese ed esigenze, in un 

dialogo ampio attraverso i mezzi di comunicazione sociale (tra cui anche 

Internet), conferenze, libri, ed altri. Pertanto anche i cristiani, cittadini europei, 

devono intervenire per far spuntare fiori e frutti dalle radici cristiane del nostro 

continente europeo. Per me contano maggiormente gli interventi concreti dei 

cristiani nei diversi campi della vita sociale che non le parole sulle radici 

cristiane dell'Europa. Per es., grazie ad una mobilitazione concertata di molte 

ONG cattoliche, degli episcopati e dei responsabili delle diverse Chiese e 

Comunità ecclesiali dell'Europa è stata sconfitta dopo anni di lotta, il 27 aprile 

2005, una proposta fatta nel Parlamento del Consiglio d'Europa (ente ben 

distinto da quello dell'Unione Europea) per favorire l'eutanasia sotto pretesto di 

offrire misure adeguate per l'assistenza alle persone in fin di vita. 

121

Revista Haemus: Il Papa Giovanni Paolo II è stato considerato un papa 

modernissimo, che non ha rifiutato di collaborare con i mass-media. 

Essendo poeta e raffinato pensatore, il Santo Padre ha insistito sulla 

necessità di far incontrare tra loro i massimi rappresentanti delle grandi 

religioni del mondo ed ha organizzato alcuni incontri ecumenici 

memorabili. 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Come ho già menzionato prima in 

merito alle grandi religioni, credo che bisogna distinguere bene tra 

“ecumenismo”, cioè dialogo tra le confessioni cristiane, e “dialogo interreligioso” 

che riguarda i rapporti con le altre religioni. Nel promuovere tale 

dialogo tra tutti i credenti e dunque tra le religioni, Papa Giovanni Paolo II 

metteva in atto ciò che il Concilio Vaticano II (1962-1965) ha proposto in 

due documenti importanti, cioè per il dialogo tra i cristiani il Decreto 

“Unitatis redintegratio” sul dialogo ecumenico e la Dichiarazione “Nostra 

aetate” per quello con le altre religioni: ebraismo, islam, buddismo, 

animismo, ecc... 

Incontrarsi è il primo passo del dialogo, perché se sono utili letture dei testi 

importanti di ciascuna religione – come potevo fare io nel leggere i 

“Trésors spirituels de l’humanité” è molto più proficuo conoscere chi vive 

di tale tradizione religiosa, per apprezzarne il valore religioso, la forza di 

convinzione, i frutti concreti di tale religione per la vita quotidiana. I Padri 

della Chiesa, come S. Agostino (354-430) parlavano delle “anime 

naturalmente cristiane”, le quali facevano tesoro dei cosiddetti “semi del 

Verbo” – cioè di valori che in fine, secondo la nostra fede, risalgano a 

Cristo, Dio in mezzo a noi - nel seguire la loro coscienza secondo i dettami 

della propria religione. 

Tali incontri tra fedeli di religioni diverse non portano però al sincretismo, 

che vorrebbe fare una specie di “brodo spirituale” di quanto piace in 

ciascuna di esse, ma permette di sottolineare i punti di convergenza su 

questioni importanti per tutta la società, come il rispetto dell’altro, la 

solidarietà, l’impegno per la pace, l’aiuto ai più bisognosi, ecc... 

Revista Haemus: Sempre sotto il mandato del Papa Giovanni Paolo II, è 

stata beatificata la celebre donna albanese Gonxhe Bojaxhiu, conosciuta 

sopratutto come Madre Teresa di Calcutta. Nell’ambito della stampa, 

hanno avuto luogo numerosi dibattiti legati all’origine etnica di Madre 

Teresa, benché i dati siano indiscutibili. 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Non credo che i dibattiti della stampa 

sull’origine etnica di Madre Teresa di Calcutta possano cambiare la realtà 

storica della sua origine. Per noi della Chiesa cattolica, importa soprattutto 

che essa sia stata scelta da Dio per una missione di carità che manifesta 

122

proprio l’esistenza di Dio e il suo amore per il mondo. Cito qui ciò che disse 

un giornalista-fotografo che ha percorso tutto il mondo per una agenzia 

internazionale: “non so se Dio esiste; ma ho visto Dio presente in tante 

opere di beneficenza, ospedali, dispensari, dove lavorano religiose e 

religiosi in nome di Dio”. Dunque capite perché Papa Giovanni Paolo II ha 

voluto proclamare presto “beata”, cioè proporla come modello di fedeltà a 

Cristo, questa Suor Gonxhe Bojaxhiu, che tanto impatto ha avuto nel 

mondo, per essersi occupata con amore preferenziale di questi moribondi di 

Calcutta, ai quali dare un luogo e un tempo decenti per morire. Questa è 

vera fede cristiana, manifestata dall’amore per il prossimo. Non senza 

motivo, Papa Benedetto XVI ha richiamato a tutta la Chiesa questo valore 

umano della solidarietà, dell’amore al prossimo, che ha la sua radice in Dio, 

citando per ben tre volte la beata Madre Teresa di Calcutta come modello di 

fede cristiana nella sua prima Enciclica Deus caritas est. 

Mi piace ricordare anche quanto fatto qui a Bucarest dall’Ambasciata 

albanese al momento della sua beatificazione con una mostra sull’opera di 

Madre Teresa. Chi avrebbe mai immaginato una cosa simile venti anni fa? 

Revista Haemus: Come pare a Vostra Eccellenza, l’era digitale: benefica o 

fatale per la religione? 

Monsignor Jean-Claude Périsset: L’era digitale non ha in se stessa nessun 

indirizzo buono o cattivo per la religione. Come per tutti i mezzi materiali, 

il loro uso dipende dall’intenzione di chi li usa. Anche la penna può servire 

a scrivere lettere d’amore o lettere d’ingiurie. Così il computer. Di pari 

modo, la TV presenta programmi che elevano la mente, ed altri che sono 

distruttivi dei valori, e così via... Pertanto, importante è di essere educati al 

buon uso dei mezzi digitali, i quali, per se stessi sono molto utili e facilitano 

la vita. Per esempio Internet permette di aver accesso a tante informazioni 

di ogni genere. Ma cosa cerco quando mi metto a “zappare” sullo schermo 

del televisore o sui temi attraverso Internet? programmi buoni o cose 

sporche? Pertanto, per i genitori diventa più difficile, ma anche più 

necessario, educare i figli al buon uso di tali mezzi. Esiste certo una 

pressione dell’ambiente, soprattutto in Occidente, della “globalizzazione” 

materiale, per esempio che ogni bambino deve avere il suo telefonino per 

essere sempre in contatto con gli amici attraverso gli SMS. Ma, perché 

questo, allorché l’incontro tra le persone stesse sarebbe ben più ricco di 

contenuto. Ma, poi, sono i genitori a dover pagare la bolletta del telefonino. 

In tutto questo, conviene non lasciarsi dominare dai mezzi di 

comunicazione – ma la pubblicità appare a volte dominatrice - per non 

diventarne schiavi. Poi vi sono tanti programmi diffusi da parrocchie, 

movimenti ed altri, per diffondere i valori cristiani. Dunque, l’uso, non 

123

l’apparato, è determinante per dire se l’era digitale è benefica alla religione 

o meno. 

Revista Haemus: Potete dirci una parabola che ha „scosso” Vostra 

Eccellenza ed ha avuto su di Lei il valore di una vera biblioteca? 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Non direi una “parabola”, ma un detto: 

“il meglio è nemico del bene” ha avuto per me un significato costante da 

quando sono giovane, perché veniva spesso ripetuto da un mio professore. 

Non direi neanche che mi ha “scosso”, ma mi ha permesso di riflettere 

lungo la vita su fatti e persone attorno a me. Vorremmo sempre che le cose 

siano fatte subito e bene, senza tener sufficientemente conto della realtà. 

Nello stesso senso ricordo ciò che diceva una Figlia della Carità di S. 

Vincenzo di Paoli, educatrice in una scuola di Fribourg: “non è tirando le 

foglie che facciamo crescere i fiori”, per invitarci ad avere pazienza 

nell’educazione dei fanciulli e fanciulle. 

Vi sarebbero anche molti altri detti, immagini o fatti che hanno avuto una 

influenza determinante nella mia formazione, e ci vorrebbe forse un libretto 

intero per citarli tutti; ma basta questo piccolo ricordo, per segnalare che 

ciascuno di noi è debitore ad altri di elementi importanti della sua propria 

personalità. Questi sono elementi dell’educazione, di cui i genitori sono i 

primi artefici per i propri bambini. 

Poi vorrei aggiungere una “parola” che mi ha scosso, durante un ritiro 

spirituale in seminario, che è oggi il mio motto episcopale, come è uso fare 

per i Vescovi nella Chiesa latina: “Fiat voluntas Tua”, “sia fatta la tua 

volontà”, terza lode a Dio insegnatoci da Cristo nel Padre Nostro. Spesso, 

questo atteggiamento non viene capito nel mondo odierno che propone la 

massima libertà in tutti i campi. Ma cosa è la libertà? non si tratta di fare “di 

testa mia, come mi piace”, ma di scegliere i mezzi migliori per riuscire, per 

diventare maggiormente me stesso, creato ad immagine e somiglianza di 

Dio. C’è un fatto, che sono creato, secondo norme date da Dio, non da me; 

pertanto, soltanto se sono in accordo con Lui, con la Sua volontà, posso 

assomigliarGli più completamente e riuscire la mia via. La mia scelta è 

veramente mia, dei mezzi che egli – attraverso l’educazione, il mondo e 

soprattutto i valori religiosi – mi propone. 

Revista Haemus: Un breve commento sulle dichiarazioni del Papa 

Benedetto XVI sull’Islam? 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Non vorrei commentare ciò che Papa 

Benedetto stesso ha già commentato; ma soltanto riassumere la sua risposta 

così: nella sua “lezione” nell’aula magna dell’Università di Regensburg, 

dove egli aveva insegnato per ben otto anni, il Papa ha citato una riflessione 

124

sull’Islam di un imperatore di Bisanzio del XIV° sec., Manuel II Paleologo, 

come tipica di una posizione che non dà ragione dei rapporti dell’uomo con 

Dio secondo la tradizione cristiana. Tutto l’esposto del Papa mostra che egli 

non condivide tale riflessione, come lo provano anche tante altre sue 

dichiarazioni di rispetto dell’Islam e della fede islamica, come pure i 

documenti della Chiesa su questo tema. Si trattava proprio dei rapporti tra 

fede e ragione, non tra fede e violenza. 

La polemica sorta subito dopo questo discorso è prova del pericolo della 

“globalizzazione mediatica”, poiché è stato sufficiente che un’Agenzia 

internazionale di stampa – con lettura distorta del testo – abbia diffuso che il 

Papa condannava l’Islam come propagatore della fede mediante la forza 

perché sia in subbuglio tutto il mondo musulmano. Questo succede un po’ 

dappertutto, certo su temi di minore importanza; ma questo fatto ci invita a 

ricercare sempre informazioni esatte e complete su fatti e detti prima di 

prendere posizione. 

Revista Haemus: Vostra Eccellenza ha conosciuto numerosi uomini dotati 

di dono divino, celebri, ma anche anonimi. Di quali tra loro ne avreste 

voluto parlarci in questi momenti? 

Monsignor Jean-Claude Périsset: Come “donna di Dio” celebre, parlerei 

di Madre Teresa di Calcutta, che incontrai personalmente due volte, la 

prima nella nunziatura di Tokyo durante una sua visita in Giappone, nel 

1984. Ma ritengo un’altra donna, anonima, dalla quale ho appreso molto per 

la preghiera. Era una vicina di casa, già anziana e non sposata, che passava 

tutte le sere in chiesa dopo le sue giornate di lavoro nelle case degli altri per 

pulire, fare il bucato, o altro. Anch’io andavo in chiesa, ma non così a 

lungo. Con il tempo, ho capito che si passa ben meglio la serata in preghiera 

davanti al Santissimo presente nel tabernacolo (nella tradizione della Chiesa 

latina) che davanti al televisore. Penso anche ai miei genitori e nonni, ai 

quali devo la mia educazione nella fede in Cristo e nel rispetto del 

prossimo, nella difesa della verità, costi quel che costi per se stesso. Così 

pure il parroco che mi battezzò e mi condusse all’altare dopo la mia 

Ordinazione sacerdotale. 

Ho avuto anche la grazia, a motivo del mio lavoro in Vaticano durante gli 

anni 1991-1998, di avere più volte sessioni di lavoro con Papa Giovanni 

Paolo II, e posso dire che ne uscivo ogni volta rinvigorito nel mio servizio 

alla Chiesa. La corale o “globale” presenza del mondo intero ai suoi funerali 

si spiega dall’irradiamento che egli faceva della presenza di Dio Amore in 

mezzo all’umanità con la sua fedeltà alla sua missione. 

Revista Haemus: Può svelare l’andamento di una giornata normale della 

vita Sua? 

125

Monsignor Jean-Claude Périsset: Il ritmo di vita di un Nunzio Apostolico 

dipende in gran parte del Paese nel quale egli si trova e dei costumi locali. 

Per quanto mi riguarda qui a Bucarest, comincio la mia giornata alle ore 

06.00. Poi, quando celebro la Santa Messa alle ore 07.30 per la Comunità 

della Nunziatura, ho già pregato parte dell’Ufficio divino che ogni 

Sacerdote cattolico deve pregare ogni giorno. Subito dopo la prima 

colazione e la presenza in ufficio dalle ore 09.00 alle ore 13.00. Il primo 

“lavoro” consiste nella lettura della stampa nazionale ed internazionale, 

poiché un diplomatico deve tenersi informato di quanto succede nel Paese e 

nel mondo. Durante la mattinata, a partire delle ore 11.00 vi sono spesso 

visite di ogni tipo: Sacerdoti, Religiose, Laici – anche ortodossi – per 

diversi affari religiosi o culturali; come pure Diplomatici, in visita al 

Decano del Corpo Diplomatico, poiché nel 1997 il Governo rumeno ha 

concesso il privilegio del decanato al Rappresentante del Papa, come era 

tradizione sotto la monarchia. Il pranzo alle ore 13.00, seguito da un 

momento di riposo. Dopo di che apro ciò che chiamo “la boîte à surprises” 

cioè l’Internet con il corriere elettronico arrivato. Verso le ore 16.00 scendo 

in ufficio per vedere le cose forse ancora arrivate per posta o per telefono, e 

se non v’è nulla di urgente, faccio un’ora di musica al pianoforte (poiché la 

nunziatura di Bucarest gode il privilegio di un vecchio ed ottimo pianoforte 

“Steinway”, per cui mi sono rimesso a fare musica dopo 35 anni). Dopo 

segue un tempo di lettura, o qualche ricevimento in città, in particolare per 

le Feste nazionali nelle Ambasciate residenti a Bucarest. La cena alle ore 

19.30, seguita da un momento alla televisione per le notizie del giorno; e 

poi un lungo tempo di preghiera in cappella. Lettura di giornali ed 

estinzione della luce verso le ore 22.00. Dunque, giornate di preghiera, di 

lavoro, di formazione culturale, di incontri, senza nulla di particolare. 

126

RES, NON VERBA 50 

KOPI KYÇYKU 

Balcanii şi Uniunea Europeană 51 

Aş vrea ca această modestă comunicare s-o încep prin a-l evoca pe marele 

erudit, care a fost Nicolae Iorga. Istoric cu o viziune clară asupra trecutului 

şi viitorului Europei, viziune împrospătată ciclic de un bagaj imens de 

informaţii şi de una dintre cele mai surprinzătoare memorii care i-au fost 

date omului să aibă, Nicolae Iorga ştia prea bine câte suferinţe poate 

produce în viaţa popoarelor balcanice imaginea negativă şi deseori 

superficială a acestora în restul lumii. Marele om de ştiinţă a privit Balcanii 

ca pe locul unde s-a născut, s-a legănat şi s-a copt „copilul” care, cu timpul, 

a devenit Bătrânul Continent, iar pe balcanici - ca băştinaşi autentici ai săi. 

Pornind din aceste considerente istorice şi sufleteşti, Nicolae Iorga a 

pregătit terenul pentru generaţiile viitoare, punându-le în mână arma ştiinţei 

adevărate împotriva insinuărilor, jignirilor şi făcăturilor de tot felul. Şi nu 

numai. Prin argumentarea faptului că Peninsula Balcanică, Sud-estul 

european, reprezintă vatra unde stă mereu aprinsă flacăra progresului şi a 

civilizaţiilor cele mai timpurii, create tot pe aceste meleaguri, marele savant 

a întipărit în mintea şi în inima popoarelor regiunii noastre, „născute într-o 

zodie fără noroc”, mândria de a-i aparţine. 

Pentru noi, locuitorii Peninsulei Balcanice, ai Haemus-ului, europeni 

deopotrivă, interesul faţă de istoria comună, de problemele comune şi faţă 

de tot ceea ce se scrie despre Balcanii, este firesc. Despre niciuna din 

celelalte regiuni ale Europei nu s-a scris atât de mult ca despre Balcanii. 

Evenimentele care au avut loc în cursul ultimelor două decenii, 

dezmembrarea Iugoslaviei, au scos Balcanii pe primul plan al agendei 

politicii şi al mass-mediei internaţionale. De-a lungul istoriei, sintagma 

„butoi de pulbere” a sunat ca o metaforă atribuită unui teritoriu plin de 

conflicte şi mistere, unde realul s-a împletit cu imaginarul. A venit însă o zi 

când războaiele, realitatea groaznică, au dat la o parte încărcătura 

emoţională a acestei metafore, scoţând în adevărata sa lumină tot ceea ce 

este în stare să facă Haemus-ul: să aprindă focuri cu ajutorul paranoiei şi al 

urii etnice patologice. 

50 Të vërteta, jo llafe - lat. 

51 Kumtesë e paraqitur para qarqeve akademike rumune, në janar 2007. 

127

În acest cadru, lângă conceperea şi studierea corecte a istoriei 

contemporane, este necesară o analiză a aspectelor socio-psihologice, 

respectiv a constituţiei spirituale a balcanicilor, a gamei variate de etnii şi de 

religii, a tradiţiilor literare-artistice şi a culturii în genere. 

Conflictualitatea din Balcani trebuie văzută din origini, odată cu formarea 

statelor balcanice de către Marile Puteri ale vremii, în ajunul agoniei 

Bolnavului din Bosfor, a dezbinării Imperiului Otoman, pentru a continua 

cu Congresul de la Berlin (1878), respectiv cu Conferinţa de la Londra 

(1913), Conferinţa de Pace de la Paris (1919) şi cea de la Yalta (1946). 

În conformitate cu propriile interese şi în funcţie de rivalităţile momentului, 

Marile Puteri au dat naştere unor state balcanice cu etnii şi populaţii 

amestecate, dând teritoriile altora celor cărora istoric ne le aparţinuseră 

nicidecum. Procedând astfel, au făcut posibil ca, de mai bine de un secol, 

popoarele noastre „să trăiască în duşmănie”, după cum s-a exprimat marele 

poet albanez, preotul catolic erudit, Gjergj Fishta. 

Tot în funcţie de nişte interese strategice, fiecare naţiune balcanică, într-o 

anumită perioadă istorică, a fost „preferata” Marilor Puteri europene. Sigur 

că, datorită trecutului lor, pe primul loc au fost grecii. Apoi vin românii, 

sârbii, bulgarii şi, „la coadă” albanezii. Aceştia din urmă şi-au proclamat 

independenţa în 1912, în cadrul unui stat ciuntit, mari teritorii ale lor fiind 

trecute „în curtea vecinilor”. 

Cercetătorul rus Venelin spune că „bulgarii pe vremea Imperiului Otoman 

erau consideraţi blânzi de către ocupanţi, raya cuminte… Moldovenii şi 

valahii au fost totdeauna semi-liberi… Albanezii au fost mereu semiindependenţi, 

fiind luptători mândri, care s-au pus în serviciul turcilor doar 

ca să câştige, sau contra plată. Munţii impunători le-au ocrotit colţişorul 

mic”. Mai departe, Venelin evidenţiază voinţa balcanicilor „de a munci 

pentru o viaţă mai bună, comparabilă cu cea a claselor superioare”. Balcanii 

au fost mereu doar la un pas departe de ţările auto-botezate moderne, 

diferenţa constând la nivelul dezvoltării economice şi în tehnologie. 

Majoritatea popoarelor balcanice de astăzi au trăit timp de două milenii sub 

aceleaşi imperii multinaţionale: roman, bizantin şi otoman, după primii ani 

de rezistenţă fiind cuprinse, vrând-nevrând, în viaţa imperiilor respective. 

Aceasta este soarta popoarelor mici. 

Totodată au fost două milenii de schimburi între diferitele popoare: 

schimburi culturale, lingvistice şi umane, dar şi de ciocniri între ele, 

respectiv cu imperiile ori de câte ori acestea din urmă întreceau măsura în 

violenţă. Acest fenomen a avut loc mai ales când s-a dezbinat Bizanţul şi 

mai apoi Turcia, adică pe vremea creării statelor naţionale. 

Sub această optică poate fi explicată şi criza iugoslavă, deci nu prin 

fantasme balcanice, prin harababuri proverbiale de schimbări religioase şi 

128

culturale, ci prin criterii raţionale: principiile neatârnării necondiţionate 

naţionale, împotriva status-quo-ului tabu, respectând drepturile etniilor şi 

ale minorităţilor, precum şi alte principii, pe care le-a proclamat pentru 

prima dată Preşedintele american Wilson la Conferinţa de Pace de la Paris 

din 1919 şi care încep să devină o realitate palpabilă abia astăzi, în epoca 

progreselor dinamice şi a marilor integrări. 

Iredentismele balcanice, în opinia cercetătoarei de origine bulgară Maria 

Todorova, profesor la Universitatea americană din Illinois (vezi cartea 

„Balcanii imaginari”), nu izvorăsc din religie, ci din naţionalismul agresiv, 

care actualmente continuă să ţină în suspensie regiunea noastră, o problemă 

pe care lumea civilizată trebuie s-o rezolve odată pentru totdeauna. Numai 

astfel Balcanii se vor europeniza în totalitate. 

În această direcţie, obstacolele cele mai mari nu sunt 

standardele, ci înapoierea economică şi izolarea Balcanilor de 

Europa. Aceasta trebuie să-l cunoască pe Homo Balcanicus nu 

numai prin eroii literari, ci în realitatea propriu-zisă, căci 

adoptarea unei atitudini corecte faţă de Balcani este mult mai 

complexă decât caracterele cercetate în cadrul literaturii şi al 

folclorului. 

În ultimii ani, Balcanii s-au schimbat în bine, câteva ţări ale acestei regiuni 

devenind membre UE. Astfel, „Balcanii imaginari” - sintagmă folosită tot 

de Maria Todorova - cândva o zonă de interes economic şi strategic pentru 

marile state europene, au fost „îngropaţi” pentru totdeauna. În momentul de 

faţă, europenizarea entităţii Balcani constituie un proces care nu poate fi 

oprit: în luarea deciziilor legate de soarta Balcanilor ponderea unor state 

europene scade, atitudinea americană devenind predominantă. Timpurile 

moderne au scurtat distanţele, amplificând mişcarea liberă a balcanicilor. 

Balcanii trebuie văzuţi cu ochii zilei de mâine, spre care sunt îndreptaţi, nu 

ca o zonă „anticivilizatoare”. Trecutul se evocă doar pentru a-i servi 

actualităţii, pentru a trage învăţăminte, nu ca un scop în sine. Căci 

înapoierea balcanicilor nu poate fi explicată doar prin faptul că ei au fost 

subjugaţi de Bizanţ şi apoi de turcii otomani. Moştenirea otomană a fost 

depăşită, cel puţin de un secol, moştenirile nefiind eterne, ci fenomene 

istorice trecătoare. Orice fetişizare sau exagerare a lor este o propagandă 

ideologică vulgară, care tinde să justifice continuarea stării de înapoiere. 

Această teză a fost părăsită pentru prima dată de către turcii înşişi, care sunt 

moştenitorii direcţi ai Imperiului Otoman, prin Revoluţia Kemalistă din 

1923. 

În legătură cu starea de înapoiere a Balcanilor, aceasta trebuie înţeleasă ca 

un fenomen relativ, care va fi înlăturat prin muncă de-a lungul timpului. În 

129

acest context, nu trebuie să uităm că, de-a lungul istoriei, au existat perioade 

întunecate inclusiv pentru Europa Occidentală, având pentru ea consecinţe 

mai grave decât cele înregistrate în Balcanii secolului trecut. 

Importante pentru ţările balcanice sunt voinţa şi iubirea de progres şi de 

integrare cu demnitate în familia europeană. În Europa însă, nu poţi fi 

acceptat dacă continui să fi încărcat cu bagajul miturilor trecutului şi cu 

intenţia de a subjuga alte popoare, împiedicând dezvoltarea întregii regiuni. 

Aderarea individuală sau în grup la UE a ţărilor din Balcanii Occidentali 

coincide cu însuşi obiectivul Comunităţilor Europene care, împreună cu 

SUA, fac eforturi pentru soluţionarea definitivă a statutului Kosovei, a cărei 

independenţă va îmbunătăţi consistent clima în raporturile interetnice şi va 

reduce tensiunile din regiune. Orice altă soluţie, nu numai că este 

inacceptabilă pentru albanezi, ci şi riscantă pentru stabilitatea regională, 

devenind o piedică serioasă pe calea integrării ţărilor balcanice, inclusiv a 

Serbiei, în UE. 

130

DE VIRIS ILLUSTRIBUS 

KOPI KYÇYKU 

Atatürk - Balkanlar’ın bir büyük savunucusu 52 

Türkiye tarihi çok ilgimi çekti ve okuyarak, araştırarak, çok aydınlandım, 

yeni şeyler öğrendim. Bunların tümü, Sumerlerden ve Hititlerden bu yana 

sekiz bin yıldan beri var ve 19 İmparatorluk kurmuş olan Türk kardeş 

halkının zenginliğidir. Şimdiye kadar, Türkiye ve Atatürk hakkında, 

Arnavutça üç kitap yayınlamıştım. Bunlardan birisi ile ilgili olarak, sayın 

Bilâl N. Şimşir, Arnavutluğa tayin edilen en seçkin Büyükelçisi bulunduğu 

sırada, çok duygulu bir mektup yazdı. Bu vesile ile, kendisine bir kez daha 

teşekkür etmekten kıvanç duyarım. 

Bunlardan ayrı olarak, son aylarda Romanya’da Romence: „Atatürkçülük 

ve Üçüncü Millenyum’da Türkiye” başlı altında bie eser daha yayınlamış 

bulunuyorum. 

Türkiye’ye ve Atatürk’e karşı sevgi duygusunu, bana, İstanbul’da 

Beyoğlu’nda 26 yıl yaşamış olan dedem aşılamıştır. 

Hayatım boyunca Atatürk’ü Sevenler Derneği’n kurucusu ve başkanı 

olmak, ikinci Dünya Savaşı sonrası Türk yakın tarihi hakkında doktora tezi 

yazmış olmak, bunlar, bana nasip olduğundan, inanın, benim için büyük 

gurur kaynakları olacaktır. Bugünlerde, Arnavutluk’taki Atatürk Sevenler 

Derneği’nin dokuz yönetim kurulu üyesi arkadaşlarımla görüştüm. Sizleri 

Sn. Süleyman Demirel, Sn.Turgut Ozal, Sn. Bilâl Şimşir, Sn. Salih Berisha, 

Sn Recep Meydanı, Sn. Yaşar Kemal, Sn. Aziz Nesin, Sn. Metin Örnekol, 

ve diğer Türkiye’den, Arnavutluk’tan, Romanya’dan ve diğer ülkelerin 

devlet ve ilim adamları gibi derneğimizin onur üyesi olarak görmekten şeref 

duyacağız. 

Türk halkına bağlılığın ve kardeşlik duygularımın neticesi olarak kendi 

çabamlarım ile Türk dilini öğrenmeye çalıştım ve Türkçe’den Arnavutça’ya 

çeviriler yaptım. 

Türk ve Balkan ülkeleri halkları 500 yıl beraber yaşadılar, onların 

damarlarından aynı kan aktı. Benim ana dilim olan Arnavutça’da 2000’in 

üstünde ortak kelimemiz ve atasözümüz bulunmaktadır. Örneğin: Can, cam, 

tavan, taban, cep, döşeme, “Can çıkar huy çıkmaz”, “Allah bir söz bir”, “Ak 

akçe kara gün için”, “Allah’tan korkmayandan kork”, “Al gülüm, ver 

52 

Kumtesë mbajtur në Ankara, më 10 nëntor 2007, në Kongresin e Gjashtë 

Ndërkombëtar kushtuar Ataturkut. 

131

gülüm”, “Söz gümüşse, süküt altındır”gibi. Romence’de, Bulgarca’da, 

Yunanca’da aynıdır. 

Büyük özellik ve önem taşıyan bir husus vardır ki, o da Atatürk’ün Türkiye 

ve Balkan ülkeleri arasındaki anlaşmalarla ilgili güzel fikirleridir. 

17 Mayıs 1937’de, Ankara’da akredite olan bir diplomatla yaptığı 

konuşmada, Mustafa Kemal, “Balkan devletleriyle, anlaşmalardan ziyade, 

daha çok duygularla birbirimize bağlıyız” diyordu 53 . 

Atatürk, Balkan devletlerinin birbirlerine karşı kardeşçe yaklaşmalarının 

sebebini sadece gelenekler değil, o anların getirdiği bir mecburiyetin ve iki 

taraflı işbirliği, eşitliği, ayrıca birbirlerinin iç düzeninde birbirlerine 

karışmamasını öngörüyordu. 

4-11 Kasım 1993’te Selanik’te düzenlenen ve Arnavutluk, Bulgaristan, 

Yugoslavya, Yunanistan, Türkiye delegelerinin katılmış olduğu 4’cü 

Balkanlar Konferansın’da bu vesileyle, Mustafa Kemal Atatürk’ün doğduğu 

evine levha asıldığında bakın, Yunanlı delegelerin temsilcisi olan 

Papanastasiu şunları söylüyordu: 

“Mustafa Kemal sadece dost ülkenin temsilcisi değil. O Balkan ülkelerin 

büyük devlet adamdır.Türkiye devletini gençleştirdikten sonra, bunu, 

Balkan ülkelerine yaklaştırmayı, dost olarak kazandırmayı bilmiştir ve 

böylece bu ülkelerin birbirlerine bağlanmaları fikrine en bağlı, bu fikrin en 

ateşli havarisi olarak nitelendiriyorum. 54 ” 

Anı plaketinin yanında Atatürk’ün resmi bulunuyor ve bunların yanında da 

şu sözler yazılıdır: “Türk milletinin büyük müceddidi ve Balkan ittihadının 

müzahiri GAZİ MUSTAFA-KEMAL burada dünyaya gelmiştir. İş bu levha 

Türkiye Cumhuriyetinin onuncu yıldönümü münasebetiyle konulmuştur. 

Selanik, 29 Birinci teşrin 1933)”. 

20 Ekim 1931 tarihinde, İstanbul’da İkinci Balkan Konferansı yapılmıştır. 

Delegeler, Ankara’ya giderek, Atatürk tarafından kabul edilmişlerdi. Aynı 

gün, Türkiye Cumhurbaşkanı sıfatıyla, Gazi, Konferansa katılan Balkan 

Devletlerinin şerefine birer telegraf çekmiştir. Arnavutluk Kralın’a Ahmet 

Zogu’ya çekmiş olduğu telegraf’ta, Atatürk şunları belirtiyordu: “Bugün, 

İkinci Balkan Konferansı’na katılan delegeleri Ankara’da kabul etmekle 

gerçekten, bir memnuniyet hissettim. Arnavut millî makamları tarafından 

gerek benim hakkında ve gerekse Türk milleti hakkında beyan edilen 

temennilerden çok duygulandım. Bu vesileden yararlanarak, gerek 

Ekselanslarınızın ve gerekse Arnavut ulusunun bahtıyarlığı ve refahı için en 

içten dileklerimi sunuyorum. Bu süretle, ancak benim değil, Türk ulusunun 

da duygularını belirtmiş oluyorum. 55 ” 

53 Bilâl Şimşir, Atatürk’ün, Büyükelçi Rüşen Ünaydın’a vermiş olduğu Talimat: 

Türk-Arnavut İlikilerine Dair”, Ankara, 1981, s. 1. 

54 Revistă de istorie, Bükreş, 1981, nr. 6. 

55 Anadolu Ajansı, Siyasî Bülten, 29.10.1931. 


Yukarıda bahsettiğim ve Ankara’da düzenlenmiş olan Balkan 

Konferasın’da Kemalist Türkiye’nin, ilerleme ve modernleşmeye yönelik 

yürüdüğü ve daha o zamanlardan beri Güney-Doğu Avrupa’ya yakışan bir 

ülke olarak ve ayrıca o zamanlardan beri, Avrupa’ya entegre olduğu 

düşünülüyordu. Aynı Balkan Konferansın’da, Atatürk’ün diğer ülkelere 

tebliğ ettiği tebrikler, bu yeni doğan realitenin yankısını teşkil etmekte idi. 

O zamanlar, Romanya’nın kaderini belirleyen ve çok büyük kişiliğe sahip 

olan, Nicolae Titulescu, Balkan ülkelerinin iyiliği için bütün zorlukları aşma 

rölünü üstlenmişti ve Atatürk’te bütün aktifliğiyle, Romanya’nın yanında 

idi 56 . 

Birçok şeylerin yanısıra, Türkiye’nin artık işgal edici konumuyla ve 

yapısıyla değil, tam tersine, “Yaşlı” Avrupa’nın kucağında yer almak 

istediğini herkese ispatlamıştır. 

Bunu kanıtlayıcı bir manzarayı çizmek istersek eğer, Atatürk’ün 

hükümetiyle beraber, Arnavutluk gibi küçük bir devlete karşı gösterdiği 

dostluk ve Arnavutluğu Türkiye gibi eşit tutması son derece güzel bir 

olaydır. 

Mustafa Kemal Paşa, Türk ve Arnavut milletleri arasındaki dostluk 

ilişkilerin gelişmesine büyük bir önem vermiştir. 

Türkiye Cumhuriyetin’in lideri, “Biz Arnavut milletini seviyoruz. Biz 

Arnavutları kendi kardeşlerimiz gibi görüyoruz. Onlar bizlere uzak değildir. 

Biz, Arnavutların, Devlet ve millet olarak, gelişmelerini, güçlenmelerini ve 

ileri gitmelerini arzu ediyoruz. Bizler Arnavutluğun, herşeyden önce, 

müstakil bir devlet olarak, Balkanlar’da lâyık olduğu yeri almasını isteriz. 

Arnavutluk bizim samimiyetimizden emin olmalıdır. Arnavutluk, hiçbir 

zaman, Türk milletinin ona karşı olan kardeşlik duygularından 

süphelenmemelidir. Bu duygular ancak bir tabirden ibaret değildir, kalbin 

derinliklerinden gelen duygulardır” 57 demiştir. 

9 şubat 1934 tarihinde, Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya, dört 

devlet olmak üzere, Balkan Anlaşmasını imzalamışlardır. Bulgaristan ve 

Arnavutluk dışarda kalmışlardır. Arnavutluğun bu bölgesel teşkilâtta 

gereken yerini alması hususunda yakından ilgilenen Atatürk, aynı zamanda, 

faşist İtalya’nın baskıları karşısında, zor durumlardan geçen Arnavutluğun 

müşkil vaziyetini de göz önünde bulundurarak, şunları beyan ediyordu: 

“Arnavutluğun, Balkan Paktına girmesiyle ilgili olarak, şimdiye kadar 

herhangi bir teşebbüs yapılmamış ve somut girişimlerde bulunulmamış ise, 

bu hususta, kendi menfaatleri dikkate alınmıştır. Benim arzum Arnavutluğu 

bu Anlaşmanın tabîi ve daimî bir üyesi olarak görmektir. Arnavut Devleti, 

uygun şartlara kavuşunca, en kısa zamanda, bir arzunun gerçekleşmesini 

56 Răzvan Theodorescu ve Kopi Kyçyku, Two Europes…, op. cit., pp. 56-57. 

57 Bilâl N. Şimşir, Atatürk’ün…, s. 116. 

133

ümitle beklemekteyiz. Arnavutluk her ne kadar, bu Anlaşmada olmazsa da, 

işler bir yola konulmuştur ki, Arnavutluk Hükümeti, Balkan hudutlarını 

garantili ve bilmiş sayılamaktadır.” (Aynı yer). 

Geleneksel Arnavut-Türk ve Balkan - Türk ilişkileri iyi bir istikamette 

devam etmiş ise, hattâ fevkalâde bir seviyeye yükselmiş ise, bunu, her 

şeyden ve herkesten önce, büyük Atatürk’e borçlu olduğumuzu 

düşünmekteyim. O’nun realizmi ve ileri görüşü, sayesindedir ki, bu gün 

dahi, Balkan, özellikle Arnavutluk ile Türkiye, iyi ve kötü günlerde, 

yanyana devam etmektedirler. 

Bazılara göre, 1920, 1930 hatta 1940 yıllarında, Kemalist Cumhuriyeti, 

Türkiye’nin Avrupa’ya ilgisi olmadığı, hatta ve hatta, Avrupa ülkesi olması 

için çaba sarf etmediği şeklinde söylentiler vardır 58 . 

Bu yönde, o zamanlar iki çeşit hareket vardı. İlk önce, on sekizinci yüzyılın 

(XVIII. yy) sonlarında Türkiye’de başlatılan lâikliğe giden genel bir 

yapılanma vardı. Bu olay Mustafa Kemal’in yaptığı bir konuşmada 

toplumun, Avrupayî bir uygarlığa ulaşması gerektiği, fakat Türk kökeninin 

unutulmamasının, şart konulduğunu açıklıyordu. Türkiye’nin bir Avrupa 

ülkesi olarak görülmesi, o zamanlar, milliyetçi bir hareket görülüyordu ve 

böylece Türkler de Avrupalılara eşit olacaklardı. Elbette tarihe dayanarak, 

ve tarihi olaylarla tastik edilerek, bu batılaşma biraz tereddüt gösteriyordu; 

çünkü Türkiye’nin modernleşme yolu Avrupa ile kavga etmekten geçmişti. 

Özgürlük savaşında, Türkiye, elindeki silâhıyla, Yunanistan’a ve 

Ermeniler’e hak tanıyan Avrupa’nın karşısına çıkmıştı. Çünkü, Avrupa, 

Osmanlıyı bölmesinden öte, Türkiye’yi de bölmek istemişti. Neticede, 

1920’de imzalanan Sevr Antlaşmasına göre, Türkiye Yunanistan’a Ege 

bölümünden bir parça ve Doğu-Anadolu’dan, Ermenilere bir parça toprak 

vermişti. Bu gün bile milliyetçi konuşmalarda, Türkiye’nin Avrupa’ya zorla 

girmek istediği ve yine Türkiye’nin Avrupa’nın iznini almadan geliştiği 

söyleniyor. Bu günki Türkiye toplumunda “Sevr kompleksi” denilen ve 

lâikler tarafından, hatta bir kampı tarafından kuvvetli bir cereyan 

esmektedir. 

Avrupa’ya girmek veya Avrupa’dan korku fikir tartışmaları bir süre daha 

devam edecektir. Bu konuda çoğu zaman şu konu işlenmektedir: “Avrupa 

bizlerden neyi istiyor ve bizler de ona neyi verebiliriz?” . Türklerin çoğu 

Avrupa’ya entegre olmayı “iyi bir iş” olarak algılasa da, dini ve kültürel 

yapısını bozmamak, kimliğini kaybetmemek şartıyla, bunu kabul 

etmektedirler. Otantik Kemalistlere ve laikizme bağlı olanlara bakıldığında, 

bunlar tamamiyle batılaşmış durumdalar fakat onlar bile, ulus-devlet 

statülerini tutmak gerekliliği taraftarıdırlar. 

58 Stéphane Yérasimos, Entre désir d’Europe et crainte de l’Europe, “L’Express”, 

Paris, 29.11.2004, s. 49-50. 

134

Sonuç olarak, Türkiye büyük bir zorlukla karşılamaktadır. Bu yüzden, 

henüz genç ve hassas olarak, birçok ülkenin bulunduğu bir bölgeye entegre 

olmak Türkiye için zor bir olaydır. Bir şekilde Atatürk’ün Türkiyesi ve 

özellikle kendisi hayattayken, hep Avrupa’ya doğru bakmıştır; fakat, kardeş 

gözüyle bakmıştır. Sovyetler Birliğinden kurtulan Türk devletleri bile, 

Kemalist düşünceleri en güzel şekilde muhafaza edip, ayakta tutuyorlar. Bu 

gün Atatürk geleneğini koruyan ve devam ettiren Türkiye’nin yeri 

Avrupa’nın yanındadır, diye düşünmekteyim. Akademisiyen ve aynı 

zamanda, Uluslararası Güney-Doğu Avrupa Araştırma Derneğinin 

(AİESEE) Genel Sekreteri olan Razvan Theodorescu,”Güney-Avrupa’daki 

birkaç arkadaşımın karşı gelmiş gelmiş olsa da, ben, Türkiye’nin 

Avrupa’ya girmesinden yanayım ve bu yolda yürümeye kararlıyım. Bizler 

burada sadece kültürel bir politika yapıyoruz; demek ki, Türkiye’nin 

kültürel politikasınin da burada yeri vardır.” diye vurgulamıştır. 

Aşırı İslamcılar ve Turancılar yeni kurulmuş olan devlet için kendi 

ideolojilerini empoze ederken ve bu devlete bunu yakıştırırken, bütün 

bunlara karşı gelen Mustafa Kemal Atatürk,”Gerçeklere ve ulusun 

sınırlarına dönelim” diyordu. Böyle bir düşüncenin, Osmanlı Devletine 

karşı son darbe olması gerekiyordu. Çünkü, Osmanlı hayatı boyunca kendi 

ülkesi dahil, egemenliği altında tuttuğu ülkelerde de derin izler bırakmıştır. 

Yine, Atatürk, “Özgürlüğü kısıtlanan bir ülke ölüme ya da kayıba 

mahkümdur” diye vurguluyordu. Öte yandan, yine Mustafa Kemal’e göre, 

özgürlük her topluma uygarlık ve modernleşme getireceğini, görmekte idi. 

Modern Türkiye’nin kurucusu, hür ve özgür yaşamak, hem insanın hem de 

her ulusun hakkı olduğunu ve her ülke dünya uygarlığını zenginleştirdiğine 

inanıyordu. Bütün ülkelerin vatandaşları, öyle bir eğitim almalıydı ki, 

kıskançlıktan, açgönlülükten, kin ve nefretten, uzak tutmalıydı. 

Atatürk, çoğu zaman Türkiye’nin kaderinin diğer ülkelere bağlı olduğuna 

inanarak, “Ulusların iyiliği için çalıştığında, elbette kendi ülkene mutluluğu 

ve barışı sağlamış oluyorsun ” diye düşünmekteydi. 

Türkiye’yi işgal savaşından sonraki günlerde Gazi, savaş alanında gezerken 

duygulu anlar yaşıyarak, kadavra ve silahları gördüğünde, nöbetçi askere: 

“Burada gördüklerin insanlığı kesinlikle onure etmiyor. Onlar bizim 

ülkemizi işgal ettiler ve bizler de korunduk Acaba, kim suçlu?” diye sordu. 

Birkaç metre mesafede yürümeye devam ederken, yerlerde yatan Yunan 

bayrağını görerek onun hemen kaldırılmasını emretti. Çünkü, fikirlerine 

göre, bir ulusun sembolü ayaklar altında çiğnenenemez ve ona saygı 

gösterilmelidir. 

İkinci Dünya Savaşina doğru, ilerleyen senelerde, Ankara, Yugoslavya 

Başbakanını ağırlıyordu. Bu Başbakanın Hitlerizme olan düşkünlüğü 

biliniyordu. Tam tersine, Atatürk, Güney’den gelen bir şiddete maruz 

kalınırsa, Balkan işbirliğinin gerektiğini düşünerek, bu misafir için bir balo 

gecesi düzenlediğinde, orada bulunanlar, Gazi’nin, Belgradlı misafire, 

135

“Bizler kimsenin düşmanı değiliz, sadece insanlığın düşmalarına karşıyız” 

şeklinde konuştuğunu duymuşlardır. 

Atatürk homojen, modern sınırları korunmuş ve geçmişin hatıralarından 

arınmış bir devlet kurmak istiyordu. 

O’na göre: “Herkes kendi için değil, herkes, herkes için çalışmalıydı”. 

Çünkü, “büyük sanat eserleri, önemli girişimler, ancak toplu bir güçle elde 

edilebilirdi”. 

Mustafa Kemal, eğer “Güvenlik, bütün uluslar için değilse, o zaman dünya 

barışı sağlanamaz” sözüne dikkat çekmekteydi. 

Atatürk’ün bütün düşünceleri, bir Avrupa ileri görüşlü olduğunu 

ispatlamaktadır ve, aynı zamanda, Türkiye’nin yerinin, doğal olarak “Yaşlı” 

Avrupa’nın yanında olduğuna içten inanmaktaydı. 

Şanlı Atatürk’ün ismi ve kurduğu Türkiye Cumhuriyeti devletleri, ebediyen 

yaşasın! 

DHURATA HAMZAI 

Portret i Viktor Gjokës në liri 

Ndërroi jetë më 26 tetor 2007 në Romë aktori i shquar 

Viktor Gjoka. Kineast e aktor i madh, u lëndua megjithatë 

rëndë nga diktarura komuniste, duke u internuar në një 

fshat të Tiranës ku ai duhet të vuante dënimin. 

Kush është Viktor Gjoka, kemi pyetur shpesh për të. “Eh Viktori..!” Dhe 

miqtë e tij më të vjetër kanë harruar të na japin përgjigje. Kanë buzëqeshur 

sikur të kenë patur parasysh hijen e tij, e ndërkohë kujtimet e brendshme i 

kanë bërë të jenë të paqartë. “Eh, Viktori..! Sa i madh që ishte Viktori, sa i 

talentuar, sa i mirë që ishte Viktori”. Pastaj kanë folur aq pak për vuajtjet e 

tij të shumta. Kanë heshtur. Kanë rikujtuar më pas rolet, mbresat, batuat, 

famën, dhe përgjigjen se kush ishte Viktor Gjoka edhe nga miqtë e tij më të 

ngushtë nuk e kemi marrë dot. Na kanë thënë se u detyrua të arratisej para 

‘90-ës në Itali. Portret më retorik se ky nuk i kanë bërë ndonjë artisti. Pse 

iku në Itali më pas, pse e dënuan më parë. Si ndodhi. Të gjitha përgjigjet 

janë të paqarta, sepse janë pleksur me kohën e çuditshme që jetuam, por 

edhe me temparamentin impulsiv të tij. 

Viktor Gjoka ka ardhur këto ditë nga Roma në Tiranë. Është vështirë ta 

shkëputësh nga miqtë dhe është lehtë të dëgjosh me orë të tëra duke 

biseduar me ta. Qenka me të vërtetë fat i madh ta njohësh nga afër Viktor 

Gjokën..! Është aq ekspresiv, sugjestionues dhe artist në biseda. Në 

136

tavolinën ku mund të jesh ulur me të jeton aq shumë situata të improvizuara, 

saqë do t’ja kalonin pa frikë regjisë së një teatri postmodern. Reciton pjesë 

teatrore, improvizon kujtimet e jetës së tij nëpëmjet një aktrimi brilant dhe 

humori tepër fin. S’është çudi që historia e vërtetë e jetës së tij të nis kështu: 

“Atëhere më dërguan në Bërxhitë. Më pas më lanë edhe pa punë. Buka m’u 

mbarua. Kur kisha pak e ndaja me një maçok që mbaja në dhomë. Kur më 

mbeti vetëm një copë, mendova “O maçoku, o unë” dhe e fsheha kafshatën 

e fundit të bukës në xhep…”. Të qeshësh me vuajtjet, me fodullëkun e një 

regjimi që të ka prerë krahët, që të ka vrarë shpirtin, e të duash prapë jetën, 

ta sfidosh atë edhe kur të jesh afër të ’70- tave duke rrezatuar prapë energji, 

gëzim, dashuri për artin, për njerëzit, është një dhunti më vete. E unë njeriu 

kushdo qofsha para këtij artisti pësoj në vetvete një katarsis energjik. 

Energjia është përsosur brenda tij. 

Viktor Gjoka sapo ka ardhur në Tiranë dhe kërkon diçka ta ndryshojë: “Më 

vjen keq që artistët i shoh si të çorganizuar”, thotë duke kujtuar dikë që 

dikur shkëlqeu... “Unë nuk e kuptoj pse ndiqet një politikë e tillë. 

Respektohen më tepër të huajt dhe unë për çudi shoh shumë nga gazetat 

tona që flasin për ta me shumë superlativa, kurse artistët tanë që kanë dhënë 

një kontribut shumë të madh harrohen. Sikur ka një lloj xhelozie këtu, një 

lloj sfumimi”. Gjoka e nuhat menjëherë pavëmendjen absolute të qeverisë 

ndaj artit. “Si e keni vuajtur ju vetë gjatë kohës që keni qenë në Shqipëri, 

xhelozinë ose sfumimin?”, e pyes. “Unë e kam vuajtur shumë 

indiferentizmin shtetëror. Kanë qenë kolegët, aktorë që më thoshin “sa 

bukur e ke luajtur këtë gjë”, “sa bukur ke qëlluar në këtë rol” dhe me një sy 

kritik të vëmendshëm tregojnë detajet e filozofisë sime të aktrimit. Po unë 

vi këtu pas kaq vjetësh dhe shoh që rivihet “Karnavalet e Korçës” në skenë. 

Po ky Viktor Gjoka që është akoma i gjallë dhe këta nuk po kujtohen për 

asnjë gjë. Nuk më vjen se këta thonë “Eh, po punë e madhe se këtë do ta 

harrojmë. E ç‘ishte ai hiç”. Por puna është se çështja e dashurisë për 

kolegun, për aktorët duhet t’ju bjerë ndër mend edhe këtyre njerëzve, sepse 

kultura e një populli qëndron mbi supet e këtyre njerëzve. Ah sa shpejt që 

gjejnë këta politikanët mënyra të xhvasin, të ngrenë pallate, të zhvillojnë 

biznese të mëdha, po për artistët pse nuk duan të ivenstojnë”, thotë Viktori i 

nxehur. 

Aktori i njohur Roland Trebicka, kur do të luante rolin e Nikollaqit tek 

“Karnavalet e Korçës” si model brilant pati marrë parasysh Viktor Gjokën. 

“Kujtoj se para 40 vjetėsh këtë rol e kanë luajtur aktorë të shkėlqyer, si një 

nga aktorët më fantastik të komedisë, Viktor Gjoka”, ka thënë Trebicka. 

Filmi për luftën dhe miqtë e preferuar 

“Me Gjokën do të bëjmë një film që ka lidhje me luftën”, thotë operatori 

Ilia Tërpini. Bëhet fjalë për një nga çastet historike që nuk dihet pse është 

137

anashkaluar nga regjisorët tanë kur e kanë trajtuar këtë temë. Italia fashiste 

kapitulloi dhe një pjesë e mirë e italianëve u bashkuan me shqiptarët, siç u 

formua batalioni “Antonio Gramshi”. Ky batalion luftoi krah për krah me 

partizanët shqiptarë. Mirëpo shumë nga këta italianë jetojnë sot në Itali dhe 

ruajnë kujtimet më të mira nga kjo periudhë. Ruajnë kujtime nga mikpritja e 

popullit shqiptar që i strehoi se gjermani po t’i kapte i vriste, por edhe 

kujtime nga lufta me partizanët se kanë luftuar krah për krah. Ka shumë 

raste që shqiptarët kanë shpëtuar jetën e italianit dhe janë vrarë vetë. Kështu 

që Viktori së bashku me Mark Doganin, përsëri me grupin e filmit të parë 

“Tirana në Europë” dhe me operatorin Tërpini në krah, mikun e tij më të 

mirë, janë në hapat e para të kësaj pune. “Filmi i dytë që mendojmë pasi të 

vëmë në vijë këtë është “Kanina”, një film me episode jashtëzakonisht të 

forta. Është një fshat i Vlorës që ka tradita si Shkodra, Gjirokastra, Berati 

dhe ka një kala shumë të bukur dhe shumë të fortë. Kemi vajtur e kemi 

vizituar. Perveç kalasë ka njerëz shumë të mirë që jetojnë atje dhe ruajnë 

kujtimet e asaj kohe. Skënderbeu është lidhur me kalanë dhe me këtë popull 

duke marrë gruan nga Kanina, Donikën”, rrëfen Ilia Tërpini planet e tjera të 

përbashkëta. 

Ndërsa Viktor Gjoka na tërheq me nervozitet vëmendjen për operatorin e 

njohur. Ai e ndjen se, ky njeri që punon kaq shumë në Shqipëri, nuk 

vlerësohet sa duhet. E di këtë “zakon vendas”. E ka pësuar vet më parë. 

Ndryshe është vlerësuar në dhe të huaj. Duke folur për projektet e tij të 

afërta thotë kështu për ortakun e tij Ilia Tërpini: “Ky është shoku im më i 

afërt, artisti Ilia Tërpini me të cilin unë kam bashkëpunuar vitet e fundit në 

“Tirana në Europë”. Unë kam kuptuar forcën magjepëse të këtij operatori të 

madh, i cili nuk është vetëm i gjinisë të operatorit, por hyn në dimensione 

më të forta dhe më të mëdha edhe në mënyrën e regjizurës. Pra, mund të 

them që të tillë artista me vlera, jetojnë akoma dhe duhen vlerësuar, sepse 

për të tillë ka nevojë Shqipëria”. 

Ilia Tërpini e kujton kështu gjithmonë mikun e tij: “Që kur Viktori u kthye 

nga Bashkimi Sovjetik, kishte gjithë ato energji. Kishte studiuar për regji 

dhe për aktor. Erdhi dhe kontaktet e para i kam patur me Viktorin. Vetitë e 

tij unë i pashë të realizuara në shfaqjet e bukura që ka dhënë Viktor Gjoka 

në Teatrin Popullor. Sot e kësaj dite, të gjithë mbajnë mend si ka qenë ai tek 

“Karnavalet e Korçës”, te “Fytyra e dytë” e Dritëro Agollit, “Revizori” i 

Gogolit e shumë role të tjera. Me ne u lidh kjo miqësi që në atë kohë. Më 

vonë Viktori, kur arriti kulmin, u bë edhe “Artisti i Popullit” u ndëshkua, 

megjithatë shpirti i tij nuk u shkëput asnjëherë nga lëvizja artistike, sepse 

edhe atje ku vajti, në fshat ai punoi, organizoi grupe artistike dhe mori edhe 

çmime të para në festivale”. Më vonë Viktori nga situata e keqe që ishte në 

Shqipëri u arratis në Itali. Aty nuk mund të rrinte dot pa shprazur atë 

energjinë e tij artistike dhe formoi shoqatën “Dea”. Me këtë shoqatë ai ka 

138

ërë një punë jashtëzakonisht të mirë, sepse ka afruar gjithë artistët 

shqiptarë që punojnë atje dhe sa herë që kanë vajtur për vizitë personalitetet 

e vendit si presidenti Meidani dhe Moisiu ky ka dhënë shfaqje. Pra, nuk ka 

vonuar që t’i mahnisi edhe italianët gjatë qëndrimit atje me punët e tij, 

energjinë, sfidën. “Viktori interpreton shqip, italisht, greqisht, interpreton në 

katër- pesë gjuhë”, thotë Ilia Tërpini. Ai për sa i përket interpretimit është 

një nga aktorët e rrallë shqiptarë që akoma nuk ia dinë vlerën këta të rinjtë, 

por së shpejti do t’ia dëgjojnë bëmat pas filmit “Tirana në Europë”, shton ai 

për filmin që ka bërë së bashku me Viktorin. Vetë Gjoka ka zbuluar 

nënshtresën e këtij njeriu të qetë, punëtor që tërë jetën e tij ka rendur me 

aparatura në krah, aparat në gjoks dhe e ka lidhur jetën e tij me filmin 

shqiptar. Por, “vlerësoheni ju këtë artist!”, thotë Viktor Gjoka. “Ilia ka 

dhënë një kontribut në filmin “Kapedani”, që janë filma fondamentalë dhe 

kanë ç’të thonë dhe për të kaluarën. 

Edhe pse disa janë filma shumë skematikë, filma që nuk shfaqin të vërtetën, 

lërjani kohës t’i gjykoj. Mos gjykoni artistin. Ja tashti zhvillimi i 

kinematografisë në botë, bëhet me gjëra të sofistikura, të përpunuara, më të 

vërteta. Do Zoti i hapet rruga edhe vendit tonë. Shoh këta të rinjtë që po 

përpiqen” thotë ai. “Mendoheni Ilian që ka punaur në kushte primitive vite 

të tëra. Vlerësoheni Ilian. Kultura duhet ndihmuar, artistët duhen respektuar, 

jo vetëm me anën morale, por edhe me anën materiale”. 

I talentuar nga se; nga filozofia e tij për jetën, apo filozofia e brendshme e 

aktrimit? 

“Filozofia ime e brendshme është kjo që aktori ka bërthamën e tij në figurë. 

Ai aktor që e sheh figurën që luan nëpërmjet forcës së genit të tij, krijon 

figurën e pangjashme me figurat e tjera. Arti i vërtetë bëhet atëhere kur 

artisti zbërthen tek vetja e tij figurën që ai do të luaj”. Viktori flet e flet duke 

shpërthyer me atë genin energjik të njeridashjes, jetëgjallimit, sfidës. 

Tashmë Gjoka endet në kujtime të gëzueshme: “Tek “Karnavalet e Korçës 

konkretisht askush nuk mund të besonte që unë mund të sillja një Nikollaq 

Jorganxhi të realizuar, sepse nuk e njihja dhe korçarin shumë. Por duke 

studiuar nëpërmjet historisë, natyrat e tyre arrita që të futem në lëkurën e 

këtij tregtari, i cili bënte hesap edhe kur bëhej fjalë për fëmijën e tij”. Me lot 

në sy, duke parë nga Teatri Kombëtar, kujtimet e tij e humbasin ekulibrin. I 

sillen përpara të gjitha. I duket sikur nga dera e Teatrit Kombëtar sheh 

oborrin e shtëpisë së tij. I kujtohet roli tek “Fytyra e dytë” i Halil Shkozës; 

“na kënaqe me muhabet, o Muhamet”, ose “Po vajza, ku do të punojë, more 

kushëri?”. “Në ministri, në ministri” thotë Kadri Roshi me mënyrën e tij” . 

Viktori nuk i ndan sytë nga ajo ndërtesë dhe vazhdon të përgjigjet për atë që 

e pyetëm filozofinë e aktrimit. “Mishërimi i figurës kërkon të marrin pjesë 

gjithë forcat brendshme të aktorit, ai të bëhet një trup. Ai krijon figura të 

139

tilla të paharruara dhe unë kam kohë që kam ikur nga Teatri. Sot shoh që 

populli s’më paska harruar. Më kujtohet dje në këtë rrugën aty, një profesor 

më tha. “Viktor Gjoka, je i paharruar”. Ai më mbante mend me 

“Rrëshqitjen” e Besim Levonjës që unë e kisha harruar vet. Disave edhe një 

rol i vogël do t’u dukej shumë i spikatur. Më kujtohet në “Majlindën” e 

Xhemal Brojës. Më kishin ndëshkuar atëhere në teatër që të mos luaja role 

të mëdha. Unë luaja rolin e një infermieri dhe atje ndodhi ajo që s’pritej. 

Një kritik polak në vend që të shkruante për ata të tjerët që luanin role 

kryesore shkruajti për figurën e infermierit duke krahasuar Gjokën me 

Aleksandër Moisiun”. 

Rol më i dashur jo, i dashuruar me rolet 

“Nuk kam asnjë rol që s’është i dashur për mua. Për kë të them që s’është i 

dashur, për Pristandën e Karaxhalës që s’është i dashur. Ku shpërthente 

populli me duartrokitje e ovacione. Është figura tek “Një letër e humbur” e 

shkrimtarit të madh rumun. Si mund t’a harrojë Pristadën, si mund ta harroj 

unë “Shërbëtorin e dy zotnive” të Karlo Gordonit. Si mund të harroj 

“Revizorin” e Gogolit e “Banjën” e Majakovskit. Si mund të harrojë Ivan 

Ivanoviçin e Majakovskit me një çantë në krah që përshkruante biografinë. 

Po të më donte roli në kohën time nuk do të isha lavdëruar unë tashti. Unë 

bija në dashuri me rolet. 

I dënuar për dashurinë 

Viktor Gjokën, jo vetëm që e dënuan dje, por po e lëndojnë prapë sot, duke 

përmendur martesën e tij të dytë shumë më tepër se veprat që ai bëri. Dhe 

kjo gjë ngjet për shkak se për të rinjtë e sotëm është shumë e çuditshme që 

të dënohesh për ndjesitë që ke kundrejt një personi, pavarësisht nga mosha, 

profesioni apo gjendja civile e tij. Të rinjtë shqiptarë sot janë shumë 

liberalë. Kur Viktor Gjoka ra në dashuri me Elenën, gruan e tij të dytë, nuk 

ishte aq i lirë sa këta të rinj. Të qenit të dashuruar në atë kohë ishte një 

vuajtje shpirtërore për të dy bashkëshortët. Viktori ishte i martuar dhe Elena 

ishte një vajzë shumë e re që u josh nga temparamenti i artistit. Dhe ndodhi 

ajo që ndryshoi menjëherë fatet e këtyre njerëzve. “Kjo ishte komedia dhe 

tragjedia ime. Njeriu bie në dashuri si në një gropë të errët dhe shikon nga të 

kapesh dhe të dalësh sipër. Por unë mbeta brenda dhe nuk dola dot”, thotë 

Viktor Gjoka. Për të në atë kohë u mor masë ndëshkimore që të punonte në 

uzinë. Pasi mendoi se do të ishte i mjaftueshëm dënimi që kishte marrë për 

martesën me Elenën 23 vjeçe më të re se ai, shkon të bisedojë me një njeri 

me përgjegjësi në atë kohë për t’u kthyer në teatër. “Ah, more Viktor Gjoka, 

ç‘na bëre”, i thotë ai. “Pse na e bëre si lopa more? I dhe një shkelm kusisë 

dhe na e derdhe qumështin”. “Po unë qumështin e derdha, i thotë Gjoka, por 

140

të na rrojë lopa, se lopa bënë tjetër qumësht”. “Ah, për këto je i zoti ti, po do 

ta vuash këtë që ke bërë”. “Pse kapeni me mua që mora një nuse të re”, i 

thotë Gjoka. “Unë e bëra këtë mëkat. Po Babë Myslymi...?! (pseudonimi i 

Myslym Pezës, udhëheqës komunist). “Pse, ore, Babë Myslymi je ti?!”. 

Nxehet pushtetari dhe i bie tavolinës me grusht. Fill pas kësaj nisi një 

fushatë ndëshkimi për “moralin” e Viktor Gjokës edhe pse kolegët e tij në 

teatër deshën ta mbrojnë duke u shpjeguar se ai asnjëherë s’ju është dukur i 

pandershëm. “Ne flemë me Viktor Gjokën dhe s’kemi frikë!”, kanë thënë 

ato për të. Viktori i trajtonte koleget me shumë respekt. “Unë i kisha të 

gjitha shoqet e mia, i ndihmoja dhe i trajtoja si motra”, thotë. Për Viktor 

Gjokën të biesh në dashuri është një gjë e rrallë, për të cilën edhe vuajtjet ia 

vlejnë. “Dashuria është jeta, thotë ai. Por çdo gjë ka kohën e vet. Dashuria 

të përtërin. Është e vërtetë. Por dashuria edhe të dhemb. Është një dhimbje e 

madhe. Unë kurrë nuk desha të ndahesha me gruan dhe fëmijët e mi. E kam 

thënë dhe po e them prapë: Ish gruaja ime ka qenë dhe është edhe sot zonjë 

mbi zonjat dhe akoma unë ndiej dhimbjen e saj dhe nuk e harroj si atë, si 

fëmijët e mi. Por unë nuk mund të harrojë edhe këtë të dytën që kujdeset 

dhe ndien një dhimbje të madhe për mua. Se gjithë hallet që kalova më pas i 

vuajtëm bashkë. Dhe kush e duron një aktor si unë?!”. Viktor Gjoka 

mendon se pikërisht ajo skenë nga ku interpretonte e ka bërë Elenën që të 

binte në dashuri. Elena ndiqte me pasion interpretimet e tij. Viktori i dukej 

vajzës njeriu më fantastik në botë. Atëherë ajo ishte nxënëse në shkollën e 

mesme. Drejtori i Teatrit Kombëtar në atë kohë ishte Riza Hajro. Vajzat e 

shkollës së mesme vinin në oborrin e teatrit dhe nguteshin të takonin 

idhullin e tyre aktorin Viktor Gjoka. Ishin të reja dhe nuk kishin droje. “Eh, 

more Riza, i thotë një ditë drejtorit, ç’tu bëjë unë këtyre”. “E shoh, e shoh, 

po ti mbahu Viktor, mbahu! Ti duhet të ruhesh nga ato”, i thosh ai. “Unë 

mbahem ore, qeshte Viktori, po s’mbahen këto”. “Eh! Këtu morën punët 

ters, se ato s’mbaheshin dhe unë rashë brenda”, thotë Viktori me humor. 

Në Bërzhitë 

Në një fshat të Tiranës ai duhet të vuante dënimin. Nuk do të lejohej asnjë 

lloj luksi për aktorin e famshëm të kohës. Mendohej se në gjirin e “klasës 

punëtore” ai do të edukohej me normat e shoqërisë komuniste. Komunistët 

nuk harronin edhe ta kontrollonin herë pas here. Shkon në Bërzhitë drejtori i 

teatrit, Riza Hajro, dhe një përfaqësues nga Komiteti i Partisë. Viktori edhe 

atje në fshat mundohej të punonte me grupet artistike. “Urdhëroni që të 

shihni punën që kam bërë”, u thotë atyre. “E dimë, e dimë punën që ke bërë 

ti”, i thonë ata. Ne kemi ardhur për ty këtu. Viktori po punonte në fushë atë 

të dielë, sepse ishte një nga ato aksionet vullnetare të kohës së diktaturës. Si 

përgjegjës i kulturës duhej të bënte “Emulacionin Socialist”. Kishin ardhur 

edhe disa të tjerë nga Tirana. Viktori u mundua t’i përshëndeste, por asnjeri 

141

nga ata nuk i ktheu përgjigje. Atëhere ai kthehet dhe u thotë, “Si u duket kjo 

punë që kam bërë?”. “Ti bënë mirë që të rrëmbesh atë bishtin e kazmës dhe 

të fillosh të gërmosh atje”, iu hakërrua njeri nga komunistët e Tiranës. “Pse 

kështu?!”, u tha Gjoka. “Atje!, iu hakërrua ai egër, atje të gërmosh, jo të rish 

me këtë aparatin që më ke varur në qafë” dhe gërthet sa ta dëgjonin të gjithë 

rreth e rrotull. Viktori lëndohet rëndë dhe u thotë, “Dëgjo, unë do t’ju them 

një fjalë, por mund t’ju vijë rëndë juve”. “Po ti, more qen bir qeni, kush je ti 

që i thërret Viktor Gjokës kështu”. Dhe fjalët e pakontrolluara të thëna me 

një guxim të çmendur ngritën krye. “Prit, prit, vazhdoi Viktori i zemëruar 

dhe i papërmbajtur të të bëjë edhe një fotografi meqë kam aparatin dhe të të 

ruaj si kujtim. Ku do të vesh ti, more qen bir qeni. Prit, prit, çdo të të bëj, se 

unë një jetë kam!”. Gjithë qenia e tij dridhej nga nervozizmi fatal. Të gjithë 

kishin mbetur të habitur. Drejtuesi i nxjerr përpara shoferin për ta 

kërcënuar, i cili ishte njëherësh edhe sekretar i Partisë. “Qërohuni!”, u bërtet 

atyre Gjoka, duke u ndjerë në atë moment i rrezikshëm për të pranishmit. 

“Pritmëni, more pritmëni, pse po më ikni?!” u ka bërtitur nga pas 

komunistëve. Ata kërcasin e ikin. “Mirë, ua bëra unë atyre, po ku do të 

futem unë i mjeri tani”, mendonte me vete. “E kisha mirë bodrumin ku 

banoja në Bërzhitë”. Viktori po mendonte se nuk kishte më kthim mbrapa, e 

ku do ta më çonin më keq. Kthehet tek banesa-bodrum dhe i thotë Elenës 

për incidentin fatal. Ajo mundohej ta qetësonte. Zhurma u bë e madhe dhe 

kur Gjoka rrëfen këtë histori fillon të interpretojë karakterin humoristik të 

sekretarit të Partisë në Bërzhitë që i mbahej goja. Për një fije peri shpëtoi 

nga një ndëshkim më i rëndë. “Do të arr-arrestojnë, more. Pa, pa ma thuthuaj 

bio-biografinë... Epo mirë, mirë, s’paske bio-biografi të keqe. Bo, bo! 

Ç‘bëre kështu mor Viktor...?! 

Ja kështu shpërthente Viktor Gjoka kur i rrëmbyen skenën, duke thelluar 

dramën e jetës së tij. Kanë bërë një mbledhje të madhe më pas me tërë 

fshatin për ta ndëshkuar më tepër, por këtë herë artistit fjala i ka zënë vend, 

duke rrëfyer me sinqeritetin e tij dramatiko-komik se kush është Viktor 

Gjoka. Edhe pse u end kaq gjatë drama e jetës së tij, Viktor Gjoka u bë për 

fshatarët e Bërzhitës njeriu më i dashur, dhe ai do ta quante këtë fshat të 

Tiranës vendlidja ime e dytë, ndërsa e para do mbetej shumë larg në Jug, në 

Peshtan të Tepelenës. 

“Mirë tragjedia që më kishte ndodhur, por unë doja që një pjesë të jetës që 

më kishte mbetur ta jetoja”, thotë Gjoka. “Unë doja t’i kthehesha teatrit. 

Kisha mall për të. Më 1990, ja Artur Zheji, që unë sot e përshëndes me 

gjithë zemër dhe e quaj si një nga drejtorët më progresivë të RTSH-së, dhe 

që për mua është një nga penat më me vlerë, dëgjon nga goja e nënës së tij, 

aktores Besa Imani, për jetën time. Edhe pse Arturi s’më kishte parë në 

skenë, i nisur nga ato që kishte dëgjuar, ngulte këmbë që unë të kthehesha 

në teatër. Ai këmbënguli dhe unë vendosa të vi. Më kishte marrë malli, por 

u deziluzionova se më vunë në skenë si dublant. Për mua dublanti është rol 

142

përgjysëm. Unë doja një rol vetëm, sepse dy gjysma siç e kishin parashikuar 

ata do të binim në reminishenca. Ky është zhgënjimi i fundit i Viktor 

Gjokës për të pasur një rol të madh, pasi ia rrëmbyen njëherë skenën. Iku 

përtej detit dhe atje në Romë bënë projektet e tij si regjisor shqiptar. Është 

duke nisur zhirimet e para për filmin “Kanina”. Me grupin e vogël të 

xhirimit Viktor Gjoka do të udhëtojë drejt Vlorës, duke zgjuar nga gjumi 

kalanë e lashtë të Kaninës. 

Curriculum Vitae 

Viktor Gjoka u lind më 4 korrik të vitit 1922 në Tepelenë, është aktor i 

njohur shqiptar. Aktivitetin e tij artistik e filloi që në rininë e tij me 

amatorët. Në Teatrin Kombëtar u pranua në vitin 1946 dhe punoi deri në 

vitin 1971. Ndër rolet e tij më të suksesshme përmendim pjesët "Revizori", 

“Gratë gazmore të Uindsorit”, “Fytyra e dytë”, “Karnavalet e Korçës”, etj. 

Shfquhej për humorin e hollë dhe interpretimin e shkëlqyer të roleve. Në 

vitin 1959 merr një bursë për studime në BS, ku studion për dy vjet dhe me 

ndërprejrjen e mardhënieve në vitin 1961 kthehet në Tiranë dhe i vazhdon 

ato në Konservatorin e Tiranës. Në Teatrin Kombëtar rikthehet në vitin 

1991, pas një mungese të gjatë prej më shumë se dy dekadash, ku fillimisht 

e shohim në rolin e Spirakes në komedinë rumune "Valsi i Titanikut" dhe 

më pas në komedinë "Revizori", me regji të vetë Viktorit. 

143

DIXIT 

MONSINJOR VLADIMIR GJIKA 

Nëse E do Zotin, si mund të urresh?! 

Zoti na do aq shumë, sa i çmerit ata që s’E njohin si dashuri. 

Ka vetëm një problem: të arrish të duash gjithë ç’do Zoti dhe t’i duash të 

gjitha ashtu siç i do Ai. 

Dashuria është njëherazi pasuria e një uni që vetëkapërcehet, duke synuar të 

kapërcejë veten, dhe varfëria e një uni që s’i mjafton vetes dhe që nuk 

synon veçse t’i mjaftojë vetes. 

Duaji të gjitha qëniet dhe gjërat që të vështrojnë. 

I afërmi – streha e fshehtë e Zotit. 

Duaje Zotin dhe do të dish të dëgjosh. Të dëgjosh çfarë të thonë gjërat, 

njerëzit, Zoti dhe ngjarjet. 

Vullneti për t’i dashur ata që nuk i do është ndoshta më pak i vështirë se sa 

t’i duash më mirë ata që do. 

Të mendosh në vend të të tjerëve, atëhere kur ia del mbanë, është shpesh një 

mjet i mirë që të mendosh për ta. 

Çdo vepër bamirësie, - pa e kuptuar, - është një vepër që përfshin 

pafundësinë. 

Një libër i bërë mirë duhet të jetë një libër që shndërrohet në një bamirësi. 

Zoti u shket mes gishtash atyre që s’E kanë në zemër. 

Harresa është jo rrallë një opinion. 

Mos u mundo të bësh nga vetja një kryevepër, por një mjet lumturimi. 

144

Hakmarrjet e harresës janë ndër më të ashprat. 

Kur s’bën asgjë është mënyra më e sigurtë për të bërë keq, për të bërë të 

keqen. 

Hakmarrja më e tmerrshme, sidomos nga ana e gjërave, është hakmarrja e 

vonuar. 

Dashuria ime është mundimi im; gjer edhe mundimi im është dashuri. 

Vdekja – një mënyrë daljeje nga koha. 

Nuk do të jetosh me të vërtetë përveçse në daljen nga vdekja jote. 

Sa më tepër të kujtosh vdekjen tënde, aq më pak do të të kujtojë ajo. 

Njerëzit që janë të përgatitur për vdekje jetojnë më bukur e më shumë. 

Një veti e të vdekurve në krahasim me ne është se e dinë të vërtetën. 

Të vdekurit kanë mësuar çiltërsinë. 

Kaq njerëz bëjnë sigurime për jetë – e sa të paktë janë ata që sigurohen për 

vdekje … 

Vdekja – sabati i një gjaku që dëshiron të çlodhet. 

Pamja e një zhvarrimi është më e dhimbshme se sa pamja e një varrimi. 

Qortimi i të vdekurve mund të jetë një nga drithmat më munduese të të 

gjallëve. 

Leximi na ndihmon të dëgjojmë të vdekurit. Lutja ndihmon të vdekurit të na 

dëgjojnë. 

S’ka histori nëse nuk ka dëshmitarë. 

Zbukurojmë me fjalën “qytetërim” udhën që ka përshkuar njerëzimi që nga 

njeriu i shpellave tek njeriu i mejhaneve. 

145

Kur magjia e zezë i merr vendin mrekullisë dhe babëzia Shenjtërisë, babëzia 

synon të shtjerë në dorë të gjithëfuqishmen. 

Ruaje Zotin ashtu siç të ruan Ai! 

Deviza për ata që E duan Zotin: «Të presin gjithçka e të mos tremben nga 

asgjë». 

Adhurimi i sahanlëpirjes përdhos adhurimin dhe rrënjos sahanlëpirjen. 

Për shumë vetë, në ditët tona, të marrësh frymë domethënë: të rënkosh. 

Sa mirë është ta shohim Zotin atje ku është dhe ashtu siç është, jo atje ku 

s’është e ashtu siç nuk është! 

E vërteta ftohet kur nevojitet gjakftohtësi dhe ngrohet kur nevojitet besim e 

entuziazëm. 

Është një e fshehtë e madhe të dish ta vendosësh theksin atje ku duhet. 

Fjalët e jetës nuk janë të jetës përveçse pasi kanë qenë të jetuara. 

Fjalët e jetës gjejnë vend në çdo jetë dhe mund t’u japin jetë atyre që s’e 

njohin dhe s’e kanë njohur jetën ndonjëherë. 

Mund t’i hapim a t’i mbyllim humnerat, sipas dëshirës. Mirpo ato mbeten 

gjithnjë rreth nesh, më të pranishme e më të fuqishme se ne. 

Ka vështrime që kalojnë përmes çdo gjëjë dhe që nëpërmjet çdo gjëjë 

mbërrijnë deri tek Zoti. 

Njerëzit që dijnë ç’duhet të bëjnë janë pothuajse të vetmit që edhe dinë se 

ç’bëjnë. 

Do të fillosh të jesh ai që duhet të jesh dhe të shohësh ato që ekzistojnë kur 

përtej fjalëve dhe ideve do të shohësh realitetet që janë atje. 

Sa më shumë Humnera të njohësh, aq më mirë do ta kuptosh Zotin. 

Suksesi është iluzioni ynë më i dendur. 

146

Ajo që duhet thënë, duhet thënë mirë. 

Mëso të lexosh shpejt dhe ngadalë: janë dy mënyra për të lexuar dy herë ato 

që lexon; e nëse ia del mbanë, do t’i dish dy herë më mirë ato që di. 

Uni përfaqëson brenda nesh vëmendjen e epërme të njeriut dhe të Zotit. 

Pakënaqësitë përballohen mbase më vështirë se sa vuajtjet, ngaqë njëherazi 

me pakënaqësitë, diçka nga mungesa e dinjitetit të tyre derdhet mbi ne. 

Gjer edhe kur Zoti të duket larg, - e mund të jetë vërtet larg, - mos harro se 

shpirti yt ka si të mbërrijë tek Ai. E gjen dhe E njeh. 

Të ndëshkosh një keqbërës domethënë të bëhesh bamirësi i tij më i mençur. 

Në sytë e Zotit ai që gënjehet në të vërtetë është vetë gënjeshtari. 

Të duash Zotin është, nga të gjitha pikëpamjet, mënyra më e mirë për të 

kaluar kohën. 

Disa gjëra thuhen dhe thuhen mirë me qëllim që njerëzit të mund t’i 

rrëmbejnë gjithmonë, kurse disa gjëra të tjera thuhen mirë me qëllim që 

njerëzit të mos flasin më kurrë për to. 

Ruaju nga vetja dhe kësisoj do të vuash më pak nga të tjerët, por edhe të 

tjerët do t’i bësh të vuajnë më pak… 

Nëse dëshiron të krijosh një mendim për njerëzit, sill ndërmend gjërat që ata 

i harrojnë më shpesh e më lehtë. Kjo recetë mbetet e vlefshme edhe ndaj 

teje. 

Qielli është një mundim. 

Nëse je në kërkim të një miku, zgjidh Zotin. Është miku më i sigurtë dhe më 

i afërt për ty. S’ka asnjë të metë. E për më tepër: të njeh më mirë se ç’njeh ti 

vetveten. 

Përgatit nga pak pavdekësi në të gjitha, për të gjitha, përmes të gjithave tek 

të gjithë, bashkë me gjithë të tjerët. 

Filozofia nënkupton Mençuri, kurse Mençuria – Harmoni Hyjnore. 

147

Të mendojmë Zotin – rruga më e mirë për të mos humbur kohë e për të 

fituar përjetësi. 

Po e vendose Zotin në gjithçka bën, do ta gjesh në gjithçka të ndodh. 

Lutja jote të qarkullojë në të gjitha, e fshehur, e fuqishme dhe e gjallë si 

gjaku. 

Porositë e Zotit rëndojnë mbi supet tanë, por me peshën e flatrave. 

S’ka aq rëndësi çfarë bën, se sa mënyra si e bën, e as ato që të ndodhin, në 

krahasim me mënyrën si i pret. 

Të ledhatosh (shpirtërisht) domethënë të mbjellësh në shpirtin e atij që vuan 

një realitet më të vërtetë se sa dhembja e tij. 

Të ledhatosh ka kuptimin t’i japësh jetë një shprese. 

Të ledhatosh do të thotë t’i mundësosh të përvuajturit që të tejshohë mes 

nesh dashurinë e Zotit ndaj tij. 

Zoti është i vetmi që, në mëninë e Tij, nuk harron të dojë. 

Të harrosh vetveten nënkupton gjithmonë të zesh vendin që të takon. 

Zoti bën që gjërat e kësaj bote të heqin dorë prej nesh atëhere kur ne nuk 

heqim dorë mjaft shpejt nga gjërat e kësaj bote. 

Hiri… një padurim i Zotit. Ai dëshiron t’i ketë të gjithë fëmijët me Vete, sa 

më shpejt, para gjithçkaje e me çdo çmim. 

Është një dhuratë falas, është mrekullia e parakohshme, ushtrimi i së 

„drejtës së faljes”. 

„Patiens quia aeternus” (I duruar, sepse është i përjetshëm). „Impatiens quia 

amans” (I paduruar, sepse na do). 

Mirësia nuk është në thelb veçse trajta më e përkryer dhe më e thjeshtë e 

drejtësisë. 

148

Nuk E duam Zotin ashtu siç duhet nëse, duke E dashur, nuk dimë Ta bëjmë 

të dashur për të tjerët. 

Nuk do të gjykohemi e nuk do të ndëshkohemi asnjëherë përveçse nga 

Dashuria, në emër të Dashurisë dhe në varësi të dashurisë sonë. 

Kur s’ke asgjë për të dhënë, mund të japësh më shumë se gjithçka, një lutje, 

dhe çfarë lutjeje!… lutjen e mrekullueshme të të varfërit. 

Nëse nuk ke ç’t’i japësh Zotit, jepja turpin e të mospasurit çfarë. 

Përunjja që i vendos gjërat në shkallën e Zotit është edhe shkalla që lejon 

ngjitjen për tek Zoti. 

Sa më tepër të dhurojë dikush nga zemra, aq më pak varfërohet… Sa më 

tepër të flijohet, aq më tepër shtohet… O Zot, jepmë atë që duhet të dhuroj, 

që të kem nga ku të jap me të vërtetë dhe në mënyrë të atille, që të ndjehet 

se Ti je Ai që dhuron përmes meje. 

Mund të kesh armiq. Ti mos ji kurrë armiku i ndokujt. 

Në shkencë njeriu nuk bën gjë tjetër veçse lyp nga gjërat disa të fshehta të 

nënshtrimit të tyre ndaj Zotit. 

Të trajtohesh vrazhdë: ja një nga mënyrat, e jo më e rëndomta, e 

ngjashmërisë me Zotin. 

Vetë fakti që na kaplon mërzia, është shenja e dhuntisë sonë hyjnore. 

Zot, kujtoji ata që po i harroj dhe të cilët duhet t’i kujtoj. Bëj që kjo kujtesë 

e perëndishme t’u jetë më e vlefshme se sa po t’i kisha kujtuar unë. 

Lulja parfumon gjer edhe dorën që e këput 59 . 

59 Zgjodhi dhe shqipëroi nga rumanishtja A.-Ch. Kyçyku. 

149

CÆLESTIS ARCUS 

1ST DECLARATION OF INDEPENDENCE OF KOSOVA 

Inter-ethnic tensions continued to worsen in Kosova throughout the 1980s. 

The 1986 SANU Memorandum warned that Yugoslavia was suffering from 

ethnic strife and the disintegration of the Yugoslav economy into separate 

economic sectors and territories, which was transforming the federal state 

into a loose confederation. On June 28, 1989, Milošević delivered a speech 

in front of a large number of Serb citizens at the main celebration marking 

the 600th anniversary of the Battle of Kosova, held at Gazimestan. Many 

think that this speech helped Milošević consolidate his authority in Serbia. 

In 1989, Milošević, employing a mix of intimidation and political 

maneuvering, drastically reduced Kosova's special autonomous status 

within Serbia. Soon thereafter Kosova Albanians organized a non-violent 

separatist movement, employing widespread civil disobedience, with the 

ultimate goal of achieving the independence of Kosova. On July 2, 1990, an 

Kosova parliament declared Kosova an independent country, the Republic 

of Kosova. The Republic of Kosova was formally disbanded in 2000 when 

its institutions were replaced by the Joint Interim Administrative Structure 

established by the United Nations Interim Administration Mission in 

Kosova (UNMIK). During its lifetime, the Republic of Kosova was only 

recognized by Albania. 

THE KOSOVA WAR 

The Kosova War was initially a conflict between Serbian and Yugoslav 

security forces and the Kosova Liberation Army (KLA), an ethnic Albanian 

guerrilla group identified by some as terrorist, seeking secession from the 

former Yugoslavia. In 1998 Western interest had increased and the Serbian 

authorities were compelled to sign a unilateral cease-fire and partial retreat. 

Under an agreement devised by Richard Holbrooke, OSCE observers 

moved into Kosova to monitor the ceasefire, while Yugoslav military forces 

partly pulled out of Kosova. However, the ceasefire was systematically 

broken shortly thereafter by KLA forces, which again provoked harsh 

counterattacks by the Serbs. 

The Serbs then began to escalate the conflict, using military and 

paramilitary forces in another ethnic cleansing campaign this time against 

against the Kosovar Albanians. An estimated 300.000 refugees were 

displaced during the winter of 1998, many left without adequate food or 

150

shelter, precipitating a humanitarian crisis and calls for intervention by the 

international community. 

NATO intervention between March 24 and June 10, 1999, combined with 

continued skirmishes between Albanian guerrillas and Yugoslav forces 

resulted in a massive displacement of population in Kosova. During the 

conflict roughly a million ethnic Albanians fled or were forcefully driven 

from Kosova. Altogether, more than 11.000 deaths have been reported to 

Carla Del Ponte by her prosecutors. Up to 20.000 Kosova Albanian women 

were raped by Serbs during the Kosova carnage. Some 3.000 people are still 

missing, of which 2.500 are Albanian, 400 Serbs and 100 Roma. 

The UN administration period 

After the war ended, the UN Security Council passed Resolution 1244 that 

placed Kosova under transitional UN administration (UNMIK) and 

authorized KFOR, a NATO-led peacekeeping force. Resolution 1244 also 

delivered that Kosova will have autonomy within Federal Republic of 

Yugoslavia (today legal successor of Federal Republic of Yugoslavia is 

Republic of Serbia). 

Some 200.000-280.000, representing the majority of the Serb population, 

left when the Serbian forces left. There was also some looting of Serb 

properties and even violence against some of those Serbs and Roma who 

remained. The current number of internally displaced persons is disputed, 

with estimates ranging from 65.000 to 250.000. Many displaced Serbs are 

afraid to return to their homes, even with UNMIK protection. Around 

120.000-150.000 Serbs remain in Kosova, but are subject to ongoing 

harassment and discrimination. According to Amnesty International, the 

aftermarth of the war resulted in an increase in the trafficking of women for 

sexual exploitation. 

In 2001, UNMIK promulgated a Constitutional Framework for Kosova that 

established the Provisional Institutions of Self-Government (PISG), 

including an elected Kosova Assembly, Presidency and office of Prime 

Minister. Kosova held its first free, Kosova-wide elections in late 2001 

(municipal elections had been held the previous year). 

In March 2004, Kosova experienced its worst inter-ethnic violence since the 

Kosova War. The unrest in 2004 was sparked by a series of minor events 

that soon cascaded into large-scale riots. 

International negotiations began in 2006 to determine the final status of 

Kosova, as envisaged under UN Security Council Resolution 1244.. The 

UN-backed talks, lead by UN Special Envoy Martti Ahtisaari, began in 

151

February 2006. Whilst progress was made on technical matters, both parties 

remained diametrically opposed on the question of status itself. 

In February 2007, Ahtisaari delivered a draft status settlement proposal to 

leaders in Belgrade and Pristina, the basis for a draft UN Security Council 

Resolution which proposes 'supervised independence' for the province. A 

draft resolution, backed by the United States, the United Kingdom and other 

European members of the Security Council, was presented and rewritten 

four times to try to accommodate Russian concerns that such a resolution 

would undermine the principle of state sovereignty. Russia, which holds a 

veto in the Security Council as one of five permanent members, had stated 

that it would not support any resolution which was not acceptable to both 

Belgrade and Kosova Albanians. Whilst most observers had, at the 

beginning of the talks, anticipated independence as the most likely outcome, 

others have suggested that a rapid resolution might not be preferable. 

After many weeks of discussions at the UN, the United States, United 

Kingdom and other European members of the Security Council formally 

'discarded' a draft resolution backing Ahtisaari's proposal on 20 July 2007, 

having failed to secure Russian backing. Beginning in August, a "Troika" 

consisting of negotiators from the European Union (Wolfgang Ischinger), 

the United States (Frank Wisner) and Russia (Alexander Botsan- 

Kharchenko) launched a new effort to reach a status outcome acceptable to 

both Belgrade and Pristina. Despite Russian disapproval, the U.S., the 

United Kingdom, and France appeared likely to recognize Kosovar 

independence. A declaration of independence by Kosovar Albanian leaders 

was postponed until the end of the Serbian presidential elections 4 February 

2008). Most EU members and the US had feared that a premature 

declaration could boost support in Serbia for the ultra-nationalist candidate, 

Tomislav Nikolić. 

KOSOVA / 2ND DECLARATION OF INDEPENDENCE 

The Kosovar Assembly approved a declaration of independence on 17 

February 2008. Over the following days, several countries (the United 

States, Turkey, Albania, Austria, Germany, Italy, France, the United 

Kingdom, Republic of China (Taiwan), Australia and others announced 

their recognition, despite protests by Serbia in the UN Security Council. 

The UN Security Council remains divided on the question (as of 25 

February 2008). Of the five members with veto power, three (USA, UK, 

France) recognize the declaration of independence, and two (Russia and 

People's Republic of China) consider it illegal. As of 28th March 2008, no 

152

member-country of CIS, CSTO and SCO have recognized Kosova as 

independent. 

The European Union has no official position towards Kosova's status, but 

has decided to deploy the European Union Rule of Law Mission in Kosova 

to ensure a continuation of international civil presence in Kosova. As of 

today, most of member-countries of NATO, EU, WEU and OECD have 

recognized Kosova as independent. 

Of Kosova's immediate neighbour states (other than Serbia), Albania 

recognizes the declaration of independence, Macedonia announced they will 

likely recognize it within "a few weeks" and Montenegro stated they will 

wait for a decision of the European Union. Croatia, Bulgaria and Hungary, 

all neighbours of Serbia, announced in a joint statement that they would 

also recognise the declaration. 

153

QYTETE / ORAŞE 

Bucharest 

Bucharest, the most popullous and most important town of Romania, the 

principal political, administrative, economic, financial, banking, 

educational, scientific and cultural centre of the country. Located in S-SE 

Romania, at an altitude of 60-90 m, on the Dâmbovita and Colentina rivers, 

at 44°25'50" Latitude North and 26°06'50" Longitude East, at about the 

same latitude as Belgrade, Geneva, Bordeaux, Minneapolis, and the same 

longitude as Helisinki and Johannesburg. The town has an area of 228 sq. 

km. and a population of 2,021,000 (on 01.01.1998), accounting for 9% of 

the total population and for 15% of the urban one. In terms of population 

size, Bucharest ranks third in the region after Athens and Istambul. 

The climate is one of extremes, with hot summers (July average 

temperature, 23° C / 73° F) and cold winters (January average, -3° C / 27° 

F). Rainfall is low, averaging 585 mm (23 in) annually, and comes mainly 

in summer. 

The city has grown rapidly, doubling its size since World War II. The 

earliest city lay on rising ground on the left bank of the Dimbovita. This 

rural town was replaced beginning in the 1860s by an elegant capital with 

French-inspired architecture that caused it to be known as the Paris of the 

Balkans. 

The Communist planners extended the wide boulevards begin in the 19th 

century. They also laid out squares and erected massive buildings-many of 

them markedly Soviet in style--including the Communist party headquarters 

and the giant building which housed the government printing and publishing 

works. Among the post-World War II buildings are many huge, utilitarian 

apartment blocks of no particular aesthetic distinction. A number of historic 

churches and synagogues were razed by order of Romania's authoritarian 

president Nicolae Ceausescu to make way for these building projects. 

Under Communist rule many small factories were nationalized and merged 

into large state-run enterprises. Since 1950 many new industries have been 

established, including clothing, mechanical engineering, and the 

manufacture of farm equipment. Bucharest also has many food processing 

factories. 

154

The first Romanian higher education institution was opened in Bucharest in 

1694 (the Saint Sava Academy), and in 1864 the University was 

established; today there are 21 higher education institutes with nearly 

100,000 students in the capital. Based in Bucharest are the Patriarchate of 

the Romanian Orthodox Church (f. 1952), the Romanian Academy (f. 

1867), two national libraries, 40 museums, 230 churches (several of the 

city's churches, Eastern Orthodox in style, date from the 18th century) , an 

Opera House, an Operetta Theatre, two symphony orchestras, another 20 

theatres. The Parliament Palace, which was built on dictator Ceausescu's 

orders between 1984-1989, is the second largest building in the world with 

its 265,000 sq.m. after the Pentagon in Washington (which has an area of 

604,000 sq.m.). It is important to visit the Village Museum (1936), in which 

specimens of traditional village architecture have been gathered from all 

parts of the country. Bucharest also has many parks and open spaces and 

stadiums for sporting events. 

The town was first mentioned in a document in 1495 as residence of the 

ruler of Wallachia, Vlad Tepes (Vlad the Impaler, known also as Dracula). 

But settlement has an older history, going back to the 14th century. The 

founding of Bucharest is traditionally ascribed to a peasant named Bucur, 

but no record of the city exists prior to the late Middle Ages. Attacks by 

Tatars and Turks restricted its growth before the 17th century. Between the 

17th - 19th (begining with 1698) centuries it was the capital of Wallachia 

and in 1862 it became the capital of Romania. The population increased in 

number from 122,000 (1859) to 639,000 (1930) to 1,452,000 (1966). The 

town held a dominant position in the national context similarly to the 

position held by Budapest in Hungary, Vienna in Austria or Paris in France. 

Heavy fighting near the Palace Square during the revolution that ousted the 

Ceausescu regime in December 1989 caused damage to prominent 

landmarks, including the Royal Palace. 

155

THEATRUM 

KOPI KYÇYKU 

O privire în istoria teatrului universal 

(Një vështrim në historinë e teatrit botëror) 

În loc de prefaţă 

Istoria teatrului este disciplina care se ocupă cu studiul literaturii dramatice 

şi al activităţii teatrale de-a lungul timpului: instituţii de teatru, regie, 

interpretare actoricească.. Ea arată condiţiile sociale care au dat naştere 

operelor teatrale, felul cum aceste opere oglindesc structura şi evoluează 

odată cu ea, precum şi influenţa pe care ele o exercită la rândul lor asupra 

vieţii sociale. Pe de altă parte, Istoria teatrului se ocupă de valoarea artistică 

a operelor dramatice, ştiut fiind că de această valoare artistică depinde în 

foarte mare măsură eficacitatea lor ca opere de educare a publicului. 

Stabilirea legăturii între fenomenele artistice şi cele sociale se impune mai 

ales la studiul teatrului şi trebuie să ţină seama de ideile, interesele şi 

sentimentele consumatorilor teatrului de toate nivelurile, gusturile şi 

categoriile populaţiei. 

Pentru a evita o prea mare rigiditate şi monotonie, şi ţinând seama că este 

vorba de o lucrare care se adresează în exclusivitate studenţilor, ne-am 

străduit să dăm expunerii noastre o cât mai mare claritate, bazată pe o logică 

strictă, necesară pentru înlănţuirea ideilor şi pentru a uşura reţinerea lor. În 

sfârşit, am încercat ca, prin organizarea materialului să creăm la studenţi 

obişnuinţa de a-şi organiza şi ei cunoştinţele pe linia unor idei generale şi să 

stabilească unele criterii în aprecierea operelor noi cu care ar lua contact. 

Am urmărit să arătăm în ce măsură operele respective au reuşit să înfăţişeze 

problemele majore ale epocii în care au fost create, dar şi să facă din ele 

valori generale şi permanente de ordin social şi moral. Sigur că aceste 

„ţinte” nu pot fi atinse decât prin valori artistice înalte şi prin originalitate. 

Fiind mai ales un studiu al dramaturgiei şi oferind informaţii strict 

indispensabile referitoare la viaţa teatrală, la instituţiile de teatru, la 

problemele de montare şi de interpretare, rămâne ca spectacologia, de altfel 

extrem de importantă, să fie tratată într-o a doua etapă. Căci teatrul, această 

artă a „efemerului”, nu se împlineşte cu adevărat decât prin spectacol, prin 

această întâlnire privilegiată între o trupă de actori şi public. În altă ordine 

de idei, teatrul se bazează pe jocul actorilor, fără de care el nu ar fi existat. 

156

Pe de altă parte, teatrul ocupă un loc deosebit în cadrul literaturii. Arta 

spectacolului este un domeniu vast, în care se integrează elemente de 

mimică, de dans, de muzică, care departe de a fi simple podoabe, sunt parte 

constitutivă a jocului, aidoma declamaţiei. 

Bucureşti, decembrie 2007 

1. Sistemul dramatic 

Teatrul este o artă a mimes-ului. În cartea a III-a a Republicii, Platon pune 

faţă în faţă două moduri de scriere: mimes-ul, sau imitarea perfectă, în care 

autorul creează iluzia că nu este el cel care vorbeşte, ci personajele sale, şi 

diegesis, o povestire pură în care el vorbeşte în nume propriu. „Nu există 

povestire când (autorul) raportează, fie diversele discursuri pronunţate, fie 

evenimentele intercalate între discursuri. Avem de-a face cu un fel de 

povestire opus celuilalt când, preluând cuvintele poetului care separă 

discursurile, se păstrează doar dialogul. (…). Comedia şi tragedia comportă 

un fel de completare imitativă”. Tratându-l teatrul de pe poziţiile stricte ale 

unui cititor (şi nu ale spectatorului, deoarece el nu vorbeşte de joc), Platon 

defineşte scrierea dramatică prin intermediul dialogului. De fapt, jocul acela 

care se realizează în spectacol este prezent în însăşi inima scrierii făcând-ul 

performant. Este tocmai jocul - nu doar dialogul - care permite definirea 

textului dramatic, fără de care nimic nu ar lăsa să se deosebească o piesă de 

teatru de un dialog didactic platonian, respectiv de dialogurile filozofice 

scrise despre acest model, adică cele aparţinând lui Cicero, Voltaire sau 

Diderot. 

2. Dialogul sau dubla mediatizare a discursurilor 

2.1. Opacitatea textului dramatic 

Opacitatea textului dramatic provine de la faptul că dramaturgului îi lipseşte 

discursul - comentariul romancierului. Scrierea sa nu este niciodată 

subiectivă, orice confesiune proprie îi este interzisă, deoarece el nu se exprimă 

altfel decât prin discursul personajelor sale, el însuşi fiind mediatizat prin 

vocea actorului. „În poemul dramatic - scria d”Aubignac în 1657, unul dintre 

cei mai mari teoreticieni ai teatrului clasic trebuie ca poetul să se explice prin 

gura actorilor; el nu poate folosi alte mijloace” (La Pratique du théâtre, cartea 

I, cap. VIII). Protagoniştii din Şase personaje în căutarea unui autor, de Luigi 

Pirandello, ar dori să joace ele însele propria dramă, în ciuda indignării 

Directorului teatrului şi a Actorilor. Aici este un vis imposibil, care sfidează 

legile imuabile ale teatrului, aşa cum atrage atenţia Directorul: 

…dar în teatru, domnule dragă, nu sunt personajele aceia care joacă 

comedia. În teatru, sunt actorii acei care joacă. În ceea ce le priveşte 

157

personajele, ele sunt acolo, în manuscris (şi arată cuşca sufleur-ului), din 

moment ce există unul! 

TATĂL: Corect! Dat fiindcă nu există manuscris, dumneavoastră aveţi 

şansa, doamnelor şi domnilor, să le aveţi în faţa dumneavoastră, în viaţă, 

aceste personaje… 

DIRECTORUL: Oh, ce bună şi asta! Probabil aţi dori s-o faceţi singuri? Să 

jucaţi piesa, să vă prezentaţi înşivă în faţa publicului? 

TATĂL: Şi eu, aşa cum suntem. 

DIRECTORUL: Ei bine, eu vă asigur că asta ar însemna un spectacol 

ridicol. 

(Gallimard, colecţia Folio, 1986, p. 83) 

2.1.1. Ideile autorului 

Ar fi în zadar să deduci din textul dramatic punctul de vedere al autorului 

său. Dacă opera face ecou problematicii epocii respective, ea nu ne oferă 

decât rareori răspunsurile dramaturgului la întrebările care li se pun 

contemporanilor. Care a fost poziţia lui Molière în această privinţă? Ea nu 

reiese clar nicăieri, fie când ne referim la piesa Les Précieuses ridicules, şi 

nici la Les Femmes savantes. Totuşi, ideile altor dramaturgi se degajă din 

opiniile exprimate de ei referindu-se la piesele L”Île des esclaves, L”Île de 

la raison sau La Colonie a lui Marivaux, respectiv la teatrul lui Seneca sau 

al lui Sartre, dar, în orice caz, avem de a face cu cazuri izolate. Tragediile 

lui Seneca au un prolog care nu are ca scop expunerea intrigii, ci desenarea 

în mare a situaţiei morale. La prima scenă a lui Oedip, inspirată din Oedip 

rege a lui Sofocle, eroul trăieşte deja un sentiment de vinovăţie, absent la 

Sofocle, unde el este convins că este inocent. Autorul lui Lettres à Lucillus 

împrumută eroilor săi morala stoică - oferită ca model -, opusă filozofiei 

epicuriene exprimate prin cor. Din cauza acestui caracter sentenţios, opera 

sa dramatică a fost uneori judecată cu asprime. Sub pretextul că expunerea 

gândirii ar încetini acţiunea, s-a pretins că tragediile sale nu ar fi destinate 

scenei, ci numai lecturii sau declamării în faţa unui public cultivat. 

2.1.2. Autorul şi personajele sale 

Deşi fiecare personaj vorbeşte la persoana întâi, teatrul interzice orice 

posibilitate de autobiografie. Nu trebuie însă exclus faptul că textul dramatic 

ar putea să aibă o anumită legătură cu autobiografia autorului său. Aceasta nu 

ar fi fost o pură întâmplare dacă avem în vedere faptul că Molière a creat 

L”École des maris, în 1661, tocmai când, inspirat nebuneşte de Armande 

Béjart, a visat să se însoare cu ea, iar un an mai târziu a scris L”École des 

158

femmes, când s-a şi însurat cu această fată tânără, care avea douăzeci de ani 

mai puţin decât el, iar peste patru ani a scris Le Misanthrope, tocmai când şi-a 

pierdut orice iluzie, ştiind bine că nu ar reuşi niciodată să fie iubit de ea. La 

primele două piese, el joacă rolurile unor „bărboşi”, adică bătrâni (Sganarelle, 

Arnolphe). La cea de a treia, el este Alceste, gelosul tiranic. El imprimă 

personajului său trăsături caricaturale, pentru a-şi îndepărta cât mai bine 

propria durere. În acelaşi mod, jucând pe Argan, în Le Malade imaginaire, el 

râde de propria angoasă legată de moarte. De fapt, Molière a murit pe scenă, 

în noaptea celei de a patra reprezentaţii a piesei sus menţionate. De aceeaşi 

natură este şi piesa Le Roi se meurt, pe care Ionesco a scris-o tocmai când 

boala era în curs de a-l răpune. 

Molière însă nu este nici Arnolphe şi nici Argan, aşa cum Ionesco nu este 

regele. Personajele dramatice, într-un proces metonimic, sunt rupte de autorul 

lor, ele sunt mai îndepărtate de dramaturg decât sunt personajele romanului. 

Dubla mediatizare funcţionează pentru autor ca o formă de „negare”. Noi îl 

luăm termenul în sensul său freudian, potrivit căruia fiinţa, în timp ce 

formulează un sentiment refulat, se auto-apără negând că-i aparţine. Dacă 

Gustave Flaubert poate afirma: „Madame Bovary sunt eu însumi”, nici un alt 

dramaturg nu s-a exprimat în aceşti termeni când este vorba de propria operă. 

„Ele sunt deja detaşate de mine”, scrie Pirandello în prefaţa Şase personaje în 

căutarea unui autor, în 1921, referindu-se la modul cum personajele s-au impus 

imaginaţiei sale şi la raportul pe care îl ţine cu ele în cursul scrierii piesei. „Ele 

trăiesc pe seama lor, ele au căpătat voce şi mişcare; au devenit ele însele în 

această luptă pentru viaţă pe care au fost nevoite s-o ducă împotriva mea; sunt 

personaje care reuşesc să vorbească şi să se mişte singure; ele se văd deja ca 

atari; ele au învăţat de asemenea să se apere în faţa altora. Ei bine, atunci să le 

lăsăm să meargă acolo unde s-au obişnuit să meargă personajele de teatru ca să 

aibă o viaţă: pe o scenă. Şi să vedem ce se va petrece”, afirmă Luigi Pirandello. 

Un alt exemplu: Beckett s-a simţit strâmtorat când piesa sa dramatică a 

conceput-o în stil romanesc. Din acel moment, el s-a distanţat de sine însuşi, 

dând piesei dramatice un al doilea suflu. 

2.1.3. Inexistenţa unui plan prestabilit 

Dramaturgul nu poate să se exprime direct: nu am niciodată arhitectura 

ansamblului operei dramatice. În teatru nu există nimic echivalent, nici pe 

plan metodic, cu Comédie humaine de Balzac, să zicem, în sânul căreia 

fiecare roman ocupă un loc bine definit, nici cu structura lui Rougon 

Macquart, conceput de Zola înainte ca această operă să fie scrisă şi 

simbolizată prin arborele genealogic reconstituit de doctorul Pascal în 

ultimul roman care închide ciclul respectiv. Aşa procedează în permanenţă 

159

Balzac şi Zola în operele lor. Dramaturgul însă este condamnat să stea în 

umbră ca şi cum nu ar putea să-şi asume paternitatea. El trebuie să pună 

personajele sale în mişcare cu o mână invizibilă. Din această cauză, un 

personaj ciclic, cum este Rasignac la Balzac, care apare la mai multe 

romane, nu poate nicidecum să aibă existenţă la teatru, deoarece orice piesă, 

datorită imperativelor reprezentaţiei, este total independentă de celelalte 

opere ale autorului său. Este semnificativ că, atunci când Beaumarchais vrea 

să sublinieze legătura de continuitate între cele trei piese ale sale: Le 

Barbier de Séville, Le Mariage de Figaro şi La Mère coupable, se exprimă 

în termeni de romancier. Încredinţând punerea în scenă a pieselor sale 

actorilor de Théâtre Français, el scrie în „Un cuvânt despre La Mère 

coupable”, care ţine locul prefeţei piesei în cauză: „Printre punctele de 

vedere ale acestor artişti, eu aprob aceea de a prezenta, în trei secvenţe 

consecutive, întreg romanul familiei Almaviva două dintre primele două 

epoci, cu veselia lor lejeră, nu par să ofere un raport sensibil cu moralitatea 

profundă şi mişcătoare a celei din urmă; dar ele au, în planul autorului, o 

conexiune intimă, în stare să verse cel mai viu interes asupra reprezentaţiilor 

de La Mère coupable”. 

2.2. Absenţa de descriere a personajului dramatic 

2.2.1. Caracterul enigmatic al personajului 

Dramaturgul nu are posibilitatea să descrie personajul său care vorbeşte şi 

acţionează în faţa noastră. Personajul nu există decât în dialog, aşa cum 

sugerează Beckett în Fin de partie: 

CLOV: - La ce sunt bun eu? 

HAMM: - Ca să-mi dai replica. 

Unele forme dramatice, care integrează în acţiune un personaj care îi judecă 

pe ceilalţi, cum este recitatorul la Brecht, care comentează acţiunea şi explică 

mobilurile celorlalte personaje, corul în tragedia antică, care se vaită de 

destinul eroului, par să îngrădească parţial opacitatea personajului dramatic. 

Aceasta se poate deduce din definiţia pe care Horaţiu dă corului în opera sa 

Arta poetică: „Lui îi aparţine să ia partea celor buni şi să dea sfaturi unui 

prieten, să-i modereze pe cei care îşi trec măsura şi să-i iubească pe cei cărora 

le este teamă să slăbească” („Les Belles Lettres”, colecţia Guillaume Budé, 

1941). De fapt, nu e nimic rău în măsura în care acest personaj, chiar dacă are 

un statut aparte în piesă, în orice caz rămâne tot personaj. 

2.2.2. Absenţa portretelor propriu-zise 

160

Practic, nu există niciodată în dialog un portret propriu-zis. Ar fi îndeajuns în 

acest cadru să comparăm Harpagon cu unchiul Grandet, descrişi atât de 

minuţios de Balzac, ca să măsurăm tot ceea ce ne scapă din personajul lui 

Molière. Se ştie că, prin portret se înţeleg toate detaliile care îl informează pe 

spectator în legătură cu personajul respectiv: aspectul fizic, poziţia socială, 

caracterul său… Ce ştim însă noi despre corpul personajului dramatic, despre 

veşmintele şi „măştile” care îl dezvăluie sau îl ascund? Ce ni se spune nouă 

despre relaţiile sale familiale, despre biografia şi trecutul său? Personajul din 

scenă este prezentat de către actor. Portretul personajului este creat tocmai de 

către acesta din urmă cu „ajutorul” corpului, costumului şi glasului său. 

Diferenţa între portretul personajului dramatic şi celui de roman este ca între 

modul de a aborda un tablou, unde prima percepţie este imediată, spaţială, 

vizuală, toate elementele fiind pătrunse aproape simultan, deşi mai târziu 

unele dintre ele sunt analizate prin ochi şi prin lecturare, unde percepţia este 

temporală, progresivă, fragmentată şi nu se poate opera decât prin abordarea 

elementelor succesive. Dar acest portret global, oferit spectatorilor, prin 

prezenţa vie a actorului, va fi nuanţată necontenit prin declamaţie, prin joc, 

ceea ce duce spre modificarea primei impresii. Aşa este complexitatea 

portretului personajului dramatic. În orice moment însă, spectatorul trebuie 

să-l reconstruiască. Cititorul face o reconstrucţie mai complexă fiindcă 

linearitatea lecturii îl privează de orice percepţie globală. Este tocmai această 

dificultate care face ca interpretarea rolului de către actor să fie una delicată. 

„Cum poate fi jucat identic un rol de către doi actori diferiţi? - se întreabă 

Diderot în Paradose sur le comédien, deoarece la scriitorul cel mai clar, cel 

mai precis, cel mai energic, cuvintele nu sunt şi nici nu pot fi semne apropiate 

ale unui gând, ale unui sentiment, sau ale unei idei; semne, a căror mişcare, 

respectiv gest, ton, chip, ochi, circumstanţele date completează valoarea”. 

Pentru a înţelege textul dramatic, de fapt ne lipseşte o parte a viziunii 

autorului. Ar fi trebuit să putem pătrunde în ceea ce Ionesco numea „platoul 

meu interior”. 

În sfârşit, portretul în teatru ne oferă informaţii despre relaţiile între două 

personaje (fiindcă el ne oferă în acelaşi timp date despre cel care acţionează şi cel 

cu care el are legătură), în timp ce în universul romanului, odată dezvăluit 

personajul, portretul este cu adevărat descriptiv. 

Aşadar, genul dramatic nu permite existenţa portretului, căci descrierea ar 

întrerupe acţiunea, ar arunca personajul într-o imobilitate incompatibilă cu 

impresia de viaţă pe care trebuie s-o creeze. 

3. Acţiunea dramatică 

3.1. Conflictul 

161

Personajele ies în faţa noastră în acţiune, verbalizată mai des, dar câteodată 

exprimată printr-un joc mut. Scena, locul conflictului, este totdeauna câmpul 

de bătălie. În teatrul grec războiul îi pune deseori pe eroi în acţiune. Cei Şapte 

contra Thebei de Eschil oferă spectacolul luptei gigantice între doi fraţi 

duşmani - Eteocle şi Polynice. Lupta între regate adversare sau între 

pretendenţi la tron este obiectul mai multor drame shakespeariene: Ricard III, 

Macbeth. Confruntarea armatelor opune totodată două tabere militare (este 

faimoasa bătălie din Dunsinane între Macbeth şi armata lui Malcolm), şi între 

doi eroi (Hamlet şi prietenul său Laert se omoară reciproc cu săbii). Teatrul 

clasic oferă povestirea a numeroase bătălii: Rodrigue omoară tatăl lui 

Chimene pentru a răzbuna onoarea propriului tată, apoi preia conducerea unei 

armate care urmăreşte gonirea maurilor. Drama romantică, de asemenea, 

multiplică scenele de luptă. Hernani, gonitul din totdeauna, îşi scoate cu 

mândrie sabia. Combatanţii se măsoară uneori prin cuvânt şi tocmai atunci 

manifestările de sfidare violentă trec prin altercaţii verbale. Este tocmai 

datorită unei răniri în amor propriu că Ulisse vine la sfârşitul bătrânului 

Philoctete de Sofocle. Amanţii geloşi, la Racine, se omoară în confruntări 

nemiloase. Lupta a schimbat formă; armele, devenite verbale, sunt tot atât de 

periculoase, ba chiar fatale, creând răni care nu pot fi vindecate niciodată. La 

Molière, o servitoare fidelă şi ataşată familiei, face necontenit eforturi ca 

personajul principal să pună capăt actelor sale nebune periclitează însăşi 

existenţa întregii case. În piesele bulevardiene, soţ şi soţie luptă, fiecare în 

parte, să-şi păstreze secretul aventurilor salvând totodată pacea familială. 

Personajele beckettiene îşi petrec timpul torturându-se reciproc prin cuvinte 

jignitoare, iar cele de Arrabal prin ritualuri sado-masochiste. Acţiunea 

esenţială a tuturor pieselor lui Ionesco este disputa. Fie fizică, fie verbală, 

lupta este un element constitutiv al dramaturgiei. 

Această acţiune conflictuală creează între personaje relaţii simple, 

transparente, atât în tragedia antică, cât şi la teatrul medieval, unde fiecare, 

exprimându-se cu francheţe, îl informează pe spectator despre sine însuşi. 

Începând cu clasicismul, adevărul personajului nu se mai naşte numai din 

ceea ce el spune, ci şi din raportul său cu ceilalţi. Dat fiind că lupta poate fi 

mută sau dialogată, trebuie să fim atenţi - mai ales la lectură, unde există 

pericolul să uităm de existenţa celor care tac - în prezenţa scenică a unui 

personaj. În „Stratégie des personnages dramatiques” (Sémiologie de la 

représentation, Bruxelles, Éd. Complexe, 1975), Solomon Marcus sfătuieşte 

să măsurăm scara de verbalizare a conflictului, adică importanţa relativă a 

structurilor verbale, respectiv scenice, studiind raportul între numărul de 

„prezenţe-replici” şi numărul „prezenţelor scenice” (unde personajul nu 

vorbeşte) al aceluiaşi personaj. 

162

3.2. Expunerea 

Conflictul este prezentat de la începutul piesei. Acesta este scopul 

expunerii. Teatrul nu suferă de ambiguitate. Este necesar ca spectatorul să 

fie imediat lămurit în privinţa unui număr de elemente indispensabile 

înţelegerii piesei şi identităţii personajelor. Problema cu care se confruntă 

dramaturgul este să concilieze această exigenţă cu cea a acţiunii. Expunerea 

nu trebuie să fie foarte lungă; trebuie ca spectatorul să aibă sentimentul 

intrării în „focul” acţiunii, fără de care ritmul piesei ar suferi. Unii 

dramaturgi subliniază câteodată caracterul artificial al scenei de expunere, 

care de fapt trebuie să ofere spectatorului informaţii pe care protagoniştii le 

cunosc bine. Iată cum Figaro, când îi expune Suzanei situaţia în La Mère 

coupable, devine brutal: 

SUZANA: Ştii, oare, tu, sărmanul meu Figaro că ai început să spui tâmpenii? Din 

moment ce eu ştiu totul, ce mai e nevoie să mi le spui? 

FIGARO: Trebuie să explic încă o dată ca să fiu sigur că sunt înţeles. (I, II). 

3.3. Derularea dramei 

Fiecare personaj de teatru ar putea spune pe seama sa cuvintele lui Hernani: „Eu 

sunt o forţă care se duce”. Această forţă totdeauna întâlneşte pe drum o forţă 

antagonistă, deşi conflictul se înăspreşte, potrivit unei logici interne, până la un 

moment de paroxism, numit tradiţional nodul piesei. Vicleanul Dubois, în Les 

Fausses Confidences de Marivaux, acest valet care, datorită stratagemelor sale, 

regizează acţiunea şi comentează progresiunea dramatică, subliniază acel moment 

paroxistic, spunând la finele actului II, atunci când Dorante abia i-a prezentat o 

declaraţie de dragoste frumoasei Araminte: „Iată afacerea în criză!” Nu mai 

rămâne decât timpul actului III ca Araminte să-şi facă propria declaraţie. Finalul 

aduce deznodământul crizei, fie printr-un happy end, căsătoria (în comedie), fie 

prin moarte (în tragedie), sau nu o deznoade (în operele contemporane). „O piesă 

de teatru, spune Ionesco, în Notes et contre-notes, este o construcţie, compusă 

dintr-o serie de stări de conştiinţă, sau de situaţii care se intensifică, devin mai 

dense, după aceea se înnoadă fie pentru a se deznoda, fie ca să ducă spre o lipsă de 

suportabilitate inextricabilă”. Acţiunea progresează aşadar ineluctabil potrivit unei 

mişcări provocate de dinamica de forţe prezente. Iată acum definiţia acţiunii 

dramatice, formulată de Étienne Souriau, în Les Deux Cent Mille Situations 

dramatiques (Flammarion, 1950): „Ca să avem o acţiune, trebuie ca la întrebarea 

„ce are loc în continuare?”, răspunsul să rezulte …de la situaţia însăşi”. 

3.4. Cele două timpuri ale teatrului 

163

Ambiguitatea este parte constitutivă a timpului teatral, timpul spectacolului 

suprapunându-se celui de acţiune, fără să coincidă cu el. În timp ce dramaturgii 

clasici tind să creeze iluzia că cele două timpuri sus menţionate se confundă, 

dramaturgii contemporani pomenesc necontenit, prin aluzii la timpul spectacolului 

şi la caracterul fictiv al acţiunii, că aceste două niveluri temporale nu sunt 

izomorfe. „Deoarece, spune unul dintre personajele din Soulier de satin de 

Claudel, dumneavoastră ştiţi că în teatru noi îl manipulăm timpul ca un acordeon, 

după placul nostru, orele durează, iar zilele se pierd”. În tentativele extreme 

contemporane, ca cea a lui Peter Handke, se recunoaşte doar existenţa timpului 

spectacolului. 

„Pentru mine, scrie Handke în Outrage au public, în 1966, adresându-se 

spectatorului, timpul nu comportă nici o realitate. Noi refuzăm să jucăm o 

acţiune, adică noi refuzăm ideea de timp. Timpul, în opinia noastră, este 

trecerea de la un cuvânt la altul. Timpul curge cu vorbele. Noi negăm faptul 

că timpul curs poate fi regăsit. Nu poate fi refăcut un act exact în acelaşi 

mod. Pentru noi, timpul este timpul vostru. Măsura noastră pentru timp este 

măsura voastră pentru timp. Voi puteţi regla timpul vostru după al nostru. 

Timpul nu este un nod care are două extremităţi”. 

3.4.1. Împărţirea în acte 

3.4.2. Unitatea temporală a actului 

Exigenţele scenei implică necesitatea ca din acţiune să fie reţinute doar 

momentele esenţiale, reprezentaţia neputând depăşi un anumit număr de ore, cu 

riscul de a-l obosi pe spectator. Ritmul unei piese de teatru trebuie să fie 

gestionat cu eficacitate. Împărţirea acţiunii în acte permite prezentarea numai a 

momentelor marcante şi eliminarea unor intervale de timp. Conform epocilor 

respective, actul poate fi numit „tablou” sau „episod”. Aristotel definea episodul 

ca „o parte completă a tragediei care se află între cântecele complete ale 

corului”. Actul constituie o unitate pe care câţiva dramaturgi o subliniază cu un 

titlu. În Hernani, Hugo actele le intitulează astfel: „Regele” (I), „Banditul” (II), 

„Bătrânul” (III), „Mormântul” (IV), „Nunta” (V), desemnând succesiv pe cei 

trei rivali, apoi cele două locuri unde actele vor fi confruntate pentru a 

determina astfel structura dramei şi timpurile sale forte. 

Scenele în interiorul actului totdeauna se succed fără întrerupere. Numai în 

secolul al XX-lea continuitatea temporală a actului a fost bulversată. 

Dacă împărţirea în acte este dictată de o constrângere temporală, împărţirea 

în scene, dimpotrivă, pare mai puţin motivată. Fiecare scenă nouă este 

caracterizată, în cea mai mare parte a timpului, de sosirea sau plecarea unui 

personaj. Actualmente, semiologii măsoară indicele de mobilitate al unui 

personaj. În „Stratégie des personnages dramatiques”, Solomon Marcus dă 

164

următoarea definiţie despre indicele sus menţionat: „Este raportul între 

numărul de intrări şi de ieşiri ale personajului şi numărul total al scenelor”. 

3.4.3. Jocul de antract 

Analizele scot la lumină o sumă de micro şi de macrostructuri stilistice 

antropologice care conferă replicilor unei piese de teatru o osatură mult mai 

rezistentă decât acelea ale conflictului, respectiv subiectului şi construcţiei 

dramatice. Iar din structurile respective rezultă un sentiment uman al 

profunzimilor ce, pentru a fi adus la suprafaţă, are nevoie de uneltele 

comportamentului nonverbal în primul rând, deoarece teatru fără decor 

poate exista, însă un teatru fără prezenţa fizică şi elocinţa gestuală a 

actorilor nu poate fi închipuit. 

Anul 1767, când a debutat Pierre Augustin Caron de Beaumarchais, acest urmaş 

de prim rang al lui Molière, piesa Eugénie, reprezintă anul naşterii practice şi 

teoretice a jocului din antract, cum îl numeşte părintele lui Figaro. Iată motivarea 

minuţioaselor indicaţii de mişcare consemnate la încheierea fiecărui act al lucrării 

menţionate: „Necunoscând răgaz, am socotit că acţiunea teatrală s-ar putea încerca 

să se lege de un act, de cel care urmează printr-o acţiune pantomimă, ce ar 

menţine concentrarea atenţiei spectatorilor fără s-o ostenească şi ar indica cele ce 

se petrec în spatele scenei în timpul antractului. Am consemnat-o, între două acte. 

Tot ce tinde să ofere adevărul este preţios, într-o dramă serioasă, iar iluzia ţine mai 

mult de lucrurile mărunte decât de cele mari. Comedianţii francezi (premiera a 

avut loc în franceză n.n.) care nu au neglijat nimic din câte ar fi nevoie pentru ca 

această piesă să placă, s-au temut ca ochiul sever al publicului să nu cumva să 

dezaprobe atâtea noutăţi dintr-o dată, aşa că n-au îndrăznit să se hazardeze 

montând antractele. Dacă ele vor fi jucate în societate (este vorba despre teatrele 

de amatori, n.n.), se va vedea că ceea ce pare indiferent atâta timp cât acţiunea nu 

s-a înfiripat, devine suficient de important între ultimele acte”. 

Remarcăm dorinţa autorului de a îmbunătăţi condiţiile spectacolului, 

îmbunătăţirea - mici scenete suplimentare, caracterizate printr-o acţiune scurtă 

din care se omite cuvântul - care e motivată prin aceea că îmbogăţeşte mesajul 

(adevărul, spune scriitorul) textului transmis prin dialog. Aceste scenete sunt 

astfel concepute încât evoluează de la o aparentă lipsă de importanţă către o 

necesară integrare în complexitatea dramei, revelate în timp. Textul sus-citat 

mai este important pentru două idei. Beaumarchais se pronunţă, în cuprinsul lui, 

în chip categoric în favoarea realismului în teatru („tot ce tinde să ofere adevărul 

este preţios într-o dramă serioasă, iar iluzia ţine mai mult de lucrurile mărunte 

decât de cele mari”). În privinţa actului de creaţie, Beaumarchais se arată 

deosebit de interesat de cele întâmplate personajelor în timpul absenţei lor din 

scenă, ceea ce dovedeşte cât de complexă este harta mişcărilor în spaţiu, 

165

afective şi psihologice, pe care le trasează un dramaturg atunci când încarnează 

elaborările imaginaţiei sale. 

Eugénie, această comedie lacrimogenă, pare mult mai importantă decât o pot 

impune meritele sale literare şubrede, asta cu atât mai mult cu cât aflăm că „în 

momentul când apare, autorii dramatici sunt rari şi lipsiţi de talent” sau când 

ştim că ea a contribuit, alături de un Memoriu celebru, la inspirarea operei lui 

Goethe: Clavigo. O valoare documentară suplimentară i-o conferă faptul că 

această operă conţine germenii intrigilor ce stau la baza atât a Bărbierului din 

Sevilla, cât şi a Nunţii lui Figaro; dar demonstrarea acestei filiaţii nu ne 

preocupă aici. 

Interesul pentru teritoriul manifestării nonverbale a personajelor ne reţine atenţia 

începând încă din lista cu Veşmintele personajelor, conforme stării fiecăruia 

dintre ele, în Anglia, unde se petrece acţiunea. Comportamentele vestimentare, 

cum le numim noi, ale personajelor, sunt descrise cu lux de amănunte, pentru 

impunerea unei caracterizări precise a stărilor sociale, conform uzanţelor epocii în 

locul ales ca teatru al acţiunii. 

Indicaţiile privind comportamentul personajelor (ele preced actul I) 

izbutesc, de la bun început, să comunice date importante privindu-i pe cei 

aflaţi în scenă. „Teatrul reprezintă un salon, de tip franţuzesc, de cel mai 

bun gust. Cuferele şi pachetele indică faptul că cei de faţă tocmai au sosit” 

(p. 285). Prima replică, a slujnicei Betsy („Ce frumoase-s toate! Însă trebuie 

să vedeţi camera stăpânei”) ne lămureşte, în continuare, că familia se află 

într-o locuinţă nouă. 

Încunoştinţaţi asupra ponderii comportamentului nonverbal în textul 

Eugénie, să examinăm antractele, pentru a verifica dacă ele aduc ceva nou şi 

util textului rostit. 

În actul I aflăm că familia baronului Hartley, venită din provincie, e 

găzduită de contele Clarendon, soţul lui Eugénie (legătura matrimonială e 

cunoscută doar de mătuşa acesteia, doamna Murer). Stăpânul casei lipseşte 

din Londra. Venit să-i salute pe oaspeţi, este obligat să dea nişte explicaţii 

ad-hoc, să lămurească zvonul care circulă despre căsătoria urmând s-o 

contracteze ziua următoare cu altcineva. Următoarele indicaţii succed 

ultimei replici: „Intră un servitor. După ce a aranjat scaunele ce se află în 

jurul mesei de ceai, ia cu sine serviciul de ceai şi vine să mute masa la locul 

ei, lângă peretele lateral. Cară pachetele care ocupă câteva fotolii şi iese, 

privind în urmă să verifice dacă toate sunt în ordine” (p. 301). Orice 

spectator al teatrului contemporan este, desigur, surprins: astfel de 

debarasări ale scenei de piese de recuzită, realizate de o slugă a casei, 

reprezintă mişcări uzuale ale punerilor în scenă moderne; astăzi, ca şi în 

explicaţiile lui Beaumarchais, rolul lor este de a nu se întrerupe acţiunea de 

pe scenă prin căderea cortinei. Fără să generalizăm, multe din aceste 

166

„schimbări la vedere” ale decorului şi recuzitei, în contemporaneitate, se 

suprapun artificial textului şi nu au un mesaj anume, fie el chiar şi minor, 

aşa cum stau lucrurile în schimb în extrasul înfăţişat: înţelegem din acţiunile 

servitorului din Eugénie că vizita familiei e de mai lungă durată şi că 

membrii ei nu se află doar în trecere în casa respectivă. 

În actul II ne lămurim asupra faptului că ştiuta căsătorie a lui Eugénie cu contele a 

fost trucată, că nu e valabilă - ceea ce tânăra soţie n-a aflat încă. Faptele privitoare 

la proxima căsătorie se adeveresc. Jocul antractului nu introduce nici un element 

inedit. El slujeşte doar la completarea caracterizării lui Betsy care „iese din camera 

lui Eugénie, deschide un cufăr şi scoate din el, una după alta, câteva rochii pe care 

le scutură, le despătureşte şi le întinde pe sofaua din fundul salonului. Apoi scoate 

nişte găteli şi o pălărie elegantă a stăpânei sale, pe care o probează cu plăcere, în 

faţa unei oglinzi, după ce a verificat că n-o poate vedea nimeni. Îngenunchează în 

faţa altui cufăr şi-l deschide pentru a scoate alte haine. În timp ce face aceasta, 

Drink şi Robert intră certându-se: este clipa în care orchestra încetează de a mai 

interpreta şi începe actul” (p. 317). 

Foarte curând o scenă întemeindu-se exclusiv pe comportamentul nonverbal 

expune deosebit de limpede cele ce se petrec în sufletul Eugéniei; aceasta 

„iese din camera ei, păşeşte încet, ca o persoană scufundată într-o visare 

profundă. Betsy, care o urmează, îi oferă un fotoliu; ea se aşează, ducânduşi 

batista la ochi, fără să vorbească. Betsy o priveşte câtva timp, face un gest 

de compasiune, suspină, ia alte veşminte cu sine şi intră din nou în odaia 

stăpânei sale” (p. 319). Câteva cuvinte de jale şi de nesiguranţă ale lui 

Eugénie sunt întrerupte de „valeţi (care) vin să ridice al doilea cufăr. 

Eugénie tace câtă vreme aceştia sunt în salon” (ib.), apoi meditaţia sa se 

orientează în funcţie de prezenţa bărbaţilor: „Valeţi cărora nici măcar nu 

mai am dreptul să le poruncesc”, oftează, cumpănindu-şi noua situaţie. O 

splendidă lecţie de economie scenică, pe care o dă dramaturgul începător! 

Ea ilustrează o regulă de aur a dramaturgiei şi a spectacolului: în scenă nu 

trebuie să se afle decât personaje ce pot contribui într-un fel sau altul la 

evoluţia subiectului sau a descifrării trăirilor altor personaje . În acest al 

treilea act, Eugénie mărturiseşte tatălui său taina ei. Sluga Drink revelează 

trucarea acelei ceremonii. Mătuşa lui Eugénie concepe un plan de 

răzbunare, ale cărui amănunte ni le revelează jocul antractului: „Intră un 

servitor, aranjează salonul, stinge lustra şi lumânările din apartament. Se 

aude un clopoţel sunând din interior, ascultă şi indică prin gest că doamna 

Murer este aceea care sună. Aleargă într-acolo (până aici, lucrurile sunt la 

fel de banale ca şi-n trecut, n. n.). O clipă mai târziu, trece din nou, cu un 

sfeşnic cu torţă, aprinsă, şi iese din vestibul. Revine, fără lumină, urmat de 

mai multe slugi cărora le vorbeşte încet şi toţi trec dincolo, fără a face 

zgomot, la doamna Murer, care se presupune că le dă nişte porunci (pe 

167

neaşteptate, jocul mut capătă substrat emotiv din ce în ce mai puternic, 

n.n.). Valeţii revin în salon, ies în fugă din casă, prin vestibul, şi reintră la 

doamna Murer, din acelaşi salon, înarmaţi cu cuţite de vânătoare, spade şi 

făclii neaprinse. O clipă mai târziu, apare din vestibul Robert, cu o scrisoare 

într-o mână şi un sfeşnic cu torţă în cealaltă. Deoarece aduce răspunsul 

contelui de Clarendon, se grăbeşte să meargă la doamna Murer, să i-l dea. 

Urmează un mic interval de timp lipsit de orice mişcare (cât de necesar, 

după agitaţia precedentă! n. n.) şi începe al patrulea act” (p. 331). Înţelegem 

că răzbunarea mătuşii prevede o luptă în chiar acea casă. Aşa cum am 

specificat-o, comportamentul nonverbal al slugilor acţionează emotiv asupra 

publicului. De data aceasta, respectivul comportament ocupă un loc 

privilegiat între mijloacele de transmitere a subiectului. Absenţa lămuririlor 

verbale îi conferă o aureolă de mister, ceea ce face să crească suspansul şi 

pregăteşte, ca o mişcare tectonică, furtuna patimilor presupuse a se declanşa 

curând. 

Într-adevăr, în actul IV, contele soseşte. Are loc o explicaţie în urma căreia 

este provocat la duel de fratele lui Eugénie. Tânăra se opune cu mari eforturi 

sufleteşti. I se face rău, este scoasă din scenă. Comportamentul nonverbal din 

noul antract cântăreşte intensitatea trăirilor: „Betsy iese din apartamentul lui 

Eugénie, foarte necăjită, cu un sfeşnic cu torţă în mână, deoarece noaptea a 

sosit demult. Se duce la doamna Murer şi revine cu o cutie de flacoane pe care 

o pune pe masa din salon, aşa cum face şi cu sfeşnicul. Deschide caseta şi 

examinează interiorul, să vadă dacă aceste flacoane sunt cele solicitate. Apoi 

duce stăpânei sale cutia, după ce a aprins lumânările de pe masă. O clipă mai 

târziu, baronul iese de la fiica sa, cu un aer abătut, ţinând într-o mână un 

sfeşnic cu torţă, cu o lumânare aprinsă, şi căutând cu cealaltă mână o anumită 

cheie în buzunăraşul de la cingătoarea pantalonilor; se îndreaptă prin uşa 

vestibulului spre camera lui şi revine prompt cu un flacon de săruri, ceea ce dă 

de înţeles că Eugénie trece printr-o criză cumplită. Se întoarce în odaia ei. Se 

aude clopoţelul, din interior; apare un valet, Betsy iese plângând din 

apartamentul stăpânei sale şi-i cere acestuia, foarte încet, să rămână prin 

preajmă, în salon. Iese prin vestibul. Se aşează pe canapeaua din spate şi se 

întinde, căscând de oboseală. Betsy revine cu un prosop pe braţ, ţinând în 

mână un castron de porţelană acoperit; se întoarce la Eugénie. După o clipă 

apar actorii, valetul se retrage şi începe al cincilea act. Ar fi potrivit ca pe 

parcursul acestui antract orchestra să interpreteze ceva dulce şi tristă, în 

surdină chiar, de parc-ar fi un sunet îndepărtat, venind din vreo casă 

învecinată: sufletul tuturora din această locuinţă este prea alarmat pentru a se 

putea presupune că s-ar preocupa careva de muzică aici” (p. 347). Printre cei 

intraţi se numără şi Eugénie; apariţia ei, atât de bogat pregătită nonverbal, este 

însoţită de indicaţii privind comportamentul său vestimentar: „are un aer 

168

tulburat, veşmintele îi sunt în dezordine, părul despletit, n-are colier, n-a dat 

cu ruj şi e complet nepieptănată” (p. 348). 

Aşa cum a făgăduit Beaumarchais, acţiunile din antracte se dovedesc, 

treptat, utile transmiterii mesajului fie din actul anterior, fie din cel următor 

şi, pe măsură ce progresează, tensiunea lor se accentuează. În două dintre 

ele se fac caracterizări de personaje, precise şi suplimentare: cochetăria lui 

Betsy care-şi probează, pe ascuns, hainele stăpânei, ca şi incorectitudinea ei 

vrednică de iertare şi, poate, grosolănia valetului care e pe punctul de a-şi 

continua somnul când ceilalţi membri ai gospodăriei sunt deznădăjduiţi. 

Într-adevăr, Eugénie, prima piesă a lui Beaumarchais, deschide o cale nouă 

în regia teatrală, fără ca vreunul dintre regizorii contemporani să-şi 

semnaleze îndatorarea faţă de el, fie prin articole sau interviuri, în caietulprogram 

de sală sau măcar în amintiri. Din analiza de mai sus deducem o 

regulă a comportamentelor nonverbale posibile în antract: personajele care 

participă la microstructurile situaţionale create (îndeosebi pentru 

schimbările la vedere şi de recuzită) trebuie să expliciteze sau să vestească 

un eveniment din piesă fiind caracterizate prin acţiuni, gesturi, mimică, 

atitudini etc.; dacă le lăsăm (ba, le indicăm) să fie simpli maşinişti, ieşind 

din pielea personajelor, acţiunea se întrerupe, renunţăm la convenţie, ceea 

ce îi răpeşte spectatorului dreptul la concentrare. Exceptând cazul unui 

spectacol axat integral pe eliminarea convenţiei teatrale, această bruscă 

mutare în afara sferei mesajului din text este reprobabilă; ceea ce pare 

îngrijorător este că mutaţia pomenită se dovedeşte a fi cea mai generalizată, 

aceasta demonstrând că lecţia lui Beaumarchais n-a găsit teren prielnic, 

timp de 200 de ani, pentru a da roade în arta punerii în scenă, de unde opinia 

noastră că este încă necesar să insistăm asupra ei. 

169 

(Va urma)

OAZI I PËRKTHYESIT 

OAZA TRADUCĂTORULUI 

BAJRAM SEFAJ 

Binecunoscutul prozator, critic, eseist şi publicist kosovar Bajram Sefaj, 

născut în 1941, a efectuat studiile la Facultatea de Drept din Prishtina, 

urmând cele de Drept şi de Relaţii Internaţionale la Zagreb (Croaţia). Este 

membru al Asociaţiei Scriitorilor Albanezi, respectiv al Asociaţiei 

Ziariştilor Independenţa din Kosova. De peste 15 ani locuieşte în Franţa, 

unde desfăşoară o vastă activitate literară-publicistică la nivel european. 

Mărturie în acest sens stau numeroasele publicaţii ale sale: culegeri de 

nuvele şi povestiri, romane, articole critice etc. 

Insomnia 60 

(Pagjumësia) 

nuvelă 

Insomnia îl înfricoşa un pic şi din fragedă copilărie se trezea involuntar, îl 

dureau oasele, iar acum, pentru prima oară în viaţă, noaptea aceasta îi părea 

mai lungă decât toate ce avusese până atunci, îi părea ca o imensă batistă 

înmuiată de lacrimi sau de sânge, nu reuşea să distingă nimic în acea beznă 

care ajungea dintr-o dată până la pupilele ochilor limpezi şi totdeauna 

înlăcrimaţi, pe care nici promisiunile inutile nu-i au înveselit. Între corpul 

său, inima sa agitată şi peretele sumbru al camerei, nu se găsea nici cel mai 

mic loc pentru o respiraţie uşoară, nici pentru altceva, acea respiraţie 

devenind chiar mai penibilă când între corpul său, inima agitată şi peretele 

sumbru al camerei, se instala acel întuneric compact şi deloc obişnuit, 

asemănător beznelor adânci, el era gata să-l atingă cu mâinile pe care le-a 

ridicat spre peretele camerei cu dorinţa, cu singura dorinţă în clipa aceea, de 

a-l duce cât mai departe posibil, să-l înece şi să-l nimicească, să-l prefacă în 

praf şi pulbere intenţionând să-l arunce prin micile ferestre acoperite ale 

camerei vecine, prinsă de întunericul dens, care îl antrena într-o strângere 

nemiloasă, orice fiinţă în viaţă, prezentă într-o lume redusă la extrem, fiind 

într-un somn tulburător, el şi-a închis ochii ca şi cum ar fi dorit să învingă 

culoarea neagră a cestei nopţi de toamnă târzie, al cărei sfârşit el nu-l zărea 

60 Preluată din revista franceză Encres Vagabondes (Cernelii vagabonde), nr. 5, mai- 

august 1995. 

170

măcar ironic, scufundându-se în propriile gânduri, ale unui copil care abia 

îşi parcursese cea dintâi câmpie a adolescenţei 

în timp ce pe pupilele ochilor săi limpezi se depunea din ce în ce mai mult 

această beznă înnodată de noaptea tomnatică, iar el medita şi din nou medita 

despre multe şi multe lucruri care, înlănţuite şi acoperite, se lăsau antrenate 

reciproc, şutând zgomotos pe pieptul său, iar el nu-şi dădea seama prin ce 

uşă ieşeau torentele preocupate de gândurile sale care-l încercau, umplândul 

în sudoare, ca şi cum ar fi căzut prada celor mai mari febre, el număra 

respiraţiile tuturor membrilor familiei care, aidoma unor bucăţi de lemn 

mort, se întindeau sub aspra pătură neagră, având deasupra paie umedă, iar 

el nu dorea altceva decât să-i cadă în ochii mişcaţi o ţâră de somn, pentru a 

atinge astfel moartea cu braţele sale pentru a se arunca într-o nouă zi, el 

făcea fel de fel de jocuri emoţionante despre care aflase că pot să-ţi închidă 

ochii într-un somn dificil, visa fluturi albi, cai albi în curse, torente ale 

Izvorului râului Drin Alb şi cum se sfărâmă din vârful stâncii, el visa multe 

şi multe alte jocuri care acum îi chinuiau sufletul, el nu era în stare să le 

relateze, doar că să cadă pe ochii săi limpezi un somn adânc 

nici unul dintre ochii săi nu reuşea, niciuna din rugile sale n-au fost luată în 

seamă, şi când toate soluţiile au rezultat închise, el a început să facă socoteli 

şi să le numere încă o dată respiraţiile celor cinci fraţi ai săi şi tot atâtor 

surori, precum şi respiraţiile mai adânci ale mamei şi ale tatălui, căindu-se, 

căindu-se dur, s-a răzgândit atât de mult încât s-a umplut în lacrimi, am 

dreptul să gândesc, şi-a zis, şi chiar să cred că nu există în lume o altă 

cameră mai îngustă decât aceasta, că nu se găseşte pe tot globul o încăpere 

mai întunecată care să închidă între cei patru pereţi ai ei o istorie mai vastă 

şi mai amară decât aceea care se petrece aici, printre aceste bucăţi de lemn 

ale familiei mele, el a început în tăcere să-şi aducă aminte rând pe rând 

istoria fiecăruia în parte, a început cu mama celor unsprezece copii, cele 

unsprezece naşteri grele nereuşind să ocupe niciodată coperta celei mai mici 

cărţi din lume, alături de ea tata şi lacrimile sale ascunse, fratele mai mare, 

chinul mare care se consideră ca cea dintâi bucurie peste tot aiurea, cel de-al 

doilea, cel de-al treilea, prima soră, cea de-a doua, cea de-a treia, cel de-al 

patrulea frate, cel de-al cincilea, cea de-a patra soră, cea de-a cincia… câte 

grâne, câte furnici în acelaşi timp în interiorul unei mici camere sumbre, 

într-o noapte tomnatică fără sfârşit, el ura ca ziua următoare să aducă 

acestor figuri palide lumină şi căldură, el a trecut mâinile sale slabe şi uscate 

pe fiecare dintre chipuri, le atingea fruntea, sprâncenele, nasul, obrajii, 

măselele… mâinile subţiri s-au oprit la din nou la faţa celei de-a patra surori 

şi a celui de-al cincilea frate, această trecere uşoară a mâinii sale pe chipul 

celei de-a patra surori şi a celui de-al cincilea frate, parcă îi spunea ceva mai 

mult, în palmele sale urme mai adânci s-au grevat, ele au scris în mâinile 

sale o istorie care nu-i rămânea decât s-o citească şi, aidoma celor mai 

reuşite parapsihologii, ca într-un vis imortalizat foarte clar, el a presimţit 

171

pentru viaţa celei de-a patra surori respectiv celui de-al cincilea frate, un 

drum lung şi greu, el a presimţit că celei de-a patra surori urma să-i fie 

furate toate bunătăţile, toate speranţele, urma să fie privată de virginitate şi 

de dreptul de a se logodi, de a se mărita, în privinţa celui de-al cincilea frate, 

el a presimţit că urma să-şi piardă totul, ca şi cum ar fi asaltat de nişte valuri 

de furnici negre, care, până la urmă, l-ar aduce în fire 

el făcea eforturi să iasă câtuşi de puţin din acel coşmar negru şi să-şi 

întindă braţul într-o manieră mai bună şi mai atrăgătoare, să viseze ceva 

care l-ar purta pe aripile albe ale unui fluture, dar cu greu s-a văzut la 

capătul unui sat unde, singuratică şi tăcută, se înălţa casa pe care toţi sătenii 

o considerau turn mare, şi odată prins de această viziune pieptul i-a fost 

asaltat de o febră împreună cu un torent de îngrijorări, revenindu-i în minte 

până în amănunte tot ceea ce spusese despre ea şi între-timp văzuse cu 

proprii ochi, că într-adevăr era vorba de un mare turn, în care nu pătrunsese 

niciodată şi chiar ura să nu pătrundă, dat fiindcă turnul era deja învăluit de 

adevărul potrivit căruia într-o zi urma să se povestească că, în caz că intrai 

acolo bine mersi, ieşeai într-o stare cât se poate de rea, aceasta producânduse 

aşa cum se povesteşte aici, cu voievozi şi căpetenii, turnul tăcând acolo 

pe deal, la extremitatea satului aidoma unei umbre impunătoare de unde 

vocile explodau fie ara fie iarna prin ferestre, lângă drumul care ducea spre 

deal, exista un punct în viaţa oamenilor acestui loc care rămânea ancorată 

atât în sufletul copiilor, că în cel al celor mai în vârstă, din moment ce 

treceau în apropierea sa, râsetele luau sfârşit, se instala tăcerea, turnul 

atrăgea atenţia, le fura privirea, era impunător 

viziunea marelui turn îl scutura profund, îl deranja, îl extenua până în 

măduva oaselor, până când fruntea sa mică se scufunda în noi valuri de 

sudoare, se întorcea în spate, învăluit de singura dorinţă ca drumul lung şi 

anevoios al acestei nopţi fără sfârşit lipsită de somn, să se oprească pe 

undeva şi astfel dispus, el s-a oprit la sălciile sale, care i-au venit imediat ca 

o speranţă, i s-au părut dulci, înţelepte, dar dintr-o dată nefericite, numai că 

el nu şi-a întins mâna ca să prindă vreo pâraie din ramurile lor dulci, el visa 

cât de bine era să arate ca acest arbore, liniştit, lipsit de ură, şi i-a venit în 

minte jocul nefast cu tovarăşii săi, el se jucau aşadar pe ascunselea, iar 

copilul mai preferat este cel mai îndemânatic, în sensul de a se disimula, el 

se ascundea în cavitatea cea mai mare a sălciilor, scuturând arborele putrezit 

în interiorul găurii, el atinsese o bucată de metal rece, care îl înspăimântase 

atât de tare încât a scos o voce vibrantă, datorată lacrimilor sau îngrijorării, 

e acelaşi lucru, jocul se oprea pe câmpie, copiii se adunau în jurul 

deschizătorii vechii sălcii şi fiind ajutaţi de mâinile mici, scoteau muşchiul 

din cavitate, care arăta ca două bombe galbene, ca două verze, jocul de 

ascunselea lua sfârşit în urma unei adevărate terori, explozia puternică a 

bombelor proiectase ca ţintă copii aidoma unor nuci stricate înotând pe 

valurile spumante ale lui Drini primăvăratec, bombele lăsaseră în spatele lor 

172

două gropi asemănătoare cu doi ochi negri şi orbi, gropi care niciodată în 

viaţă nu se vor închide 

el s-a întors pe partea dreaptă, peretele micii camere sumbre îi strângea în 

continuare pieptul, făcându-i din ce în ce mai grea respiraţia, iar el se 

întreba câţi ani ar dura această lungă noapte, respiraţiile mamei sale, tatălui 

său, precum şi a celor cinci surori, a celor cinci fraţi, erau acum neregulate, 

mai adânci şi mereu insuportabile, la un moment dat această noapte i s-a 

părut transformată într-o perdea de oameni pierduţi până la urmă în marea 

universului, neputând să-şi regăsească niciodată cărarea albă 

el s-a ghemuit şi mai mult devenind prada setei, inundat de sudoare, când la 

scuturat un fir de gândire care îl ducea spre un drum mai luminos, a ieşit 

însă în sat şi, în principala şi singura stradă, el a căzut peste agresorii cu 

bărbi negre pe care îi văzuse cu mulţi ani în urmă şi care însămânţaseră aici 

sămânţa funestă, el şi-a adus aminte de această ordine scurtă şi tranşantă 

începând cu cea dintâi barbă neagră, tu, tu, tu, tu… barba neagră numărase 

până la o sută de oameni dintre cei mai frumoşi ai satului şi îi trimisese pe 

drumul care ducea spre păşuni… o întoarcere bruscă pe partea cealaltă ca şi 

cum ar visa să-şi arunce în spate această amintire, care îl bulversa până la 

măduva oaselor ori de câte ori i se înfăţişa în minte, i-a venit dorinţa să aibă 

în mână un ceas pentru a măsura tic-tac-urile sale liniştitoare, aşa credea că 

s-ar uimi şi s-ar amuza cât mai bine, dar iată că în sânul acestei nopţi surde i 

se crea impresia că totul luase sfârşit, nimic nu se mai mişca, totul murise, 

ca într-un somn etern, funebru, după această moarte totală, gândurile îl 

ocupaseră, ele se mişcau şi se plimbau prin spaţiile insurmontabile ale 

amintirilor pentru a-l înfunda odată pentru totdeauna în propriile 

mărunţişuri care îi lezau respiraţia, nu i-a mai rămas decât să se irite 

împotriva acestui acest cocoş răutăcios per care îl hrănise cu propriile mâini 

zile întregi, ca el să nu-şi scoată măcar un cucurigu prin care ar anunţa 

începutul zilei, iar mai apoi se irita şi mai mult împotriva câinelui complet 

alb care ar fi parcurs o viaţă întreagă fără s-o ducă până la capăt fortuit, cel 

părăsit tăcea ca şi cum moartea îl atacase în plină inimă 

acum el nu mai număra nici întoarcerile pe dos, pe o parte sau pe cealaltă, 

el se simţea înconjurat în lumea sa mică făcută între întuneric şi patru pereţi 

întunecaţi ai camerei, îi veneau în minte fărâmituri de gânduri şi de amintiri 

care se înghesuiau între templele sale, el trecea fulgerător încă o dată toate 

cărările de unde erau ţesute firele nopţii lipsite de somn şi el şi-a concentrat 

din nou atenţia pe chipul celei de-a cincia surori şi al celui de-al patrulea 

frate, într-o zi, când el va fi mare, sau orice ar fi, ar fi scris o elegie 

pe corpul său uscat şi ostenit, mama sa i l-a luat în sân şi imediat pe pupile, 

iar apoi pe toate membrele corpului i s-a întins un văl fin de somn datorat 

căldurii sânului mamei sale, el nu a aflat precis când această noapte i-a 

întins din nou batista noii zile… 

173

cu mulţi ani mai târziu, în cursul unei alte nopţi cu totul diferite, plin de 

viaţă şi ferm, el şi-a adus aminte de acea noapte şi a încercat să verse ceva 

pe hârtie. 

Traducere din franceză de KOPI KYÇYKU 

*** 

FREDERIK RESHPJA në italisht 

nga ASTRIT CANI 

(Vijon nga numurat e kaluar) 

DOLORE 

Nostalgia sale dalle radici e va in fiore. 

O ciliegio che mia madre piantò 

Io sono tuo fratello! 

Entrambi ci ha cullati nelle sue mani: 

Cresci, cresci figlio mio! 

Cresci, cresci o ciliegio! 

Ah, mia madre da una classe all’altra: 

Figlio, gli dei si sono adirati. 

Come era bello quando eravate piccoli 

E pregavate entrambi la Madonna. 

Culla il vento lo strazio delle foglie 

O forse le mani della mamma disegnate al volo. 

Cresci, cresci o ciliegio! 

Io non fiorirò più a questo mondo… 

MOMENTO 

Il cielo assurdo, il mio sogno che un giorno avrei volato! 

Capita alle volte che si faccia marzo 

Ma la solitudine è d’inverno. 

I tuoi occhi mi guardano da oltre l’orizzonte delle nevi 

Alla fonte ove dormono le stagioni, danza il marmo delle leggende. 

174

Stanotte tu diventerai pietra! 

Non amerai mai più! 

Il cielo assurdo, il giocattolo dei bimbi d’aria! 

E io che credei un giorno avrei volato… 

LASCIAMI VENIRE CON TE 

Nel campo camminano i gitani e sulle spalle 

I tamburi pendono come salme 

Mentre gli spiriti del deserto 

Non si sveglieranno mai più. 

Dal nido della pioggia è volato 

Il canto delle nuvole carico di pianto. 

Lasciami venire con te! 

Questo è il mio ultimo tramonto. 

Io vengo da te per morire, non l’hai capito? 

Devo proprio morire e devo poi 

Cospargere il sangue mio sulle rose 

Sotto una luna di Gerusalemme. 

VENGONO I GITANI 

Vengono i gitani con tamburi e luna 

Alî, piangono e si sgolano. 

Come in fretta hanno montato le tende 

Attorno alla mia anima d’acqua. 

Ero giovane ed ero bello, 

Ero ardente in amore. 

Ora tante cose ho trascurato 

Per un po’ di luna e magia… 

Si sgolano i gitani coi tamburi 

Per i crucci dei deserti lontani. 

Io veglio e veglio al rivo del fiume, 

Dannato d’amore e di luna. 

Il coro di rose versa lacrime d’oro 

175

Di tamburi e luna, rattristato. 

Ah, com’ero giovane e bello un tempo 

Un tempo in un marzo passato! 

DOVE ERI TU 

Dove eri tu quando uscii da solo sotto la luna? 

Su quale altra luna passeggiavi mai? 

Dov’eri quando disegnavo il tuo profilo 

Sul vetro del tramonto che si franse con triste cigolio? 

Poi venne la notte piena della tua assenza 

Poi rivenne la notte 

E così sarà fino all’ultimo giorno delle notti. 

Scesi alla fonte 

Tenendo tra le mani il vaso fragile dell’aurora 

Vidi il tuoi occhi conservati nella memoria delle acque. 

La vecchia quercia ha smesso la corona autunnale 

Come un sovrano che abdicasse. 

Fa niente, a me questa maledizione m’ha raggiunto. 

Ma come farà il bosco senza te? Come farà a farsi autunno? 

O forse non si farà autunno mai più? 

Allora a nome di chi cadranno le foglie? 

A nome di chi verranno piogge, nebbie, arcobaleni? 

Ah, cuore mio, torna a porre mano sulle stagioni! 

VECCHIA AMICA 

No tu noi sei imbianchita vecchia amica 

Ma l’amalgama pazzesco degli specchi 

Ti ha coperta d’inverno. 

Scappa agli specchi, 

I stagni sono più onesti 

Perché ti fanno narciso. 

Ma come sei sparita tutt’a un tratto? 

Eri così, piena di fughe anche da giovane… 

Ti cercai per le hall degli alberghi, 

176

Solo in un punto presso un vecchie bar, 

Ala spezzata di gabbiano in fuga 

Rimaneva un poco d’inverno da te. 

LE ALPI MALEDETTE 

Le Alpi Maledette, 

magia di pietra, disegnata con tormento. 

Dolenza di una rapsodia dimentica 

Ansima nel vento, chissà dove. 

Dicembre cade a gocciole tra i pini 

Spuntati dai verdi anni di Omero. 

Nubi sui dirupi 

Brandendo le scimitarre di pioggia, 

Sul fondo dei ruscelli le spoglie dei lampi a biancheggiare. 

Ma dove ti sei dissolto tu che facesti tutta questa sciagura 

Solo per un bacio lasciato a metà? 

Da arlecchino ch’è uscito a passeggio 

Pel giardino dimentico dell’infanzia, 

La luna afflitta tra le nuvole 

Calpesta i ramoscelli della pioggia. 

PIOGGIA DI LUNA 

L’ermo lago sul rivo della notte, 

S’inquieta tra le braccia del vento 

E sotto la sirena dell’onda azzurra 

Lacrima sul viso dormiente della leggenda. 

Le stelle sull’asfalto come un vespero spezzato. 

E i pioppi come monaci neri. 

Nascosto tra gli alberi dove origlia 

Antico assassino, lo strazio. 

Eh, si potrebbe che il coltello dello strazio 

Da qualche parte mi lasci giù per terra, 

Nascosto in un tramonto incrinato 

Nascosto tra piogge di luna… 

177

LUOGO NATIO DELLA MAMMA 

Lassù la luna erige scale di luce sull’abisso 

Lassù assurge il mio cuore 

Forgiato dal legno di liuto 

Lassù appeso nei rami di quercia 

Ho la mia bisaccia di canti. 

Ho perso il bastone per strada 

Vicino al ruscello ha germogliato. 

Ho visto l’infanzia della mia mamma 

Custodita nei riflessi delle fonti, 

I canti della sua giovinezza 

Ormai mutate in vento. 

ELEGIA PER LA MAMMA 

Aereo che fugge per le nebbie 

Reietto dell’isola di luce... 

Ah, dove sei caduta, dove ti sei dissolta così? 

È spuntata l’erba dai tuoi occhi, 

È spuntata l’erba dalla tua voce. 

Dai colli ora scende le notte pregando per te. 

È questa l’ora in cui le ombre si prosternano 

E tu stai rannicchiata sotto terra 

Al marmo rovesciato degli dei… 

Ora che non ci sei, non verdeggia più l’alloro 

Solo la mia voce di gioventù echeggia su foglie gialle 

E l’alloro porge corone in gloria al tramonto 

Come era tutto un mondo quando c’eri tu 

Ma ora è giunta solitudine che cancella ogni cosa, 

Ora che solo da qualche parte all’orizzonte 

I lampi si fanno la croce e brandiscono i coltelli. 

Ah, dove sei caduta, dove ti sei dissolta così? 

Mamma, mamma verranno le nevi 

Cadranno sull’erba che è spuntata dalla tua voce… 

178 

(Vijon)

MEDALION 

DHURATA HAMZAI 

Dhjeta e revistës “Poeteka” 

Më në fund, numuri 10 i revistës “Poeteka” kurorëzohet me staturën e një 

modeli unik të një reviste të plotë për poezinë dhe kulturën poetike në 

gjuhën shqipe, e para kjo në llojin e vet. Tashmë është në treg me 135 faqe. 

Kjo revistë është edhe e vetmja në tregun e letrave që promovon krijimet 

poetike të një game të gjerë emrash dhe rrymash. “Poeteka” është themeluar 

dhe drejtuar nga poeti Arjan Leka. Numër pas numri këtu e katër vjet më 

parë, së bashku me festivalin e poezisë POETEKA që zhvillohet 

tradicionalisht në Durrës, e nisi rrugën e saj hapmatur revista me një Këshill 

Botues në përbërje të së cilit janë disa nga emrat më të njohur të poezisë 

shqiptare, asaj evropiane e më tej si Edoardo Sanguineti, Paul Vinicius, 

Xhevahir Spahiu, Olga Sjedakova, Ali Podrimja, Boris Biletiç, Agron Tufa, 

Ardian-Christian Kyçyku, Titos Patrikios, Robert Elsie, Romeo Çollaku, 

Mira Meksi, Ervin Hatibi, etj. Pas kësaj revista “Poeteka” u bë mbështetje e 

sigurt edhe për krijuesit e rinj, të cilët si rregull do t’a kishin vështirë të 

bëjnë më pas një libër nëse nuk do të jetë “në lojë” përpjekja për të kaluar 

sprovën e leximeve dhe botimeve të para. Arian Leka e ndjen sa e 

rëndësishme është dalja në dritë e një krijimtarie të tillë, por di edhe riskun 

që ka me lexuesin: “Shkrimtari është një krijesë me nge, i pret puna dhe 

rrallë e turbullon dilema nëse do të zgjasë shumë pritja e nëse do të vijë 

lexuesi i tij! Ai jeton në rrethin e parë të një Ferri të vetëkrijuar. Për të, 

gjithçka mbyllet në mënyrë perfekte atje ku nis, me shkrimin, me tekstin që 

mbase mund të mos bëhet kurrë libër, siç edhe mund të mos lexohet kurrë e 

të mos përkthehet asnjëherë për lexues hipotetikë apo të largët”, thotë ai. 

Kështu që poezia shqipe dhe e përkthyer nga autorë shqiptarw, evropianw e 

më tej që botohet në këtë revistë shkakton një gërvishtje të sinqertë në 

shqisat e (jo)lexuesit bashkëkohor si ftesw për një lexim më të freskët. 

Poezia lexohet tradicionalisht në aktivitetet e POETEKA-s në mjedisin e një 

publiku elitar me synim që të mos hidhet mënjanë si “për t’u lexuar më 

vonë”. 

Leximi ky akt i shenjtë po rrallohet..! “Kuptohet, artet, sidomos letërsia e 

sidomos akoma pas iluminizmit, nuk bëjnë më mrekullinë që Krishti bëri 

me të verbërit. Tanimë artet janë si gjyslykët, qartësojnë shikimin për ata që 

kanë sy dhe që duan të shikojnë...”, pohon Arian Leka. Por këtë vetëdije ka 

pasur edhe poeti i shquar shqiptar i 4 shekujve më parë, Pjetër Budi, i cili 

mendonte se poezia nuk është për të gjithë dhe nuk iu drejtohet të gjithëve, 

179

por vetëm njerëzve më të ngritur. Sipas tij, për shijimin e saj lexuesi ose 

dëgjuesi duhet të kenë dhunti të larta: “N’dorë e merri e këndoni, 

Ju qi dini me kënduom, 

Vini veshët e ndëgjoni 

Ju qi dini me ndëgjuom.”, shkruante Budi. 

Kush do ta kishte durimin pas kësaj... për t’u marrë me misionin e 

poezisë..?! Megjithatë revista “Poeteka” u rrit duke mbërritur e plotë deri 

tek 10-ta. Dhjetë numra të saj kanë përkuar edhe me rritjen e prestigjit të 

festivalit POETEKA që nisi serinë e leximeve poetike të hapura për 

publikun si projekt i një grupi poetësh dhe artistësh të fjalës të cilët, në 

shtator të vitit 2004 në Durrës veprimtaritë i zhvilluan nën simbolikën e një 

anijeje liburne ankoruar në breg, pranë Torrës veneciane, zbukuruar me 

poezi të shkruara në vela e me mozaikë, sipas organizatorwve; për të dhënë 

një shenjë të eksportit të vlerave kulturore, veçanërisht në kulturën e 

shkruar. Një pjesë e poetëve kishin ngelur të panjohur deri në daljen e 

numrit tw parw tw kësaj reviste. Sot trokasin në derën e redaksisë së saj, 

takohen atje, bashkohen atje poetët. Nuk është rastësi që një nga poetet e 

reja Luljeta Dano, e promovuar si zë poetik prej dritareve të kësaj reviste 

fitoi çmimin për poezinë më të mirë në konkursin kombëtar të letërsisë për 

2007-ën. Asgjë nuk është e rastësishme në suksesin e revistës dhe festivalit 

POETEKA që u bë zanafillë e saj. Ka një motiv të fuqishëm përtej 

sakrificave për krijimin e festivalit poetik dhe revistës që pasoi; të 

mbrohemi nga rreziku që afron: humbja e lexuesit. Sakrifica inteligjente e 

botuesit të revistës dhe drejtuesit të Festivalit POETEKA, Arian Leka, 

tashmë është shenjtëruar në një galeri të pasur vlerash, për të cilat fjalë më 

të hijshme do ishin vetë vargjet e poezisë së Silke Liria Blumbach, botuar 

në këtë numur: 

“Pas këtij muri, shpresojmë, prapa kësaj galerie, 

do na pres Dielli Qendror me një shkëlqim 

që djeg të gjitha mërzitë nga zemrat tona”. 

(Dielli Qendror, POETEKA 10, fq 62). 

* * * 

Revista botohet në version shumëgjuhësh: shqip për autorët e huaj dhe në 

gjuhë të huaj (anglisht, gjermanisht, italisht, frëngjisht, spanjisht, greqisht 

etj.) për autorët shqiptarë. E veçantë e revistës është edhe publikimi i 

konfrontuar i poezive që botohen origjinalit, duke u ofruar një mundësi më 

shumë si dhe duke u krijuar shijen e sfidës te përkthyesit, sidomos te të 

rinjtë. 

Revista POETEKA shpërndahet në 58 qendra universitare në Shqipëri, 

Kosovë, Maqedoni, Itali, Austri, Francë, Spanjë, Belgjikë, Kroaci, Slloveni, 

Bosnjë, Serbi, Britani e Madhe, Bullgari, Rumani, Greqi, Rusi, USA (Nevv 

180

York, San Diego, Adelaide, Missouri, Alabama) Kanada (Quebec, 

Montreal, Toronto), etj. 

“Poeteka” botohet 4 herë në vit. Ajo bën gjithashtu edhe paraqitjen e 

poetëve pjesëmarrës në Festivalin Ndërkombëtar “Poeteka”, që zhvillohet 

çdo pranverë në qytetin e Durrësit. 

Në numrin e 10-të të “Poetekës” gjen poetë shumë të njohur e të rinj. Veç të 

tjerash është botuar një poemë e mrekullushme, Ligjërim dashurie, e Jorgo 

Seferis përkthyer në shqip nga Romeo Çollaku dhe një vend i veçantë i 

është lënë poetit të madh pers, Xhelaladin Rumiut, me 6 shkrime brenda 

ciklit: DOSSIER - UNESCO: 2007, Viti ndërkombëtar i poetit të madh 

persian. Po ashtu edhe në kopertinën e revistës, është vënë portreti i Rumiut. 

ASTRIT CANI 

Po vazhdova kështu, rrezikoj në nji të nesërme me pas ma 

shum libra se lexues... 

Më flisni diçka për jetën tuaj. 

Ka shum gjana me thanë, por poblemi asht se gjanat që mundem me 

shprehë këtu s’ia vlejnë të shprehen, kurse gjanat e randësishme s’di si me i 

thanë. (Më fal që e fillova me lojë fjalësh!) 

Kur ka lindur pasioni për letërsinë? 

Në fëmininë e parë. Admiroja rrëfimet e gjysheve të mia; brezi ynë kur t’ia 

mbërrijë asaj moshe s’do dijë me tregue kurrçka. Libri i parë që kam lexue 

ka qenë “Odisea”, libër që në shpinë tonë përmendej shpesh. Kurse, për të 

shkruemit kam nji datë të saktë: maj 1992. Nji poezi me titullin 

“Demokracia”, të cilën me ta paraqitë në shkollë më caktuen për ta recitue 

në radio të nesërmen. Shkoi nji shoqe pse unë mungova atë ditë nga droja. 

Kurse nji cikël me poezi e kam botue për herë të parë te gazeta “Rozafa”, 

gjashtë vjetë ma mbas. 

Çfarë u ka mësuar puna dhe jeta larg shtëpisë? 

Nga jeta në dhé të huej kam mësue me kërkue ma shum prej vetes se prej të 

tjerëve. Emigrimi asht soj burgu, pa disiplinë shpirtnore dhe fizike të kall 

për së gjalli. Etja universale që kam ndie gjithmonë, këtu veç asht shtue. 

S’kam ra kurrë me fjetë pa u përpjekë me e shue ate sadopak. Ka qenë nji 

periudhë që lexojshem mesatarisht nji libër në ditë. Mandej pata stres fizik 

181

që vazhdoj ta kem. Sporti asht shum i randësishëm edhe për shëndetin 

mendor. I admiroj ata që arrijnë me i pajtue dy gjanat: ushtrimin mendor e 

ate fizik. I lumtë Bruce Lee-s, atletit brilant të arteve marciale që kishte nji 

bibliotekë prej 2500 librash, mes të cilëve edhe Kuranin. 

Ç’ka ndryshuar tek ju gjatë qëndrimit tuaj në Itali? Çfarë do ndryshonit 

në Shqipëri? 

N’Itali ka ndryshue ma së shumti sensi im kritik. Jo look-u, jo mënyra e 

jetesës aq sa mënyra e gjykimit. Tue njoftë shum njerzim e kam pranue ma 

në fund se për gjithkend u dashka nji kut i veçantë. Mtesa ime asht tashma 

kah e universalshmja. Në Shqipni do ndryshojshem standartin gjuhësor. Kjo 

gjuhë letrare që mban vulën e shkencës staliniste asht nji krim estetik dhe 

me vazhdue me e përdorë përban në rasën ma të mirë nji gabim estetik. 

Jemi tue përdorë nji kartmonedhë fallco që e ka legjitimue veç përdorimi. 

Çfarë ndjeni kur shkruani? 

Kur shkruej nuk ndjej se po shkruej, por se po jetoj plotësisht; qenia ime 

asht në komunikim me Qenien dhe ky kontakt derdhet në nji formë pozitive, 

reale. 

Sa libra keni botuar? Cili është i fundit? 

Kam botue tre libra. Tepër! Po vazhdova kështu rrezikoj në nji të nesërme 

me pas ma shum libra se lexues. I mbrami: Uniqueness – poezi. Nji sfidë e 

re për mue, pse për herë të parë kam shkrue drejtpërsëdrejti në gjuhën e 

Dantit. Asht nji sfidë kjo me italishten, që heret a vonë kam me e humbë, 

por letërsia shqipe inshallah ka me fitue nji shkrimtar. 

Cili është mesazhi që përcillni? 

Nuk përcjell nji mesazh në trajtë formule, si puna e “live and let die”. E di 

pse? Sepse shumica e njerzve i kanë “idetë” e qarta (zakonisht materialistat 

i kanë idetë e qarta, e ky po që asht nji oksimor), pra s’kanë nevojë për 

letërsinë; shumica e njerzve janë vetë të mirë e të bukur e s’kanë nevojë për 

të mirën e të bukurën; kurse idealistat e mirë të cilëve nuk u mjafton bukuria 

e vet, nuk kanë nevojë për mesazhe pse ata e kanë marrë mesazhin nga vetë 

ndjeshmënia e tyne, para se ky me u kumtue. 

Unë shpreh jo atë që ndjej, por mënyrën si ndjej. Nse të ndjemët tim i 

intereson ndokujt, gëzohem; nse ky shkakton indiferencë, nuk mërzitem. 

Asht nji punë që e kam zgjedhë vetë dhe mundohem me e ba me dashuni e 

përkushtim. 

182

Cili është shkrimtari juaj i preferuar i huaj? Çfarë mendoni për 

shkrimtarët italianë? 

Ndër antikët më pëlqen Platoni; në kohën e mesme due njisoj Dantin e 

Omarin (djalin kokëshkretë të Islamit); kurse në kohën tonë due të 

drithshmit Nietzche dhe Franz Kafka. Ndër italianët e tanishëm, admiroj 

shkrimtarin Michele Mari, pinjoll i asaj aristokracie letrare që ka themelue 

Danti dhe shkrimtarin Carmine Abate, që shkruen në nji italishte shum 

arbnore magjinë e melodramën e arbëreshëve. Aldo Busi, asht i vetmi që 

për shkak të stilit (mjeshtëror), më ka ba me lexue jo pak nga faqet e tij që 

shpesh janë rrum me mtesa triviale. 

Cili është mesazhi juaj për të rinjtë që duan të ndjekin rrugën e artit? 

Mos lejoni njeri a send me ua pré rrugën, aq ma shum nse kte rrugë e keni 

zgjedhë sak me zemër! 

Cili është sekreti i suksetit në jetë sipas jush? 

Varet ç’nënkuptojmë me sukses. Suksesi për mue asht me dalë nga kjo 

dreqollë, pa e humbë idenë e së mirës e të së bukurës që janë idetë në 

themel të çdo shpriti të naltë. Sekret nuk ka për kte. Vetëm dashunia e Zotit 

mundet me të pështue. 

Cila është ëndrra e mbetur në sirtar? 

Andrrat kanë nji të mirë: nuk dështojnë kurrë; në nji truell a në nji tjetër 

lindin. Kështu, çdo andërr që kam pas, konvergon në atë çka shkruej. Kam 

pas andërr me u ba astronom (studjues i yjeve), e tash jetoj në nji qytet pa 

qiell ky yjet s’i shoh as për qejf. Por tana këto dështime s’më pengojnë me 

shkrue për universin, si te poezia “Uniqueness”. Sot asht ditë e re, jo për 

universin…/ asht ditë e re për frymëshkretën e fateve tona qesharake… 

//Sot asht universi ma i vjetër nji ditë, por koha s’egziston për pafundësinë. 

Universi asht nji dhe i pafundëm, pse po të ishte i fundëm s’do ishte nji. Por 

koha s’egziston për pafundësinë. Tash, që të gjitha këto të jenë të vërteta 

njikohësisht, duhet të egzistojë Zoti. Çdo argument i çuem në pasojat e 

mbrame prun te argumenti ontologjik… Siç e sheh, ka paradokse të holla (si 

janë paradokset filozofike) sikurse ka edhe paradokse të trasha (si janë 

paradokset shqiptare a ballkanike) – mendimin time e joshin të parat. 

Andërr e mbetun në sirtar : regjizura. Por tue shkrue gjana të vogla për 

teatër jam edhe mikroregjizor, anipse jo edhe mizanskenist. I due shum 

zanatet, mjeshtritë. Vetë punoj banakier, që s’asht bash zanat. Kurse, 

183

gazetarinë nuk e due. Jo pse dyshoj te ndershmënia intelektuale e 

gazetarëve… Si mundesh me dyshue te ndershmënia intelektuale e dikujt, 

që s’ke dyshue kurrë se mund të jetë intelektual?! 

A prisni dikë që ta keni në krah për gjithë jetën? 

Këtë s’e kam mendue ende. Nuk e di, por di se unë due me iu ba krah 

letërsisë, jam shum i ndërgjegjshëm për këtë, shì pse ndërgjegjen time ia 

detyroj letërsisë. Qofshi mirë! 

Intervistoi: DORIANA METOLLARI 

Il mio amico si è stupito 

Poesie di Tito 

Il mio amico si è stupito un giorno 

quando gli ho parlato delle biblioteche d'Albania. 

E io mi sono stupito, d'avere un amico così stupito. 

Ma perché, ci sono le biblioteche in Albania? 

Ha chiesto, e poi ha girato la frittata: 

Ma, perché ci sono le biblioteche in Albania? 

(A che servono? Qua in Italia, sì, servono a fare su i tipi come me!) 

Così mi ha chiesto, col tono di uno che domanda: 

Ma perché, anche voi vi siete fatti la bomba atomica? 

Ha ragione, lui che per tutta la vita ha bevuto acqua pesante… 

E io mi sono stupito, d'avere un amico così stupito. 

Ha ragione a stupirsi il mio amico stupito, 

ha ragione a stupirsi che vi siano biblioteche in Albania. 

Ha ragione: a vedermi, io sembro uno che si è formato sugli alberi. 

Sarò sceso solo se passava una Jane. 

Io ho bevuto fino ai diciotto anni acqua leggera, 

e sono venuto in Italia ricoperto di verdi foglie. 

Io i libri li conoscevo quando erano ancora vivi, 

e in primavera fiorivano spandendo odore di vita. 

Le parole di Alice 

Questa mia notte a L.A. 

Ciudad de Los Alcoholicos 

184

ha una luna che sembra la ciliegina sulla torta 

d'ombre 

e le candeline sono di vetro soffiato. Con sopra fiammelle d'etere. 

Ho qui la mia pancia pelosa piena fino a scoppiare di morte alcolica che 

gesticola. 

Il poliziotto, vedendomi di razza bianca ha detto 

che l'ubriachezza non è un reato 

e se n'è andato. 

Il tempo è mite sul promontorio e io mi trastullo; 

si spezzano i ramoscelli e il vento li sparge come pioggia di matite, 

ne rubo una incenerita e scrivo: 

la mia donna mi ha lasciato 

per un Asfodelo che le ha promesso 

una morte più dolce. 

Crocefisso forever 

Crocefisso forever, 

or whatever: crucified. 

Parole cruciverbate, rush & pane 

Gold & vino. 

Crocefisso for love. 

Saggezza for sale. 

Amore for fuck. 

Ogni tanto ti comporti come vuoi 

ogni tanto come gli altri si aspettano 

ogni tanto come ti aspetti che gli altri si aspettano che tu ti comporti… 

Quando basterebbe vivere e basta 

essere un uomo e basta o un idiota qualunque 

basta essere un uomo e basta, qualunque idiota basta. 

Crocefisso for love. 

Saggezza for sale. 

Amore for fuck. 

185

KRENAR ZEJNO 

Dy vargje për vargun 

Racën e poetëve të pashpallur adhuroj. 

Ata që fjalën fjalës ja falën 

t’ja rikthente eterit pluhur kozmik 

në dorëzani aromash prej çasti poetik. 

Racën që kumtin s’e shtypi fletash ngujuar 

Heshtjes prelud vetmie ia blatoi 

Si epigrame pa emër 

në hënëgërvishtje sqepash pëllumb shkruar. 

Ata që pusullat ja postuan sërish qiejve 

e veç shenja horizonti kanë lënë 

Lakoret dhuruan si fluturime zanash anonime 

busull e poetikës pa fishekzjarre e autografe shtënë. 

Ata që kurrë rreshtin s‘e panë mbi letra përgjumur 

as këngën që notat nis parreshtur mbi krahë vargu syshkruar. 

Fli e bënë, e dogjën hi 

detrave për t’ja kthyer ku çasti dallgëve dalldiset përjetësisht i zgjuar. 

E vargjet gjumin largojnë mbi kreshta vale tek lagin troje gërmash 

aty ku poema e shpupurisur rreshtet e ngjizet ndër poetë tokësorë mishëruar 

Sikur foshnjëzat e botës gjithë një racë të bëheshin 

e dimë, s’do kishte të dytë virgjin bukuri. 

Veç racës prej poetësh të padëgjuar 

fisnike si fëmijë, e fisme sa një poezi. 

Fuqi hyu të kisha, një çast të vetëm. K’çast! 

Çastin të thirrja me forcë dashurie që veç çasti qas 

e të mblidhja në një pikë loti oqean 

simfoninë pafund të poetëve të pashkruar. 

Pa t’i shihja njëherë, një herë vetëm, elefantët mitik. 

Ku mbi sofër peshë na e mbajnë tejendanë botën 

Sa do tu rëndej barra kur t’u shtoja 

oqeaneve pa anë, edhe më t’madhin oqean. 

Ndëshkim me vargje 

186

tu teket t’më kenë dënuar; 

vargjekëputur do t’u lypja të fundit dëshirë 

ajrit t’i fryja një varg për poetët e padëgjuar. 

E po t’ma rroknin edhe at’ varg fillikat 

qelive sterrë të steresë për t’ja çuar 

le ta prangosin dorë për dorë me të një syrgjyn gjeniu 

që dot s’ia mbërriti të mbetej i pashkruar. 

E s’rreshti dot më parë se zulmi i tij, kështu paskej qenë e shkruar, 

dhe i mërmërit zërave të botës: Mendoni një Bodler! 

Mbarë botëruar do t’ishte, i madhërishëm si Homer 

edhe në s’do ish botuar kurrë, asnjëherë. 

Fuqi të kisha qenë, një çast, 

sa mendtë t’mi përshkonte idea e fuqisë 

dhe hop, brigjet t’i bashkoja e përtej 

karvan të shkonin dëshirat e poezisë. 

Sovran të paktën, që çastin dot s’thërret, 

pa i lëshon hordhitë t’ja sjellin e ta rrisë si do vetë. 

E ç’gjë zotëron nga të shumtat gjëra të gjithësisë 

një sovran që s’u jep dot frymë tekave të poezisë ? 

Unë sovran! 

e di, sovran ëndrrash pa rëndësi, 

me skllevër, të pabindur e rebelë, një zeje të stërmadhe do të bëja 

prej këtu gjer në zabel. 

E të gatitej brishtësisht, me bisqet e brishta në vesë lëndinash pambarim 

një elizir aq erëmirë sa t’merrte dhenë e shpërthente eterit aromë bebéje 

tundim çasti, varësi pjelle, ekstazë dhune, lavdi beteje 

Të pushtetshëm si opium, të veçantë sa një nofkë. 

Sa vetë njeriu të papërsëritshëm 

të pazakontë dhe të përditshëm, si magjia e fjalës FEMËR 

Elizir të vyer, tërë hirë e vlerë, ta pagëzoja me ç’tjetër emër? 

Parfum BODLER 

Vajzat ta dëshironin do dëshiroja. 

Do t’ua falja e do t’u falesha, nëmospo do urdhëroja 

gjokset të spërkatnin e gjithësaherë çdo mashkulli t’ua çelnin, 

syve t’ua plasnin, në gojë t’ja kallnin për ta lëpirë e marrë erë. 

Veç me një kusht: 

të recitojë gjithsekush një varg poezie dashnorësh pa emër! 

Korrik 1989 

187

* * * 

Sot, pas çastit që ndërkalla brenda intimit të kësaj poemthe 

marrëzinë për t’ja shpallur çastin haptazi faqe botës, 

i pashë një thinjë të re kokës sime në pasqyrë. 

Për vite e vite me rradhë, rrallë që e shihja në fletore, 

më shfaqej si onde flokëfoshnje që të cyt në ledha. 

Herë si një petale që shtriqet në shtrat të pëllëmbës 

diku për tu nisur nën puhizë malli psherëtime. 

E dukej më virtuoze se flora e edenit 

dërguar mërgatave virtuale sikur t’ishte shtrëng teshtime. 

Ishte mosha kur për gjah ndaluar skutave të poetikës 

barisja errëtirës i tunduar në vetmi. 

Dhe vetëm për vete, si felin rishtar. 

Pastaj koha kur çasti poetik nuk gjuhej për veten, po për të tjerët. 

Ja sërish papritur, bisht-përpjetë e njësh me tokën, si qeni gjahtar. 

Koha kur e thjeshta e të madhërishmes quhet thjeshtër 

dhe e mjera e madhështisë çiban molepsur mbahet mjeshtër. 

E pra sot kjo fletë shkrim dore 

më ngjan si floknajë fëmije e posaqethur. 

Dhe fill prej këtij çasti 

fanepset koka e bardhë e një beduini shkretie. 

Që pasi ka gjerbur me okë eurekën e burimit 

diku behur papritur 

shpërthen emfazë symbyllur e gojëhapur 

në orgjinë e stërkalave përgjatë fytit të zhurritur. 

Pastaj i dehur me çastin 

zë endet ndënë hënë për shkarpa zjarri. 

Dhe bistakë shkurresh për t’ja shitur gamileve gërmuqe të karvanit 

që ndjen se po avitet… prej zhaurimës së rimës atypari 

Korrik 2007 

188

* * * 

ja 

këto 

dy vargje 

dorë për dore 

si në një promenadë 

ja kushtoj vetëm poetikës, 

rinisë së kumtit dhe adultit t’vet 

që bashkë me shkruesin, tek e vështron 

shëtitjen larg e larg si me një farë kërshërie, 

kanë lindur-a thua fill njëri pas tjetrit-nëpër zheg korriku 

ndër kohëra të korrash me ndonja dy a tri gradë vapë në rritje, 

ndërsa vakti i të mbjellave ka shkuar tok me muajin e kaluar dhe qershitë. 

nxehtë 1989 – vapë 2007 

189

Prezenca 

ESTHER JANSMA 

Ku është koha? Këtu është koha 

(Cikël poetik - I) 

dhe ti nuk e kupton si. Ti rri shtrirë brenda në zemër 

dhe pret e asgjë s'të kërkon ty, asgjë 

s'të vë në gjumë kah drita, vazhdon vetëshpalosjen 

derisa bie në vetvete... 

Unë nuk do pyes më asgjë. Nga tash do t'i di gjërat. 

Nga tash e tutje ajo nuk është trëndafil por julia 

dhe gjumi i saj nuk është fjetje e gjërave. 

Nga tash ajo mund të njihet, do shkoj tek ajo 

të banoj bashkë me të dhe ta ushqej 

ta mësoj të flasë dhe ajo më tregon si është 

derisa ajo tutje ndryshon. Ajo akoma përdor fjalë të tjera. 

Nganjëherë ia shkurtoj flokët. Kështu ndryshon koka e saj. 

Vetë ndryshoj aq ngadalë sa ajo as që e heton, 

se kur e rritur është 

mjaftë e vjetër dhe e gëzuar isha gjithmonë. 

Logjika e dashurisë 

Një koleksion 'trëndafilash' është diç tjetër 

nga ajo çfarë nuk quhet trëndafil 

si 'unë' dhe gjithë 'trëndafilat'. Në termat jo-logjikë 

tash e tutje kjo kështu vlenë 

duhet që ajo lule ta maskojë vetveten 

për të mundur tek unë - përshembull 

190

mundem vetëm në anglisht që ta dua 

çfarë është bërë qysh moti is a rose is a rose is 

pra s'ka shkencë koleksionesh këtu 

mirëpo: ka mjaftë hapësirë për një 

trëndafil të thjeshtë dhe mua. 

Fraktal 

Në të gjitha pjesët e saj është një trëndafil 

trëndafil, në secilën petale ajo është e plotë 

sikur vija rrethore e këtij kontinenti 

në çdo milimetër përgjat gjithë bregut 

velo më i plogshtë i mjegullës 

si reja më e madhe qiellmbushëse është, është 

një trëndafil deri në imtësi 

në vijën rrethore të secilës petale 

dhe aromëmolekulat përshkojnë hapësirën 

ndërmjet petaleve: trëndafili 

nuk e din këtë. 

© 2000, Esther Jansma - Nga: Dakruiters - Botues: De Arbeiderspers, Amsterdam, 

2000 

Mes kllapive 

Vdekja i kthen njerëzit në një pikë. 

Pika ku njeriu ishte: trupi 

(se si qimet e qafës tënde, dhe si 

e si) zhytet në harresë 

mbi gurët në atë rrugë, në atë qytet. 

Më vonë, është natë, është një shesh loje 

191

(ne: sup më sup, pa ngutësi, 

një miqësi në heshtje) pyes akoma 

a kanë gjërat mbamendje? Shenjoj 

në dy nga të gjithë pllakat aty përdhe. 

Arkivolë të gurtë. Pa mbamendje 

rrinë ashtu kot, them, a nuk janë ata kjo 

këtu, jo afër pranë e pranë. Asgjë. 

Është qetësi ku qëndroj. Më vonë poashtu. 

Është në rrugë, jo, kudoqoftë 

kjo: që një pikë e bënë, pika nuk e din. 

Rënia 

Ne kalonim Stiksin* 

Lundërtari shtrihej i dehur në lundrën e vet. 

Unë mbaja timonin dhe ne fundoseshim si gurët. 

Uji ekziston sikur dhe toka 

nga shtresat, shiritat transparentë, stratat e shkëlqyeshme 

me gjithnjë e më pak jetë, më pak ngrohtësi. 

Në flokët të lulëzonin fluska ajëri 

rryma të tërhiqte kokën prapa 

dhe të përkëdhelte fytin. 

Gurët valonin me krahët e algëve dhe fierët, 

këndonin duke gurguluar butësisht 'paqe'. 

Ata prenin rrobat tua nga trupi. 

Peshqit lëpinin gjakun nga këmbët tua. 

Unë mbaja dorën tënde fort. Doja të të ngushëlloja 

mirëpo ne binim shumë shpejt dhe fjalët mungojnë 

të tilla që pa ajër frymojnë, dashuria ime 

mbetur lart, balonat e kaltër, bova për pak kohë 

duke shenjuar vendin e fatkeqësisë 

192

para se të lundronin tutje. Goja filloi të të hapej. 

Fytyra t'u përskuq, duart tua kërkonin 

drejtpeshimin, kërkonin krahët e mi. 

Ti provoje në mua të ngjiteshe lart. 

Ti ishe një xhamfryrës me një re diamantesh 

në gojën e tij. Unë të mbaja fort si një mace. 

Unë lëmoja gishtat e tu. 

Ti nuk lëshoje. 

Ti fjete dhe unë lëmoja gishtat e tu, të lëshova. 

* Styx (Στυξ) - Stiks, nga mitologjia greke, lumi që ndante Tokën dhe Nënbotën... 

Hadin. 

Mungesa 

Si trëndafilat kur hapen, ti nuk e vëren 

një trëndafil është trëndafil, është të dish papritur 

çfarë ishte e thënë vetëpërsëritet, të të mungojë diç 

është shumësi, vazhdon hapjen në të tashmen 

dhe ti nuk e kupton si. Ti rri shtrirë brenda në zemër 

dhe pret e asgjë s'të kërkon ty, asgjë 

s'të vë në gjumë kah drita, vazhdon vetëshpalosjen 

derisa bie në vetvete. 

Arkeologjia 

Nëse ne megjithatë duhet të vishemi, 

kundër të ftohtit përshembull, në emër të diçkaje, 

në mbeturinat e kësaj apo asaj kohe të shkuar, 

tregimet dhe shtytësit e mbamendjes që asgjë 

s'thonë më shumë se që ishim atje 

në kohën që ekzistonte para kësaj të tashme - 

nëse ne vetveten veç në të tashmen mund ta ruajmë 

duke gjetur veten pandërprerë në të tanishmen 

atëherë më me dëshirë thjeshtë, bazuar në rrobat. 

193

Ti rri ulur mbi tavolinë. Papritur sheh si dikush 

akullin tejkaloi, se si ftohtësia e mbërtheu 

dhe një dikush ose një tjetër kush të thotë: shih, 

këtu i ke këpucët e tij, mantelin e lëkurës, dorëzat. 

'Ku është koha? Këtu është koha.' 

Nga: Hier is de tijd - Botues: De Arbeiderspers, © 1998 

© Përktheu nga holandishtja dhe përgatiti për sw - ars poetica: SENAD 

GURAZIU, prill 2007 

PETRAQ RISTO 61 

Poezii 

Muntele 

(Mali) 

Sunt Muntele de pe sub cer: 

Mikelangelo întins sub cupola cu afresce de stele şi de nori 

Cu suflet de vârtej deşi fiind alb omor 

Fulgere şi zei 

La un banchet nebunatic ţip: 

Veniţi, 

dezumflaţi-vă, 

aprindeţi-vă, 

61 PETRAQ RISTO s-a născut în oraşul riveran Durrës la 9 qershor 1952. A studiat 

publicistica şi critica de teatru. A început să scrie poezii încă din copilărie. Printre 

numeroasele opere literare care poartă semnătura sa, figurează volumele poetice: “Îi 

spun secolului bună dimineaţa!” (I them shekullit mirëmëngjes!), “Trezeşte-te, 

prinţesa mea” (Zgjohu princesha ime), “Măr deflorat de trăsnete” (Mollë 

zhvirgjëruar nga rrufetë), “Partidă de şah în secolul al XXI-lea” (Lojë shahu në 

shekullin XXI), “Îngerul cu virus H5N1” (Engjëlli me virus H5N1), “Aleluia” 

(Hallelulja); volumele cu povestiri: “Moartea paiaţei” (Vdekja e palaços) şi 

“Uciderea lupilor este interzisă” (Ndalohet vrasja e ujqërve); romanele: “Avionul 

raiului “Butterfly“” (Avioni i parajsës “Baterflaj”) şi “Frumuşica fantomă şi eu, 

domnul Ating Moartea” (Bukuroshja fantazmë dhe unë zoti Prek Vdek), multe alte 

cărţi şi piese de teatru pentru copii etc. Creaţii ale lui Risto sunt traduse în engleză, 

spaniolă, italiană etc. 

194

ardeţi-vă, 

tremuraţi 

fluieraţi vânt,, 

îmbătaţi-vă cu ploaie 

mâine nişte viorele: capacane 

primăvăratice 

vă vor prinde 

pe neaşteptate. 

Lupilor le dau adăpost în peşteri visând 

Osul Lunii, 

Vulpile deloc mânioase faţă de fabulele mă blestemă că nu le-am dat de 

mâncare. 

Mistreţii imită tunetele prin ceaţă văd vânători 

Cocoşii şi păsările ce le port pe spinarea-mi: embleme care trebuie şi nu 

trebuie fi omorâte. 

...mâine nişte viorele: capcane primăvăratice mă vor 

prinde pe neaşteptate. 

Curg părâiaşele, pomii se apleacă, sus cerurile izbucnesc în orgii 

Vârful meu 

aidoma palmelor ce se roagă 

se roagă pentru Dumnezeul cel nou. 

Sunt Muntele de sub cer: 

Mikelangelo întins sub afresce de stele şi de nori 

care îi spune Papei: De mult sufăr 

lasă-mă să-mi termin acest tablou sălbatic 

iar apoi nu mă plăti. 

Mâine nişte viorele: capcane de primăvară 

Mă vor prinde şi pe mine pe neaşteptate. 

195 

21 iunie, 2005 

Îmi voi cumpăra un vârf de munte 

(Do ta ble një majë mali) 

Îmi voi cumpăra un vârf de munte, 

neapărat îl voi cumpăra 

asupra-i voi trăi, 

asupră-i voi dormi 

Îmi voi cumpăra un vârf de munte, îl voi cumpăra 

un vârf de munte îl voi cumpăra

să-mi atrag norii: părul de prinţesă să-l pieptăn 

sub zăpadă pacate voi ascunde 

în fiecare fir câte un cod voi lăsa 

Îmi voi cumpăra un vârf de munte, ca pe moarte îl voi cumpăra. 

Ecoul nu valorează mai mult decât vocea deşi se elaborează în vârfuri de 

munţi. 

Îmi voi vinde cărţile şi voi cumpăra un vârf de munte 

dacă banii nu mi-ar ajunge îmi voi vinde şi calul 

apo îmi voi vinde casa şi grădina şi rodiile 

rodiile care fără ruşine îşi deschid vestele 

ca să-şi arate mărgăritarele de prisos. 

Îmi voi vinde orice dacă banii nu-mi ajung 

Îmi voi cumpăra un vârf de munte. 

Îmi voi cumpăra un vârf de munte 

când vei zări Soarele eu voi fi acolo 

în Luna plină 

cu vârful muntelui 

o semnătură voi pune: 

un autograf pe opera cea mai nouă. 

Îmi voi cumpăra un vârf de munte, ca viaţa o să-l cumpăr. 

Îmi voi cumpăra un vârf de munte, într-un Olimp să-l transform 

vor veni zeii cu capetele aplecate învinşi 

cu puţină supărare întoarsă în suflet 

un pahar îşi vor ridica la vârful cel frumos. 

Cu creionul muntelui o semnătură îşi vor pune zeii 

Contractul: 

Cerul desupra capului meu nu este al lor 

deasupra capului meu va fi mai multă lumină. 

Voi cumpăra un vârf de munte, ca lumina îl voi cumpăra. 

Ecoul nu valorează mai mult decât vocea deşi se elaborează în vârfuri de 

munţi. 

Îmi voi cumpăra un vârf de munte împreună cu Prometeul îl voi cumpăra 

împreună cu vulturul îl voi cumpăra 

şi lui Sisif o piatră ca un simbol o să-i las. 

Un vârf de munte ca pe un suflet îl voi cumpăra. 

196

Când voi muri acolo să mă înmormântaţi 

oasele să mi se topească sub zăpadă şi trăsnet 

strănepoţi vor spune: nu a fost un Prometeu 

şi nici Sisif nu a fost. 

Un vârf de munte îl voi cumpăra neapărat 

chiar şi după o mie de ani acolo mă veţi găsi. 

(Vânturile neîncrezătoare ţin isonul: iiii...!) 

Partidă de şah în secolul al XXI-lea 

(Lojë shahu në shekullin XXI) 

Jocul de şah s-a inventat în deşert, iubito 

Nu pentru război, ci pentru dragoste 

În fiecare dimineaţă îmi bag o piesă 

de şah în buzunar (pe cea albă) 

iar tu, iubirea mea, în fiecare dimineaţă 

o piesă de şah îţi iei (pe cea neagră) 

şi coborâm în Tirana noastră cu pătrate: 

tablă de şah gigantă în culoare de şoarece. 

Prima mişcare: eu - un pieton (şomer) 

Il pun lângă Soldatul Necunoscut 

Tu - un cal negru (ca la Troia după Elena) 

lângă calul lui Scanderbeg. 

Din nou ziua următoare cu piese noi în buzunar 

ne continuăm jocul nostru absurd. 

Eu mişc turnul un petrolier 

Şi ne se înfăţişează mirajul Bagdadului 

Cu tigrii de foc pe malul râului Tigru. 

Apar nizamii vechi albanezi la Karbala 

Sub corbii ce le mănâncă ochii. 

Tu iti mişti nebunul la Turnul Ceasului 62 

iar neaua minutelor creează Dragostea... 

Facem în fiecare zi câte o mişcare 

eu te ameninţ cu rachete de eros 

tu cu kamikazi de gelozie. 

Regina mea se frământă, cântă arii triste, 

Regele tău crud tremură - el ţine în genunchi 

62 În albaneză Kulla e Sahatit, la Centrul Tiranei. 

197

steagurile albe pe care le vede ca ceruri stoarse 

pe buzele scrum. 

Noaptea stăm nedormiţi şi ne gândim la viitoarea mişcare 

stropită cu puţine săruturi 

cu puţin dor şi niţică perfidie... 

Învingătorii vor fi adevăraţi perdanţi 

dacă această partidă nu va fi remiză.... 

21-27 martie, 2003 

A venit fluxul 

(Erdhi batica) 

Noaptea săturată cu furtuni, departe un fel de cârcel de fulgere rahitice 

din Rai un suflet de Pikasso măzgăleşte din nou Guernica 

gura larg deschisă a Lunii dă ordin pentru un flux... 

A venit fluxul cel mare: taur mitologic în arena cunoscută 

Tremură stâlpii înfipţi în săgeţi de 

toreadori. 

Taurul geme: spinarea cu pete roşii de amurg 

săgeţile stâlpilor tremură la stânga - la dreapta. Geme taurul. 

A sosit fluxul, iubito, a venit fluxul fii atentă când faci baie sub flux 

o mare în flux mai mult decât valuri, aduce cu sine sinonime şi metafore 

meduze cu tentacule din familia veiozelor: străluceşte şi arde. 

Atenţie la mare - taurule 

pe spinarea cenuşie: săgeţile stâlpilor... 

Un umăr fraged la cabaret 

(Një sup i njomë në kabare) 

Un umăr fraged la cabaret este o scară de magie: 

te coboară la subsol 

te ridică pe pământ. 

Un fraged umăr la cabaret ne îmbată pe noi de la purgatoriu. 

Acest cabaret din lemn în asfinţit - ce instrument de muzică ciudat! 

Un umăr fraged la cabaret... ah, lumina ochiul nu poate s-o ascundă 

iar vinul devine flacără - te încălzeşte. 

Iadul care arde jos, încălzeşte Raiul sus, îl îmbată 

198

cabarete din lemn în amurg, dacă chitară nu eşti, ce dracu mai eşti... 

Noi sărmanii de la purgatoriu nimic în van nu ne păcăleşte 

doar umărul fraged la cabaret... 

ne coboară jos 

ne ridică sus. 

MARTIN CUKALLA 63 

Simfonia vântului 

Mă întorc 

Suferinţa coboară peste frunzele dafinului, 

pe un ram de liliac 

dimineaţa încremeneşte, 

veşnicia oarbă ţipă şi nu se duce: 

Sunt vântul, 

sau păsările 

sub formă de V? 

Amestecat cu norii păşesc sub stele, 

amestec ziua de ieri cu cea de astăzi. 

Sunt vântul, 

sau pasăre 

care măsoară cerul cu braţele întinse, 

floare de aer care ţipă? 

Un cer aşezat peste inima mea 

rana libertăţii... 

63 MARTIN CUKALLA, născut la 9 aprilie 1943, în oraşul albanez Gjirokastra, şi-a 

efectuat studiile superioare în 1966 pe lângă Universitatea de Stat din Tirana, la 

facultatea de Geologie-Mine (secţia mine) şi a avut o carieră profesională în 

ascensiune neîntreruptă. Datorită capacităţilor, coectitudinii şi culturii largi, de la 

brigadier de tură, a reuşit să aibă posturi de conducere importante în mine de 

dimensiuni europene, în institute de cercetare, în administraţia locală şi centrală, 

obţinând, în acelaşi timp, cele mai înalte grade ştiinţifice, respectiv titluri 

pedagogice. A început de mult să se ocupe de creaţia literară, publicând des poezii în 

presa albaneză. Volumele sale Îmi plătesc aştrii (1996), Trezirea (2001), Tremură 

genele (2003), Vrajă de martie - acuarelă, La casa mării, Kosova - construcţie, au 

fost întâmpinate vu entuziasm din partea cititorilor. 

199

Dincolo de orice logică 

nu sunt vântul! 

Noaptea umblă inertă. 

(Nata baret e plogët) 

200 

... prin faţa mea 

(… nëpër fytyrën time) 

Nici o cheie nu scârţâie, nici un lacăt nu se deschide, 

supărarea vorbeşte deschis, disperarea e mută. 

Ceaţa a închis ghişeurile, 

bezna aiureşte dincolo, 

neînţelesul vechi se repetă, 

apropiata străină nu mă găseşte. 

Neobosită cărarea limpede, 

îmbrăcată în albastru suferinţa, zâmbeşte, 

vocile sătule mor întruna; 

de neuitat sunt numai clipele nebuniei! 

Bunica mea ţinea o icoană în dormitor. 

Tatăl meu ţinea o carte veche. 

Eu - o vază spartă. 

Fac vânt prin fluier 

şi vin la tine apropiata îndepărtată, 

limbă suferindă a semnelor supărate... 

Ramurile nu au frunze. 

Ramurile se prelungesc posomorâte. 

Alunecă timpul în aiureală enumerându-i 

pe cei morţi… 

... prin ramuri 

(… nëpër degë)

Speranţa umblă aprinzând lumânări... 

Mă păcăleşte mintea; 

probabil oboseşte 

dorinţă determinată, 

frunza în mâna vântului 

izbucneşte în mânii fără teamă. 

Tăcerea află suspiciunea; 

lucrurile ciudate, mărunte, le vede ochiul minţii; 

are jar frunza legănată de vânt? 

Atrăgător acest vânt la respiraţie...! 

Vocile au migrat, 

o nouă zăpadă a căzut, 

mierlelor le e frig şi se strecoară prin tufiş. 

Melodia cântecului este încă adormită. 

Misterios soarele alături de un munte, 

vânător ostenit. 

Cuibului părăsit al rândunicii i-e dor 

pe pervazul ferestrei deschise. 

201 

... prin frunze 

(… nëpër gjethe) 

Dimineaţă... zăpadă ... 

(Mëngjez… dëborë…) 

Vântul nebun răpeşte mii de fluturi de zăpadă 

şi aleargă în căutarea frunzelor căzute. 

Doar izvorul murmură şi aleargă din piatră în piatră. 

Dorm câmpia şi muntele. 

Şi chiparosul doarme visând mortul săptămânii. 

Minutele zilei se duc nepăsătoare. 

Zgârieturile în zăpadă ale ciripiturilor îngheţate...

ALARMI HAEMUS 

ALARMA HÆMUS 

Terror e terrorizëm 

(Duke marrë shkas nga tragjedia e Gërdecit) 

Kohë më kohë, stacionet televizive, me antena të mbjella anekënd globit, 

ndërpresin emisionet e zakonshme për të njoftuar një sulm të ri terrorist, më 

të shumtën e herës në zemër të Evropës, madje aty ku përgatitjet antiterror 

dhe teknologjia janë në nivele tepër të larta. 

Çdo njeri normal i dënon aktet terroriste, kudo që ndodhin, në vende të 

varfra apo të pasura. Sepse, në radhë të parë viktimat janë përgjithësisht të 

pafajshme dhe nuk kanë kurrfarë lidhjeje me ata që kryejnë veprimet 

makabre, e as me personat që janë në shënjestër të kriminelëve. 

E pranojmë ose jo, e vërteta është se jemi të rrethuar nga llojlloj formash të 

terrorit, jetojmë në një botë të terrorit, të frikës, të tmerrit. Madje edhe 

masmediat sikur qënkan shpikur vetëm e vetëm për të na kumtuar pikërisht 

tmerr e frikë. Pothuajse nuk gjen asnjë buletin lajmesh që të mos përmbajë 

të paktën aksidente të rënda, të shoqëruara me humbje jetësh. Në filan qytet 

a fshat, iksi vrau ipsilonin, një i tretë u vetëvar… Banda mafjotësh, gjatë 

rrëmbimit të të hollave, pushkatuan aq e kaq punonjës banke. Vazhdohet me 

fatkeqësi natyrore (cunami, tornado, tërmete etj.), edhe këto të shoqëruara 

me viktima ose të paktën me dëme të mëdha materiale. Pasojnë fatkeqësitë 

e shkaktuara me ose pa dashje nga njerëzit: rrëzim avionësh, dalje trenash 

nga shinat, përfshirje nga flakët pallatesh a fabrikash… E shumë e shumë të 

tjera të këtij lloji. Të gjitha, pa përjashtim, na kallin frikën e tmerrin, edhe 

pse disa syresh e kanë zanafillën në faktorë që nuk varen prej nesh. 

Të tjera forma „terrori” janë ato ekonomike, që na kumtohen si lajme, ose 

që i përjetojmë, pa ua pasur nevojën mjeteve të masmedias. Këtu futen rritja 

e çmimeve, frika se mos mbetemi pa punë në mes të katër rrugëve, pa mjete 

jetese. Varfëria, gjithashtu, është një formë e "terrorit", sepse të ngjall frikën 

e mospasjes mundësi për të blerë ilaçe etj. Mbase nuk e kuptojmë që edhe 

paqëndrueshmëria politike (sidomos kur zgjat shumë), përfton frikën e 

pasigurisë së të nesërmes. Le pastaj trajtat e „terrorit” social, duke filluar me 

familjen (kontradiktat ndërmjet pjesëtarëve të saj) dhe duke mbaruar me 

rrugën (fëmijët e braktisur, vjedhësit, bandat gjithfarësh)… Format e 

sapopërmendura të "terrorit", sidoqë na atakojnë drejtpërdrejt, janë gjithsesi 

më „të buta”. Më të rrezikshme janë ndikimet, në nivel individual ose në 

202

grup, mbi gjendjet shpirtërore, emocionale dhe mendore të njeriut. Kështu, 

bie fjala, një njeri mund të jetë tepër i zgjuar, por njëherazi gjithaq mizor; i 

arsyeshëm, por edhe i acarueshëm, aq sa ta humbë fare toruan. Të gjitha 

këto gjendje mund „të mbillen” tek njeriu përmes llojlloj idesh e mendësish. 

Qarkullon një literaturë e tërë me këtë temë. Por edhe filma „thriller”, apo 

më shqip „filma tmerri”. 

Mund të shtrohej pyetja: përse njeriu nuk i përdor arritjet në lëmin e 

psikologjisë në dobi të tij, jo kundër vetvetes. Sepse hasim në qëndrime 

moskokëçarës ndaj dhunës e mizorisë që vërshon përmes ekranit të madh e 

të vogël. Nuk na falet që, në vend t'u themi ndal „krijimeve” të tilla, i 

„shijojmë” edhe vetë, madje u bëjmë edhe reklamë! Afishe të panumurta, të 

ngjitura në mure e xhame, njëlloj si librat me krime, përhapin agresivitet e 

tmerr. Nuk janë të rralla rastet kur stacionet televizive, shtetërore e sidomos 

private, transmetojnë pa kursim gjëra të këqia, të shëmtuara. 

Lavdi Zotit, rreth nesh ka edhe shumë gjëra të bukura. Edhe filma, edhe 

libra, edhe emisione televizive, të cilat meritojnë gjithë vëmendjen tonë, 

sepse na mësojnë të jemi më të mirë në çdo drejtim. Pra, varet se çfarë 

zgjedhim. A mund të ndikojmë edhe tek të tjerët? Sigurisht që po. Ashtu 

sikurse bëhen kaq "përgatitje" për të na shkatërruar, mund të bëjmë edhe ne 

shumë "kundërpërgatitje" për ta dërrmuar të keqen e për të krijuar një botë 

më të bukur. Kultivimi dhe ngulitja tek njerëzit e gjërave të mira kërkon 

edukim të shëndetshëm dhe qëndrim korrekt ndaj jetës në kuptimin që 

dijenitë shkencore t'i përdorim në dobi të njerëzve. Për nevojën e qëndrimit 

të përgjegjshëm të shkencëtarëve, i pari ka tërhequr vëmendjen Zholio Kyri, 

kur foli për rrezikun e përdorimit të gabuar të arritjeve të shkencës. 

Vetëm duke u përpjekur që aftësitë dhe veprimet tona do të vihen vetëm e 

vetëm në shërbim të së mirës, do të gjenden edhe zgjidhjet për shkuljen nga 

rrënjët të flagjelit të quajtur terrorizëm, dhe të të këqiave të tjera të kësaj 

bote: në radhë të parë rendja pangopësisht pas interesit të ngushtë vetjak, i 

cili nuk njeh as mëshirë e dhëmbsuri, as humanizëm e dashuri, përderisa 

nuk e ka për gjë të përfitojë mizorisht nga hallet e njerëzve, duke hedhur në 

kthetrat e vdekjes gra e fëmijë, sikurse ndodhi në Gërdecin e martirizuar. 

Gjithçka varet prej nesh. Prej qëndrimit tonë, prej pjekurisë sonë, prej 

vullnetit tonë, prej shkallës së dëshirës sonë për ta ndryshuar botën në të 

cilën jetojmë, duke filluar nga vetvetja. 

203 

Vëzhguesi i Haemus-it

(AUTO)PORTRET 

Nëse ke vendosur (!) të jesh shkrimtar, nuk duhet ta 

fshehësh kurrë… 

Bisedë me shkrimtarin Ragip Sylaj 

(Convorbire cu scriitorul Ragip Sylaj) 

Ragip Sylaj (lindur në Sllapuzhan më 1959) me shkrime merret qysh nga 

bankat e gjimnazit, kurse në periodikun letrar u paraqit në fund të viteve të 

shtatëdhjetë. Ka punuar mësimdhënës, gazetar në gazetën e studentëve 

"Bota e re", në të përditshmen "Bota sot", ndërsa tash është gazetar i 

rubrikës së kulturës në gazetën e përditshme "Zëri" të Prishtinës. Përveç 

shkrimeve nga fusha e gazetarisë dhe e publicistikës, Ragip Sylaj shkruan 

edhe poezi, prozë, ese dhe kritikë letrare. Ka botuar këto vepra letrare: Hije 

e gjallë (poezi), "Rilindja", 1986, Anatomia e rrënjës (poezi), "Rilindja", 

1989, Obsesioni (tregime), "Rilindja", 1992, Lisi i shenjtë (poezi), "Fjala", 

1993, Përhitja (tregime), "Plejada", 1996, Mëngjes qumështor me akull 

(poezi), "Rozafa", 2000, Humbella e fërgëllisë (tregime), “Rilindja”, 2001, 

S’kam kohë të jetoj me vdekjen (tregime), “Rozafa”, 2004, ndërsa në proces 

botimi e ka librin më të ri të poezisë „Eliksir”. 

Për librin e poezive "Hije e gjallë" është lauruar me çmimin "Hivzi 

Sulejmani" që jepej për librin më të mirë të autorëve të rinj (1986), ndërsa 

në vitin 1999 u nderua me "Penën e artë" të revistës për kulturë, art dhe 

letërsi "Fjala" për poezinë më të mirë, “Kurth për liridashësin”, të botuar 

midis dy mitingjeve të poezisë në Gjakovë. Po ashtu është fitues i shumë 

çmimeve në konkurse të ndryshme letrare. 

Poezia e këtij autori është përfshirë në antologjinë e Ali Podrimjes, “I kujt 

je, atdhe” (Sprovë për një antologji, 2), (Prishtinë, 2003), të Ardian- 

Christian Kyçykut, “Un alfabet al poeziei albaneze" (Një alfabet i poezisë 

shqipe), antologji e poezisë shqipe në gjuhën rumune (Bukuresht, 2003), etj. 

Poezi të këtij autori janë përkthyer dhe botuar në gjuhën angleze, rumune 

etj. 

Revista Haemus: I dashur Ragip Sylaj. Tek merresh njëherazi me poezi, 

prozë, ese dhe gazetari, le përshtypjen e një autori që vendos modestinë dhe 

heshtjen përbri kaq librash të botuar. A mendon se shkrimtari duhet të flasë 

më tepër dhe të ngjizë një strategji mediatizimi? 

204

Ragip Sylaj: Është e çuditshme, gjë që nuk e di, ku dhe si e keni hetuar, i 

nderuar Haemus. Madje habitem mrekullisht me goditjen e cakut nga ana 

juaj. Është keq të jesh modest (lexo: ta nënçmosh vetveten) po aq sa këtë 

vetvete ta mbiçmosh a të shpërfaqesh megaloman. Që të dyja këto janë të 

dëmshme për atë që i manifeston. Ndërmjet këtyre dy skajeve do të duhej 

vënë një ekuilibër. Nëse më ka munguar ky ekuilibër ose drejtpeshim diçka 

me mua nuk ka qenë në rregull. Por, kjo modesti, disa herë nuk varet edhe 

vetëm prej një shkrimtari. Në fillim mendoja se modestia është virtyt, më 

vonë mësova se ai që i fsheh ose i mohon vlerat e veta është teveqel. Kjo i 

bie të thuash se nëse ke vendosur (!) të jesh shkrimtar, atë nuk duhet ta 

fshehësh kurrë. Mund të jetë kompleks inferioriteti, mund të jetë edhe 

gjendje e nxitur nga rrethanat që janë bërë shumë të disfavorshme për 

krijuesin. Edhe përkundër asaj se gjithçka varet prej nesh (ose: farkëtar të 

fatit e të fatkeqësisë jemi vetë), megjithatë ne jemi të ndërlidhur edhe me atë 

që receptohet prej të tjerëve dhe me atë stimulim që nganjëherë na e japin të 

tjerët. Kam bindjen se shkrimtari duhet të flasë më tepër (sigurisht kur e 

dëgjojnë) dhe të ngjizë një strategji mediatizimi por në një mënyrë normale 

e të paimponueshme. 

Revista Haemus: Çfarë roli ka luajtur vendlindja në krijimtarinë dhe në 

jetën tënde? Largimi nga vendlindja ishte njëfarë “dëbimi nga Parajsa”, 

apo një nga ato dhembje që i kthejnë bukuritë dhe ndjesitë e rralla në libra? 

Ragip Sylaj: Vendlindja në krijimtarinë dhe në jetën time e ka luajtur atë 

rol që e luan trualli për bimën. Ajo përvidhet në vargje, në prozë e në ese 

edhe kur autori nuk e ka një qëllim të domosdoshëm. Megjithatë një krijues 

që e ka gjakim të përhershëm idealitetin, ose te më e pakta përsosshmërinë, 

s’ka si të mos kërkojë t’i kapërcejë e kufijtë e “Itakës” së vet. Vendlindja, si 

çdo gjë tjetër, kuptohet dhe duhet në plotëninë e saj vetëm kur braktiset. 

Vetëm kur iket nga ajo parajsë pa qenë i vetëdijshëm se ndonjëherë ka qenë 

parajsë. Edhe vetë dëbimi nga parajsa është pasojë e një mëtimi a e njëfarë 

kryengritjeje të njeriut të parë. Ndoshta krijuesi si unë e ndonjë tjetër (për të 

mos thënë të shumtët) ka edhe bindjen se njeriu ferrin e parajsën i bart 

brenda vetes. Ndoshta parajsa nëse ka ekzistuar ose nëse arrihet ndonjëherë 

e ka emrin lumturi, për dallim nga ferri që është vetë vdekja e përkohshme 

ase vuajtja e përjetshme. Ndoshta një nga yshtjet e mistershme të 

krijimtarisë është që ose të iket nga dhembjet ose ato në mënyrë alkimike të 

shndërrohen në lumturi: në lumturi për veten dhe për të tjerët, për të treguar 

se jeta ka kuptim, apo se dhembjet e kanë bukurinë e vet dhe pa to nuk 

krijohet arti. 

205

Revista Haemus: Në kohën kur botoje për herë të parë, Kosova ishte krejt e 

ndryshme nga tani? Si zhvilloheshin atëherë marrëdhëniet mes 

shkrimtarëve? A gjallonte një mirëkuptim dhe një ndihmë e ndërsjellë mes 

breznive të ndryshme letrare? 

Ragip Sylaj: Në kohën kur botoja (jo) vetëm unë, dikur në vitin 1979 ishte 

njëfarë feste e vogël, por edhe një gëzim i madh. Aq shumë jam gëzuar kur 

e kam botuar poezinë e parë saqë sot do ta barazoja figurativisht me vetë 

aktin e ringjalljes. Kjo për faktin se kisha konsideruar se e kisha dhënë 

provimin kryesor jetësor, pa e ditur se në jetë e edhe në krijimtarinë letrare 

të presin provime të rënda e të pandërprera. 

Në marrëdhëniet ndërmjet shkrimtarëve më duket se ka pasur më tepër 

humanizëm sesa ekziston sot dhe, siç theksoni edhe ju, ekzistonte edhe ai 

mirëkuptim e ndihmë e ndërsjellë ndërmjet breznive. Me shumë mall dhe 

respekt i kujtoj ato kohë dhe ata shkrimtarë. Ndoshta ishte ai sistem totalitar 

dhe antishqiptar që na bashkonte në një ideal etik e estetik... Ku ta dish!? 

Por, tash disi e kuptoj shembjen e antivlerave, por s’e honeps dot shembjen 

ose zhbërjen e atyre lidhjeve të forta ndërmjet shkrimtarëve. Gjithmonë 

mendoj se ai organizim e ajo mbështetje ishte aq e mirë (së paku mua më 

është dukur kështu) saqë i ngjante njëfarë misioni, ku gërshetohej në emër 

të artit të letërsisë: edhe miqësia, edhe atdhetaria, edhe respekti, edhe 

përkrahja nga mësimi i ndërsjellë i mjeshtërisë për të shkruar e deri te 

përkrahja e natyrës materiale. Mrekulli do ta quaja po të arrinim t’i 

tejkalonim vlerat e asaj kohe, në kuptimin e gjerë të fjalës. 

Revista Haemus: Si e ke parë në fillimet e tua dhe si e sheh tani letërsinë 

që shkruhet shqip, pavarësisht nga gjeografia apo gjeo-politika? 

Ragip Sylaj: E para e punës, akëcili njeri nuk mund të masë asgjë pa e 

matur ose krahasuar atë me diçka tjetër. Dikush ka thënë se njeriu nuk mund 

ta njohë veten pa i njohur të tjerët. Kultura jonë është ushqyer gjithmonë 

nga kulturat e mëdha. Në momentet kur ka munguar, të themi, ky shkëmbim 

ka pasur një venitje ose një djerrinë (kujto periudhën soc-realiste). Kësaj 

djerrine i kanë shpëtuar ata që kanë gjetur ventila të tjerë ta ushqyer veprën 

e tyre dhe bashkë me këtë mundësi e kanë pasur edhe koshiencën për një 

veprimtari të tillë. S’do mend se këtu bëhet fjalë për shkrimtarët më të mirë. 

Në fillim, pavarësisht prej vlerësimit për një letërsi si tonën, e kam pasur të 

qartë se nuk mund të jetojë pa të. Që i ri, tepër i ri, pavarësisht prej kushteve 

të vështira nëpër të cilat ka kaluar një krijues si unë, më ka provokuar 

shumë letërsia e thellë, e mbrujtur, të them, me një lëndë filozofike. Ajo që 

më ngazëllente, qoftë kur lexoja apo ajo që e kërkoja te një autor, qoftë ajo 

206

që synoja ta krijoja vetë, ishte teksti që kishte erudicion, sensibilitet dhe 

zhdërvjelltësi e gjallëri, për të mos thënë, një dimension të përbërësit 

hyjnor. Ose thënë thjeshtë: një letërsi plotë shpirt. Përkundër mëdyshjeve të 

mëdha krijuese që mund të ketë një shkrimtar, megjithatë mund të them se 

një nga shtytjet e kësaj natyre është diskutueshmëria e njëfarë triniteti se, a 

duam të mësojmë për vete, të tregojmë se dimë diçka apo t’i mësojmë të 

tjerët, të cilëve iu dedikohet vepra (libri). 

Kur flitet për vlerat e mirëfillta të letërsisë shqipe, pavarësisht nga 

gjeografia a gjeopolitika, mund të thuhet se i kanë pikëtakimet e tyre të 

përbashkëta. Kjo ngjan edhe përkundër asaj se akëcili autor është 

individualitet specifik. Pa pretenduar që t’i njohë të gjithë autorët (e do të 

duhej njohur domosdoshmërish më të mirët gjithmonë), mund të konstatoj 

se ata përafrohen në rrafshin e vlerës, në strukturën kompozicionale, në 

mjetet shprehëse, dhe në mesazhet që plasojnë. Në këtë kuptim gjithmonë 

ka pasur ndikime (a marrje e dhënie të ndërsjella, qoftë në aspektin 

stilistikor, qoftë në atë përmbajtësor), por modelet më të mira që kanë 

ardhur tek ne (mund të thuhet pa kompleksin e inferioritetit) janë të 

shkrimtarëve të mëdhenj botërorë. 

Revista Haemus: Lexuesit tanë do të donin të dinin diçka nga përvoja jote 

si mësues. 

Ragip Sylaj: Është një përvojë që nuk më pëlqen shumë ta kujtoj. Është një 

kohë zero e ekzistencës, siç e quan Franc Fanoni kohën nën okupim, kohë 

në të cilën nuk rrjedh asgjë. Megjithatë, edhe në këtë kohë kam bërë ose 

kam mëtuar të bëjë dy jetë herë paralele e herë unazore: jetën e mësuesit a 

të edukatorit dhe jetën e krijuesit a të shkrimtarit. Disa segmente të këtyre 

jetëve nuk janë prekur ndërmjet vetes atëherë kur janë dashur të mos 

ngatërrohen punët, por këto jetë janë gërshetuar në ato raste kur jeta e 

shkrimtarit është dashur ta ushqejë e t’i shërbejë si udhërrëfim jetës së 

mësuesit dhe në rastet kur jeta e mësuesit ka mundur ta shkundë nga 

letargjia jetën e shkrimtarit. E shkrimtari i asaj kohe kishte mundësi tepër të 

kufizuara për botim e të mos flas për anën e skajshme të destimulimit të 

krijuesit. Shkurt e shqip: gjatë kohës që e kam bërë punën e mësuesit jam 

munduar ta bëjë edhe jetën e artistit, gjë që ka qenë tepër e vështirë. 

Ndoshta rrjedhojë e atij angazhimi, në cilindo kuptim qoftë, është krejt ajo 

që mund të lexohet, përkatësisht ajo që e kam krijuar gjatë dhe pas luftës, 

qoftë si poet, tregimtar, eseist e gazetar. 

Revista Haemus: Në poezinë dhe prozën e Ragip Sylajt gjejmë një thellësi 

dhe një përkushtim të veçantë ndaj gjithçkaje shpirtërore, të brendshme, të 

207

fshehtë – veti që mbrujtin fatthënën apo vetë fatin e njeriut, veçmas atij të 

sotëm... 

Ragip Sylaj: E kam adhuruar krijimtarinë, ta quaj, të përftesave hyjnore. Në 

fillim, kur njeriu s’vdes i ri (sintagmë sipas S. Hamitit), çdo kush është poet. 

Ka një dashuri a energji që e nxit fjalën ndoshta si ajo forca e mistershme që 

e nxit zogun për të dalë nga veza, por edhe ajo tjetra që ia mundëson 

fluturimin. Kështu ka qenë me gjasë edhe me mua. Por për t’i mbetur besnik 

kësaj dashurie a devotshmërie më është dashur të gërmoj shpesh thellë 

brenda vetes, për të nxjerrë fjalë, siç thotë një koleg yni, nga palca. Ndoshta 

ky kërkim i shpirtërores me çdo kusht, i kësaj fshehtësie të bukur, ka qenë 

një mëtim për t’i mundur dhembjet, për ta ndriçuar terrin e brendshëm, për 

të përftuar diçka përndritëse. Madje mund të them se ka qenë një mëtim 

mbase i ndërdijshëm që kjo përndritje të reflektohet edhe te ata për të cilët 

mbruhet arti. 

Revista Haemus: Si rrjedh një ditë e zakonshme e jetës së një gazetari në 

Prishtinë? 

Ragip Sylaj: Një ditë e zakonshme e jetës së një gazetari (si unë) 

përafërsisht rrjedh kështu: Më duhet të përgatitem çdo ditë që të bëj rreth 

120 km rrugë me autobus me pretendimin për të mësyrë qytetarinë, për të 

qenë në amën e rrjedhave të artit e të kulturës, me synimin për të krijuar 

diçka me vlerë. Sepse nëse nuk mund t’i shohësh vlerat nuk ke si t’i krijosh. 

Prishtina është, siç dihet, kryeqendra e Kosovës dhe atje gjithmonë ka 

funksionuar një qark i fortë kulturor. Nëse një krijues (si unë, në këtë rast) 

nuk ka mundur të jetojë pa letërsinë dhe ka vendosur të flijohet për të (dhe 

sa e vështirë e sa pengesa të dalin edhe në këtë rrugën e flijimit), të vetmen 

mundësi për t’i kurorëzuar rezultatet e tij sa më me sukses është mësymja 

drejt Prishtinës, edhe kur ky pretendim dikujt i duket donkishotizëm, edhe 

kur dikujt kjo mund t’i pengojë, e edhe kur për këtë dikujt mund t’i vijë keq. 

Në këtë ditë rrjedha duket kështu: në autobus më duhet ta nxjerr librin e ri, 

qoftë pse ndonjëherë për të më duhet të shkruaj në gazetë, qoftë pse me 

autorin e tij më duhet të bëjë ndonjë bisedë (intervistë), qoftë për ta mbajtur 

hapin me rrjedhën e kulturës, përkatësisht të krijimtarisë letrare. I njoftuar 

me ngjarjet e ditës, gazetari (së paku i rubrikës së kulturës) duhet t’i ndjekë 

veprimtarit e fushës së tij dhe të kthehet të raportojë duke e baraspeshuar të 

vërtetën e asaj ngjarjeje a të një të teme aktuale. Pastaj pak figurativisht e 

më tepër jofigurativisht nis kthimi në vete, nëse mund të flitet për kthimin 

në vete të një gazetari, e sidomos të një personi, brenda të cilit grinden për 

supremaci gazetari e shkrimtari. 

208

Revista Haemus: Le të shtojmë edhe një fjali gati të pandryshueshme të 

këtyre bashkëbisedimeve të Haemus-it: një ngjarje nga fëminia, një fjalë, 

ose një qenie njerëzore që të ka lënë mbresa të pashlyeshme… 

Ragip Sylaj: Nuk e di kush e ka thënë, por është e njohur një thënie se 

shkrimtar bëhen të shumtën ata që nuk kanë pasur fëmijëri ose ata që kanë 

pasur një fëmijëri të keqe. Ndryshe, siç e kam thënë në njërin nga librat e 

mi, njeriu (lexo: shkrimtari) që nuk ka jetë reale kërkon jetë ideale. Ndoshta 

kjo mënyrë e të jetuarit është ikje nga liria a nga përgjegjësia, por është 

edhe vetë mrekullia, sepse krijuesi i gjen shtigjet e shpëtimit. Megjithatë: 

”Gjëja më e bukur e jetës / Është se shpirti ynë / Ndal fluturimin / Në vendet 

ku njëherë e një kohë luanim” (Khalil Gibran). 

Revista Haemus: E ke njohur mërgimin? Nëse po, na thuaj si të duket ai 

pas kthimit. E nëse jo, çfarë peshe dhe roli ka “mërgimi i brendshëm”, të 

cilin e përjetojnë gati të gjithë shkrimtarët? 

Ragip Sylaj: Mërgimin e kam njohur nëpërmjet të të tjerëve: të dajave, të 

miqve, të fqinjëve e të vëllezërve të mi. Ndonëse, sipas shkrimtares angleze 

Daphne duMaurier (1907-1989) edhe “njerëzit që udhëtojnë janë gjithmonë 

të arratisur”. Edhe unë i kam ndjerë lotët e mërgimit. Edhe “mërgimi i 

brendshëm”, siç thoni ju, të cilin e përjetojnë gati të gjithë shkrimtarët e ka 

peshën dhe rolin e tij. Disa herë e kam të vështirë ta zbërthej këtë mërgim, 

porse mërgimi për të mos thënë azili kryesor imi është letërsia. Ndoshta 

vetëm aty jam i vetvetes... 

209

64 Për nderim. – lat. 

AB HONORES 64 

SENAD GURAZIU 

Epoka e Nderit 

(Tempulli) 

(Poemë-baladë kontemporane) - Adem e Hamzë Jasharit… 

dhe të tjerëve të Epokës së Nderit 

I. 

Ballkan, veshkë e sëmurë Evrope 

damarët e tu ngjizur në gjak 

portë e pasme ku këlyshë lëpijnë eshtrat 

backdoor 1 a la wild-wild west 2 

nga porta-flutur dritat të marrin sytë 

ndërsa nga pas thikën në sy, tytën në gojë 

se nuk sheh Evropë kopshtin tënd në errësirë 

më pak vlerë paska kjo skutë për një llamburiçkë 

sesa toaletët e tu – keramikë muzeumeve të Indisë 

aso ku urinonin zonjat e diplomatëve 

të Londrës, të Berlinit, Moskës, Parisit 

tash të paprekshmit 3 shohin në toaletët e tu, Evropë 

futuristikën e nevojtoreve të tyre publike 

ditën kur të rilinden pa etiketa të paprekshëm 

presin frymimin kur do t’jenë me nder: të prekshëm 

jo të njollosur, të vulosur - e si ta dinin, 

as ëndërruar nuk kanë për flush-teknikat 

pastaj për krenarinë e urinimit në porcelan 

shkumbëzim, mbase avullim i bardhë 

e njerëzit (ah, njerëzit…!) dhe ndër këta njerëzit 

të paprekshmit, më të ulëtit 4 bhangi 5 

flitet se ndër bhangi gjeneralët-fëmijë 

njëjtë, lëshojnë brekushet në lojën e tyre ushtarake 

tatata-trrrrrrrr… të vrava bhangi i vogël 

se kam pushkën më të mirë, më i zoti jam 

210

si ata që bënë historinë e turpshme dy-treqind vjet 

pas keramikës lule-lule 

pothuaj kualitet porcelani kinez, 

ngrohur nga bythët-fildish të zonjave 

a nuk është ironike, (vallë) tash toaletët e tu 

vezullojnë muzeumeve të tyre, Evropë 

e ti nuk brengosesh çfarë do shëndrisë këtu 

ndonjëherë… në kopshtin tënd wild-wild east 

kthyer në karabahçe 6 – harruar! 

II. 

Një mençurak do të klithë - ngritni një Tempull, mungon Tempulli, duhet 

një Tempull për Perëndinë, pastaj punët shkojnë më mbarë! 

Dikush ia kthen (bërtet) - ne kemi një të tillë me shekuj, e kemi pasur 

gjithmonë këtu në zemrën e tokës sonë, s’na duhet monument përpjetë si 

ndonjë raketë, asnjë shenjë, 

as gur, shtatore, lapidar as fanar! 

211 

III. 

…Tempulli është ngritur pra, shihni 

mbi pullazët e argjendtë si pushojnë 

balada, gojëdhëna, mite si frymojnë 

I veshur në ar dhe legjenda, i bekuar 

ndër kohëra e mbretëri, për t’mbetur 

përrallor sikur nga kristale, i kulluar 

Nga aty do t’ushqehe(n)shin ëndrrat 

nga aty do t’mprehe(n)shin vizionet 

nga aty do t’rendite(n)shin legjionet 

Nga aty do t’dridhet-j mali i lindjes 

nga aty do t’merr-te dritë ylli i ditës 

nga aty do t’shuhet-j plagë e grigjës 

(Ndër) më të krisur, prej besëlidhjes 

disa patri(k)otë me taka, pëshpëritet 

si çdo mëngjes trazuakan mallkimet 

dhe ja, dëgjoni vajtimet, thirravajet 

qaramanët, qaralaqët, qyqet me zë 

thonë nuk ka kitara, 

harpa tel për ta,

212 

këngëzim s’e quajnë, 

poezi hëpërhë 

e Tempulli frymon rëndë 

peshon rëndë 

rrënjëzon 

ka rrënjët thellë, të forta 

përthekon fuqishëm 

zemrën e tokës 

lëshon hije 

(është hijerëndë) 

në tokën e zgjedhur 

thuaj, ku s’ishin 

(s’janë) të huaj 

ata, ti, unë 

gjithsecili 

frymor 

IV. 

frymon 

gjallëron, 

rritet, merr frymë 

beson në frymën e vet të djeshme, të sotme 

beson në frymën e kësaj toke, 

lutet për frymën e tokës së vet, të huaj 

përreth çdo tokë jep e merr me tokën e bekuar, 

me tokën e "zgjedhur" - palca tokësore 

kthehet në djep ku bëhet gjumi i parë i rritës (egoiste), 

sepse çdo rritje qenka një lloj egoizmi i natyrshëm 

qelizor, që nga fryma e parë, shkëputja e parë e qelizave 

lidhet me frymën e “djepit” me synimin: 

për t’u bërë djep i ëndrrave – prapë 

çdo ëndërr shkrihet, bashkëdyzohet në secilën kimi 

në secilën formulë organikisht dhe inorganikisht 

shihni: ”mashtrohen” dhe vetë akademitë 

legjenda pëson metamorfozë, bëhet shkencë, 

nga akademikë-alkimistë, në ëndërr kombi… simbol 

ngulur pingul në qiell, ngrehur përpjetë, monolit 

i ngjanë atij në Washington, si kunj modern 

asgjë nuk ec mbarë pa të – me të 

bekohen prijësit e mëdhenj, ata të bekuar 

bëhen të fisnikruar, të urtë misionarët 

se kunji është vetë shtylla kurrizore e Tempullit 

si tragjedia që nis në epiqendër të legjendës

ku shëtisin duarlidhur… ndër mëngët, 

magjistarë vullkanoidë 

urtakë me mjekrra, me xharre… pelerina 

përkëdhelin mjekrrat me butësi 

shekullore; të egra, të zeza, herë të thinjura, 

herë valë-valë valëzuar (aspak si të Gandalf 7 ) 

mërmërisin pandërprerë diç, sytë përdhe 

nën xharret e zezë-korb rituale me shekuj të gjatë 

aq shumë ujë i shenjtë spërkatur ndër foshnjet 

aq shumë lutjesh e formulash pëshpëritur, 

dritë dhe kripë e ngjyer, bukë e thyer 

plleshmëri e kësaj toke për fëmijët e Perëndisë 

edhe gjeneralët pelegrinë të Tempullit 

njohin aromën e ujit në ballin prej foshnjeje 

(madje flitet tinëzisht se qenkan lazdruar si tepër) 

edhe ata çdo të dielë janë frymëzuar 

nga predikimet e misionarëve, janë magjepsur 

janë bekuar për bukën dhe kripën 

janë rritur nga drita e uji, nga buka dhe kripa, 

sa nuk rritet më shumë njeriu! 

V. 

Drenicë, 

ti nuk je legjenda e Atlantidës 

e gjallë je më pavdeksisht se kurrë, 

e vogël si zemër pulson në një trup të sëmurë, 

ti nuk ke faj; se asht… të Ballkanit, mish e lëkurë 

baladat i rëndojnë, ngjeshur rëndë si topuzë 

hijet e kreshnikëve, të bajlozëve ndër mote dhe shekuj 

parazitojnë, e kotë të perëndojnë, të shkojnë 

ushtri të panumërta parakalojnë, debutojnë 

marshojnë nga (dhe për në) të gjitha anët 

me gjasë këtu kryqëzohen rrugët e tërë rruzullit 

por, mos vallë për ty çdo rrugë qenka e mbyllur 

një gjeneral me ushanka 8 të zezë pati thënë kështu 

apo, ishte thjesht krekosje për një tjetër të sojit 

ardhur nga Azia, ky me tubeteika 9 të kuqe - 

ranë në dyluftim - shkas: kokëfortësia 

kush na paska vallë përparësi në udhëkryqin 

më të çoroditur të planetit 

pa semaforë të asnjë mbreti, pa drita të asnjë mileti 

të tjerët nuk shihnin, nuk dëgjonin, 

edhe më vonë shtireshin se s’kanë sy dhe veshë 

213

Avrupa “bënte plane” të përtej-oqeaneve 

të nënshtronte ata me tomahawk 10 , me bumerang 11 

ashtu dy kontinente pushtohen, shumë ishuj e thesare 

pse t’mos lësh në mjerim një karabahçe 

s’ke kohë të humbasësh me pashallëqe 

të shesësh trimëri me nizamë, me kapedanë 

ata nuk besojnë në zbulues botërash, asnjë sulltan 

në kolumbianë - fat i mirë pra – se ndryshe keq 

t’iu tekej osmanlinjve të shtiren ameriganë 

mrekulli që nuk dinë, nuk janë – 

përtej oqeanit lëkurëkuqtë në wigwam 12 

më tutje engjëjt aborigjinë australianë 

ngritni vetëm pak sytë ju të verbër evropianë 

dilni nga kjo errësirë mesjete, mprehni ëndrrat 

nisni veloret; çfarë pret ti kokëmadhi Amerigo 

mos shiko asnjë sulltan, mos u huto… më mirë çajë detin 

injoro ethet aziatike, koshmaret ballkanike 

zjarrin ndër veshkë të nënës Evropë 

se një veshkë nuk është zemër (bënë dhe pa një) 

brengat fundosi mes gjinjsh të zonjave 

kur të pudrosen toaleteve të Berlinit, Vjenës 

mos ke dert, me pak diplomaci ato ia dalin 

(për një vezir do bëjnë punë buzëqeshjet e sisëbardhave, 

parfumet e shtrenjta, muzikat e salloneve) 

dhe ushtritë e sulltanëve thjesht do mrizojnë 

aty ku janë… në Ballkan! 

VI. 

Dhe ja… tash 

Evropë, prapë si dikur 

zhurmë e trishtë, llahtari, 

klithma nga një skaj në tjetrin, 

vaje rrënqethëse nga zemra e tokës, 

miliona dridhje, miliona shkundje e lëkundje 

baltës rrahur nga lloj-lloj thundrash, miliona eho, 

miliona gjëmime përvidhen damareve 

nëpër mote e motmote barten, tërhiqen, rrëshqasin 

në këtë fundshekull, si në tobogan 13 

shpalosje e një turpi të ri – njollosur, faqepërlyer 

histori, justifikuar nga neo-gjeneralë 

ushanka gjithfarëngjyrëshe, hije fantazmash 

bekuar nga fustanellëzinj të kërleshur 

në emër të Tempullit, të populizmit të verbër 

214

mobilizohuni, le të trazohen eshtrat, shpirtrat, 

le të kthehen në hi e pluhur – dhe shih 

një agshol i vetëm i nxjerrë bojën një shekulli 

ngopur përbuzje, nëpërkëmbje, ngopur grykësi 

athua vallë dikush (me bekimin e Perëndisë) lindka 

për të djegur, për të kthyer çdo gjë në pluhur… 14 

shih Evropë e verbër si vriten fëmijët e tu 

më parë një Srebrenicë-masakër u desh të bindesh 

monument tmerri, si portë e turpit (ndoshta stargate) 

të pasosh, të hysh në mijëvjeçarin e ri 

madje dhe talleshin me gjeneralët e tu, Evropë 

ke parë fort mirë ata, ke ndier në lëkurë 

njëjtë pelegrinë të tempullit, dikur 

prisnin frazat e bekimit, foshnje 

njësoj të padjallëzuar, engjëj të kësaj bote, 

me gishtin e madh të thithur 

me shkëlqimin e larë nga lot-kristali në sytë 

kërthizëlidhur (mbase) nyjëzuar ngutazi 

kromozom i vulosur për një foton drite 

për një tik-tak të kohës së çalë ballkanike 

tash të largët, të verbër, të humbur në errësirë 

kushedi sa shekuj verbëri, 

sa shekuj mugëtirë 

me ftohtësi Karpatesh në bebzë, akull Siberie 

të falur, të dhuruar, të huazuar, të vjedhur e të gjetur, 

të blerë, të stërblerë, të shitur, të stërshitur 

si robër djajsh 

VII. 

Evropë, 

përtej oqeanit askush s’të fali kulaç 

as seminollë, as apaçë 

s’të fali kush një pëllëmbë 

e pra, edhe në Ballkan tokat zotër kanë; 

“e kujt është Ilirida” - u kollit një burrë në Prekaz 

i vuri diellin verbërisë shekullore, 

si me lloz ndali për një çast 

gjithçka ndali - vetë historinë tënde, Evropë 

do të tretem, do shkrihem… nëse jam borxh e kam 

e ti barbar pretendo të më zbrampsësh, 

provo të bësh turpin e shekullit, 

unë isha dhe jam - mbes gjithmonë i gjallë 

215

eshtrat ilirikë fosilizohen në kristal 

s’duhen shkenca as akademi për t’i parë 

frymojnë frymën e të parëve, nderin e baballarëve 

a nuk është ironike ti shtypës, thundërzi 

gjakatar i un-it tim, ti shpirtzi 

tankset e topat tu qysh në uzinat “bekuar” 

nga misionarët spërkatur me hijeshi, 

fort mirë besa, sa mrekulli 

ndërsa grykëhollën time paskan “mallkuar” 

sa të çuditshëm shërbëtorë perëndie, ata sojlinj! 

Dhe shih muret e kullave - kanavac qëndrese 

façadat e kësaj dite art i kulluar janë, barbar 

e sheh pra - art i brushave të Diellit 

mëngjesor, i kësaj përflakjeje 

art i rilindjes, i qëndresës, i besës dhënë nënëlokes 

për qumështin, për djepin, për ninulën… për tokën 

ku kam lindur dhe do mbroj nderin të shuhem - 

besë qe e njeh gjithë bota, gjithë kontinentet 

anembanë të gjithë mbretërit, e ti barbar s’deshe 

por do ta njohësh sot, të betohem në këtë ditëbardhë 

të mëdhenj e të vegjël do i kesh 

si për t’u bindur se ç’rrisin djepat shqiptarë; 

ke parë çerdhe shqiponjash ndonjëherë, barbar? 

Do i shohësh sot… ja Mic Sokolat 

nëpër istikame gjithkah do i kesh, besëlidhur 

mes këngësh, mes zjarresh, mes tytash 

me dhëmbë plumbat t’i ndalin, flijohen 

bëhen një me dheun, prapë i mprehtë 

është, vigjëlim shqipesh është, frëngjive shekullore 

në logje mejdani, në fushëbetejë 

kolona cep më cep Iliridës, krenari arbërore 

– dhe dëgjo, ti vrasës karpatesh, dëgjo, 

do kthehem në çelik sot, do shkrijë shkëmb 

të të përpijë toka, të të dridhet nën këmbë 

xhamadanin do bëjë parzmore titaniumi, 

dhëmbët plumba argjendi, projektilë termosenzorë 

ndoshta, të të ndjekin për majëtyte 

të të ngulen në bebzë, as dhe një t’mos shkojë huç 

vargonjtë do i këpus copë-copë njëherë e përgjithmonë! 

216 

VIII. 

Eh, ju mjeranë, 

ju vrastarë, si nuk e shihni fundin

në zezonën tuaj – të turpit mercenarë 

në ballë me thika ravijëzuar reliktet e urrejtjes, 

çdo bëni tash? Do hedhni puseve viktimat 

në sytë e fëmijëve shashtisur (s’ka se si) 

hijet e tmerrit nuk duken ndryshe, 

nuk shihen ndryshe 

ata që masakrojnë pleq e fëmijë – krijesa të trishta 

kërcejnë n'lumin e zi-katran, si alien-ë të Gigerit 15 

të çartur, sypëlcitur nga gjaku - humnerave 

të gjejnë rrugët e ikjes; lemeri të dështuarish, 

me nofkë o pa emër, tatuazh i mërdhezur 

gjetur metropoleve, mjerim pijanecësh 

skutave më të ndyera të Lindjes, gjer në Siberi 

për t’varguar fallangat, legjionet e zeza, 

hordhitë mizore – ja si hanë dhe misht' e vet 

në emër (ndoshta) të mbijetimit kanibalistik 

lloj-lloj njësitesh shfarosëse, “tigra” arkanoidë 

beret’kuqë-komando… - për çfarë “dorë e zezë” 

foshnjet t’i masakrosh, të luash crematoria? 

Tash nuk ke kohë as bishtin të ulësh, ork i ndyer 

gjaku në alkohol kumbullash kthyer 

të kapërcesh kufomat e prishura prej kohësh, 

hendeqeve, gropave - viktima të pafajshme, 

pleq, gra, fëmijë… këputur me dorën tënde mpirë 

gjilpërash narkotike, sterilizuar në flakët e nëntokes 

të gjesh e të mbledhësh gjymtyrët tua tash 

për të fshehur pasionin apokaliptik 

pas bishtit të atij që të solli, shtatë palë brirësh, 

shtatë herë përdredhur; të strukesh thellë bishë 

jazbinave më të errëta të ferrit, si gjakpirës 

të arrish në tokën tënde i ndyer, i dërguar, 

i paguar për të ngordhur, 

për t’u shuar 

e, çuditërisht i gjallë 

kthehesh! 

IX. 

Për të tjerët, 

të paemër legjionarë 

koshmaret vazhdojnë të quhen koshmarë; 

ditë-netët mbesin skëterrë 

atje ndër strofka hijenash lebetitëse; 

pluhuri shkundet nga fytyrat, uniformat 

217

ndërsa gjaku, njollat e kuqe… nuk lahen lehtë, 

asnjë ujë s’i pastron, sikur as mëkatet; 

themelet e Tempullit i gërryen gjaku, 

asnjë ngrehinë gënjeshtrash s’qëndron dot; 

misionarët të groposur (verbëri urithësh) 

me shputat e ndyera si të hijenave-totemë 

gërvishtin luspat e pafajsisë së tyre, 

zombi-statujat e zeza oborreve të turpit 

duhet bërë ballë shigjetat e dritës, 

shtizat e së vërtetës 

tek ngulen palcës që mban lidhur të ligat e shekujve, 

frymimin e plogshtë të gjallimit, 

një milion shpifjesh ugurzeza, në agoni 

të kullufiten në një fund nga një e vërtetë e vetme - 

se kjo tokë e shkelur paska zot! 

X. 

Në këtë fundshekull të përgjakur, 

në këtë prag-shekull të shpresës 

Tempulli akoma ushqehet 

me mitet, me gënjeshtrat, me përrallat dhe legjendat 

ruan grahmën fisnike, frymën e vet 

stolisur me kurorën e gjembave 

kurorë për kokën e zgjedhur me kokallë 

në zemrën e tokës së rrallë – shpallur djep i shenjtë i kombit 

djep zbukuruar me një milion emblema, relikte 

dhe me (vetëm) një sekret 

një të vërtetë mykur në fshehje 

errësirës së katakombeve, labirinteve 

atje ku misionarët prapë përkëdhelin mjekrrat butësisht 

luten, mishërohen, e trurët kriposen devotshëm 

për të verbërit e mileniumit të ri! 

APPENDIX 

Lutja për Ballkanin! 

O Zot i Gjithëfuqishëm! Ne të lutemi para fronit hyjnor të na mëshirosh për 

bëmat tona; mëshirë për shkatërrimin kaq të madh të jetës, për gjakun që 

është derdhur në Ballkan, fëmijët që kthehen në jetimë, nënat që humbasin 

të dashurit djem, djemtë që kanë humbur etrit e tyre, qytetet që janë 

shkatërruar, shumë zemra që janë mbytur në gjak, shumë lotë që janë 

218

derdhur dhe shumë shpirtëra që janë trazuar! O Zot! Ke mëshirë! Shuaj këtë 

frymim lufte, këtë flakë që gllabëron çdo gjë, këtë rrezik, këtë ngrysjeerrësirë, 

nga faqja e tokës. Afro sëbashku këto zemra. Le të ndriçojë dielli i 

së vërtetës mbi të të gjithë. O Zot! Kjo botë është në errësirë. Na udhëzo, na 

prij drejt një shkëlqimi drite; horizontet janë të zymtë nga retë e luftës. 

Shpërndaj këto re të papërshkueshme për ne. Na fal shenjtërinë dhe 

qetësinë; zhduk këto grindje, ngatërresa; mbush dritë horizontin e jetës, 

kështu që dielli i besnikërisë së vërtetë të shëndris me rrezet e tij. Le të 

ndriçohen këto zemra të errëta, le të shohin këta sy të verbër, le këtyre 

veshëve të shurdhër t’iu falet dëgjimi. O Zot! Mundëso që drejtësia hyjnore 

të shfaqet në këtë botë. Përbashko këta njerëz në festën ndërkombëtare të 

paqes, që të mund ta gëzojnë jetën me një dashuri të thellë. Le të përqafohen 

gjithë popujt dhe besimet me frymën e mirësisë universale, dhe le të 

harrohet urrejtja. O Zot! Vendos këtë qeverisje të drejtë që të arrihet paqja, 

le të ruajë sipri nëse nuk arrihen pajtimet në Ballkan. Le të ndriçojë drita e 

dashurisë dhe flaka tutje t’mos njolloset. O Zot! I Gjithëfuqishmi, Ti 

Gjithëmëshiruesi… 

Abdu'l-Baha - Publikuar në “The Christian Commonwealth” më 1 janar 

1913, f.262-3 

Përktheu: S. Guraziu 

1, 2 – derë e pasme e një restoranti (saloon) në stilin e Perëndimit të Egër 

3 – të paprekshmit: Dalitët, pjestarë të kastës më të ulët në shoqërinë indiane (Indi) 

4 – untouchables = të paprekshmit (Dalitët) 

5 – Bhangi – personat në rangun më të ulët të Dalitëve që kryejnë punët më të 

“vështira”, të cilat punë konsiderohen të ulëta. Bhangit të ashtuquajtur “pastrues”, 

por ata në fakt kujdesen (shin) për nyjet sanitare publike (toaletë publik pa ujë dhe 

në kushte të rënda higjienike). 

6 – karabahçe ~ (përafërsisht) = kopsht i zi, i errët 

7 - Gandalf është një karakter fiktiv në veprat e zhanrit të fantazisë të J. R. R. 

Tolkien, ku ai shfaqet si një magjistar në “Hobbit” dhe në “The Lord of the Rings”, 

më vonë luan një rol të rëndësishëm në Luftën që përshkruhet në librat “War of the 

Rings”. J. R. R. Tolkien (John Ronald Reuel Tolkien) - Lindur: 3 janar1892, 

Bloemfontein, Afrikë e Jugut - Vdiq më 2 shtator 1973, në Bournemouth, Angli - 

Shkrimtar, akademik, filologjist - Magnum opus: The Lord of the Rings (Oxford 

Source: J. R. R. Tolkien: A Biography, by Humphrey Carpenter) 

8, 9 – lloje kapelash ruse 

10 - tomahawk – një lloj sopate që përdorej nga indianët autoktonë të Amerikës 

(përdorej edhe si armë lufte). 

11 - bumerang - iu përshkruhet aborigjinëve të Australisë, objekt i drunjtë i lakuar, 

përdoret për shumçka; një lloj përdoret edhe si armë, nëse hedhet si duhet ai duke 

lëvizur në lakoren e vet të rrugëtimit, kthehet në pikën e nisjes. 

219

12 – wigwam - një lloj kolibe në formë kupole që përdorej nga fiset gjysmë-nomade 

të indianëve të Amerikës 

13 – toboggan – fjalë me prejardhje nga një fis autokton kanadez; sajë që përdoret 

nga fëmijët (si rekreacion) por edhe për tërheqje nga të rriturit 

14 – Autori aludon në vargjet e kriminelit të luftës, Radovan Karaxhiq 

15 - H. R. Giger – piktor, skulptor, dizajner, arkitekt interieri, surrealist zviceran, 

ideator i formës jetësore të trishtë (fantazi tmerruese) në filmin e mirënjohur klasik 

të zhanrit fantastik “Alien”, për çka mori çmimin Oscar në vitin 1980. Në natyrën e 

veprave të tij si fundamentale merret Estetika Biomekanike, një dialekt ndërmjet 

njeriut dhe produkteve makinale, duke prezentuar një univers në vetvete, paralelisht 

tmerrues dhe sublim. 

S. Guraziu, 1999 

Ripunuar dhe përgatitur për konkursin për poezi e pikturë, “Me Agim 

Ramadanin, 2007”, prill 2007. 

(Në këtë konkurs poema u cilësua dhe u shpërblye me vendin e parë, iu nda 

Çmimi i Parë nga juria e konkursit. Konkursi është mbajtur më 28-29 

qershor 2007 në Cyrih të Zvicrës). 

Pasthënie nga autori 

Pas disa gjërave kontributive për revistën “Haemus” (poezi, humoreska ose 

ndonjë ese, që janë publikuar aty gjatë viteve), poema “Tempulli” është 

rishkruar dhe përpunuar me qëllim që të publikohet poaty, në "Haemus", në 

fillim të 2007-ës. Inspiracioni që të merrem rishtas me të më erdhi pasi 

kryeredaktori (dhe miku im… Ardiani) gjatë një bisede më pati treguar se 

në numrin vijues kishte në plan të përfshinte një bllok krijimesh kryesisht të 

autorëve kosovarë me temën për luftën çlirimtare… ose kështu diç 

përafërsisht, siç e kuptova atëherë! Nga ana tjetër (bashkëpunimi prej disa 

vitesh, respekti i ndërsjell dhe qasja vëllazërore me Ardianin tashmë kishin 

një frymë akademike të thjeshtësisë e të mirëkuptimit) disi sikur ndjeva se 

duhet ta ngjallja këtë poemë për numrin e ri të “Haemus”. 

Prova e parë të bëjë diçka, dështoi. Nuk u ndava i kënaqur me rezultatin dhe 

mundin që ia kushtova, sepse unë i hyra punës, por siç rezultoi e doli në 

dukje, jo aq suksesshëm. Më pastaj, në një email ia shpreha Ardianit 

pakënaqësinë time me rezultatin përfundimtar. Ai nuk më tha gjë, mirëpo 

unë e dinja se ai s’do të komentonte rreth zhgënjimit… nga unë vetë për 

synimet e mia. Unë ia thashë atë që mendova për momentin, por kjo ishte 

më shumë si shprehje e keqardhjes sime se “plani për të kontribuar 

sadopak” në atë që ai kishte në plan për numrin e ri, më ra në ujë. 

220

“Tempulli” si poemë me elemente më të ngjeshura ideore (ndoshta, pa e 

tepruar aspak, sa të një vepre komplete në vete), ishte e qartë se "kërkonte" 

më shumë. Apo ndoshta vetëm edhe pakëz më shumë… 

Ca kohë më vonë, në prill të v. 2007, duke shpërndarë një ftesë (në kuadër 

të aktivitetit virtual të seguraweb-ars poetica) për pjesëmarrje në konkursin 

poetik "Agim Ramadani" në Cyrih, më shkrepi një mendim që t’i qasem 

edhe njëherë dhe ta përgatis për atë konkurs. 

Pse jo, thashë. Ashtu dhe bëra. 

Ajo më kryesorja… me çfarë nuk isha i kënaqur kishte të bënte me 

“mllefin” dhe frymën e rëndë që reflektonte, ose “energjinë negative 

pothuaj si elektricitet statik” përgjat gjithë shtyllës poetike, të cilën mund ta 

keqkuptonte lexuesi (gjëra që në letërsi duhet të jenë të minimalizuara, 

tekefundit, sa më shumë që të jetë mundur!!). Shkruar në kohën kur mllefi 

dhe ngarkesat psikologjike të luftës ishin evidente, poema kërkonte një 

zbutje në rrafshin emocional nga përspektiva autoriale, kërkonte një 

distancim më të madh (në shumë vende) në raport me ndjesinë subjektive. 

Mirëpo hetova se kjo nuk ishte edhe aq e lehtë të arrihej, ose jo tek ashtu, 

me ato çfarë vetë i kisha qullur e bërë brum dikur. 

Për dallim, kësaj radhe unë dhe poema ia dolëm dhe gjetëm njëfarë 

kompromisi (them kompromis… sepse shikuar holl-e-holl, as ajo por as unë 

prapë, nuk ishim tamam 100% të kënaqur). 

Pas shumë viteve pra të mbetjes e gjymtuar, jo e kryer, e kuptohet as e 

publikuar, ajo u cilësua dhe u plasua në vendin e parë, iu nda Çmimi i Parë 

në konkursin për poezi e pikturë, “Me Agim Ramadanin, 2007” (mbajtur 

më 28-29 qershor 2007 në Cyrih të Zvicrës). Këtij tributi, kryekëput 

personal poetik… për atë më madhështorën si sakrifikim i vetëdijshëm 

kolosësh, tribut për më të skajshmën që njeriu mund të ofrojë në altarin e 

lirisë, për aktin heroik të qëndresës së kryekomandantit legjendar Adem 

Jashari, për aktin heroik të gjithë familjes Jashari dhe gjithashtu si tribut 

personal për gjithë të tjerët dëshmorë të Epokës së Nderit, me mirënjohjen 

publike si “baladë fituese” nga juria profesionale e konkursit iu dha edhe një 

dimension tjetër. 

Në këtë mënyrë nderohet edhe autori i saj, nëse ai është munduar që një zë i 

brendshëm sadopak të jehojë. Një eho për një vesh të vetëm shpesh mund të 

jetë edhe aluzion, ose nuk është e mjaftueshme. Është vetvetiu nderim dhe 

kënaqësi kur ndonjë eho aty-këtu e kapin edhe veshë të tjerë, shumçka 

përplotësohet kur një mesazh e kapin edhe zemrash të tjera… Ky tekefundit 

është edhe qëllimi kryesor i çdo krijimi artistik. Natyrisht se është nderim i 

madh, satisfaksion e çfarë të duash kur autorit i thuhet në njëfarë mënyre se 

ai zë “dëgjohet” qartë… dhe se ia vlenë të dëgjohet. Sepse sa i përket atij 

vetë në një krijim, ndoshta kaq mund të ofrojë një poet, asgjë më shumë. Ai 

221

do të ofrojë zërin e tij të ndërgjegjës dhe kumbimin e shpirtit… herë të 

flashkët e herë të fortë, herë-herë të ëmbël, si çokolatash ndjesie, herë-herë 

të dhimbshëm-ngashërues, shpeshherë aso të përmallshëm-nostalgjik, pastaj 

vajtues-elegjiak (si qaramanë të pandreqshëm që janë) etj. etj. 

Mirëpo patjetër, zëri i poetit dhe kumti për liri githmonë do të jetë “zë 

pushke”, siç pata rastin të lexoj një lloj shprehje impresive të dikujt, për 

baladën. Patjetër. Ndonëse këtu s’duhet ngatërruar gjërat, nuk duhet 

absolutizuar “veglat a mjetet” si definim. Për të sqaruar çfarë desha të them 

do të referohem në vetëdijësinë mbi sakrifikimin e mundshëm të një 

dëshmori, të një luftëtari për liri (p.sh. në këtë rast, të Adem Jasharit) dhe në 

sakrificën e poetit si gjeneralitet. Armë e poetit mund të jetë edhe vetëm 

fjala, por edhe pushka e mirëfilltë, të dyja sëbashku. Shembulli më i mirë 

dhe më i freskët në historinë kosovare (shqiptare) është ai i poetit, Agim 

Ramadani. Nuk do lë anash në këtë qasje p.sh. as poetin Jusuf Gërvalla. Ky 

i fundit u këput dhe ra ndryshe, në tjetër kohë e në tjera rrethana por në 

zemrën e tij do ketë kumbuar ose do kumbonte herëdokur mesazhi i njëjtë 

transcendental si në vargjet e Agimit, “m’u shterrshin sytë nëse pushoj 

lirinë tënde me ëndërrue, mallkue qoftë gjaku im nëse m’vrasin pa luftue”, 

sepse poeti sakrifikohet i vetëdijshëm se ndjenja për ta bërë atë është ligj, 

duke ndjer sikurse është vetë frymëmarrja e tij. Thelbin e sakrificës (si 

kualifikues-madhështi transcendente) natyrisht, nuk e ka as ai vetë në dorë. 

Ato që i ka në dorë, ai do t’i kontrollojë për mrekulli; organizimin e 

realitetit ndjesor konceptualisht… do t’ndjekë ekskluzivisht vërtetësi, 

rregulla, parime, principe fundamentale, pastaj do t’i ndjekë shtigjet e 

trasuara enkas për të, të rënda a të vështira ai do t’ecë zbathur deri në 

gjakosje, do t’shkelë si i “çmendur” andej kah askush nuk shkelë duke 

provuar të shkojë atje ku askush s’ka qene më parë. Kur ai ndjen nuk i 

përzihet as vetë Zoti, në fakt ai është vetë zot i ndjesisë së vet. 

Sigurisht, ai ka edhe shumëçka tjetër më “minore” në dorë dhe shpesh ato 

më qesharaket, që s’janë dhe aq-aq të “vështira”, do t’i rrëshqasin nga duart, 

mund dhe të thyhen madje, copë-copë. Sa i gjorë, mjeran dhe qesharak 

është nganjëherë, ndoshta deri në marrëzi, nëse bën kështu të thuhet! 

Mirëpo sakrifica, djegia e poetit është ligj universal, madhështi 

transcendente morale, intelektuale, artistike por edhe fizike e metafizike. 

Kur ai është i aftë dhe ndjen të “armatoset” edhe ndryshe, në shërbim të 

drejtësisë-fundament… të luftës për lirinë e qenies, për lirinë e 

frymëmarrjes, le ta dijë çdo armik i botës se ka të bëjë me ushtarin më të 

armatosur të universit. 

Anise poeti do kapë pushkë atëherë dhe vetëm atëherë kur ai ndjen se duhet 

bërë. Nëse ai ndjen, kjo dhe do të ndodhë, nuk i përzihet askush… Duhet 

cekur me këtë rast se poeti s’lejon ta manipulojnë e as nuk manipulon kurrë. 

222

Ai s’mund të jetë i manipuluar dhe prapë kurrë s’do të kthehet në 

manipulant. Për faktin e vetëm të thjeshtë: se është poet. 

Pra, poeti është ai që do t’i kuptojë ndoshta më mirë se askush tjetër jo 

vetëm sakrificat e veta, por edhe të çdo qenie tjetër, ai kurrë s’gabon në këtë 

drejtim. Si mund të jetë e mundur ndonjë lajthitje e tillë, jo, shpirti i tij 

s’lejon kurrë as nuk pajtohet, poeti s’lejon të harrohet, të « minimalizohet » 

madhështia e një luftëtari të lirisë, sepse ai është vetë luftëtar i përjetshëm 

për arritjen e çdo lirie të mundshme, si koncept… që njeh njeriu, asaj 

shpirtërore por edhe çfarëdo tjetër që të jetë. 

S. Guraziu, 5 korrik 2007, Arnhem – The Netherlands 

223

KOMBET NË EVROPË 

NEAMURILE ÎN EUROPA 

IRENA LUTO 65 

Rumani - një vit pas hyrjes në Bashkimin Evropian 

Poeti i madh rumun, Mihai Eminescu, shkruante: "Çfarë të uroj ty e 

dashura Rumani, vendi im i lavdishëm, vendi im i mallit, krahët nervoze, 

armë të forta, në të shkuarën e madhe, në të madhen ardhmëri". 

Shumë rumunë e kanë pritur me ankth mbërritjen e Rumanisë te finishi BE, 

atje ku e dëshironin në gjirin e Evropës së vjetër, të cilës gjithmonë kanë 

besuar se i përkisnin me të drejtë. 

Të qënit për një kohë të gjatë pjesë e kampit lindor komunist, qe një 

ndëshkim i madh për këtë popull latin të zënë në mes të sllavëve të Lindjes. 

Këto opinione i kam dëgjuar shpesh në kohën kur isha studente në 

Bukuresht. 

Rumania ku gratë përshëndeten me fjalët "vă sărut mâna" (ju puth dorën) 

dhe ku frëngjishtja është një gjuhë që flitet masivisht, për ne studentët 

shqiptarë ishte perëndim. 

Parisi i vogël, qyteti me mjaft kulturë, ku hidheshin në treg kaq shumë 

botime, ku njerëzit lexonin kaq shumë dhe ku teatret e shumta kishin 

spektatorë edhe të klasës punëtore. 

Rumania dhe kryeqendra e saj Bukureshti tani janë në BE, por çfarë ka 

ndryshuar në jetën e këtij vendi dhe a ka filluar korrja e fryteve të këtij 

procesi të gjatë? 

Fshatarët dhe rregullat e reja 

Është herët në mëngjes në një ditë të ftohtë nëntori dhe rreth gjysëm ore me 

makinë nga Bukureshti kemi ndaluar në një treg fshatar të prodhimeve 

bujqësore dhe blegtorale. 

Tregu me tezga të pambuluara duket si një vend i ngritur brenda natës. Aty 

produktet blegtorale tregtohen jo shumë larg rrugës automobilistike. Ka 

shumë baltë përreth, tek e cila duken gjurmë rrotash e galloshes. Në këto 

gjurmë nuhasin qentë vagabondë. 

65 IRENA LUTO, gazetare e BBC-së, seksioni shqip, në Londër. Materiali botohet me 

pëlqimin e autores. 

224

Megjithëse të ndaluar të shesin në kushte të tilla, fshatarët thonë se u duhet 

të mbijetojnë. 

Ata japin disa arsye për të treguar përse qëndrojnë këtu dhe në fund shtojnë 

se deri sa të mësohen ata me kushtet e Bashkimit Evropian do të kalojnë 

disa vite. Sipas tyre, është mentaliteti ai që duhet ndryshuar. 

Dhe kush mund të edukojë më mirë se sa media. 

Në radion shtetërore rumune, kanali Antena Satelor ka 16 vjet që 

transmeton programe për fshatin. 

Anton Dorneanu, producent në dhomën e lajmeve thotë se është ende herët 

të flitet për ndryshime të mëdha në jetën e fshatit dhe të fermerëve, sepse 

Rumania hyri në BE në vitin 2007. 

I pyetur për problemet kryesore që lidhen me BE-në dhe fermerët ai 

përmend: 

"Ende nuk kanë mbërritur fondet që duhet të vinin. Ka patur probleme në 

Agjencinë e Ndërhyrjes dhe të Financimeve në Agrikulturë, shpresojmë që 

të mos i humbim këto fonde që na takojnë. Kur të vijnë këto fonde nga 

Bashkimi Evropian atëherë do të flasim edhe si do të ndryshojë jeta e në 

zonat rurale". 

"Ekzistojnë edhe probleme që kanë të bëjnë me pronësinë, probleme në 

marrjen e fondeve evropiane, shumë prej fshatarëve nuk dinë të hartojnë një 

projekt për të thithur subvencione", thotë Anton Dorneanu. 

Programet e radios si ajo ku punon gazetari, dëgjohen dhe informohen edhe 

nga Ministria e Bujqësisë dhe e Zhvillimit Rural. 

Në një sallë madhështore që përdoret për konferenca shtypi, Sekretari i 

Përgjithshëm i Ministrisë së Bujqësisë, një burrë i gjatë me atë pamjen 

tipike të byrokratëve të vjetër, na mban një fjalim për të na treguar arritjet 

dhe punën e ministrisë së tij. Në këtë fjalim ka shumë fjalë si institucion, 

integrim, subvencione. 

"Në Rumani rreth 47 për qind e popullsisë jeton në fshat, ndërkohë që në 

vendet me bujqësi shumë të zhvilluar në perëndim popullsia që jeton në 

fshat është 5 - 7 për qind," thotë Sorin Chelmu për të theksuar shkallën e 

vështirësive, me të cilat përballet fshati. 

"Transformimi i pronarit të tokës apo blegtorit në fermer është një proces që 

nuk ndodh brenda natës, pasi kjo lidhet me probleme teknike, kulturore, 

mentaliteti dhe të traditës", thotë zoti Chelmu. 

"Përsa takon potencialit, Rumania është në krye të listës së vendeve të BEsë 

dhe mund të rradhitemi prapa Polonisë." 

"Në periudhën mes dy luftrave botërore, Rumania njihej si hambari i 

Evropës dhe Bukureshti quhej Parisi i vogël", thotë Sekretari i Përgjithshëm 

i Ministrisë së Bujqësisë. 

Por të arritur këtu dhe ndoshta pranë kësaj fame të dikurshme, Rumanisë i 

duhet shumë për të bërë. 

225

Sorin Chelmu tregon draftin e një manuali ku janë të shkruara të gjitha 

rregullat që duhet të repektojnë dhe përmbushin fshatarët për të përfituar 

nga fondet kombëtare dhe ato evropiane. 

Një shembull ky që tregon se si këshillohen prodhuesit bujqësorë. 

Nuk është vetëm ministria dhe organet e specializuara që po edukojnë 

fshatarët. Në kanalin e radios shtetërore rumune, Antena Satelor redaktori 

përgjegjës i kanalit, Gheorghe Gelmez më përmend programe që realizohen 

prej tyre në bashkëpunim me organet e specializuara: 

"Krahas informacioneve të dobishme për fshatarët që jepen në buletine nga 

ministria përkatëse dhe organizata të tjera të specializuara, Antena Satelor 

jep edhe një program të specializuar të përditshëm që titullohet, "Fshat 

rumun, fshat evropian", ku trajtohen çështje që lidhen me anëtarësimin në 

Bashkimin Evropian, ndërsa në mbrëmje është një program debat po për 

këto çështje." 

Zhvillimi në rajonin e Banatit 

Atje ku tranzicioni ka qënë më i lehtë dhe ku është kuptuar më së miri 

potenciali ekonomik i Rumanisë, është rajoni perëndimor i Banatit ku 

ndodhet qyteti i Timishoarës, qyteti i katërt për nga madhësia në Rumani. 

Prefekti i qytetit të Timisoarës, Ovidiu Draganescu shpejgon se impakti i 

Evropës në rajonin e Timishit nuk u ndje shumë, pasi ky rajon ka parë 

invenstime të huaja që prej vitit 1992 kryesisht nga Italia, Gjermania, 

Austria dhe Franca. 

Prefekti i Timishoarës thotë se biznesi i shit-blerjes është rritur 

"Forca punëtore ka qënë e punësuar dhe në këtë rajon ne nuk kemi patur 

grupe të mëdha njerëzish që të emigronin jashtë pas anëtarësimit në BE." 

Prefekti thotë se në procesin e zbatimit të standarteve evropiane, gjysma e 

njësive në blegtori mbyllën dyert e tyre pasi nuk i përmbushnin standartet. 

Ky ishte impakti i parë. Kjo ndodhi nga që investitorët nuk deshën të 

investonin në këto njësi, ndoshta përfitimet ekonomike nuk ishin aq të 

mëdha sa të mbulonin kostot, shpejgon zoti Draganescu. 

Investimet e mëdha në këtë rajon janë parë në fushën e industrisë dhe 

prodhimeve ushqimore. 

Në Timish, Alkatel ka pas Parisit qendrën më të madhe, në fushën e 

prodhimeve ushqimore, Smithfiled kompania amerikane e mishit që më 

parë ishte e vendosur në Poloni, ka mbi katër vjet që është e vendosur këtu. 

Por çfarë ndodhi me atë bujq dhe blegtorë që e panë se nuk mund të arrinin 

standartet? 

"Në Timish, pronar tokash që nuk e shfrytëzojnë tokën për bujqësi apo 

blegtori janë në biznesin e shitblerjes së tokave. Shumë njerëz në këtë pjesë 

të Rumanisë janë pasuruar duke shitur dhe blerë toka," thotë prefekti 

Draganescu. 

226

Në këtë pjesë të Rumanisë u panë edhe rezultatet e këtij biznesi. Mijëra e 

mijëra shtetas italianë erdhën këtu ngritën biznese dhe filluan të blejnë toka. 

Biznesmeni austriak e sheh me leverdi investimin në Rumani 

Kur ata erdhën këtu çmimi i tokës ishte më pak se 100 euro për hektar, tani 

ky çmim është të paktën 1500 euro për hektar. 

Popullsia vendase u zgjua pak vonë dhe tani që është kuptuar rëndësia e 

vlerës së tokës askush nuk shet më. 

Ndër ata që e kanë kuptuar potencialin rumun në agrikulturë është edhe 

konti austriak, Andreas Graf von Bardeau. 

Konti austriak thotë se e zgjodhi zonën e Timishit për të punuar për shkak të 

afërsisë gjeografike, stabilitetit dhe se në këtë rajon flitet gjermanisht. 

Timishoara njihet ndryshe edhe si "Vjena e vogël", sepse për një kohë të 

gjatë ka qënë pjesë e Perandorisë së Hazburgëve. Qendra e qytetit është plot 

me ndërtesa të ndërtuar në kohën e perandorit, ndërtesa që të kujtojnë 

shumë Vjenën. Konti von Bardeau ka blerë mijëra hektarë tokë që përdoret 

për drithëra dhe kullota. Ai ka punësuar rumunë që flasim gjuhën gjermane 

dhe i ka specializuar ata në Austri. Konti që ka një kështjellë për shtëpi në 

Austri e ka investimin e tij të parë jashtë vendit, kurse familja e tij ka 

biznese në Spanjë dhe në vende të tjera. Prodhimet bujqësore dhe blegtorale 

shiten brenda Rumanisë, kurse për mishin, bagëtitë dërgohen për t'u therrur 

në Austri, pasi therrtoret në Rumani nuk kanë ende standartet evropiane. 

Konti thotë se bujqësia është një investim shumë i rëndësishëm. 

"Nëse arat dhe fushat janë të punuara, kjo është gjë shumë e mirë edhe për 

turizëm. Për mua është problem nëse dikush nuk e kupton se çdo vit 

humbasin miliona, nëse toka nuk punohet në të paktën 40 për qind të 

kapacitetit të saj. Rumania më parë eksportonte tani ajo importon." 

Konti austriak thotë se nuk sheh aspak rreziqe në biznesin e tij në Rumani. 

"E blemë tokën për 300 euro për hektar dhe pas 6 vjetësh kjo tokë kushton 

2600 euro për hektar. 

Investimet në vend kanë bërë që krahasuar me 10 vjet më parë, kur 

papunësia në qytetin e Timshoarës ishte në nivelin 16 për qind sot të jetë në 

nivelin 2 për qind. Në Bashki dhe Prefekturë na treguan se në këtë pjesë të 

Rumanisë dhe në mbarë vendin problem ka filluar të jetë mungesa e krahut 

të punës sidomos në ndërtim. Dy milion rumunë jetojnë dhe punojnë jashtë. 

Rroga mesatare është afërsisht 300 euro dhe përsa kohë kjo të jetë në këto 

nivele, shumë vendas do të preferojnë të qëndrojnë jashtë për të fituar më 

shumë. 

Italianët dhe romët 

Siç na tha edhe Prefekti i Timishoarës Ovidiu Draganescu, ndër të huajt që 

kanë përfituar më së shumti nga biznesi i shit-blerjes së tokave janë 

biznesmenët italianë. Këta të fundit i takoje në çdo cep të Timishoarës. 

227

Në kohën që isha në Rumani në media kishte përditë lajme që kishin të 

bënin me vendimin e Italisë për deportimin e rumunëve që i cilësonte si 

kërcënim për sigurinë e vendit. 

Në një program debat, italianë, rumunë dhe romë janë ftuar të flasin se si 

raste si ato të fundit në Itali nuk duhet të përgjithësojnë. Bashkëjetesa është 

e lehtë thotë një italian me emrin Guido i ftuar në progam. 

Ai flet gjysëm italisht gjysëm rumanisht dhe nuk shtrohet problemi që atë të 

mos e kuptojnë e tillë është afërsia gjuhësore mes rumanishtes dhe 

italishtes. 

Çështja nëse romët diskriminohen apo jo, diskutohet më shumë në Rumani 

se sa në perëndim. 

E teksa kjo çështje kërkon një program special për tu trajtuar, se çfarë 

mendojnë qytetarët rumunë për atë që ndodhi në Itali merret vesh lehtësisht. 

Një shofer taksie më tha se ishte i zemëruar me vendimin e Italisë për t'i 

kthyer romët në Rumani. "Kjo nuk është e mirë për ne, pasi vendi do të 

mbushet prapë me ciganë", tha shoferi. 

Opinione të ngjashme kam dëgjuar plot madje edhe më të këqija. 

Prej romëve kërkohet integrim, edukim. Me hyrjen në Evropë komuniteti 

romë që është minoriteti më i madh i Evropës, pret që të respektohet më 

shumë. 

Episodi me Italinë për ta ishte një fillim zhgënjyes. 

Në strehën për fëmijët romë në Timishoara, zonja Letitia Marc, e cila 

drejton Shoqatën e Grave Rome thotë se romët e kanë ende të vështirë të 

gjejnë punë në Rumani, pasi punëdhënësit preferojnë në të shumtën jo 

romë. 

Ndërsa, djali i saj Leonard Bebi që punon si koordinator në qendër dhe 

është specializuar në Paris për të punuar si punonjës social, e sheh 

diskriminimin ndaj romëve më të madh në Rumani, sesa në perëndim. 

"Në Rumani edukata qytetare nuk është ende në nivelin perëndimor. Romët 

që nuk janë të arsimuar nuk dijnë se ku të shkojnë për të gjetur mbrojtje". 

Luciana Friedman gazetare e revistës Egalitatea Evreasca (Barazia Hebre), 

që i përket një komuniteti të vjetër etnik në Rumani e shikon kështu debatin 

lidhur me komunitetin romë. 

"Jemi të gjithë njerëz dhe përtej faktit që quhemi minoritet apo shumicë, 

jemi pjesë e të njëjtës shoqëri dhe duhet që ta respektojmë njëri-tjetrin. Unë 

nuk jam për fjalën tolerancë, mendoj se respekti është gjëja më e 

rëndësishme mes njerëzve dhe me kalimin e kohës, zgjidhja, - pavarësisht 

nga nacionaliteti, - është njohja." 

Hyrja në Evropë ishte një ëndërr e madhe për rumunët e thjeshtë dhe tani që 

u arrit, u kuptua se përtej portës së BE-së ka ende një rrugë të gjatë për të 

përshkuar, rrugë që për më të vegjlit është edhe më e vështirë. 

Qytetarët e thjeshtë duan që tani që janë në Evropë të marrin fund përplasjet 

si në kohën kur e ndjenin veten si qytetarë të dorës së dytë. 

228

Një burrë mjaft i mplakur, që shiste kundër ligjit në trotuar një shishe vere 

fshati, në një lagje të varfër të Bukureshtit e në një ditë mjaft të ftohtë 

nëntori më tha: 

"Nuk na vjen mirë për atë që po ndodh në Itali. Ne nuk jemi ciganë, jemi të 

gjithë kushërinj me italianët. Romakët e dakët ishin një. 

Përballë tij, lart mbi një pallat të vjetër të lyer me ngjyra të çelura që po 

veniten, varet reklama e kandidatit të partisë në pushtet për Parlamantin 

Evropian. 

Sllogani thotë: "Unë promovoj Rumaninë". 

Dhe në këtë kuadër, nuk ka se si mos të të vijë në mendje Migjeni dhe vargu 

"mjerimi i mirëfilltë ndjen tradhëti...". 

"Evropa ishte një mashtrim i madh", më thotë plaku, "Evropën e ndjejnë ata 

që kanë përfituar përherë, biznesmenët, tregtarët, qeveritarët." 

Korrupsioni dhe zakoni 

Kryeqyteti i Rumanisë, Bukureshti është një qytet i bukur, por jo kur bie 

shie, nga që ka shumë ndërtesa gri ato reflektojnë zymtësirë. Dhe i zymtë, i 

shëmtuar i trishtë, m'u duk stacioni qendror i trenit, Gara de Nord. 

Unë udhëtova nga Timishoara natën me tren dhe megjithë kushtet që për 

këtë linjë janë të klasit të parë, trenat janë të vjetër dhe udhëtimet zgjasin 

shumë kohë, në mënyrë të veçantë udhëtimi me makinë. 

Hyrja në Bashkimin Evropian do të thotë shkurtim të kësaj rruge gati me 

gjysmën e saj. 

E megjithë amortizimin Rumania është e lidhur me rrugë hekurudhore me 

pjesën tjetër të Evropës. 

Teksa zbresim në platformë një njoftim me megafon thotë se treni nga 

Praga do të vonohet për shkak të një greve në Hungari. 

Sapo dal nga stacioni trotuari verdhon nga taksitë e shumta. Shoferët e tyre 

të dalin përpara e të ftojnë në korr. 

Siç ndodh në këtë bisnes, jo të gjitha makinat punojnë me taksimetër. 

Megjithatë ato janë mjaft të lira dhe po kaq i lirë është edhe transporti 

publik. 

Gati 10 vjet më parë, në kohën kur jetoja në Bukuresht nuk mbaj mend të 

kem pritur gjatë, metronë, autobusin, tramvajin apo trojelbuzin. 

Qe gjatë udhëtimit me autobus dhe tren ku përjetova edhe formën e parë të 

parregullsive në Rumaninë evropiane. 

Në Timishoara m'u desh të jepja më shumë se çmimi real i biletës, pasi më 

thanë se nuk kishte bileta. Mëngjesin kur zbritëm në Bukuresht, pasagjerët e 

trenit me të cilin udhëtova numëroheshin me gishta. 

Ndërsa rasti i parë ishte udhëtimi nga aeroporti për në qendër të 

Bukureshtit. Megjithëse autobusi ishte i pajisuar me matës për bileta dhe 

abone, pasagjerët vendas i jepnin nga xhami shoferit disa lei. 

229

Kartmonedhat futeshin nga një vendi i krisur i xhamit që e izolonte shoferin 

me pjesë tjetër të autobusit. Shenja "mos i fol shoferit", më dukej sikur 

shkruante "Mos i jep shoferit"! 

Por ky është thjesht një zakon i vjetër... 

Lufta kundër korrupsionit ka qënë ndër kritetet kryesore në listën e 

standarteve të anëtarësimit. Rumania ka dhënë tregues se e ka luftuar atë, 

por kjo është një luftë e gjatë siç na tregon edhe zëvendësshefi i Zyrës 

Kombëtare Antikorrupsion, Doru Tzulus. 

Zyra Anti korrupsion u ngrit më 2002, por në vitin 2004 iu hoq e drejta për 

të hetuar direkt pushtetarët. Në 2005 kur u ristrukturua iu hap rruga për 

hetuar pushtetarët pa qënë nevoja e dekreteve. 

Vetëm gjatë vitit 2006 janë bërë 127 padi, 360 të pandehur u çuan në gjyqe, 

ndër ta 11 pushtetarë, mes të cilëve edhe një ish zv/kryeministër. 

"Puna është e vështirë. As unë, as kolegët e mi nuk jemi kërcënuar në një 

mënyrë apo tjetrën, por presioni është i përditshëm. Nëse duan të ndërhyjnë 

politikanët nuk e bëjnë këtë direkt, sepse mund të denoncohesh në shtyp, ata 

gjejnë mënyra indirekte", tha zoti Tzulus. I pyetur nëse është lehtësuar 

detyra e tij që kur Rumani ka hyrë në BE si u përgjigj: "Institucioni nuk e ka 

ndryshuar mënyrën e punës si në aspektin e komunikimit ashtu edhe në 

aspektet e tjera. Ne si prokurorë na ndihmon shumë fakti që Rumania ka 

hyrë ne BE, por puna jonë nuk është influencuar në asnjë lloj aspekti, dosjet 

janë po ato, puna është po ajo. BE ka një mekanizem monitorimi që ndjek 

punën e bërë prej nesh, por nuk ka instrumenta për të ndërhyrë". 

Më pas prokurori tregon se për të reklamuar një shkelje korruptive ka një 

numër telefoni, një tjetër mundësi është mbushja e një formulari që ndodhet 

në faqen e internetit të zyrës anti-korrupsion. 

"Gjëja më e mirë," thotë zoti Tzulus, "është që njerëzit të vijnë direkt në 

institucionin tonë, pasi mund të arranzhohet kapja në flagrancë." Një 

procedurë e vjetër kjo që funksionon prej kohësh. 

Ajo që dëgjuam më shumë kur folëm me qytetarët për ndryshimet prej 

anëtarësimit në BE, ishte se mentaliteti do kohë për t'u ndryshuar. 

Doru Tzulus thotë se i pëlqen të besoj se e ka mbështetjen e opinionit publik 

në luftën kundër korrupsionit. Ndërsa vetë lufta sapo ka filluar. "Në nivel 

institucional shtetëror ka korrupsion në të gjitha nivelet dhe kjo është 

konstatuar nga puna ime e deritanishme", shton ai. Ndërsa përsa u takon 

përfundimeve të proceseve gjyqësore të rasteve të mëdha të korrupsionit, 

zv/shefi i Zyrës Anti korrupsion, është i bindur se në fillim këtij viti do të 

jepen edhe vendimet e para në proceset ndaj ish pushtetarëve. 

Tregu i madh i punës 

Një grup fëmijësh, në rolin e figurantëve përgatiten për xhirimet e një filmi 

artistik me metrazh të shkurtër, bashkëprodhim italian edhe rumun dhe që 


ka si temë një artist kloun që vjen në Bukuresht për t'i mësuar fëmijët e 

rrugës se si të bëjnë diçka të vlefshme me jetën e tyre, duke i mësuar 

mjeshtri cirku. 

Që prej fillimit të procesit integrues, Rumania u bë tërheqëse për kineastët e 

huaj, të cilët kanë realizuar prodhime të ndryshme. Ardhja e yjeve 

hollivudianë dhe regjizorëve të njohur nuk përbën lajm sensacional në vend. 

Dan Alexandru, operator i njohur filmi dhe shef katedre në Akademinë e 

filmit, thotë se ndryshimi në industrinë e filmit ka filluar prej vitesh. 

"Lindi një valë e re kineastësh të huaj, të cilët e kuptuan së pari se çfarë 

shihej jashtë, çfarë shijesh ka jashtë dhe prej kësaj rrodhi edhe vlerësimi." 

Zoti Aleksandru thotë se Rumania është kthyer në një vend shumë tërheqës 

për të huajt. Dhe ai përmend se si zhvillohet kjo në kompaninë prodhuese 

me të cilën bashkëpunon. 

"Në Castel Film që ka studio të një niveli botëror punohen non stop filma 

amerikanë. Kanë ardhur dhe vijnë yje amerikanë. Pjesa më e madhe e 

operatorëve në këto produksione janë nga Rumania dhe kjo është e mirë për 

tregun e punës." 

Bashkëprodhimet me të huajt janë të zakonshme në Rumani 

Megjithëse ndryshimet në vend nuk janë edhe aq të dukshme për syrin e 

dikujt që e viziton vendin pas disa vjetësh, ajo që i ngroh vendasit është një 

ndjenjë e mirë, se Rumania ka hyrë rrugën e drejtë të prosperitetit dhe 

zhvillimit dhe me një demokraci që perfeksionohet. 

Në kohën që ishim në Timishoara, presidenti rumun Traian Basescu po 

bënte fushatë për votën uninominale, pra një kandidat një vot. 

Në fjalimin e tij në prefekturën e Timishoarës ai tha se parlamenti rumun 

është një ndër institucionet, tek i cili populli nuk ka besim. 

Ai fajëson klasën politike rumune, përse qytetari i thjeshtë mendon gjithnjë 

e më shumë se vota e tij nuk ka rëndësi. 

Presidenti Basescu është mjaft popullor, por fushata e tij nuk ka 

simpatizantë në mesin e pushtetarëve si kryetari i Bashkisë së Timishoarës, i 

cili thotë se përplasjet përplasjet këtij viti mes qeverisë dhe presidentit nuk e 

ka lehtësuar punën e vendorëve. 

"Situata e krijuar nga Basescu nuk është zgjidhja më e mirë për të ardhmen 

e vendit dhe unë jam shumë i zhgënjyer", thotë Gheorghe Ciuhandu. 

"Përpara hyrjes në Bashkimin Evropian ne kishim shumë bashkëpunim dhe 

projektet të përbashkëta të financuara nga Evropa dhe bankat evropiane. Pas 

hyrjes në BE po përpiqemi të thithim sa më shumë investime." 

Një prej problemeve, vëren ai është se në administratën lokale në përgjithësi 

nuk gjen njerëzit e duhur me ekspertizën e duhur. 

Në Timishoara ka tre herë më shumë investime se sa mesatarje në shkallë 

kombëtare. 

Zoti Ciuhandu që ka qënë profesor në Universitetin Politeknik të 

Timishoarës, ndër më të mirët në vend, thotë se ideja për të vendosur lidhje 

231

direkte me investitorët të huaj i lindi, kur shihte në fillim të viteve 90 se si 

shumë studentët të tij emigronin menjëherë pas përfundimit të shkollës. 

"Ajo që i tërhoqi të huajt, ishte transparenca, lehtësimi i byrokracisë, u 

treguam se mund të blinin tokë të merrnin truall me qera, pra u krijuam 

kushte të tilla që ata të merrnin vendim shumë shpejt," shpejgon ai. 

Tani problem për rajonet e zhvilluara si Timishoara është mungesa e krahut 

të punës. 

"Mungesa e krahut të punës është problem. Sidomos në sektorin e ndërtimit 

është e rëndësishme që të tërhiqen rumunët që jetojnë jashtë, përndryshe do 

të kërkohet të punësohen punëtorë nga Kina apo nga vendet e Ballkanit, siç 

edhe ka ndodhur. 

Zoti Ciuhandu përmend se po zhvillohen konsultime me qeverinë fqinje 

serbe për të sjellë punëtorë krahu në Rumani. 

Kryetari i bashkisë së Timishoarës u jep këtë këshillë qyteteve ballkanike që 

duan të ndjekin shembullin e Rumanisë dhe të mos i lënë të rinjtë të 

emigrojnë në masë. 

"Të punojnë shumë dhe të përpiqen të vendosin lidhje me vende në BE. Pra 

të kenë lidhje të mira, të përpiqen të marrin fonde nga BE-ja. Të përgatisin 

punonjësit e bashkive për projekte të tilla, sepse një prej problemeve që 

kemi ne sot në Rumani është se qëllimi im ynë ishte të anëtarësoheshim në 

BE dhe tani që e arritëm kemi zbuluar se nuk kemi kapacitetetin për 

momentin që të fillojmë projektet." 

Ky vit (2008) kur Rumania feston përvjetorin e parë në Bashkimin 

Evropian, do të shohë rezultate e para të proceseve të mëdha gjyqësore antikorrupsion, 

ata që ishin të shpejtë me projektet në agrikulturë do të mund të 

marrin lajme të mira për subvencionet nga Evropa, Rumania do të jetë 

ndoshta shtëpia e re për punëtorët e huaj që do të mbushin boshllëqet në 

tregun vendas të punës. 

Rumania, thonë analistët është në rrugën e duhur të prosperitetit, megjithëse 

ajo pritet të jetë mjaft e vështirë, por siç e ëndërronte një shekull e gjysëm 

më parë i madhi poet Mihai Eminescu, "Rumania me krahët nervoze, armë 

të fuqishme po shkon drejt ardhmërisë së madhe." 


ŞEILA AZIS 66 

Turcia între Orient şi Occident 

(Turqia mes Lindjes dhe Perëndimit) 

Republica Turcia este situată în Orientul Apropiat; o ţară întinsă pe două 

continente, Europa şi Asia, aflată aproape în totalitate în Peninsula 

Anatolia, cu 3 % din teritoriul său aflat în regiunea Munţilor Balcani din 

Europa de Sud-Est. Turcia are graniţă cu opt ţări: Grecia şi Bulgaria, la 

nord-vest; Georgia, Armenia şi Azerbaidjan, la nord-est; Iran, la est; Irak şi 

Siria, la sud. Teritoriul Turciei este scăldat la vest de Marea Egee, la sud de 

Marea Mediterană, iar la nord de Marea Neagră. 

Având o suprafaţă de 780.580 km pătraţi, ceea ce este considerabil în raport 

cu cea a statelor vecine, Turcia este situată într-o regiune „explozivă”, unde 

diferite state au fost angajate deseori în crude şi interminabile războaie. 

Strâmtorile Bosfor şi Dardanele care separă sau, putem spune, care leagă 

Asia de Sud-Vest de Europa de Sud-Est se află în Turcia. Anatolia e situată 

între Marea Neagră, la nord şi Marea Mediterană, la sud, cu Marea Egee şi 

Marea Marmara, la vest. Datorită poziţiei sale geografice între Europa şi 

Asia şi între cele trei mări, Turcia a fost şi este o răscruce istorică, leagănul 

şi piatra de încercare a mai multor civilizaţii şi, totodată, un important 

centru comercial. 

Strâmtorile au reprezentat întotdeauna un important punct strategic. Lupta 

pentru a obţine stăpânirea lor a fost de-a lungul veacurilor pricina 

conflictelor militare distrugătoare despre care tocmai am amintit. Pot să 

descriu cu titlu de curiozitate istorică faptul că, pentru a-i opri pe „musafirii 

nepoftiţi”, locuitorii Bizanţului au construit un lanţ de fier de 700 metri 

lungime, care, aşezat sub apă între cele două ţărmuri, a închis trecerea din 

Bosfor în Cornul de Aur (situat între Marea Marmara şi Bosfor). Un alt lanţ 

şi mai lung, de 1700 metri, împiedica trecerea vaselor prin strâmtoare, la 

Turnul Mangan. Sunt sigură că la vremea când se petreceau toate acestea, 

66 Născută în 25 septembrie 1976 la Constanţa. Licenţiată în drept la Universitatea 

din Bucureşti şi absolventă a masteratului de drept comunitar şi internaţional a 

Universităţii Nicolae Titulescu din capitală. În prezent ocupă funcţia de consilier 

parlamentar la Grupul Minorităţilor naţionale din Camera Deputaţilor. Fire jovială şi 

deschisă, apreciază modernitatea şi spiritul european, neuitând însă să pună în 

lumină valorile tradiţionale autentice, în spiritul unităţii în diversitate. 

233

ăzboinicii de atunci nu se gândeau că le voi considera curiozitate istorică, 

ci mai degrabă, strategie de apărare militară. 

Strâmtorile Bosfor şi Dardanele au atras atenţia chiar şi a genialului 

Michelangelo, care a propus ca cele două continente să fie legate printr-un 

pod gigantic, lucru care s-a şi realizat în epoca modernă. 

Mările care înconjoară teritoriul ţării prezintă o deosebită importanţă atât 

din punctul de vedere al comunicaţiilor dintre Turcia şi restul lumii, cât şi 

din cel al legăturilor dintre diferite regiuni ale ţării. 

Din punct de vedere administrativ, Turcia este împărţită în 81 de provincii 

(denumite „iller”, în limba turcă), la rândul lor, divizate în mai multe 

subprovincii, districte sau arondismente (847). În fruntea fiecărei 

provincii se află un fel de „prefect” („vali”, în limba turcă); acesta, de 

regulă, este membru al partidului majoritar regional şi reprezintă Guvernul 

în provincia respectivă. Districtele sunt conduse de un fel de „guvernator”, 

intitulat „kaimakam”, numit de către Ministrul de Interne. 

Deşi capitala Republicii Turcia este oraşul Ankara, Istanbul rămâne 

capitala istorică a ţării, centrul financiar, economic şi cultural, aflat chiar şi 

în prezent într-o ascensiune greu de imaginat. 

Turcia este ţara unor mari contraste, dacă avem în vedere, cel puţin, 

condiţiile sale naturale. „Aici poţi întâlni munţi înalţi cu vârfuri ce ating 

4000 – 5000 de metri, cât şi podişuri şi câmpii întinse. Peisajul ţării se 

remarcă prin varietatea sa: în apropierea stepelor, unde printre ierburi arse 

şerpuiesc drumuri prăfuite, întâlneşti zone tropicale umede, unde 

precipitaţiile anuale trec de 2500 mm; zăpezile veşnice de pe culmile 

munţilor sunt în imediata apropiere a zonelor cu vegetaţia veşnic verde ce 

creşte la poalele acestor munţi. Contraste deosebit de puternice există între 

regiunile din interiorul ţării şi cele de pe litoral” 67 . 

În general, Turcia este o ţară muntoasă (întâlnim aici lanţul munţilor 

Pontici, în regiunea Marea Neagră; în sud, sistemul muntos Taurusul 

Apusean – „Likis”, Taurusul Central – „Kilikiya” şi Taurusul Răsăritean – 

Taurusul Central – Armean; munţii din regiunea Mării Egee; muntele Ulu 

Dag, supranumit „Olimpul din Bursa”; masivul Ararat, la graniţa cu fostele 

state sovietice, de care se leagă legenda biblică despre „arca lui Noe”), 

bogată în podişuri şi câmpii (Podişul Anatoliei şi o parte din Podişul 

Armean; depresiunile Cukurova şi Akova), cu păduri veşnic verzi. 

Anatolia este brăzdată de numeroase cursuri de apă, de la torentele din 

regiunea de munte, până la marile fluvii cu forţe uneori greu de stăvilit. În 

Podişul Armean, pe teritoriul Turciei, izvorăsc Tigrul şi Eufratul, care se 

varsă în Golful Persic. 

67 L. Braşoveanu, N. Grigorescu, „ Turcia”, Editura Ştiinţifică, Bucureşti, 1965, p. 9 

234

Pe aceste meleaguri, cu forme de relief dintre cele mai variate şi cu o climă 

subtropicală având o multitudine de nuanţe climatice, prin luptă şi muncă 

neobosită, s-a format şi armonizat caracterul poporului turc. 

Turcia are o populaţie de aproximativ 70 milioane de locuitori dintre care în 

jur de 15 milioane locuiesc în Istanbul şi în zonele periferice ale acestuia. 

Limba oficială este turca; grupa etnică majoritară este turcă (75%), iar 

grupurile etnice minoritare în Turcia sunt: kurzii (20%), arabii levantini, 

azerii, armenii, asirienii, bulgarii (pomaci), tătarii crimeeni, georgienii, 

grecii, kazahii, kirghizii, osetienii, rromii, sârbii bosniaci, turkmenii, 

uzbecii. Populaţia turcă majoritară, inclusiv turcii crimeeni, vorbesc limba 

turcă, aceasta făcând parte din familia limbilor altaice. De asemenea, în 

Turcia se vorbesc şi alte limbi altaice, cum ar fi azeră, kirgiză, tătară, 

uzbecă, turcmenă etc., dar şi limbile indo-europene: greacă, armeană, 

bulgară, albaneză etc.; în plus, se vorbesc limbile caucaziene, cum ar fi 

georgiană şi cecenă. Minorităţile arabofone (levantinii şi asirienii - sirienii) 

vorbesc araba levantină din Nord, respectiv asiriana, limbi din familia 

şamito – semitică. 

După cum vedem, sunt aproape 30 de limbi vorbite în Turcia, din familiile 

limbilor altaice şi indo-europene, aparţinând grupei limbilor indo-iraniene. 

Aşa cum am constatat, cea mai importantă minoritate etnică din Turcia 

rămâne, evident, comunitatea kurdă, cu aproximativ 13 milioane de 

locuitori, populaţie care vorbeşte o limbă din grupa indo-iraniană, 

aparţinând familiei indo-europene. 

Este dificil de stabilit cu exactitate numărul de vorbitori ai fiecărei limbi 

minoritare, deoarece legislaţia turcă nu permite obţinerea de date asupra 

recensământului populaţiilor etnice minoritare. 

Religia recunoscută oficial în Republica Turcia este musulmană (80% 

dintre turcii musulmani sunt sunniţi, iar restul de 20% sunt afiliaţi 

curentului musulman şiit). Dintre non-musulmani, se disting comunitatea 

armeană, comunitatea evreiască, grecii – ortodocşi, comunitatea asirocaldeeană, 

catolicii şi, într-un număr foarte mic, în jur de câteva sute, 

comunitatea protestantă. 

La momentul semnării Tratatului de la Lausanne (1923), aproape 300.000 

de greci - ortodocşi au fost autorizaţi să locuiască în Turcia. Nu se ştie 

exact câţi greci au mai rămas în zilele noastre în această ţară, dar estimările 

ne determină să credem că nu mai mult de 2500 de indivizi. Majoritatea lor 

trăiesc în Istanbul, ca şi în oraşele Imbros (azi, Gokceada) şi în Tenedos 

(actualul oraş turc Bozcaada); în orice caz le este interzis să locuiască în altă 

parte a ţării. De aceea, tinerii greci - ortodocşi au preferat să părăsească ţara 

pentru a locui în Grecia şi S.U.A. Comitetul de la Helsinki pentru 

Drepturile Omului a recunoscut, în noiembrie 1991, că Turcia violează în 

235

mod sistematic drepturile omului, ale minorităţii greceşti, prin practici 

apreciate ca fiind inacceptabile, cum ar fi: urmărirea de către organele de 

poliţie turcă, restricţiile privind libertatea de exprimare şi libertatea 

religioasă (confesională), discriminarea în materie de educaţie, limitările 

asupra dreptului de control al organismelor caritabile, denegarea identităţii 

etnice. Este evident că minoritatea greacă din Turcia este pe cale de 

dispariţie. 

Pe de altă parte, armenii reprezintă, numeric, cea mai importantă minoritate 

creştină din Turcia (peste 100.000 de persoane), dar situaţia lor rămâne 

fragilă şi vulnerabilă. Aceasta se explică, mai ales, prin evoluţia istorică, în 

particularitate, prin genocidul din 1915, negat vehement şi constant de 

autorităţile turce. Să ne reamintim că, după opinia statului armean, în jur de 

1,5 milioane de armeni au fost masacraţi în timpul ultimilor ani ai ocupaţiei 

Imperiului Otoman (1915-1923), în cadrul unei operaţiuni militare vizând să 

expulzeze populaţia armeană din Turcia Orientală. Dar statul turc a afirmat 

întotdeauna că nu a avut loc niciun masacru sistematic şi că cea mai mare 

parte a populaţiei armene a părăsit ţara din proprie voinţă, în timpul 

războiului civil. Pentru autorităţile turce nu au avut loc niciodată decât 

„deplasări (migrări) de populaţie din cauza războiului”. Nu este puţin 

probabil că genocidul armean continuă să ridice grave probleme Turciei; 

dacă responsabilităţile individuale au fost uitate, nu se întâmplă acelaşi 

lucru şi cu răspunderea statului, în calitatea sa de subiect de drept 

internaţional. Genocidul armean rămâne o rană a Turciei. Cu toate acestea, 

comunitatea armeană este, în prezent, bine integrată, chiar asimilată 

societăţii turceşti şi mai mulţi membri ai săi fac parte din înalta „burghezie” 

turcă, probabil şi datorită ocupaţiei lor principale, comerţul, în special cu 

bijuterii. 

Trebuie să vorbesc, totodată, şi despre comunitatea evreiască, a cărei 

populaţie variază între 8000 şi 10.000 de persoane. Cea mai mare parte a 

evreilor din Turcia locuiesc în Istanbul, dar o mică parte a comunităţii 

trăieşte la Izmir (în jur de 2.500 de persoane), precum şi în Bursa, 

Canakkale, Adana, Ankara. Evreii din Turcia nu sunt îngrijoraţi de regimul 

statal, care îi consideră „aliaţi”, pentru a-i instala în Israel. Ei se bucură de 

18 sinagogi în serviciu la Istanbul, însă cele mai multe nu funcţionează 

decât pe perioada verii; altele, doar în zilele de sărbătoare. Evreii, care ,de 

altfel, vorbesc toţi limba turcă în calitate de limbă maternă, au dreptul de a 

studia ebraica în sinagogi şi în şcoli private. Ei reprezintă un alt segment al 

populaţiei turceşti cu o situaţie materială foarte bună şi cu un procent al 

intelectualilor însemnat. 

Prin urmare, minorităţile etnice şi lingvistice din Turcia nu sunt „deloc 

mulţumite de soarta lor”, ca să folosesc un eufemism. Problema kurdă, 

236

despre care voi vorbi în detaliu pe parcursul acestei lucrări, pare să aibă 

efecte asupra tuturor celorlalte minorităţi. Pentru că asirienii locuiesc în 

regiunile rurale din sud – estul ţării, unde au loc desele ciocniri cu populaţia 

kurdă, au fost consideraţi şi trataţi ca fiind kurzi. Mi-e greu să cred, 

cunoscând poporul turc, trăind în mijlocul lor, că este capabil de asemenea 

nedreptăţi inumane. Probabil că sunt doar confuzii ale autorităţilor statului 

turc, amplificate ca efect de către mass-media străină. În orice caz, forurile 

internaţionale competente în domeniul drepturilor omului, în colaborare cu 

autorităţile turce, sunt singurele în măsură să stabilească şi să dezvăluie 

adevărul despre tratamentul aplicat acestor minorităţi. 

În ceea ce priveşte minoritatea greacă, persistă o situaţie mai dificilă din 

februarie 1974, când Turcia a invadat nordul insulei Cipru; din acel moment 

ei sunt asociaţi „grecilor - ciprioţi” şi consideraţi ca duşmani ai poporului 

turc. În opinia mea, pot fi cazuri izolate, în special în ultima perioadă, de 

tratament ilegal aplicat acestora, care se reflectă, în „ochii” presei 

occidentale, ca având un caracter generalizat. 

În orice caz, în calitatea noastră de fiinţe raţionale, sociale şi umane, nu 

putem accepta situaţii, chiar şi izolate, individuale, de încălcare a drepturilor 

şi libertăţilor fundamentale ale omului, reglementate prin norme imperative 

ale dreptului internaţional contemporan, norme de jus cogens, de la care nu 

se poate deroga sub nicio formă şi în nicio împrejurare, nici măcar în cazuri 

exoneratoare de răspundere (forţa majoră, starea de necesitate, situaţia de 

pericol, legitima apărare). Cu atât mai mult, Turcia nu trebuie să permită 

astfel de situaţii, cu cât ea este stat membru al unor organizaţii 

internaţionale cu rol fundamental pentru apărarea ordinii juridice interne şi 

internaţionale: ONU, NATO, OSCE, OECD, OIC, Consiliul Europei, iar 

din 1999, Turcia este ţară candidată pentru aderarea la Uniunea 

Europeană. 

Sistemul politic al Turciei este acela de Republică parlamentară. 

Republica Turcia a fost întemeiată la 29 octombrie1923, din rămăşiţele 

Imperiului Otoman. 

Originile istorice ale Turciei moderne se regăsesc în sosirea triburilor turce 

în Anatolia secolului al XI- lea. În urma înfrângerii turcilor selgiucizi de 

către mongoli, un vid de putere permite noii dinastii otomane să devină o 

forţă importantă în regiune. 

În secolul al XVI-lea, ajuns la expansiune maximă, Imperiul Otoman 

acoperea Anatolia, Africa de Nord, Orientul Apropiat, Europa de Sud-Est şi 

Caucazul. După înfrângerea suferită în primul război mondial, puterile 

învingătoare au căutat împărţirea Imperiului prin Tratatul de la Sevres. Cu 

sprijinul Aliaţilor, Grecia invadează şi ocupă oraşul Izmir, în conformitate 

cu Tratatul. 

237

La 19 mai 1919, este iniţiată o mişcare naţionalistă sub conducerea lui 

Mustafa Kemal Paşa, comandant militar care s-a distins în timpul bătăliei 

de la Gallipoli. Acesta încearcă revocarea termenilor Tratatului semnat de 

sultan la Istanbul, mobilizând fiecare parte a societăţii turceşti, în ceea ce 

avea să devină războiul turc de independenţă („Kurtuluş Savaşi”, în limba 

turcă). 

La 18 septembrie 1922, armatele de ocupaţie ale Antantei sunt învinse şi 

ţara eliberată. Sultanul abdică la 1 noiembrie 1922, încheindu-se astfel 631 

de ani de stăpânire otomană. Urmează, probabil, cea mai semnificativă 

perioadă din istoria modernă a Turciei, Prima Republică, despre care voi 

vorbi în continuare. 

PRIMA REPUBLICĂ TURCĂ. PERSONALITAEA MARCANTĂ A 

LUI MUSTAFA KEMAL ATATURK 

Ascensiunea generalului Mustafa Kemal 

Om politic de o perspicacitate excepţională şi geniu militar, Ghaziul 

Mustafa Kemal este cea mai proeminentă personalitate din Asia Mică a 

istoriei contemporane. „Este în această carieră zbuciumată, care a cunoscut 

înfrângeri sufleteşti şi riscuri personale ce au mers până pe muchea morţii - 

un amestec ciudat de elemente omeneşti şi elemente care trec dincolo de 

posibilitatea noastră de apreciere.” 68 

Mustafa Kemal s-a născut în 1881, la Salonic, într-o familie modestă: tatăl, 

funcţionar la Datoria Otomană din Salonic, mama, mahomedană de origine 

albaneză, Zubeida, femeie care nu avea ştiinţa scrisului şi cititului, dar cu o 

voinţă de fier, care cu siguranţă se va regăsi în caracterul puternic al omului 

de stat şi de războaie. 

Tânărul eminent, „conştiincios la învăţătură, dar capricios, ursuz, mândru, 

singuratic şi distant” termină Şcoala militară de la Salonic, urmând 

cursurile Şcolii de ofiţeri de la Monastir. Aici îl întâlneşte pe intelectualul 

Fethy, cu care va lega o prietenie pentru totdeauna, viitorul Fethy – Bey, 

ambasadorul Turciei lui Kemal Ataturk la Londra. 

La douăzeci de ani, Mustafa Kemal, ca sublocotenent de cavalerie, este 

trimis la Constantinopol, fiind admis pentru excepţionale aptitudini militare, 

fără examen, la Şcoala superioară de război. 

În această perioadă, Imperiul Otoman se află în plin proces de 

descompunere. Corupţia atinge întregul aparat al Imperiului turcesc, iar 

Europa întreagă aşteaptă prăbuşirea „bolnavului”. În tot acest timp un 

68 Petre Ghiaţă, „Lupul cenuşiu”, Editura „Ideia”, Bucureşti, 1939, p. 16 

238

singur element rămâne neatins, factura sănătoasă a tineretului turc, 

îndoctrinat de ideile reformatoare, de dorul revoluţiei. 

Temperamentul franc, caracterul onest şi integru al tânărului sublocotenet 

Mustafa Kemal îi deschid uşile Asociaţiei revoluţionare secrete „Vatan” 

(„Patria”), cu sediul în Şcoala de război de la Constantinopol, organizaţie în 

rândurile căreia va desfăşura o susţinută activitate politică. Este arestat de 

forţele de poliţie ale Sultanului, în cele din urmă graţiat şi trimis spre 

„reculegere” în garnizoana de infanterie de la Damasc. Pentru o perioadă de 

timp, Mustafa Kemal se dedică în întregime pregătirii sale militare, 

cunoscând toată tehnica de luptă împotriva Druizilor, dar mai ales studiind 

la faţa locului regiunea respectivă, presentiment al viitorului său destin. 

Revenind la Salonic, descoperă că locul asociaţiei Vatan fusese luat de 

asociaţia „Uniune şi progres” a Junilor Turci. Spre deosebire de „Vatan”, 

care constituia o asociaţie strict internă, cu un caracter exclusiv naţionalist, 

asociaţia revoluţionară „Uniune şi Progres” a ofiţerilor aşa-numiţi „Junii 

Turci” are un caracter internaţional, fiind o filială a francmasoneriei 

occidentale, cu aceeaşi tendinţă reformatoare a politicii interne, dar în ceea 

ce priveşte orientarea şi finanţarea este internaţională. Adept al principiului 

pe care nu l-a părăsit toată viaţa – „Turcia a Turcilor”, Mustafa Kemal nu 

se va împăca nicicum cu nuanţa internaţională şi francmasonică a acestei 

mişcări. 

În anul 1909, Junii Turci organizează o mişcare revoluţionară fulgerătoare 

care determină detronarea Sultanului Roşu, Abdul – Hamid, şi înlocuirea 

acestuia cu Sultanul Mohamed al V- lea, penultimul sultan al Turciei, şi 

formarea unui nou guvern revoluţionar. 

În această perioadă de profunde frământări revoluţionare, guvernul Junilor 

Turci, sub inspiraţia directă a lui Enver – Bey, conducătorul acestei mişcări, 

adoptă o politică germano-filă, aservind interesele materiale ale Turciei, 

economiei şi finanţelor germane, făcând apel la ofiţerii germani pentru 

organizarea armatei turceşti. Starea aceasta de lucruri creează o profundă 

nemulţumire în interiorul ţării şi este aprig criticată de naţionalistul Mustafa 

Kemal: „În afară că ne umileşte inutil, declarându-ne incapabili de a ne 

organiza măcar sub aspectul milităresc, din punct de vedere economic, nu 

văd consecinţele practice, după doi ani de zile de influenţă germană şi 

comandament german în toate posturile economice şi financiare.” 69 

În timpul campaniei din Tripolitania, nordul Africii, împotriva invaziei 

trupelor italiene, se formează capacitatea de adevărat comandant al lui 

Mustafa Kemal, acţionând tot timpul calm şi cu prudenţă, sesizând cu o 

uimitoare perspicacitate soluţiile de strategie în luptă. Cunoscându-i 

69 Id. 2, p. 35 

239

îndeaproape pe arabi, are convingerea că între poporul turc şi aceştia nu 

există afinităţi, în afara religiei mahomedane; din acel moment va fi 

preocupat de problema turcă în sensul cel mai strict posibil. 

În urma războiului balcanic din 1912, Imperiul suferă grave înfrângeri: 

Tracia Inferioară rămâne turcilor, fiind luată de la bulgari, iar din fostul 

imperiu turcesc rămân în Europa teritoriile actuale ale Republicii Turcia. 

Viaţa economică şi financiară trece aproape direct sub auspiciile guvernului 

de la Berlin, autorităţile locale turceşti având un rol mai degrabă de 

„intermediar simpatic”. 

Orgoliul neamului turcesc „erupe” şi de data aceasta în persoana lui 

Mustafa Kemal, aflat deja la sfârşitul primei sale tinereţi, care vede salvarea 

Turciei numai prin propriile sale mijloace: „Ori ne putem salva singuri ori 

nu merităm să trăim ca popor!”, frază devenită celebră în istoria 

dezbaterilor politice din Turcia şi nu numai. 

Turcia participă la primul război mondial alături de Puterile Centrale, în 

ciuda sfaturilor adresate de Mustafa Kemal guvernului Junilor Turci de a 

păstra neutralitatea. El califică gestul guvernului turc drept o „greşeală 

istorică”. 

Cariera eroică a celui destinat să devină părintele Turciei moderne începe cu 

adevărat în timpul bătăliei de la Gallipoli, însărcinat fiind cu apărarea 

strâmtorilor Dardanele, împotriva atacurilor franco – engleze. Importanţa 

victoriei turceşti de la Gallipoli este de netăgăduit. Dacă ar fi căzut 

Dardanelele şi Constantinopolul, Turcia ar fi fost scoasă din luptă, legătura 

Franţei, Angliei şi Italiei cu Rusia ar fi fost asigurată direct prin Marea 

Neagră, iar războiul s-ar fi terminat, probabil, mai devreme. Popularitatea 

eroului turc creşte fără precedent în rândurile populaţiei turceşti. 

Urmează victorii după victorii pentru „Eroul din Gallipoli”: campania din 

Caucaz împotriva trupelor ruseşti, campania de rezistenţă din Siria, dar 

soarta ţării este cum nu se poate mai jalnică. Aliaţii câştigă războiul şi 

Turcia ajunge, de data aceasta, la discreţia Angliei. 

Revoltat de ură şi de mânie pe neputinţa clasei politice turceşti, Mustafa 

Kemal se retrage, în mai 1919, în Anatolia, leagănul Turcismului, care 

dăduse în timpul războiului trupele de elită ale armatei: „Numai acolo există 

încă suflet turcesc nealterat, mândrie naţională şi câmp liber pentru acţiune 

de proporţii istorice. Anatolia constituie terenul propice pentru încercarea de 

trezire a demnităţii naţionale şi cristalizarea conştiinţei de sine a neamului. 

Masele din Anatolia puteau sluji credinţele lui de iluminat, care îndrăznea 

să voiască reînvierea naţiunii turceşti şi asigurarea unei vieţi independente”. 

Tratatul încheiat la Sevres pecetluieşte soarta dramatică a Turciei: Franţa 

ocupă provincia Adana, Anglia îşi rezervă Urfa, Ayntab şi Maraşa, iar 

Italia, Adalia şi Konia. Constantinopolul devine un oraş internaţional, sub 

240

protectorat anglo-franco-italian, Anatolia, transformată în Republică 

armenească, armata şi marina turcă, desfiinţate. Puterile aliate exercită 

controlul asupra întregii vieţi publice din cele câteva provincii rămase din 

Imperiul turcesc. 

În aceste condiţii umilitoare, împotriva decretului imperial de „punere în 

afara legii” a generalului Mustafa Kemal, insurecţia armatei şi a 

Parlamentului devine o realitate. Adunarea Naţională întrunită la 

Angora, după propunerea lui Mustafa Kemal, declară că este singurul for 

reprezentând voinţa unanimă a ţării. Se întrunesc astfel condiţiile declanşării 

războiului civil, a „revoluţiei kemaliste”. 

Revoluţia kemalistă 

Atitudinea ostilă a sultanului, sprijinit de forţele duşmane, determină 

izbucnirea războiului civil. Între trupele luptând sub semnul Kalifului şi 

armatele revoluţionare din Angora, aflate sub comanda directă a generalului 

Mustafa Kemal, ciocnirea este crâncenă. Istoria acelei perioade este 

presărată de acte militare de o cruzime greu de imaginat. Iniţial, armatele 

sultanului repurtează o serie de victorii, înaintând spre inima Anatoliei. 

De la bun început, Mustafa Kemal, „numai el singur a crezut în renaşterea 

morală şi materială a poporului turc prin propriile forţe”. Şi în această 

împrejurare tragică, el îşi păstrează intactă încrederea în sine şi în victoria 

integrală a credinţelor sale şi ale poporului pentru care şi în numele căruia 

luptă: „Independenţă sau moarte, asta e deviza vieţii mele de-acum 

înainte! Nu mai îngădui lamentări în jurul meu. Cine vrea să meargă, 

definitiv, cu mine pe drumul vieţii libere sau al morţii, bine! Cine nu, poate 

pleca chiar de-acum!”. Sunt vorbe de o tărie morală şi o voinţă de inegalat, 

specifice unui conducător de oşti şi de ţară cum greu mai poate avea Turcia 

modernă de-acum înainte. Este conştient că în clipele acelea de cumplită 

criză ale renaşterii unui popor, el întruchipează trăsăturile originale şi 

aspiraţiile esenţiale ale neamului său. 

Mustafa Kemal sesizează principiul fundamental al unei mişcări politice: 

„dinamismul credinţelor şi simplitatea soluţiilor asigură triumful, nu 

mulţimea adeziunilor sau numărul mare al personalităţilor conducătoare”. 70 

Trebuie să recunoaştem nota de fanatism a ideologiei şi credinţei sale, ce 

decurge din toate discursurile susţinute, naţionalismul la graniţă chiar cu 

şovinismul. 

De sub mantaua cenuşie, purtând nimbul eroismului din Gallipoli, generalul 

Mustafa Kemal îşi conduce armata spre victorie. Trupele sultanului sunt 

70 Id. 2, p. 76 

241

nimicite, iar armata revoluţionară înaintează spre Constantinopol. Sunt 

atrase de partea sa toate forţele politice din ţară. Adunarea Naţională din 

Angora, în unanimitate, îl alege Preşedinte, proclamându-l şeful mişcării de 

independenţă a Turciei. În răspunsul trimis de noul lider politic al ţării 

Preşedintelui Republicii Franceze sunt afirmate cu tărie idealurile poporului 

turc de a-şi apăra şi manifesta prerogativele şi drepturile sale de putere 

suverană. 

În faţa pericolului extern, cea dintâi măsură este aceea de a reorganiza şi 

întări armata, prin aprovizionarea ei adecvată cu arme şi provizii de 

alimente, dar şi prin reintroducerea disciplinei severe. Constituţia imperială 

fiind caducă, iar cea nouă, revoluţionară, nefiind încă redactată, voinţa sa 

are putere de lege. Mustafa Kemal posedă cu desăvârşire arta dozării 

reformelor, unul din elementele esenţiale ale succesului de-a lungul 

zbuciumatei sale cariere militare şi politice. 

În vara anului 1921, trupele greceşti declanşează ofensiva admirabil 

pregătită, dar armata revoluţionară turcă obţine o victorie însemnată, la 

Sakharia. Pentru a-i alunga definitiv însă pe greci din Asia Mică, Mustafa 

Kemal acceptă sprijinul, constând în arme şi echipament de luptă, din partea 

francezilor, italienilor şi americanilor, aceştia, la rândul lor, având tot 

interesul de a diminua influenţa Angliei în Orientul Apropiat. În 1922, 

armatele turceşti obţin victoria definitivă împotriva grecilor, ajungând până 

la ţărmurile Mediteranei, iar numele comandantului turc cunoaşte 

celebritatea mondială. 

Este epoca în care elementele creştine, grecii şi armenii, iau, în masă, 

drumul exilului; sute de mii de oameni părăsesc Asia Mică, trecând în 

Europa şi în provinciile ocupate de francezi şi englezi. 

Prin Tratatul preliminar de la Mudania, încheiat cu trupele aliate, 

reprezentate de generalul englez Haringtone, se realizează primul punct, 

capital, al mişcării kemaliste: Turcia scapă de sub umilinţa stăpânirii străine. 

Ultima fază a războiului de independenţă se încheie fără luptă şi vărsare de 

sânge, contrar tuturor aşteptărilor. 

Urmează însă perioada cea mai grea: refacerea internă şi aşezarea Turciei 

pe noi temeiuri spirituale şi materiale, creându-i o nouă structură internă 

politică. Este, fără îndoială, etapa în care se manifestă geniul politic al 

Ghaziului Mustafa Kemal, etapă de răscruce în istoria „vie” a Turciei. 

Structura de stat în viziunea guvernului de la Angora, recunoscut acum de 

Puterile Aliate, este prezentată, în cadrul unei declaraţii publice a 

reprezentantului extraordinar de pe lângă poporul din Constantinopol şi 

Tracia, generalul Refet – Paşa: „Nici sultan, nici mare – vizir, nici guvern 

personal, ci conducere democratică prin reprezentanţii aleşi de popor în 

Adunarea Naţională, care deţine întreaga putere executivă şi legislativă a 

242

ţării; miniştrii, desemnaţi prin delegaţie dintre deputaţi, sunt direct 

răspunzători faţă de Adunare. Sultanul rămâne numai Kalif, fără niciun 

amestec în viaţa politică şi nicio atribuţie în acest domeniu”. Bineînţeles că 

afirmaţiile politice ale generalului Refet – Paşa au inspirat teamă şi 

incertitudine în cercurile din jurul Sultanului, încercările acestuia de a 

ajunge la un compromis cu Guvernul de la Angora fiind însă fără şanse de 

reuşită. 

Atitudinea reprezentantului extraordinar la Constantinopol dezvăluie starea 

de spirit a revoluţionarilor naţionalişti faţă de regimul imperial şi tendinţele 

de reformă radicală pentru viitor. 

Crearea Turciei moderne. 

Reformele lui Mustafa Kemal Ataturk 

A) Problema reorganizării statului. Abolirea Sultanatului 

Începe o nouă fază în evoluţia şi istoria revoluţiei kemaliste, lupta internă 

pentru 

transformarea radicală a structurii juridice a Statului şi adaptarea 

organică a vieţii sociale noilor provocări. 

Liniile esenţiale ale programului reformator sunt cristalizate în mintea 

Ghaziului, fără a le destăinui nimănui, temându-se de reacţia nehotărâtă a 

oamenilor săi în reformarea radicală a ţării: „Turcia a turcilor, niciun 

interes, oricât de ispititor, nu trebuie să ne reţină în afară de interesul care 

poartă pecetea autentic turcească; dezvoltarea tuturor aspiraţiilor neamului 

în cadrul frontierelor naturale, liberaţi integral de orice tutelă sau influenţă 

străină, stăpâni absoluţi pe propriile noastre destine. Adaptarea ritmului de 

viaţă a statului imperativelor civilizaţiei şi progreselor contemporane în 

domeniul material şi spiritual. Înlăturarea instituţiunilor vetuste, care au 

atrofiat posibilităţile de dezvoltare normală ale poporului turc: Sultanatul, 

Kalifatul, obiceiurile retrograde şi toată carcasa putredă a vechiului imperiu. 

Noua formă structurală a statului: Republica”. 

Astfel, în 1922, Adunarea Naţională, în unanimitate, desfiinţează 

Sultanatul, puterea suverană „pământeană” trecând asupra reprezentanţilor 

naţiunii. Sultanatul era o instituţie de ordin politic, care până atunci 

funcţionase în chintesenţă cu Kalifatul, instituţie de ordin religios, spiritual 

şi etern, constituind expresia voinţei divine. 

Constrâns de împrejurări, ultimul descendent al unei dinastii seculare, 

Sultanul Mohamed VI ia drumul exilului. Nepotul său, Abdul – Medjid 

este numit de Adunare Kalif al Islamismului, fără nicio atribuţie de ordin 

politic. 

243

Măsura desfiinţării Sultanatului are şi reacţii adverse din partea prietenilor 

de odinioară care doreau o monarhie constituţională şi se temeau de 

conducerea dictatorială a Ghaziului. 

B) Instrumentul de luptă politică: Partidul Republican Popular 

Cum este şi firesc într-o societate ce-şi construieşte drumul spre democraţie, 

în interiorul Adunării Naţionale, se conturează două curente politice: unul 

liberal, iar celălalt conservator, reprezentate de două grupări: Grupul 

liberal, devotat Ghaziului şi Grupul conservator, reticent la reformele de 

regenerare a Turciei, deşi bine intenţionat. 

În aceste condiţii, Mustafa Kemal pune bazele Partidului Popular, făcând 

din acest organism instrumentul său de luptă politică în rândul maselor 

populare. Era nevoie de o astfel de organizaţie care să asigure legătura 

permanentă între şeful suprem şi popor. 

În Proclamaţia către ţară din data de 7 noiembrie 1922, în care anunţă 

crearea Partidului Republican Popular, el cere părerea tuturor categoriilor 

sociale, în special a intelectualilor, denumindu-l „partidul întregii naţiuni”: 

ţăranii, marii proprietari de pământuri, meşteşugarii şi micii comercianţi, 

marii capitalişti, lucrătorii – muncitorii industriali, intelectualii şi oamenii 

de ştiinţă. Propaganda de lămurire şi atragere a maselor populare pentru 

partid reuşeşte în mod excelent. 

Deşi este părăsit de personalităţi marcante ale revoluţiei kemaliste, care 

vedeau o stare de incompatibilitate între calitatea sa de Şef de Stat şi cea de 

Şef al Partidului Republican Popular, Mustafa Kemal se sprijină pe 

devotamentul intact al armatei şi forţa noului partid politic, care se înfiripă 

şi dezvoltă pretutindeni în ţară. 

C) Proclamarea Republicii 

Pentru a depăşi pericolele ce se întrezăresc din starea de incertitudine 

privind încheierea unei păci definitive cu Puterile Aliate, mai ales la 

începuturile consolidării unui nou stat, Mustafa Kemal îşi îndreaptă 

eforturile în direcţia normalizării raporturilor cu foştii inamici, învestindu-l 

cu această competenţă pe Ismet – Paşa, vechiul şi credinciosul său prieten. 

Delegat al Turciei la Conferinţa de Pace de la Lausanne, acesta încheie în 

numele ţării sale, Tratatul de Pace, în termeni dintre cei mai satisfăcători 

pentru turci. 

Profitând de succesul repurtat şi de plecarea ultimelor trupe din 

Constantinopol, în atmosfera generală de simpatie populară, Mustafa Kemal 

244

propune Adunării o lege specială, prin care capitala statului turc să fie 

mutată la Ankara, lege votată în unanimitate la 13 septembrie 1923. 

Turcia îşi regăseşte, în inima Anatoliei, centrul de gravitate, departe de 

„atmosfera cosmopolită , deformată – amestec de islamism degenerat şi 

orientalism european impur – a vechiului Bizanţ” 71 . 

Un alt punct esenţial al programului revoluţiei kemaliste este realizat în 

aceste împrejurări favorabile: proclamarea Republicii. De la desfiinţarea 

Sultanatului până în acel moment, conducerea ţării era încredinţată 

guvernului Adunării Naţionale, care exercita efectiv atribuţiile prin miniştri 

delegaţi dintre parlamentari. Aceste delegaţii puteau fi oricând retrase de 

Adunare. În calitate de preşedinte al Adunării, Mustafa Kemal era, în fapt, 

un fel de Preşedinte de Republică. Sosise momentul pentru ca situaţia 

existentă să fie legalizată. 

La 29 octombrie 1923, Ghaziul propune Adunării Naţionale decretul prin 

care se proclamă Republica Turcia. Cu toată opoziţia forţelor reacţionare, 

60% din numărul deputaţilor votează decretul. Discursul său de câteva ore 

are o valoare istorică remarcabilă: „ Am aşteptat până acum, pentru că am fi 

pus în primejdie realizarea ţelului nostru, dacă am fi vorbit de Republică, 

înainte de momentul oportun. Delimitând atribuţiile Adunării, care vor 

rămâne exclusiv legislative, de însărcinările Guvernului, care vor avea un 

caracter strict executiv, vom ieşi din haos. De aceea, trebuie să schimbăm 

regimul. Iată hotărârea mea: Turcia se va transforma în Republică, având în 

frunte un Preşedinte”. 72 

Mustafa Kemal este ales Preşedintele noului Stat. Conform noilor 

prevederi constituţionale, tot el exercită atribuţiile de Preşedinte al 

Adunării, prim – ministru, general suprem al armatei şi şeful 

Partidului Republican Popular. 

D) Desfiinţarea Kalifatului 

Regimul republican întâlneşte, totuşi, în calea consolidării sale o serie de 

adversităţi din partea cultului mahomedan, conservator prin excelenţă, şi a 

cercului de nemulţumiţi de la Constantinopol, din jurul Kalifului Abdul – 

Medjid, ultima „dovadă vie” a dinastiei Osmanilor. 

După ce se informează personal de starea de spirit a armatei, propune 

Adunării decretul prin care desfiinţează Kalifatul, la 3 martie 1924. În 

aceeaşi zi, pe cale de consecinţă, Adunarea votează suprimarea Ministerului 

71 Id.2, p. 118 

72 Id.2, p. 119 

245

Cultului Islamic şi al Fundaţiilor de Pietate Musulmană, introducând în 

locul şcolilor religioase , principiul şcolii unice, laice. 

Totodată, numeşte o comisie de jurişti care să redacteze codurile civil, 

comercial şi penal, pentru a înlocui dispoziţiile anacronice, caduce, ale 

codurilor religioase. 

Crearea unei noi structuri a statului, dându-i un caracter, în fapt, laic, 

reducerea religiei la o problemă de conştiinţă individuală, clarificarea, e 

drept, relativă, a vieţii politice interne, stabilirea de relaţii diplomatice, de 

„bună prietenie”, cu puterile străine şi armonizarea intereselor Turciei cu 

interesele acestora, iată numai câteva din marile realizări ale revoluţiei 

kemaliste. Urmează o nouă etapă în evoluţia reformării statului turc, anume, 

procesul de adaptare a noii vieţi formelor de civilizaţie şi progresului epocii 

contemporane. Pentru aceasta, este nevoie de schimbarea mentalităţii 

orientale retrograde şi pasive a poporului turc, înlăturarea totală a 

instituţiilor şi simbolurilor anacronice. „Spre Occident şi înapoi la sursa 

autentică a vieţii turceşti” devine deviza epocii reformatoare pe care 

Ghaziul Mustafa Kemal înţelege să o inaugureze, începând cu anul 1925. 

Noile reforme se succed la intervale scurte de timp, Preşedintele Republicii 

Turcia folosind metoda sa practică, persuasivă şi oportunistă. 

E) Suprimarea fesului 

Fesul turc era de origine grecească, adoptat dintr-un capriciu al Sultanului 

Mahmut, care ordonase să fie purtat de întreaga suflare mahomedană. Cu 

trecerea vremii, deşi nepractic şi ridicul, portul fesului se înrădăcinează în 

obiceiurile mahomedanilor, devenind un simbol religios: deosebirea 

credincioşilor musulmani de restul lumii păgâne, creştinii. 

Sesizând factura înapoiată a fesului, Mustafa Kemal propune o lege , 

adoptată în unanimitate de Adunarea Naţională, privind suprimarea 

acestuia. Poporul turc se adaptează destul de rapid acestei măsuri, trecând 

rând pe rând, la purtarea pălăriei occidentale. Ultimul vestigiu al regimului 

imperial defunct, turbanul, semnul distincţiei prin pietate, omagiu adus 

spiritului teocratic, este şi el suprimat, purtarea lui fiind permisă doar 

slujitorilor din moschee. „Pe deasupra credinţei coranice, conştiinţa 

omenească liberată îşi reia drepturile sale. Adoptând pălăria, turcul devine, 

în sfârşit, cetăţean al lumii” 73 , iar „pălăria, ca uniformă generală, apare 

astăzi ca simbolul împăcării universale” 74 . În acelaşi spirit al laicizării, sunt 

desfiinţate şi congregaţiile religioase, instituţii şi oratorii bisericeşti, în care 

73 Gentison, „Mustapha Kemal”, Editura Bossard 

74 Henry Laporte, „La nouvelle Europe” 

246

se preda învăţământul religios, numeroase fundaţii dervişe, conduse de 

faimoşii şeici. Lăcaşurile acestora sunt folosite, din acel moment, pentru 

şcolile statului. Sunt introduse calendarul şi orarul occidentale; sunt 

promulgate: Codul civil, redactat după modelul celui elveţian, dar adaptat 

noilor realităţi ale Turciei, Codul comercial, Codul obligaţiunilor şi codul 

penal, care înlocuiesc dispoziţiile perimate şi confuze ale textelor 

religioase. 

În 1928, este suprimat din textul constituţional articolul care proclama 

islamul religia oficială a statului republican. Astfel laicizarea vieţii turceşti 

capătă învestire oficială. 

F) Introducerea alfabetului arab 

Alfabetul arab utilizat de turci încă de la trecerea acestora la religia 

islamică, prin natura dificultăţilor sale (612 caractere), rămăsese necunoscut 

unui procent de peste 90% din populaţie, care era analfabetă. În aceste 

condiţii, apare ca absolut necesară reforma gramaticii şi a foneticii limbii 

turce. O comisie de specialişti este însărcinată cu această misiune, în scurt 

timp, alfabetul latin devenind o realitate. În numai câţiva ani, numărul 

cunoscătorilor de carte creşte considerabil. 

G) Emanciparea femeii 

Noul Cod Civil din 1928 prevede emanciparea femeii, care îşi poate 

administra singură patrimoniul. În 1930 i se acordă dreptul la vot la 

Cameră şi eligibilitatea în consiliile municipale. Toate acestea intervin ca 

un corolar al renunţării la purtarea voalului, în special în rândurile femeilor 

din marile oraşe şi intelectuale. Emanciparea femeii reprezintă în orice 

societate unul din temeiurile modernismului, care are la bază familia, 

constituită prin egalitatea celor două sexe. În 1934, li se acordă femeilor 

dreptul de a fi alese în Adunarea Naţională; cu ocazia alegerilor din 

acelaşi an, 20 de femei sunt alese în Cameră. Prin abrogarea poligamiei, se 

revine la vechea structură a familiei turceşti, care nu cunoscuse nici vălul şi 

nici haremul, femeile având aceleaşi drepturi şi obligaţii cu bărbaţii. 

H) Continuarea reformelor; cercetarea; turcizarea numelui 

Noua societate turcă devine tot mai interesată de originile sale istorice şi 

sociale de dinainte de anul 1288, epocă în care tribul Osman, trecând la 

islamism, părăseşte câmpiile Sangaliei şi deşertul Gobi, îndreptându-se 

către apus. Este înfiinţat în acest sens, Institutul de cercetări istorice şi 

247

arheologice, care, după îndelungi cercetări, ajunge la o serie de constatări 

capitale pentru istoria autentică a poporului turc: originile sale, sumeriană şi 

hitită. Noua teorie asupra originilor poporului turc pare să combată 

concepţia ascendenţei mongoloide a acestuia. 

Naţionalizarea integrală a vieţii turceşti culminează cu turcizarea limbii 

prin purificarea ei de „infiltraţiunile” străine şi repunerea în circulaţie a 

cuvintelor de autentică sursă turcă. Limba osmanlie, vorbită de aşa-zisa elită 

a ţării, era un amestec de arabă şi persană, conţinând un număr restrâns de 

cuvinte pur turceşti. Rolul esenţial în naţionalizarea limbii îl are Institutul 

de cercetări lingvistice de la Constantinopol. 

O nouă măsură logică şi firească este turcizarea numelor. De peste şapte 

secole, turcii purtau aceleaşi nume, lipsite de distincţia patronimică, precum 

arabii, persanii egiptenii şi alte popoare islamice. Legea respectivă prevede 

pentru toţi cetăţenii turci obligaţia de a adopta, în termen de un an, „un 

nume de origine curat turcească”. Cel dintâi exemplu este dat de însuşi 

Mustafa Kemal, căruia Adunarea îi decernează numele simbolic de 

„Ataturk”, adică „Părintele turcilor”. 

Paralel cu toate aceste reforme de ordin spiritual şi social, în Turcia nouă 

începe o perioadă uriaşă de construcţii în toate domeniile, de modernizare 

a oraşelor şi a căilor de comunicaţie. 

Din nefericire, orice început are şi un sfârşit; ceea ce contează însă este cum 

ajungem la acest sfârşit, cu tărie de caracter şi „coloană vertebrală” sau 

dimpotrivă, umili. 

La 10 noiembrie 1938, în Palatul alb de pe malul Bosforului, la 

Dolmabahce, Mustafa Kemal Ataturk se stinge din viaţă, dar nu şi din 

conştiinţa poporului renăscut din propria sa cenuşă: „Asiatic ca factură, 

sălbatic ca temperament, general de rasă, om politic genial, figură de erou în 

adevăratul sens al cuvântului, Ataturk rămâne cea mai originală şi strălucită 

personalitate politică a contemporaneităţii.” 75 

75 Id. 2, p. 180 

248 

(va urma)

KRITIKË / CRITICĂ 

LAURANT BICA 

Naimi dhe muzat greke 

Nga libri “Naimi në Kostandinopojë” 

Ndërsa ishim duke i vënë pikë studimit tonë për Naimin në kërkim për të 

saktësuar një të dhënë në botimet greqisht të tij, na ra në dorë një libër i vitit 

2000 i studiuesi Dhori Qiriazi, në dy gjuhë: greqisht e shqip, për 

krijimtarinë e Naim Frashërit, me titullin “O eros” (Dashuria). Në të 

përfshiheshin tri vepra të Naimit tonë: “Dëshira e vërtetë e shqiptarëve” 

(1886), “Dashuria” (1895) dhe “Iljadha” e Omirit (Kënga e parë), përkthimi 

i saj në shqip (1896). Në të hartuesi i botimit, Dhori Qiriazi, na i jepte këto 

krijime naimiane për herë të parë në dy gjuhë – greqisht e shqip. Zaten, dy 

të parat origjinalet ishin shkruar greqisht prej Naimit dhe në krah jepeshin 

përkthimet e tyre, të bëra më pas nga të tjerë. Ndërsa me “Iljadën” jepej 

origjinali greqisht i Homerit dhe përkthimi i vjershëruar shqip i Naimit. 

Botimi në këtë mënyrë i tyre – greqisht e shqip – ashtu edhe i 

“Ëndërrimeve” (Tehajylat) vite më parë, në persisht e shqip, nga studiuesi 

Jorgo Bulo, krijojnë hapësira të reja për studiuesit e sotëm të kulturuar e të 

nesërm, njohës të gjuhëve respektive, për të thënë një fjalë të re më të 

kualifikuar për poetin tonë të kombit. Në librin e vet Dhori Qiriazi shkuan 

një parathënie me mjaft interes, Sa mirë do të ishte që, sikurse 

„Ëndërrimet“, të kishte një studim hyrës, siç ka bëtë studiuesi i letërsisë 

sonë, zoti Jorgo Bulo. Megjithatë, duke e shfletuar atë, gjetëm disa 

konstatime dhe ide me vlerë, që na tërhoqën vëmendjen, tek të cilat do të 

ndalemi më poshtë. Në fillim të veprës së parë greqisht “Dëshira e vërtetë e 

shqiptarëve”, botuar në Bukuresht, Naimi ka një kushtim, që flet shumë për 

të, aq më tepër që ai ishte në hapat e para të krijimtarisë. Ai shkruan: 

“Nënës sime të ëmbël, Shqipërisë, Asaj që më dha gjithë forcën që kam”. 

Dhe këtë ai e bën pikërisht në një botim në gjuhën greke, nëpërmjet të cilit 

ai i drejtohej kryesisht një auditori të huaj, duke mos mohuar edhe 

shqiptarët e shkolluar në shkollat greke brenda e jashtë perandorisë, 

sigurisht, ata të krishterë. 

Pas veprës “Ëndërrimet”, që është botimi i parë i tij në gjuhë të huaj, në 

persisht, brenda Perandorisë Osmane, duke mos llogaritur krijimet e tij 

shqip në revistën “Drita – Dituria” (1884-1885), vjen botimi i tij i dytë, 

prapë në gjuhë të huaj, këtë radhë greqisht dhe jashtë perandorisë. 

Natyrshëm, vetvetiu lind pyetja: pse Naimi boton përsëri në gjuhë të huaj, 

ende pa nxjerrë një botim shqip? 

249

Përmbledhja me poezi në gjuhën persiane “Ëndërrimet”, ishte “dallëndyshja 

e parë” e krijimtarisë poetike naimjane, siç e kemi vënë në dukje më parë. 

Ndryshe, do ta quanim “divani” me vjersha persisht i Naimit, sepse ai këtu 

eci në gjurmët e traditës shumëshekullore e mijëvjeçare të poezisë persiane 

dhe debuton me shumë sukses si nga pikëpamja e gjuhës ashtu dhe e 

vjershërimit ku ai është edhe novator, siç nuk mungojnë të vënë në dukje 

studiuesit e ndryshëm persianë, madje ndokush arrin ta cilësojë “poet 

persian”. Veç “divani persisht” i Naimit në fund të shekullit 19, siç thotë 

shqipëruesi i tij Vehxhi Buharaja, ka një ndryshim nga divanet e tjera, sepse 

normal, ata fillojnë me një vjershë për Zotin, ndërsa Naimi këtë vjershë e vë 

nga fundi i përmbledhjes së tij persisht. Pra, Naimi “provon dorën” në 

persisht, në gjuhën e poezisë së Lindjes, ecën në gjurmët e një poezie me 

tradita dhe tregon që është një mjeshtër i kësaj poezie. Ai i drejtohet jo 

vetëm intelektualëve persianë, por një auditori të gjerë, atij të elitës 

intelektuale osmane, e cila e njihte gjuhën perse krahas gjuhës arabe dhe 

krijonte në të. 

Dhori Qiriazi, në parathënien e tij shkruan se e botoi poemën “Dëshirë e 

vërtetë e shqiptarëve” në greqishten katheravusa, se ishte gjuhë jo vetëm e 

intelektualëve grekë, por e mbarë elitës intelektuale të krishterë të Ballkanit. 

Para se të ecim më poshtë, duhet të japim një sqarim. Ashtu si për turqishten 

e vjetër, osmanishten, duhet të themi që ishte gjuha zyrtare (e përzierë me 

fjalë arabisht e persisht) e Perandorisë Osmane dhe ndahej nga turqishtja e 

popullit, edhe katheravusa ishte greqishtja bizantine mesjetare e cila në 

rrjedhë të shekujve u largua nga gjuha e popullit, që quhet “dhimotiko”. Me 

krijimin e shtetit grek ajo u bë gjuha zyrtare e tij, mësohej në shkolla njësoj 

si osmanishtja dhe, gati deri në fund të shekullit të 20 vazhdoi të ishte e 

tillë. Vetëm tani vonë u zëvendësua nga greqishtja popullore. Kurse turqit 

vetëm pak kohë pas vendosjes së republikës, më 1923, bënë reformën e 

gjuhës (1928) dhe vendin e osmanishtes e zuri turqishtja e re me germa 

latine, e cila iu afrua gjuhës së popullit, duke u pastruar nga fjalët e huaja. 

Gjuha katheravusa dhe osmanishte u bënë gjuhë e administratës, e shkollës 

dhe e kulturës e letërsisë, e elitës intelektuale e aristokracisë. Aristokracia e 

vendeve ballkanike si Rumania, Bullgaria etj. pa folur për Greqinë, e 

përdornin tradicionalisht si gjuhë të tyre të kulturës. Pikërisht Naimi kishte 

parasysh këtë elitë intelektuale që ishte në krye të shteteve përkatëse, plus 

që të gjithë kishin përfaqësuesit e tyre në qytetin kozmopolit të Stambollit, 

kryeqendra e Perandorisë Osmane. Naimi e thuri këtë poemë në gjuhën 

greqishte elitare katharevusa duke ecur në gjurmë të një tradite shekullore e 

mijëravjeçare të poezisë greke. Edhe këtu, me guxim, ai tregoi, sikurse në 

persisht, këtë radhë jo më për Lindjen, por për Perëndimin e perandorisë e 

për krejt Ballkanin, se mund të debutojë me sukses në fushën e poezisë 

greqisht. Kjo poemë në greqisht është „dallëndyshja e dytë“ e krijimtarisë së 

Naimit, ku ai e tregoi përsëri lartësinë e vet në fushën e poezisë elitare prapë 

250

si mjeshtër i saj. Pra, Naimi, duke ecur në gjurmët e dy traditave të 

fuqishme, në fushën e poezisë në persisht e në greqisht, duke e treguar veten 

e nivelin e vet me sukses, paskëtaj, me guxim, iu kthye gjuhës shqipe. Pasi e 

prezantoi veten në botën intelektuale të kryeqytetit osman dhe jashtë tij, ai i 

hyri poezisë shqip dhe krijoi poemën „Bagëti e Bujqësia“ në shqip. Kjo 

është „dallëndyshja e tretë“ naimjane në fushën e krijimtarisë poetike, por 

tashmë në gjuhën amtare, e botuar jashtë kufijve të perandorisë, se brenda 

saj nuk mundi ta botojë. Shqipja ishte një gjuhë pak e lëvruar dhe jo me 

traditë si dy gjuhët e lartpërmendura dhe mjeshtri i afirmuar Naim, pasi 

forcoi pozitat e veta në botën intelektuale, në elitën osmane, iu përvesh 

prapë me kurajë të krijojë tashmë, traditë në gjuhën e vet shqipe, e cila, për 

më tepër, ishte gjuhë e ndaluar, nuk lejohej shkrimi i saj. A ishte Naimi në 

nivelin e krijimeve të tij në persisht e greqisht? Studiuesi i mirënjohur, i 

mbrujtur me idealet rilindëse, që është marrë me krijimtarinë e Naimit, 

Rexhep Qosja, me hollësi e ka analizuar atë dhe na ka zbuluar nëntokën e 

poemës „Bagëti e Bujqësia“ dhe nivelin e lartë të saj si nga ana artistike e 

ideore, ka zbuluar mjeshtërinë e madhe të krijuesit Naim. 

„Dallëndyshja e katërt“ që do të veçojmë në krijimtarinë e gjerë të Naimit 

në fushën e poezisë është poema me 8 këngë “O eros” (Dashuria), krijimi i 

fundit i Naimit, sepse shëndeti i përkeqësuar nuk e lejoi të shkruajë. Botimet 

e mëpasme ishin shkruar qysh më parë. „O eros“, siç e tregon titulli, u 

shkrua në greqisht gati 10 vjet më vonë pas botimit të divanit persisht 

„Ëndërrimet“. Kjo ishte dëshmi e nivelit që kishte arritur mjeshtri i poezisë 

Naim pas mbi 10 vjet pune botimesh në poezi e në prozë. Ka të ngjarë kjo të 

jetë edhe vepra me të cilën ai bashkë me krijimet e Abedin Dinos iu 

paraqitën Akademisë së Athinës dhe u çmuan lart prej saj e morën 

dekoracione, siç thuhet në një burim. Studiuesve të ardhshëm të Naimit nuk 

duhet t’u dalë jashtë vëmendjes studimi i këtyre katër veprave të tij, të cilat 

janë shkruar në gjuhë të ndryshme dhe tregojnë lartësinë e tij si krijues dhe 

si mjeshtër i poezisë edhe në gjuhë të tilla elitare të poezisë si persishtja e 

greqishtja, si dhe debutimin e tij të suksesshëm në një gjuhë ku ai krijoi 

traditë, siç ishte gjuha shqipe. Si në gjuhët me traditë, si në një gjuhë si 

shqipja, pothuajse pa traditë, Naimi tregoi guxim. Ai hodhi themelet e 

traditës të poezisë shqip. Brezat e sotëm i janë mirënjohës Naimit, këtij 

mjeshtri të poezisë shqip. Mjeshtërinë e vet në poezi në gjuhët botërore të 

poezisë ai e vuri në shërbim të krijimit të traditës së gjuhës së nënës së vet 

Shqipëri, nga e cila ai merrte forcën që kishte. Studiuesit e sotëm naimjanë 

duhet të shohin divanin persisht, dy poemat greqisht dhe poemën kryevepër 

„Bagëti e Bujqësia“ të tij në veçoritë e tyre, por edhe përbashkësitë e tyre, 

t’i shohin duke i shijuar në origjinalet e tyre, për të nxjerrë në pah lartësinë e 

mjeshtrit të poezisë jo vetëm në shqip, por edhe në gjuhët botërore të saj, të 

dijetarit Naim, të akademikut Naim. Naimi është një figurë, një personalitet 

i letërsisë jo vetëm shqipe, por edhe i letërsive të tjera, por kjo gjë duhet të 

251

dalë në pah. Studimi nga specialistë të gjuhës perse, iranologë, qofshin 

shqiptarë apo të tjerë, apo helenistë të specializuar si të greqishtes së vjetër 

bizantine etj. do të na sjellë befasime të reja në lidhje me lartësinë e Naimit 

tonë, që e njohim dhe prapë s’e njohim siç duhet. Te Naimi deri më tani 

kemi parë krijimet e veçanta dhe kjo shpesh na ka penguar të shohim të 

tërën. Kemi parë drurët e veçantë, poema të veçanta, krijime të veçanta dhe 

kjo na ka penguar të shohim nga lart Naimin, të tërin, pyllin. Po të shohim 

të katër veprat e sipërpërmendura, në total do të vërejmë që Naimi është 

mjeshtër i madh i poezisë, që i ka kapërcyer me kohë kornizat kombëtare 

me të cilat jemi mësuar ta shohim deri më sot Naimin tonë. Naimi nuk është 

vetëm një poet kombëtar i yni. Përmasat në kohën kur jetoi ishin 

perandorake, madje ai i kapërceu edhe ato. Studimet më të thella të 

krijimtarisë së tij, jo vetëm në shqip, por edhe në gjuhë të huaj dhe zbulimi i 

mjeshtërisë artistike duke e krahasuar me poetët e kombeve të tjerë, do të 

nxjerrë vlerat e tij si poet me kualitetet e larta të mjeshtërisë së tij në fushën 

e poezisë, thellësitë e mendimit naimjan si dhe universin poetik të tij. Naimi 

është një poet që s’na takon vetëm ne shqiptarëve, por mbarë botës. Detyra 

jonë është që vlerat e tij në rang bote t’ia bëjnë sa më prezente botës. Një 

detyrë tjetër e jona është që veprat e tij t’i propagandojmë sa më tepër në 

botë, me përkthime dinjitoze dhe të shoqëruara me studime të thella mbi të e 

veprën e vet akoma më dinjitoze. Duke ia bërë prezente botës Naimin tonë 

me tërë vlerat e tij, kjo do të tërheqë edhe vëmendjen e albanologëve dhe 

studiuesve të tjerë nga bota, të cilët do të sjellin prurje të reja për Naimin 

tonë. 

Tani, le të shohim Naimin e veprat e tij nga një kënd tjetër. Naimi, sikurse 

ata kalorësit e mesjetës (e pse jo, edhe vërtet kalorës ishte, edhe fisnik ishte 

– L.B.) në fushën e poezisë doli në „sheshin e burrave” dhe i hodhi 

opinionit perandorak në fushën e letërsisë, poezisë „dorashkën“ për 

dyluftim dhe në të ai doli fitimtar. Para se ai të nisë betejën për të afirmuar 

gjuhën shqipe, letërsinë e poezinë e saj, ai e hodhi këtë „dorezë“ 

kalorësiake, e mati veten dhe afirmoi atë në gjuhët e sprovuara të poezisë si 

persishtja etj. Ai punon me plan. Nuk ka asgjë rastësore te Naimi, qoftë në 

veprimtarinë e tij të çdo lloji, qoftë në krijimtarinë e tij përfshi edhe atë 

poetike. Divani i tij persisht „Ëndërrimet“ (me të cilin e filloi krijimtarinë e 

tij; edhe titulli flet për ëndrrat e tij, për të ardhmen e vendit të vet – L.B.) 

ishte sfida e parë që i bëri elitës intelektuale osmane. Ai i tregoi asaj se në 

horizontin e letrave po vinte një yll i ri, një mjeshtër i poezisë persiane. Ai 

deshi të bëjë emër me një kundërshtar të zorshëm, në një fushë luftimi tepër 

të vështirë dhe të rrahur me kohë, siç ishte persishtja. Ai deshi të radhitej 

qysh në fillim në krah të fituesve dhe fitoi. Studimi i dijetarit J. Karolidhis 

për divanin e tij persisht është dëshmi e gjallë për këtë. Autori Naim 11 vjet 

më pas do t’i shfaqë mirënjohjen për vlerësimet e tij. Në dyluftim me 

252

“persishten” ai mori pikët më të larta. Nuk e themi ne shqiptarët; para nesh 

e thanë vetë persët, rumët, greqishtfolësit e të tjerë. 

Vepra “Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve” ishte një “dorashkë” që u hidhej 

qarqeve qeveritare e intelektuale të Ballkanit, “u flitej me gjuhën që ata e 

kuptonin”. Ai zgjidhte si armë armën e tyre “greqishten katharevusa të elitës 

aristokratike të krejt vendeve të Ballkanit (dhe në këtë gjuhë u dërgonte 

mesazhet e miqësisë, humanizmit, për veshët që dëgjonin; amá secili në të 

drejtën e vet, në respektimin reciprok të secilit. Njëkohësisht, u kujtonte 

edhe se kush ishin shqiptarët. Edhe në këtë dyluftim në terrenin e 

greqishtes, një gjuhë me tradita të lashta në fushën e poezisë, Naimi tregoi 

se ishte një mjeshtër dhe nuk i turpëroi ngjyrat e veta. Përgatitja e marrë në 

gjimnazin “Zosimea” të Janinës dhe talenti i tij prej natyre e nxorën fitimtar 

edhe në këtë betejë të dytë. U takon studiuesve të sotëm dhe të ardhshëm që 

me punime të detajuara dhe të specializuara të nxjerrin vlerat e një poeme të 

tillë në greqisht mbi bazën e njohjes së gjuhës katharevusa, aftësisë së 

Naimit për të thurur vargje, mjeshtërinë e tij artistike, krahasimit me poetët 

bashkëkohës grekë (kohës së Naimit – L.B.) dhe poemat më të mira të 

poetëve me eminente grekë apo greqishtfolës të asaj kohe. Po më 1886 

botohet nga Naimi përkthimi i “Iliadës” së Homerit në turqisht, në 

osmanisht. Naimi, me këtë përkthim hidhte një gur e vriste tre zogj. Së pari, 

ai e bënte këtë për të treguar se gjuha osmane ishte një gjuhë që “përtypte” 

me sukses dhe arritjet e “atit të vjershërisë” siç thotë Naimi, Omirit, (d.m.th. 

Homerit – L.B.). Kjo ishte një ndihmesë që jepte si shkrimtar në rang 

perandorak për gjuhën e shtetit ku jetonte e punonte. Gjuha osmane ishte 

një gjuhë e kultivuar dhe ishte në gjendje të jepte me tërë ngjyrimet e 

mundshme, poezinë e lashtë mbi themelet e së cilës u ngrit poezia e 

kombeve të tjerë. Së dyti, si të thuash, i hidhte “dorashkën” pas greqishtes 

elitare katharevuse që i kishte rrënjët në mesjetën bizantine, greqishtes së 

vjetër klasike, të lashtë; poezisë së lashtë greke. Ai e provonte veten si 

njohës edhe të kësaj gjuhe të antikitetit. Ai afirmonte veten para elitës së 

kryeqytetit osman se ai e njihte greqishten e vjetër qysh në burimet, që nga 

Homeri, babai i vjershërimit, për të cilin ai flet edhe në këtë vepër në fund 

të saj. Ai vetëm sa provon të përkthejë këngën e parë. Sipas orientalistit 

Hasan Kaleshi, përkthimin turqisht, ndryshe nga ai që bëri 10 vjet më vonë 

në shqip në vjershë, e bën në prozë. Edhe kaq mjafton, po të kesh parasysh 

vështirësitë që ka përkthimi nga kjo gjuhë. Kush është specialist, mund të 

dëshmojë. Edhe në këtë dyluftim Naimi tregon para opinionit osman elitar, 

inteligjencës osmane, që e njeh pas traditës persiane të vjershërimit edhe atë 

greke të re , edhe atë katharevuse si dhe traditën antike greke të vjetër, këtë 

radhë jo nëpërmjet vjershërimit në vazhdën e asaj tradite, por nëpërmjet 

përkthimit nga ajo gjuhë. Së treti, Indirekt Naimi, duke përkthyer nga 

greqishtja e vjetër një gjuhë e poezisë klasike, në osmanisht, ai i tregonte 

elitës osmane, qarqeve intelektuale, se e zotëronte perfekt edhe gjuhën 

253

osmane. Jo thjesht si gjuhë për ta folur, por në tërë gjerësinë e gamën e vet, 

aq sa ishte në gjendje të përkthente në këtë gjuhë, të shprehte me mjetet 

artistike dhe jo vetëm atë të kësaj gjuhe, arritjet më të mira të mendimit 

botëror në fushën e poezisë, të përkthente Homerin, atin e poezisë, siç e 

quan vetë. Gjuha osmane kishte, deri në kohën e Naimit, 6 shekuj jetë, 6 

shekuj në të cilën krijohej një letërsi e tërë e sidomos në lëmin e vjershërisë. 

Edhe ajo nuk ishte e pakët, ishte gjuha zyrtare e një perandorie. Dhe Naimi 

tregon se ndonëse ishte shqiptar, ai e dinte atë me rrënjë, e kishte si gjuhën e 

vet të mëmës. Ai e kishte folur, shkruar e perfeksionuar që nga vegjëlia në 

sallonin e teqesë bektashiane të Frashërit me baballarë e dedelerë të shquar 

me kulturë të marrë në Harasan, Iran, Stamboll, Kairo e gjetkë, pa folur për 

atë se ajo ishte gjuha e përditshme e tij e komunikimit dhe e leximit. 

Me botimin e „Iljadhës“ së Omirit në osmanisht Naimi fitonte edhe dy 

dyluftime të tjera, atë të greqishtes së vjetër dhe të gjuhës së perandorisë, 

osmanishtes. 

Le të ecim më tej.Pas botimit të këtyre tre veprave radhazi (1884 dhe dy të 

tjerat më 1886) botohet në Bukuresht poema „Bagëti e Bujqësia“. Naimi, 

pasi e ka afirmuar veten në katër gjuhë, duke e bindur elitën ballkanike dhe 

atë mbarosmane dhe më tej edhe atë iraniane e më gjerë në Lindje për 

aftësitë e tij në fushën e poezisë, pasi e ka afirmuar veten si njohës dhe 

mjeshtër i poezisë edhe të asaj mëme traditë si persiane, greke e vjetër, 

greke e re dhe të asaj osmane, ai i përvishet punës për të krijuar traditë për 

një gjuhë të re, gjuhën shqipe, gjuhën e vet të nënës. Askush nuk mund ta 

akuzonte në opinionin intelektual se ai po i hynte si „axhami“ një pune të 

vështirë dhe të parealizueshme. Ai u kishte treguar se ishte një mjeshtër dhe, 

po të vazhdonte të shkruante në secilën prej këtyre gjuhëve me traditë, qoftë 

edhe atë osmane, që kishte traditën më të shkurtër (6 shekullore) mund të 

bëhej me emër, një nga poetët më me famë. . Naimi nuk preferoi këtë rrugë, 

që do të ishte në njëfarë kuptimi „më e lehta“, por ai zgjodhi një terren 

pothuajse djerrëdhe aty ai u fut me tërë aftësitë, kulturën e talentin që 

kishte, i vendosur për të pasur sukses. Edhe këtu qiti „dorashkën“, por ia qiti 

jo një gjuhe të huaj, traditës së huaj në poezi; ia qiti gjuhës së vet, ku nuk 

kishte asgjë në shesh. . Dhe ndofta kjo ka qenë sfida dhe beteja më e 

vështirë për Naimin, që pothuajse nga hiçi ai të ngjallë një traditë, të hedhë 

vetë themelet e një tradite. Kjo „betejë e katërt“, tashmë me gjuhën e 

mëmës, ka qenë më e vështira, ndofta dhe më e lavdishmja, që e bëri të 

pavdekshëm emrin e tij, sepse ai e nxori me krijimtarinë e vet poetike këtë 

gjuhë nga harrimi dhe populli i dha dekoratën më të madhe që nuk ia dha 

asnjë akademi e ndonjë popull tjetër për poezitë e veta. Populli e quajti 

„Bilbili i gjuhës shqipe“. Vepra, apo më mirë të themi kryevepra e tij, 

poema „Bagëti e Bujqësia“ është dëshmia më e mirë për këtë. Kjo është 

edhe një nga arritjet më të mëdha të Naimit, ndofta më e madhja në lëmin e 

poezisë. Ai jo vetëm thuri një poemë me vlera të jashtëzakonshme në të 

254

gjitha drejtimet artistike, atdhetare etj. por vuri gurë themeli në vjershërimin 

shqip dhe ndofta ajo qëndron me gjithë vlerat që kanë në gjuhët përkatëse të 

poemave e vjershave të tij, të tjera në gjuhët persisht, greqisht, shumë e 

shumë më sipër. U takon specialistëve të gjuhës e të letërsisë shqipe e 

letërsive respektive përkatëse të thonë një fjalë gjithnjë e më preçize. Veçse 

roli që luajti ajo me vargjet e saj ndezën një popull të tërë, e vetëdijesuan 

atë. 

Vepra “Bagëti e Bujqësia” ishte e para. Të tjera erdhën më pas. Vepra 

letrare në prozë e në poezi, si nga Naimi ashtu edhe nga kohëshokët e tij, 

rilindësit e tjerë. U krijua mbi bazën e saj një letërsi e tërë, një traditë e tërë; 

traditë që meritën e „trasimit“ të saj, punën prej pionieri e ka Naimi ynë, 

Naim Frashëri, rilindësi Naim, dijetari Naim, poligloti Naim, atdhetari 

Naim, Akademiku Naim e pse jo, Profeti i Shqiptarizmit, Naim Frashëri. 

„Vjershat për mësonjtoret e para“ (1886), „Lulet e verës“ (1890), „Parajsa 

dhe Fjala fluturake“ (1894) do të ishin në vazhdim të „Bagëti e Bujqësisë“, 

duke krijuar traditën naimiane të shqipes. Pas kësaj, me kalimin e një 

dhjetëvjeçari, prapë Naimi ynë „nxjerr shpatën nga milli“ dhe si ata heronjtë 

kalorësiakë të mesjetës turret për një dyluftim tjetër. Po me kë dhe kundër 

kujt? Kujt ia hedh „dorashkën“ përsëri ky kalorës i papërkulur, i cili nuk 

heq dorë nga betejat e dyluftimet? Pse tani, pas 10 vjetësh e bën këtë? 

Shpjegimin do ta gjejmë po të shikojmë veprën e botuar në vitin 1895 me 

titullin kuptimplotë, ndonëse në greqisht „O eros“ (Dashuria). Është vepër 

nga më të shkurtrat, por nga më të ngjeshurat e më kuptimplotet. Dhe vepra 

e fundit poetike e tij, se më sëmundja që iu shfaq qysh në vitin e largët 

1871, nuk e la të shkruante. Është nga ato vepra që turqit i quajnë „őz“ (ëz) 

– esenciale), thelbësore. Le të ndalemi pak më gjerë në të... 

Dhori Qiriazi në parathënien e sipërpërmendur, kur ndalet në vjershën “O 

eros”, përsa i përket gjuhës që përdor autori Naim, thekson se është 

greqishtja që i takon shkollës fanarite. Naimi i përmbahet kësaj shkolle e, 

me sa duket, greqishtja e preferuar e tij është pra kjo fanarite. Gjithashtu, në 

lidhje me poezizë greqisht të Naim Frashërit, ai thekson se në të duket 

qartazi ndikimi i rrymës në modë të asaj kohe, që vinte nga Perëndimi në 

letërsi, rrymë parnasiane. Kjo rrymë më shumë sesa përmbajtjes, i vinte 

rëndësi formës, gjë që nuk mungon të shihet edhe te Naimi në këtë poezi të 

tij në greqisht. Një lexues i zakonshëm këtë mund ta kalojë lehtazi, ashtu 

sikurse edhe autori i parathënies, vetëm sa i vë në dukje këto dy momente 

në veprën e Naimit, pa i shtjelluar më tej ato. Sigurisht, do të ishte me 

shumë vlerë për ne në qoftë se autori do të ishte ndalur në të, t’i kishte 

shtjelluar, zbërthyer apo thelluar. Për ne edhe kaq sa jep nuk është pak... 

Më 1895 Naimi i flak në këtë vepër dy “dorashka” fisniku... Pasi e ka 

treguar veten mjeshtër si në greqishten e vjetër tek “Iliada”, apo te varianti i 

saj katharevesa te “Dëshirë e vërtetë e shqiptarëve” (“O pathos ... ton 

skipetarion”), Naimi del përpara opinionit intelektual perandorak me 

255

preferencat e veta për greqishten, pikërisht atë të shkollës fanariote. 

Sigurisht, Naimi nga shkolla dinte si greqishten e vjetër ashtu edhe atë të re 

(katharevusa). Ndërsa greqishten popullore, sidomos atë të Greqisë Veriore 

e Perëndimore, greqishten e ishujve të Jonit, greqishten e Korfuzit, të Epirit 

ai e dinte “ujë”, se kaloi 15-20 vjet në vilajetin e Janinës. Plus administrata 

osmane në këtë vilajet, veç osmanishtes njihte edhe greqishten dhe në të 

dilte edhe gazeta zyrtare e vilajetit jugor shqiptar. Ç’t’i bësh, paradokse të 

kohës! Shqipja nuk njihej. Nuk lejohej të shkruhej. Kush guxonte të ngrinte 

kokën, ia prisnin. Ndaj, Naimi që e kishte provuar këtë realitet nuk mund të 

pajtohej me të. Ai donte që shqipja të shkruhej, të njihej, të zyrtarizohej, 

ndaj ai i bën opinionit intelektual perandorak njërën sfidë pas tjetrës, ndaj i 

hidhen atij përpara “dorezat” e bardha kalorësiake për beteja, të dukshme e 

të padukshme. Mjeshtri në çdo rast tregon zotësinë e lartësinë e vet edhe në 

terrenin e “kundërshtarëve” të zot. Ai i njihte më mirë se kushdo tjetër 

orekset shoviniste të Athinës dhe familja e tij u qe kundërvënë dhëmb për 

dhëmb atyre brez pas brezi. Ndërkohë, Naimi nuk është dritëshkurtër si 

kundërshtarët e vet. Nuk i mungon fisnikëria. Ai e di se në gjirin e popullit 

grek ka forca të shëndosha që aspirojnë për miqësi, ka qarqe intelektuale e 

qeveritare që shikojnë më larg se ambiciet e zakonshme megalideiste. 

Pikërisht këtyre i drejtohej në poemën e parë, duke u zgjatur dorën e 

miqësisë dhe të bashkëpunimit, të paqes. Ndërsa titulli i poemës së dytë 

prapë flet shumë edhe në këtë drejtim, pavarësisht se ç’ka brenda „O eros“ 

(Dashuria). Pikërisht këtu ai përdor greqishten fanariote të lagjes Fanar 

(Fener) në Konstandinopol (në Stamboll), greqishten e dikurshme të 

kryeqytetit bizantin, “të mbijetuar” edhe në shekujt e Perandorisë Osmane. 

Këtë greqishte për gati 20 vjet ai e përjetoi në Stamboll si ndërmjet rumëve 

greqishtfolës (rumët = jo grek, banor i krishterë i Perandorisë Bizantine dhe 

më pas Perandorisë Osmane, që fliste gjuhën zyrtare të të krishterëve në 

perandori, greqishten). Gjuha e Stambollit, e kryeqytetit, sigurisht ishte më 

e përpunuara, më e zgjedhura; ajo përbënte bazën e gjuhës letrare greke në 

Bizant e më pas. Ajo flitej në sallonet mondane të aristokracisë fanariote 

dhe ishte më e përpunuara, si nga ana gjuhësore letrare, shkencore e fetare 

nëpër shekujt e gjatë bizantinë. Po të llogarisim edhe kohën e Perandorisë 

Osmane, i bie mbi 1500 vjet. Ajo ishte greqishte më fine dhe Naimi, që jetoi 

si midis rumëve të Stambollit, plus pati miq të vyer midis shtresës elitare të 

rumëve, plus u mor me letërsinë që botohej në greqisht, në këtë variant 

„fanariot“, plus pati në tavolinën e punës në ministri ku punonte si nëpunës i 

censurës për greqishten, gazetat në këtë gjuhë të Stambollit, jashtë tij dhe 

ato që vinin nga jashtë perandorisë, sidomos nga Greqia, nga Athina. Një 

pjesë e mirë e rumëve, (banorëve të krishterë të Stambollit – L.B.) ishin 

shqiptarë të krishterë dhe askush në kushtet kur nuk shkruhej shqipja nuk i 

konsideronte ata të tillë, por i futnin në kategorinë e „rumëve“, ndiqnin 

shkollat greke dhe shkonin në kishat ku meshohej vetëm greqisht. Në 

256

Stamboll ishte Patrikana Ortodokse e Fenerit dhe autoriteti i e hija e tij e 

siguruar qysh nga pushtimi i Konstandinopojës, më 1453, me dekret 

sulltanor të Mehmetit II ndihej i fuqishëm kudo. 

Naimi ynë edhe në këtë drejtim preferonte këtë greqishte të stërkultivuar të 

shekujve plus që e flisnin bashkatdhetarët e krishterë që jetonin në Stamboll 

e luanin një rol tepër të rëndësishëm si në Stamboll ashtu edhe në mbarë 

krejt perandorinë. Stambolli; pas 1453-shit për një kohë të gjatë ¾ e 

popullsisë i pati rume, pasi kaluan mbi 2-3 shekuj, popullsia rume zbriti në 

gjysmën e popullsisë së qytetit kozmopolit. Ndërsa në kohën e Naimit ajo 

përbënte mbi 1/3 e popullsisë rreth gjysmë milionëshe të kryeqytetit 

osman.Naimi ata i takonte në Pera (Bejollë) në Fener e në Balata ku qe vetë 

Patriarkana Ortodokse, në Levent, në Gallata, në Arnautqoj, në ishujt e 

princave në anë të Kadiqojit, në Çengelqoj etj. Ata ishin të shpërndarë nëpër 

Stamboll, por shtesa e rrallë popullsisë, emigrimet, asimilimi, politika e 

ndjekur nga sulltanët bëri të vetën. Kapakun do t’ia vinte marrëveshja e 

Lozanës më 1923, kur popullsia rume (e krishterë greqishtfolëse) e Detit të 

Zi, detit Egje (Izmir etj.) dhe e brendësisë të Anadollit (si Kajseri etj.), do të 

zhvendosej për në Greqi dhe ajo myslimane do të dërgohej në Turqi, 

pavarësisht se ishte turke ose jo. Stambolli „shpëtoi“ sepse popullsia rume e 

tij u ruajt kundrejt ruajtjes së komunitetit mysliman në Thrakën 

Perëndimore. E themi „shpëtoi“ në thonjëza sepse hinterlandi i Stambollit 

në Thrakën Lindore u „pastrua“ me themel në bazë të marrëveshjes. Koha 

bëri të vetën dhe pas vitit 2000 kokoshi mbeti një thelë, as 2000 veta sot, në 

kohën që po flasim e shumica pleq. Sipas një të dhëne të Bashkisë së 

Stambollit, në fillim të viteve 70 të shekullit 20 kishte 140.000 rumë; prej 

këtyre, rreth 100.000 shqiptarë ortodoksë dhe 40.000 rumë greqishtfolës. E 

theksoj, nuk duhet të konfondojmë rum me grek. Rum = banor i krishterë 

greqishtfolës, grek = banor i Greqisë. (Shpesh, me dashje ose pa dashje 

bëhet një konfondim i tillë, si në literaturë ashtu edhe për qëllime të tjera – 

L.B.). Një pjesë e mirë e kishave rume të Stambollit kanë qenë të 

shqiptarëve, për të mos thënë më shumë. Në vitet ’60 të shekullit XX 

shqiptarët deshën të krijojnë kishën e tyre autoqefale të pavarur nga 

Patriarkana bizantine e Stambollit, por në sajë të luftës së egër e të 

paprinciptë të saj me gjithë mbështetjen që patën nga sivëllezërit e tyre 

shqiptarët myslimane të Stambollit, këto përpjekje nuk patën sukses. Naimi 

qysh në kohën e vet u gjet në llogoret e kësaj lufte të shqiptarëve të 

krishterë të Stambollit për kishën e tyre dhe i mbështeti me gjithë shpirt ata. 

Në vitin 1989 udhëtoja me linjën ajrore greke “Olimpik” drejt Stambollit. 

Një radhë para meje ishte një zonjë e re me djalin e saj dhe në krah, mesa 

dukej, e ëma. Gjithë kohën dëgjoja greqishten e tyre disi të veçantë. Shumë 

rrallë fliste djali i vogël 10-12 vjeçar. Më ra në sy në lëvizjet e tyre, në 

sjelljet, qëndrimin e tyre njëlloj fisnikërie. Për të mbushur disa fletë që na i 

shpërndanë stjuardesat, para se të zbrisnim në aeroportin e Stambollit i 

257

kërkova një stilolaps fqinjëve, në anglisht. Mora vesh se ishin rumë të 

Stambollit, stambollite që jetonin në lagjen Levend. Zonja më zgjati me 

respekt e me një mirësjellje të veçantë stilolapsin, më sqaroi se vetë ishte e 

martuar në Athinë dhe po shkonte bashkë me të ëmën ta çonte në shtëpinë 

ku kishte lindur e ishte rritur. Greqishtja e tyre e Stambollit ndoshta ishte 

fanariote. Sidomos zonja e fisme shtatlartë, me finesën, veshjen, anglishten 

korrekte dhe sjelljen e kulturuar më la një mbresë të veçantë. Ndofta gjak 

fisnik, fanariot. Kushedi?! 

Nga gjiri i rumëve greqishtfolës të Stambollit kanë dalë shumë personalitete 

si në shekuj ashtu edhe sot. Nuk do të lija pa përmendur profesoreshën e 

filozofisë, zonjën Joana Kuçurati. Ajo është kryetare e shoqatës filozofike 

turke dhe për një kohë të gjatë ka qenë sekretare e përgjithshme e shoqatës 

filozofike botërore me qendër në Zvicër. Disa prej punimeve të saj i kam në 

bibliotekën time. Nga rumët e Stambollit ka qenë edhe kryetari i komitetit 

organizator të Lojërave të fundit Olimpike të Athinës. Sipas shtypit turk në 

të ritë e tij ai ka luajtur si basketbollist me ekipin prestigjioz të 

“Fenehbarçes” të Stambollit. Më pas emigroi në Athinë. Një rrjedhje, një 

bjerrje e vazhdueshme e “trurit” rum në shekuj deri sot. Me shpejtësi po 

shkohet drejt humbjes, zhdukjes së tij... 

Kam shkuar shumë herë në Ishujt e Princave apo Ishujt Prinkipo në detin 

Marmara ose siç u thërresin thjesht turqit “Adalar” (Ishujt) që janë pranë 

pjesës aziatike të Stambollit, rajonit të Kadiqoit. Aty akoma banojnë rreth 

10.000 banorë, të cilët me shumicën e tyre janë rumë greqishtfolës. Ato janë 

9 ishuj, 2-3 prej të cilëve të pabanuar. Më të mëdhenjtë e tyre, ku banon 

shumica e popullsisë, janë Byjukada, Hejbeliada dhe Kënallëada. Kam parë 

fytyrat e banorëve vendas që rrojnë aty prej shekujsh. Kam parë artitekturën 

e banesave, vilat, rrugët, pajtonet që i bien kryq e tërthor ishujve ngarkuar 

me turistë dhe, çuditërisht, më kujtojnë diçka nga Shqipëria, nga njerëzit 

tanë, nga toka jonë, nga arkitektura e ndërtimeve tona. Kam dëgjuar njerëzit 

të flasin veç turqishtes edhe greqishten e Stambollit. Kam parë me 

vëmendje sjelljet e tyre, qëndrimet e tyre, kam përcjellë, sa herë kam shkuar 

në ishuj, pastërtinë e tyre, veshjen e tyre, zakonet e tyre, qytetërimin e tyre. 

Ai sikur më sjell, ashtu mbyturazi, jehonën e një bote tashmë të perënduar, 

botës bizantine. Ata sa vijnë e rrallohen dhe aty vendosen vazhdimisht 

banorë të rinj.... Dikur aty kanë ardhur rilindësit tane dhe ata osmanë, si një 

Hoxha Tahsin, një Sami Frashër, një Naim, një Pashko Vasë, një Ismail 

Qemal, një Munif Pashë, një Ahmet Xhevdet Pashë etj. etj. Ishujt, si në 

shekuj në të kaluarën ashtu edhe sot, kanë qenë vend verimi e vend pushimi. 

Vilat dy-trekatëshe apo më të mëdha qarkojnë ishujt. Aty vinin në kohën e 

Naimit pasanikët e Stambollit me familjet e tyre, pashallarë e bejlerë, 

funksionarë të lartë të shtetit, rumët e pasur, armenët, jahudinjtë (çifutët), 

por edhe personalitete të artit e të shkencës, , të arsimit e të kulturës, madje 

një pjesë e tyre kishin vilat verore (jazllëk-et-turqisht – L.B.). Në Hejbeliada 

258

ka qenë shkolla e priftërisë, e priftërinjve ortodoksë. Ajo ka një bibliotekë 

shumë të pasur 400-vjeçare a më tepër. Aty mund të gjesh libra të vyera si 

për shekujt bizantinë ashtu edhe princat e Ballkanit, përfshi edhe ata 

shqiptarë, për Skënderbeun, për historinë e rumëve greqishtfolës, banorë 

autoktonë të këtyre trojeve. Aty duhet të ketë literaturë të pasur për 

Voskopojën, për Rilindjen e rilindësit shqiptarë, përfshi edhe Naimin tonë, 

për botuesit rumë me të cilët pati të bëjë ai, koleksionet greqisht të gazetave 

e revistave si “Neologosi” me të cilën polemizoi Shemsedin Sami Frashëri, 

apo ku u botuan poezitë e Abedin Dinos, periodikë si “Qiriksi”, ku u botua 

studimi për veprën persisht të Naimit “Ëndërrimet” etj. etj. Biblioteka e 

shkollës së Patriarkanës së Stambollit ruan thesare për historinë e Turqisë, 

të Greqisë, të Shqipërisë, historinë e ortodoksizmit ballkanas. Ajo pret 

studiuesit e sotëm e të nesërm, për t’u hapur gjirin e vet. Aty duhet të 

ndodhen edhe botimet greqisht të Naim Frashërit e plot gjëra me vlerë të 

shkruara nga rilindësit tanë. Me sa di unë, hulumtues evropianë apo 

amerikanë kanë shkuar mjaft, por shqiptarë nuk besoj se ka shkuar njeri. 

Gërmimet edhe në këtë bibliotekë shekullore mund të na befasojnë me 

“zbulime të reja”... Aty ruhen libra unike në llojin e vet dhe që s’i gjen në 

asnjë vend tjetër... Le të kthehemi te shkolla fanariote për të dalë përsëri te 

Naimi. Fanariotë drejtuan për shekuj Bizantin e, pas rënies së tij, ata prapë 

ishin në krye të elitës udhëheqëse të Peradorisë Osmane.Emrat e Laskarëve, 

të Dukasve, të Komnenëve, të Suxhove, të Paleologëve etj. shkëlqyen si në 

Bizant, në dinastitë që e qeverisën atë, ashtu edhe në Perandorinë Osamane. 

Në fushën e fesë në krye të Patriarkanës, pa diskutim, në fushën e arsimit e 

të kulturës, në Ministrinë e Jashtme shërbimin diplomatik në marrëdhënie 

me të huajt, në fushën e tregtisë, në marinë, dragomanët (përkthyesit) ishin 

gjithmonë fanariotët. Për gati 150 vjet, nga fundi i shekullit XVII, gjithë 

shekullin XVIII dhe fillimin e shekullit XIX gospodarët (qeveritarët, 

mëkëmbësit e sulltanit), për provincat vasale danubiane, Vllahinë e 

Moldavinë ishin fanariotë.Fanariot ka qenë edhe historiani i Perandorisë 

Osmane, Dhimitër Kantemir personalitet i dëgjuar, që zhvilloi aktivitetin e 

tij në Rumani e njihet si historian rumun... 

Edhe pas fitores së pavarësisë së Greqisë, fanariotët (ndoshta jo si më parë – 

L.B.) qenë në krye të elitës osmane, sidomos në Ministrinë e Jashtme, në 

arsim, kulturë, tregti. Kështu përfaqësues i Perandorisë Osmane në 

Kongresin e Berlinit më 1878 ishte fanarioti Karatheodhori Pasha, apo 

ambasador i saj për një kohë të gjatë në Angli në fund të shekullit XIX ka 

qenë Musurus Pasha, mik besnik i kryediplomatit osman, plakut të Vlorës, 

Ismail Qemali etj. 

Naimi, për vetë punën që bënte, kishte lidhje si me shtëpitë botuese rume që 

ishin rreth 1/3 e atyre të Stambollit, si në Gallata edhe në Babi Ali 

(Xhahalollu, rajone të Stambollit – L.B.), ashtu edhe me intelektualë të tjerë 

midis të cilëve ai kujton dijetarin J. Karolidhi në veprën e mësipërme “O 

259

eros”). Pra, Naimi pas greqishtes së vjetër dhe asaj katharevusa i drejtohet 

opinionit stambollit, me majën e majës së greqishtes, me gjuhën e vet, atë 

fanariote, të cilën e zotëronte në majë të gishtave. Ato 8 këngë të “O eros” 

ai i shkroi për miqtë e vet rumë të Stambollit me një gjuhë të zgjedhur, në 

gjuhën që ata flisnin, që ata kultivonin, duke treguar se nga pikëpamja e 

gjuhës ai s’u linte atyre asgjë mangut, madje mund të hahej me ta për të 

zbukuruar “Parnasin” grek e për t’i kënaqur ata. Këtë e bënte gati 10 vjet 

pas botimit të “Ëndërrimeve”, për të cilën J. Koralidhisi njeu penën e vet 

prej savanti për të shkruar një studim për divanin persisht të Naimit. Për 

Naimin nuk ishte problem; ai shkroi poemën me 8 këngë në një kohë të 

shkurtër, ndonëse e “qëndisi” si nga ana gjuhësore ashtu edhe letrare duke u 

treguar atyre lartësinë e tij si poet, si njeri i kulturës, si njohës brilant i 

kulturës helene të vjetër e të re. Veçse Naimi e shkroi pas 11 vjetësh, kur ai 

ishte bërë Naim, por një Naim që ngjalli shqipen. Ndërkohë, miqve u 

“rrëfente” prapë: unë jam Naimi, mirëdashës i popullit grek, ama jo i 

qarqeve shoviniste. Ai ofronte “Dashuri” e respekt reciprok të të drejtave. 

Ai fliste për perënditë e lashta greke, por siç na vë në dukje Dhori Qiriazi, ai 

ishte në korrent të rrymave më të fundit të kohës në letërsi, shkruante si 

parnasian dhe Qiriazi s’mungon të numërojë veçoritë e kësaj rryme në librin 

e tij të vitit 2000 në parathënie që spikasin te Poeti Naim. Naimi ecte me 

kohën dhe i njihte rrymat e ndryshme letrare, sidomos ato perëndimore, 

frënge që ndikonin në Perandorinë Osmane. Në shtypin osman pati debate 

të shumta për të cilat Agah Sirri Levend në librin e tij për Sami Frashërin 

nuk mungon të flasë. Ishin debate të ashpra midis përkrahësve të rrymës së 

vjetër, të përkrahësve të letërsisë së vjetër osmane, të divaneve në luftë në 

grupin e grumbulluar rreth revistës “Serveti Funun” (Thesari i shkencës) të 

shkrimtarëve të rinj osmanë në krye të të cilëve u vu shkrimtari e poeti 

Teufik Fikret (thuhet se është i gjakut shqiptar – L.B.). Në krah të tyre u 

rendit në këto debate edhe dijetari Shemsedin Sami, i vëllai i Naim 

Frashërit. Ata ishin parnasianë dhe iu kundërvunë krahut konservator të 

kryesuar nga shkrimtari osman Muhallim Naxhi. Naimi mesa duket nuk 

ishte jashtë këtyre rrjedhave. Librat e parnasianëve turq kishin kaluar në 

duart e tij si censor e kryecensor i perandorisë. Si krijues edhe ai nuk kishte 

mbetur jashtë këtyre rrjedhave. Në qoftë se nuk e shfaq këtë ndikim 

(parnasianë – L.B.) në letrat shqipe në vjershën e tij “O eros” greqisht 

tregon se ai ecën me kohën dhe me këtë botim të vogël si sasi por 

njëkohësisht të madh, si cilësi ai i tregon opinionin osman që është një 

njohës i mirë i letërsisë kontemporane (të kohës) dhe ecën me rrjedhat e saj. 

Kjo është një “dorashkë” tjetër e dytë që u hidhej qarqeve shoviniste greke 

që bënë aq shumë për të penguar popullin shqiptar në rrugën e tij të 

vetëdijësimit nëpërmjet gjuhës shqipe dhe u përpoqën të pengonin (ndofta 

edhe të vrasin siç bënë në disa raste me mësuesit e shkollës së parë shqipe si 

Pandeli Sotirin e më pas Petro Nini Luarasin – L.B) përfaqësuesit më 

260

eminentët e tij). Por “dorashkat” naimjane nuk mbarojnë me kaq. Më 1896 

sillet “Iljadha” e Omirit (Iljada e Homerit – L.B) kënga e parë në gjuhën 

shqipe, dhjetë vjet pas kthimit të saj në turqisht po nga Naimi. Si qëndronte 

puna? Kjo ishte “vula naimjane” për atë proces që e nisi vetë Naimi, për të 

krijuar një letërsi të re, një traditë letrare në gjuhën shqipe ku ajo nuk 

ekzistonte. Këtë ai e arriti me sukses. Tre vjet më vonë, më 1899, në letrën 

që do t’i shkruante dhëndrit, Murat Toptanit, Naimi me Saminë do të bënin 

bilancin e punës së bërë për shqipen e shkollën shqipe. Armiqtë tanë 

mendonin se shqipja do të zhdukej, por përkundrazi, për fatin tonë shqipja u 

bë, u shkruan libra me të tregoi ç’gjuhë e vlefshme qe mësuar nëpër shkolla 

etj. Bilanci ishte pozitiv. Naimi krenar për këtë, më 1896 i vë vulën kësaj 

duke përkthyer “Iljadën”, e atit të vjershërisë, Homerit, duke treguar se 

shqipja është njësoj si gjuhët më të përpunuara.” Homeri mund të 

vjershërohet edhe shqip. Në qoftë se dhjetë vjet më parë, siç na thotë 

studiuesi kosovar Hasan Kaleshi “Iljadën” vetëm e përktheu osmanisht, por 

pa e vjershëruar, në shqip ai e vjershëron dhe sa bukur dhe me sa pasion, aq 

sa shqiptari duke e lexuar mendon se ajo është shkruar për herë të parë jo në 

greqisht por në shqip. Kjo ishte “doreza” e fundit për opinionin intelektual 

perandorak e ballkanik. Konkluzioni: shqipja u bë, shqipen e bëmë “ne”, 

domethënë ai bashkë me rilindës të tjerë, i vëllai, Vretoja, Kristoforidhi, 

Pashko Vasa etj etj. Respekte të pafundme këtyre bijve të popullit shqiptar 

që në luftë dhëmb për dhëmb me armiqtë e kombit shqiptar e të gjuhës 

shqipe i lanë ata me gisht në gojë dhe popullit të tyre i çelën rrugën e dritës 

e të progresit që ne bijtë, nipat e stërnipat e tyre gëzojmë sot. Lavdi të 

përjetshme të atyre! 

Në qoftë se do të shikonim sfidat që i bëri kohës, armiqve etj lartësinë e tij 

si mjeshtër i poezisënë gjuhë të huaja dhe në shqip (madje në “Bagëti e 

Bujqësia“ ai i kundërvihet atyre shqiptarëve bukëshkalë që me dashje apo 

pa dashje kishin humbur besimin tek shqipja dhe ai ua ktheu përsëri atë. 

Pena e tij u kthye me himn të shqiptarizmit. Cili nxënës shqiptar qysh nga 

koha e Naimit nuk i di vargjet “O malet e Shqipërisë... etj etj. Sot ato 

këndohen po si himn si në trojet etnike edhe në diasporë (të përshtatura ato 

këndohen lidhur me aktualitetin sa të sotshëm aq edhe të djeshëm. Shqipëri 

o nëna ime! O Kosovë o nëna ime!). Naimi e tregoi veten një kryemjeshtër i 

poezisë si persisht dhe greqishten në të tre variantet e saj, të vjetër 

vjershërimit si në gjuhët katharevusa, fanariote po ashtu edhe osmanisht. 

Dhe këtë aftësi e mjeshtëri artistike ai e vuri në shërbim të një gjuhe tepër të 

lashtë, por fatkeqësisht të pa punuar e të lënë në harresë. Ai pothuajse duke 

u nisur nga hiçi trasoi një rrugë të re, krijoi një traditë të re. Atë që të tjerët e 

kishin bërë për shekuj e mijëvjeçare me gjithë ato forca, ai tentoi pak a 

shumë i vetëm të çajë dhe ia arriti me sukses me veprat e tij brilante e pastaj 

e ndoqën të tjerët. Kjo tregon se ç’punë vigane bëri Naimi ynë i madh. Ishin 

ndërmarrje titanike që i kërkonte nevoja e “mbijetesës” së një populli siç 

261

ishte ai shqiptar. Bash në këto çaste të vështira del një Naim, bir shqiptari, 

fisnik shqiptar, i vë shpatullat kësaj barre, i del përpara kësaj nevoje me 

sukses. Në një kohë të shkurtër, duke e lënë emrin e namin e madh që mund 

të korrte në letërsi të tjera të mëdha, merret me hiçin dhe shpëton një gjuhë, 

atë të mëmës së vet që i dha gji dhe të “nënës së ëmbël Shqipëri që i jep 

forcën që ka dhe krijoi një letërsi të vogël me duart e tij për gati 10 vjet, 

letërsinë shqipe, pa u bërë merak për emra e përemra. Koha më vonë emrin 

e tij e ngriti në një piedestal akoma më të lartë. Ndaj, rilindësi nga anët e tij, 

Rauf Leskoviku, do të shkruante për të se: “shumë të rëndoi barra, por ti 

ngrite pa gur e baltë një shtëpi të lartë. Për të Naimi ishte profet mbi profetët 

dhe shkrimtar mbi shkrimtarët, i paarritshëm... 

Pasi botoi “Iljadhën” e Omirit në shqip, Naimi s’u kufizua me kaq. Ai e 

dinte se koha e eposeve kishte mbetur në lashtësi e në mesjetë. Për 

shqiptarët e gjuhën shqipe puna ndryshonte. Ata kishin nevojë për një epos 

të ri kundër armikut që i kishte robëruar. Shqiptarëve u duheshin epose të 

rinj, epope të reja i prisnin. Prandaj “Homeri” shqiptar, Naimi, vendosi dhe 

shkroi jo një, por dy epose, dy Iliada. Në “Iliada” Homeri i vë bashkë 

perënditë me heronjtë e lashtësisë. Te Naimi i kemi të ndarë; kemi dy vjet 

më pas eposin e parë “Istoria e Skënderbeut”, që i kushtohet një heroi 

shqiptar të ndjekur po nga shokët e tij heronj, përballë pushtuesit të huaj. 

Vendin e Trojës (truallit L.B.) të lashtësisë këtu e zë Kruja (kroi, burimi – 

L.B.) e Mesjetës, e Skënderbeut, Me zjarr e shpirt i këndon të shkuarës së 

lavdishme të popullit të tij të shumëvuajtur por trim dhe i kujton se epopeja 

e re e çlirimit e pret përpara, për të luftuar si dikur. 

Iliada e dytë, apo, si të thuash ajo “fetare”, është “Qerbelaja”. Në vend të 

një eposi Naimi krijoi dy epose për shqiptarët, për t’i mobilizuar në luftën 

për liri. Në qoftë se Homeri i këndonte të shkuarës, “Homeri” Naim duke 

evokuar të kaluarën indirekt i drejtohet shqiptarëve në emër të së ardhmes... 

Njeriu, duke parë këto dy epose të Naimit dhe gjithë atë punë që bëri për 

shqipen, Shqipërinë dhe shqiptarët, në një kohë relativisht të shkurtër, 

shumë intensive, që në fund të fundit i shkurtoi jetën, “e treti si qiririn”, nuk 

mund të mos mendojë se si ia arriti kësaj. Vetëm të bësh vlerësimin e saj 

duhet një njeri që të jetë, të paktën si Naimi, të ketë dijen e tij, kulturën e tij, 

gjuhët e tij dhe aftësitë e tij krijuese, drejtuese, organizative etj. Të 

mendonim vetëm ato çka përmendëm më lart për krijimtarinë e tij në gjuhën 

perse e greke me tërë variantet e saj, madje ai mund të kishte bërë, po ta 

donte puna, edhe në latinisht. Do të duhej të bashkonim një orientalist, 

zotërues të persishtes e gjuhëve të Lindjes si Vehxhi Buharaja, , një zotërues 

të greqishtes së vjetër e latinishtes si Gjon Shllaku, apo një zotërues brilant 

të greqishtes së vjetër e të re si Spiro Çomora, të shkrirë në një. Po dhe kjo 

s’do të mjaftonte sepse duhet të ishin krijues të poezisë në ato gjuhë të një 

niveli tepër të lartë si Naimi, gjë që është e pamundur. Për studimin e 

Naimit duhen ekipe të tëra specialistësh. Njeriu, duke u gjendur para një 

262

kolosi të tillë, nuk di se çfarë të bëjë, të qeshë apo të qajë me ata që tentojnë 

të hedhin baltë mbi një Homer të tillë shqiptar. S’na mbetet veç të vëmë 

buzën në gaz përpara këtyre njerëzve “mjeranë”, të cilët duke u përpjekur të 

hedhin “gurë” mbi Naimin, s’bëjnë gjë tjetër, veçse ato u bien mbi kokën e 

tyre, sa herë e ngrenë para lartësisë të kolosit NAIM; s’bëjnë gjë tjetër veçse 

provojnë liliputërinë e tyre... Liliputët, çfarëdo që të bëjnë, prapëseprapë 

mbeten me një “l” të vogël, ndërsa Kolosi Naim mbetet kolos më “K” e 

madhe që ka në krye e që gjithmonë është para “l-së”. 

Studiuesi Dhori Qiriazi në fund të parathënies së vet e krahason poetin tonë 

kombëtar Naim me poetin kombëtar të grekëve Dhionisis Sollomos. Ai kap 

disa momente, që janë të përbashkëta, si të thuash, që i afrojnë. Shtëpia 

muze e Solomos-it është në buzë të detit Jon, në ishullin e Korfuzit dhe 

shikon përballë brigjeve shqiptare. Naimi për një kohë jetoi në Sarandë, 

përballë brigjeve korfiate dhe aty ka qenë për disa vjet drejtor i doganës 

osmane dhe ajo ndërtesë u bë më pas shtëpi muze e tij. Dy poetë kombëtarë, 

ndonëse në kohë të ndryshme, më dy brigje fqinje. Si kohë i ndan një 

gjysmë shekulli. Dhionis Sollomosi jetoi në gjysmën e parë të shekullit 19 

dhe i parapriu, me veprimtarinë e vet, krijimit të shtetit grek dhe arriti të 

shohë jetësimin e tij. Ndërsa Naimi jetoi në gjysmën e dytë të shekullit 19 

dhe veprimtaria e tij i parapriu, gjithashtu, krijimit të shtetit të vet, por në 

dallim nga Dhionisi grek, Naimi shqiptar nuk e pa shtetin e vet të pavarur. 

Dhori Qiriazi në fund nënvizon edhe mesazhet e miqësisë që përcollën të dy 

poetët. Naimi ndaj popullit grek e fqinjëve të tjerë ballkanikë në “Dëshira e 

vërtetë e shqiptarëve” përcjell mesazhin e miqësisë dhe bashkëpunimit e 

respektit reciprok të të drejtave të secilit. Ndërsa Dhionis Sollomosi përcjell 

mesazhin e paqes midis popujve fqinjë dhe se populli i tij duhet të shohë 

vetëm në atë që i takon, jo me tepër. Gjithashtu, në jetën e tyre ka një 

moment të përbashkët në lidhje me krijimtarinë e tyre. Ata e filluan 

krijimtarinë e tyre poetike në një gjuhë të huaj. Sollomosi në gjuhën italiane 

ndërsa Naimi në gjuhën perse. Qëllimi ka qenë i njëjtë, afirmimi i tyre si 

poetë në gjuhë të rrahura të poezisë ku poezia kishte traditë shekullore, 

qoftë italishtja, qoftë persishtja. Mbasandaj ata me tërë forcat e shpirtit të 

tyre, tërë talentin e tyre e vunë në shërbim të atdheut të vet. Koha i afirmoi 

si poetë kombëtarë të vendeve përkatëse. Sollomosi, kur vdiq më 1858 në 

Korfuz, nuk kishte se si ta njihte Naimin 12 vjeçar, i cili qysh në atë kohë 

bënte hapat e para në njohjen e poezisë në disa gjuhë në sallonin e teqesë 

bektashiane të Frashërit si në persisht, arabisht, osmanisht, të Hatikasë, që 

këndohej në ditët e matemit (zisë) bektashiane, e shqipëruar nga poeti i 

Frashërit, Dalip Frashëri; poezitë e shkrimtarëve bejtexhinj shqiptarë të një 

Ibrahim Nezim Frakulla apo të Hasan Zyko Kamberit të Kolonjës, aty pranë 

etj. si dhe poezitë popullore të toskërisë, ku i këndohej trimërisë së 

shqiptarëve në luftë me armiqtë. Naimi, duke bërë “Zosimean” e Janinës, do 

të ketë mësuar diçka për poetin e sapovdekur grek, Dhionisis Sollomosi. 

263

Ndërsa në Stamboll s’është çudi që të ketë kaluar në çensurë botime me 

vjershat e poetit kombëtar të Greqisë, Dhionisis Sollomosi. Poetët sigurisht 

dinë të çmojnë poetët... Naimi, që e kishte greqishten si gjuhën e tij amtare 

dhe e dinte në perfeksion, nuk ka si të mos jetë frymëzuar nga muzat greke. 

Fakti që ai shkroi edhe në greqisht është dëshmia më e mirë për këtë... Sot, 

nga lartësia e 150 vjetëve nga vdekja e Sollomosit dhe mbi 100 vjet nga 

vdekja e Frashërit, ne jemi në gjendje të çmojmë më mirë si vlerat e tyre për 

kombet respektive edhe mesazhet e tyre për miqësinë e paqen midis 

popujve fqinjë e popujve në përgjithësi... 

1. Hyrja për abc 

MUSTAFË XHEMAILI 

Të tjerat vijnë gjithmonë pas abc-së 

Sabri Hamiti: ABC, botoi Rilindja, 1998 

Është leht të thuash ABC. Po cila është kjo abc-ja dhe e kujt është ajo? E 

shkollës, e jetës, e poezisë e amshueshmërisë? Si e ka realizuar poetikisht, 

dhe cilat diskurse dhe forma i ka përdorur Hamiti, për të ndërtuar një ABC 

poetike. 

Në ABC tejshihet diskursi historik e forma letrare: libri poetik dhe uniteti i 

tij. 

Këtë unitet e ndihmon lidhja e brendshme mes cikleve të cilat përbëjnë 

tërësinë e librit poetik duke filluar dhe kaluar nëpër Koha zero, ku gjenden 

shenjat dhe regjistri poetik, me toposin, topikën dhe topologjinë; duke gjetur 

dhe duke u futur në metaforën Lulet e egra, për të krijuar forcën e figurës, 

pastaj për të kaluara te Iliria me diskursin historik, rizbuluar rishmi përmes 

topikës por duke përdorur qart diskursin impersonal dhe personal. 

2. KOHA ZERO (sistemi i shenjave) 

Ta fillojmë leximin e tekstit sepse leximi i tij është thelbësor. Diskursi për 

atdheun është i përdorur nga Hamiti me një mjeshtri artistike si rrallë në 

poezinë shqipe. Leximin e mirëfilltë na e konkretizon alfabeti poetik i 

Atdheut. 36 shkronjat përbëjnë edhe 36 poezi, që këtu na dalin si rrugë, 

shtigje, por edhe krajata të njeriut nëpër rrugët e atdheut. Alfabeti për 

fëmijët e rritur bëhet edukatë, moral, përjetësi. Në ABC figuracioni poetik 

nuk del vetëm si një mjet për poetizimin e jetës, Mbi të gjitha, këtu na del 

264

sistemi i shenjave, me gjuhën e veçantë poetike, e cila lirisht mund të 

emërohet gjuhë poetike hamitiane. 

Poezia e Hamitit nuk është thjeshtë një ekspoze alfabetike: Ajo te lexuesi 

hyn si një furi poetike me përmbajtje dramatike. Pikëshikimi i poetit nuk 

shpreh vetëm fiksion poetik për të përcaktuar pozicionin e tij ndaj jetës. Por 

edhe më shumë se kaq: veprimin. Nëse nuk vepron mbetesh jashtë, askund, 

edhe më keq: “mbetesh përjetë në gjini asnjënjëse”. Kushti është i rëndë. 

Duhet të zgjedhësh mes varrit të babës dhe varrit të nënës, dhe 

domosdoshmërisht përsëri mbetesh i lidhur me dhembjen (ah! pse 

gjithmonë me dhembjen!?) e përjetshme të etnosit: 

Atdheu dhe Mëmëdheu lidhur dy gjini 

Të tretën si dhembje e kanë në gji (poezia Atdheu) 

A fillon nga këtu koha zero e njeriut, a fillojnë këtu shenjat e shenjta të 

vetvetes, që quhen a t dh e, a fillojnë që këtu edhe shenjat e kolektivitetit? 

Hamiti i vazhdon me ngjizjen e shpirtit, të etnisë te fjala. Në poezinë Besa, 

kjo shenjë emblematike ku përmes vargjeve “Farë e lindjes lidhë në terr” 

(...) “Fjala e jeta lidhen si kob”, del tragjedia e personazhit lirik dhe e 

etnosit. Dhe krejt natyrshëm vjen germa e tretë dhe poezia Cubi, njëra ndër 

më të bukurat përgjithësisht në poezinë shqipe. Kështu krijohet ABC. Të 

tjerat vijnë por, gjithmonë, pas abcës. Merrnie me mend “Cubi u nis të 

fshehet në malin Cullak”! Aq këmbëngulës, aq i shkathët e aq dinak vetëm 

e vetëm të gëzoj jetën, të jetë shenjë e shenjtë edhe atëherë kur: 

Cilja e zemra e ftohur në acar 

E lanë si cung se kohën kish harruar (poezia Cubi) 

Ndodh kështu sepse Cubi ka harruar kohën, dhe mjerë ai që harron kohën në 

të cilën jeton, kohën kategorinë kryesore të jetës dhe të vdekjes, harkun që 

lidhë dy mrekullitë e natyrës, Zotit. 

Me një shkathtësi të jashtëzakonshme gjatë vargëzimit, Hamiti brenda kësaj 

poezie përdor 9 fjalë funksionale me polisemi të fuqishme teksture, 

intertesktore e metatekstore me nistoren c: cub, cullak, cem, cep, cikol, 

curr, Cilja, cung, cinik. Nga këtu del në sipërfaqe fuqia e gjuhës, tipari 

kryesor i poezisë së Hamitit dhe funksionaliteti i saj i shprehur në kulm. 

Në poezitë si, Embetha, Ëh, Gjergji, Himni, Llapi, Shqipëria etj., por edhe 

Nana, Orfeu, Ura, etj., del në pah diskursi (historik, biblik dhe heroik), 

tema dhe toposi - vendi, klishea, por jo vetëm në kuptimin e thjeshtë të 

fjalës. Zhenet thotë “Nyja e kësaj vështirësie qëndron në një mënyrë në 

takimin ndërmjet tematikës origjinale dhe të “thellë” të individit krijues dhe 

asaj që retorika e lashtë e quante topika d.m.th., thesari i subjekteve dhe i 

formave që konstituonin të mirën e përbashkët të traditës dhe të kulturës. 

265

Tematika personale paraqet vetëm një zgjidhje të fituar ndërmjet mundësive 

të ofruara nga topika kolektive.” (Figura, f. 23, botimi shqip) 

Te Hamiti shenja themelore dalin Nana dhe Ura, pra topikja e brendshme e 

kolektivitetit, duke u bërë klishe brenda qenies kolektive, përfaqësuar nga 

uni poetik (Rugova), nga heroi lirik (Bahtini), ndërsa unë do të thosha edhe 

nga personazhi lirikotragjik i Hamitit. 

3. LULET E EGRA (forca e figurës) 

Libri poetik si formë letrare, te S. Hamiti është i realizuar kaherë, madje që 

në librin e tij të parë me titullin thirrës metaforik Njeriu vdes i ri të botuar 

në vitin 1972. Poeti që atëherë poetizon njeriun si subjekt, jetën si hapësirë 

dhe vdekjen si përfundim dhe një rifillim: jeto sa të jetosh, njeriu vdes i ri! 

Vet ky poet dhe studjues e kritik letrar, në Tematologjia kur zbërthen format 

dhe figurat thotë se përkundër librit si “album poetik, që mbledh lirikat pa 

një kriter të fortë” libri poetik dukshëm dallohet nga i pari me një 

“strukturim të fortë”. Por ta lëmë mënjanë autorin kritik, dhe t’i qasemi 

tutje autorit poet. 

ABC, është e mbështetur fuqishëm në forcën e figurës duke krijuar një 

regjistër poetik alfabetik të dytë me radhë edhe te cikli Lulet e egra. Kjo 

figurë (lulet e egra) shndërrohet në metaforë, por si tërësi na del edhe si 

figurë në kuptimin siç shprehet për shembull Bergsoni se çdo kuptim i 

realiteve shpirtërore dhe jetësore ka natyrë intuitative, gjuha që i shpreh ato 

s’mund të ishte veçse metaforike.(D.Zhylie, Fjalori i filozofisë). 

Ky cikël i dytë poetik, si i pari, fillon me germën A. Deri sa te cikli i parë 

poezia e parë është Atdheu, te cikli i dytë është Adami. Pra as Mëmëdheu as 

Eva (Hava) që do të përcaktonin gjininë femërore, pra plleshmërinë, nuk 

janë më të pranishëm drejtpërdrejt, por janë Atdheu dhe Adami, që të dy në 

formën dhe përmbajtjen e gjinisë mashkullore. Pavarësisht pretendimit të 

gjinisë për krijimin e botës dhe insistimit: 

Ruana o i madhi Zot 

Sherrit të Shejtanit 

Sherrit të Insanit 

Sherrit të Gruas (poezia Adami) 

në fund del se, pas vdekjes së Adamit, Eva është ajo që i sundon fëmijët e të 

parit. Simbolikisht, simbol që krahasohet me jetën, del që EVA sundon 

jetën e njeriut. Kështu poeti me forcën e figurës (figurave biblike, del në 

pah edhe diskursi biblik i autorit), rrënon realitet që nuk janë fiktive, por që 

janë reale e të pranishme në jetë. 

Po te nistorja b dhe c, çfarë thurë poeti që të krijohet abcëja e brendshme, 

pra gjendja shpirtërore. Vallë a duhet gjithçka të paralelizoj me ciklin e 

266

parë? Jo! Se atje është abcëja e jashtme e shenjave të dukshme e sistemit të 

madh të poetit. Te gjendja shpirtërore na del Butrinti si një vlerë e lashtë si 

topikë e brendshme por edhe si një diskurs e formë këndimi, duke theksuar 

ambiguitetin. Ani se lidhja mes përmbajtjes dhe formës nuk është e 

drejtpërdrejtë dhe arbitrare, fjala Butrint fsheh në këtë rast dy e më shumë 

kuptime: 

Aty koha njësohet mbrapsht 

me zbulimin e mbulimeve 

duke e lodhur kujtesën 

se e shkuara është e ardhshmja (poezia Butrinti) 

Ta shohim tash nistoren c, ç’na sjellë ajo. Asgjë më shumë se dy fjalë, njëra 

prej tyre e përsëritur tri herë: 

Cing 

Cing 

Cing 

Cingërrimë (poezia Cing) 

A mund të zbërthehet e shikohet nga brenda më shumë kjo poezi? Dhe në 

fund të fundit a është kjo poezi? Po! Kjo është poezi e mirëfilltë. Ndoshta 

pa gjetjen e tillë të kësaj fjale dhe radhitjen në varg, alfabeti shpirtëror, 

gjendja shpirtërore siç thash më lart, nuk do të funksiononte. 

Cing, cing, cing- cingërrimë, tingëllon diçka brenda personazhit 

lirikotragjik të Hamitit. Te ky personazh edhe kur duket që nuk funksionon 

asgjë, brenda tij dëgjohet diçka, krijohet një alarm. Ky alarm shpirtëror 

është domethënës, për të rifilluar diçka, për të pasur kujdes, për t’u zgjuar 

nga ndërdija, për të aguar një mëngjes, për të lindur një ide, një fjalë, një zë 

– cingërimë. Pastaj të gjitha tjerat vijnë: Çelësi (Si do ta zgjidhë gjuhën / Ku 

ka çelës ka edhe dry?/, vjen Dimër (Përsëritja përsëritet përsëri - një 

aliteracion model), për të ardhur te Dhjata (O Nanë!) para se të vjen 

Egërsia kur atëherë “ngrica ngrit pushtetin”, për të hyrë në Ëndërr, kur i 

kërkohet që para se të zhytet aty (dhe ajo është si vdekja vet) të jetë i dlirë si 

loti (Hyra në lëkurën time, i shtypa kujtimet, e fshiva kohën, të jem i pastër 

si loti në mbarim.), sepse do të vijë Frika: 

Je bir i nevojës jashtë të nxori dheu 

Kur në këngë lotuese u mbështoll Atdheu 

Varret të shërojë të zgjohet nga shpresa 

Ti je i lavdit që të krijoi mungesa 

267

E kështu leximi i tekstit vazhdon deri sa krijohet plotësisht harku i shenjave 

të shenjta deri ta poezia Zoti (Kur isha fëmijë s’e njoha Zotin/ Ai më njohu 

si fëmijën e vetë) dhe te poezia ZHYMI, njëra ndër pozitë më të bukura në 

gjithë librin poetik, kur përfundimisht (vallë përfundimisht!!): 

Shtëpia bëhet lëndinë e shkretë 

E mbetet shenjë një grusht zhym 

Është e kotë të rikthehem apo të shkoj tutje, sepse zhymi është një gjetje e 

saktë poetike për përmbyllje edhe për këtë cikël, edhe për leximin tim të 

tekstit të S. Hamitit deri këtu. Dhe, veçanërisht, vjegëz e fortë për të kaluar 

te cikli tjetër. 

Dy ciklet paraprake, që përbëjnë një veçanti uniteti, kapituj të një abetareje 

për fëmijë të rritur, siç do të shprehet autori, ishin të ndërtuar në bazën e një 

alfabeti me sistem të shenjave të kolektivitetit, me diskurset historike, 

biblike, heroike dhe në formën e spikatur letrare librin poetik si 

kundërpeshë (por jo kundërvlerë) e albumit poetik, madje edhe deri tek 

format e vargëzimit si soneti (Ura, Veremi), apo monokolonshe (si Jeta, 

Rrota e Perdja, me polisemi e nivele të shumta semantike, poezi këto 

antologjike për mendimin tim, me përmasa planetare, të cilat, këtu, të tërat 

do t’i sillja me kënaqësi); trevargshin, (Qimet, një sarkazëm e pastër,) dhe 

distikun, te poezia me topikë të theksuar Llapi, etj. Të gjitha këto në 

drejtpërdrejtshmëri të ndërtimit e kultivimit të sistemit poetik të universit 

letrar të S. Hamitit. 

4. ILIRIA (diskursi personal dhe impersonal) 

Iliria është tekst edhe i shenjave të kolektivitetit. Autori ka përdorur veç 

diskurseve historik, biblik dhe heroik, edhe diskursin personal dhe diskursin 

impersonal. Këtë mund ta zbërthejmë duke hyrë në tekste të poezisë dhe 

nga brenda të bëhet leximi. Te poezia Koha, (një poemth në vete), që në 

libër është vënë pas poezisë Perëndimi, veç diskursit historik (Iliria: Agroni, 

Teuta), shihet diskursi personal i autorit, të rrëfyerit në veten e tretë: 

Nisën të rrethojnë një pamje të votrës (Agroni e Teuta, ndërtojnë diçka, 

shtëpi klan, mbretëri, pasuri, familje), Aty në tehun e shkumës së deteve/ 

Ishin të zënë piskë se villte stuhia (gjeografikisht në brigjet e deteve si kufij 

dhe vijë zjarri me sulmuesit- historikisht romakët pushtues), Nga deti 

adrian kuaj valësh e tmerri/ e në malet rodopeshë cinc cingërima (përsëri 

cingërima që e zbërthyem më lart), përleshjet e pashmangshme e Në hark e 

shigjetë njohën vetveten duke vazhduar deri Albani e Kryetrimi (këtu 

Gjergji i nënkuptuar, ndërsa poezia Gjergji në ciklin e parë, si diskurs 

historik dhe si topikë e përbashkët e shqiptarëve), 

268

Se vetë shqiptari lau faqen i pari 

Përkundi fëmijët dhe rriti bimët 

si përfundim i një diskursi personal me konstatimin se jeta e kombit jepet 

dhuratë për historinë, poashtu për vazhdimësinë e k o m b i t. 

Kështu vazhdon me Migrenën shqiptare (Njëra pjesë, Pjesa tjetër dhe 

Tërësia). Te Paqja kriminale, kemi një diskurs të thellë impersonal. Lënda 

poetike e ndarë në tri pjesë, klithë nga brenda prej revoltës, kryengritësisë 

dhe besimit: 

Dot të ketë po kryeçarë që i vijnë tërthorë oborrit 

Të djegur flakë e shkrum deri në pragun e vorrit 

Djem që dijnë se liria nuk jipet si një dhuratë 

Njohin valën e stuhisë të fshehur në mal të thatë 

Se dielli nuk zihet rob as me rrjetë as me shoshë(f. 105) 

Me diskursin impersonal te nëncikli Hapësira me topikën e theksuar si 

shenjë e jashtme, në poezinë Kosova dhe topologjinë si shenja të brendshme 

(Shpirti, Trupi, Zemra dhe Ashti), S. Hamiti, formon harkun e vetë diskursiv 

përmes poezisë në tercinë Shqipëria, për ta lënë hapur po këtë hark me 

poezinë Çamëria, duke vënë shpresën përfundimtare te poezia Lindja, si një 

diskurs i ri krejt inpersonal, tronditës: Me panla të kohës rishmi del shtëpia. 

Më bukur zor se thuhet poetikisht. 

5. Dalja nga abc 

Struktura e fortë e ndërtimit të vargjeve, shumëllojshmëria e tyre dhe stili i 

veçantë poetik (autori është i gatshëm të poetizojë çdo gjë në dobi të 

poezisë), janë vazhdimësi e poetikës, së përgjithshme të S. Hamitit. 

Studjuesi më i mirë deri sot, i poezisë së këtij autori, kritiku Ibrahim 

Rogova konstaton sakt: “Elementi me rëndësi në sistemin poetik të S. 

Hamitit është dukuria e restrukturacionit, që në fakt është një ndërlidhje 

esenciale midis librave të poezisë(...)”(Sistemi poetik i Sabri Hamitit, 

studim për “Trungun ilir”). 

ABC si libër poetik është një nyje e fortë mes opusit letrar poetik të Hamitit 

të para dhe pas kësaj vepre. Kjo nyje paraqet edhe hallkën kryesore lidhëse 

në ndërtimin e sistemit të plotë poetik të poezisë hamitiane. 

Literatura: 

1. Sabri Hamiti: ABC, Rilindja, Prishtinë, 1994 

2. Sabri Hamiti: Tringu ilir, Rilindja, Prishtinë, 1983 

3. Sabri Hamiti: Tematologjia, ASHA e Kosovës, Prishtinë, 2005 

4. Jeronim De Rada: Parimet e estetikës, Globus R., Tiranë, 2003 

5. Kujtim M. Shala: Shekulli i letërsisë shqipe, Fatik Konica, Prishtinë, 2006 

269

6. Zejnullah Rrahmani:Teoritë letrare moderne,Faik Konica, Prishtinë, 2001 

7. Aistoteli: Poetika, Rilindja, Prishtinë 1984 

8. R. Velek e O. Voren: Teoria e Letërsisë, Rilindja, Prishtinë1992 

9. Roland Bart: Aventura semiologjike, Rilindja, Prishtinë, 1987 

10. Zherar Zhenet: Figura, Rilindja, Prishtinë, 1985 

11. Ibrahim Rugova: Strategjia e kuptimit, Rilindja, Prishtinë, 1980 

12. Rexhep Qosja: Tri mënyra të shkrimit shqip, Prishtinë, 2004 

13. Didie Zhylie: Larousse - Fjalori i filozofisë, SHBE, Tiranë,1994 

14. Dictionnaire de la langue française, Hachet, Paris, 1980 

15. Grup autorësh: Mythologie, Parragon, Toulouse, 2004 

270

BASHKËSI / COMUNITATE 


Lulja dhe dora që e këput 

(Mbi jetën dhe flijimin e Monsinjor Vladimir Gjikës) 

Moto: “Vdekje dhe pluhur, bekojeni Zotin. Bekoje Zotin ti, vdekja ime, kalbja ime, 

bekojeni Zotin! Gjëra që do të lindeni prej meje kur unë s’do të jem në këtë botë, 

bekojeni Zotin! Heshtje rreth kujtimit tim, bekoje Zotin edhe ti… Shpirti im, që 

s’duhet të vdesësh ndonjëherë, thirre përjetësinë tënde tashmë të filluar, tek bekon, 

qysh nga ky çast, Zotin!” 

Monsinjor Vladimir Gjika 

Një pikë gjaku që mund të lëvizë mendësinë 

Nuk dihet me saktësi, por mund të përfytyrohet se betimet që mbyllen me 

“gjer në pikën e fundit të gjakut” i kanë rrënjët në një traditë bese që 

nënkupton flijimin e pranuar me vetëdije të plotë dhe pa kurrfarë 

keqardhjeje. Pa atë pikë të fundit të gjakut, as përbërja e gjakut nuk është e 

qartë, as flijimi, as përkushtimi i atij që derdh gjakun. Një pikë e tillë ishte 

padyshim prej gjaku shqiptar dhe u end për mbi 80 vjet në rrembat e njërit 

prej mistikëve të mëdhenj të Evropës e më gjerë, vlastarit të familjes 

princërore Gjika, – që pat mërguar nga jugu i Shqipërisë në Rumani gjatë 

shekullit XIII, – meshtarit Vladimir Gjika, për veprimtarinë dhe jetën e të 

cilit flitet heraherës dhe pakkush ia përmend prejardhjen. 

Tek përpilon një listë të gjatë me anëtarët e familjes Gjika, eshtrat e të 

cilëve prehen në Varrezën “Le Mée-sur-Seine” pranë Parisit, Jean-Yves 

Conrad thekson se “mbi muranën e varreve gjendet emblema e familjes dhe 

në të dy krahët e saj: dy gërma greke, që dëshmojnë prejardhjen shqiptare 

të familjes Gjika”. Nuk është rasti i parë e as i vetmi kur prejardhja 

shqiptare e dikujt mezi del në shesh, ndonëse kjo prejardhje mund të fshihet 

aq sa ç’është në gjendje të fshehë një gërmë bojën me të cilën është shkruar. 

Nga ana tjetër, gjatë jetës së tij të gjatë, të mundimshme e lartuese, 

Monsinjori Vladimir Gjika nuk dihet të ketë lënë ndonjë dëshmi se ishte, 

ose ndihej shqiptar. Por kjo ka ndodhur me mjaft shqiptarë që mishërojnë në 

gjuhë e popuj të tjerë maja të genit njerëzor. Në rastin e Monsinjorit, 

përkushtimi fetar tret në vete prejardhjen etnike dhe e njëson në heshtje e 

frymëmarrje hyjnore me atë kontinent të padukshëm drite, të cilin të gjithë 

271

popujt e ndajnë mesveti ashtu siç disa troje ndajnë ujrat e të njëjtit det, ose 

oqean. 

Për fat të keq, me një kryeneçësi që e hidhëronte së tepërmi Monsinjorin, 

mendësia ballkanike ende përbalt emrat e vet të ndritur, rropatet t’ua marrë 

shpirtin me mosbesim, me heshtje smirëzeza dhe shpifje njerëzve të shquar 

që i ka ende gjallë dhe të cilët mezi pret t’i shohë të vdekur, që t’i qajë me 

shtatë, ose me nëntë palë lotë, dhe turret të rrëmbejë emra e vepra që i 

përkasin vetëm pjesërisht, ose vetëm kur ia do puna. Ndoshta kjo është një 

nga trajtat më të varfëra të pendesës së vonuar, të cilën kjo mendësi ende 

ngurron ta zëvendësojë me pranimin në kohën e duhur të vlerave të 

padiskutueshme. Prandaj edhe synimi i këtij shkrimi nuk është përfshirja e 

Monsinjorit në Panteonin e emrave të ndritur të shqiptarisë, por vënia në 

vend e një padrejtësie që, siç ndodh fort rrallë, nuk varet e tëra nga ligësia 

apo pafuqitë njerëzore. Jeta dhe vepra e Monsinjorit duhet të njihen edhe në 

shqip, qoftë edhe për hir të një pike të vetme gjaku shqiptar. Sepse 

shqiptaria është shumë më jetëgjatë dhe më rrënjëthellë se sa shqiptarët që e 

përfaqësojnë në një periudhë të caktuar, dhe dukshëm po vjen koha kur 

shpirti i secilit prej nesh, qoftë në trajtë librash, thëniesh apo gjestesh ende 

të panjohur, do të kthehet të rilindë nga ajo pikë gjaku që vulos fatin tonë të 

përhershëm, pa qenë medoemos e kaltër, ndoshta ngaqë është më fort gjak 

Zoti, se sa gjak njeriu. 

Evropa dhe mërgimi i Pushtetit drejt Letrës 

Përshkrimi i një jete të pasur dhe plot kthesa e ndan historinë klasike nga 

letërsia. Ndarja bën të mundur që letërsia të fitojë vërtetësi historike të 

patundshme, kurse historia të mbushet me mjete e aroma artistike që e bëjnë 

të diskutueshme, madje njëfarësoj fëminore. Sepse ka jetë që s’mund të 

përshkruhen veçse duke përdorur sadopak frymën me të cilën janë jetuar – e 

për këtë nevojitet një empati që mund ta zgjojë vetëm dashuria e kulluar 

ndaj të parëve. Janë ato jetë që ndonjëri prej nesh do të kish dashur t’i 

jetonte, duke ruajtur prej tyre dritën, lartimet shpirtërore, arritjet dhe famën, 

por duke përjetuar me qënien e tjetërkujt dhembjet. Mbase ajo mpirje e 

moçme njerëzore, e ushqyer nga paragjykimi se të gjithë mërgimtarët që 

bëjnë emër jashtë atdheut janë njëfarësoj “bukëshkalë” dhe nuk e kanë hak 

sa duhet vëmendjen dhe nderimin tonë, e mbajnë të ngujuar në rrethinat e 

përtymura të kujtesës edhe familjen Gjika, e cila u fali Trevave Rumune 

plot 11 princër, kryeministra, gjeneralë, akademikë, ministra, diplomatë dhe 

një humaniste të nivelit evropian, Elena Gjikën (e njohur me pseudonimin 

Dora d’Istria). 

Kur Aleksandrina Moret-Blaremberg, pasardhëse e Henrikut të IV, ishte 

shtatzanë dhe priste të sillte në jetë Monsinjorin, në varret e familjes Gjika 

pushonin mbi tre shekuj histori e njohur nga brenda, jo vetëm rumune e 

272

allkanike. Në thelb, është ajo histori e koklavitur marrëdhëniesh mes 

Lindjes e Perëndimit, që shpesh emërtohet “fati ynë” i zi, i hidhur, mallkimi, 

marrëzia, mercenarizmi, tradhtia, lapërdhia, lënia në baltë etj. Monsinjori 

Vladimir Gjika do të ishte nga ëndërruesit më të mëdhenj të pajtimit mes 

Perëndimit dhe Lindjes dhe, si të gjithë ëndërruesit e mëdhenj, do t’i falte 

këtij pajtimi të mundshëm gjithë jetën e vet, duke dhënë një ndihmesë 

shumë më të madhe se sa ata që i shterin ëndrrat nëpër fjalime e libra pa 

bukë. Perëndimi zgjon mallin për të paparashikueshmen, thotë ai. Lindja 

pret befasinë mrekulluese. Dielli e fton njërin: “Eja pas meje drejt së 

Panjohurës”. Pragu i mistershëm, Burim yjesh, i thotë tjetrit: “Ç’do të 

shfaqet vallë në horizont?”. Jo rastësisht Gjikajt vijnë nga Shqipëria, linden, 

rriten, shkollohen, martohen dhe floritin fillin e pushtetit të dukshëm e të 

padukshëm anembanë botës, kanë shumicën e varreve në Rumani (alias 

“Portat e Orientit”), Francë e gjetkë, shkruajnë në disa gjuhë dhe bëhen 

pjesë e një Evrope që vetëm pas rreth dy mijëvjeçarësh ndarjeje ndjen se 

vajtimi i një fati të skëterrshëm dhe galdimi i një fati të ndritshëm janë 

njëlloj afër. 

I ati i meshtarit të ardhshëm, Joan Gjika (1830-1881), burrë shteti, gjeneral, 

ministër i mbrojtjes dhe i jashtëm në Bukuresht, ambasador në Stamboll, 

Vjenë, Romë dhe Peterburg, ndodhej me detyrë në qendër të Perandorisë 

Osmane, kur, pikërisht më 25 dhjetor të 1873-shit, në ditën e Krishtlindjeve, 

lavdisë së varreve dhe të të gjallëve do t’u shtohet Vladimir Gjika, princ i 

lindur, mbrujtur me dhunti e tipare që, ende pa u pjekur, duhet ta shtyjnë të 

zgjedhë një karrierë të shkëlqyer diplomatike, ushtarake, qeveritare etj. Si 

shumica e antarëve të farefisit, foshnja nuk e sheh dritën e diellit në një 

atdhe të caktuar, por në mërgim. Ndoshta ishte një shenjë, sepse Monsinjori 

nuk do të ketë përveçse atdheun e përhershëm të të përkushtuarve: Qiellin. 

Ndokush mund të habitet se si, pas një përvoje mërgimi shumëvjeçare, 

mendja e Monsinjorit nuk është ngutur për asnjë çast që të nxjerrë perla nga 

lotët prej mërgimtari. Ndjenjat dhe trandjet e përjetuara në mërgim, jashtë 

një shteti, jashtë një atdheu, jashtë një shtëpie, në përpjekje për t’i shkrirë të 

gjitha tokat në Tokën që s’bjerret kurrë, i ka marrë me vete në botën tjetër 

dhe duket se i ka përftuar si bekime. Sepse çdo dhembje e mprehtë e një 

mërgimi nuk është veçse një dëshmi më tepër që i përkasim qiellit. Vladimir 

Gjika rregjet qysh në vegjëli me udhët, me portat, mes të cilave duhet të 

zgjedhë e të kaptojë më të ngushtën, me njerëzit që flasin gjuhë të huaja, në 

një botë pa kufij, ose me kufij që më fort afrojnë, se sa ndajnë. Kjo e stërvit 

të mos e ndjejë dëshpërimisht peshën dhe hidhërimin që shkaktojnë kufijtë, 

por edhe që të zhbirojë, të njohë dhe të matë saktësisht marrëzinë e 

regjimeve çnjerëzore. 

Jeta e tij fillimisht nuk e braktis shtratin ku ka rrjedhur kaherë pushteti, 

lavdia dhe misteri i farefisit të vet: në moshën tetë vjeçare mbetet jetim nga 

i ati. Princesha Aleksandrina, – e cila do të vdesë në vitin 1914, pasi i biri 

273

ka dëgjuar thirrjen e Zotit, – do t’ia zëvendësojë të atin jetimit me një At 

prej Dashurie që aq dhembshurisht bekon e mbron vejushat. Vladimir Gjika 

shkon për studime në Tuluzë e më pas në Paris, ku do të ndjekë njëherazi 

Fakultetin e Shkencave Politike, kurse mjekësie, botanike, arti, letërsie, 

filozofie, historie dhe drejtësie. Më pas do të kryejë Fakultetin dominikan të 

filozofi-teologjisë në Romë (Angelicum), ku do të mbrojë edhe doktoratën 

në teologji. 

Më 13 prill 1902 konvertohet në katolicizëm bashkë me kushërirën e vet, 

Natalinë, mbretëreshë e Sërbisë, në Kishën Shën Sabina të Romës. Kur e 

pyesnin pse kaloi në katolicizëm, përgjigjej me një buzëqeshje të 

pazbërthyeshme: “Që të jem më ortodoks”. Ishte hapi i parë i dukshëm për 

hir të pajtimit mes dy pjesëve të Kishës. 

Meqenëse i vëllai ishte konsull i Rumanisë në Selanik, Vladimir Gjika 

shkon atje për pushime dhe ndodh të njihet me Motrën Pucci, bashkë me të 

cilën do të themelojë Grupin e Zonjave të Bamirësisë. Është vetëm fillimi i 

një veprimtarie që do t’i lerë pa gojë bashkëkohësit, ndonëse Vladimir Gjika 

punonte në heshtje të plotë, në hijen që ndan e njëson dy botët. Kujdeset për 

të sëmurët nga kolera dhe merr pjesë në shërbimet shëndetsore gjatë luftës 

ballkanike më 1913. Në fund të shtatorit 1918, Këshilli Kombëtar Rumun i 

Parisit e cakton përfaqësues të vetin pranë Papës Benedikt XV. Më 7 tetor 

1923, në moshën pesëdhjetë vjeçare, Kardinali Dubois, Kryepeshkop i 

Parisit, e shuguron prift. Dy ditë më vonë, Papa i jep të drejtën të meshojë 

në të dy ritet: latin dhe bizantin – e drejtë që nuk e ka pasur asnjë meshtar 

tjetër. 

Bashkë me doktor Pauleskun (zbuluesi i vërtetë i insulinës) Monsinjor 

Vladimir Gjika hedh në Bukuresht themelet e spitalit “Saint Vincent de 

Paul”, që do të shndërrohet më vonë në Institutin e Endokrinologjisë. Mes 

viteve 1924 dhe 1938 ndërmerr një sërë udhëtimesh, – Romë, Paris, Kongo, 

Sidnei, Buenos Ajres e deri në Japoni, – për të qenë i pranishëm në tubime 

të ndryshme ekumenike, por edhe kur qoftë edhe një shpirt i vetëm e thërret 

për ndihmë. Sepse asnjë banor i këtij planeti nuk është i huaj dhe nuk 

dëbohet nga dashuria e kulluar, mbitokësore, e Monsinjorit, në një kohë kur 

njeriu (“Kurora e Krijimit”, që do ta përdhosnin edhe me togfjalëshin 

“kapitali më i çmuar”) jeton pezull, në pritë, e sikur mezi duron gjer t’i bëjë 

gjëmën të afërmit, të largëtit, kujtdo, e as i shkon mendja se kësisoj i gatuan 

vetes të njëjtin fat. 

Me shaka, Papa Pius XI e quante Monsinjorin “endacaku i madh apostolik”. 

Anembanë, ky “apostull i shekullit XX”, siç e cilëson Jean Daujat, 

shpërndan dritë. Është, në fakt, një dhurim pa kufij, një përkushtim që 

përqafon gjithçka dhe synon të pajtojë gjithçka. Shërbesa e tij shtrihet në të 

gjitha mjediset, që nga kokat e kurorëzuara, udhëheqësit e shteteve, 

politikanët, filozofët, artistët, shkrimtarët, teologët e deri tek anarkistët, 

okultistët, homoseksualët dhe të përdalat. Gjatë udhëtimeve, por edhe gjatë 

274

ndalesave të herahershme, kryente (më tepër se dy) mrekulli, të cilat ia 

blatonte një gjembi nga kurora e Jezu Krishtit, gjemb që e mbante në një 

kutizë të varur në qafë. Nuk e ndërpriste shërbesën as në Lazaretin 76 frëng, 

ku gjatë dimrit, kur ngrihej nga gjumi gjithnjë e më i pakët, duhej të 

shkundte akullin nga qepallat, që të mund të hapte sytë, ndonëse në këtë 

botë gjithnjë e më pak gjëra nuk po e llahtarisnin syrin. 

Dritësimet që shkaktoi në jetët e shumë njerëzve, të famshëm a krejt të 

panjohur, po zhvarrosen dalëngadalë nga harresa. Mes të tjerash, thuhet se 

lutjet e Monsinjorit dëbuan shterpësinë e perandoreshës japoneze dhe sollën 

në jetë vijuesin e dinastisë. Ndërkaq, Monsinjori ble në Auberivë një 

ndërtesë që pat qenë burg grash, e meremeton dhe hap Shtëpinë për 

Vëllezërit dhe Motrat e Urdhërit Shën Gjoni i Auberivës. Shtëpia 

shndërrohet në bashkësi me lejën e posaçme të Papës. Për shkak të një 

sëmundjeje, Monsinjori tërhiqet në Villejuif. Në vend të tij, Kardinali 

dërgon një grup priftërinjsh të rinj që ndërtojnë mbi truallin e përgatitur nën 

kujdesin e Monsinjorit njërën nga kishat e para moderne të Parisit. 

Monsinjori emërohet Rektor i Kishës së të Huajve në Paris. 

Vjen një çast vegimtar në fatin e fisit Gjika. Nuk ishte hera e parë kur Zoti 

ndërmerrte pastrimin e një gjaku me ndihmën e bojës. Pushteti i kahershëm 

politik e shpirtëror i Gjikajve, njëheresh me zgjerimin e ferrit moral që 

avitej, zhvendoset nga jeta në letër. Dy pinjollë të tjerë të fisit, princesha 

Elena Gjika dhe princi Ion (Gjon) Gjika patën hapur nga një hulli 

shkëlqimtare në Kujtesë. Mes lutjesh e mrekullish të fshehura që s’kanë 

nevojë as për dëshmi e as për diploma, i treti, Monsinjori Vladimir Gjika, 

heq dorë nga pjesa që i takon në pasurinë e fisit dhe i “dorëzohet” shkrimit. 

Njihte me rrënjë rumanishten, italishten, latinishten, greqishten, mirpo 

perlat e shpirtit të vet i dhuroi në frëngjisht. Sipas tij, frëngjishtja ishte e 

vetmja që i siguronte saktësinë, ishte një gjuhë që shmangte çdo patetizëm 

dhe e afronte lexuesin ndaj thelbeve. Shkroi i vetëdijshëm se çdo tekst nuk 

është veçse i përkohshëm, pavarësisht nga gjuha në të cilën shkruhet, ngaqë 

njerëzit, vdekatarët, ne që, përsa kohë kemi trup, jemi të ndarë nga Zoti 

(Shën Pali), punojmë me copë, i kemi ende buzët me qumësht, dhe hëpërhë 

mjafton vetëm të përgatitemi, me ndihmën e gjuhëve të ndryshme, për 

Gjuhën e Dritës. Gjuhët e tanishme, qofshin të qarkullimit ndërkombëtar 

apo kombëtar, mbeten copëzat e një poeme, të themi, e cila frymëzohet nga 

një realitet i pakapshëm, i epërm, të cilin njeriu modern nuk e pushton dot 

dhe, ngaqë nuk e pushton dot, priret ta shohë si të sajuar. “Si lum ju rumunët 

që keni Monsinjor Gjikën”, pat thënë një botues francez pas leximit të 

aforizmave të Monsinjorit. Kurse esteti i shquar Tudor Vianu e ka cilësuar 

76 Lazaret – spital ku mjekohen, ose ngushëllohen shpirtërisht ata që vuajnë nga 

sëmundje ngjitëse e jo rrallë të pashërueshme. 

275

vëllimin “Mendime për rrjedhën e ditëve” si “njërin nga librat e mëdhenj të 

shekullit”. 

Monsinjori e njihte mirë vendin që do të zinte koha në jetën e njeriut 

modern, aq më tepër koha e shenjtë. Prandaj edhe zgjodhi aforizmën, këtë 

“thërrmijë metali të çmuar që mund të peshojë sa një botë”. 

Bijtë e Agonisë – ideal për Shenjtët 

Në një kuptim të thjeshtë, shenjtëria është të jetuarit në Parajsë qysh në këtë 

jetë. Është shmangie e vdekjes, arratí nga pesha e saj ndërmjetësuese. Pragu 

mes dy botëve kapërcehet dhe i zgjedhuri, falë përkushtimit, lutjeve, 

pranimit të vuajtjeve dhe një jetese që mund të çmeritë shumëkënd, nis të 

jetojë jetën e amëshuar. Tri kohët njësohen. Mirpo kjo nuk është vetëm një 

jetë gati e pamundur. Kjo është sidomos një jetë, të cilën pakkush e 

ëndërron. 

Njëheresh me shndërrimin e piramidave elitare në rrjete populiste, epoka 

moderne cënoi rëndë idealizmin e njeriut, duke ia zgjeruar këtij të fundit 

hapësirën e të udhëtuarit dhe duke ia ngushtuar gjer në makth e kapitje 

hapësirën e të ëndërruarit. Ëndrra nuk zgjohet më brenda tij nga dëshira për 

të pushtuar të pamundshmen, ose të paktën për t’iu afruar asaj, por nga 

nevoja për të mos u lënduar, për vetëmbrojtje. Prandaj ëndrrat e sotme 

guxojnë shumë pak, ose rrijnë gatitu brenda kafazit që cakton realiteti. 

Përulja e ëndrrës solli pakësimin e besimit në Hyjnor dhe rritjen e 

mosbesimit në njerëz. Njeriu bëhet gjithnjë e më ujk për njeriun dhe gjithnjë 

e më njeri ndaj qënieve të pagoja dhe sendeve. 

Vijnë kohët kur do të ftohet dashuria në shumë vetë, kur vdekja në emër të 

një ideje a të dikujt tjetër do të ketë një natyrë gjithnjë e më të rastësishme, 

aksidentale. Tash e tutje askush nuk është më i aftë të vdesë për mbijetesën 

e dikujt a të ndonjë ideje të lartë, ngaqë askush nuk është gati të vdesë për 

gjëra që ende s’kanë ndodhur, s’janë vërtetuar e s’thyhen në bankë. Ideali 

nuk ka vlerë bankare dhe si i tillë, veçanërisht pas dy luftrave botërore, 

shkakton tmerr, mospërfillje, përtallje e madje ndoht. Sepse disa të 

ashtuquajtur ideale, duke u trymbetuar si të vërtetë dhe si të vetmit, 

shpëlanë tru, pinë gjak e rrënuan shpirtra aq sa, me kalimin e kohës, 

pothuajse çdo ideal tjetër, sado i vërtetë qoftë, duket i kotë. 

Plagosja për vdekje e Idealit përmes pseudo-idealeve ishte, në fakt, edhe 

goditja më e ashpër që mori Shpirti gjatë shekullit XX. Dhe fakti që vdekja 

për hir të një ideali mbetet gjithmonë në Kujtesë, dëshmon të paktën dy 

gjëra: që kjo lloj vdekjeje nuk është e rëndomtë, por as “e natyrshme”, 

përndryshe do të harrohej, - dhe që çdo lloj vdekjeje tjetër, përfshi atë për 

kamje, pushtet etj, mbeten jashtë Historisë gjer edhe kur humori i 

perëndishëm u fal nga pak shije. 

276

Historia e flijimeve idealiste është mjaft e pasur dhe shkundulluese. Një 

pjesë e tyre duken si të shartuara me legjendë e me përrallë, dhe, po të 

përsëriten në kushtet e sotme, do të trandin më pak vetëdije e do të 

rrënqethin më pak njerëz. Pa hyrë në imtësi teologjike, mjafton të citojmë 

ato që Shën Pali shkruan në Letrën drejtuar Hebrenjve 11, 12 për disa nga 

idealistët e kohërave kur Zoti nuk qe mishëruar mes nesh, kohëra që quhen 

edhe të durimit të Perëndisë: “Meqë i zunë besë fjalës së Perëndisë, ata 

luftuan kundër mbretërve dhe dolën fitimtarë. Sunduan me drejtësi dhe 

përjetuan se si premtimet e Perëndisë u realizuan. Ata e mbanin gojën e 

luanëve të mbyllur dhe shuan nxehtësinë e zjarrit. I shpëtuan vdekjes së 

dhunshme. Ishin të dobët dhe u bënë të fortë. Luftuan në luftë si heronj dhe 

dëbuan ushtritë e huaja. Gratë që i zunë besë fjalës së Perëndisë, i rifituan 

të vdekurit…”. Kurse pjesa tjetër “vdiqën nën torturë. Refuzuan të 

këmbenin mohimin e fesë me çlirimin e propozuar, sepse ishin të bindur për 

një jetë më të mirë dhe të re që po i priste. Edhe të tjerët u vunë në lojë, u 

rrahën me kamxhik, i hodhën në pranga dhe në burg. U vranë me gurë, u 

sharruan dhe u therrën me shpatë […] Bota nuk ishte e denjë që njerëz të 

tillë të jetonin në të” 77 . 

Monsinjor Vladimir Gjika i njihte kohërat e skëterrshme që po vinin dhe, në 

njëfarë mënyre, i priste. Jo me cinizmin e atij që di se shkatërrimi i botës i 

sjell shpëtimin e shpirtit, sepse të zgjedhurit jetojnë në një humor krejt të 

ndryshëm nga ai i të paftuarve, i ateistëve apo i njerëzve të zakonshëm. Ky 

humor është pjesë e Parajsës dhe përjashton çdo lloj cinizmi. Monsinjori 

pret ardhjen e kohërave të zeza ashtu siç pret një zog çastin kur do të 

fluturojë për herë të parë. Dhe Monsinjori di edhe diçka që pothuajse askush 

nuk e ka shprehur drejtpërdrejt: që ideali i Shenjtëve është njeriu i mbetur 

pezull mes qiellit dhe tokës, mes besimit e mosbesimit, mes shpirtit e 

mishit, njeriu i mesëm, i përditshëm, ai që aq dhimbshëm e pamëshirë 

ndryshon nga shenjtët. Treçerek-i-vdekuri është ideali i të pavdekshmit, 

agonia – ideal i Frymës. Prandaj asnjë nga të përndjekurit e shoqërisë, të 

natyrës dhe të fatit nuk ka qenë, nuk është dhe s’ka për të qënë i huaj për 

Monsinjorin, pavarësisht nëse në tokë vijnë kohëra vrastare a të qeta. Edhe 

njëri nga kushtet themelore për lumnimin dhe shenjtërimin 78 zyrtar të dikujt 

është jo aq mënyra si vdiq, jo aq mrekullitë që kreu para e pas vdekjes, se sa 

fryma e bamirësisë, e përkushtimit ndaj bashkëkohësve dhe ndaj njerëzimit 

në përgjithësi, shenjtëria dhe ngritja e virtyteve gjer në heroizëm. 

Dy kohë – vetëm një shpëlarje truri 

77 Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 402. 

78 Procesi mund të zgjatë nga disa vjet deri në disa shekuj. 

277

Monsinjori zgjidhet të përballë në moshën e pjekurisë kohërat më të errëta 

që pat parë njerëzimi, kohëra kur lënda pandehu se mori përfundimisht 

pushtet mbi shpirtin dhe u vërsul ta shfaroste. Për një qënie që e sheh 

martirizimin si bekim, kohëra të tilla janë gjithmonë të mirseardhura. Shën 

Pavli ia pat zbërthyer rreth dy mijë vjet më parë dishepullit të vet Timoteut: 

“Ki parasysh këtë: kur na pret mbarimi i kësaj kohe, do të ketë kohë të 

vështira. Atëhere njerëzit do të jenë egoistë, të dhënë pas parasë, 

mburracakë dhe mendjemëdhenj. Do të fyejnë të afërmit, prindërit s’do t’i 

dëgjojnë dhe s’do të kenë frikë nga asgjë. Do të jenë mosmirënjohës, të 

padashur dhe të papajtueshëm, shpifës, të papërmbajtur, brutalë, do ta 

urrejnë të mirën, do të jenë të pabesë, mendjemëdhenj dhe arrogantë. Ata 

nuk do të kërkojnë atë që i pëlqen Perëndisë, por vetëm atë që shton 

kënaqësitë e tyre. Vërtet, do të shtiren si të përshpirtshëm, por fuqinë e 

përshpirtshmërisë së vërtetë nuk e njohin” 79 . 

Monsinjori njihte së brendshmi edhe mënyrat se si rridhte pushteti në 

Ballkan e më gjerë, si kalonte nga njëri brez në tjetrin, nga stërgjyshi tek 

nipi e stërnipi – dhe pse. Dinte pse pushteti mbetej dikur natyrshëm brenda 

një grupi njerëzish dhe pse ata quheshin të zgjedhur nga Zoti, fisnikë, 

sundimtarë të adhuruar nga populli. Mirpo terri i kohërave të reja ka 

pabesinë dhe fantazinë që jo rrallë e liga, në mungesë të jetës, rreket t’i 

shfrytëzojë për t’u dukur e përjetshme. Lidhjet e gjakut dhe të nderit 

zëvendësohen dhunshëm me lidhjet e mbështetura në utopi. E atë që në 

Ballkan e ka bërë utopia s’e ka bërë as Perëndia. Gjikajt janë fisnikërisht të 

pafuqishëm ndaj këtyre kohërave, sepse janë rregjur të mbijetojnë në një 

tjetër lloj politike, në një tjetër lloj strukture pushteti. Fjala me peshë, 

mirëkuptimi, fair-play-i dhe kulti i mospërfitimit vetjak duken rrëfenja për 

të vënë në gjumë fëmijët përballë dhunës që përzjehet me çdo lloj tradhtie, 

kakofonie shpirtërore e paranoje. Ndoshta duke parandjerë këto përmbysje, 

Ion (Gjon) Gjika, – tri herë kryetar i Akademisë Rumune, njëri nga viganët 

e mendimit, të diplomacisë dhe, siç doli më pas, edhe të prozës rumune 80 – i 

pat lënë të nipit amanet përshkrimin e disa prej kthetrave të bishës që ish 

turrur të mbyste planetin. Vëllimi “Në kohën e Karaxhës” ka disa portrete 

dhe vërejtje të paharrueshme dhe na ringjall para sysh një Ballkan 

magjiplotë, pavarësisht nga mëkatet që e brejnë. Aty gjen politikanë që 

mburren se janë jo vetëm demokratë, por edhe demagogë, që s’duan të 

vdesin jo se i tremben vdekjes, por ngaqë s’dinë si do t’ia bëjë populli pa ta, 

individë që rrojnë vetëm për të mos lënë miletin në shkatërrim, hajdutë dhe 

vrasës dhe shtazë të babëzitura që janë gati të gërditin pjellat e veta vetëm 

79 Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 380. 

80 Shih „Ion Ghika, Din vremea lui Caragea, Scrisori către V. Alecsandri / Nga koha 

e Karaxhës, Letra për V. Alecsandrin, Bukuresht 1960, Biblioteca pentru toţi / 

Biblioteka për të gjithë, me një parathënie të zgjeruar nga D. Păcurariu. 

278

për të mos lëshuar pushtetin, sado i helmët qoftë ai, apo edhe në këmbim të 

një dekorate a lëvdate. Mirpo mbi ta gjendet një shtresë prijësash që nuk i 

kemi parë kaherë as nëpër ëndrra dhe nuk i kemi hasur veçse në këngë. 

Njerëz që me gjithë shpirt bëhen therror, që vërtet jetojnë për hir e për nder 

të popullit. Burra shteti që ndofta pikërisht ngaqë janë të tillë, bëhen pjesë e 

së papërsëritshmes dhe ikin nga kjo botë duke lënë shumë pak pasardhës 

shpirtërorë. 

Në faqet e librit të Gjon Gjikës haset edhe një përshkrim antologjik i 

murtajës që bje në Bukuresht dhe që, duke pahuar sërish simbolikën 

kobzezë të përsëritjes së historisë në Ballkan, paraprin dhe përkujton aq 

frikshëm zinë staliniste. “Llahtara pat hyrë në të gjitha zemrat dhe pat 

ndikuar të zhdukej çdo ndjenjë dashurie e përkushtimi, shkruan Gjika. Nëna 

braktiste fëmijët dhe burri gruan në duart e atyre që mbartnin të vdekurit 81 , 

njerëz pa tru e pa frikë nga Zoti. Tërë pijanecët, të shthurrurit lidhnin nga 

një shami të kuqe rreth grykës, hipnin në një qerre dhe suleshin të vidhnin 

nga njëra shtëpi në tjetrën, nga një oborr në tjetrin. Hynin ditën e natën 

nëpër banesat e njerëzve dhe shtinin në dorë ç’të gjenin, merrnin paratë, 

argjendaritë, sahatet, veglat, shallet etj, e askush s’guxonte t’i 

kundërshtonte. Ikte gjindja prej tyre si nga vdekja, sepse ata i merrnin të 

vdekurit më krahë, i flaknin kuturu në qerre dhe niseshin drejt Dudeshtit 

apo Çoplës, ku ndodheshin turmat e të sëmurëve. Të bëhej mishi kokërr kur 

dëgjoje tmerret e dhunën e atyre përbindëshave kundër të krishterëve të 

gjorë që iu binin ndër kthetra”. Disa prej kriminelëve, kur kalonin pranë 

ndonjë shtëpie të pasur, s’e kishin për gjë të hidhnin brenda ndonjë zhele 

apo copë mishi nga të sëmurët, që të përhapnin mortin. Mirpo pas dallgës së 

parë të murtajës, “si gjithmonë pas një epidemie, sikurse edhe pas një lufte, 

njerëzia kërkonte të rifitonte gjendjen e mëparshme; në pamje të parë jeta 

bëhet më e lehtë, kamja e djemve dhe pajat e vajzave shtohen përmes 

trashëgimive dhe vdekjeve të vëllezërve e motrave me të cilët do t’i kishin 

ndarë pasuritë nëse ata do të kishin mbetur gjallë. Kur ka vdekje të madhe, 

populli thotë se bje çmimi i bukës, dhe ky besim kishte asokohe njëfarë baze, 

sepse, meqë eksporti mungonte, gruri kërkohej vetëm për përdorim të 

brendshëm. E në të tilla rrethana martesat duhet të jenë sa më të shumta, sa 

më tepër qënie ka kositur e keqja. Pra, menjëherë pas fashitjes së murtajës, 

njerëzia u lëshua pas dasmave” 82 . Gjë që, për fat të keq, nuk u përsërit pas 

fashitjes së murtajave të tjera. 

Vite më vonë, Monsinjori e zbërthen gjendjen e botës së sotme si: “rihapja 

dhe rishikimi i të gjitha proceseve, zgjimi i të gjitha konflikteve, shndërrimi i 

hamendjeve në dogma dhe ndrydhja e dogmave në kornizën e hamendjeve… 

Vegimet shndërrohen në çështje; porositë – në masa policore; mësimet – në 

81 Në origjinal është „cioclu” – mbartësit e kufomave. 

82 Po aty, f. 29-31 

279

mendime të diskutueshme; gjërat e shenjta – në kujtime pakashumë të 

pakuptuara; simbolet – në emblema konvencionale…” Në vend të teologjisë 

mbi qënien njerëzore kanoset embriologjia; një tufë librash gatimi në vend 

të një ushqimi të vërtetë. E kur pushtetin e kanë përkohësisht ata “Vampirë 

të kujtesës, të kujtesës së zemrës, të kujtesës së shpirtit”, “Sa më i 

pashkatërrueshëm të ndihet njeriu, aq më mirë di se Zoti është i 

pashkatërrueshëm. Prandaj armiqtë e Zotit përpiqen të dëshmojnë, së pari, 

se sa i shkatërrueshëm është njeriu, për të arritur tek shkatërrimi i vlerës së 

Zotit brenda njeriut”. 

Mirpo me gjithë dijet dhe kumtet që merr, Monsinjori duhet të lutet tani për 

armiqtë, për ata që e përndjekin. “Kur vëllai të bën padrejtësisht një të keqe, 

thotë ai, duhet të vuash më shumë për të, se sa për vete. E keqja që i bën 

vetes është gjithmonë më e vogël se e keqja ndaj teje, ngaqë ai ka dëmtuar 

shpirtin e vet pa e prekur tëndin, e si vëlla i mirë ti duhet ta ndjesh më gjallë 

të keqen e tij ndaj vetes, se sa padrejtësinë ndaj teje”. Ai i quan vëllezër 

bijtë e Agonisë, edhe kur ata janë shkaktarët dhe mbështetësit kryesorë të 

saj. Sepse për Monsinjorin “Zoti është aq I gjithëpranishëm, saqë edhe kur I 

kthen shpinën, e ndesh përballë”. Ai e kupton vetëshfarosjen që i përgatisin 

vetes shërbëtorët e Agonisë dhe ka vetëm një mënyrë për t’u hapur sytë: nga 

kahu tjetër i botës, me lutje të heshtura, duke pranuar martirizimin. Sepse 

martirizimi nuk është veçse një pastrim i rrufeshëm i shpirtit përmes një 

vuajtjeje trupore që shkundullon përfytyrimin tonë. Është ndarja 83 e një 

shpirti nga lënda në një mënyrë të veçantë: trupi i pajetë i shtohet lëndës, 

kurse shpirti i martirit i bashkohet Shpirtit që vijon të shpirtëzojë krejt 

lëndën. 

Nulla Ostis 84 

Vogëlushi i lindur në një pallat mbretëror buzë Bosforit, takohet me vdekjen 

në njërën nga qelitë e burgut famëzi të Zhilavës, ne rrethinat e Bukureshtit. 

Sapo ka mbushur tetëdhjetë vjeç. E gjithë kamja e vënë brez pas brezi, 

përfshi Pallatin e famshëm të Gjikajve, është shtetëzuar. Pallati do të 

kthehet fillimisht në çmendinë e më pas në pijetore. Monsinjori nuk ka 

pranuar ta braktisë Bukureshtin as gjatë bombardimeve të llahtarshme, as 

kur vetë mbreti i Rumanisë, Mihai de Hohenzollern, miqtë, adhuruesit, i 

vëllai me të kunatën (Zonjë Nderi e Nënës Mbretëreshë) i qenë lutur të 

merrte njërin nga trenat që shkonin drejt Botës së Lirë. Mirpo bota e lirë e 

Monsinjorit është bota ku idealet e tij që marrin frymë, që provojnë 

varfërinë dhe tmerrin, përgjërohen për një prijës. Se kur çmimi i lëkurës bje 

njëheresh me ngritjen e çmimit të bukës dhe me marrosjen e çmimit të 

83 Në latinisht: martyrium, kurse në greqisht: martyrion ka edhe kuptimin ndarje. 

84 Asgjë për t’u vënë në dyshim – lat. 

280

sigurisë për të nesërmen, njeriu lyp ndihmën e një shpirti të zgjedhur, e një 

shpirti që i mposht paraprakisht të gjitha lemeritë dhe është në gjendje të 

udhëheqë drejt së Përjetshmes. Aty ku e nesërmja është njëra nga shumë 

fytyrat e Vdekjes, e Përjetshmja vjen mes pranisë së një meshtari. I 

dobësuar dhe me rrason e grisur që mbështjell dritë sa për një Evropë të 

përçarë, Monsinjori, – tek zgjon në kokat e rrudhura të kalimtarëve pamjen 

e një shenjti apo të një mysafiri nga bota tjetër, – mundohet të kapërcejë nga 

një trotuar në tjetrin diku në Rrugën e hijshme Shtirbei Vodë. Polici rrugor 

shtanget nga hija e plakut, ndalon qarkullimin, çapitet deri tek Monsinjor 

Gjika, e merr për krahu dhe, kur mbërrijnë në anën tjetër të rrugës, i lutet ta 

bekojë. 

Monsinjori e bekon në sy të të gjithëve. 

Ai bekim hodhi në erë, por duke ua prirë kokrrizat drejt Parajsës, jetët e të 

dyve. Polici zhduket sikur të kish qenë fantazmë dhe askush s’mori më vesh 

si i vajti filli, kurse plaku që guxoi të bekojë dikë në mes të rrugës, nën 

hundët e aq spiunëve, përfundon në qeli. E paditin si agjent të Vatikanit dhe, 

siç ndodhi shpesh edhe në botën shqiptare, shpifja përbaltte shërbëtorin e 

Zotit dhe zgjeronte njollën e dyshimit rreth Selisë së Shenjtë. 

Në burg Monsinjori kujdeset për plot 242 të burgosur, të ndërgjegjes dhe të 

pandërgjegjes. Dëshmitarët pohojnë se s’pati një orë gjumi dhe iu qëndroi 

pranë të gjithë atyre që rrezikonin të lëshoheshin e të shisnin shpirtin. 

Buzëqeshte me marrinë e përndjekësve të vet, që, pa e kuptuar, ngulmonin 

të pranonte pikërisht atë që pat ëndërruar gjatë gjithë jetës, martirizimin. 

Është megjithatë një fatkeqësi e madhe për njerëzinë e këtij shekulli, 

thoshte, sepse u mbrujt nën hijen vrastare të dy librave: “Mein Kampf”-i 

dhe “Kapitali”. 

Ndëshkuesit përpiqen t’i shkulin pohimin. E dënojnë rrejshëm me vdekje, e 

zgjojnë që pa gdhirë, i venë një thes në kokë, e zvarrisin deri tek muri i 

pushkatimit, i kërkojnë dëshirën e fundit (që mbase ishte “Të më 

pushkatoni, por jo si tani!”), pastaj shkrehin armët e mbushura me plumba 

të verbër. Brenda thesit ku mjaft koka të tjera Zoti e di ç’kanë menduar, 

Monsinjori buzëqesh. Ata ia nxjerrin kokën jashtë, tallen, hedhin kunja, por 

në një përçartje nga ato të djajve që dridhen në ferr, sepse për ta vdekja 

është kufiri i mbramë i lakmisë për pushtet e për pak lavdi, dhe përtej 

vdekjes i pret vetëm asgjëja. Nuk i bjenë më të se, pasi kalon mes 

“pushkatimit”, Monsinjori vërtet nuk ka pse ta pranojë fajin e paqënë. 

Pranimi do ta çojë pó para një pushkatimi – dhe ai një pushkatimi sapo i ka 

bërë ballë me kokë në thes! 

Pasojnë plot tetëdhjetë e tri varje të përbindshme elektrike (siç quhej një 

cfilitje e asaj kohe), a thua se hasmët e tij synojnë të nxjerrin me ndihmën e 

korrentit nga trupi i shenjtit të gjallë atë që s’kanë arritur ta nxjerrin mijëra 

mëkate e trauma njerëzish të vuajtur, që patën gjetur prehje pas takimeve 

me Monsinjorin. Hasmët nuk e njohin marrëdhënien e vërtetë torturë-shpirt- 

281

vdekje. Ata pandehin se vdekja ka për të gjithë të njëjtën peshë, të njëjtin 

kuptim dhe se vdekja nën torturë është më e padurueshmja. Verbimi 

shpirtëror, ose më saktë: të gjalluarit jashtë Shpirtit i bind se jeta e gjithkujt 

mbyllet njëheresh me vdekjen dhe se hidhërimi i të vdekurit mes dhembjesh 

trupore e shndërron në ferr të përjetshëm jetën e përkohëshme. 

Monsinjori e njeh në thelb këtë shekull. Di se mishi është ndërkryer të 

gëlltitë e të mbytë Shpirtin, por ndodh si atëhere kur stomaku gëlltit dhe 

rropatet të mbytë një thikë diamanti. Ata nuk e njohin as fuqinë e një pike 

gjaku shqiptar para vdekjes, e një pike që rrjedh e para, ose e fundit. E 

qindfishuar nga hyjnorja, ajo pikë gjaku dëshmon sërish se qetësia me të 

cilën shqiptari pret vdekjen nuk është shpërfillje, krenari e sëmurë, etje për 

të hyrë në këngë e legjenda e as përbuzje ndaj kësaj jete, por një shprehje e 

rrallë e besimit në një botë tjetër. 

Ajo pikë gjaku zmadhohet në rrembat e Monsinjorit edhe ngaqë ai mpaket 

dhe nuk peshon më shumë se pesëdhjetë kile. 

E nxjerrin para një gjyqi “të sajuar nga idhujt” e së tashmes, jo aq për të 

qenë në rregull me drejtësinë, se sa për të parë deri ku mund të arrijë forca e 

këtij njeriu. E kësaj qënieje që ua jepte kotheren e vet bashkëvuajtësve, që 

robtohej në punë bashkë me të tjerët dhe që kish hapur brenda ngrehinës së 

burgut një zgavrojë drite, ku shumë vuajtës të rëndomtë takuan vetë Zotin 

dhe u kthyen nëpër qelitë e tyre të rilindur. 

Monsinjori ngulmon të mbrohet vetë, jo rastësisht pat studiuar edhe për 

drejtësi. Në sallën e gjyqit ndodh krisja e gjuhës, ndarja e së njëjtës gjuhë në 

dy të folme që e përjashtojnë njëra-tjetrën. Por vetëm njëra mbetet gjuhë, 

teksa tjetra ngurtësohet duke shpëlarë edhe trurin nga i cili rrjedh. Përplasen 

mesveti fjalë të panumurta që s’përshtaten me kurrgjë, shprehet ai. 

Ndërhyjnë më pas jehonat që e trashin edhe më fort turbullirën. 

Idhujt përdorin gjuhën e drunjtë, kurse Monsinjori gjuhën e Shpirtit. Kjo i 

kthjellon të vërtetën mbi vazhdimësitë që sundojnë këtë botë. Ka një 

vazhdimësi të perëndishme dhe një tjetër që nënkupton pushtet njerëzor. Si 

të ishte helm i gatuar vetëm për të mpirë e gurëzuar shpirtin, kjo kalohet 

dorë më dorë, nga brezi i etërve në brezin e bijve dhe të nipave. Është 

vazhdimësi tokësore, kalimtare, dhe synon mbajtjen e pushtetit kryesisht 

politik. Ajo nuk mbështetet në dhunti e traditë, por vetëm në biologji, duke 

u stërmunduar të kopjojë strukturën e kahershme të lidhjeve të gjakut, 

mbase edhe ngaqë në kohërat moderne shpesh vetëm gjaku i përbashkët 

mund të bëhet dorëzanë për njëfarë mirëbesimi. Ky lloj vazhdimësie mbetet 

shprehje e shpërfilljes ndaj Zotit, por ngulmon të shpikë prejardhje hyjnore, 

duke sjellë tërthorazi shembuj nga fisnikëria e dikurshme. Idhtarët e saj 

bëhen me kalimin e kohës ustallarë të vërtetë, duke përvetësuar stilin 

hyjnor, mirpo duke e përdorur në kah të kundërt. Por asnjëherë përdorimi i 

një stili nuk është edhe përdorim i Shpirtit që e ka krijuar. Idhujt harrojnë se 

ndodhen para një princi të lindur, nga ata të hershmit, dhe mbase nuhatja e 

282

gjakut të zgjedhur i kafshëron. Ata nguten ta zhdukin, sepse prania e princit 

nxjerr në pah sa të pazgjedhur janë. 

Para se të dalë nga salla, Princi kapet me duar pas trarëve të kafazit ku e 

gjykuan dhe as pesë gardianë nuk arrijnë ta shkulin, aq sa të pranishmëve u 

vjen të besojnë se tërbimi i tyre për ta ndëshkuar i është kthyer plakut në 

fuqi. “E bëra për ju, jo për ata”, iu thotë Monsinjori bashkëvuajtësve. E pat 

dhënë atë dëshmi force jo për të trembur hasmët, por për t’ju dhënë guxim 

miqve. 

Në të gdhirë të 16 majit 1954, i veshur vetëm me lëkurët e lindjes dhe me 

një copë rasoje, shqiptari i lindur në Turqi, i rritur në rumanisht, i shkolluar 

në frëngjisht e italisht, shërbëtori i dyfishtë i Zotit, mistiku që pat magjepsur 

elitat evropiane me librat e tij, në mungesë të një prifti a murgu, e kthen 

burgun në rrëfimtore dhe nuk stepet të rrëfehet me zë të lartë në prani të 

bashkëvuajtësve. Sipas dëshmive të njërit prej nxënësve të tij, priftit Horia 

Cosmovici 85 , fjalët e mbrame të Monsinjorit ishin: “Po vdes me ndërgjegjen 

e qetë, sepse bëra gjithë ç’munda, - ndonëse jo gjithmonë gjithë ç’duhej 

bërë, - për Kishën e vërtetë të Krishtit, në një periudhë të trishtme për 

vendin tim dhe për gjithë botën e qytetëruar”. 

Dhe jeton çastet e para të dies natalis, domethënë lindet në Parajsë. 

Kujtimi i Vladimir Gjikës është ende “i arrestuar”, ndodhet në mes të rrugës 

që ndan shenjtërinë nga paragjykimet, zilitë, mospërfilljet dhe pafuqitë 

njerëzore. Mirpo ky Plak i Gjikajve, – që i njeh mirë të gjithë dhe të gjitha, 

– nuk ngutet, sepse e di: ata që e shtrojnë jetën, vdekjen dhe përjetësinë e 

tyre në këmbët e Zotit do të mëshirojnë mirëfilli, gjer edhe me këmbët e 

tyre, të gjorët që s’dinin se ç’po bënin as kur shkelnin, as kur shkeleshin me 

këmbë. 

Bukuresht, dimër 2006 

CORNEL DUMITRESCU 86 

Interferenţe demografice, culturale, spirituale între aromâni 

şi albanezi – o abordare sociologică 

Relaţiile dintre majoritate şi minoritate într-o societate multiculturală, în 

care există grupuri etnice distincte, religii diferite, limbă de exprimare 

diferită, tradiţii şi obiceiuri diferite, pot deveni uneori sursă de conflicte şi 

tensiuni sociale. Există o tendinţă a majorităţii ce se poate exprima în mod 

85 Revista IKON, nr. 1, Bukuresht 1995, f. 51-60. 

86 Sociolog şi cercetător ştiinţific la Muzeul Satului „Dimitrie Gusti” din Bucureşti. 

283

explicit sau implicit, de omogenizare şi integrare, uneori până la asimilare, a 

minorităţii de către majoritate, urmată, ca o consecinţă, de o atitudine de 

cedare a presiunilor sau, din potrivă, de una de păstrare a identităţii 

culturale. 

România, după anul 1990, a dezvoltat mecanisme politice care garantează 

relaţii normale între majoritate şi minoritate, aşa cum sunt asigurarea 

reprezentării în Parlamentul ţării a fiecărui grup etnic, Consiliul 

Minorităţilor Naţionale, dar şi o atitudine deschisă, cooperantă, a societăţi 

civile faţă de minorităţi, ceea ce sociologii denumesc, într-un cuvânt, 

conceptul de alteritate, de acceptare a celuilalt. La fel de cunoscut este 

modelul sociologic românesc de bună vecinătate, model rezultat din 

cercetări asupra convieţuirii în Dobrogea, Banat, Bucovina, Transilvania, 

zone etnografice unde locuiesc, alături de români, un număr important de 

minorităţi din România. Acest model pune accent pe respectul diversităţii 

culturale, pe comunicare interculturală, în ultimă instanţă pe interferenţe 

culturale, toate acestea ducând în final, la o mai bună cunoaştere, o mai 

mare toleranţă interetnică, precum şi la îmbogăţirea spirituală a fiecărei 

etnocomunităţi. Într-o lume a globalizării, a mondializării, ceea ce ne poate 

diferenţia de ceilalţi, fără a ne enclaviza, rămâne specificul cultural şi 

spiritual. 

Albanezii se consideră a fi urmaşi direcţi ai vechilor iliri ce au populat în 

antichitate o parte importantă din Balcani, după majoritatea surselor istorice 

anterior venirii slavilor în această zonă geografică. După cum afirmă 

specialiştii, ilirii au sosit în peninsula balcanică în jurul anului 900 î. H., iar 

după ce regiunea a fost cucerită de Imperiul Roman, Iliria a fost organizată 

ca provincia romană Illiricum, ulterior numindu-se Dalmaţia, pentru ca mai 

apoi să fie sub dominaţie grecească şi a Imperiului Bizantin. 

Teritoriul Albaniei de azi a devenit o parte a Imperiului Otoman în 1478, 

după o perioadă îndelungată de rezistenţă armată condusă de Gjergj 

Kastrioti Skanderberg şi de prinţul Lekë Dukagjini, (acesta din urmă 

cunoscut şi prin faptul că este autorul Kanun-ului, cod cutumiar civil şi 

moral), iar în 1912 Albania a devenit independentă. Între 1928 şi 1938 

forma statală a fost aceea de regat, iar în 1938 a devenit posesiune a Italiei 

până în anul 1945, când puterea a fost acaparată de partidul comunist 

albanez. Începând cu anul 1990, Albania a iniţiat reforme democratice, 

precum pluripartitismul şi economia de piaţă. Convieţuirea ilirilor pe 

teritoriul actual al României începe în perioada stăpânirii Daciei de către 

Imperiul Roman, când împăratul Traian aduce în prima parte a secolului al 

II-lea d. H lucrători de origine albaneză, pentru a lucra la minele de aur din 

Munţii Apuseni. Apoi, va exista un contingent de soldaţi albanezi în oastea 

lui Mircea cel Bătrân ce a participat alături de alte popoare creştine, la 

bătălia de la Kosovopolje din anul 1389, cu scopul de a pune stavilă 

284

înaintării turcilor în Europa. După ocuparea teritoriului Albaniei de armatele 

otomane, un alt val de albanezi se îndreaptă către Ţările Române; astfel, un 

document din 1595 redactat de Giovani Marini Poli, trimisul împăratului 

Rudolf al II-lea în Ţările Române, şi adresat curţii imperiale, arată că 

domnitorul Mihai Viteazu permite unui număr de circa 15000 de albanezi 

să se aşeze în Ţara Românească, scutindu-i şi de biruri pe o perioadă de 10 

ani. 

În secolele următoare, albanezii au trăit în Moldova şi Ţara Românească ca 

meseriaşi, negustori, agricultori, arnăuţi (oameni din garda domnitorilor), 

iar revoluţia de la 1821 găseşte un contingent important de albanezi în 

oastea lui Tudor Vladimirescu şi în cea a grecului Al. Ipsilanti, astfel că la 

mijlocul secolului XIX etnicii albanezi din Romania numărau circa 30000 

persoane. Tot în această perioadă, se înfiinţează societăţi culturale ale 

albanezilor, precum „Drita”, „Societatea scrierii albaneze”,”Dituria”, ziarul 

„Sqipetari”, iar în 1905 s-a înfiinţat la Constanţa o şcoală albaneză sub 

conducerea dr. Ibrahim Themo, printre profesori aflându-se şi poetul Alexs 

Stavri. Trebuie să amintesc aici faptul că albaneza este o limbă 

indoeuropeană, cu dialectele tosk şi gheg, iar în albaneză „squipetar” 

(albanez) vine de la „squipe”, ceea ce înseamnă „stâncă, munte” („oameni 

de la munte”), iar cuvântul „carpe” desemnează tot „munte”, de unde 

numele de „Carpaţi”. De altfel, multe cuvinte, circa 150, sunt similare în 

albaneză şi română: gât, mânz, buză, brad, brâu, copil, căciulă, baltă, a 

curma – kurmaj, căpiţă – kjipi, fluier – floere, crăciun – kercun, eta – timp, 

etate, ş.a., ceea ce întăreşte afirmaţiile unor istorici care vorbesc despre 

convieţuirea timp de multe sute de ani alături de albanezi a romanităţii 

orientale. 

După primul război mondial a sosit un alt val de albanezi, în special din 

Macedonia, ce s-au stabilit cu precădere în Transilvania, din motive 

economice, dar şi pentru a studia în învăţământul superior românesc; se 

poate afirma că prima parte a secolului XX, şi datorită societăţii 

„Bashkimi”, ce a avut un rol important în efervescenţa vieţii culturale 

albaneze din Romania, a fost o perioadă de maximă înflorire şi prosperitate 

a comunităţii albaneze din România. 

Dintre personalităţile mai cunoscute ce au avut un rol important în istoria 

României, se pot enumera prinţesa Elena Ghica (poeta Dora d’Istria), 

familia Lupu (Vasile Lupu a ajuns domnitor în Moldova), scriitorul Victor 

Eftimiu, muzicienii Al. Mihăilescu Toscani şi Kristaq Antoniu, actorul 

Chiril Economu, poetul Alex Stavri, cel ce a compus imnul naţional al 

Albaniei pe muzica lui Ciprian Porumbescu, arhitectul Spiru Nicolau, 

Pandeli Vangheli, care a ajuns prim ministru în Albania, Dimitrie Berati, ce 

a ajuns ministru de externe, Naum Veqilhargi, cu un merit deosebit prin 

faptul că a tipărit primul dicţionar în Romania al limbii albaneze, şi mulţi 

alţii. 

285

De altfel, marele istoric Nicolae Iorga spunea despre albanezi că „sunt veri 

buni cu românii”, referindu-se la asemănările de trăsături caracteriale 

precum hărnicia, dârzenia, tenacitatea cu care şi-au apărat de-a lungul 

veacurilor identitatea şi fiinţa naţională, iar în limba albaneză „vla” 

înseamnă „frate”: în acest mod se adresează albanezii vecinilor lor aromâni. 

Dar asemănările nu se opresc la trăsături caracteriale, şi am să amintesc aici 

de interferenţe gastronomice între albanezi şi aromâni, interferenţe datorate 

convieţuirii în acelaşi areal sute de ani: alimentaţia ambelor populaţii se 

bazează în mare măsură pe carne de oaie şi vită (pilaful cu carne de oaie 

este un fel de mâncare obişnuit la aromâni şi albanezi), apoi „pipirivţi”, la 

aromâni, care este o salată de ardei, roşii şi brânză, mielul fript la proţap sau 

mielul în aluat, ca şi diferite prăjituri cu nucă şi miere (renumitele 

baclavale), apoi braga şi pita cu praz, brânză sau spanac, la fel de mult 

apreciate de aromâni şi albanezi, „târhână” şi „peturi”, care sunt copturi din 

grâu ce rezistă mai mult timp, şi multe asemenea. Iar când un albanez te 

invită la masă, nu se poate să nu fii servit cu iahnie de fasole, orez cu 

legume şi carne de oaie, friptură de berbec sau de oaie cu sos de smântână, 

la care se adaugă „raki”, (ce asemănare cu românescul „rachiu”!) o băutură 

ce seamănă la gust cu coniacul. Iar prăjitura „hoshaf”, din smochine, este 

încununarea unei mese tradiţionale albaneze. 

În privinţa portului popular al albanezilor, se poate observa o asemănare cu 

cel al aromânilor, datorită convieţuirii îndelungate în acelaşi areal a celor 

două etnii; astfel, tulpanul triunghiular, varianta basmalei, apare în costumul 

de lucru la câmp al femeilor din regiunea Balcanilor, ca şi pantalonii ce erau 

purtaţi de bărbaţi, cu o croială tip „şalvari”, ce amintesc de portul popular 

albanez. Acelaşi lucru se poate spune şi despre paftalele de metal, înşirate 

pe brâie ţesute în casă. 

Este greu de afirmat categoric cine şi în ce proporţie a influenţat pe celălalt, 

dar pot afirma cu certitudine că ambele etnii se mândresc cu frumuseţea 

portului popular, şi aceste asemănări culturale nu fac decât să sublinieze 

buna convieţuire a celor două etnocomunităţi în spaţiul balcanic. 

În ceea ce priveşte relaţiile instituţionale, oficiale, statul român a oferit 

albanezilor în 1911 posibilitatea desfăşurării serviciului religios în limba 

albaneză în cadrul bisericii „Dintr-o zi” din Bucureşti, iar între anii 1919 – 

1935 a fost editat în România ziarul „Albania Nouă”. 

De asemenea, la Bucureşti au fost editate cărţi şi manuale şcolare în limba 

albaneză ale lui Naim şi Sami Frasheri, Jani Vreto, Kristo Meksi (acesta din 

urmă a scris o importantă lucrare intitulată „Turcia şi transformarea ei”, în 

care vorbea despre problemele mişcărilor naţionale ale ţărilor din Balcani în 

acea perioadă de frământări politice). În anul 1899, în Bucureşti, a avut loc 

un congres al albanezilor din România, care a lansat un apel la independenţa 

Albaniei, sub suzeranitatea Imperiului Otoman, cerând introducerea limbii 

albaneze ca limbă oficială, şcoli în limba albaneză, înfiinţarea armatei 

286

naţionale compusă din toţi albanezii, musulmani, ortodocşi sau catolici, 

document ce dovedea faptul că naţiunea albaneză avea, la sfârşitul sec. XIX, 

atributele unei naţiuni moderne. De altfel, la următorul congres, cel din 

1905, tot de la Bucureşti, cererile participanţilor s-au radicalizat, în sensul în 

care s-a cerut independenţa Albaniei, şi s-au stabilit frontierele viitorului 

stat. 

În luna mai 1907 a fost înfiinţat „Comitetul albanezilor pentru libertatea 

Albaniei”, iar în 1911 a fost creat un alt comitet, sub conducerea lui Ismail 

Qemali şi Tefik bey, care a pus problema declanşării luptei armate pentru 

obţinerea independenţei faţă de Turcia. Anul 1912 a fost anul când, de 

asemenea la Bucureşti, în luna noiembrie, a fost declarată în cadrul unei 

mari adunări independenţa de stat a Albaniei. 

Iată, pe scurt, o istorie a relaţiilor foarte bune la nivel instituţional, dar şi la 

cel al interferenţelor culturale, pe care, de-a lungul timpului, albanezii din 

România le-au avut cu poporul român şi cu statul pe al cărui teritoriu 

vicisitudinile vremurilor le-au purtat paşii. 

Despre relaţiile recente, la timp istoric, dintre cele două naţiuni, se poate 

spune că, începând cu ultimul deceniu al secolului XX, în noul context 

politic, ele capătă o nouă dimensiune. Astfel, o statuie - bust a poetului 

naţional albanez Naim Frashëri a fost inaugurată în anul 2006 în parcul 

Herăstrău din Bucureşti, în prezenţa, printre alte personalităţi, a ministrului 

de externe albanez Besnik Mustafaj, iar o expoziţie a artistului fotograf 

Alket Islami a fost deschisă în acelaşi an la sediul Muzeului Naţional de 

Artă Contemporană; acestea sunt numai două exemple recente de 

continuare a bunelor tradiţii culturale dintre Albania şi România. 

La nivel instituţional, există un acord de colaborare culturală şi un program 

interguvernamental de schimburi culturale, acorduri de colaborare pe linie 

ştiinţifică şi în domeniul învăţământului, protocoale de colaborare pe linie 

de presă audio – video, iar recent, Albania a semnat Acordul de stabilizare 

şi asociere cu Uniunea Europeană, ceea ce deschide noi perspective 

apropierii culturale dintre România şi Albania. 

Tot în ceea ce priveşte colaborarea culturală: o antologie a opt autori clasici 

şi moderni realizată de profesorul Kopi Kyçyku din proza albaneză, 

intitulată „Frumuseţea care ucide” (aici trebuie amintiţi Lasgush Poradeci şi 

Mitrush Kuteli, ce au studiat în anii 1930 ai secolului XX în România, iar 

cel din urmă a ajuns director în Banca Naţională a României). 

(…) În prezent, se apreciază că numărul albanezilor din România ar fi de 

circa 8000 de persoane, ce sunt reprezentaţi în Parlament, la fel cum sunt, 

de altfel, reprezentate toate celelalte minorităţi, având deci posibilitatea săşi 

susţină în mod democratic doleanţele legate de specificul lor cultural şi 

naţional. 

Iată acum o poveste adevărată despre o familie de albanezi din România: 

locuieşte în Slatina familia lui Hashim Memish, vestit în tot oraşul pentru 

287

îngheţata, braga, produsele de cofetărie şi cafeaua din prăvălia sa. Familia 

lui Duad Memish, tatăl lui Hashim, s-a stabilit în acest oraş din Oltenia în 

anul 1912, venind din zona localităţii albaneze Kruja, şi a deschis o afacere 

cu produse de cofetărie. Firma se numeşte şi azi „La atletul albanez”, iar 

istoria acestei denumiri este următoarea: în anul 1913, o echipă de luptători 

turci, trimişi de sultanul Abdul Hamid al II-lea în Germania, la curtea 

kaizerului, a făcut un popas în Slatina. Aici unul dintre turci, cel mai voinic 

dintre ei, a provocat la trântă pe oricine doreşte să lupte cu el, cu 

promisiunea că cine îl va învinge, va câştiga şi un premiu de 200 napoleoni 

de aur. A acceptat provocarea Sabit, fratele lui Daud Memish, care a reuşit 

să îl învingă pe luptătorul turc; dar Sabit nu a păstrat banii pentru el, ci i-a 

donat conducerii oraşului, pentru scopuri caritabile. Pentru acest fapt de 

generozitate, primăria oraşului a hotărât să adauge la denumirea prăvăliei 

cuvintele „La atletul albanez”, denumire ce s-a păstrat până în zilele 

noastre, iar din anul 1993, Hashim Memish este cetăţean de onoare al 

oraşului. Pe la cofetăria lui au trecut, de-a lungul timpului, personalităţi 

importante, precum fotbalistul Gheorghe Hagi, actorii Ion Caramitru, Nicu 

Constantin, Amza Pellea, cântăreaţa Doina Badea, scriitorul Mircea 

Dinescu, filozoful Andrei Pleşu, fostul ambasador al SUA în România 

James Rosapeppe, chiar şi fostul preşedinte al Franţei, generalul Charles de 

Gaulle. Acesta este un exemplu, din multe altele asemenea, de bună 

convieţuire şi integrare a albanezilor din România în viaţa societăţii de azi. 

Cine sunt aromânii? Iată o întrebare la care răspunsul pare a fi şi greu şi 

uşor. Uşor, pentru că cel mai simplu ar fi să spunem că sunt vorbitori de 

dialect român, răspândiţi în ţările din Balcani şi în România, de religie 

majoritar ortodoxă, şi având ca ocupaţii tradiţionale creşterea animalelor, 

meşteşugăritul şi negustoria. Acesta este un tablou „pe scurt” al aromânilor. 

Dar, problema devine una mai serioasă, mai grea, în momentul în care 

punem în discuţie argumentele istoricilor, ale lingviştilor, ale etnologilor, ce 

au studiat, fiecare din unghiul lor de vedere, problema originii aromânilor. 

Date sigure despre aromânii sud dunăreni sunt din anul 976, de la cronicarul 

bizantin Kedrenos, care aminteşte despre asasinarea fratelui lui Samuel, 

ţarul bulgar, de către o ceată de „vlahi”, iar un alt cronicar bizantin, 

Kekaumenos, afirmă circa o sută de ani mai târziu, că vlahii din zona 

munţilor Pind provin din vecinătatea Dunării (aşadar, lasă să se înţeleagă 

el, aşezarea slavilor la sud de Dunăre a împins populaţiile romanice spre 

Munţii Pind). 

Majoritatea specialiştilor afirmă că graiul aromânesc s-a format la sud de 

Dunăre, ca o formă orientală a romanităţii occidentale, suferind influenţe 

slave, greceşti sau albaneze, în funcţie de populaţiile din arealul în care 

convieţuiau. 

288

Din punct de vedere lingvistic, asemănarea mare dintre limba vorbită de cei 

din nord si limba vorbită de cei de la sud de Dunăre, de aceeaşi origine 

latină, duce la concluzia că este vorba de o singură limbă, iar cercetătorii 

afirmă faptul că limba română s-a dezvoltat din protoromână, iar influenţele 

diferite nu au dus la o delimitare lingvistică evidentă. 

Ca răspândire geografică, aromânii se întâlnesc în toate ţările balcanice. 

Astfel, în Bulgaria, ei sunt numiţi vlahi, vlasi, cuţovlahi, ţânţari, dar o parte 

din ei, ce se autonumesc rumâni, sunt dacoromâni ce vorbesc graiul 

oltenesc. În anul 1186 a avut loc o răscoală condusă de Petru şi Asan, doi 

aromâni, care doreau crearea unui regat vlah independent în sudul Bulgariei 

şi în zona Salonic. În următoarele şase secole, aromânii au coexistat pe 

teritoriul actual al Bulgariei sub stăpânire otomană, o perioadă grea din 

punct de vedere economic şi social în toată peninsula balcanică. Numărul 

aromânilor din Bulgaria este greu de apreciat în zilele noastre, totuşi se 

poate afirma că vorbitori de limbă română şi aromână ar fi de circa 15.000 

persoane. 

În Serbia, statisticile oficiale vorbesc despre circa 40.000 români şi 130.000 

vlahi la recensământul din 1991, dar Mişcarea Româno-Vlahilor din Serbia 

spune că cifrele nu sunt reale, şi aprecierile lor ajung la cel puţin 600000 de 

etnici români. Românii din Voivodina, din Banatul sârbesc, au condiţii să-şi 

păstreze cultura şi să vorbească limba, dar cei din regiunea Timoc nu sunt 

recunoscuţi drept minoritate, nu au condiţii să-şi conserve identitatea, şi 

vorbesc o limbă arhaică şi impregnată cu elemente slave. 

Cei mai mulţi din aromânii trăitori în această ţară sunt urmaşii populaţiei 

tracice, ulterior romanizate din provinciile Moesia Superior şi Dacia 

Ripensis, care la începutul primului secol creştin ocupa regiunea cuprinsă 

între Belgradul de azi şi localitatea Lom din Bulgaria, şi care regiune era 

locuită de triburile tracice ale dacilor moesici. 

În a doua jumătate a sec. IV d. H, lângă localitatea Niş de astăzi, era sediul 

Daciei Mediteranea, unde a activat episcopul Niceta, „apostolul dacilor de 

pe ambele maluri ale Dunării”, după afirmaţiile istoricului Vasile Pârvan. 

În Republica Macedonia, aromânii aparţin ramurii grămoştenilor şi a 

fărşeroţilor (cuvânt derivat de la oraşul Frasheri, din Albania), şi sunt în 

număr de circa 250000, după aprecierile reprezentanţilor comunităţii. În 

Macedonia există mai multe şcoli cu predare în aromână, vlahii - aromâni 

sunt recunoscuţi în mod oficial ca minoritate, având dreptul să-şi păstreze 

identitatea etnică, culturală şi religioasă, şi sunt reprezentaţi şi în 

parlamentul macedonean. 

În Grecia, aromânii sunt cunoscuţi drept „cuţo-vlahi” (români şchiopi, după 

cum spune Nicolae Bălcescu, pentru că păşesc apăsat, cu greutatea lăsată pe 

câte un picior), „fârşeroţi” sau „vlahofoni”, şi după unele aprecieri ar fi de 

până la 1 milion de persoane (Alexandru Duţu – „Dosarele istoriei”, 

nr.6/1998). Dar statul grec consideră că aceştia ar fi greci romanizaţi, 

289

nerecunoscând minoritatea aromână, deşi până în anul 1945 a existat 

învăţământ în limbile română-aromână, iar în serviciul religios s-a folosit şi 

aromâna ca limbă de cult. Însuşi Constantin Rigas, erou al redeşteptării 

naţionale a poporului grec, a fost de origine aromân, ca şi alţi reprezentanţi 

de seamă ai culturii greceşti, precum G. Averoff, S. Lambru, iar generalul 

Ioannis Kolottis, aromân şi el, a fost cel ce a obţinut, în calitate de prim 

ministru, independenţa Greciei faţă de Imperiul Otoman. 

În România, aromânii sunt în număr de circa 200000 de oameni, răspândiţi 

în special în Dobrogea, dar şi în Bucureşti. Până la instaurarea regimului 

comunist în România, o preocupare culturală constantă a autorităţilor era 

aceea de a susţine din toate punctele de vedere emanciparea aromânilor din 

Balcani şi din România; dar perioada anilor 1945 – 1990 a însemnat o 

stagnare, o îngheţare a relaţiilor instituţionale oficiale ale statului român cu 

statele din Balcani în problema minoritarilor, iar sprijinul autorităţilor 

române faţă de aromâni a fost înlocuit cu o tăcere apăsătoare din acest punct 

de vedere. 

În Dobrogea, aromânii grămoşteni se întâlnesc în localităţile Cobadin, 

Palazu Mare, Mangalia, Cogealac, Săcele, Sinoie, Casimcea, Beidaud, 

Ceamurlia, Camena, Babadag, Tulcea, Măcin, aromânii fărşeroţi sunt 

grupaţi în localităţile Agigea, Palazu Mare, Constanţa, Ovidiu, Nisipari, 

Mihai Kogălniceanu, Cogealac, Panduru, ramura aromânilor moscopoleni 

poate fi întâlnită în special în localităţile Nisipari şi Ovidiu, aromânii 

pindeni sunt răspândiţi în jurul localităţilor Techirghiol, Tariverde, iar 

aromânii muzăchiari (denumirea vine de la câmpia Muzăchia din Albania) 

se pot întâlni cu deosebire în Constanţa şi Ovidiu. Mai există şi un număr 

mai redus de aromâni megleni, de religie mahomedană în special, în 

localitatea Cerna şi satele din împrejurimi. Dintre personalităţile de 

aromâni, trebuie amintiţi mitropolitul Andrei Şaguna, cărturarul Emanoil 

Gojdu, familiile de intelectuali renumiţi Juvara, Papahagi, Philippide, 

istoricii A. Xenopol şi Al. Rosetti, actorii Toma Caragiu, Ion Caramitru, 

marele scriitor I. L. Caragiale, fotbalistul Gh. Hagi, ş.a. 

În Albania, aromânii „(rămâni” îşi spun ei înşişi), sunt concentraţi în jurul 

oraşelor Corcea, Vlora, Fier, Avlona, Tirana, Durres, aparţin ramurilor 

arnăucenilor, fărşeroţilor şi grămoştenilor, şi sunt recunoscuţi drept 

pricepuţi meşteşugari în aur şi argint, agricultori, crescători de vite, buni 

comercianţi şi industriaşi; practicarea transhumanţei i-a catalogat de către 

străini multă vreme drept nomazi, în realitate fiind un popor sedentar, cu 

case solide din piatră şi conduşi de „celnici” (conducători militari, dar şi 

judecători), păstrători de legi străbune. Mai există şi ramura saracacianilor, 

care au scăpat de grecizare şi s-au stabilit pe teritoriul de azi al Albaniei, 

mai ales în jurul localităţii Stepur. În Albania activează biserica aromână 

„Sf. Sotir” din Corcea, o şcoală şi o grădiniţă în dialectul aromân, o 

asociaţie a aromânilor, ziarul bilingv „Frăţia-Villazenimi”. Trebuie să 

290

amintesc faptul că o serie de personalităţi din Albania sunt de origine 

aromână, printre ei artistul fotograf Aurel Duka, fostul prim ministru Fatos 

Nano, iar unul din eroii naţionali ai Albaniei este aromânul Constantin 

Belimace. În acelaşi context al restituirilor, personalităţile lui Apostol 

Mărgărit, aromân din Macedonia, ce a devenit primul inspector al şcolilor 

aromâneşti din Balcani, precum şi cea a scriitorului Nicolae Batzaria, 

senator, primul (şi singurul) aromân membru al guvernului „junilor turci” 

din partea partidului „Uniune şi progres”, calitate în care a semnat tratatul 

de la Londra din anul 1913 prin care lua sfârşit dominaţia otomană în 

regiunea Balcanilor, se cuvine a nu fi uitate. O altă uriaşă personalitate a 

secolului XX, Maica Tereza, născută Agnes Boiagiu, potrivit unor 

cercetători, provine dintr-o familie mixtă aromâno-albaneză. 

Cunoscută localitate de aromâni este Moscopole, ce în anii 1780 avea circa 

70000 locuitori, în majoritate aromâni, cu şcoli, peste 40 de biserici, palate 

de marmură, bănci, şi unde a existat prima tipografie din Balcani, localitate 

care a fost aproape rasă de pe suprafaţa pământului la ordinul paşei de 

Thesalia Ali Paşa, care nu a văzut cu ochi buni ridicarea de biserici şi 

aşezăminte creştine în loc de geamii şi şcoli turceşti. 

În funcţie de arealul geografic, mai există aromâni gopeşteni, olimpieni, 

moscopoleni, 

Acum o poveste adevărată despre o familie de aromâni din Albania: la 

mijlocul sec. XIX, în satul Boboştiţa, situat la 8 km. de Korcea, locuia într-o 

casă înconjurată de viţă de vie , familia Cuneşca (Constantin şi Polixenia), o 

familie de aromâni ortodocşi. În acest sat, precum şi în cel vecin, numit 

Drenova, în acei ani erau multe biserici, un lucru mai puţin obişnuit, o 

particularitate, după cum afirmă Rodica Cunescu (vedem mai jos cine este). 

Constantin şi Polixenia au avut 5 copii, pe nume Mihail, Stavri, Vasile, 

Teodor, Marina şi Alexandrina, care au învăţat carte la Tirana, în limba 

greacă. Pe la sfârşitul sec. XIX şi începutul sec. XX, mulţi locuitori aromâni 

din aceste locuri au migrat, din motive economice, spre Grecia şi România. 

Printre ei, şi fraţii Mihail, Stavri, Vasile şi Teodor, care au ajuns la 

Bucureşti şi au încercat să se lanseze în afaceri. Mihail nu a reuşit şi s-a 

întors în Albania, dar Vasile şi Teodor au reuşit să se lanseze în afaceri ca 

negustori, iar Stavri a urmat studii superioare la Iaşi. Toţi aceşti fraţi 

Cuneşca, atunci când au ajuns în România, aveau cetăţenie turcă, dobândind 

ulterior, prin anii 1910, cetăţenia română, iar numele de familie s-a 

transformat, cu această ocazie, în Cunescu. 

Stavri Cunescu a ajuns secretar de stat în Ministerul Muncii, s-a preocupat 

îndeaproape de soarta muncitorilor, a înfiinţat şcoli de ucenici, cămine 

muncitoreşti, etc. A fost căsătorit cu Aurica şi a avut trei copii: Vlad, ce a 

ajuns medic, Sergiu, care a urmat ingineria, şi care a reînfiinţat în anul 1990 

Partidul Social Democrat Român, partid ce fusese interzis de regimul 

291

comunist din România între anii 1947 – 1989, şi Constantin, care a urmat 

studii juridice. 

Mihail Cuneşca, cel ce s-a întors în Albania, a avut şi el trei copii, pe Cicio 

şi Ilo, ce ulterior au ajuns ingineri, şi pe Sotir, care a urmat studii de fizică, 

şi a ajuns decanul Facultăţii de Fizică din Tirana. Mai trăieşte încă în 

Boboştiţa Ilo Cuneşka, şi este acum, în anul 2007, în vârstă de 86 de ani. 

Teodor Cunescu a fost căsătorit cu Petrina, şi a avut doi copii, pe Radu, 

inginer, ce actualmente locuieşte în Franţa, şi pe Rodica, tot inginer. 

Marina Cuneşca a rămas în Albania şi s-a căsătorit acolo, iar Alexandra s-a 

căsătorit în România. 

Toată această poveste a familiei Cuneşca din Albania, Cunescu din 

România, am aflat-o de la Rodica Cunescu (căsătorită Dumitrescu), ce 

afirmă că vorbeau în casă aromâna - „cainas” („ca la noi”) , grai învăţat de 

la bunica Polixenia prin anii 1930 ai secolului XX. 

În anul 1894 a luat fiinţă la Bucureşti „Frăţia de Boboşteni”, o „Frăţie 

filantropică”, aşa cum reiese din articolul nr.1 al acestei asociaţii, care îşi 

propune să susţină din donaţiile membrilor „îmbunătăţiri şi binefaceri ce se 

vor face în comuna Boboştiţa din Albania”; aceste donaţii se vor face „în 

fiecare 2 iunie, în cadrul unei serbări câmpeneşti, la care fiecare membru va 

da obolul benevol”. În articolul nr.35 din statutul „Frăţiei de Boboşteni”, se 

arară că din sumele de bani strânse din donaţii, „se va trimite suma de 1000 

lei spre a se face o liturghie în prima Duminică după Paşte, la care se vor 

pomeni de către preotul comunei numele tuturor membrilor Frăţiei de la 

înfiinţare până la zi”. (conf. Anuarul Albanezul, nr. 404, pg. 146-147). Din 

Comitetul de constituire a „Frăţiei de Boboşteni” făceau parte: Nicolae 

Georgescu, ca preşedinte, Nicolae Nestor, ca vicepreşedinte, Vasile Tracu 

(casier), Ilie Teodoru (secretar), Costică Zisu, Nicolae Cociu, Paul Leacu 

(consilieri), Mihail Nicolau şi Tănase Begiu (cenzori), Cristache Cardu şi 

Petre Begiu (cenzori supleanţi), iar printre membrii activi, sunt menţionaţi, 

în iunie 1933, printre alţii, Victor Eftimiu, Naum Sakelarie, Pandele Cociu, 

Stavri Pateli, Hristea Galio, Vasile, Stavri şi Theodor Cunescu, Gheorghe 

Bubani, ş.a. În articolul 44, se arată faptul că „sigiliul Frăţiei este oval, cu 

inscripţia în partea de sus Frăţia de Boboşteni din România, la mijloc este 

emblema Frăţiei (2 mâini împreunate), iar în partea de jos este data 

înfiinţării Frăţiei (1 ianuarie 1894)”. Iată un mod elocvent în care au înţeles 

aromânii din Boboştiţa, stabiliţi în România, să nu-şi uite locurile natale, şi 

să acţioneze pentru ca tradiţiile comunităţii să nu se piardă. 

Ca o concluzie: Cine străbate zona Dobrogei, unde locuiesc o bună parte din 

aromâni şi albanezi, dar şi a Banatului, a Bucovinei, a Transilvaniei, va 

constata, pe de o parte, faptul că locuitorii de pe aceste meleaguri, indiferent 

de originea lor, cunosc foarte bine limba oficială a ţării, dar şi faptul că prin 

şcoli, biserici, geamii, cămine culturale, toate minorităţile au posibilitatea să 

se exprime în limba maternă, să-şi conserve moştenirea culturală, să-şi 

292

perpetueze tradiţiile şi obiceiurile, iar pe de altă parte, trăsături specifice 

popoarelor din peninsula balcanică, precum ospitalitatea, bogăţia 

folclorului, păstrarea tradiţiilor, respectul faţă de religie, sunt caracteristici 

intrinseci şi românilor şi albanezilor; se poate afirma, fără teama de a greşi, 

că păstrarea identităţii naţionale, dârzenia cu care aceste două etnii, inclusiv 

aromânii, au rezistat sub jugul marilor imperii, sunt tot atâtea motive de 

mândrie pentru spiritul albanezului şi românului - aromânului secolului 

XXI. 

293

SCRIPTA MANENT 

ANTON ÇEFA 

Sistemi poetik i Lasgushit në një monografi 

(Mbi veprën e dr. Anastas Kapuranit “The Myth of Lasgush”) 

Në vitin 1978, studiuesi e kritiku letrar Sabri Hamiti, në një përmbledhje të 

tijen të poezive të Lasgushit me titullin simbolik “Vdekja e Nositit”, pajisur 

me një studim analitik, shkruante: “Poezinë e Lasgushit e ka përcjellë 

kritika letrare shqipe edhe në kohën kur është botuar nëpër revista e 

publikime të ndryshme, edhe mbas daljes në libra të veçantë. Mirëpo, edhe 

sot në shqip nuk kemi një shkrim monografik mbi veprën poetike të tij.” 

Kjo gjendje ka vazhduar deri në ditët e sotme. Si për çudi të këtij fakti, për 

poezinë e Lasgushit – këtë poet që i përket jo vetëm letërsisë shqipe por 

edhe asaj botërore – kemi në dorë të parën monografi dhe këtë në gjuhë të 

huaj: “The Myth of Lasgush”, vepër analitike me vlera të mëdha shkencore, 

e studiuesit Anastas Kapurani, botuar në Upfront Publishing LTD, United 

Kingdom, në v. 2004. 

Është i gjatë vargu i punimeve studimore për poezinë e Lasgushit. Ai fillon 

me Çabejn, (artikull i vitit 1929), dhe vijon me Nonda Bulkën (në një 

shkrim panoramik për letërsinë e kohës), Skënder Luarasin (një artikull 

gjithashtu panoramik, me titull “Letërsia moderne në Shqipëri”, në gjuhën 

serbo-kroate), Mitrush Kutelin, Kristë Malokin. Myzafer Xhaxhiun, Vehbi 

Balën, Rexhep Qosjen, Sabri Hamitin dhe Frida Idrizin. Ismail Kadare, në 

“Ftesë në studio” e ka çekur poezinë e Lasgushit dhe ka dhënë disa të dhëna 

me interes për jetën e tij në kohën e diktaturës. (Nuk jam plotësisht në dijeni 

nëse është bërë ndonjë studim i tillë nga v. ’90 e këndej). 

Rexhep Ismaili në mbasthënien e librit të tij “Poezia e Mihail Eminescu-t”, 

duke kritikuar studiuesit e metodës krahasimtare, që kanë bërë fjalë për 

ndikimet e Eminescu-t tek poezia e Lasgushit dhe duke argumentuar faktin 

që “epërsia e Lasgushit ndaj Eminescu-t është e dukshme, ka shtruar 

problemin shumë të rëndësishëm që “kur flasim e shkruajmë për poezinë 

është mirë të nisemi përherë nga teksti konkret, të bëjmë interpretimin e tij 

dhe interpretimin e figurave poetike e nocioneve, për të gjetur verifikimin e 

tyre një herë brenda sistemit poetik të autorit, e pasi të bëjmë këtë punë të 

kërkohen lidhje e përgjasime.” (Për këtë paragraf dhe të mësipërmin, shih: 

Sabri Hamiti: “Lasgush Poradeci – Vdekja e Nositit”, f. 46). 

294

Meqë poeti ynë i madh ka krijuar një sistem poetik krejtë të veçantë, në të 

gjitha elementet përbërëse të tij, studimet serioze që janë bërë, në një 

mënyrë a në një tjetër, dashur a padashur, e kanë vënë në dukje këtë dukuri 

tejet rëndësore për veprën e Lasgushit. Me vetëdije e me një saktësi 

shkencore, këtë e ka realizuar studiuesi Sabri Hamiti. 

* * * 

Në “The Myth of Lasgush” (një vepër e vëllimshme me 306 faqe), Kapurani, 

në përpjekjet e tij të mundimshme për zbulimin, ndërtimin dhe 

funksionimin e sistemit poetik lasgushian, na ka dhënë me një origjinalitet 

të theksuar mekanizmin aq të sofistikuar të këtij sistemi. Monografia ka këtë 

strukturë: “Në kërkim të një miti”, “Kur miti ka lindur”, “Gjuha që flet 

miti”, “Brenda dhe jashtë shtëpisë së yjeve të Lasgushit”, “Poezi të 

përkthyera”. Në fund janë dhënë disa shënime për Poetin dhe referncat. 

Hallkat që përbëjnë zinxhirin e sistemit poetik tek ”Miti i Lasgushit” a 

nocionet – figura (signs), që e përbejnë atë janë: ylli, liqeni, dashuria, 

vdekja, dhimbja, fjala, përjetësia, natyra, pluhuri yjor dhe zalli i brigjeve të 

liqenit. Secila prej këtyre nocioneve-figura ruan identitetin e vet simbolik, 

por në një kërkim të pandërprerë, duke pasur një uri përvëluese për dritën e 

së panjohurës, ato pasurohen me shtresa të reja kuptimore-figurative, më të 

larta e më të përsosura, dhe lëvizin drejt njohjeve të reja, duke e çuar 

sistemin poetik drejt një përimtimi gjithnjë e më të përkryer, që rritet në 

formën e një spiraleje. 

Kryehallka e këtij zingjiri është Ylli. Ai shënon gurin e themelit të poetikës 

lasgushiane, që duke u bërë vatra kryesore e “kuzhinës së kuptimit”, (sipas 

Roland Barthes), d. m. th. magjja ku gatuhet brumi poetik, të ofron shtegun 

e parë dhe më të rëndësishmin në studimin e metodës krijuese të poetit. 

Për Lasgushin, krijimi poetik është hyjnor. Ai vjen tek krijuesi në krahët e 

një ylli të zjarrtë: 

Sbret një yll prej lartësie, 

Një të ndritur shkrepëtime 

Posi flakë e posi hije 

Ajo rynë në zemër time. 

Drita dhe energia e yllit, çka dëshmojnë njohje dhe përjetësi, “fjalës së 

palosur i hapin kindin e një pale”, poeti frymëzohet dhe ajo që ai krijon 

është “një këngë gjaku”: “Ndjej në gjit një këngë gjaku”. 

Për Kapuranin, poezia lasgushiane – kënga e gjakut - karakterizohet nga 

dimensioni i saj universal. Si energji mitike që nuk është kurrë në pushim, 

por në një kërkim të përhershëm për ide e forma të reja, ajo shtyn përpara në 

295

mënyrë organike udhëtimin prej Sizifi të vetëtransformimit deri sa arrin në 

transhendencë. Ajo është “dritë njohjeje” dhe “drirë përjetësie”. Kështu 

kënga e gjakut, “materia poetica” që krijon poeti ynë i madh; është një 

energji e tipit të ri, aparati struktural që ftillon dhe organizon me mjeshtëri 

këtë shndërrim të pazakontë të energjisë, është një “triadic matrix,” që 

konsiston në Dhimbjen, Yllin, Dashurinë. 

Veçoria kryesore e strukturës poetike të Lasgushit qëndron në faktin se 

infrastruktura e poetit është një përzierje e veçantë e dritës dhe errësirës, ajo 

të drejton nga hapësirat qiellore në abiset e errëta. Shkëlqimi poetik 

vezullon në “jetë e vdekje përqafuar”. 

Me sistemin e tij poetik, Lasgushi ka shtjelluar me një poetikë të lartë e 

origjinale edhe një filozofi vetanake, duke u futur në hulli ontologjike,siç 

është gjeneza e yjeve. Është dashuria, një etje e pashtershme e saj, që i 

mban gjallë yjet, të cilët “prej mosgjëje zunë fill / plot me jetë e mall të 

valë.” 

Në një kapitull të veçantë, shqyrtohet “Gjuha që flet Miti”. Autori ka 

theksuar që gjuha e Lasgushit karakterizohet nga një origjinalitet i përtejmë, 

që e dallon nga të gjithë poetët tanë, dhe ka dhënë me aftësi natyrën e kësaj 

gjuhe. Fjalën lasgushiane, ai e krahason me një kupë kristali, që merr dhe 

reflekton dritë e heshtje vazhdimisht. Çka endet në karpetin e kuptimësisë 

është një mozaik shumëngjyrësh, një pejsazh fijesh të zjarrta të thurura me 

imtësi e delikatesë në flakën e tyre të një heshtjeje që digjet. Fjala, “nocion 

e figure”, formohet si “shape eterne brenda shapelessness”. 

Gjithë lava Sausurreane e kuptimësisë ka një krater të vetin të pashoq, nga i 

cili shpërthen herë pas here për të ardhur tek ne. E gdhendur prej një dore 

mjeshtri, fjala lasgushiane, kjo “fshehtësirë e ndezur në fill prej 

shkrepëtime” është më e mira dhe e më e bukura fjalë që është krijuar 

ndonjëherë në poezinë shqipe. Kësaj veçorie të stilit komunikues të 

Lasgushiti i shtohet një tjetër veçori: aventurat befasuese që sendërton poeti 

me fjalën e tij, që për autorin përbën “një nga teknikat e komunikimt të 

pashpikura ndonjëherë”. Spikasin në gjuhën poetike të Lasgushit emërtimi i 

“ndjenjave bipolare”, siç i ka qujtur vetë Poeti në studimin e tij “Poezi et 

coetera”, dhe që nuk janë vetëm ndjenja, po edhe dukuri të jetës, natyrës 

dhe kozmosit. 

Duke zbuluar sistemin poetik të Lasgushit, autori ka përimtësuar me 

mendjemprehtwsi edhe në shtresat e pafiksuara të tekstit artistik, duke 

“lexuar” në “vendet e zbrazëta” të këtij teksti, siç i ka emërtuar esteti W. 

Iser. 

Rëndësore, veç zbërthimit origjinal të sistemit poetik lasgushian, është 

vlerësimi shumë i lartë në rrafsh shoqëror i kësaj poezie për kohën që është 

shkruar, d. m. th. kryesisht për vitet ‘20 të vendit tonë, dhe për kohërat tona 

296

të mëvonshme a, siç e ka thënë autori, brenda mitit të sistemit poetik të tij, 

“Lasgushi krijoi një mit të ri, mitin e përjetshëm të gruas dhe të dashurisë 

për të”; çka për gjendjen shoqërore të vendit tonë, në kohën kur shkruante, 

“Lasgushi u vu në rolin e pionierit, . . . e drejtoi atdheun në rrugën e gjatë e 

të mundimshme të emancipimit e të prosperitetit”, të një mendësie 

qytetëruese dhe të çlirimit shpirtëror. 

Në kapitullin e fundit “Jashtë dhe brenda shtëpisë së yjeve të Lasgushit”, 

autori na ka dhënë mitin e jetës dhe, më tej, mitin e përjetësisë së tij; ai ka 

treguar se me qëndrimin e tij dinjitoz gjatë dekadave të diktaturës, poeti i ka 

dhënë popullit të vet mësimin tejet fisnik të kundërvënies ndaj saj. 

“Martirizimi i tij – shkruan autori – është një mit në vetvete…Ai ka një 

armë vdekjeprurëse: mitin e heshtjes së tij”. 

Në “The Myth of Lasgush”, termi “mit” është përdorur nga autori në disa 

shtresa kuptimore. Përveç kuptimit kryesor, d. m. th. “rrugës tek shtëpia e 

poetit”, termi është përdorur dhe për vetë jetën e poetit, siç e çekëm në 

paragrafin pararendës. Në një rast tjetër është thënë: “Poeti krijoi një mit të 

ri: mitin e gruas dhe të dashurisë së saj”, etj. 

I rrëmbyeR nga lënda poetike që shqyrton, i mrekulluar nga miti lasgushian, 

stili i Kapuranit në parashtrimin e ideve, situatave poetike, interpretimin e 

strukturave tekstore, gjuhës dhe elemnteve tjera të poezisë lasgushiane, 

karakterizohet jo vetëm nga thellësia e mendimit, mprehtësia, por edhe nga 

hijeshia; stili i autorit është edhe ai poetik dhe i ekzaltuar, shpesh mjaft i 

sofistikuar. 

Referncat teorike lidhen me emra autoritetesh të njohura boterisht në fushën 

e filozofisë, estetikës, gjuhësisë, kritikës letrare, poezisë si: Roland Barthes, 

Ferdinand De Saussure, Jacques Derrida, Martin Heidegger, Terence 

Hawks, Jacques Lacan, F. O. Mathiessen, Pablo Neruda, Friedrich 

Nietzsche. Ndërsa për trajtimin me konkretësi të mitit, autori ka vlerësuar 

Eqrem Çabejn dhe Ismail Kadarenë. 

Studiuesi i parë i poezisë së Poradecit, Çabej, në v. 1929 e ka cilësuar 

Lasgushin si poet “të cilin Shqipëria do t’ia falë njëherë botës”. Me 

monografinë “The Myth of Lasgush” të dr. Kapuranit, është bërë hapi i parë 

shumë i rëndësishëm drejt jetësimit të mendimit profetik të studiuesit tonë 

të madh. Vlerën studimit ia shton përkthimi nga ana e autorit i njëzet e pesë 

poezive të poetit, në të cilat autori ka bërë përpjekje për ta ruajtur jo vetëm 

idenë, por edhe mekanizmat teknike të poezive. 

297

BAHTIE GËRBESHI ZYLFIU 87 

Gratë në muzikë 

Kuptohet se është e pamundur që të japim një pasqyrë të plotë historike e 

kronologjike të kontributit të grave në fushën e muzikës, mirëpo, hulumtimi 

i kontributit të grave në këtë fushë, jep të kuptojmë se në disa vende, deri 

diku, është bërë përpjekje për të ndriçuar kontributin e grave në muzikë. Në 

anën tjëtër, shumë vende të tjera ende janë shumë larg ndriçimit të 

kontributi të tyre në këtë fushë. 

Edhe pse muzika ka pasur vend të rëndësishëm në jetën e popujve të vjetër, 

si dhe përkundër faktit që shumë legjenda janë bartur në letërsinë e 

përgjithshme të Greqisë antike, është vështirë të vlerësohet drejt roli dhe 

vendi që kanë zënë gratë në muzikën e asaj kohe. Një vlerësim i drejtë është 

i pamundur për shkak të mungesës të të dhënave të dokumentuara. 

Në këto vështirësi has muzikologu i cili hulumton të kaluarën me qëllim që 

të zbuloj çka kanë arritur gratë në muzikë. Çdo hulumtues i cili ka provuar 

të zbuloj më shumë për botën e grave në këtë fushë, ose së paku për të 

dëshmuar praninë e grave në muzikë, ka pasur problem për shkak të 

mungesës së fakteve historike. Kështu, disa studiues mendojnë se gjurmët e 

grave në muzikë qëllimisht janë fshirë dhe janë anashkaluar, ose janë 

harruar për hatër të historisë mashkullore, të cilën e kanë shkruar meshkujt 

për meshkuj. 

87 E lindur nė vitin 1967, nė Prishtinė. Shkollėn fillore, tė mesme, studimet e 

rregullta si dhe ato pasuniversitare i ka bėrė nė Prishtinė. Ka magjistruar nė vitin 

1998, kurse mė 2003, nė Fakultetin Filozofik, dega e Historisė, ka mbrojtur tezėn e 

doktoratės me titull: “Elena Gjika (Dora D’Istria) – jeta dhe vepra”. Hulumtimet 

shkencore kryesisht i ka bėrė nė Bukuresht, Tiranė, Prishtinė, Zagreb, Zarė, Sarajevė 

etj. Pas pėrfundimit tė studimeve ka punuar si gazetare, pastaj si mėsimdhėnėse nė 

gjimnazin Eqrem Çabej nė Prishtinė. Prej fillimit tė vitit 2000 punon nė Bibliotekėn 

Kombėtare dhe Universitare tė Kosovės. Gjithashtu ėshtė ligjėruese nė Fakultetin e 

Edukimit. Ka botuar një sërë punimesh (Gruaja e shėndoshė – familja e shėndoshė, 

Sektet islame, fetė e pėrziera, Laskarina Bubulina – symbol i trimėrisė dhe i 

sakrificės, Doktor Ibrahim Temo – figurė e ndritur e kombit shqiptar, Fatin tragjik 

Selfixhe Broja e kishte tė pėrcaktuar nga diktatura, Musine Kokalari – krijuese dhe 

intelektuale e pamposhtur, Elena Gjika (Dora d’Istria) figurė madhore e Rilindjes 

Kombėtare Shqiptare, Tradicionalja apo biblioteka digjitale, Dr. Muhamed Mufaku, 

Shqiptarėt nė botėn arabe në revista shkencore dhe në të përditshme si Itifak, Bota 

Sot, Studime Orientale, Koha Ditore etj) 

298

Pierre Mesnard 88 ka shkruar se është i lumtur ai historian i cili beson që di të 

ndriçoj rrjedhat e periudhave ku secila prej tyre i përgjigjet një aspekti të 

caktuar të civilizimit, derisa shpirti i secilës është i mishëruar me një varg 

personash të shquar dhe me kryeveprat e tyre të cilat, bashkarisht paraqesin 

të gjitha vlerat e epokës së tyre 89 . Ne mund të themi se duhet të jetë i lumtur 

ai hulumtues i cili sadopak do të ndihmonte në ndriçimin e kontributit të 

grave në muzikë gjatë periudhave më të hershme të historisë. 

* * * 

Prej shkrimeve autentike historike, pllakave të varreve, vazove të punuara 

dhe gurëve të gdhendur nga Egjipti i vjetër e dimë se rreth vitit 2563 Iti ka 

qenë këngëtare, Hekenu harfiste e Meyet-Nit e Hatshepsut artiste të këngës 

që poashtu ka qenë edhe mbretëresha Nefretiti. Gjithashtu, Emrat Isis dhe 

Nephthys, të cilat sigurisht kanë qenë këngëtare dhe valltare, janë të 

përmendura në këto shkrime. Ato artiste të këngës kryesisht kanë jetuar jo 

larg nga qyteti Tebe, mjedisit kulturor të Egjiptit të vjetër dhe qytetit të 

ardhshëm kryesor të Nilit, qytetit që e ka adhuruar mbreti Akhenaten. 

Asgjë nuk dihet për artisten e muzikës Sammuramat. Gjithashtu, mundemi 

vetëm të supozojmë për izraeliten Deborah, e cila ka kënduar për famën e 

Izraelit në një këngë të njohur, prej së cilës ka mbetur vetëm një pjesë, edhe 

ajo, kuptohet, anonime, e për të cilën akademikët ende shkruajnë punime 

shkencore. 

Disa pjesë të poezive të Corinninos dhe Safos tregojnë mjaft për suksesin e 

tyre si poete, por asgjë nuk flitet për muzikën e tyre edhe pse Corinna dhe 

Safo kanë qenë artiste muzikante të jashtëzakonshme në mesin e 

bashkëkohanikëve të tyre. 

Po ashtu nuk ka gjurmë të Lais dhe Megalostratis, edhe pse të dyjat janë të 

njohura për kontributin e tyre në muzikë. Nuk mund të vërtetohet se kjo 

është për arsye se veprat e tyre janë shkatërruar qëlllimisht, për arsye se ato 

kanë qenë femra sepse nuk ka gjurmë as të muzikës të zhvilluar nga 

meshkujt në të njëjtën periudhë. 

Në anën tjetër, është befasuese që aq shumë shkrimtarë grekë kanë 

lavdëruar jo vetëm bukurinë fizike të hetereve të cilat janë marrë me muzikë 

(bukurinë që ishte aq e rëndësishme në Greqinë antike) por edhe diturinë, 

dhe famën e tyre. Ata dhe shumica e filozofëve didaktik kanë shkruar për 

jetën e hetereve duke ngatërruar mitin me realitetin. 

88 Pierre Mesnard, Existe-t-il une philosophie baroque, në : Actes de Journees 

internationals d’etude du baroque de Montauban, Francë, 1965, f. 37. 

89 Ives Bessiers dhe Petricia Niedzëiecki, Women in music, në: Women of Europe, - 

Comission of the European Community, 1985. 

299

Athenaeus numron gati 3000 hetere, të cilat janë marrë me muzikë dhe kanë 

jetuar në Korinth. Ndoshta shifra është tepruar, por jep të dhëna të përafërta 

për numrin e hetereve, prej të cilave gati të gjitha kanë qenë artiste 

këngëtare që kanë jetuar në dy qytetet më të mëdha, Athinë e Korinth. 

Të gjithë artistët këngëtarë është dashur që të arrijnë shumë dituri dhe të 

ushtrojnë pandërpre. Grekët kanë bërë muzikë tërë ditën. Ata kanë bërë 

muzikë për zotërat dhe trimat-heronjtë e tyre, muzikë për dashurinë dhe 

bukurinë si dhe himne që lavdëronin fitoren. Me qenë hetere ka qenë 

ndoshta vetëm një prej mënyrave të vetme që gratë me prejardhje të varfër, 

ose edhe robëreshat, të bëjnë atë që më së shumti kanë dëshiruar- të merren 

me muzikë. 

Në periudhën klasike njihen edhe një lloj tjetër i artisteve këngëtare dhe 

vallëtareve që shoqëronin njerëzit gjatë udhëtimeve të tyre. Ato kanë qenë 

të ngjashme me këngëtaret bashkëkohore të orkestrit, sepse janë marrë për 

ahengje e manifestime të ndryshme, ose kanë bërë muzikë nëpër salonet e 

atëherëshme. Dy instrumente, të cilat femrat i kanë dashur më së shumti, 

kanë qenë lyra dhe aulosi. Fjala bashkëkohore “flautë” rrjedhë prej 

përkthimit të fjalës greke “aulos”, edhe pse aulos në të vërtetë ishte një lloj i 

obosë. 

Ekziston edhe një e dhënë që tregon se aulosi ishte nga instrumentet e 

preferuara për femrat. Në pllakën përbri të ashtuquajturit trekëmbësh i 

Ludovisit, është një figurë e cila tregon lindjen e Afroditës. Aty është 

paraqitur vajza lakuriq e cila rri ulur me këmbë të kryquara dhe luan në 

aulos të dyfisht. Të gjitha këto shembuj nga periudha klasike tregojnë për 

rolin dhe domethënien e hetereve të cilat kanë qenë artiste të muzikës. 

Ekzistojnë dëshmi të shkruara se në shekullin e IV nuk ka pasur mjaft 

instrumentaliste as këngëtare që të plotësojnë kërkesat e publikut. Kështu që 

këngëtareve iu është rritur çmimi i shërbimeve. Lidhur me këtë Robert 

Flaceliere 90 jep të dhëna se astinomët (shefat e policisë) kanë qenë të 

detyruar që të kujdesen që artistet këngëtare të mos marrin shumë më të 

madhe se që lejohet me maksimumin që e lejon ligji, dy drahm për një natë. 

Nëse ka pasur kërkesa të shumta për të njejtën këngëtare, atëherë është bërë 

tërheqja e shortit për shërbimet e saj. 

Historinë e vërtetë të muzikës e ka shkruar në periudhën e Hadrijanëve, 

Denus of Halicarnassus i Riu, dhe është përbërë prej 56 librash. Botimi i 

shkurtuar i Rufusos në pesë libra të kësaj vepre, i ka shërbyer Plutarkut 

(Pseudo-Plutarku) si bazë për veprën e tij “De Musica” përpjekje e parë që 

të shkruhet historia serioze e muzikës. Mirëpo, edhe në veprën “De Musica” 

protagonistët mitologjik paraqiten krah për krah me personat e vërtetë. 

90 http://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Flaceli%C3%A8re 

300

Kjo vepër e paçmuar ofron shumë pak të dhëna për muzikën e grave, e cila 

konsiderohet më shumë si mitologji dhe estetikë e Homerit të nderuar, se sa 

art me anë të të cilit gratë kanë mundur të shprehen lirshëm. 

Historia e parë e njohur për gratë e shquara të Greqisë klasike, e veçanërisht 

për muzikantet e asaj periudhe, nuk është paraqitur e kompletuar deri në 11 

komeditë e Aristofanit 91 . Mikja e Pindarit, Korinna, ka qenë partnere në 

gara dhe pesë herë ka korrur fitore. Një nga gratë më të shquara të Greqisë 

klasike, Lais, ka qenë këngëtare, poete dhe filozofe, qytetare e Korinthit. 

Korinthasit i kanë ngritur tempull dhe kanë bërë medaljone me fytyrën e saj. 

Për Laisin thuhet se ka qenë këngëtare, por nuk ka gjurmë të këngëve të saj, 

Leontium, këngëtare, poete dhe filozofe ka qenë mike dhe nxënëse e 

Epikurit. Për Safon thuhet se ka marrë shpërblim prej Alcaeusit, sepse ka 

qenë këngëtare më e mirë se sa ky që ka qenë poet. 

Përshkrimi i kurtizaneve si “mbretëresha të mbretërve” (kryesisht për arsye 

se nga mbretërit kanë mundur të marrin krejt çka kanë dashur) të Aristofanit 

nga Bizanti qartë tregon se sa pak profesione i kanë nxitur këngëtaret në 

Greqinë klasike. Si grua e lirë, kurtizanja ka pasur mundësi të perfeksionoj 

edukimin e saj dhe, sipas kësaj, të bëhet më tërheqëse, duke mësuar 

muzikën. Është konstatur se shumica e grave duhet të jetojnë duke u 

përkujdesur për fëmijë, e kursesi ato nuk janë nxitur që të edukoheshin. 

Historia zyrtare e këngëtarëve të epokës klasike ka përfunduar me 

Plutarkun, sepse më tepër se 1000 vjet nuk ka pasur asnjë të dhënë në të 

cilën do të bazohej ndonjë kronologji. 

Artistet e muzikës e kanë humbur pozitën e tyre shoqërore në Romë, sepse 

mbretërit romakë nuk e kanë vlerësuar lartë as muzikën e as gruan. 

Në periudhën e pushtimeve barbare dhe në fillim të mesjetës muzika nuk e 

ka rifituar statusin e saj. 

Mirëpo, muzika përsëri e ka arritur ate, në periudhën e sundimit të Gergurit 

të Madh në fillim të shek. VII. Gjatë sundimit të tij, muzika u bë pjesë 

përbërëse e ceremonive fetare. Mirëpo, vetëm burrat dhe djemtë kanë 

guxuar të këndojnë liturgji. Në periudhën kur kanë sunduar priftërinjtë 

kishtarë, e veçanërisht shën Pavle, për gratë ka qenë e ndaluar që të 

këndojnë, vallëzojnë ose të luajnë në instrumente. Duke shkruar për 

edukimin e femrave, shën Jeronimi ka porositur: “nëse ndonjë grua është 

përcaktuar për jetën fetare, bindeni të mos përdorë kozmetikë, as të mos bart 

stoli, as të mos luajnë në asnjë instrument muzikor; por nxiteni që të këndoj 

psalme dhe himne”. 

91 Aristofani është komediografi më i madh i Greqisë. Është lindur në Athinë kah 

viti 445 p.e.r. Shkroi 44 komedi prej të cilave njihen 11. Njëra prej tyre titullohet: 

“Gratë në parlament”. Meqenëse burrat nuk ishin të aftë për të drejtuar jetën e 

vendit, udhëheqjen në parlament e marrin gratë. Ato bëjnë reforma të cilat kishin për 

qëllim zhdukjen e dallimeve sociale dhe të ndihmonin të varfërit. 


Në perëndim, sipas Meri Franko-Lao “krishterimi edhe më tepër i ka 

kontribuar gati në tërësi përjashtimit të gruas nga muzika”. Ato nuk kanë 

pasur të drejt të marrin pjesë në asnjë ceremoni kishtare dhe nuk ka qenë e 

pazakonshme që tìu ndalohej të luajnë në ndonjë instrument muzikor. 

Përkundër porosive të klerikëve fetarë, muzika i ka tërhequr sikurse burrat 

po ashtu edhe gratë e mesjetës. Muzika e vështruar si shkencë, së bashku 

me arkitekturën përbënte artin e madh evropian. Për zhvillimin e muzikës, 

edhe gjatë kësaj periudhe një rol vendimtar kanë luajtur veglat muzikore: 

organo, lahuta, lira gjermane, harpa, tromba dhe më pas klavinçeli dhe 

padyshim, zëri njerëzor kishte rol të veçantë. 92 

Gratë janë paraqitur në shek XIII në veprat e trubadurëve. Kërkuesi 

bashkëkohor duhet të hulumtoj me seriozitet esencën e biografive të 

meshkujve që të ketë rast që të zbuloj edhe të dhëna, sado të pakta qofshin 

ato, për ndonjë “trobairitz”, të cilën e kanë dashur, ose, të cilës i kanë 

lakmuar, ose me të cilën kanë konkuruar në “trobar clus”, “ hartuar 

artistikisht” stilin hermetik, i cili i ka shënuar më së miri këngëtaret 

provansale. 

Qysh në vitin 1888 Oscar Schultz – Gora 93 e ka botuar monografinë e tij me 

titullin: ”Di provenzalischen dichterinnen” (Këngëtaret provansale), edhe 

pse kjo vepër për gratë trubadure ka mbetur, për fat të keq, e papërfunduar. 

Në disa nga rreshtat e para të hyrjes në “Femmes Troubadurs”, Meg Bogin 

shkroi: “Sa prej nesh kurrë nuk kanë dëgjuar për trubadurët, poetëtkëngëtarë 

të mesjetës, nga Franca Jugore? E sa prej nesh, përfshirë 

ekspertët, e dinë që kanë ekzistuar gratë trubadure të cilat kanë shkruar 

muzikë në të njejtën kohë dhe në të njejtin vend?”. 

Meg Bogin tregon se si e ka pasur vështirë që “të zbuloj të gjitha të dhënat 

ekzistuese për gratë trubadure”. Ajo shkroi “Me qëllim që të tjerëve t’ua 

kursej tërë punën e depozituar në çdo hulumtim, ua ofroj këtu të gjitha të 

dhënat me gjithë detajet e shkëlqyera”. 

Në kohën e trubadurëve asgjë nuk ka mbetur nga manastiret të cilat 

kryesisht i kanë themeluar gratë, të cilat u kanë lënë gjeneratave të 

ardhshme bukur shumë muzikë. Krejt është zhdukur në errësirën e asaj kohe 

dhe janë të nevojshme kërkime të pafundshme që të grumbullohen bile disa 

pjesë të të dhënave. Hulumtimet e mëtutjeshme të muzikës në manastire do 

të ishin shumë me rëndësi për shkak se shumica e murgeshave ishin 

këngëtare. Në manastire kultivohej muzika fetare. Dy murgesha të cilat 

kanë kontribuar më së shumti në këtë lloj muzike janë Hrosëitha 

Gandersheim dhe Hildegarde von Bingen. 

Otto Ebel, në parathënien e tij në fjalorin “Dictionnaire bibliographique des 

femmes compositeurs de musique”, lidhur me kontributin e grave në 

92 JACKUES Le Goff, Mesjeta në zanafillat e identitetit evropian, f.102. 

93 O. Schultz-Gora, Die provenzalischen Dichterinnen, Leipzig, 1888. 


muzikë shtron pyetjen: “çfarë kanë bërë gratë për muzikën”?. Përgjigjja 

është: gratë, në sferën e muzikës kanë qenë shumë më të frytshme se sa që 

dihet. Është e pazakontë që edhe vetë muzikologët i befason ky fakt sikur të 

dilnin përnjëherë Pompejtë e rinj nga harresa e thellë. 

Marcel-Jean Vilosque shkroi: “Të kujtosh vendin e grave në botën e 

muzikës, do të thotë të mendosh për aspektet shoqërore dhe kualitative të 

muzikës; pastaj të befasohesh që ai art për një kohë aq të gjatë është 

vështruar gati ekskluzivisht si domen mashkullor, dhe, pas kërkimeve të 

hollësishme, të sqarohen kundërthënie të panumërta të cilat 

rrumbullakësojnë historinë e grave që kanë dëshiruar të jenë këngëtare”. 

Në hyrje të veprës “Ëomen in Music”, Carol Neuls-Bates shkroi: “Edhe pse 

gratë gjithmonë janë marrë me muzikë, për to kanë egzistuar kufizime dhe 

rregulla, historikisht janë nxitur në mënyrë amatere por jo në punë 

profesionale”. 

Shkencëtari i njohur John Stuart Mill në veprën e tij “The subjediction of 

Ëomen”, e ka mbrojtur mendimin që gratë mund të jenë gjeniale në muzikë. 

Lidhur me këtë ai shkroi: “në aspektin e komponimit të muzikës, për 

shembull, gratë pa dyshim janë të afta po aq sa janë meshkujt” 

Në shek. XVII janë paraqitur bibliografitë e para për këngëtarët, e gati të 

gjitha ato i kanë shkruar meshkujt; kanë qenë më tepër paraqitje 

anegdoteske se sa raport për të arriturat muzikore të femrave, këngëtareve 

dhe instrumentalisteve. 

Biographie universelle des musiciens (Bibliografia e përgjithshme e 

muzikantëve) dhe Bibliographie generale de la musique (Bibliografia e 

përgjithshme e muzikës), që janë paraqitur midis viteve 1831-1844, kanë 

qenë punimet e para që kanë ofruar histori të përgjithshme të muzikës, më 

tepër me pikëpamje artistike se sa anekdoteske; i kanë paraqitur gratë si 

muzikante të vërteta, të barabarta me meshkujt. 

Të dy librat i ka përgaditur belgu François Joseph Fetis 94 , dhe ato, edhe pse 

me shumë gabime, dëshmojnë për një qasje të tij të paanshme ndaj muzikës, 

pa dallime gjinore. 

Historia e parë muzikore daton prej vitit 1801. Është vepër e një grupi 

autorësh. Titullohet : “The Oxford History of Music”. 

Prej vitit 1830 e këndej është shkruar më tepër për gratë e shquara në sfera 

të ndryshme si edhe në muzikë. Në vitin 1904, Otto Ebel 95 ka botuar veprën 

“ Biographisch-Bibliographisches Quellenlexicon der Musiker und 

Musikgelehrten”, të cilën e ka përgatitur për botim R. Eitner. 96 

94 F. J. Fetis, muzikolog belg (1784-1871). 

95 http://www.archive.org/details/universallibrary. 

96 R. Eitner, Biographisch-bibliographisches Quellenlexicon der Musiker und 

Musikgelehrten, libri 10, Leipzig, 1900-1904. 


Gjithashtu me rëndësi është edhe vepra e muzikologut amerikan H. S. 

Drinker, “Music and Women: the Story of Women in their Relation to 

Music”,e botuar në vitin 1948. Në këtë vepër janë përfshirë gratë muzikante 

të të gjitha civilizimeve. 

Sot ekzistojnë botime të konsiderueshme që flasin për kontributin e grave 

në muzikë. Për historinë e grave në muzikë shkroi A. Cohen në 

“International Encyclopedia of Women Composers”, në vitin 1981, e më 

vonë edhe “Discography of Women Composers”, në vitin 1983. Amerikanja 

Carol Neuls-Bates e botoi veprën “Women in Music” e cila është vepër me 

rëndësi të veçantë etj. 

Në fund përkujtojmë edhe një herë citatin e John Stuart Millit i cili tregon 

qartë se duhet bërë edhe shume pune e hulumtime për tu ditur që gratë 

vërtetë kanë kontribuar në muzikë. 

Shumë gra kompozitore kanë qenë të suksesshme në shkrimin dhe 

redaktimin e literaturës muzikore në kohën kur ato kanë jetuar por ato u 

harruan pas vdekjes së tyre. Prandaj, për ndriçimin e kontributit të tyre 

duhet bërë hulumtime në vazhdimësi. 


LIBRARIUM 

Botimet Haemus dhe veprimtari të Shoqërisë 

Kulturore Shqiptare Haemus të Bukureshtit 

Shoqëria Kulturore Shqiptare Haemus, e krijuar në kryeqytetin e Rumanisë 

dy vjet më parë, tregon vëmendje të posaçme për popullarizimin e vlerave 

tona mbarëkombëtare, sidhe të popujve të tjerë të rajonit e më gjerë, 

nëpërmjet botimeve të ndryshme. Kjo realizohet nga dy hallka të Shoqërisë 

së lartpërmendur: Shtëpia Botuese Librarium Haemus dhe revista evropiane 

Haemus (e përtremuajshme, me 200 faqe), e cila në Panairin e 9-të të Librit 

në Prishtinë, në maj të 2007-ës, u nderua me „Mirënjohje” me motivacionin 

„për afirmimin e letërsisë shqipe në botë”. 

Përmendim veçmas faktin që në fund të vitit 2006, dy numura të revistës 

Haemus i janë kushtuar tërësisht Kosovës - traditave, zakoneve, virtyteve, 

krijimtarisë letraro-artistike dhe shkencore, luftrave të paprera kundër 

pushtuesve shovinistë, për liri e pavarësi, vlerësimeve të personaliteteve të 

shquara kombëtare dhe të huaja për Kosovën etj. Mjaft nga këto materiale u 

përgatitën në rumanisht, çka gjeti jehonë të fuqishme në lexuesit e kësaj 

gjuhe, si në Rumani, ashtu edhe në diasporë. Në letrat e mesazhet e 

dërguara në redaksi, shumë prej tyre kanë shfaqur kënaqësinë që, përmes 

dokumenteve shkencore të mirëfillta, të paraqitura e të zbërthyera 

shkencërisht me argumente në faqet e revistës Haemus, iu dha mundësia t’i 

njohin në dritë të vërtetë zhvillimet e sotme në Kosovë dhe sidomos 

historinë e lashtë të Kosovës e të banorëve të saj - pasardhës të 

drejtpërdrejtë të ilirëve. 

Ndërkaq, Shtëpia Botuese Librarium Haemus ka vënë në qarkullim një 

numur të kënaqshëm veprash të fushave të ndryshme, ndër të cilat: romanin 

„Trashëgimtari i oligarkut” të autorit azerbaixhanas Çingis Abdullajev 

(përkthyer në shqip nga Anesti Qirinxhi); romanet e Ardian-Christian 

Kyçykut „Home” dhe „Puthmë skelet” (të dy në shqip); antologjinë 

„Bukuria që vret” (në rumanisht), me krijime të zgjedhura të tetë nga 

prozatorët klasikë shqiptarë (vëllimi i parë); antologjinë e poezisë rumune 

(në shqip), me 185 autorë; librin „Toka shqiptare” (në rumanisht), të autorit 

Abdullah Zeneli, me mbresa nga qëndrimi në Korçë i vëllezërve kosovarë, 

në muajt e vështirë të 1999-ës; vëllimin „Anija e gjumit” (në rumanisht), të 

Arian Lekës, me mbi 100 poezi; vëllimin poetik „Libri që nuk mbyllet” (në 

rumanisht) të Ali Podrimjes, me 93 poezi; monografinë „Gjurmët e një 

arkitekti” (në rumanisht), të Koço Mihos, kushtuar arkitektit të shquar 


evropian Kristo Sotiri; romanin „Parisi kot” (në rumanisht) të Bajram 

Sefajt; dramën „Xhordano Bruno” (në rumanisht) të shkrimtarit italian 

Antonio Frattasio; vëllimin poetik „Klithma e orës” (në rumanisht, shqip e 

italisht) të Mihaela Patrashkut, me 130 poezi; vëllimin poetik „Qarkuar me 

dashuri” (në shqip) të autorit turk Xhemal Sefa, me rreth 100 poezi; librinintervistë 

„Një pamje e Tokës së Shenjtë” (në rumanisht), të ambasadores së 

Izraelit në Bukuresht Rodika Radian-Gordon mbi marrëdhëniet tradicionale 

shqiptaro-hebraike gjatë shekujve; librin-dialog „Ligji në tranzicion” (në 

italisht), të juristëve V. Babiuk e V. Popa, të gjitha të përkthyera në gjuhët 

përkatëse nga Kopi Kyçyku, sidhe monografitë origjinale të këtij të fundit 

(në rumanisht): „Historia e Shqipërisë” (ribotim, botimi i parë Editura 

Corint), „Historia e Maqedonisë” (ribotim, botimi i parë Editura Corint), 

„Algjeria - e shkuara dhe e tashmja”, „Historia e shkurtër e Azerbaixhanit”, 

„Ataturkizmi dhe Turqia në Mijëvjetshin e Tretë” (ribotim, botimi i parë 

Editura Adam), „Zinxhiri i anktheve” (në shqip) etj. Janë në shtyp vëllimi 

„Gjahtarët e kuajve të detit„ (në rumanisht) i Petraq Risto, me mbi 100 

poezi dhe vëllimi „Simfonia e erës” (në rumanisht) i Martin Cukallës, me 

mbi 100 poezi. Në një të ardhme të afërt, do të botohen dy vëllime të tjera 

poetikë, me autor Anton Çefën e Hiqmet Meçajn, të gjithë të përkthyer nga 

Kopi Kyçyku. Gjithashtu, ky i fundit është duke shkruar (në shqip e në 

rumanisht) një monografi kushtuar atdhetarit e intelektualit të shquar 

bullgar Hristo Botev (1848-1876), i njohur për veprimtarinë e gjithanshme 

në dobi të emancipimit të popujve të Ballkanit. 

Në promovimin e të gjitha botimeve të Shoqërisë Kulturore Shqiptare 

Haemus, krahas antarëve të saj, kanë marrë pjesë edhe personalitete të 

kulturës e të shkencës rumune, të organizatave ndërkombëtare dhe të 

ambasadave të huaja të akredituara në Bukuresht, gjë që i ka dhënë shkas 

evokimit të lidhjeve tradicionale të kombit tonë me kombet e tjerë. Një gjë e 

tillë ka qënë edhe më e spikatur sa herë që revista Haemus u ka kushtuar 

nga një numur të posaçëm kulturave të vendeve të tjera: Italisë, Turqisë, 

Rumanisë, Zvicrës, Greqisë, Izraelit, Kinës etj. 

Në një të ardhme jo të largët pritet të shohin dritën e botimit (në rumanisht) 

vëllime të poetëve shqiptarë: Hiqmet Meçaj, Pano Taçi, Anton Çefa, 

Mustafë Xhemaili e Jorgo Bllaci, ndërsa në shqip vëllimet e poetëve 

rumunë Marin Soresku, Vasile Taraceanu dhe Klaudia Voikulesku. 

Më tej do të vazhdohet me përkthimin e botimin (në rumanisht) të vëllimit 

të dytë të antologjisë „Bukuria që vret”, me krijime të zgjedhura të 

prozatorëve: Jakov Xoxa, Dhimitër Xhuvani, Kasëm Trebeshina, Musine 

Kokalari, Bilal Xhaferri, Koço Kosta, Elvira Dones, Riat Ajazaj, Zija Çela, 

Faik Ballanca etj; të një vëllimi (në rumanisht) me materiale që lidhen me 

faljen e gjaqeve dhe me tolerancën fetare dhe etnike të shqiptarëve në 


Kosovë, sidhe të një monografie të studiuesit Nos Xhuvani kushtuar 

klerikut atdhetar Visarion Xhuvani, gjithashtu në rumanisht. 

Duke qënë se thelbin e statutit dhe të programit të Shoqërisë Kulturore 

Shqiptare Haemus, e përbën shqiptarizmi, është parashikuar që idetë, 

opinionet dhe propozimet e mjaft antarëve dhe antarëve të saj të nderit, - 

personalitete shqiptare dhe evropiane, - për probleme që lidhen me 

thellimin, përmirësimin dhe diversifikimin e mjeteve dhe mënyrave të 

njohjes sa më mirë nga bota të historisë, kulturës dhe vlerave qytetëruese 

shqiptare, të botohen në vazhdimësi në faqet e revistës Haemus, por edhe në 

trajtë broshurash apo librash në gjuhë të ndryshme. Si ilustrim, mund të 

përmendim intervistën e gjerë që na ka dhënë antari i nderit i Shoqërisë 

Kulturore Shqiptare Haemus, nunci apostolik i Selisë së Shenjtë, dekani i 

Trupit Diplomatik të akredituar në Bukuresht, Jean-Claude Périsset, i cili 

tani së fundi është transferuar në të njëjtën detyrë në Berlin. Vlerësimet e 

larta dhe simpatia e çiltër për kombin tonë, të shfaqura nga ky klerik e 

dijetar i dalluar, janë përfshirë në numurat e tanishëm të Haemus-it. 

Paralelisht, Shoqëria Kulturore Shqiptare Haemus vazhdon punën për 

qëmtimin dhe sistemimin e materialeve të pasura arkivore, që lidhen me 

Koloninë Shqiptare të Rumanisë, çka do të shërbejë si bazënisje për 

hartimin dhe botimin e një historie korrekte dhe gjithëpërfshirëse të saj. 

Këtu kemi parasysh jo vetëm veprimtarinë e dendur e të shumanshme të 

Kolonisë Shqiptare të Rumanisë gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, në 

të mirë të çështjes mbarëshqiptare, - hartim alfabetesh të shqipes, botime 

revistash, gazetash e librash, shfaqje artistike me theks atdhetar, kërkesa 

drejtuar organizmave ndërkombëtare në mbrojtje të trojeve shqiptare, - 

përfshi organizimin në kryeqytetin rumun të mbledhjes historike të 12/25 

nëntorit 1912, të kryesuar nga Ismail Qemali, ku u hartua dhe u miratua 

platforma e Shpalljes së Pavarësisë së Atdheut, por edhe ndihmesën e vyer 

që Kolonia Shqiptare e Rumanisë ka dhënë, përmes personaliteteve të saj të 

shquara dhe mbajtjes së lidhjeve me simotrat e saj në Bullgari, Turqi, 

Egjipt, Itali, SHBA e, në radhë të parë me atdhetarët e luftëtarët në trevat 

shqiptare, për njësimin e platformës dhe bashkërendimin, në kohezion të 

plotë, të përpjekjeve për ruajtjen e tërësisë territoriale, gjuhës, traditave dhe 

kulturës kombëtare. 

Disa figurave madhore, si Dora d’Istria (Elena Gjika), Naum Veqilharxhi, 

Nikolla Naço, Ibrahim Temo, Dervish Hima, Jani Vreto, Lasgush Poradeci, 

Asdren, Vangjush Mio, Kristaq Antoniu etj, që kanë luajtur rol tepër aktiv 

në etapa të ndryshme të ekzistencës së Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, do 

t’u kushtohen kapituj më vete. Të tillë do t’i rezervohen edhe ndikimit të 

fuqishëm që patën në radhët e shqiptarëve të kudondodhur librat e 


vëllezërve Sami e Naim Frashëri, të botuara në Rumani, sidhe veprimtarisë 

së zhvilluar nga Ismail Qemali gjatë kohës që ishte valí në Konstancë. 

Natyrisht, vend të posaçëm do të zerë edhe gjendja e tanishme e (ish) 

Kolonisë Shqiptare të Rumanisë, sidhe rrahja e mendimeve për ripërtëritjen 

e saj, duke e nxjerrë një herë e mirë nga amullia dhe pasiviteti. 


TË FTUAR / INVITAŢI 

FERIK FERRA 

Korijeve të Hënës 

Ferik Ferra, lindur më 1934, filloi të shkruaj poezi që në moshën e rinisë; 

por vëllimin e parë të poezive ai e botoi në vitin 2001, në moshën 67vjeçare. 

Që heret, ai e pati kuptuar se poezia e tij nuk mund të pajtohej me 

kushtet, që i kishte vënë diktatura krijimtarisë letrare dhe, sidomos, artit 

poetik; prandaj shkroi në heshtje, pa iu nda asnjëherë veprimtarisë krijuese. 

Deri tani ka botuar vëllimet poetike: Duke kapërcyer shekullin, 2001, Në 

diellin e vështirë, 2002, Nata e vdekjes së dytë, 2003, Dielli vështirë, shqip 

dhe anglisht, 2005, Ëndërra e bregut tjetër, 2006. Është duke përgatitur për 

botim librin me poezi dhe përkthime me titull "Mozaik". 

AVE, ÇEZAR! 

Koloseu 

Ulurinin në kupë të qiellit spektatorët, 

Gishtin kokëposhtë perandorët, 

Thereshin midis tyre gladiatorët, 

Nën këto mure të rregullta prej guri. 

KA NJËZET SHEKUJ 

Ka njëzet shekuj 

Që në udhën e Kalvarit e plandosëm Krishtin 

Dhe me kamzhikë e thupra 

Gjymtyrët e hajthëta 

Ia lvyrëm copë e grimë. 

Kryet ia rrethuam me një kurorë gjembash therës 

E përmbi shpinë i vumë drunë e gozhdimit. 

Ai i buzëqeshi me zor udhës së mundimit, 

Çon sytë e tij që i kullojnë gjak, kah qielli, 

Përcjell ngadalë-ngadalë hurmat e shfrimit 

E si është dendur bollshëm prej njerëzimit, 

Tash e njëzet qindvjeta, 

Një mërmërimë përfton prej buzëve të veta: 

"O njerëz, o njerëz, 


Si nuk u ngopët shqimit!" 

ËNDRRA E BREGUT TJETËR 

Qafën e Llogarasë 

Kthesat e përdredhin 

Nga maja deri në breg, 

Ku valët kotën 

Në gjumin e plumbit të shkrirë. 

Padukshmërinë e hapave mbi rërë 

Gomonja fsheh, 

Pas qoshes së gurit në zemër, 

Ku lidhur rri 

Ëndrra e bregut tjetër. 

Pa pritur grushte uji 

Thyejnë pasqyrën e natës së kaltër, 

Eteri mbi vorbull klith, 

Qefinin e shkumës 

Heshtja për gryke ua lidh. 

PARA PASQYRËS 

Para pasqyrës 

Ar tufat e flokëve hedhin mbi supe, 

Pëllumbat zhivë e xham në lëvizje duarsh, 

Mëndafshi trupin e gufmon, të bardhë, 

Ngecur perdja midis kofshëve e vockël 

Ku mbyllin plagën petalet e trëndafilit. 

Ti sheh zambakun e bukurisë femër, 

Në duart e dashurisë 

Mbushur prehëri i magjisë 

Me mollët e mëkatit, 

Ku kryqen pulpat e dalldisë 

Në dallgë deti e oqeani, 

Duke qendisur dritën 

Me afshin e përjetësisë. 

KORIJEVE TË HËNËS 

Vilit e Gencit* 

Korijeve t'hënës pranga zverdh shkëlqimi, 

Grabisin hijet rrugën nëpër gjurmë; 

310

Shtrëngimi lëngon shpirtin tela e burmë, 

Gropat i qasen orës së padurimit. 

Në kupë të qiellit nata thërmon yjet, 

Lotë floriri tretën përmbi zalle 

E heshtjen pijnë në shekull kodra e male, 

Argjendin fshehin ujrat, currat, pyjet. 

Grykat i shtrijnë duart mbi sy t'Shenisë,** 

Drita nëpër gjak frymëmarrjen ndalë, 

Dhe muzat ngecin në terr të poezisë. 

Fërshëllimë e gjamë zatetin lemerinë, 

Hapsitë e natës vargjet i çojnë gjallë, 

Aty ku rrëmben vdekja përjetësinë. 

· Genc Lekës e Vilson Blloshmit, poetë martirë, ekzekutuar më 1977. 

· A. Chenier: poet francez (1762-1794). 

EUFROSINA 

Këputi trëndafilat, moj Janinë 

E hidhi mbi liqe, 

Më të bukur trëndafil se Eufrosina 

Në kopshte ti nuk ke. 

Mbuloi valët me petale që yjet 

Të mos duken, 

Yje më të bukur se Eufrosina mbi qiellin tënd 

S'këputen. 

Mallkoje natën që e grabiti 

E valëve ia blatoi, 

Për dashurinë, oh, gjëmën e priti 

E vdekjen e duroi. 

Mbi buzët ku duhej të ulej afshi 

Ujrat vërtiten, 

E lehtë porsi fëshfërimë mëndafshi 

Shuhet . . . platitet . . . 

Zanat që kanë dalë mbi valë 

S'e shohin dot Janinën 

E s'duan ta besojnë që shoqe 

Do ta kenë tash Eufrosinën. 

Dhe atje lart mbi Litharicë 

Ku duhej të shkonte vasha, 

311

Rri zgjuar sonte në kët' natë të zezë 

Veç Ali Pasha. 

ÇURLIKON MOMENTI 

Po lidhen rrugët me gardhe argjendi, 

Thyhet qelq i shpirtit çikë mbi asfalt, 

Monotone kënga që na vjen nga lart, 

Nëpër uj' e mjegull çurlikon momenti. 

Trishtimin veshin maja e pullaze, 

Currilat shtrydhin perden e tejdukshme, 

Notojnë gjethe vorbullave të ujshme, 

Ëndrra të blerta qendisur gjithë naze. 

Kur qielli thyen ylberë nëpër rreze, 

Dhe godet zemra dhimbshëm mbi kristal 

E gjejmë veten mbyllur në një keze. 

Mbas hapit të ujit që merr gjethe e fleta 

E nuk ka dredhë që rrugën me ia ndalë, 

Asgjë nuk kthehet, ndryshe s'ikën jeta. 

NËNË TEREZA 

Skeletet dergjen hijeve të agonisë, 

Plagët kullojnë tej kapërcyellit të mugët, 

Tamthat godasin fort kohën e rrugët, 

Shthurur çdo shtek djerrit të varfërisë. 

Në pellg të syve s' endet pikë loti, 

Çerja që zverdh përkulet nën kumë, 

Hijet zatetin zgavrrat valë shkumë, 

E oqeanit skam çajnë n'zaje koti. 

Klithma e mbytur leht' e kip të zezën, 

Drita është larg diku pas shpinës së qiellit, 

Dhe zëri në përçart thërret Nënë Terezën" 

"Më jep forcë o Zot, ta shtyj tutje mandatën, 

plagët t'i thajmë me mrekullinë e këndellit, 

të dritës Sate hedhur përmbi natën." 

312

MOLLA DHE GJARPRI 

Flladi u përkëdhelet frutave në degë, 

Mjalti i tyre rreshkë nëpër buzë të Evës, 

Ngjitet lart trungut gjarpri mishpërdredhës, 

Në thellësi të shpirtit zëri i zemrës prekë. 

Në Eden rrëfana lidhur në një tekë, 

Këputet lëmshi i diellit, kridhet në një dredhës, 

Zëri zbret prej së larti me një ton përqethës, 

Gjelbërim i parajsës vjen gjithnjë tue u mekë. 

Toka prek e ftohët këmbët lakuriqe, 

Shtypet drita e syve në havan të kohës 

Dhe parajsa mbetet shyt e pa përgjigje, 

Fryjnë acare të ftohta përmbi shpinë të llohës, 

Ndihet gjuhë e gjarprit që fishkëllen në brigje 

E ngjeth farët e zeza bash në tul të mollës. 

NATË ILIRE 

Mbi Tarabosh shuen muzgu flakë e hire, 

Në terr përzihen të butat rreze hane 

E mbi liqe veç nji lundricë ardiane 

Heshtjen ia përkëdhel natës ilire. 

Qyteti fle i ndem në myshqe e fire, 

Lëkundet mbi shpinë të ujnave, ia kande, 

Malet të ulen shesh mbi zaje rane 

Presin si në andërr agimin e endire. 

Rozafa përmbi ujna feks kësaj nate, 

Lëpin me vravashka valët e prarueme, 

Valët që çohen shpejt si maja shpate. 

Mandej ngadalë me duert e saj të irnueme, 

Të bardhët gjinj letshëm i qet prej tisit, 

Që t'ia thëthijnë me et pinjojt' e fisit. 

313

AGIMIN QË NUK E PE 

Nënës 

Qielli mbeti bosh, hëna perëndoi, 

Duke shtyrë me ngut jastikun e rrezeve. 

Brenda kupës së natës yjet u përhumbën, 

Kushedi në ç'pelerina engjëjsh vezullojnë në ar. 

Çarqafi i bardhë i dritës u ngrit mbi male, 

Çastet s'i kapim dot me turravrapin e zemrës, 

Gjumi shtriu eshtrat e lodhura nëpër vite, 

E ftohta e zbardhëllimit ngjethë lulet e mishrat. 

Burbuqet e rrezeve çelin mbi lavën e agimit, 

Fryma ngeli e varur mbi çengelin e shpresës, 

Gurra e lotëve nis rrugën mbi kalLdrëmin e heshtjes, 

Mbi syt' e tua, nënë, që për herë të parë rrinë mbyllur. 

NË SELINË INTIME 

Me dy sytë e zez që i sjell një ballë drenushe, 

Ku ulet pa u ngritur hunda e drejtë, 

Ngjat buzëve ku kuqlimi shkon tue u dejtë 

Nëpër mollëzat e faqeve me një ngjyrë larushe 

Ku derdhet përmbi supe e anë gushe 

Mëndafshi i zi, si i korbave njëmijë pendë, 

Shkëlqimi i syve e buzëqeshja endë 

Për shpirtin hije e zemrën prushe. 

Mandej tingëllon ai za për nën këtë qiell 

Me një kumbim të thellë e një butësi dhimbjeje, 

Që porsi rrezja në terr syun e kthjellë. 

Kështu hyne, o Ildë, ti përgjithmonë në zemrën teme, 

Me shtatin tand të lartë, të hajthët e të këndelltë, 

Si një hyjneshë në selinë e saj intime. 

TI VJEN 

Ti vjen, unë buzëqesh 

Dhe ëmbël të vështroj 

314

Dhe si më rrin ndesh, 

Të përqafoj. 

Mandej dikujt i them 

Se sonte dashuri 

Bëra nën çati të vargut tim, 

Se dashuria s'është 

Veç llërë e kapërthyer 

Në mish deri në asht 

Buzët zhgërryer. 

OTRANTO NOX 

"O valë, ç'historira të ngjethshme që dini!" 

V. Hygo 

Kurrizin nata mbështet mbi krife të valëve, 

Kosa e hënës përmbys fushën e zezë, 

Të mbledhur shuk yjet në bisht të resë, 

Qorrojnë me dritë karvanin e të gjallëve. 

Dremisin ëngjejt përmbi drujt e kalbur, 

Me ëndrra varur krahëve të humnerës, 

Dorën gjyshes largojnë dallgët e erës, 

Lagur me lotë që mbet diku varur. 

Kur ju s'e pritni goditja vjen e befshme, 

Njëqind rrufe e çajnë karkasën plakë, 

U nisët për me gjet ngrohtësinë e pakë 

Po gjetët vdekjen në natën e përjetshme. 

315

ISUF SHERIFI 

Rrëfimi për Gurët dhe Pavarësinë 

Saktësisht askush nuk e dinë se kur janë rrokullisur ata gurë që zurën vend 

në themel dhe majë të Kullës së Re. 

Disa thonin që ishin rrokullisur në ditën që kishin filluar prapshtitë mizore 

të hordhive „içe“. Disa thonin edhe më herët,..ndoshta në kohërat që nuk 

mbahen mend, në motet kur kronikat e kohës janë gdhendur në gurë. 

Çdo gjë që lëviz, ndalet e zë vend dikur! 

I tillë është edhe ky mooommmeeennnt. 

Rrëfimi për Gurët dhe Pavarësinë është një PUZLE prej dheu e gjaku, prej 

fjale e shkëmbi që i mungojnë pjesë. Ky moment kthen një pjesëz të saj. 

Ata gurë i kishim në qafë;i kemi 

Ata gurë i kishim në zemër;i kemi 

Ata gurë i kishim në shpirt;i kemi 

Ata gurë i kishim në xhepa;i kemi 

Ata gurë i kishim në mbamendje;i kemi 

Ata gurë i kishim në lotët tanë;i kemi 

Ata gurë i kishim skaj gurëve të kufinjëve;i kemi 

Ata gurë i kishim në barikada;i kemi 

Ata gurë i kishim në istikame;i kemi 

Ata gurë i kishim tek këmbët e nëpër duar në demostrata;i kemi 

Ata gurë i kishim në mexhde me fqinjin... 

Gjithkund i kishim ata gurë;i kemi. 

I kishim edhe si gurë varri, shenjë për të rënët që megjithëse të shtrirë 

horizontalisht, ATA lëviznin së bashku vertikalisht me gurin. Gurë apo 

Asteroidë që, kur binin, shkundnin kafshët e zeza mbi tokë të bardhë… 

Rrokullisjet do të vazhdojnë deri në skupallën e re të rinisjes së re për 

përplotëninë e saktë të rrëfimit për Gurët dhe Pavarësinë. 

Është një Oxhak prej guri që pret me ngulm Oxhakun Binjak. Oxhakë të 

tjerë kanë filluar ta ndiejnë se si zë e lëviz gacë e fjetur shekullore e gurit në 

bark. Lypin tì fryejnë gacës. Përplotënia e Kullës ndjell gurët tjerë 

fluturues. Dita kur do të zënë vendin e tyre bosh, do tì ngjajë këtij 

momenti. 

316

Rrëfimi për Gurët dhe për Pavarësinë nuk mbaronë kurrë. Një fill i ri i 

tregimit binjak e pret. Gurët e tokës së Yllirisë kanë fuqinë e 

Asteroidit.Populli i Yllirisë ka për Shenja të veta GURIN dhe DIELLIN. 

Ecja drejt përplotënisë së këtyre shenjave vazhdon… 

LULJETA DANAJ 

Buka e përditshme* 

Çdo ditë sa herë ngre tryezën unë e puth bukën e tepruar që më duhet ta 

hedh: 

- Më fal, O Zot, që po e flak, kur përditë mijëra njerëz në botë vdesin për 

bukën e gojës! 

Ata që ishin familja ime më lanë vetëm, shkuan në punë të tyre, pleqtë më 

një krah dhe më të vegjlit në krahun tjetër me çerdhe të reja. Fëmijët e 

mëhallës vijnë tani të më takojnë në kohën e pushimit të shkollës dhe e kanë 

qejf bukën e ndorme që ua gatuaj me arra dhe ua ndaj si në kishë të ngjyer 

në verë. 

Kur zonjusha Veronikje afrohet, fëmijët e ngushtojnë rrethin pas meje. 

Fëmijët nuk nxjerrin zë. E gjora vajzë, si i dridhet shalli rreth qafës së hollë. 

Kështu e mbaja mend përherë. 

- Mihën e kanë mbyllur në manastir me të çmendurit dhe lebrozët. 

I pohova me kokë. E dija. Për ngritjen e manastirit gjyshllarët e vjetër 

paguan mjeshtra nga larg ta ndërtonin me aq dyer saç ditë ka viti. 

- E gjete në manastir? 

- E takova po nuk më njohu fare. Dhe normal kur qe luante sikur s’mbante 

mend. 

- Mos e fol atë fjalë, - desha t’i jepja zemër zonjushës Veronikje dhe krejt 

padashur më shkuan sytë te krahët e saj të hollë nën dantellat blu. 

Delikate gjithmonë kjo Veronika e me lot! Dhe fëmijët i largohen. Me asgjë 

s’krahasohet superimi i femrës mbi femrën, pathologjia ime për ta thyer 

Veronikjen rreptësisht, ndaj hapa krahët të mblidhja fëmijët, që e ndjenë 

zjarrin e kuzhinës dhe m’u ngjeshën duke parë nga Veronikja. 

- Si erë qumështi, - foli zonjusha në oborr. 

Ishte ambëlcues ky kopësht në behar. Rregulli për punën dhe familjen qe 

ruajtur nga brezi në bres. 

Mënyra e duhur për të jetuar njeriu më dukej e thjeshtë, ashtu si rendi i 

shkurreve dhe pemëve në faqen e malit, secila në brezin dhe temperaturën 

që i përket, asnjë mimozë nuk rritet në majën e lisave, asnjë yll alpesh nuk 

317

mbin në lulishte, edhe njeriu nëse ulet dhe e mendon mirë brezin e klimës 

që i bie mirë nuk ka pse të shkallojë. 

- O tmerr! Ai është me të çmendurit dhe askush s’do t’ia dijë! As ti, nuk do 

t’ia dish, egërsirë! 

- Veronikë, mos bëj kështu! Do t’ia hedhë Miha edhe kësaj here! 

- Të shërohet! Ai është në fund të jetës dhe po vdes i çmendur. I çmendur! E 

gjeta, i putha duart, e lava në lot, as i binte në të, kush isha. Vetëm më 

thoshte: Një bukë të ngrohtë, më sill një bukë të më djegë duart, o vajzë, një 

bukë që të nxjerrë avull. 

Nxorra nga thesi masën me miell. Vura ujin të vakej. 

- Ti e di! Besoj se, kurrë unë nuk e kam ngatërruar rendin e gjërave. 

- Po, Veronikë! Ti kurrë nuk e ngatërruar rendin e gjërave. Ahut i ke thënë 

ah dhe lisin e ke thirrur lis! 

Më kapi gazi. Në kohën e zisë së bukës që vazhdoi pasi ra murtaja, kur 

njerëzit ngordhnin si harabenjtë ugareve ngaqë s’kishin më ç’të hanin, 

Veronika gjysëm e çmendur nga mungesa e bukës dhe tmerret e krizës, u 

gatoi qenve si një ditë - një ditë petulla me gjalpë me atë pak miell të 

mbetur dukë lënë njerëzit e shtëpisë pa ngrënë. 

- Po, po, Veronikë! 

Zura brumin duke e përzier me tharmin dhe e lashë në tavë, derisa të vinte 

buka. I fryva zjarrit për të bërë gati furrën. Pashë vajzën shkarazi, kokëulur. 

Isha e gëzuar nga krahasimi me zonjushën Veronikje. Kisha arritur atë 

moshë, kur gruas i zgjerohet barku, i varet gjoksi dhe vjen era bukë e 

ngrohtë. Fëmijët i mblidhen, si bleta. Ah, fëmijët! Mora një koçan misri të 

zier me ca rreshta në majë dhe mblodha fëmijët në fund të oborrit, por 

Veronika, asqë e vuri re diplomatërinë time të lartë. 

Ku merrte vesh Veronikja nga fëmijët, nuk dinte si afroheshin ata! Veronika 

vdiste për poetin. 

- Shpejt, të lutem, shpejt! - m’u lut me lot ndërsy. 

- Asgjë s’na ngut, Veronikje! 

Në jetë të jetëve, s’do t’ia falja Mihait mendjen e pjerrët, abuzimet me 

shëndetin psiqik kundër rendit jetësor. 

U ndava fëmijëve kuleçët pa maja që ua bëja me forma gjarpërinjsh e 

shqiponjash, siç i kanë bërë jetëemot nëna dhe gjyshja ime, por nuk di të 

them te kuleçët e fëmijëve si gjarpër dhe si shqiponjë ç’kuptim i lashtë ka 

humbur. Fëmijët shkuan. 

Koha bën të sajën, Veronikja edhe më urrente, dhe më kishte frikë. 

Eja në krahë të të mbaj, 

Të adhuroj, të vdes pastaj. 

318

Thashë dy vargjet e tij për atë vetë, Veronikjen. E gjora vajzë, nënshtruar 

me besë, se do t’i lejoja pak nostalgji për një kohë që ishte dhe nuk ishte. Si 

muzika. Nuk e dëgjon kur luhet, po kur mbaron e kupton nga të ka çuar. 

Hapi baulen me pafka bronxi e zhguall breshke ku ruante shenjat që kishin 

këmbyer, kartolinat, strofat e palidhura në vjershë, gjethe nga të vjeshtës së 

tretë, librat, lulka behari të hekurosura, për shumë vjet u sollën me 

dashurinë si gratë e vendeve të dëborës me një kokërr frut që e mbajnë në 

pëllëmbë dhe pa e ngrënë e pa u ngopur kurrë së përkëdheluri me fjalë, si 

gratë e vendeve të dëborës një kokërr frut, Veronikja dhe Mihai lavdëruan e 

lavdëruan me fjalëza dashurinë. Njësoj dëgjonin nga njeri - tjetri gjithë 

begatinë e Danubit Blu luajtur vetëm me tre fisarmonika. 

E rrëmbeu bukën e pjekur që ia mbështolla me lahurinë e bardhë dhe 

fluturoi, por shumë shpejt u kthye për të më treguar masakrën, fryt i 

çmendurisë së përbashkët të të dyve për bukën e përditshme. I kishte klithur 

prapa hekurave: 

- Miha, ta bëra bukën e ngrohtë! 

Ai kishte vrapuar e ndërkohë tërhoqi pas ortekun e të krisurve të tjerë. 

Shtrëngonte diskun ende të nxehtë të bukës me buzëqeshje Veronikjes 

kafshoi një gojë bukë. Shokët tentuan t’ia merrnin, por ai nuk e lëshonte, 

derikur të çmendurit ia prishën atë bust të bukur gjeniu, me gurë. Studentët 

do ta përmbaronin paskëtaj masakrimin, ia shkulën mendjen për ta peshuar. 

Truri i Mihai Emineskut pati të njëjtën masë me të Shilerit, të cilin ai e 

kishte autorin e zemrës. 

Veronika po vdiste nga dhimbja. Ky numër që i funksiononte për bukuri me 

të tjerët, me mua nuk i shkonte. Përsëfundi, duhej të bëja paqe me 

zonjushën Veronikje, thaçkën me gjoksin lart, që i pëlqente aq shumë 

dantellat blu dhe ta merrja në trupin tim, dy herë më të gjerë se të sajin. 

Edhe sot i mblodha me një gjysmë misri të zier, kalamajtë e mëhallës, si 

asaj dreke qershori, kur gatova me një frymë e i çova më mendjeçartur se ai, 

bukën Mihës, dhe kënduam me fëmijët gjithë gazmend në udhëzën 

kodrinore ndanë fushave me panxharsheqeri të kuq përmbytur nga shirat e 

vjeshtrave, vargjet e Yllit të Pamort: 

Pavdekësinë më kërkon, 

Të të puth njëherë? 

U ngjita deri këtu. 

Kam mbështetur kokën në po atë portë manastiri që Pleqtë e Parë e ndërtuan 

me aq dyer saç ditë ka viti ku e ndiej se s’kam për të zbritur më. 

319

Të falenderoj, O Zot, për bukën e përditshme që na dhe kësaj jete e bëre që 

unë dhe ai njëlloj të dëgjojmë nga njeri - tjetri tërë begatinë e Danubit Blu, 

luajtur veç me tri harmonika! 

Vetëm se, ah, Zoti im, unë dhe ai, marrosur gjer në vdekje për ta siguruar 

atë bukë, aqsa Eminesku shkoi më parë. 

Nëntor 1997. Nëntor 2005. 

* Z. Zoi Koroveshi, ish - student shqiptar në Rumani, më ka treguar atë që ai e quan 

historia e vërtetë e vdekjes së poetit të shquar Mihai Eminesku, histori për të cilën 

kujtesa shtetërore nuk u bë e gjallë, porqë njihej kështu në rrethet elitare të shoqërisë 

rumune edhe në mesin e shekullit XX: Mihai Eminesku vdiq në qershor 1887 në një 

manastir në veri të vendit ku qe mbyllur me të çmendur të tjerë. Një zonjë shkon për 

ta takuar, por ai nuk e dinte më kush qe ajo. Zonja që qan e lut çfarë dëshiron ndonjë 

gjë për t’ia sjellë. Ai i kërkon një bukë të ngrohtë, që të nxjerrë avull. Ajo zbret në 

fshat dhe kthehet me bukën e porsapjekur. Turma e të çmendurve don bukën e 

ngrohtë, që ai nuk e lëshon duke e shtrënguar në kraharor. Poeti kombëtar rumun 

masakrohet nga goditjet me gurë të turmës me të çmendur manastiri. Kjo tablo 

prehistorike që inxhinieri i naftës z. Zoi Koroveshi ma rrëfeu me sy të përlotur ka 

tronditur shpirtin tim për çerek shekulli e sot e gjithë ditën. 

Dhe shkrimtari Dionis Bubani mbrojti versionin zyrtar, kur i kërkova, si njohës i 

shkëlqyer i rumanishtes dhe jetës në Rumani, të më fliste mbi gjithçka dinte: Mihai 

Eminesku vdiq në spitalin psikiatrik të kryeqytetit duke i qëndruar e motra te koka 

dhe pak muaj pas tij vdes nga ataku në zemër në manastirin e vendlindjes së të dyve, 

e dashura e poetit, çifligare e krahinës dhe poetja Veronika Mikle. 

Ciladoqoftë e vërteta, sesi vdiq poeti, Buka e përditshme le të jetë një përthyerje 

letrare nga larg e ndishmërisë time për mitin e dashurisë së vjetër të Mihai 

Emineskut dhe Veronika Mikles. 

(Veronika në emërore - kallëzore më ka pëlqyer të përdor Veronikja - Veronikjen, 

siç e kam dëgjuar nga të dyja gjyshet e mia për emrat Veronika, Andronika, Donika: 

Veronikja - Veronikjen, Andronikja -Andronikjen, madje te Donika shtohej dhe një - 

n nistore: Ndonikja – Ndonikjen). 


ERION TEMALI 

Është lindur në Shkodër në vitin 1981. Është laureuar në drejtësi. Aktualisht 

jeton në qytetin e lindjes, ku punon jashtë profilit për të cilin ka studjuar. 

Ka bashkëpunuar si autor e përkthyes në veçanti me fletoret Ars dhe 

Milosao. I pasionuar pas shahut, është ndër të rinjtë më të talentuar të 

rrethit shahistik të Shkodrës. 

Grija e kthimit 

Atë ditë e la shegertin vetëm në shtëpi. Prindërit i kishin shkuar për 

fundjavë në periferi të qytetit, pranë liqenit të madh. Si duket kishin filluar 

seancat e gjata seksuale që kishin kohë pa i provuar. 

Edhe pse nuk ishte hera e parë që e linte shegertin vetëm në shtëpi, atë ditë 

ngurroi pakëz t’i thonte se nuk do kthehej mbrëmjes në shtëpi. Shegerti nuk 

reagoi farësoj pas lajmit. Thjesht tundi kokën. Shegerti filloi të lagte lulet e 

oborrit (egzotik), lulet ishin të vetmuara, të bukura e të kushtueshme: 

Vetmia paguhet shtrenjtë zotni nëpërdhëmbi shegerti vetëm për veten e tij. 

Duke dalë për dere iu kujtuan fjalët e babait që të sillej gjithmonë mirë me 

shegertin. 

Gjithë natën e kaloi me miqtë e vjetër që kishte muaj pa i parë, pasi kishte 

qenë në perëndim. U tërbuan duke qeshur me historitë aventureske që kishin 

kaluar, të ngacmuar pak edhe nga alkooli, nuk kishte gjë të ndalte të 

qeshurat e shfrenuara që dilnin nga fundi i stomakut. 

Kur u zgjua të tjerët ishin fjetur. Gojën e kishte helm nga duhani. Këmbët iu 

morën pak, edhe pse pija kushedi sa kishte që i kish dalë, në moment iu 

kujtua pallimi që kishte bërë me një mulate në Strasburg, “një çokollatë e 

vërtetë” nëpërdhëmbi dhe mori një çokollatë mbi komodinë, për të 

ëmbëlsuar gojën, pastaj shtoi: “Jeta është një kuti me çokollata” e pastaj 

“Hallall e paç o Forrest Gamp”. Ora ishte 10 e 27 min. Nuk i trazoi miqtë, 

por u nis direkt e në shtëpi. Dielli i fortë mesdhetar e bezdisi gjithë rrugën. 

Kishte qëndruar vetëm 6 muaj në perëndim e megjithatë kalimtarët i 

dukeshin komplet të huaj pak edhe të frikshëm. “Çfarë dua unë në këtë vend 

mor vëlla” - nëpërdhëmbi. Ndërkohë kishte mbërritur në lagjen e tij. 

Fëmijët loznin në të katër cepat, disa luanin futboll me porta të vogla e të 

tjerë të armatosur me shishe uji lagnin njëri – tjetrin. Disa ishin në moshë 

puberteti. Mori edhe ai një spruc uji në shpinë nga një fëmijë shtrembaluq , 

por nuk reagoi për të mos rënë pré e të qeshurave, të cilat nuk vonuan e 

erdhën gjithsesi. 

Porta e shtëpisë ishte vetëm dhjetë metër larg, duhej prerë rruga, një makinë 

kaloi nxitimthi, e pudrosi në pluhur. U ndal para derës, kërsiti. Askush nuk 


u përgjigj, kërsiti përsëri e përsëri për dy minuta të gjata. Kur ja u dëgjuan 

hapat karakteristik të shegertit. Hapi derën. Shegerti buzëqeshi. 

- Si ia kaluat zotëri? – pyeti shegerti. 

- Shkëlqyeshëm” – tha ai. 

- Po ju? – pyeti thatë. 

- Shumë mirë zotëri, - dhe shtoi, - më pëlqejnë shumë këngët spanjolle dhe 

shegat zotëri, - dhe pa nga dora ku mbante një shegë të çarë. 

- A qe kush dje?” – pyeti me indiferencë ai duke qenë i bindur se jo. 

- Po, – tha shegerti - qe Bili. 

Bili ishte rritur në breg të liqenit të madh, ishte 1.90 metër i gjatë e 

vazhdonte të rritej atje, ishte djali i hallës. Bili ishte i thatë në fytyrë, i 

rreshkur nga dielli. Gjithë jetën e kishte kaluar duke peshkuar me koca 

(metodë e veçantë e peshkimit, me kallama të thurur, ku peshku në 

përgjithësi krapi futet brenda tyre dhe nuk di të dalë.) 1 Më mirë kuptohej me 

peshqit se me njerëzit. 

- Çfarë të tha? – e pyeti ai shegertin. 

- Çfarë deshe të thonte zotëri?! Hodhi një krap në lavaman e iku, - foli ai 

mospërfillshëm ndërkohë që lagte një lule të rrallë e dukej sikur po 

urinonte. Në lavamanin e mbushur me ujë vazhdonte të notonte ngathët 

krapi me gojën hapur. 

Ditën tjetër ai u nis në perëndim me idenë për të mos u kthyer më, 

megjithëse e dinte se kishte një karakter të luhatshëm. 

1) Nga ku ka dalë shprehja mbeti si krapi. 

Kasaforta 

U zgjua i shastisur, sikur të kishte pirë alkool e duhan gjithë natën. Sytë i 

shkuan në tavanin e plasaritur. Nga një plasë vazhdonte të pikonte (pik – 

pik) mbi një poster ku shkruhej: “Seksi lufton ulçerën”, shiu i një nate më 

parë. Sytë i dalluan një fije merimange të vetmuar. Filloi ta kundronte. Një 

mushkojë po e pickonte në majë të hundës, por meqë ishte vegjetarian nga 

natyra, nuk e hëngri, e mbyti. Vazhdoi ta ndiqte fijen e merimangës ashtu 

kot. Kështu bënte çdo mëngjes. Kjo gjë sikur ia shëronte ankthin që e 

pushtonte sapo zgjohej. 

Kur ç’të shihte, një kasafortë e stërmadhe varej në fijen e merimangës! 

Rrezet e diellit, që përplaseshin mbi faqet e kasafortës, ishin e vetmja forcë 

që e bënte atë të rrotullohej rreth vetes. Ai u friksua, u habit, u magjeps 

njëherësh. Gjithmonë kishte pritur t’i vinte diçka nga qielli, por se do vinte 

diçka nga tavani, (përveç leskrave të gëlqeres, sovasë dhe ujit kur binte shi,) 

kurrë s’ia kishte marrë mendja! 

Pyeti veten se ç’farë po ndodhte me të. Nuk gjeti përgjigje, kështu që i tha 

vetes: “Mendo, mendo”. 


E ndërkohë që po përpiqej të mendohej, fija e merimangës u këput. Për pak 

desh ia bëri kokën petë. U tundën të gjithë muret e shtëpisë, dhoma u mbush 

me pluhur, nga tavani filloi të pikonte më tepër. Ai ndenji i palëvizur duke 

parë thërrmijat e pluhurit, të cilat formonin figura magjepsëse. Kur pluhuri 

u qetësua, vuri re që kasaforta ishte hapur. 

Vendosi të mos mendohej, brofi në këmbë dhe u vërsul drejt saj. Sytë i 

mbante mbyllur. Mori frymë thellë dhe hapi sytë. 

Ç’të shihte! Një kasafortë tjetër. Ky fakt nuk e zhgënjeu, përkundrazi i dha 

zjarr më tepër. Aty brenda me siguri varej fati i botës, ndoshta e vërteta 

universale. Iu rikthye matematikës. Sa më shumë thellohej në llogaritje, aq 

më shumë e kaplonte pasioni, kureshtja, misteri. Ishte si hera e parë me të 

dashurën e parë. Pas shumë mundimesh arriti të gjente kodin. E hapi gjithë 

emocion. Ç’të shihte, një tjetër kasafortë. Atëherë e kuptoi se qëllimi i jetës 

së tij ishte zgjidhja e këtij sistemi kasafortash. Kështu që vazhdoi punën 

ethshëm. Pas një pune sfilitse zbuloi kodin. Duart i dridheshin. Bëri zemrën 

gur. E hapi. Ç’të shihte, një tjetër kasafortë. Mendimi i tij u përforcua edhe 

më tepër. Iu përvesh punës sërish. Tani nuk ishte punë e vështirë, sepse 

kishte gjetur lidhjen midis kodeve. Tani ishte vetëm çështje kohe. Çdo hapje 

kasaforte ishte paralajmërim triumfi. Kur e ndjeu se çasti i shumëpritur 

kishte ardhur, pranoi në heshtje se ai çast ishte: gjithë jeta e tij. Këmbët 

mezi po e mbanin, duart i dridheshin, zemra rrihte furishëm. 

-Çfarëdo që të ketë brenda unë nuk ndalem, se jam burrë me dy “rr”,-tha ai 

me zë të lartë. 

Hapi kasafortën. Brenda gjendej një copë letër e zverdhur, varur në një fije 

merimange. Përnjëherësh mendoi se ishte hartë thesari, por e frenoi 

imagjinatën. E mori letrën duke iu dridhur dora. Aty diçka shkruhej. 

Mori lupën dhe lexoi me vështirësi: “Go – m – ar, bes – oje se do gje – je 

gjë bre – nda”?! U bë pikë e vrer. E mori atë dreq (sistem kasafortash) 

kasaforte e i dha krah. U ul në një gur dhe filloi të kërkonte arsyen e gjithë 

asaj pune. 

E kapi një krizë histerie, e cila nuk zgjati shumë, sepse vuri re një evoluim 

të menjëhershëm të mjekrës, të rrudhave dhe kërrusjen e mpirjen e gjithë 

trupit. 

Hodhi sytë nga kasaforta që çuditërisht shkëlqente më tepër se kurrë. Sa 

s’desh ta përpinte, por tashmë ai s’ishte i zoti as të teshtinte. 

Ndërkohë andej pari po kalonte një thatuk me fëtyrë të regjur, me sy 

bubërritës si të “Çifutit shëtitës”, i cili pa nga kasaforta, u afrua drejt saj dhe 

bëri ca gjeste të pakontrolluara, pastaj foli nën zë, por aq sa të dëgjohej nga 

ai: “Arit! Qenka kasafortë prej arit”! 

Ndërkohë maçoku i tij me emrin Daçshulc, tashmë i matufosur, tek po 

qëndronte në parvazin e dritares, pa një trumcak që po i sillej rrotull. Nuk u 

mat dy herë, por u hodh që të kapte zogun. Edhe pse s’ia kishte idenë 

teorisë së gravitetit, përfundoi tre kate më poshtë. 


Re araboberbere 

I afërmi i mikut tonë të ngushtë kishte vrarë veten. Bomba kishte shpërthyer 

në familjen e tyre. Vala e fundit kishte tronditour edhe rrethin tonë 

shoqëror. Në orën njëmbëdhjetë ishte varrimi. E kishim lënë të takoheshim 

një orë përpara në kafenenë e përhershme, për “kafenë e para varrimit”. Si 

zakonisht unë shkova me vonesë. 

“Sa ditë e sëmurë! ”, - thashë me vete sapo shkela në hyrjen e kafenesë. E 

me të vërtetë, ashtu ishte: ditë korriku…zabollirë, re klandestine nga Lindja 

e Mesme dhe Afrika Veri Lindore (kisha ndjekur shërbimin meteorologjik 

në mëngjes), fshiheshin e përziheshin shumë lart mes njëra tjetrës; rrezet 

depërtonin prej të çarave araboberbere, digjnin kokat e kalimtarëve e 

tërhiqeshin. 

U përshëndeta ftohtë me miqtë. Dy prej tyre nuk më dhanë as më të voglin 

ndryshim. Njëri fliste gjithë kohës, tjetri nuk fliste fare (si gjithmonë). M’u 

desh t’ia vija në dukje (si gjithmonë kur kisha rëndë veten) këtij që fliste 

gjithmonë se duhej t’i linte rradhë tjerëve. I treti nuk duroi më e ia filloi të 

lëshonte batuta pa doganë. Dallohej se vala e bombës e kishte gjetur të 

papërgatitur. Ndërkohë më kishte ardhur kafeja e shkurtër që kamarieri ma 

sillte sapo ulesha në tavolinë. Shquaja njollat e errëta që notonin në 

sipërfaqe të kafesë, m’u kujtua ndotja e Gjirit Persik. Në xhamllekun e 

lokalit, në krahun e djathtë, pasqyroheshin bezdisshëm retë ngjyrë alumini 

të pisët. Përtej xhamave, dalloje spirale pluhuri me letra e qese rrugaçe që 

ushqeheshin verbërisht nga një erë që kishte ngatërruar stinë. 

E rrufita menjëherë kafenë. Miku i tretë vazhdonte të lëshonte batuta, i pari 

vazhdonte të fliste çfarë t’i kujtohej sapo dallonte një presje, pikë a 

pikëçuditëse në mes shprehjeve të tjetrit, i dyti vazhdonte të heshtte 

errësisht, jo më kot i kishim ngjitur nja dymbëdhjetë nofka! Unë përpiqesha 

pakëz të luaja rolin e moderatorit serioz, por ishte e kotë. Pak minuta dhe e 

gjetëm veten duke qeshur si të marrët prej batutave të të tretit, i cili qeshte e 

hakërrehej më tepër se të gjithë. Dita paksa e lagësht e me qiell të turbullt, 

më kishte rënduar frymëmarrjen e shpirtin, si duket kisha edhe ndonjë lloj 

alergjie të fshehtë. Pija duhan si mushku, as të tjerët s’i linin gjë mangut 

(kjo sa për ngushëllim). Re autoktone tymi që dilnin nga oxhaqet tona, 

shenjonin të ardhmen e afërt, pastaj asgjesoheshin nga aspiratori. 

Tashmë ishim bërë viktima të batutave të egzagjeruara të të tretit, i cili nuk 

pushonte së treguari e së qeshuri duke u çirrur, ndërkohë që shqyheshim 

gazit, lëshonim ndonjë fjalë sa për t’i hedhur zjarrit vajgurit (“vajgurit”, 

fjalë që s’e kam dëgjuar që në njëmijë e nëntëqind e nëntëdhjetë e njëshin, 

kur viheshim në rradhë për pesë litra.). I treti që nuk kishte pirë kurrë në 

jetën e tij allkool apo drogë, qe dehur prej dhimbjes së fatalitetit, dhe po e 

shkarkonte gjithë dufin (avujt e alkoolit të dhimbjes) mbi ne që trulloseshim 


lehtë. Ndjehesha komplet i dërrmuar e i pa zot për t’iu kundërvënë të tretit e 

fatalitetit. I qeshë nënshtruar sëmundjes së ditës. Mishi më ishte rrënqethur; 

ndjeja neveri si për veten ashtu edhe për qytetin “e paaftë” të shpëtonte jetë 

njerëzish; m’u kujtua një konstatim që më sikletoste shpesh: kishim 

këshillin bashkiak më qeshark në Shqipëri. 

Kur dëgjuam nga kamarieri se ora ishte njëmbëdhjetë pa një çerek, u 

alarmuam dhe u ngritëm shpejt nga tavolina. Shtëpia e të ndjerit ishte larg, 

nuk do të arrinim në kohë. Ç’të bënim?! Vendosëm t’i telefononim një 

mikut që kishte autoveturë. Ai na tha ta prisnim pranë lokalit. Kështu bëmë. 

I treti nuk pushonte me batutat e tia. Minutat kalonin. Miku me veturë nuk 

po dukej. Të tre, të dehur siç ishim, po i telefononim, secili për hesapë të 

vet. Morëm vesh se qe vonuar nga trafiku dhe se tashmë na dallonte nga 

larg. Na u ndal para këmbëve; hipëm menjëhërë. Miku në timon ishte me 

nerva prej trafikut, por u thye shpejt nga i treti. 

Vendosëm të shkonim në shtëpinë e të ndjerit e pastaj t’i viheshim pas 

vargut mortor. Gjatë rrugës, i treti kishte kaluar në ekstazë; shoferit po i 

pëlqente tmerrësisht humori i tij, ne të tjerët mbanim barkun prej të 

qeshurave; lotët më dilnin rrjedhëshëm nga bishtat e syve. Rastësisht 

dallova prej pasqyrës dhe zërit, qeshjen e sforcuar të të parit, që po qeshte 

për hirë të atmosferës së krijuar; kjo më bëri të ulurija së qeshuri, por falë 

situates, askush nuk më vuri gjë në dukje. 

Që nga takimi në bar e deri tek hyrja në veturë, rreth nesh ishte krijuar një 

aureole marrëzie (që shkëlqente mbi kokën e të tretit): qeshnim duke lotuar, 

çirreshim, flisnim fjalë nga më bajatet, dëshpëroheshim… Kur arritëm tek 

vendi, gjetëm vetëm heshtjen e mortit. Na u zhduk mimika e zgërdhirë e na 

u qep goja. Qemë ndalur. Një plak me tesha të rrudhura po kalonte nga 

krahu im. Sapo nxora kryet ta pyesja, m’u gjegj: “Ka nja pes’ minuta qi 

kan’ ik’, po t’i bini rrugs ngusht’, i zeni.” 

E falendërova; më tha: “Mos dalshi për t’keq!” 

U nisëm. 

- Të lutem, - i thashë gjithë shqetësim të tretit, - ruaj seriozitetin se tashpo 

lamë namë! 

– Namë len jot amë! - m’u përgjigj, e shpërthei në gaz, që u shoqërua nga 

të gjithë. 

Rrugës, pasi e kishim marrë veten nga batuta e rradhës, afërsia e varrezave 

po e bëntë punën e vet. Kur mbërritëm tek porta e banesës së fundit, nuk po 

fliste asnjëri, të gjithë ishim zbehur. Ceremonia mortore nuk kishte filluar 

ende. Njerëzit rrinin të topitur e të mpirë. Hymë brenda. Anës rrugës 

ngriheshin hijerëndë blirët e lartë, sikur na përgjonin; mandej m’u krijua 

bindja sikur përgjoheshim nga çdo gjë aty. Bustet e të pranishmëve ishin 

drejtuar nga kishëza në fund të rrugës. U afruam pranë turmës. Nuk po 

ndodhte asgjë. Bënte një zabullirë e tmerrshme. Pëshpërimat burrërore, era 

e djersave e perzier me tym duhani, më ndjellnin krupën. Të afërmit e të 


ndjerit u rreshtuan lart shkallëve të kishëzës. Shquva vëllain e të ndjerit dhe 

mikun tim të ngushtë. 

- Unë po afrohem në rresht të parë, - tha i treti, - jam kurioz të ndigjoj fjalët 

e priftit.(ishte hera e parë që merrte pjesë në një ceremoni mortore katolike.) 

– Në rregul, - i thashë, - por kujdes! Më pohoi habitshëm dhe u largua. 

Nxorën nga kisha arkivolin, të shoqëruar nga të afërmit dhe prifti. Vëllai i të 

ndjerit nuk reagonte fare; të linte përshtypjen se ishte mësuar me kësi 

rastesh. Miku im i ngushtë qe skuqur spec; pritej t’i shpërthenin lotët. Prifti 

kish marrë fjalën. Po e dëgjoja me vëmendje fjalën e Zotit; m’u dukën fjalë 

lehtësuese e të mrekullueshme. Në këto çaste kam përshtypjen se të forcohet 

besimi në Zot, e siç thonë: Të jep Zoti forcë. 

Kishte pllakosur “heshtja e plotë”; vetëm fjalët e priftit ngjyrosnin heshtjen 

e frikshme. Ndërkohë u kujtova për të pranishmit, se si shihnin njëri-tjetrin 

(në kësi situatash): “Herët a vonë të gjithë do të takohemi në botën e Hadit”, 

- thonin pa folur… “Edhe ti prift!”, – thashë unë nën zë. 

Fjala e priftit mbaroi (e Zotit nuk mbaron kurrë). Prifti priu arkivolin me 

shpurën e familiarëve duke i ndarë të pranishmit përgjysëm, të cilët pastaj u 

vunë në rresht. 

Po i afroheshim gropës së hapur (nuk mund të ishte larg); çova kryet nga 

qielli, kuptova se gjithë ditën qielli kish patur ngjyrë varrezash…ngjyrë gri 

në plumb të hapur e alumin të ndyrë. 

Kishim mbërritur. Iu rrethuam gropës. Prifti mori fjalën përsëri, shkurt këtë 

herë. Unë kisha në krah mikun tim, timonierin. “Sa i qet’ duket i vllai, - ia 

bëri i habitur, - sikur t’ mos ket’ ndodh asgja!” U mbreha t’ i thoja se këta 

natyra njerëzish, i përjetojnë thellë e më thellë situatat pa shprehur as më të 

voglin ndryshim, por m’ u duk një shqyrtim mjaft i pavend. 

Fjala e priftit mbaroi (e Zotit nuk mbaron kurrë), kapën arkivolin nga 

dorezat e mandej nga litarët dhe e ulën poshtë. Në momentin që u lëshuan 

litarët, ia nisi një shi i rrallë si breshër kokërrmadh. “Ja një shenjë që nuk e 

di se ç’ është”, - thashë me vete. “Jam i sëmurë”, - pohova në heshtje. “Pah 

ç’ditë e sëmurë! ”, - thashë me zë të lartë. Në çast, vërejta mikun tim të 

ngushtë që po shkrehej në vajë. Mora t’i afrohesha. Iu gjenda pranë. E 

përqafova. Pashë se ishin afruar edhe miqtë e tjerë. Kish ardhur edhe i ati. I 

zgjata paketën e cigareve. Iu sul paketës, hoqi pak keq të nxirrte një cigare 

sepse gishtat nuk i përgjigjeshin mirë; e ndezi dhe filloi ta pinte si i 

babëzitur (nuk e pinte rregullisht). “Ça po të duhet cigarja!” – i tha i ati 

gjithë merak e me zë kritik. Kishim ndezur të gjithë cigare. Tymi i cigareve 

tona bashkohej në një mjegull të vetme, lagej nga shiu dhe përhapej në 

eter…ishte e ardhmja jonë. Kur kishim mbaruar cigaret, ishte mbuluar edhe 

gropa. “Pushoi edhe shiu!”, - tha ai që nuk kish folur fare (si gjithmonë); në 

atë çast e vura re se kishte marrë çadër. 

Të afërmit ishin rreshtuar për të përshëndëtur të pranishmit, nxitoi edhe 

miku im i ngushtë. Ne ndenjëm në fund të rradhës. Para meje dallova 


profesor timin që kisha patur gjatë universitetit. Prania e tij ma shpifi 

komplet, më erdhi të villja. S’ke ç’i bën: instikti jonë, në disa raste është më 

i fortë se arsyeja. Mandej mendova se edhe unë duhet t’ia shpifja ndokujt. 

Pas shtrëngimit të duarve me të afërmit e mikut tim dhe me të, e pashë veten 

bashkë me miqtë jashtë dyerve të varrezave. Ishim të topitur, kush më pak e 

kush më shumë. Na ishin mbaruar fjalët, dukej se nuk kishim asnjë dëshirë 

për të shkëmbyer batuta. 

“A shkojm’ e pim’ në ndonji lokal buz’ Drinit?”, - propozoi shoferi. 

Pranuam në heshtje. Timonieri nxori një CD nga kruskoti, e vuri. Ishte 

muzika e grupit Queen me zërin e mahnitshëm të Freddie Mercury. Qe një 

nga albumet e para, kur këngëtari kish qënë i ri. “Sa za i njom’ e i pastër!”, - 

ia bëri shoku që nuk fliste kurrë. Nuk reaguam. Gjatë gjithë rrugës dëgjuam 

disa herë të njëjtën këngë: Bohemian Rhapsody. 

Nëntor, 2005 

Mirëkuptimi 

Po ecja rrugës së bulevardit kur vura re një tip të dobët nga busti e 

gjymtyrët, i hajthëm në fytyrë e me mëngë të shpërvjelura. Ishte mesi i 

dimrit, por qe një ditë me diell të lumtur pa erë e re. Ai po më shikonte, 

ndërkohë që po ngiste biçikletën. Siç duket diçka kërkonte. Nga mënyra se 

si ishte tendosur, e kuptova se donte të dinte sa ishte ora, se me siguri ishte 

vonë. Më pyeti: A ke raki?! 

-Ora është nëntë e gjysëm – iu përgjigja. 

-Më fal, – tha – desha me të pyetë sa është ora! 

-Jo – i thashë – raki nuk kam. 

Paqëndrueshmëri 

Brigje lumenjsh të tharë, rrjeta merimangash punëtore, femra bufalaqe, qen 

që leh nën dritën e hënës së plotë, qiri i fikur, pus, vjollcë gjysëm e vyshkur, 

mushkëri të coptuara, kallashnikov, penë që gërvisht acarueshëm ditët e 

mia, puçë plot qelb mbi ballin tim të gjerë plot shtrate lumenjsh të tharë, 

kollë e thatë, një kërmill që vardiset më kot për të gjetur guackën e vet, 

helmetë, tingull i çirrur trombe, mungesë kalciumi, dramë përjetësisht e 

papërfunduar, lotë kohe, dhé, cjapi krokodil, zogu krokodil, pikë e vetmuar 

shiu, thonj, kancer, ndryshk, gjëndrra, lodhje, duhan, alkool, kurva, endacak 

i kollarisur, vetëdije për pavetëdije, mungesë, gjymtim, frymëmarrje, 

plasaritje lëkure, dhimbje dhëmbi, Aids, verë e vjetër, kupë qielli, kërcitje 

kockash të gjallë, moment frymëzimi, gërvishtje muri me thonj, agim i ri, 

propozim, buzëqeshje, patate me dhé, qarkullues pa targa, vezé pilivese, 

ankth, rreze e vetmuar dielli, prognozë, lugë druri, kallaballëk, roman, 

shqetësim, partiturë, ide, mbret i zënë mat, çift dashnorësh duke vrapuar 


nëpër plazh, emocion, hezitim i përjetshëm, rrogë shtetërore, fill i tendosur 

mendimi, gangrenë shpirti, coca – cola, pagan, syze miopësh, portokall, 

asocial, minotaur, pikatore, Manjola Kobes, poezi për harresën, inteligjencë 

matematike, trimëri, ndytësirë, dialekt, paçamur, kafkë, papirus, pergamenë, 

polesterol, çirrje, pantallona, manjak me thikë në dorë, depresion ose frikë 

për të dashuruar, impersistence. 

Historia e dy M-ve 

Maçoku mbeti me një vesh. Macja ia këputi në dyluftim e sipër.Maçoku po 

qante se nuk kishte se si ta lëpinte plagën. Pastaj macja iu afrua dhe ia lëpiu 

plagën me kujdes. Maçoku filloi ta ledhatonte macen në vende akoma të 

ndaluara. Atëherë macja u nevrikos e ia këputi edhe veshin tjetër. Maçoku 

filloi të qante plot dënesë më fort se më parë. Përsëri macja iu afrua dhe 

filloi t’ia lëpinte edhe plagën tjetër. Përsëri maçoku filloi ta ledhatonte në 

vende akoma të ndaluara dhe gjeografikisht ende të pazbuluara. Çuditërisht 

macja nuk reagoi më. “Kështu e paska hera e parë” – mendoi maçoku për 

një çast, dhe filloi zbulimet e reja gjeografike. 

Ditë e përhimtë 

Një ditë po shëtisja qetë – qetë përgjatë bulevardit. S’po mendoja për asgjë. 

Dhe kjo më bënte të ndihesha mirë. Ajri i freskët i fund’dhjetorit m’i 

ngacmonte kënaqshëm mushkëritë. Po sodisja me endje faqet e skuqura nga 

të ftohtët, të një bjondine flokëdrejtë e cila për një çast kujtoi se isha i 

dashuri që ishte vonuar në takim. Iu afrova dhe pashë se si i ndryshoi 

gjendja fëminore që ish krijuar. Faqet vazhdonte t’i kishte të skuqura. I 

thashë se mund të bëja rolin e figurantit derisa të vinte protagonisti. Më 

buzëqeshi, i buzëqesha. Pastaj më tha: 

- I don’t understand. 

Në çast m’u shua respekti për anglishtfolësit. E përshëndeta duke i thënë 

“Ciao”. Dhjetë metra më andej vura re se po më shikonte një tip i vrazhdë i 

cili po afrohej drejt meje, natyrisht dhe unë po afrohesha drejt tij. Thashë 

me vete mos ishte “protagonisti”. 

“Varja, – thashë – s’po ia heq as unë shikimin!” Ai shiko unë shiko. Më 

dukej vetja si në një duel mes kaubojsash të Far West – it. Gjersa u afruam 

turi më turi. Më pa nga koka gjer në fund të këmbëve. Aty u ndal. Pastaj më 

pyeti egër: 

- Sa e keni numrin e këmbës? 

Fjalët u përsëritën disa herë në kokën time, por nuk i kuptova! 


LINDA MARIA BAROS 

Me trupin gatitur 

Linda Maria Baros (lindur më 6 gusht 1981) mbaroi studimet dhe një 

masterat në letërsi pranë Universitetit të Sorbonës - Paris IV; është 

doktorande në të njëjtin institucion dhe në Universitetin e Bukureshtit. Ka 

botuar në rumanisht: Muzgu është larg, shkulja fjongon! (Amurgu-i departe, 

smulge-i rubanul! / 2001), Poema me kokë mistreci (Poemul cu cap de 

mistreţ / 2003) dhe dy pjesë teatrore. Ka botuar në frëngjisht: Fjalori i 

shenjave dhe i shkallëve (Le Livre de signes et d’ombres, Cheyne éditeur, 

2004 / Dicţionarul de semne şi trepte, Junimea, 2005) – Çmimin për dhunti 

poetike në Francë, Shtëpia prej brisqesh (La Maison en lames de rasoir, 

Cheyne éditeur, 2006 / Casa din lame de ras, Cartea Românească, 2006) 

dhe dy vëllime me studime letrare. Ka përkthyer në rumanisht e frëngjisht 

mbi njëzet libra. Është zv/sekretare e Shoqatës së Përkthyesve të Letërsisë 

Rumune me seli në Paris. Nismëtare dhe organizatore e Festivalit Pranvera 

e poetëve / Le Printemps des Poètes në Rumani, Republika e Moldovës dhe 

Australi. Antare e Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë qysh nga viti 

2002. 

La turgescence de l'autoroute A4 

Ata që vijnë dhe ata që shkojnë 

nuk dijnë kurrgjë 

për mufatjen e autostradës A4 

Për erën e saj të egër, 

Prej lavire të vjketër, 

Me sytë ngjyrë alkooli mjekësor, 

ku rrijnë pezull shoferë me fytin përdredhur 

dhe si një lebrë hyjnore 

niveli i jetesës. 

U duket se përballë është qyteti, 

koka e tij e prerë iu ngërdheshet mbi xham. 

(Por nuk shoh si, në asfalt, 

enden qorrazi e përunjshëm shtërgjet, 

nxjerrin fishat e ngrira në tonomatin e përbetuar të mortjes.) 

Tek pompat, rekrutët e benzinës qethin zero oktanët. 

I japin fytyrë mbrëmjes. 

Hapin me thikë paftat e portës, 


fyti iu shket mbi tehun e çeliktë. 

Kurse ata që shkojnë dhe ata që vijnë 

sdijnë kurrgjë 

për bymimin e autostradës A4. 

Përjetojnë një efekt të thjeshtë tuneli. 

Me trupin gatitur (I) 

Cu trupul pregătit (I) 

Ai që shkul gjuhën 

dhe ua hedh qenve, 

në emër të fjalës së lartë, 

në emër të fjalës së groposur, di. 

Gatit trupin 

për një ritual primitiv. 

Sa të ngrihet në rrotkën e kërbishteve. 

Por ky s’është veçse një iluzion. 

Kush të shqyen nuk të mbron. 

Me trupin gatitur (II) 

Cu trupul pregătit (II) 

Ai që pret gjuhën 

me dhëmbë 

dhe e pështyn para miqve, 

në emër të së vërtetës, di. 

Sepse iu zhbiron fytyrën, 

vështrimet mitridatike, prej të vdekurish, 

kurorën e veshëve që iu rrethon kokën. 

Spse nuk ua ndjen kafshimin 

Dy gojëve të vëna njëra pranë tjetrës. 

(Mëkot i këndojnë miqtë – nga jashtë – 

me gjeste rekrutësh 

që s’u ka dalë zakonesh përdorimi i armëve. 

Ata. Dhe – lartuesit – supet e tyre.) 

Mbi ballin e tyre kurora prej mirti. 

Por ky s’është veçse një iluzion; 

Kush të shqyen, tash po kupton, nuk të mbron. 


Me trupin gatitur (III) 

Cu trupul pregătit (III) 

Ai që gëlltit gjuhën 

në emër të heshtjes pre hiri, e di mirë 

– falur i qoftë harresa! 

(Nënat e qajnë në dhomën e errët.) 

Sheh veten kalimthi në mjeshtrat siberianë të frikës: 

hiri i tyre si një avull na tubon të gjithëve në një vend. 

freri, maska, rrejta e saj diamantine. 

Në pincat e tyre, si ca zjarre sjellë nga malet, 

nuk digjet më asgjë. 

Sepse gjuha është qysh tanin jë shpatë, 

që përdridhet sëbrendshmi. 

Por ky s’është veçse një iluzion: 

Kush të shqyen, e more vesh përjetë, nuk të mbron.. 

*** 

ANDI MEÇAJ 

Macja kriminele 

Atë ditë dimri, kur dielli digjte me 20 gradë dhe pemët çelnin si në 

pranverë, macja "klandestine" e hotelit pesëyjor, bënte banja dielli, për 

shtatë palë qejfe, në tarracën e katit sipëror, atje ku era të shkundte nga çdo 

anë dhe ndiheshe si nën pushtetin e ca ventilatorëve të përbindshëm. 

Pasi bëri nga ato kakërdhitë e saj të zeza, si ca gjysmëhënëza të vogla, në 

çdo sipëri e fjetore, pasi bëri rrëzimin e gotave të braktisura gjatë mbarimit 

të turnit të mbrëmjes, pasi gërvishti anë e mbanë celofanin mbështjellës të 

biskotave në karrocat mbajtëse, pasi u spërdrodh sa andej këndej nëpër 

pjatat e lara, filxhanët e kafesë dhe tenxheret e tiganët, u hodh me një 

kërcim rrufeje, drejt e në karrocën llozhrambledhëse të Vangjelit. 

Barku i "Kritikosit", që ishte i madh sa një mal, e ndjeu shtytjen e asaj gjëje 

dhe në çast mërmërit me zërin e tij të famshëm prej "palikari" "Ua hodhe 

edhe sot, ty moj, kurrë s'të kapin dot". 

Ndërsa pret ashensorin për të marrë hedhurinat e katit -2 apo "Banke-së" siç 

quhet në gjuhën e hotelit, pasi përballet me Niko "pëshpësin" apo 

331

"paspatin", siç e thërrasin në të folmen e hotelit, që i afrohet me këmbën e 

çalë tek veshi e i rrëfen se si filanit i fluturoi gruaja dhe ia la në derë të dy 

fëmijët e mitur dhe se si filanen e ndau burri se nuk dinte të gatuante 

gjellërat e tij të preferuara, ia këput një të qeshure që gjëmon duke i thënë 

"pëshpësit" ik se më "vdiqe" tani, fut, duke manovruar me mjeshtëri karron 

e gjatë prej hekuri të ngjeshur të zi, në ashensorin e tretë, djathtas, pikërisht 

atëherë, del nga porta e repartit "Omikron" Babi, përgjegjësi i kamarierëve, 

duke përdredhur si gjithnjë atë zinxhirin e hollë e të gjatë që ua përcëllon të 

pasmet kamariereve, sidomos atyre bukurosheve ose "kuklave", siç u thonë 

në dialektin e hotelit, i bërë i kuq nga inati, mërmërit: "po të kapa..." dhe: 

"Do të ta këpus kokën si pulë...", 

-"Ej Vangjeloo.., e pe gjë atë macen"? -i bërtet gati në të mbyllur të portës 

së ashensorit dhe Vangjeli me zërin e tij prej basi këput një: -"jo, as sot s'e 

pashë gjëkundi, palaçon..." -dhe sërish gjëmon po ajo e qeshur, që pasohet 

po nga një mori të qeshurash kamarierësh, pjatalarësish, pastruesish, 

barmanësh, përgjegjësish e lloj lloj punonjësish që këngëzonin korridorin e 

hotelit stërmadh. 

Vangjeli, pasi del nga ashensori, duke manovruar si pehlivan karrocën 

hedhurinangrënëse që e ka turirin të gjatë si feçkë elefanti, për të mos ta 

përplasur pas ndonjë muri apo këmbe, si çdo ditë mërmërit me zë të lartë 

një nga ato këngët e tij të preferuara, pasi i thotë Maries, që shërben në 

repartin e njerëzve me rëndësi, apo V.I.P.-ëve siç shkruhet në atë tabelën me 

dritë të kuqe, se sot është bërë si "Perëndeshë", pasi hap derën e rëndë të 

hapësirës ku depozitohen hedhurinat, apo siç shqiptohet në gjuhën e hotelit 

"Ramb-ës", pasi shkarkon ata koshat e mëdhenj e të rëndë me mbeturina, që 

ta bëjnë mesin të ulërijë, pasi i thotë maces, -dil tani se na i morën të keqen 

edhe sot, pasi e ndjek me nxitim dhe i bërtet, -ik, ik, se do vijë ndonjë dhe 

na del boja pastaj, vështron i kënaqur, me sytë që i ndrijnë nga hareja, se si 

macja, si mace që është, kacaviret sa të hapësh e të mbyllësh sytë nëpër ca 

vrima e të futura, nëpër ca tuba e xhepe, nëpër ca shkallë e "fotagogo-ra" 

dhe me peripecira e sakrifica, më në fund ia del të mbrijë në katin sipëror, 

pasi kalon duke u tundur e shkundur si zonjë e rëndë hapësirën a pamasë të 

tarracës, ulet pikërisht aty ku është zhezlongu luksoz veshur me lulka e 

shiltera ngjyra ngjyra, aty ka kohë të shijoj diellin, të ëndërrojë kohën e artë, 

kur bridhte si vagabonde rrugëve për të jetuar, kur u jepej maçokërve që me 

vështrimin e parë, kur plaka e shtëpisë së bardhë me tjegulla të kalbura e 

bënte bijë në shpirt dhe e jargaviste çdo minutë me dashurinë e saj të 

çuditshme, kur hante dhe pinte ç'të gjente dhe koha për dashuri i mjaftonte e 

i tepronte. 


Pasi kishin lënë pas një orë punë, tre pjatalarësit e hotelit me pesë yje të 

veshur si gjithnjë me atë "kostumin" e bardhë prej kirurgu, aq sa repartet e 

tjera u a kishin ngjitur nofkën "mjekët", të rreshtuar përballë Babit, drejtorit 

të kamarierëve, rrinin si të zënë në faj, për punën e asaj maceje që përmirte 

ku të mundej dhe as që i bëhej vonë se lanxhierëve, siç u thoshin në gjuhën 

e hotelit, do t'ju duhej të duronin atë fjalim çerek orësh mbushur me "ju" e 

fraza të tilla si: "ju jeni heronjtë e hotelit, pasi po të mos i lani ju pjatat, 

gotat, pirunjtë e lugët në kohë, ky hotel paralizohet, nuk punon, pra ju jeni 

shembulli më i mirë për të gjithë të tjerët edhe pse ju jeni shkalla më e ulët 

në kategoritë e punonjësve, prapë ju dhe vetëm ju e meritoni të..., ju...", 

Niko "pëshpësi-t", s'po i durohej më dhe pasi iu afrua Nenjos, egjyptianit 

me sytë e kuq nga pirja gjatë natës me nargjile, i tha me zë të ulët: "këtë e 

dimë që është trap i lezetshëm, por sot qenka në formë" dhe pasi rrotullohet 

në anën tjetër i del përpara veshi i Vangjelit dhe i mbetet merak që edhe ky 

vesh nuk e dëgjoi atë shprehjen e tij të famshme në lidhje me atë trapin e 

lezetshëm që sonte qenka në formë. 

Në veshët e Nikos u ngulit vetëm fraza e fundit e Babit: "gjejeni dhe hoteli 

do t'ju a dijë për nder" apo diçka e tillë, nuk e mbante mend mirë dhe ndërsa 

Babi largohej duke rrotulluar gjithnjë atë zinxhirin që përcëllonte fort, 

sidomos kur gjuante në të ndenjura bukuroshesh, të tre pjatalarësit 

mendonin se si ai goxha hotel trembej nga një mace dhe nuk kishte mundësi 

ta gjente atë kafshë të vogël e qaramane që ia fuste ulërimës për dashnorë. 

Nenjua, pasi bëri dy tre lëvizje, sikur ikte, sikur vinte, sikur kthehej, pasi 

rrotulloi kokën herë majtas e herë djathtas, pasi hapi gojën dy tre herë dhe 

fërkoi sytë herë me dorën e majtë e herë me dorën e djathtë këputi: "këtë 

macen s'e kapën dot as agjentët e FBI-së dhe as të CIA-s kur erdhi ai që 

ishte presidenti i botës dhe jo ta kapim ne", aman çfarë na tha. Vangjeli 

këputi një nga ato "bubullimat e tij vrasëse" (që pak i ngjajnë të qeshurës), 

me atë zërin e trashë prej basisti dhe filloi t'i thoshte Nikos se duhej të bënin 

sikur kërkonin, pasi ky "trapi i lezetshëm", do të vinte sërish për kontroll 

dhe ishte mirë t'i gjente duke kërkuar. Nikua pohoi me kokë dhe ndërsa u ul 

në gjunjë për të parë se mos ishte nën banakët prej hekuri ku vendoseshin 

pjatat, s'e vuri re Babin tek afrohej nga pas dhe filloi të thoshte se: "këtë 

macen po e kërkonin, ashtu siç kërkonin gjermanët në kohën e luftës 

çifutët" dhe filloi të qeshte edhe vetë i ndjekur nga një mori të qeshurash të 

Vangjelit, të Nenjos dhe nga e qeshura prej femre e Babit, që sapo ishte 

rikthyer, për të ikur sërish pak më vonë, i cili me këtë i vuri vulën asaj 

thënies: "këtë e dimë që është trap i lezetshëm, por sot qenka në formë". 

Pasi Nikua, Vangjeli dhe Nenjua kërkuan e kërkuan për më shumë se një 

orë nën karrige, nën banakë, nën karrocat pesëkatëshe që transportonin 

pjatat e gotat, nën stendat e rënda të sallave, nën koshat e mëdhenj plastikë 

333

të llozhrave, nën tavolinat e ndritshme dhe raftet varur gjithandej, u lodhën 

dhe vendosën të marrin vendimin unanim që macja ishte më e fortë se ata, 

se macja mund të ishte me siguri një fantazmë, që zhdukej dhe dukej, kur 

dhe si t'i donte qefi, se ishte një përbindësh me ca dhëmbë të mëdhenj e të 

mprehtë e me ca kthetra prej skifteri që po t'i bije në dorë dinte vetë se ç'të 

punonte. 

Nenjua bluante gjithmonë në kokë të njëjtin mendim se si ka mundësi që t'u 

ketë shpëtuar kjo mackë gjithë atyre agjentëve specialë të huaj, atyre 

mjeshtrave dy metroshë e të pajisur gjer në dhëmbë me teknologjinë më të 

mirë që ka sot bota, sesi kjo mackë u tregua kaq trime, kaq e "padukshme", 

kaq e zgjuar". 

Vangjeli që kishte kohë pa folur tha: "unë e di sekretin e saj, nuk është 

vetëm një mace, janë një lukuni, pasi s'mund të shpjegohet se sot është këtu 

dhe atje, nesër atje dhe këtu, prandaj ne i shohim kakërdhitë kudo, këto janë 

të përmjera lukunie" 

Nikua mohoi me kokë, lëvizi duke çaluar dy hapa drejt telefonit për të 

lajmëruar Babin dhe tha"jo, jo, unë e di sekretin, por nuk jua them se kam 

frikë mos është ogur i keq për lloton që kam hedhur sot në mëngjes". 

Pasi Nikua ngriti receptorin dhe filloi të raportonte lajmin e rëndësisë së 

lartë se macja nuk u gjend, pasi Vangjeli filloi të mblidhte si gjithnjë 

hedhurinat e tij, pasi Nenjua iku për të shkëlqyer me ilaçin pastoz bakëret e 

tij, u dëgjua zëri i Nikos që mbylli bisedën me atë frazën e tij të famshme se 

Babi nuk qenka vetëm një trap i lezetshëm dhe në formë, por na qenka dhe 

një pordhac i lezetshëm që i shkojnë na nga frika e një maceje, që kushedi 

pse, për të, duhej të ishte diçka më shumë se një bishë e egër, diçka më 

shumë se një përbindësh me dhëmbët e saja të mprehta, diçka më shumë se 

një fantazmë frikëmbjellëse, ndoshta ajo për drejtorin e kamarierëve duhej 

të ishte kriminele, po, një mace kriminele. 

Nikua nënqesh, hapon përsëri, me ato hapat e tij të çalë dhe bindet që këtej 

e tutje Babin ta pagëzojë drejtori pordhac i kamarierëve. Kurse Vangjeli, 

pikërisht Vangjeli do të qeshë me të madhe, sepse asnjeri nuk ka kuptuar që 

tani ai po nxjerr shëtitje atë kriminelen ... . 

334 

02.2007

BISEDAT HAEMUS 

CONVORBIRILE HAEMUS 

Homo Balcanicus 

ose 

një bisedë e shkrimtarit FLURANS ILIA me poetin slloven me 

prejardhje boshnjake ESAD BABAÇIÇ 

Festivali III. Ndërkombëtar i Poezisë “Poeteka” 

Durrës, Maj 2007 

Pas disa gotave me verë të bardhë, bashkërisht, nga restoranti jemi kthyer 

në hotel. Dielli i pasdrekes djeg pamjen e turbullt të çatisë përballë dritares 

së dhomës, mbi të cilën një bashkësi pëllumbash qëndrojnë të strukur, 

squkës, dhe të pagojë. Esad Babaçiç, poeti me origjinë boshnjake, i ardhur 

nga Sllovenia, më tepër i përngjan një basketbollisti me trupin e vet gjigant 

dhe veshjen sportive. Koka e tij e qethur në nivelin zero, mban statusin e një 

ikone të muzikës pank, pa lidhje fizionomie me portretin e “mendimtarit”, 

që jemi mësuar të kërkojmë më kotë në antologjitë e poezisë. Muzika gjallon 

në kompjuterin e tij. I pagojë, ai noton në përhumbjen e asaj që përgatitet të 

thotë më pas. Përthith fjalët dhe muzikën e këngës “Chelsea Hotel” nga 

Leonard Cohen, ndërsa përgatis pyetjet për bashkëbisedimin tonë. I kërkoj 

ta uli pak volumin e baladës, që më ngulet mu si thumb blete në llapën e 

veshit, duke mos më lënë hapësirë përqendrimi, por, ai kundërshton. 

“Harroje,” thotë. “Pa muzikë nuk mund të përqendrohem në këto çaste. Ne 

jemi të shëmtuar, por fatmirësisht, me vete kemi muzikën.” 

Çfarë është vargu për ju? 

Urë për në përjetësi. Vendi ku shpirti im prehet. 

Çfarë nënkupton poezia, veçanërisht, për popujt ballkanik? 

Mendoj se poezia për ballkanasit ka përmasa të tjera, akoma edhe më të 

mëdha se pjesa tjetër e Evropës. Ne jemi njerëz të “sëmurë” nga ndjenjat. 

Ne jemi njëkohësisht përçues të emocioneve të reja. 

335

Personalisht si poet, çfarë jeni rekur të thoni nëpërmjet poezisë tuaj, a 

është ajo një përpjekje për pastrim nga papastërtia shoqërore, një 

manifest politik, apo thjesht është një marshim gjuhësor në zemër të 

(qenies) Homo Balcanicus? 

Që të jem i sinqertë nuk ka qenë as njëra, as tjetra. Ose, që të jem më i saktë 

në shpjegim, nuk jam aq i aftë të perceptoj gjendje të tilla në vetëdijen time 

poetike. Aktualisht jam në procesin e pastrimit të vetvetes. Pastrim që po e 

kryej nëpërmjet poezisë. 

Si ta kuptojmë fjalën pastrim i vetvetes? 

Në jetë, njeriu është i rrethuar nga shumë papastërtia. Ujëra të ndotura kanë 

qarkuar shtegtimin tim. Nëpërmjet rrjedhës poetike, jam në kërkim të 

ujërave të kthiellta, ku çdo guralec në veçanti duhet të jetë i dukshëm në 

shtratin përfund. 

Nuk besoni se ky fokusim në detaje është një pengesë drejt një pamje më 

universale? 

Aspak. Unë jam. Ne jemi, universal. Të gjithë së bashku, miku im. 

Njëherazi, të gjithpërfshirë, me identitetin tonë të përbashkët si ballkanas, 

me karakteristikat e veçanta si individë. 

Cilat janë këto karakteristika të veçanta? 

Ne jemi gjaknxehtë. Por kjo ka një të mirë në vetvete, sepse tregon që jemi 

njerëz të ngrohtë në shpirt. Ky është edhe ndryshimi thelbësor, besoj, midis 

Ballkanit dhe soditjes cinike (të akullt) të Evropës së civilizuar. Ma bëj 

hallall, por, për hir të së vërtetës, më duhet ta theksoja këtë. 

I nisur nga kjo pikë, si e shihni të ardhmen e popujve tanë në Bashkësinë 

Evropiane? 

Shoh të ndërtohen akoma më tepër Hotele turizmi, nga sa janë ndërtuar gjer 

më tash, përgjatë brigjeve të detrave që lagin gadishullin. Rrugicat me 

kalldrëm që përshkojnë lagjet e veçanta karakteristike, i shoh të pushtuara 

me Piceri dhe Fast Food, të ngjeshura njëra pas tjetrës. Motoçikleta që 

prodhohen në perëndim i përshkojnë këto rrugica, ndërsa firmat e 

Automobilave të mbrame (që vijnë edhe ato, po nga perëndimi nëpërmjet 

autorrugëve ndërkombëtare), e elektrizojnë më tepër pamjen eksituese të 

336

këtij dekori futuristik. Shoh njerëz të mbathur, dhe stolisur, me veshjet më 

të reja të modës bashkëkohore. Shoh njerëz të qeshur me fytyra të lumtura, 

por të përhumbur në botën materiale të konsumit. 

Si të janë dukur poetët shqiptarë gjatë këtyre ditëve të festivalit? 

Nuk i njoh edhe aq mirë sa për të krijuar një opinion të saktë. Por ajo që 

kuptoj dhe më shtynë ta shpreh mendimin tim me zë të plotë, është fati i 

mrekullueshëm që mu dha rasti të njoh nga afër njerëzit. Dhe në të gjithë ata 

shpirtra që njoha nga afër, me shikim të lirë, pothuajse njëtrajtësisht, dallova 

trajtat e një poezie më vete. 

Kjo do të thotë se shpresa për një shoqëri më tepër ndërkomunikuese në 

nivelet shpirtërore është në udhë të mbarë edhe për ne tashmë? 

Nga çfarë vëzhgova gjatë këtyre ditëve, them se po. Jam optimist në këtë 

këndvështrim. Shqipëria sapo ja ka filluar të korave. Ndërkohë që Sllovenia 

ka mbërritur diku, dhe pretendon të ngjitet diku gjetkë, më lart. Nuk mund 

të ngjitesh në katin e sipërm të godinës po qe se më parë nuk ngreh shkallë 

të forta për atje. Dikur, përgjatë historisë, shqiptarët pothuajse u rrezikuan të 

humbin ndjeshmërinë e tyre shpirtërore dhe intelektuale. Shkallë pas 

shkalle, sot ata kanë larguar nga shpirtrat e tyre demonin e egërsisë që 

padashur kushtet historike u kanë diktuar. Ajo çka është më e rëndësishme 

për ju, dhe që unë mendoj se ka akoma kohë për të ndryshuar dhe 

përmirësuar, pikësëpari, është shëndeti i plotë që duhet të gëzojnë këto 

niveleve shpirtërore për së brendshmi. Ndryshimet që shohim nga jashtë, 

janë vetëm lëvozhga që mbështjell shoqërinë ... 

...Trokitjet në portë bëjnë që dialogu ynë papritur të ndërpritet nga prania e 

poetes angleze Fiona Sampson, redaktore e “Poetry Review” dhe 

themeluese e “Orient Ekspres”. Ndërsa biseda jonë e mëparshme ka 

humbur fillin e saj të mirëfilltë. Babaçiç fillon e rrëfehet për rebelizmin që e 

karakterizonte përgjatë viteve të rinisë së hershme, kur kishte qenë lider, 

këngëtar, dhe shkruesi i lirikave të grupit pank-rok “Via Ofenziva”. Tregon 

për takimin me Xhon Ashbërin, poetin amerikan, me të cilin kishin lexuar 

poezi krah-për-krah, gjatë një mbrëmje poetike në Berlin. E konsideron 

punën e tij si gazetar i televizionit kombëtar slloven, si një përballje të 

domosdoshme me realitetin. E të tjera, të tjera, realitete, prej të cilave zor 

se mund të ndash poetin dhe njeriun. Por, muzika e njëtrajtësuar tashmë, 

dhe një tjetër bashkëbisedim i shtruar, i ndarë në tre personazhe të 

panjohur, të mbërthyer në “grackën” e figurave drejt së cilave Fjala të 

337

shpie, nën çatinë e njëjtë të tri botëve të ndryshme, fillon të rrugëtojë nga 

kjo dhomë hoteli në Durrës, ku mundet të shohësh me sy të lirë gjithçka, 

edhe portin detar. 

Bashkëbisedoi: FLURANS ILIA 

Këngë tranzicioni 

Lëre poezinë, biri im 

S’të jep bukë 

hiç 

Lërua bjellorusëve ta shkruajnë. 

S’kanë ç’humbin 

gjithsesi. 

Rusët 

kurrë nuk 

nguten ta arrijnë; 

Është tepër larg. 

Për mua 

dashuria është shpërthim 

janë velat e shpalosura 

n’ajri. 

Wannsee 

ESAD BABAÇIÇ 

- Poezi - 

Ai e zhuriti veten me katër salsiçe 

Katër telashe më pak hëngri 

Bota si gjithmonë lart. 

Teksa hante 

Me sytë e terratisur poshtë, 

ndëshkimin e vet në mustardë duke e ngjyer 

po i jepte fund mbllaçitjes së telashit të tij të 

përjetshëm: 

ah sikur të mundte 

t’ia mbathte nga e ngrëna. 

338

Danubi* 

Gjurmët shtrihen në pafundësi, 

dhe braktisja fashitet në thellësi. 

po qe se unë lëshohem tërësisht, mund të ndodhë 

të bie dhe paskësaj 

mund të fluturojë edhe shpresa e fundit, 

-bota- më transparente se fara e mendimit, 

pushteti del nga dora e arsyes, ai nuk mund të 

frenohet, 

dhe do të dojë të sulmojë prapë, më shumë se të gjitha 

herët e mëparshme. 

Po qe se unë i them JO, po qe se unë nuk mëshiroj, 

atëherë ai do të vazhdoj të rrjedhë, 

do t’i lerë pas boshësitë e dëshirave të reja, 

sëmundja e ngadaltë do të marrë hov të ri. 

as shpirtrat nuk e ndërpresin përkundjen e verbër 

nëpër stepat e popullit 

të humbur. 

Lëvizje e ethshme e burrit para moshimit. 

Tanimë mardhëniet e shëndetshme me Fatin, 

saqë nganjëherë është e pamundur të vazhdosh, 

saqë akrepi i heshtur ndalon, saqë gëzimi nuk gjen 

asnjë motiv për vetveten. 

Përse gugitja e zogjve të Danubit të thotë aq shumë 

nga trazimi yt i përhershëm, 

do ta shohësh se pasi të habitesh edhe njëherë nga 

engjëlli i shkretëtirës, dhe do ta kuptosh 

Me të vërtetë nuk kishte arsye, me të vërtetë asnjë 

arsye. 

*Poezi e nderuar me çmimin “Kultursalon Hörbiger Literary Award” në Austri. 

Messias 

Ti fle në dashuritë e lodhura 

mbuluar me guximin e burrit, 

njëmijë herë i mallkuar për të qenë femër, 

i mbrojtur nga plagët e betejave të ashpra; 

I çlirët, por gjithmonë vigjilent, 

i futur në plagët e atij që kupton, 

339

dalë nga ai që është i ditur. 

Je më i fortë se të gjitha arsyet për t’u bërë i lirë, 

i parë aq shpesh për të qenë seksual. 

Tek gjurmët balta vazhdon të mbetet po ajo, 

E pafajë dhe e paprekur, 

ti thjesht duhet, ti nuk duhet të refuzosh. 

ti vëzhgon nga pas të tjerët, je i fundit në kolonën që 

harrohet në ëndërr, 

të pyesin pse nuk ka fund kjo kolonë, të besojnë, kur ti 

gënjen, se nuk ka gjëra, të cilave 

mund t’u besohet, përveç njërit të vetëm. 

ti mund të lindësh, të zhvarrosësh mitrën e nënës, 

të krijosh nga hiçi dhe pastaj të shplodhesh, 

ti je shpuar tejpërtej në plagët e të tjerëve; 

ti e gjen dritën në cepin e kësaj dhome të mallkuar e 

bosh, 

të braktisur nga dikush që as nuk e dinte se për nga e 

mori udhën. 

340

IMAGO MUNDI 

ZHANI CANCO 

Impresionantul Braşov 

(Në Rumani) 

Ne aflăm la Piaţa Rosetti. Lângă noi au parcat microbuze şi autocare, dat 

fiind că tocmai aici îşi are sediul compania de transporturi care acoperă linia 

Braşov-Bucureşti. 

Sunt primele ore ale unei dimineţi de toamnă şi vânzătoarea, o blondă 

elegantă, cu ochi albaştri, înmânându-le biletele, cu o voce melodioasă, ne 

sugerează - deoarece microbuzele pleacă la un interval de jumătate de oră - 

ca timpul la dispoziţie să-l ”umplem” bând ceva la Bar-Restaurantul Firmei, 

sau să stăm în interiorul microbuzului. Dându-ne seama că timpul era prea 

scurt, am preferat să ne aşezăm în locurile noastre din microbuz. În acea 

clipă, magnetofonul a început să transmită muzică uşoară din repertoriul 

cântăreţilor contemporani Mircea Drăgan, Monica Anghel, Loredana Groza, 

Rodica Creţu, Anastasia Lazariuc, Cătălin Crişan, Mirabela Dauer, Ştefan 

Hruşcă, Panseluţa Fieraru… 

Şoferul anunţă pornirea spre Braşov, numele căruia îl auzisem pentru prima 

dată la liceu, de la profesorul de geografie, Riza Lalo, care abia se înapoiase 

din România, unde îşi terminase studiile. Acolo, în afară de diplomă, furase 

şi inima unei românce, cu care urma să-şi petreacă tot restul vieţii. Destinul 

a vrut ca, peste câţiva ani, eu, de asemenea, să mă duc la studii în România, 

la Universitatea de Arhitectură şi Urbanistică „Ion Mincu”, colegul meu de 

cameră fiind tocmai din Braşov. Se numea Corneliu Popa şi, pentru 

rezultatele excelente, statul român îi acordase o bursă specială. Într-o zi (era 

deja anul 1961), a venit din oraşul meu natal entuziasmat fiindcă el urma să 

fie chemat din nou Braşov, nu Oraşul Stalin. 

Acestea îmi treceau prin minte, când colegul meu de drum, Kopi Kyçyku, şi 

el fost student la Bucureşti, m-a informat că cei 168 de kilometri pe care 

urma să îi parcurgem, nu constituiau vreo distanţă prea mare. Acest dialog, 

deşi scurt, pare-se atrăsese atenţia unui alt călător, aşezat în faţa noastră. 

Întorcându-se spre noi, ne-a spus cu naturaleţe şi politeţe: „Eu sunt lingvist, 

dar limba pe care vorbiţi n-am auzit-o niciodată. Puteţi să-mi-o lămuriţi?” 

Profesorul Kyçyku a început să-i explice pe scurt ce reprezintă limba 

noastră, punând accentul şi pe legăturile sale cu româna prin împrumuturile 

comune şi reciproce, despre care scrisese şi publicase câteva articole în 

341

diferite organe de specialitate din mai multe ţări, ţinând totodată şi 

comunicări, pe această temă, la simpozioane şi congrese ştiinţifice. 

Între-timp vocea şoferului a întrerupt această convorbire interesantă, 

anunţând sosirea la Braşov. 

Oraşul în sărbătoare 

Era ziua berii, una dintre cele mai deosebite a oraşului. Se cânta, se dansa. 

Puţin mai departe era în plină desfăşurare un mare concert festiv, iar într-o 

biserică se organiza o ceremonie de botez. 

Oraşul este impresionant nu doar la centru, ci şi peste tot pe unde ne 

plimbăm. Impresionante sunt clădirile administrative, vilele particulare, 

celelalte edificii aparţinând instituţiilor sociale, construite în diferite 

perioade istorice, deoarece ocupanţi din diverse epoci, potrivit unor proiecte 

cu autori arhitecţi şi proiectanţi de renume, înălţaseră construcţii, 

completându-le cu tot confortul şi tot ceea era necesar sub aspectul 

arhitectonic şi urbanistic. 

Trecând prin ambianţele zgomotoase ale unui târg propriu-zis, cerem voie 

să ne aşezăm lângă o persoană care era singură la masă. Suntem primiţi cu 

amabilitate şi căldură. Ba chiar s-a bucurat că eram albanezi. Motivul: 

cunoscuse cândva mai mulţi conaţionali ai noştri, care îşi făcuseră aici studii 

înalte în silvicultură, lăsându-i impresiile cele mai bune. Imediat după acea 

a început să ne povestească cu pasiune despre istoria oraşului. Am aflat de 

la el amănunte privind vechimea Braşovului, care trecuse prin toate epocile 

- a Pietrei, a Bronzului, a Fierului, cea romană şi a migrărilor slave, a 

colonizărilor nemţeşti, otomane etc. El vorbea argumentând totul prin 

obiecte muzeale, toponime şi fapte ştiinţifice. 

Aceste tablouri devin concrete din moment ce privim partea veche a 

oraşului, înconjurată de ziduri, unde se păstrează obiecte administrative şi 

de cult, care stau mărturie de viaţa publică din toate timpurile, care, şi în 

celelalte oraşe antice sunt păstrate cu fanatism. Astfel aflăm că Braşovul în 

anul 1814 avea 20.000 de locuitori, numărul cărora fiind dublat în primul 

deceniu al secolului al XX-lea. Între-timp, cifra clădirilor specifice 

pecetluite de „sigilul” timpului, al stilurilor şi al materialelor de construcţie, 

ajunsese la 5000. 

În timp ce beam cea de-a doua halbă de bere, comeseanul nostru continua să 

ne povestească că, pe la sfârşitul secolului al XX-lea, oraşul s-a dezvoltat şi 

mai mult din punct de vedere industrial, mai ales în domeniul industriei 

textile, respectiv alimentare, a construcţiilor de maşini, a metalurgiei şi a 

petrolului. Menţionăm că, în anii 1867-1873 a fost construită linia de cale 

342

ferată de 900 km, care a legat partea veche a Braşovului cu oraşele Oradea 

şi Cluj-Napoca. 

Comeseanul nostru, profesor de geografie, probabil a crezut că devenise 

plictisitor prin explicaţiile sale şi a ridicat un pahar în onoarea şi în 

sănătatea noastră. Când l-am felicitat pentru modul şi exactitatea cu care nea 

prezentat totul, în deosebi construcţia căi ferate, uşurat, el a continuat cu o 

oarecare mândrie: ”Sunt nepot de inginer şi totul mi l-a povestit însuşi 

bunicul meu, care a lucrat direct în acest obiectiv atât de important pentru 

vremea aceea”. 

În acele clipe mi-am adus aminte de profesorul meu drag de liceu, 

identificând la el, respectiv la omologul său român, un lucru comun: 

dragostea şi devotamentul faţă de profesia de predare. 

Cu arhitectul Corneliu Popa 

Î-am spus lui Kopi că, după câteva decenii, s-ar putea să-l întâlnesc din nou 

pe colegul meu de studii, temându-mă ca nu cumva, după aproape o 

jumătate de veac, să nu-l cunoaştem unul pe celălalt. Per neaşteptate simt o 

mână pe umăr şi, în timp ce întorc capul, mă îmbrăţişează cu dor Corneliu 

Popa. Înlăcrimat, ne propune ca, înainte de a ne aşeza, să facem o plimbare 

prin oraş. 

Autoturismul „Dacia”, produs românesc, atotprezent în România, niciodată 

nu le-a lipsit intelectualilor. Ne plimbăm şi admirăm oraşul, pe care cea de-a 

doua jumătate a secolului al XIX-lea şi deceniile secolului al XX-lea, urmau 

să-l transforme simţitor din punct de vedere arhitectonic şi urbanistic, ceea 

ce în mare parte sunt legate de persoana numărul unu al oraşului pe 

probleme constructive, inginerul Peter Barteş (1842-1914). Este tocmai 

acesta din urmă care a conceput şi a proiectat clădiri destinate funcţiilor 

publice şi private, toate pecetluite de originalitate, fantezie şi de curajul de a 

introduce noul în mod organic, împreună cu moştenirea, luând în seamă 

frumuseţea peisajului braşovean. 

- Uitaţi-vă la aceste clădiri, - ne-a spus Corneliu. - Acesta este Palatul 

Finanţelor, construit în anii 1897-1898, actualmente este reşedinţa 

Primăriei; acela este Palatul Poştei, construit în 1906, astăzi este Poşta 

centrală a oraşului; mai departe vedeţi Palatul Justiţiei, construit în 1900, în 

momentul de faţă este Prefectura, ca să mergem spre o clădire a anului 

1902, şi care acum a devenit Muzeul de Artă şi de Etnografie. 

Oricine a avut ocazia să viziteze diferite oraşe din România, a putut constata 

că partea lor veche ca vârstă este premergătoare secolului al XX-lea, 

celelalte construcţii datând din perioada interbelică din secolul al XX-lea, 

343

espectiv arhitectura sistemului comunist şi construcţiile în beton armat şi 

de sticlă. 

- Iată - continuă Cornel cu explicaţiile sale această clădire este construită 

după primul meu proiect şi acum simt că le-a rezistat vremurilor. În afară de 

două construcţii aflate în centrul oraşului, în general am proiectat obiective 

social-culturale. 

Păşind mai departe, ne sărea în ochi o mulţime de construcţii - fruct al 

gândirii a acestui arhitect pasionat, care, cu o modestie cu totul aparte, ne-a 

pus la curent de nenumăratele premii pe care le câştigase în diverse 

concursuri naţionale şi internaţionale, inclusiv cele organizate în Franţa 

pentru complexul „Georges Pompidou” şi Casa Tineretului, ambele la Paris. 

Odată cu înmânarea diplomelor respective, i se făcuse oferta de a rămâne în 

Franţa. A refuzat, România, Braşovul şi cercul larg de prieteni învingând 

atracţia pariziană. 

Mai apoi, Corneliu ne-a invitat să vedem o clădire, proiectată tot de el, 

aflată în periferia oraşului. Construirea ei fusese sponsorizată de o fundaţie 

engleză şi de alte două omoloage ale sale. 

Când l-am întrebat dacă proiecta utilizând planşeta şi calculatorul, mi-a 

răspuns semnificativ şi plastic: „Uite-te la clădirea aceea, deja terminată. 

Am proiectat-o tocmai pe calculator”. 

Nu mi-a scăpat din vedere faptul că, tot timpul cât am fost alături de el, era 

salutat, întrebat sau invitat la o cafea de o mulţime de persoane, tuturora 

răspunzând cu stimă şi recunoştinţă. 

Ducând mai departe dialogul, m-a întrebat: „Nu ştiu dacă ai primit salutul 

meu pe care ţi l-am trimis printr-un conaţional de-al tău, cu care am 

participat la un antrenament profesional la New York. Atunci eram primar 

al oraşului”. 

La despărţire ne a dăruit câte un exemplar al volumului său poetic intitulat 

„Zăpada cuvintelor”, din care Kopi Kyçyku a ales o poezie pe care a 

introdus-o în Antologia poeziei româneşti, tradusă de el în limba albaneză. 

344

DY FJALË ÇAJNË DHENË 

O TĂIETURĂ CA ÎN PIATRĂ 

Gëzimi / Bucuria 

Bucuria înseamnă a fi găsit în sfârşit un Obiect universal şi solid la care să 

raportăm fericirile fragmentare, a căror posedare succesivă şi trecătoare irită 

inima fără a o satisface. 

Gëzim do të thotë të gjesh më në fund një Objekt universal e solid met ë 

cilin t'i krahasojmë lumturitë e copëzuara, pasja e njëpasnjëshme dhe 

kalimtare e të cilave e acaron zemrën pa e kënaqur. 

Pierre Teilhard de Chardin 

Bucuria este, la bază, recunoştinţă. Este un act de mulţumire pentru tot ceea 

ce primim. Ea exprimă conştienţa că Dumnezeu ne-a dat în stăpânire lumea. 

Gëzimi në themel është mirënjohje. Është një akt falenderimi për gjithçka 

marrim. Ai shpreh vetëdijësimin që Zoti na e ka dhënë në zotërim botën. 

Lev Gillet 

Bucuria este un cântec, o lumină, un schimb, o strălucire care traversează 

întreaga Biblie, din loc în loc, de la prima până la ultima pagină. Este 

comoara oricărei fiinţe vii, chiar cea mai lipsită. 

Gëzimi është këngë, dritë, shkëmbim, shkëlqim që përshkon krejt Biblën, 

nga një vend në tjetrin, nga faqja e parë deri tek e fundit. Është thesari i çdo 

qënieje të gjallë, madje edhe më të rëndomtës. 

Alphonse Goettmann 

Bucuria este semnul că viaţa a reuşit. 

Gëzimi është shënja që jeta ia ka dalë mbanë me sukses. 

345 

Henri Bergson 

Bucuria este aceea care innobileaza sufletul...si durerea, durerea cea mare, 

cand poti s-o depasesti, sa te ridici deasupra-i, s-o birui.

Gëzimi është ai që fisnikëron shpirtin… e dhembja, dhembja e madhe, kur 

mund ta kapërcesh, të ngrihesh mbi të, ta mposhtësh. 

Henrik Ibsen 

Bucuria se poate napusti asupra ta ca o fiara salbatica, doborandu-te. 

Gëzimi mund të të vërsulet si një bishë e egër, duke të vënë përfund. 

Henryk Sienkiewicz 

Bucuria e ciudata uneori: te inabusa, ca durerea. 

Gëzimi është nganjëherë i çuditshëm: të mbyt, si dhembja. 

Alexandre Dumas 

Bucuria este copilul ocupatiei. 

Gëzimi është fëmija i punës. 

346 

J. L. Avebury 

Bucuria e un melc ce se taraste, in timp ce nenorocirea e un cal de curse 

salbatic. 

Gëzimi është një kërmill që të heq zvarrë, ndërkohë që fatkeqësia është një 

kalë i egër garash. 

V.V. Miakovski 

Bucuria e ratiunea existentei noastre. 

Gëzimi është arsyeja e vetëqënies sonë. 

G.K. Chesterton 

Bucuria e starea de spirit normală a omului. Cu cât dezvoltarea intelectuală 

şi morală a omului este mai ridicată, cu atât omul e mai liber şi viaţa îi dă 

mai multă satisfacţie. 

Gëzimi është gjendja shpirtërore normale e nejriut. Sa më i lartë të jetë 

zhvillimi intelektual e moral i njeriut, aq më i lirë është njeriu dhe jeta i jep 

më shumë kënaqësi. 

Anton Cehov 

Bucuria e treapta superioara a veseliei si multumirii.

Gëzimi është shkalla e epërme e haresë dhe e kënaqësisë. 

347 

J. Koller 

Bucuria e o stare in care sufletul traieste calm si statornic, netulburat de nici 

o frica sau superstitie sau de vreo alta emotie. 

Gëzimi është një gjendje në të cilën shpirti jeton i qetë dhe i fortë, i 

pashqetësuar nga asnjë frikë apo bestytni apo nga ndonjë emocion tjetër. 

Democrit 

Bucuria este rugăciune. Bucuria este tărie. Bucuria este o plasă a dragostei 

cu care prinzi suflete. 

Gëzimi është lutje. Gëzimi është forcë. Gëzimi është një rrjetë e dashurisë 

me të cilën kap shpirtra. 

Maica Teresa - Nënë Tereza 

Bucuria este ceea ce ni se întâmplă atunci când ne permitem să recunoaştem 

cât de bune sunt lucrurile cu adevărat. 

Gëzimi është ajo që na ndodh kur i lejojmë vetes të marrim vesh sa të mira 

janë gjërat në të vërtetë. 

Marianne Williamson 

Bucuria este trecerea omului de la o perfecţie mai mică la una mai mare. 

Gëzimi është kalimi i njeriut nga një përkryerje më e vogël në një më të 

madhe. 

Baruch Spinoza 

Bucuria este cea mai simplă formă de recunoştinţă. 

Gëzimi është trajta më e thjeshtë e mirënjohjes. 

Bucuria nu este decât semnul că emoţia creativă şi-a îndeplinit scopul. 

Karl Barth 

Gëzimi nuk është veçse shënja që emocioni krijues e ka përmbushur 

pikësynimin. 

Charles Du Bo

Bucuria e reflexul psihic al purei existenţe - al unei existenţe ce nu-i 

capabilă decât de ea însăşi. 

Gëzimi është refleksi psikik i ekzistencës së pastër - i një ekzistence që nuk 

është e aftë përveçse për vete. 

Emil Cioran 

348

TRADITA DHE ZAKONE 

TRADIŢII ŞI OBICEIURI 

Maskat dhe kostumet me ngjyra 

risjellin magjinë e dikurshme në Venecje 

Karnavalet filluan me rapper-in american Coolio, që zbriti si ëngjëll 

me flatra nga maja e kullës që mbizotëron Sheshin e Shën Markut. 

Rumania ishte e ftuar nderi për të parën herë në një edicion të 

Karnavaleve të Venecjes. 

Coolio zbriti, siç e thamë, nga maja e të famshmes Campanile duke e 

ndryshuar paksa traditën. Këngëtari ia zuri vendin vajzës, i veshur në 

të bardha, çka simbolizon një çngjëll që i çelte zakonisht Karnavalet. 

Sipas komenteve të rastit, rapper-i aq i kundërshtuar e mbajti 

kostumin e panjollë mbase për t'i larë sadopak mëkatet e shumtë. Tek 

„fluturonte” nga këmbana e lartë e Kishës, në gjoks mbante një 

gërmë të stërmadhe „O” të artë, shkronja fundore e fjalës italiane 

„angelo”. 

Karnavalet e Venecjes sjellin hare në çdo hap, në rrugicat, kanalet 

dhe sheshet e qytetit të lagunës. Ajo që filloi para një mijë vjetësh si 

një rit pagan për ardhjen e pranverës,me kalimin e kohës u shndrrua 

në një zbavitje të madhërishme. Turistët dhe vendësit mbajnë maska 

dhe vishen me kostume ekstravagante. 

Traditat popullore rumune u paraqitën për herë të parë në Karnavalet 

e Venecjes krahas një numuri të madh formacionesh muzikore dhe 

orkestrash. 

349

E VËRTETA – BIJA E KOHËS 

ADEVĂRUL – FIUL TIMPULUI 

GAZMEND KRASNIQI 97 

Kodi i vërtetë i Da Vinçit 

Nuk më ka rënë më rasti të kaloj nëpër Paris, saktësisht nëpër urën e vogël 

(kurrë s’ia kam ditur emrin) që lidh atë anë të qytetit me ishullin ku ngrihet 

gotika hijerëndë e Notre Dame, ura nën të cilën kalon shëtitorja e piktorëve 

portretistë (kalonte, të paktën, sepse ndryshe nga piktorët e Sacre Coeur, 

qenë të palicensuar), por edhe po të më bjerë rruga andej, nuk shpresoj se 

mund ta takoj prapë Henrin (qoftë edhe për t’ia mësuar emrin e vërtetë, pasi 

në këtë histori do ta përmend siç më qe paraqitur). Henri, i lindur dhe i rritur 

diku në malin e Tomorit (fshat autokton, thoshte, se nuk ka asnjë vegël 

muzikore), ditën që e njoha unë, ndodhej përmbi urën e larpërmendur, duke 

më pritur, sepse, siç më tha, më kishte parë qysh në çastin e shfaqjes së 

parë, pa u futur askund në sheshin e katedrales, ku duhej të gjeje vetë të 

çarën në kordonin e vizitorëve të saj. Fakti që më kishte njohur prej 

shtampës së bluzës (shqipja e flamurit tonë, rreth pesë cm e madhe) në 

largësinë prej qindra metrash, më shtyu që t’ia komplimentoja humorin me 

një buzëqeshje të lehtë: nuk e ndjeva të nevojshme ta shtyja më tej këtë 

bisedë, sepse truri im qe troshitur pak nga takimi i parë me botën e 

kryeqytetit të famshëm. Mirëpo kjo nuk më ndihmoi që të shpëtoja prej 

Henrit: përcaktoi një makinë të kuqe, parkuar në cepin e rrugës ku qeshë 

shfaqur së pari, dhe tha se lexonte targën e saj, pa pyetur për bezdinë time 

me zgjatjen e tepërt të këtij humori. 

97 Poet, prozator, eseist dhe shqipërues lindur në Shkodër më 1963, ku ka studiuar 

fillimisht për pikturë, pastaj për letërsi. Ka punuar për një kohë të gjatë si drejtor i 

Galerisë së Arteve të qytetit. Aktualisht jeton e punon në Tiranë. Është autor i shumë 

librave me poezi, tregime, I disa romaneve dhe dramave, për të cilët është vlerësuar 

me çmime kombëtare dhe mbarëkombëtare. Gjithashtu, është autor librash me 

studime dhe përkthime. Është përfshirë në projektin e antologjisë “Poetët e rinj 

evropianë”, të shtëpisë së mirënjohur botuese amerikane Graywolf (New York, 

2008). Pjesë të krijimtarisë janë përkthyer në anglisht, frëngjisht, gjermanisht, 

italisht, gjuhë sllave etj. 

350

Ishte e vërtetë, qe targa që thoshte, por, i djersitur nga ecja, mizëria e 

turistëve dhe dielli i qershorit, në vetëvete e pata të vështirë t’ia falja talljen, 

pasi menjëherë mendova se qe fjala për një makinë të njohur prej tij. I 

mësuar me skepticizmin e njerëzve në të tilla raste, nuk e prishi terezinë: u 

tregua i gatshëm për të vazhduar lojën. Vetëm kur i gjeti edhe dy targa të 

tjera, të përcaktuara tashmë prej meje, u binda për atë që i kalonte caqet e 

përvojës njerëzore. 

Kur dolëm në një cep nga shihej Tour Eiffel dhe më tregoi një për një se 

ç’bëhej në katet, deri në detajet më të imta, nuk kisha më dyshime se truri 

më qe pajtuar pak nga pak me realitetin. Më pas e mora vesh se s’e kishte 

për gjë të më sqaronte se çfarë ndodhte në zyrat e Prefecture de Police, 

Hotel de Ville, apo në dhomat e Shakespeare&Co, biblioteka-librari ku gati 

një shekull më parë James Joyce-i po humbiste shikimin, pak nga pak, si një 

mënyrë për të kërkuar në poret e kujtesës skutat e vendlindjes, Dublin-it, që 

thuhet se mund të rishkruhet nëpër harta vetëm e vetëm prej librit të tij. 

Henri, që as ia kishte dëgjuar ndonjëherë emrin Joyce-it, sigurisht do t’ia 

hidhte çdo shkrimtari në shpejtësinë e bërjes së hartës së atij qyteti (i cili e 

kishte pjesën më të madhe të lavdisë pikërisht prej tyre), mirëpo s’bëhej 

fjalë për të çuar gjëra të tilla ndërmend, sepse nuk ishte nga ata njerëz që ka 

lexuar ndonjëherë ndonjë libër: faktin që nëpër vendlindjen e tij ka pas 

shkelur dikur Eduard Lear-i, ia kanë thënë të tjerët. Nuk është fjala për 

ndonjë arsye të rëndomtë, dembelizëm apo gjëra të tjera të këtij lloji, të cilat 

mund t’i hasësh në një numër të madh njerëzish, por për një arsye që pa 

frikë mund ta quajmë madhore: prej fuqisë depërtuese të shikimit, germat e 

faqes së parë i bëheshin lëmsh me ato të faqeve pasardhëse, ndonjëherë 

(varësisht nga trashësia e librit) deri në faqen e fundit. Një herë, në shkollë, 

tek lexonte diçka për Skënderbeun, kishte interpretuar diçka që më tepër të 

kujtonte Robinson Cruzoe-n dhe mësuesi i historisë e ndëshkoi me një 

vizore të trashë, duke ia dhënë kokës tri herë. Qysh atëherë kundërshtonte të 

ngrihej në mësim, i sigurt se vetëm do të ndëshkohej, dhe, meqë nuk e 

kuptuan kurrë mbeti mënjanë, i papërfillur dhe i pavënë re, gjë që, në fakt, i 

interesonte, sepse ia doli më në fund të merrte tetëvjeçaren, duke përsëritur 

dy vite të vetëm. Sidoqoftë, nuk do të harronte ngatërresën me datën e 

themelimit të PKSH, kur pat përmendur vitin 118 pas Krishtit, gjë që 

provokoi një maratonë mbledhjesh (zakon i rëndomtë i kohës), derisa e 

gjykuan si një fëmijë me të meta mendore dhe u mjaftuan me thyerjen e 

notës në sjellje për atë vit. 

Duhet vënë në dukje se këto biseda nuk ia nxirrje kur doje ti, për më tepër 

mund të ngatërroheshe nga mënyra se si i rreshtonte, pasi ai thoshte atë që i 

pëlqente, duke fshehur, ndërkohë, ca gjëra që nuk i interesonte t’i dilnin. Për 

difektin e parakrahut të majtë tha se e kishte të lindur, mirëpo dikush që e 

351

njihte nga koha e kaluar bashkë në Itali, tha diçka më të besueshme: Henri, 

që s’kishte lidhje me raftet e librave, nuk mund të anashkalonte ato të 

mbijetesës… ushqimeve (u përmend fjala “çadra kampingjesh”). Që kishte 

provuar këtu një burg të shkurtër, nuk ma tha asnjëherë me gojën e vet. Për 

të më bindur se logjika e stomakut mund të jetë më e fortë se ajo e leximit, 

sqaroi (duke treguar me dorë) se libri me atë çiftin idilik në kopertinë 

(Poésies, Alfred de Museet, botim i Librairie Gründ, viti 1939), që ndodhej 

dyqind metra larg nesh, në vitrinën e një bukinisti të Quai de la Tournelle, i 

kishte gjysmën e faqeve të paprera (këtë libër e ruaj sot e kësaj dite, në të 

njëjtën gjendje, midis librave të mi): siç mund të merret me mend, nuk 

mund të ishte i saktë në përcaktimin e faqeve, ose titujve, nuk mund të 

sqaronte se kishte mbetur pa lexuar poezia Tristesse, Une soirée perdue, La 

nuit d’Octobre apo Ballade á la Lune. 

Fakti që, megjithëse qe plotësisht amator, gjendeshin njerëz të cilët ia blenin 

vizatimet e çuditshme, besoj se shpjegohet me një përhirim të fshehtë të 

tyre: vizatimet përshkoheshin nga një dritë mistike që kapej nga pakkush, 

prandaj Henri merrte një pamje pak tallëse para admiruesve të të vizatuarit 

akademik. Thoshte se frekuentonte Ecole de Beaux Arts (nuk kam arritur ta 

konfirmoj), prandaj herë pas here përpiqej të hidhte ndonjë fjalë me të cilën 

donte të tregonte njohjet mbi pikturën. Kubizmi (me ato pikat simultane të 

shikimit) i dukej një lojë fëmijësh dhe Picasso një nga spekullatorët më të 

mëdhenj që ka njohur bota: muzeu Picasso, aty në Paris, mbetej i preferuari 

i tij, megjithatë nuk kam parë ndonjëherë, deri më sot, gjurmë të asaj teorie 

që duhej të trondiste botën e pikturës moderne, pse jo të pikturës në 

përgjithësi. Nëse nuk gabohem, kërkonte ndihmë nga enigmatiku art i 

Egjiptit të lashtë, të cilin e shikonte në Louvre, duke e programuar këtë 

vend (Egjiptin) si të parin në axhendën e ardhshme, pasi vetëm tek arti 

egjiptian përputhej vizioni i tij gjysëm hyjnor për gjërat. Nëse pranonte 

diçka te Picasso, ky qe interesimi që pat ngjallur për maskat e tribuve të 

Afrikës dhe Oqeanisë: vendi i dytë në axhendën e ardhshme. Njeriu që u 

përpoq të më fliste për teorinë henriane për këto maska, megjithë 

vëmendjen time të plotë, nuk kishte formimin e duhur dhe u tregua konfuz: 

duke vënë intuitën në punë mund të them se qe fjala që një njeri me aftësitë 

e Henrit e shikonte portretin njerëzor përtej muskujve, venave e kockave, 

përtej çdo ndërtimi të mirëfilltë anatomik, pra, si maskat prej druri të 

tribuve. Përderisa nuk kam të dhëna më të sakta, nuk ngul këmbë për të 

bindur njeri me këto që thashë. 

Sidoqoftë, për mua pjesa më e vështirë e rrëfimit është kjo: implikimi i 

Henrit (jam i detyruar të përdor këtë term policesk) në çështjen më të 

bujshme dhe kurioze të botës moderne. Dikur e mora vesh se në Louvre 

Henri nuk shkonte vetëm për artin egjiptian, por edhe për pikturat e 

352

Leonardo da Vinci-t. Kohë më parë, këtu në sallën e madhe të pikturës 

italiane, kishte takuar një amerikan, relativisht të ri, por që e kishte intriguar 

thellë: ky amerikan po shkruante një libër me të cilin donte të thoshte që 

Leonardo da Vinci me të vërtetë kishte patur lidhje me të ashtuquajturin 

sekti i fshehtë i Sionit, pjestarët e të cilit mëtonin se qenë pasardhës të linjës 

Jezu – Maria Madalena dhe zotërues së kupës së shumëpërfolur të Graalit, 

ku Krishti pat pirë herën e fundit dhe më pas i qe mbledhur gjaku. Jam i 

bindur se këtë amerikanin Henri e ka gjykuar plotësisht të pazotin për t’i 

dhënë shpjegimin e duhur fenomenit aq intrigues, prandaj kur u hap lajmi se 

Henri nuk shihej më, se drejtimi i tij qenë Alpet e Evropës, ndoshta vetëm 

unë e dija qëllimin e këtij udhëtimi, sepse kisha lexuar se përflitej që në atë 

vend ndodhej streha e sektit misterioz. 

Me sa duket, këtë që thashë, pra të vërtetën mbi të, mund ta marrim vesh 

vetëm ndonjë ditë të papritur kur përbri emrit të Leonardo da Vinci-t, Victor 

Hugo-it e Zhan Koktoau-së, si anëtar i sektit të fshehtë të figurojë edhe emri 

i Henrit. Amerikani i lartpërmendur mund të jetë autori i një bestselleri 

planetar, i përkthyer edhe në shqip, por megjithëse jam treguar i 

vëmendshëm, askush nuk më ka thënë se në atë libër flitet për një djalosh 

me origjinë shqiptare. 

E vetmja histori me interes që dëgjova ndërkohë për Henrin (në të vërtetë, 

për këtë arsye e bëra këtë rrëfim), është kjo: dikush i kishte thënë se ka 

“syze për afër”, pra ekzistonte zgjidhja për njerëz me cilësinë e tij, mirëpo 

ky dikush qe refuzuar në mënyrë kategorike, pa më të voglën mëdyshje. Dy 

ditë më vonë prej këtij refuzimi, Henri s’u pa më në Paris. E mbaj veten për 

ata që mendojnë se dinë diçka rreth asaj çfarë donte të thoshte ai refuzim, 

por nuk do ta marr përsipër ta shpreh këtu: më duket se kjo është një e drejtë 

e secilit, sepse qysh në fillim të këtij tregimi kam patur parasysh që do të 

mbaj larg vetes çdo koment dhe më duket se ia kam arritur. 

Pra, me sa di unë, Henri e mori këtë të fshehtë me vete. Sigurisht, zhdukja e 

një emigranti pa letra të rregullta në Paris nuk përbën ndonjë ngjarje, kështu 

që nuk bëhej fjalë për t’iu drejtuar policisë: Henri u zhduk si ta kishte 

përpirë ndonjë vrimë e zezë. 

Kohë më vonë, në Shqipëri shfletova koleksionin e një gazete me emrin 

“Dielli i Tomorit”, por nuk gjeta gjë që të më kujtojë një njeri si Henri. Nuk 

e gjen as te “Fjalor enciklopedik”, Baccus, as te “Historical dictionary of 

Albania” i Robert Elsie. 

Kurse kohë më parë bëra një udhëtim në jug të vendit dhe pamja 

madhështore e Tomorit më mpiu një copë herë të mirë: m’u bë se Henri që 

hidhej nga maja në majë si Baba Aliu, kundronte botën me vështrimin 

skeptik, pak tallës, i lodhur e i rraskapitur nga universi i pamjeve, kjo shaka 

perëndish, sepse nuk dinte ta merrte atë si dhuratë apo si ndëshkim (pasi ka 

353

parë Colosseo-n, Tour Eiffel-in, Alpet e Evropës dhe Piramidat e Egjiptit), 

kështu që rri larg të ngjashmëve, si shqipja, dhe bluan gjëra që s’i bluan 

askush, sepse të tjerët nuk mund as t’i çojnë nëpër mend. 

Sipas të gjitha gjasave, sa pa dalë në dritë diçka e re për sektin e fshehtë të 

Sionit, argumenti i këtij refuzimi do të mbetet enigmë për hulumtuesit e 

psikologjisë dhe ideve bashkëkohore. Sidoqoftë, tregimi mbaron këtu, ku 

duhej të fillonin dokumentet (jermi i tmerrshëm i tyre), të cilat një njeri si 

unë nuk i njeh, pasi dëshmitë e ndryshme gojore nuk mund t’i përdor si të 

tilla, sado të besueshëm të jenë njerëzit që i thonë. Ndoshta ndonjëherë do të 

kemi të bëjmë me diçka që do ta quajmë punë më të mençur: do të kemi të 

bëjmë me ese apo studim. 

LINDITA KOMANI 

Refuzuesi Hesse, Lasgush refuzuesi 

Ndjekja e një emisioni për shkrimtarin Hermann Hesse më solli para më 

shumë se dy vjetësh deri në librin “Zarathustras Wiederkehr (Kthimi i 

Zarathustrës)”. Në një publikim të shtëpisë botuese Suhrkamp libri me këtë 

titull ka në përmbajtje fjalën që në vitin 1919 Hesse i drejtoi rinisë gjermane 

përmes thirrjes kritike “Kthimi i Zarathustrës” dhe shkrime të tjerë kundër 

radikalizmit të majtë dhe të djathtë. Libri u desh të porositej pranë një 

librarie të madhe, sepse nuk bën pjesë tek tepër të frekuentuarit e Hesse-s, të 

cilët rëndom mundesh t’i gjesh në çdo librari të një shteti gjermanishtfolës. 

Letrar-artistikja brenda tij është e asaj natyre që pak dijnë ta vlerësojnë e aq 

më pak ta preferojnë. 

Janë bërë dy vjet prej atëherë, por tronditja edhe në të lexuarën për të 

disatën herë më mbetet si në herën e parë, edhe figurat që më shfaqen para 

syve janë thuajse të njëjtat. E do sinqeriteti i këtij rasti të shprehem se disa 

figura të tjera më janë shtuar disa pas leximit të “Rrno vetëm për me 

tregue”. Por më e qartë mes të gjithave më mbetet fytyra e Lasgush 

Poradecit. Ndoshta sepse në mendimin tim ai shfaqet si aplikuesi më i 

suksesshëm në praktikë i fjalëve që Hesse i ngriti si profeci për ç’do 

ndodhte me poetët në komunizëm, i përshkrimit që dha për poetin e vërtetë 

në tërësinë e letrave që u titulluan “An einen Kommunisten (Një 

komunisti)”. 

Për siç e ka dashur fati, Hesse dhe Lasgushi kanë njëfarë ngjashmërie në 

pamje, një frymë e ngjashme i lidh dhe në të shkruar me atë mbajtjen pezull 

në një masë të mrekullueshme poetike, të dy e kanë pasur syrin e dorën e 

piktorit... Kur e vendos veten të gjesh ngjashmëri të kësaj natyre, mbetet 

354

vetëm të tronditesh. Si mundet të kombinohen gjenet në mënyrë të tillë që 

dy njerëz të lindur e të rritur në dy vende të ndryshëm, larg nga njëri-tjetri të 

shfaqin kaq shumë ngjashmëri, deri dhe në atë që Lasgushi aplikoi 

ekstremisht atë që Hesse shkroi që në 1931? Mos ndoshta dhe Lasgushi i ka 

lexuar të gjithë këta shkrime? Gjermanishten e zotëronte shumë mirë. Edhe 

viti 1931 jep gjasa të mira për këtë supozim. Po edhe sikur ta marrim rastin, 

se paska qenë ky lexim vendimtar: Si mundet të mbetej aq i bindur në 

misionin e vet si poet, sa të pranonte më mirë shuarjen në të gjallë? Për të 

qenë Lasgushi, poet në përjetësi. Kjo është përgjigjja që kemi dashur dhe 

duam të lexojmë e me siguri dhe e vetmja e mundshme. 

Me këtë parantezë dëshirova të hyj në temën e refuzimit që Hesse në 

mënyrën e vet i bëri komunizmit me shkrimet, nga të cilat dy që datojnë në 

vitet 1931 dhe 1933, u zgjodhën për këtë sjellje në shqip. 

Fati e ndihmoi Hessen që jeta të mos i ndrydhej nën një diktaturë 

komuniste. Me këto nënshkrime vetëdënimi, ai me siguri do të kish hyrë i 

vdekur. Në mos i vdekur, do të vdiste rrugës, në mos do të vdiste rrugës, do 

të poshtërohej. Por për etjen njerëzore do të kishin qenë ndoshta kohë të 

pakrahasueshme, sepse ashtu siç është lindur e rritur ajo, vetëm në rastin e 

mosvdekjes trupore të poetit do mund të vërtetonte, nëse Hesse do i kthente 

në vepër mësimet që la për brezin e tij e të tjerët pas. 

Letër një komunisti [i] 

I 

Qëndrimi im personal ndaj komunizmit mund të formulohet lehtë. 

Komunizmi (me të cilin unë më së pari kuptoj qëllimet dhe mendimet e 

Manifestit të vjetër Komunist) është gati të realizojë vërtetimin e vet në 

botë, bota është pjekur për këtë gjë, që prej kur jo vetëm sistemi kapitalist 

tregon shenja të qarta të rënies, por që prej kur posaçërisht dhe 

socialdemokracia e „shumicës“ e ka braktisur plotësisht flamurin e 

revolucionit. 

Unë e mbaj komunizmin jo vetëm për të përligjur, por e quaj për të 

vetëkuptueshëm – ai do të vijë dhe fitojë, edhe sikur ne të gjithë të jemi 

kundër tij. Ai që sot është në anën e komunizmit, pohon të ardhmen. 

Përtej kësaj po-je, që arsyeja ime thotë për programin tuaj, që prej kur jetoj, 

ka folur edhe një zë brenda meje për vuajtjet, unë kam qenë gjithmonë me 

të shtypurit kundër shtypësve, me të akuzuarin kundër gjykatësit, me të 

uriturit kundër hamësve. Vetëm se unë asnjëherë këto ndjenja që më 

355

shfaqen të natyrshme, nuk do t’i kisha quajtur komuniste, por më shumë 

kristiane. 

Kështu: unë besoj me ju, që rruga marksiste mbi kapitalizmin në vdekje 

drejt çlirimit të proletariatit është rruga e së ardhmes, dhe që bota duhet ta 

ndjekë atë rrugë, dashtë apo mos dashtë. 

Deri këtu jemi të të njëjtit mendim. 

Por këtu ju ndoshta pyesni: Pse unë, kur besoj në drejtësinë e komunizmit 

dhe kam qëllime të mira ndaj të shtypurve, nuk bashkohem me ju të dal në 

luftë dhe nuk e vendos penën time në shërbim të partisë suaj. 

Eshtë vështirë të jepet përgjigje mbi këtë, sepse këtu bëhet fjalë për gjëra, të 

cilat për mua janë të shenjta dhe të detyrueshme, të cilat për ju ama me 

shumë pak gjasa ekzistojnë. Unë e refuzoj plotësisht dhe bindshëm, të 

bëhem anëtar i partisë suaj, ose ta vendos shkrimtarinë time në shërbim të 

programit tuaj, megjithëse perspektiva e të pasurit vëllezër e shokë, e 

bashkësisë me një botë njerëzish me të njëjtin botëkuptim do të ishte 

mjaftueshëm joshëse. 

Por ne pikërisht nuk jemi të të njëjtit mendim. Sepse ndonëse unë i miratoj 

qëllimet tuaja, ose për të qenë më i qartë: ndonëse unë besoj, që komunizmi 

është i pjekur që të marrë pushtetin e në këtë mënyrë përgjegjësinë 

gjigande, duke filluar me marrjen përsipër të gjakut dhe luftës – kështu kjo 

është për mua asgjë tjetër veçse sikur unë në nëntor të besoj, që tani shpejt 

vjen dimri. Unë besoj në komunizmin si program për orën e ardhshme të 

njerëzimit, unë e konsideroj atë si të domosdoshëm dhe të pashmangshëm. 

Por unë në asnjë mënyrë nuk besoj, që komunizmi ka një përgjigje më të 

mirë mbi çështjet e mëdha të jetës sesa ndonjë mençuri më e hershme. Unë 

besoj, që ai pas njëqind vitesh teori dhe pas provës së madhe ruse, tani ka jo 

vetëm të drejtën, por detyrën, që të vërtetohet në botë, dhe unë besoj e 

shpresoj sinqerisht, që ai do t’ia dalë mbanë, të eliminojë urinë dhe t’i marrë 

njerëzimit një makth të madh. Por që përmes tij do të realizohet ajo çka fetë, 

legjislacionet dhe filozofitë e mijëvjeçarëve të mëparshëm nuk arritën ta 

realizonin, këtë nuk e besoj. Që komunizmi përmbi shpalljen e së drejtës të 

çdo njeriu për bukë dhe për t’u bërë dikushi, paska të drejtë dhe qenka më i 

mirë, se çfarëdolloj forme më e hershme besimi, këtë nuk e besoj. Ai i ka 

rrënjët në shekullin e nëntëmbëdhjetë, në mes të truallit të pushtetit më të 

thatë dhe më fodull të arsyes, një kulle profesorësh më të mirëditëshme, më 

të pafantazi dhe më të padashuri. Karl Marx e ka mësuar të menduarin në 

356

këtë shkollë, vështrimi i tij mbi historinë është ai i një ekonomisti kombëtar, 

një specialisti të madh, por në asnjë mënyrë „më objektiv“ se ai i mënyrash 

të tjera të vështruari, ai është jashtëzakonisht i njëanshëm dhe joelastik: 

gjenialiteti dhe justifikimi i tij nuk gjendet në rangun më të lartë të 

mendimit, por në vendosmërinë e tij për veprim. 

Nëse ne sot do të gjendeshim në vitin 1831 dhe jo në 1931, ndoshta poeti 

dhe shkrimtari do të ishte shumë i shqetësuar nga dhimbjet dhe tronditjet e 

së nesërmes dhe pasnesërmes dhe për njëfarë kohe do t’i kushtonte të gjithë 

fuqitë e veta njohjes së përmbysjes që po përgatitet. Kështu e ka bërë 

asokohe poeti Heinrich Heine, dhe ai u bë për njëfarë kohe, ndoshta për 

kohën më të frytshme të jetës së tij, mik dhe bashkëpunëtor i Karl Marx-it 

në Paris. Sot ama po ky Heine do të interesohej sërishmi më shumë për të 

nesërmen dhe pasnesërmen sesa për zbatimin e asaj, që prej kohësh është 

njohur si e drejtë dhe e vlefshme për t’u zbatuar. Ai do ta njihte pa u 

menduar më gjatë, që socializmi e ka lënë mbrapa shkollën e tij dhe tani ose 

duhet të marrë pushtetin e botës ose do të marrë fund. Dhe ai do ta 

miratonte dhe do ta quante të drejtë këtë ngjarje, pushtimin komunist të 

botës, por nuk do të kishte ndonjë shtysë, që të merrte pjesë edhe vetë në 

këtë makinë që rrokulliset plot vrull. 

Poeti nuk është as diçka më mirë as diçka më pak se një ministër, një 

inxhinjer, një fjalimtar, por ai është diçka krejt tjetër nga ata. Një sëpatë 

është një sëpatë, dhe me të mund të çash dru ose dhe kokë. Një orë ose një 

barometër shërbejnë për të tjera arsye, dhe kur bëhet përpjekja të çahet dru 

ose kokë me to, atëherë ato shkatërrohen, pa pasur ndonjë njeri përfitim prej 

kësaj. 

Nuk është këtu vendi, që të numërojmë dhe sqarojmë detyrat dhe funksionet 

e poetit, si të një vegle të veçantë të njerëzimit. Ai është ndoshta një lloj 

nervi në trupin e njerëzimit, një organ, që të reagojë në prani thirrjesh të 

brishta apo nevojash, një organ për të zgjuar, për të paralajmëruar, për të 

tërhequr vëmendjen. Por ai nuk është një organ, me të cilin të thurren dhe 

gozhdohen pllakate, ai nuk përshtatet për tellall në treg, sepse fuqia e tij nuk 

gjendet tek zëri i lartë, këtë Hitleri mundet ta bëjë shumë më mirë. Por 

sidoqoftë, detyrat e tij mund të jenë këto ose ato: vlerë ai ka dhe seriozisht 

ai është për t’u marrë vetëm atëherë, kur nuk e shet veten dhe nuk e lë veten 

të shfrytëzohet, kur ai më mirë pranon të vuajë ose vdesë, sesa të tradhëtojë 

atë që ai e ndjen si thirrjen e tij. 

357

Karl Marx ka pasur për poezinë dhe artin e së shkuarës, psh të së shkuarës 

greke, me të vërtetë shumë mirëkuptim dhe nëse në ndonjë pikë të teorisë së 

tij ndoshta nuk ishte krejtësisht i sinqertë, ishte aty ku, megjithë dijet më të 

mira që zotëronte, nuk i njohu artet si një organ i njerëzimit, por thjesht si 

një copëz nga „superstruktura ideologjike“. 

Jo, unë në të kundërt dua t’ju paralajmëroj ju komunistët për ata poetë, të 

cilët ju ofrohen juve, të cilët përshtaten për të qenë tellallë dhe 

bashkëluftëtarë. Komunizmi është diçka shumë pak poetike, nuk ishte as tek 

Marx-i, dhe sot është akoma dhe më pak. Komunizmi do të vendosë madje 

në rrezik poezinë, sikurse çdo valë e madhe pushteti material, ai do të ketë 

pak sens për cilësitë dhe me hap të qetë do të vdesë një tërësi bukurie, pa i 

ardhur keq për këtë. Ai do të sjellë shumëllojshmëri përmbysjesh dhe 

rregullimesh të rinj, derisa shtëpia e re për shoqërinë e re të jetë ndërtuar, do 

të ketë shumë shkatërrim rrethepërqark dhe ne artistët si lakej nuk do të 

jemi aty në vendin e duhur. Do të qeshet edhe më shumë mbi ne dhe 

shqetësimet tona të brishta dhe do të na marrin akoma dhe më pak 

seriozisht, se ç’bëhej në kohën e borgjezisë. 

Por në këtë shtëpi të re të njerëzimit shumë shpejt do të lindë pakënaqësi, 

dhe sapo frika prej urisë të ketë shkuar, do të tregohet, se dhe njeriu i së 

ardhmes dhe masës e ka një shpirt, dhe se ky shpirt zhvillon brenda vetes 

llojet e urisë dhe nevojës, të instiktit dhe detyrimit dhe se instiktet, nevojat, 

dëshirat, ëndrrat e këtij shpirti kanë një përqindje shumë të madhe në gjithë 

atë, çfarë njerëzimi mendon dhe bën dhe synon. Dhe kur atëherë të ketë dhe 

njohës të shpirtit: artistë, poetë, kuptues, qetësues, udhërrëfyes, atëherë do 

të jetë mirë për njerëzimin. 

Në këtë çast detyrat tuaja mund të shquhen qartë. Ju komunistët keni një 

program të qartë për të përmbushur dhe ju duhet të përpiqeni vetë për këtë. 

Në këtë çast detyrat tuaja shfaqen shumë më qartë, shumë më nevojshëm 

dhe seriozisht sesa tonat. Kjo do të ndryshojë, sikurse ka ndryshuar mjaft 

herë deri tani. 

Me të drejtën e udhëheqësit të luftës ju ndoshta do të vrisni këtë apo atë 

poet, sepse ai shkruan këngë lufte për armiqtë tuaj; ndoshta do të tregohet 

më vonë, se ai nuk ish poet, por thjesht një thurrës pllakatesh. Por në dëmin 

tuaj ju do të zhgënjeheni, nëse besoni, se një poet është një instrument, të 

cilin mund ta shfrytezojë klasa në pushtet sipas dëshirës në sensin e një 

skllavi apo një talenti të bleshëm. Me këtë mendim ju do të mashtroheni 

rëndë me poetët tuaj dhe pikërisht më të pavlerët do të mbeteshin të varur 

358

tek ju. Ama nëse ju më vonë do të merreni dikur me këtë gjë, artistët dhe 

poetët e vërtetë do t’i njihni në atë që ata kanë një shtysë të pafre për 

pavarësi dhe reshtin menjëherë së punuari, nëse dikush përpiqet t’i detyrojë 

ta bëjnë punën ndryshe nga ç’ua thotë thjesht ndërgjegjja e tyre. Ata nuk do 

të jenë të bleshëm as për sheqerkat tuaja e as për detyra të larta dhe do të 

pranonin më mirë të vriteshin sesa ta linin veten të keqpërdoren. Nga kjo do 

të mund t’i njihni ata. 

(1931) 

359 

Refuzim* 

Më mirë të vritesh nga fashistët 

se vetë të jesh fashist! 

Më mirë të vritesh nga komunistët 

se vetë të jesh komunist! 

Ne nuk e kemi harruar luftën. Ne e dijmë, 

si dehesh, kur prek daulle dhe timpan. 

Ne jemi shurdhë, ne nuk na merr rryma, 

kur ju joshni popullin me drogën e vjetër. 

Ne nuk jemi as ushtarë as përmirësues bote, 

ne nuk besojmë, se „përmes qenies sonë 

bota duhet të shërohet“1[ii]. 

Ne jemi të varfër, ne jemi thyer, 

ne nuk i besojmë më frazave të bukura 

me të cilat në luftë fshikulluar dhe kalëruar - 

Edhe tuajat, vëllezër të kuq, janë magji që çojnë në 

luftë dhe gaz! 

Edhe fyhrerët1[iii] tuaj janë gjeneralë, 

komandojnë, ulërasin dhe organizojnë. 

Ne ama, ne e urrejmë këtë, 

ne nuk pijmë më raki të keqe, 

ne nuk duam të humbim zemër e arsye, 

as të marshojmë nën flamuj të kuq a të bardhë, 

Më mirë duam të kalbemi të vetmuar si „ëndërronjës“ 

o të vdesim nën të përgjakurat duar tuaja vëllezërish 

se të shijojmë çfarëdolloj lumturi partie e pushteti 

e në emër të njerëzimit të shtiem mbi njerëzit tanë! 

(1933) 

*Si përgjigje mbi disa pyetje, se përse nuk vendosem në anën e komunistëve. 

[i] Në libër gjendet dhe një draft për këtë letër drejtuar një komunisti, si dhe një

variant i dytë më i zgjeruar. Ky variant u zgjodh për shkak të një personazhi, i cili 

përmendet posaçërisht dhe po e lejojmë të zbulohet vetë në lexim e sipër. 

[ii] Fraza e saktë është: “Am deutschen Wesen soll die Welt genesen” – përmes 

qenies gjermane duhet të shërohet bota. Ajo u shkrua nga poeti gjerman Franz 

Emanuel August Geibel në vitin 1981 brenda poezisë me titull „Deutschlands Beruf“ 

– Profesioni i Gjermanisë. Ky varg u keqpërdor dekada më vonë si një parrullë në 

gojët e nazistëve. 

[iii] Mund të përkthehej dhe thjesht si “udhëheqës”. U la për shkak të përdorimit të 

“fyhrer” dhe në shqip në kontekstin e diktatorit udhëheqës ushtarak. 

360

ESSEN NON VIDARE 

ARIAN LEKA 

Ne, fëmijët e rritur si Tom Sojeri 

- Kam filluar ta kem gjithmonë e më të 

vështirë të kuptoj se kush i modelon 

fëmijët: vetë ne, prindërit e tyre që i 

lindim dhe u vëmë emra, shkolla, 

farefisi, fqinjët, shokët e fëmijëve, 

mësuesit, MP3, institucionet e kulturës 

apo të besimit, teatrot, SMS, emisionet 

për fëmijë në TV, librat, IPod-et!? 

Mendoj se kemi shkuar shumë larg, gjer 

aty prej nga mund të thërrasim: 

“Fëmijëri, ku je?” 

Në mes kam mbetur vetëm unë. Djathtas janë djemtë e mi binjakë, ndërsa 

majtas, thuajse tridhjetë vjet pas, është fotografia ime, ku kam dalë në 

moshën që kanë sot djemtë e mi. 

Kësaj letre po ia drejtoj këtë letër. 

1. 

Por nëse duhet të kthehem në fëmijëri, miku im (që më vështron drejt e në 

sy mbërthyer gjer në grykë me atë bluzë "deveje", si të gjithë nxënësit e 

mirë të shkollës që në tabelën e nderit hipnin tek avioni, me ato jakat e 

vogla të nxjerra jashtë, duke mbuluar gjithçka me "fëshfëshe" si për të 

fshehur atë që bën gjumin e madh nën lëkurën e fëmijës), nëse, pra, më 

duhet të kthehem tek ti, këtë nuk mund ta bëj pa kujtuar paksa edhe Tom 

Sojerin dhe Hak Finin. 

Them se të kujtohen edhe ty, ndonëse kujtesa është cilësi e njerëzve prej 

mishi dhe jo e njerëzve prej letre, siç je ti tani, miku im. 

Mu për këtë shkak, më duhet të kthehem pas e të risjell ndër mend kohën, 

kur ti kishe aq shumë ëndrra ose, siç me pëlqen ta them në dialekt, ândrra. 

Ndonëse këto, shumë ândrrat, ishin qibare e fare të thjeshta! 

361

Ândrra për t'u bërë futbollist i “Lokomotivës” si Fred Filjari apo Tut 

Lleshteni - emra krejt të harruar tanimë për të gjithë, veç jo për ty. Ândrra 

për t'u bërë shofer i atyre makinave të gjata, që shkonin rrugëve duke 

shfryrë e që i quanim "Albánia". Ândrra për të pasur një karrocë me 

guzhineta akull të reja, të cilën ti deshe ta zbukuroje me kapakë të verdhë 

kavanozash, me lule artificiale, me parapeta meshini, me dy frena dore prej 

gome të fortë, një trup druri të marrë në Kantierin Detar, ku në njërën anë të 

shkruaje me dorën tënde RENAULT dhe në anën tjetër FIAT, e të 

lëshoheshe me të nga pjerrësira e Amfiteatrit që t’i holloi si zmeril gjunjët. 

Ândrra për të patur edhe një top të ri, jo gungs, që s’mbante erë këmbësh, 

për të ndërruar me njëri-tjetrin pulla, libra dhe “lekë duçe”. Ândrra për të 

bërë një maskë me grykë çizmeje e me xham jeshil Kavaje, për t'u zhytur 

me të në Baltllat e Currilave e për të parë tjerër botë. Ândrra për të patur 

gjeldetin më të madh të lagjes, një kampion dhe jo një "skrruqe" të mbaruar, 

siç t'i blinte ty yt atë, Shefkiu, që s’merrte erë nga gjelat, të cilët, pasi i 

kishim ushqyer për rreth dy javë duart tona, me shuka, me thelbinj arrash e 

brumë ullinjsh që ia hiqnim gojës vjedhurazi nënave, pas dy javësh miqësie 

pra, na duhej t’i shihnim se si shkundnin krahët kur etërit apo komshinjtë 

tanë, u hiqnin thika të holla në qafë, sikur do i rruanin e jo sikur do i 

therrnin dhe ne, jo vetëm që nuk do të dëgjonim më atë skrrruu-skrrru-në e 

tyre të pakënaqur, por na duhej edhe t’i hanim gjatë ditëve veleritëse e të 

pafundta të Vitit të Ri. Ândrra, kishe ândrra edhe për një çift pëllumbash 

“dykaclyt-komlesh”, që ta lëshoje buzë Erzenit, tek “4 Rrugët” e Shijakut 

(aty ku muhaxhirët, boshnjakët e ardhur në kohën e mbretit prisnin me orë, 

gjersa të ndreqej autobusi tip fisarmonikë që do i sillte për të parë ndeshjen 

futbollit në Durrës) e të ktheheshin sërish në ballkonin e shtëpisë, tek 

Dyqani i Dyl shkodranit. Ândrra për të patur një kaqol arre të mbushur me 

saçme e jo me gurë e për të pasur shokë të shkathët, jo kaqola, nga ata që 

nuk i lënë dy gurë bashkë. 

Ândrra për t'u sëmurur nga veshkat, sa herë që vinte ora e algjebrës e për t’u 

shëruar në orën e punës me dru, ku bënim anije kompesatoje me sharra 5 

lekëshe. Ândrra për të punuar gjatë verës me furçë të hollë tek arkeologjiku 

e për të nxjerrë dy lek për arançatat e verdha të plazhit. Ândrra për t'u ulur 

në bankë jo me nxënësen më të mirë të klasës, Majlindën e Vogël, por me 

vajzën më të bukur, Vilmën me dantella në jakë dhe me babin trainer. 

Ândrra për këpucë fringo si të Simonit, të cilit për Vit të Ri, ca kushërinj 

panjohur, që thuhej se kishin ikur nga Shqipëria fill pas Luftës me 

gjermanët, i sillnin pako nga Amerika edhe më e panjohur se kushërinjtë, 

bashkë me ca makina me kurdisje që e merrnin vetë kthesën para se të 

përplaseshin me murin. Ândrra dhe për pantallona të reja për ditëlindje,jo 

dok e xhins Berati, por si të Demirit, të cilin e kishim inat se ishte shitmenc 

362

ngaqë kish dush vajguri dhe kanoçe me grup për të parë italianin, si të 

Demirit që fitonte gjithmonë bastet në lojën me qeleshe dhe me targa 

makinash, Demirit me të cilin nuk duhet ziheshim se prindërit e tij, njëri 

kasap e tjetra shitëse ushqimesh, na jepnin mish të grirë dhe kafe për festa. 

Ândrra … Por pak prej tyre ndodhën dhe u kryen me të vërtetë. 

2. 

Sidoqoftë, ti ke qenë me fat, o miku im prej letre, që më vështron me gojën 

hapur e me ato saçma plumbi drejt e në sy. Ti ishe vërtet me fat, se linde i 

pari nga dy vëllezërit Leka dhe nuk veshe kurrë rroba të lëna nga ndonjë 

vëlla më i madh, siç qe zakon atyre kohërave. Nuk veshe as bluza të ngrëna 

në bërryle e të holluara në jakë, nuk veshe as pantallona me vrima në gjunjë 

e të grira nga pas, nuk mbathe as këpucë me shoje të hequra a të rëgjuara që 

donin gjysma sa herë që fillonin shirat. 

Ne, fëmijët e rritur si Tom Sojeri, me çelës në qafë, lidhur pikërisht aty ku 

sot djemtë e mi varin shenjën "Nike" apo “Tribal Age”, i kishim të dyja: 

kishim ândrra edhe arna. Arnat, sidomos ato dyshet, arnat binjake, ildisur 

me kujdes nga duart e nënave, sot mund të them se u ngjasonin plagëve 

tona. Ato ishin gjithashtu dritaret përmes të cilave ne shihnim si na ikte 

përduarsh e përkëmbësh fëmijëria. Ato ishin dylbitë prej rrecke prej nga ne 

shikonim...ândrra. 

Atëherë, në durrësakçen tonë, u thoshim ândrra pikërisht arnave, 

mballomave në gjunjë e bërryle, ndërsa ândrrave u thoshim siç na i mësonin 

në shkollë – ëndrra. Se ëndrrat ishin të lehta dhe ândrrat të rënda. Atëherë as 

ti dhe as unë nuk e dinim, e as që e mernim me mend, se sa e rrezikshme qe 

për një fëmijë të ngatërrontë andrrat me ëndrrat. 

Sot mund edhe ta krijoj enkas për ty një katalog arnash, duke i ndarë ato në 

arna bërrylash dhe arna gjunjësh, arna në formën e hartave të shteteve të 

botës, arna në formë gjethesh, arna të qepura me nxitim e me fije jashtë, 

arna të qepura me kamuflazh, me fije të padukshme nga brenda. Kishte arna 

jeshile, arna bari dhe arna të kuqërremta, arna dheu. (Për arnat e barit hanim 

dru, se nuk dilnin as me sapun e as me ilaç Milva, për arnat e kuqërremta 

hanim të shara.) Të gjithë ç’ishim fëmijë, kishim arna dhe i fshihnim dhe 

s’di pse i fshihnim dhe s’di nga cilët e fshihnim, kur të gjithë kishim arna. 

Por pas atyre vrimave ngallmuara me pè, të arnuara, ândrronim, ëndërronim 

edhe ne, aq sa mund të shihte e aq sa mund të dinte një fëmijë: Një palë blu 

xhinse, një palë këpucë me taka futbolli e një bluzë “Adidas”, si ajo që 

vishte Hans Myleri në revistë dhe një “bursë” të mirë liceu për në 

“konservatorin” e Arteve në Tiranë. Kaq kërkonim atëherë ne fëmijët e asaj 

kohe dhe nuk dinim asgjë më shumë se kaq. Kishim dëgjuar gjësend për 

363

dikë që desh të arratisej me not duke vënë mbi krye nga një shalqi të gërryer 

përbrenda, por nuk dinim gjësend për të tjerë që qenë bërë ushqim peshqish 

me kohë. Prindërit na donin. Ata dhe të tjerë durrësakë të mirë, njerëz që e 

kanë zemrën gjithmonë pranë gojës, e dinin, por na mbanin larg, na 

mbronin, e ambalazhonin jetën tonë që ne të mos e merrnim të keqen e jetës 

mu në ballë, pa hapur ende sytë. Kështu pra, miku im, arnat tona ishin të 

vogla apo të mëdha, të qepura mirë apo nisegris, ato ishin dritaret dhe 

frëngjitë prej nga ne, fëmijët e rritur si Hak Fini, vështronim botën, rrugën 

prej nga niste dhe merrte fund fëmijëria. Kaq. Nuk dinim se ku i kishin 

andrrat të tjerët, të rriturit, edhe ata të shtëpisë. 

3. 

E kam të vështirë t’u dalloj fëmijëve të sotëm ëndrrat dhe më duket e 

pamundur të di se në ç’pjesë të trupit i kanë arnat ata. Fëmijët e mi, 

binjakët, JoXho,nuk më besojnë, ndaj po ta shkruaj ty këtë letër, miku im i 

fotografisë, krijuar nga e njëjta materie si kjo letër, ruajtur në të njëjtën 

materie po aq të rrezikuar sa edhe letra që po shkruaj kaq vonë, sot. 

Fotografia jote më krijon përshtypjen e rreme se po flas me dikë tjetër, me 

dikë që nuk e njoh, por që më ngjan po aq sa më ngjan gjithë njerëzia e 

botës. Por ka të ngjarë që të jesh ti ai që nuk më njeh sot mua, dhe habitesh 

se si prej teje ka mbetur vetëm kaq dhe si si prej meje kanë dalë djem, të 

cilët të ngjajnë aq pak ty, vocërrakut që i sajoje vetë lodrat e tua. 

- Edhe ne kemi arna, - do të më thoshin binjakët, duke me treguar veshjet e 

tyre. Sigurisht. E di. Edhe fëmijët e sotëm kanë arna, por ata nuk janë 

krijuesit e arnave të tyre. Arnat e tyre janë të fabrikuara, të prodhuara larg, 

diku larg, larg fushave, pellgjeve, pemëve e shkurreve që të grisin rrobat. 

Ato janë prodhuar larg, se në këtë botë të madhe është dikush që mendon 

dhe kujdeset edhe për arnat e tyre dhe të fëmijëve të mi. Është dikush që 

mendon... se fëmijëria e tyre duhet të ngjasojë sidoqoftë dhe gjithësesi me 

tonën. Është dikush që mendon se asnjë fëmijëri nuk duhet mos shkojë pa 

arna. Po. Njëlloj si për çdo gjë sot, janë kompanitë e mëdha të veshjeve ato 

që mendojnë për Ândrrat. Edhe për Ârnat e fëmijëve tanë. Janë ato që 

stilizojnë jetën e këtyre fëmijëve, ato që bëjnë gati gjithçka. Ândrra në 

celluloid! Ândrra plastike! Ândrra teneqeje! Ândrra prej letre! Ândrra në 

beze! Ândrra në Ândrra jeans! Ândrra hip-hop, regaton, tallava! Ândrra 

firmato për arna të reja, fringo, me penj e tegela të varura poshtë. Arna. 

Arna DIESEL, LEVI’S, EMPORIO JUNIOR, GAP, ARMANI, 

STEFANEL, BENETON... Fabrikohen në seri miliona pantallona me arna, 

pantallona të grisura, të çara në xhepe, të ngrëna në funde e nga pas, të grira 

te rripi, të shqyera në qemer, të bëra shoshë ndër gjunjët. Fabrikohen këpucë 

364

të shqyera e të zëna me mballomë. Fabrikohen madje edhe bluza me gjurmë 

djerse nën sqetulla, e këto kushtojnë edhe më shumë. Sa më shumë grima e 

vrima, aq më të shtrenjta janë veshjet për fëmijët, të cilët tashmë nuk i 

krijojnë dot vetë me gabimet e tyre as ândrrat dhe as arnat. Fabrikohet 

fëmijëri për fëmijë statikë, me udhëtime njëkalimshe , just one way / just 

one ticket: shtëpi-shkollë - shkollë-shtëpi. Sajohen filma e libra, infrared e 

bluetooth për vogëlushë që, duke mos pasur ndodhitë e veta, rrëfejnë ato që 

u ndodhin të tjerëve në TV. You just watch! & Bli! 

4. 

Kam filluar ta kem gjithmonë e më të vështirë të kuptoj se kush i modelon 

fëmijët: vetë ne, prindërit e tyre që i lindim dhe u vëmë emra, shkolla, 

farefisi, fqinjët, shokët e fëmijëve, mësuesit, MP3, institucionet e kulturës 

apo të besimit, teatrot, SMS, emisionet për fëmijë në TV, librat, IPod-et!? 

Mendoj se kemi shkuar shumë larg, gjer aty prej nga mund të thërrasim: 

“Fëmijëri, ku je?” Kemi shkuar lart. Sot, madje as që është e nevojshme të 

kesh fëmijëri. Fëmijërinë mund ta porosisësh me celular si pacat taksi të 

shërbimit catering, mund ta porositësh si ta duash dhe pa lëvizur fare nga 

shtëpia. Madje mundesh ta zgjedhësh edhe pa e nxjerrë kokën në dritare për 

të parë se ç’mot bën jashtë. Mund të porositësh fëmijëri tek plotësuesi i 

dëshirave virtuale me prefiks ++ 900..... Mund ta porosisësh e të të vijë pas 

pushimeve, në ofertë. Dhe fundja, miku im prej letre, sot nuk është më e 

domosdoshme sa dikur që të kesh një fëmijëri, sidomos si ajo që patëm ne 

të dy, kur mund të kesh lehtë gjithçka, madje arna, djersë, kur mund të kesh 

prindër që ngjajnë me plakun që kap përditë me grep peshkun e artë dhe ka 

përherë tri dëshira të plotësuara në xhep. Po, sot mund të mos dalësh kurrë 

nga shtëpia, por këpucët e tua mund të jenë më të shqyera, më të 

pluhorosura e të mballosura nga sa tregon Migjeni për Lulin apo Collodi për 

Pinocchio-n, që dikur na rrëmbushte sytë. 

Por ndoshta edhe unë po e teproj paksa, miku im, e kjo nuk rrëfen tjetër gjë, 

përveçse po filloj të plakem, se kështu fillon plakja, nga nostalgjitë. Ti je 

prej letre, miku im, dhe je gjithmonë i njëjtë. Je i paprekshëm nga mosha 

dhe mbase nuk e kupton se zverdhja jote prej letre dhe zbardhja ime tek 

flokët, në thelb tregojnë të njëjtën gjë. Koha është po ajo shigjetë e vjetër që 

njeh veç një drejtim – përpara, drejt ose po ajo ulkonjë që i shëron me të 

lëpirë plagët e veta. 

Por tashmë është vonë dhe mbase për gjithçka, përfshi këtu edhe këto fjalë 

që po të shkruaj. Çdo gjë tani është strukur, strehohet brenda në shtëpi. 

Asgjë nuk ndodh më jashtë. Dhe shokët që i ftonim dikur në shtëpi sa për 

lojë trish e për një shurup trandafili, tani i takojmë rrugëve, përshëndetemi 

365

me kokë zyrave apo kafeneve të bukura të Tiranës, të mbushura plot me 

zhelanë si ne, gjithë arna. Jemi bërë me gushë, por nuk u ngjajmë 

pelikanëve. Kohët kanë ndryshuar. Madje më duket se është zhdukur, është 

zhbirë për fare e gjithë raca jonë. 

Dhe druaj se kjo është e vërtetë, shumë e vërtetë, pasi njërëz si ne, fëmijë si 

ti, jo vetëm në jetë, por as nl libra nuk i gjen dot më. Shkrimtarët nuk 

shkruajnë më për fëmijë dhe fëmijëri të këtilla, por edhe fëmijët, kam firkë 

se nuk para i kanë më me qejf fëmijët prej letre si David Coperfield-i apo 

ata çamarrokët çapaçulë që krijoi Çehovi apo Mistral. Komedianët dhe 

kllounët nuk shkruajnë dhe nuk sajojnë më histori të thjeshta, që të bëjnë 

për të qeshur vetiu. 

E di. Shumë gjëra kanë ndryshuar edhe për mirë që nga koha kur ti ishe 

njeri prej mishi, miku im. Por po të them edhe një të fundit... Shëëëët! 

Futbolli nuk është më si ai i yni. Nuk luhet më vetëm në fusha dhe as vetëm 

me top të vërtetë. Shëëëët! Edhe kallot, kallot, morthet dhe plagët, nuk na 

bëhen më në gishtat e këmbës, por në dy gishtat e mëdhenj të duarve (ata që 

ne i quanim shtypësi i morrave dikur, miku im). Po, po. Aty. Aty ku 

punojnë e lëvrijnë gjithë gaz levat e PS2 (Play Station). Fëmijët që nuk 

krijojnë dot arna i kanë ndryrë personazhet e tyre në ca akuariume që i 

quajnë Screen Plasma, LCD 48 dhe prej aty i drejtojnë me gisht. Aty mund 

t'u ndërrojnë fanellat, numrat, pozicionet, madje mund edhe t'i shesin. Janë 

zotërit e tyre të rinj. Secili mund të ketë një Zidane, një Del Piero, një 

Ronaldino, një Vale Rossi, një Pele, një Tyson, një Jonson dhe një 

Schumacker personal në shtëpi. Me ta mund të bëjë ç’të dojë dhe jo si unë e 

ti, që as Mir Him dhe as Xhi Ballgjin nuk u bëmë dot. 

Ka edhe të tjera, plot. Por, nuk po harxhoj më as frymë se, sipas këtyre 

modeleve, i bie që ti nuk paskërke qenë ndonjëherë fëmijë, more mik. 

366

PROSA 

HIQMET MEÇAJ 

TA 10010 98 

U dëgjua një fësh fësh nën derë. Asgjë tjetër. 

Nameti shkoi dhe gjeti një letër. Ishte një letër e zakonshme brenda një zarfi 

me vija blu. 

Ja çfarë shkruanin në të me shkronja kompjuteri times new roman: "Je i 

vetmi njeri i ftuar. Të pret trami 10010. Do të shohësh shfaqjen më të bukur 

të jetës tënde atje ku do të shkosh". 

Mund të rrinte Nameti i ftohtë para një ftese të tillë, megjithëse të dyshimtë, 

megjithëse pa nënshkrim? Mund të ishte edhe kërcënim, sidomos këtë orë të 

thyer të mesnatës, kur shumica flinin. Po kush ta kërcënonte? A ishte 

Nameti një njeri i rëndësishëm sa të merreshin aq seriozisht me të për ta 

zhdukur një mesnatë të bukur maji, në tramin TA 10010? 

U nis nëpër erë e shi. Vërtetë e priste TA 10010. U hapën dyert dhe hyri 

brenda. Nuk pa kush vallëzonte e këndonte, pa vetëm se brenda tramit bëhej 

një festë e vërtetë. Iu kujtua fraza në ftesë: "do të shohësh shfaqjen më të 

bukur të jetës tënde atje ku do të shkosh", ndaj nuk u habit aspak, kur pa se 

ata që vallëzonin e këndonin ishin kukulla. Shkoi të pyeste tramierin, të 

merrte vesh ku do të shkonin, ç'duhej të bënte ai, një njeri me mish e me 

kocka, në mes të atyre kukullave vitrinash, që papritur i pa të gjalla, si të 

ishin njerëz. Mirëpo edhe tramieri qe një kukull e vërtetë. Megjithatë ai e 

kuptoi shqetësimin e Nametit dhe i tha me një zë të ftohtë si të kurdisur: 

-Edhe trami është lodër, sonte të gjithë jemi lodra. 

-Edhe unë?- pyeti Nameti. 

-Të gjithë sonte jemi lodra,- tha tramieri. 

Vetëm sonte, tha me vete Nameti. Mos vallë vetëm sonte? 

U dëgjua zhurma e frenimit. Kukullat dualën jashtë. 

-Ç'bëhet?- Pyeti tramierin. 

-Po shtrojnë shinat për atje ku do të shkojmë. A nuk të thashë që sonte trami 

është një lodër? Do të shkojmë diku ku nuk vijnë dot njerëzit. 

Ta 10010 u nis përsëri. Përshkoi fusha e lugina, male e pyje, ku Nameti nuk 

kishte shkuar kurrë. Një kukull me flokë të zinj, me një nishan të bukur mbi 

buzën e majtë, i tha se quhej Ana dhe i kujtoi Anën e tij. Ajo do t'i thoshte 

shumë gjëra të tjera, që Nameti nuk do t'i dëgjonte, se do të zhytej në 

98 TA 10010 - numër trami 

367

kujtime jo shumë të largëta, kur një tjetër Anë, e bukur si kukull, por jo 

kukull, me një nishan mbi buzën e majtë, e donte aq shumë, e donte aq 

shumë... 

Mirëpo do të shkëputej nga kujtimet sepse trami do të shkundej, maja do t'i 

ngrihej përpjetë, ai do të mbështetej në ndenjësen e tij dhe do të shikonte me 

habi se të tjerët, domethënë kukullat, nuk do ta ndienin ndryshimin. 

Ç'bëhet?, pyeti veten. Pa nga dritarja. Gjithë ajo makinë e rëndë, që duhej të 

ecte mbi shina, tani ishte ngritur në ajër, po fluturonte, po çante retë dhe 

poshtë, poshtë tij, qyteti i madh po bëhej i vogël si vizatimet e fëmijëve. U 

ndie i lumtur, po fluturonte mes kukullave, si një fëmijë i përkëdhelur që e 

veshin dhe e lënë të argëtohet me gjërat më të bukura. 

Trami e la qytetin e madh, u ngrit sipër, mes reve dhe, pikërisht atëherë 

Nameti do të shkonte përsëri te tramieri ta pyeste ku ndodheshin e ku do të 

shkonin. 

-Bëjmë një vërtitje mbi Ballkan e pastaj mbi gjithë Botën. Sonte toka dhe 

qielli janë tonat,- do t'i thoshte ai. 

-Por...,- do të përtypej Nameti,- ky nuk është aeroplan, po tram. 

-A nuk të thashë se sonte të gjithë jemi lodra? Ik më mirë shiko nga dritarja. 

E gjithë bota është nën këmbët e tua. Retë kërcejnë si ketra, yjet vallëzojnë, 

njerëzit atje poshtë vrasin e vriten, vjedhin e vidhen, por që këtej nuk 

duken... 

-Kam një lutje,- i tha Nameti pasi u mendua pak. 

-Thuaje,- u përgjigj tramieri. 

-Kur të jemi mbi Adriatik, aty ku është një ishull i vogël me emër guri, a 

mund të fluturojmë pak ulët? 

-Tani është errët dhe nuk do të shohësh gjë,- do të thoshte tramieri. 

-Mund të ulemi sa për pak? Sa të përshëndes nënën e babanë? Sa t'i hedh 

një lule Violetës e Lilës? Dua t'i puth pak ballin e ftohtë Anës. Të lutem! 

-Anën e ke këtu,- tha tramieri me zërin e ftohtë si të kurdisur,- sonte Ana do 

të jetë gjithë natën me ty. 

U rrënqeth. Ajo që ngjante me Anën, qenkësh Ana e vërtetë. 

Filloi një stuhi e çmendur dhe tramieri nuk e ndali dot tramin fluturues atje 

ku desh Nameti. U ndie i brengosur. Kukullat vallëzonin, këndonin, kurse 

Ana merrej me disa fëmijë të vegjël e herë pas here i hidhte vështrime 

përvëluese si dikur. 

U dëgjua një zë që lajmëronte uljen. Fluturimi kishte mbaruar. Doli edhe ai 

duke ndierë pas shpinës një dihatje që e njihte aq mirë. Ngjitur me të ishte 

Ana me dy fëmijë kukulla në duar. Njeri prej tyre ishte i zeshkët. Filluan të 

këndojnë fëmija me Anën: "Nuk na tremb breshëri, nuk na tremb as shiu, 

jemi racë e fortë, racë arixhiu!". 

-Ana,- klithi Nameti. 

Ajo iku duke i ngulur përsëri vështrimin përvëlues dhe atij do t'i duhej të 

ndiqte pas turmën e atyre kukullave tek hynin brenda një salle stërmadhe. I 

368

kapi syri dy viganë kokërruar që mbanin të lidhur secili nga një tiranozaur 

të tmerrshëm. Ishin portierët. Nameti dëgjoi pëshpërimat e tyre, pastaj 

dialogun e gjigandëve me kafshët përbindëshe, thanë diçka si "bie erë 

njeriu, mes nesh kemi një njeri", pa tramierin t'u thoshte diçka në vesh, 

pastaj tramieri i erdhi pranë e i shkoi krahun, "ky është njeriu që kemi 

ftuar", u tha, përbindëshat shqyen një buzëqeshje dytonëshe dhe pas kësaj 

hynë brenda pa pengesë. 

Pa e ç'nuk pa atje. Duar nga ato që reklamonin orë, unaza e byzylykë ari që 

bënin akrobacira. Shalë të ngritura përpjetë, nga ato të vitrinave, që vishnin 

çorape të holla grash. Buste me mbathje e sytjena, trupa të plotë vajzash që 

nuk kishin arritur të visheshin e i kishin gjokset përjashta. Djem plot 

muskuj, të bardhë, të zinj e të verdhë, të veshur e të zhveshur, të kollarisur 

me kostume apo me kanatjere plot figura. Parukat kalonin nga një kokë te 

tjetra, fëmijët hipur mbi zhapikë e kuaj, Bob Sfungjeri i kishte hipur një 

breshke, Barbi bënte paradë mode në krahët e Spajdermanit. Ana ishte ulur 

në një kënd, kishte mbledhur plot fëmijë përreth, disa i vishte, të tjerëve u 

konte akullore, se ishin të vegjël, më të vegjël nga pëllëmba e saj. Nameti 

pa orën, po asaj i ishin fshirë akrepat. "Tek ne nuk ka kohë", i tha një peshk 

i kuq hipur mbi biçikletë dhe i tundi bishtin. Ushtonte muzika. Qenë disa 

melodi njëherësh, nga të gjitha llojet e melodive të botës, sepse edhe 

kukullat qenë nga të gjitha llojet. Ndërkohë u dëgjua një si pëshpëritje e 

madhe, u ndje pështjellim, që më pas futi brenda fjalë e fjali: "Erdhën 

përsëri". "Atë punë kanë". "Sonte do t'i pranojmë?". "As sonte as kurrë". 

"Po ata po qajnë". "Gënjejnë, sytë e tyre nuk lotojnë". "Po ata thonë se duan 

të jenë kukulla". "Ata kurrë nuk mund të jenë kukulla". 

Ç'po ndodhte? Përse bëhej fjalë? Mezi e gjeti tramierin, i cili do t'i thoshte 

se ishte një çështje e zakonshme, që ndodhte sa herë mblidheshin e festonin. 

Do t'i thoshte se kishin ardhur monumentet, hipur mbi kuaj, armatosur me 

shpata e armë zjarri, kryesisht gjeneralë e cezarë, kriminelë që kishin 

zhdukur nga faqja e dheut njerëz e qytete, raca e popuj, kishin djegur libra, 

tempuj, shpikje, njerëz të gjallë. Do t'i thoshte gjithashtu se ata ankoheshin, 

kishin jetë të vështirë atje ku i kishin bërë monumente, rrinin jashtë në shi, 

në të ftohtë e në të nxehtë, nuk i nderonte kush, ishin të palëvizshëm e të 

lodhur nga ngujimi në të njëjtin vend. Kishin bërë lutje me shkrim, kërkonin 

të bëheshin edhe ata kukulla, t'i vishnin me rroba të bukura, t'i lyenin me 

bojra, të ndjenin zëra të gëzuar e të ishin të rrethuar nga dritat. Do t'i thoshte 

se ata hiqnin dorë nga gradat, nga titujt, nga kapitujt e historisë, dorëzonin 

vullnetarisht kuajt, shpatat, gradat, mohonin emrin, donin të quheshin 

thjesht kukulla. 

Po a mund të pranohet kjo?, do të thoshte tramieri. Nuk mund të pranohet. 

Ata, edhe po i pranuam, do të fillojnë nga grushtet e shtetit, nga kurthet, nga 

skllavërimi, nga shthurja e prostitucioni. Do të kërkojë secili të jetë i Pari, 

komandanti i të gjithëve, perandori i të gjithëve, do të kërkojë të krijojë 

369

ushtri me kukullat tona, do vërë përpara dinozaurët, gjarpërinjtë, qentë, 

rosat, Bob Sfungjerin, Supermanin, Spajdermanin, tanket e fëmijëve, armët 

elektronike, gjithçka të krijuar për argëtim. Vitrinat do të mbushen me 

kriminelë, kudo do të rrjedhë gjaku, vajzat do të përdhunohen, djemtë do të 

bëhen eunukë, kudo do të shpërthejë dhuna. 

Ne ua kemi bërë të qartë, rrini atje ku jeni, njerëzit ju kanë nderuar, por mos 

prisni nga ne të merrni titullin e kukullës. Atë po u thonë edhe tani te porta, 

prandaj po ulërijnë, qajnë e kërcënojnë, kërkojnë ushtritë që kishin për të na 

sulmuar, mirëpo historia i ka lënë pa ushtarë, ka vënë vetëm ata në 

monumente. 

Është e çuditshme se këtu nuk vijnë shkencëtarët, shkrimtarët, poetët, 

filozofët e figurat e tjera të shquara. Ata rrinë të duruar atje ku i kanë 

vendosur, nuk ankohen, siç duket shkruajnë ende dhe nuk u shkon mendja 

te argëtimi ynë, e mbaroi fjalën sqaruese tramieri. 

Ndërkohë zhurma te dera filloi të shuhej. Monumentet po largoheshin pa ia 

arritur të quheshin kukulla, Nameti i pa me sytë e tij se sa të trishtuar ishin, 

si një funeral i gjatë i çuditshëm. 

Në sallë argëtimi vazhdonte. Erdhi e mori në vallëzim një dorë me dy ora të 

arta. Pastaj iu desh të ngrihej me Barbin, më pas kërceu një valle popullore 

indiane me një kukull të zeshkët. Gjithnjë radhën e kishin damat, mirëpo 

Ana nuk po vinte. E kërkoi me sy dhe e gjeti përsëri mes fëmijëve. Po i 

mjekonte krahun një mjellme. Ana ia bëri me dorë, pastaj u afrua dhe 

vallëzuan së bashku gjithë pjesën tjetër të natës. 

-Qenke bërë vërtetë kukull,- i tha ai. 

-jo vetëm për sonte,- i tha ajo. 

-Mos gjendemi në parajsë?- i tha ai. 

-E gjete,- i tha ajo. 

-Gjithnjë me kukulla do të rrish?- e pyeti ai. 

-Më pëlqen,- i tha ajo.-Me kukullat fëmijë më pëlqen më shumë. Më 

thërrasin mama. 

U afrua tramieri. I tha se mbrëmja kishte mbaruar dhe u duhej të ktheheshin. 

Ana nuk ndodhej më aty. I erdhi keq që nuk u përshëndetën. 

Dolën jashtë, atje ku i priste trami. U ngritën sërish fluturim, bënë disa 

rrotullime të rrezikshme, nuk kërkoi më të shkonin te ai ishulli me emër 

guri, se nata ishte me erë dhe binte shi. Trami u ul. Kur doli prej tij, shquajti 

se ndodhej para shumëbanesës në rrugën Terpsihoris, ku kishte një hyrje të 

vogël. U fut brenda pasi ngjiti shkallët e tre sipërive. Padashur hodhi sytë 

mbi tavolinë, atje ku kishte lënë letrën e çuditshme brenda një zarfi me vija 

blu, që e kishte ftuar të shkonte në ngjarjen më të bukur të jetës së tij. 

Kërkoi gjithandej por nuk e gjeti kund. 

Ndoshta fluturoi edhe ajo si unë, mendoi. 

Sonte edhe ajo mund të ketë qenë kukull, një kukull prej letre, mendoi... 

e hënë, 25-06-2007 P. Faliro 

370

IN MEMORIAM 

MITRUSH KUTELI 

Pseudonimul lui Dhimitër Pasko, prozator, poet, critic literar, economist, 

jurnalist şi traducător (Pogradec, 1907-Tirana, 1967). A studiat ştiinţele 

economice la Bucureşti. Autor al volumelor: "Nopţi albaneze", "Poetica lui 

Lasgush Poradeci", "Ago Jakupi şi alte povestiri", "Kapllan Aga al lui 

Şaban Sabia", "Cântece şi strigăte din oraşul incendiat", "Asalt şi lacrimi", 

"Poemul Sfântului Naum", "Fan Noli - traducător şi critic literar", "Într-un 

colţ al Iliriei de jos", "Exil şi întoarcere" etc. 

Primăvara în Transilvania 99 

(Parëvera në Transilvani) 

- „Tu, nici anul acesta nu vei putea să-ţi petreci Paştele în ţara ta. Fiindcă, în 

loc să stai închis în acel oraş foarte zgomotos, mai bine vino la noi. Eu şi 

toţi membri familiei mele, te aşteptăm cu drag”. 

Aşa mi-a scris prietenul meu Luçian T. din oraşul Baia Mare. La sfârşitul 

scrisorii, adăugise şi următoarele cuvinte, cu acel scris de om cult, ponderat: 

„Aici avem primăvară. O primăvară dulce cum nu am mai văzut. Hotărăştete 

şi vino. Va fi aici şi Salustiu, fratele meu, cu soţia. Dacă ai dori, ne 

plimbăm prin Maramureş, până în apropiere de fluviul Tisa, precum şi în 

munţi, la valea râului Vişeu. Locuri frumoase care merită să fie văzute”. 

Scrisoarea mai spunea: 

- „Domnişoara L. - al cărei caiet cu poezii îl ai acolo ca să-l analizezi (adu-l 

dacă vrei) - m-a întrebat dacă vei veni…” 

Nu era prima oară că primeam scrisori şi invitaţii de acest gen din partea 

colegului meu înţelept, de care mă lega o prietenie strânsă de când eram la 

Universitate, dar legăturile oraşului mare, care îl ridică pe om atât de sus, 

dar şi îl aruncă atât de jos, erau foarte puternice şi nu mă lăsau. 

De data aceasta am simţit un mare gol în suflet, pe care nimeni nu putea să 

mi-l umple. M-am hotărât repede şi am plecat. 

A fost sfârşit de aprilie. 

Drumul lung, dar foarte plăcut, mai ales valea râului Prahova, valea râului 

Timiş, printre păduri verzi, iar apoi câmpia care începe cu oraşul Braşov. 

99 Această nuvelă a apărut în „Frumuseţea care ucide”, antologie de proză albaneză, 

tradusă în limba română de Kopi Kyçyku, volumul I, Editura Librarium Haemus, 

2006. 

371

Toate acestea parcă le-am acum în faţă, fiindcă am stat tot timpul la 

fereastra vagonului, ca un sărman. 

La Cluj - Koloszvarul de astăzi - n-am stat decât o singură zi, ca să mă 

întâlnesc cu nişte prieteni, să-mi arunc o privire la marea bibliotecă a 

Universităţii, precum şi să mă plimb puţin, cu trăsura, prin parcul atrăgător 

al oraşului, lângă râul Someş. 

Şi de data aceasta, la fel ca alte ori, mi-a făcut o mare impresie statuia 

ecvestră masivă, din alamă, a regelui maghiar, Matiás Korvin şi a vasalilor 

săi, situată în faţa catedralei oraşului. Dat fiindcă regele Korvin este cu 

sânge român, statuia sa rămăsese intactă. I se adăugise o inscripţie a penei 

ironice a profesorului N. Iorga. Din câte mi-aduc aminte, inscripţia sus 

menţionată avea următorul conţinut: Matiás Korvin, invincibil în lupte, a 

fost învins numai de propria naţiune, atunci când a încercat s-o calce”. 

Această frază făcea aluzie la o bătălie, care îl pusese pe Korvin faţă în faţă 

cu prinţul Moldovei, fiind învins de acesta din urmă. 

După ce am dat mâna cu prietenii şi colegii mei, printre care aflându-se şi 

Ferhat Mehmeti, inspector de finanţe, considerat de al nostru deoarece era 

ginerele lui Ibrahim Themo, am pornit spre Baia Mare, de-a lungul văii 

Someşului. 

Oraşul Baia Mare - Nagy Banya - îl văzusem şi cu altă ocazie, dar aceasta 

se întâmplase sub cerul obosit al lui august. 

Acum era primăvară. 

În timpul nopţii plouase uşor, ceea ce îi împrospăta frumuseţea. Mirosea a 

ţărână, a flori şi a iarbă fragedă fermecătoare. 

Prietenul m-a întâmpinat la gară. Casa era plină cu oaspeţi şi bucurie. 

Venise, cu o zi în urmă, şi Salustiu T. cu soţia, o frumuseţe de neîntrecut: 

părul auriu, înaltă, dulce - una din acele fete pe care le întâlnim rareori în 

viaţă. Salustiu era mai tânăr decât Lucian, dar, pentru motive lesne de 

înţeles, se însurase mai devreme. Am uitat să vă spun că românii din 

Transilvania, majoritatea uniţi cu Roma, de veacuri poartă nume romane 

(Salustiu, Ulpiu, Treboniu, Caius) ca să evite maghiarizarea numelor. 

În avântul convorbirilor şi al distracţiei, nu-mi dau seama cum am ieşit la 

fereastră, am aruncat o privire peste acele dealuri şi iată! am rămas fără grai: 

mi s-a părut că ninsese. 

Sunt florile de măr, mi-a explicat prietenul, constatând uimirea mea. Este 

aprilie şi a înflorit pădurea întreagă. Toate aceste coline în faţa noastră, sunt 

acoperite numai de pomi de măr. Acolo unde se sfârşeşte mărul, începe 

pădurea castanilor. 

Fără să întârziem mult, am plecat de acolo, deoarece dorul meu cel mare era să 

mă plimb printr-o pădure de castani, ca să-mi aduc aminte de ţara mea. Am păşit 

prin străzile liniştite ale oraşului, prin cărările parcului, unde lucrau - în faţa 

vreunei crengi înflorite - studenţii şi studentele Şcolii de pictură; am trecut prin 

372

cimitirul oraşului şi am intrat în „păduriţa” merelor. Flori albe se scuturau peste 

capetele noastre. 

Am mers apoi pe alte urme şi am pătruns în pădurea castanilor. 

Aromă de flori şi de ţărână proaspătă. 

Aromă de codru, în primăvară. Mi-am adus aminte de versul unui cântec 

vechi bulgăresc: „Hubava si gore moja - Mirishesh na mladost”. Da, frumos 

eşti, tu, codrul meu, miroşi a tinereţe… 

Aruncând privirile mele jos, am căzut în plasa gândurilor. 

- La ce de gândeşti?- m-a întrebat prietenul. 

- Iată - i-am spus - castanii şi merele înflorite îmi trezesc dorul adormit de 

ţara mea. Şi acolo a înflorit acum mărul, iar lacul străluceşte. Când îmi 

închid ochii, aroma pe care o simt, este aceeaşi cu cea a pădurii mele. 

Astfel a început sejurul meu în oraşul Baia Mare, la acel sfârşit de aprilie. 

Am umblat prin acele păduri şi dealuri cu un dor şi avânt copilăresc. 

Plimbându-se, am coborât până la margine de drum, unde ochii mei au 

văzut o minune: o căsuţă invadată de flori şi verdeaţă, ca în basme şi peste 

basme. Dinăuntru veneau sunete rare de pian. 

- Vrei să intrăm? - m-a întrebat prietenul cu zâmbetul pe buze. 

Dat fiindcă nu i-am răspuns repede, el a continuat: 

- Ştii cine locuieşte aici? Domnişoara L. 

- Eh - am spus - suntem ca la un roman romantic. Primăvară, flori, pian. 

Acum iată şi poezii. Şi o poetă… 

- E mai bine să plecăm. 

Eram gata să plec, când pe o ramură, deasupra uşii grădinii, s-a ivit un băiat 

- n-avea mai mult de 14 ani - îmbrăcat foarte simplu, cu pantaloni scurţi şi 

sandale. 

Prietenul mei s-a apropiat de el şi i-a spus ceva la ureche. 

Băieţaşul a coborât şi a ieşi la o străduţă. 

- Este frăţiorul Domnişoarei L. Aşa stă tot timpul, până la toamnă. 

Umblă ici-acolo, urcă în pomi, nu se amestecă cu colegii. 

- Niţel sălbatic. 

- Doar niţel… 

Uşa s-a deschis. 

O fetişcană blondă - ca o poloneză (chiar era), cu ochi cenuşii, gene lungi care 

se mişcau întruna, mai degrabă scundă decât înaltă, îmbrăcată cu o rochie 

închisă cu „muşchetari” albi la mânecă şi la gât. 

Aceasta era poeta cu care, de şase luni, datorită prietenului meu, ţineam o 

corespondenţă romantică privind arta poetică. Îmi trimisese un caiet – ca sămi 

dau cu părerea - conţinând poezii care miroseau a primăvară, a ţărână 

proaspătă, a flori, cu ecouri de dureri ale viitorului, cu strigăte de viaţă şi 

ţipete de moarte, cu misticism de martiri. 

Îi dădusem, prin scrisori, câteva sfaturi în legătură cu tehnica versificării, 

precum şi cartea poetului Rainer Maria Rilke „Scrisori către un tânăr poet”. 

373

I-am întins mâna. 

- Tu eşti D’Artagnan? 

Graţie isteţimii sale, şi-a dat seama de aluzia mea la albul gâtului şi la 

muşchetari. Strângându-mi mâna, mi-a răspuns: 

- Tu eşti Athos? 

Şi am rămas aşa: eu Athos, ea D’Artagnan. 

Am şi eu mijloacele mele de a cunoaşte oamenii (în măsura în care pot fi 

cunoscuţi): modul cum îţi dau mâna şi modul cum scriu. Pe Domnişoara L. 

până atunci o cunoşteam după scris. Analiza mea spunea: isteţime, 

delicateţe, sensibilitate, feminitate, claritate, entuziasm, activitate. Când un 

D’Artagnan româno-polonez mi-a strâns mâna cu atâta căldură 

prietenească, mi-am dat seama că analiza mea nu greşise. 

Oamenii dubioşi au o manieră flegmatică în a da mâna, o mână moale, 

lipsită de viaţă. 

- Câţi ani ai D’Artagnan? 

(Fetelor nu trebuie să le cer ce vârstă au, pentru mine însă domnişoara L., cu 

sunet polonez la sfârşit, nu era Maria-Magdalena L., ci tovarăşul meu mai 

mic D’Artagnan). 

- Am exact şaptesprezece ani, Athos. 

Genele domnişoarei L. i s-au mişcat aidoma apei la mare, iar privirea-i era 

deschisă – oglindă a sufletului. 

Nu era foarte frumoasă Maria-Magdalena, acea primăvară de şaptesprezece 

ani, acea strigare de aprilie, acea privire deschisă, acele gene ce băteau 

neîncetat ca mercurul, îi ofereau o frumuseţe deosebită, de care nu se 

bucurau celelalte fete de vârsta ei, copii banale ale fetişcanelor-tip ale 

peliculei cinematografice americane. Câteva din poeziile „tovarăşului” 

D’Artagnan fuseseră publicate în ziare şi reviste locale, precum şi într-un 

periodic al tineretului catolic, care apărea în capitală. Se deosebeau prin 

avânturi frumoase, curate, limpezi, spre Dumnezeu, spre viaţă, spre lumină. 

Reflectau un suflet proaspăt, ca florile, ca roua grădinii în care fuseseră 

scrise. 

E un nume care, fără îndoială, se va înălţa dacă îşi va continua drumul larg. 

Dacă „tovarăşul” D’Artagnan, care, de şapte ani încoace, era totdeauna 

primul în clasă, comitea unele greşeli în privinţa ritmului şi a metricii, la 

pian cânta fără niciun cusur. 

Iar eu, omul chinuit al capitalei, ce mi-o udasem de atâtea ori peniţa în fiere, 

am stat şi am auzit ore în şir fanteziile degetelor albe ale Domnişoarei L. Mi 

le-a repetat de câteva ori cântecul lui Solveig de Peer Gynt, o serie de 

cântece fine ale spiritului polonez, precum şi un număr de cântece populare 

româneşti, pline de lirism şi nostalgie. 

Ferestrele erau deschise. Merele înflorite. Picături de ploaie pe frunze şi flori. 

Iar mâinile „tovarăşului” D’Artagnan alergau neîncetat peste clapele pianului. 

374

Prin intermediul lor, mă înălţam spre cer şi coboram iarăşi pe pământ. Deseori 

chiar sub pământ, în adâncul său. 

Astfel, încetul cu încetul, mi s-au topit toate păsurile aduse din capitală. 

M-am uitat la Lucian. Părea liniştit, bucuros, probabil şi fericit. Ştiam că 

atunci era profund îndrăgostit de o brunetă din oraş (tatăl ei fusese, în 

timpul conflagraţiei mari, în Albania, ca ofiţer al Austriei), acum însă 

temelia acestei iubiri se clătina peste ape… 

Ne-am încrucişat privirile, zâmbind. 

D’Artagnan a simţit emoţiile noastre, şi-a întors capul, s-a uitat la noi, 

legându-ne cu un fir magic şi lăsându-ne muţi. 

- Te rog să fii atent acum, iar mai târziu am să-ţi spun ceva - a intervenit 

colegul T. 

Degetele albe ale lui D’Artagnan alunecau pe clapele de asemenea albe, 

emanând un cântec nou, pe care nu-l auzisem vreodată. Era Grieg şi nu era 

Grieg… Era primăvară, cu clopote de turme, cu ape de pârâu, cu sunete 

nostalgice. 

D’Artagnan şi-a întors complet faţa spre noi. 

Apoi sunetele s-au potolit. 

- V-a plăcut cel din urmă? 

„Tovarăşul” L. nu a aşteptat răspunsul meu. 

- Aceasta este o compunere a Domnişoarei L. de şaptesprezece ani. 

D’Artagnan a zâmbit. 

Genele sale nu s-au mişcat pentru câteva clipe şi am reuşit să văd cât de 

frumoşi, cât de proaspeţi îi erau ochii cenuşii. 

- D’Artagnan, îmi pare rău că nu eşti băiat. Aş dori să-mi fi fost coleg 

apropiat - şi i-am întins mâna. 

Mi-a strâns-o. 

Când m-am pregătit să plec, pe pian am zărit o cămaşă brodată manual, aţă 

şi ace. 

- În fiecare primăvară brodez câte ceva pentru fratele meu, dar el nu le 

îmbracă niciodată. Am deja o colecţie din toate vârstele sale. El umblă 

dezbrăcat prin păduri şi mănâncă flori. La şcoală însă învaţă bine. „C’est un 

petit sauvage”. 

- D’Artagnan cel dintâi al clasei, D’Artagnan poet, D’Artagnan compozitor, 

D’Artagnan specialist în a broda. D’Artagnan doar şaptesprezece ani. Tu 

eşti un miracol, D’Artagnan! 

De când ne-am întâlnit, acesta era momentul că, pentru prima dată, 

Domnişoara L. a devenit roşie la obraji. O aură nouă i-a acoperit faţa 

proaspătă ca piersica. Genele au bătut repede-repede, aidoma aripilor unei 

rândunica când se apropie de pământ. 

Apoi am ieşit pe străduţe, sub merele înflorite. 

- Vă aştept de ziua Paştelui, la un ceai colegial, fiindcă am invitat şi 

colegele de clasă, precum şi câteva studente. 

375

- Vei fi şi tu printre noi, D’Artagnan? 

- Sigur că da, „îmi voi face onorurile casei”. 

Şi mi-a întins mâna din nou… 

Paştele în acel an l-am petrecut la biserica unită din oraşul Baia Mare. 

Sfânta slujbă a fost ţinută de canonicul T., tatăl colegilor mei Lucian şi 

Salustiu. 

După aceea, episcopul Alexandru a vorbit plin de vervă despre lupta 

împotriva războiului, pentru pace şi dreptate în lume, tocmai atunci când 

însăşi temelia păcii şi a dreptăţii se îndreptau spre prăpastie. 

Am umblat în ziua aceea prin prieteni şi cunoştinţe, având parte ore de 

neuitat. 

Undeva, sub un cireş înflorit - ca într-o pânză imprimată japoneză – 

stăpânul casei, care fusese deputat al ţării şi prefect al oraşului, mi-a vorbit 

de Albania şi tocmai de locurile mele natale, pe unde trecuse în timpul marii 

conflagraţii. 

Mi-l aduc aminte şi acum, spunea, acest fost ofiţer al Austriei, fiind aşezat 

lângă masa încărcată cu darurile Paştelui, sub cireşul înflorit, mi l-aduc aminte 

foarte bine lacul albastru, înconjurat de munţi aspri. Acei munţi i-am călcat cu 

piciorul, deoarece m-am luptat în acele locuri, care aveau zăpadă şi în luna 

mai. Locuri aspre, dar şi frumoase. 

Peste capetele noastre s-au scuturat flori de cireş. 

El a mai adăugat: 

- Ne-am luptat, lăsând numeroşi morţi pe acele meleaguri: colegi, prieteni, 

fraţi. Nu ştiu dacă mai sunt mormintele lor. 

Eu îmi aduceam aminte ca în vis uniformele cenuşii ale austriecilor - cu 

care acoperiseră atâtea popoare - mărşăluind cândva pe cărările satului meu, 

în acel teribil an al foametei. 

Numeroase fuseseră mormintele lor, acolo, pe un plai de castani. Mureau de 

răni, de boli, de foame. 

Apoi cimitirul a fost netezit, transformându-se în podgorie. 

Unele din oasele mari, pe care nu le topise ţărâna, au fost aruncate într-o 

groapă comună, la colţul podgoriei, lângă tufişuri. Acum, din mormintele 

austriece, nici urme nu există… 

Omul care lucrase pământul acolo, Gjokë se chema, îmi povestise cândva 

despre un pumn de dinţi din aur, înfipţi în oase. 

I-am scos din oase cu mare greutate, cu ciocanul în mână, că erau tari. 

Bine confecţionează dinţii cei din Austria. 

Nu puteam să-mi explic acea tristeţe care a năvălit peste mine sub acel cireş 

înflorit, lângă masa plină de darurile Paştelui. 

Stăpânul casei, care îmi vorbise în mod special despre Albania, nu a mai 

întrebat de morminte. 

376

- Hei, omule, coboară pe pământ, nu sta posomorât, mi-a strigat Salustiu T. 

ciocnind cu tărie paharul său cu al meu. La mulţi ani! 

- No, servus, i-am spus eu, folosind expresia locului cu o uşoară ironie, şi lam 

ridicat paharul. 

Era un vin atât de bun şi uşor, vinul acesta al văii râului Someş, în paharele 

subţiri, cristaline, încât nu apăsa deloc pe buze. 

După ce ne-am golit paharele, Salustiu m-a aţâţat prieteneşte pentru 

melancolia mea. 

- Nu vă preocupaţi că este trist acum - a spus - deoarece mărul a înflorit şi 

va deveni din nou bucuros: Baia Mare este frumoasă, dar şi mai frumoase 

sunt domnişoarele noastre. 

Am râs cu toţii. 

Mai mult însă a râs el însuşi. 

Cu o ofensivă de bucurie ca nimeni altul. 

Adevăratul motiv al tristeţii mele însă, nu l-a înţeles nici el, dar nici eu. 

Parcă-l am şi acum în faţa ochilor pe avocatul Salustiu T., cu chipul său 

optimist, totdeauna optimist, cu ochii castani în spatele ochelarilor cu ramă 

elegantă, în care nu se vedea nicio urmă de durere. Era plin de viaţă, sufletist, 

viteaz, cu un curaj implacabil privind viitorul. 

Când râdea, şi râdea des, lăsa să i se vadă dinţii albi, iar printre ei, o 

strălucire aurie, în dantura de jos. 

Nicio legătură nu făceam între dintele său din aur, strălucitori, şi pumnul cu 

dinţi culeşi în mormintele austriecilor, când a fost săpat terenul. 

… Era primăvară, el era tânăr, cu o femeie frumoasă în preajmă, pe care o 

iubea la fel ca pe propria viaţă, era în ţara lui. 

Legătura la care m-am referit mai sus şi tristeţea mea le înţeleg acum, după 

atâţia ani, aflând că Salustiu a căzut la Stalingrad, în luna august din 

patruzeci şi doi. 

Salustiu T. era foarte tânăr, mai tânăr decât mine şi decât fratele său (căruia 

îi spunea totdeauna „fratele meu cel bătrân”, fiindcă acesta se căsătorise mai 

devreme), dar viaţa o trăise pe deplin. 

Ca student, iar mai târziu ca liber profesionist, se ducea des la capitală, conform 

unui program precis, ca să se distreze. Umbla prin teatre, frecventa mai degrabă 

teatrul de operă, se ducea la concerte, la restaurante cu orchestre selecte - singur 

sau însoţit - iar fratele său, puţin mai timid, mai stăpânit, mai închis în sine, 

prefera tot timpul orga grea al Catedralei Sfântului Iosif sau conferinţa vreunui 

orator clerical sau civil. 

De când era student şi până când s-a însurat, Salustiu publicase mult în 

ziarele locale, pregătise şi ţinuse conferinţe culturale, recitase poezii… 

Personal organizase spectacole teatrale în câteva oraşe transilvănene, cu 

artişti diletanţi, majoritatea studenţi şi studente, pe care îi selectase şi îi 

adunase. Sigur că, fiind foarte talentat, un rol de jucat la teatru şi-l rezerva 

pentru sine însuşi. 

377

În acele spectacole făcuse cunoştinţă cu frumoasa fată, cu părul auriu, de 

care s-a legat pe viaţă. 

Anecdotele şi întâmplările pe care ni le povestea despre această relaţie erau 

nenumărate. 

Cândva, îmi spunea, cu vădită bucurie, făcându-ne să râdem în hohote, 

organizase un spectacol la Baia Mare. Piesa fiind bună şi artiştii la fel de 

buni, şcolile respective le-au dat voie elevilor şi elevelor s-o vizioneze. 

Însuşi directorul unei şcoli, preot unit, prieten apropiat al tatălui lui Salustiu, 

foarte rigid în concepţiile sale privitoare la noile curente ale tineretului, a luat 

loc pe un fotoliu în faţă, între propria fată (aceasta reprezentând un „flirt” 

vechi al tovarăşului Salustiu) şi soţie. 

Dar ce improvizaţie îi trecuse prin cap regizorului nostru? S-o înceapă piesa 

cu un soi de balet à la music-hall. Baletul, fireşte, nu poate fi interpretat 

decât într-un costum apropiat de cel al Evei. Când şi-a dat seama de asta, 

directorul-preot şi-a acoperit ochii cu mantaua ca să nu vadă nimic, şi-a luat 

de o mână soţia şi de alta fata, ieşind afară ca furtuna. Fata însă, în drumul 

spre uşă, continua să fie cu ochii pe scenă, pe balet… 

Această întâmplare, Salustiu ne-o povestise de mai multe ori, cu 

completările respective, făcându-ne să explodăm în râsete. Dat fiind că pe 

preotul în cauză îl cunoşteam, puteam s-o gust „materia” împreună cu 

nuanţele sale locale. 

În ceea ce priveşte piesa, în ciuda faptului că directorul a fugit, ea a 

continuat, bucurându-se de un real succes. 

Frumos ca înfăţişare, dulce în vorbe, foarte cultivat şi cu o ironie rafinată, a fi 

în preajma lui era totdeauna o plăcere, iar multe fete frumoase ale oraşului, 

care visaseră şi speraseră cândva să devină al lor, continuau să se uite la el cu 

dragoste. „Paznicul” însă, cu părul de aur, se afla totdeauna lângă el. Şi faptul 

acesta, alături de alte episoade ale trecutului, era pentru noi o ocazie de 

distracţie fără capăt. 

Şi când stăteam de vorbă sau goleam pahare, unul după altul, tovarăşul 

Lucian T. („fratele meu cel bătrân” cum îl poreclea Salustiu) consuma film 

după film pentru a-i trece în veşnicie zâmbetul delicat al unei domnişoare 

brunete. 

Această domnişoară avea doar douăzeci de ani, iar colegul meu avea 

douăzeci şi opt, plus o grămadă de sentimentalism… Aceste treburi însă nu 

ne aparţin nici mie şi nici cititorului. 

Spre seară ne-am dus la casa tovarăşului D’Artagnan. 

Acolo am găsit prieteni noi şi vechi. 

O tânără profesoară, proaspătă absolventă a Universităţii din Cluj, studenţi, 

studente, printre care şi „cele trei surori B”. 

D’Artagnan parcă crescuse puţin doar într-o noapte. Probabil din cauza noii 

coafuri, a veşmintelor şi a tocurilor înalte a pantofilor. 

378

Se afla peste tot în mijlocul nostru ca să-şi joace rolul de stăpână a casei. Şi 

îl juca bine, însufleţind toate grupurile. 

A venit din nou şi a ieşit afară ca să-i lase „pe tineri cu tinerii”. Erau şi 

părinţii săi: mama, directoare a liceului de fete, unde preda limba latină; 

tatăl, profesor de germană la două licee. A intrat şi „le petit sauvage”, 

supărat niţel că fusese obligat să se îmbrace. 

În orice caz, rolul principal la casă părea a fi apanajul doamnei, deoarece 

profesorul era foarte romantic: se ocupa de cărţile sale, de florile grădinii şi de 

muzică, o lume a sa atât de dulce şi atât de liniştită. 

El personal îi predase lui D’Artagnan primele lecţii de pian. 

Din balcoanele camerelor, ochiul aluneca peste merele înflorite, peste 

frunzişul care acoperea cimitirul, până departe, la acele dealuri, de unde se 

scoate aurul. 

Cineva a dat drumul la radio şi un glas dur, aţâţător la război - ca un bici de 

gheaţă pe florile înmugurite - a trecut prin odaie. Butonul a revenit la locul 

iniţial şi glasul s-a stins. 

Mi-a fost încredinţat rolul grafologului. 

Această favoare mi-a fost făcută de tovarăşul L., care n-a vrut să ia în seamă 

argumentul că, în acest domeniu, sunt un simplu diletant, nici celălalt 

argument, potrivit căruia Crépieux-Jamin, Henri Stahl şi alţi câţiva maeştri ai 

grafologiei mele, sunt împotriva practicii spre care ea te duce. Toate acestea 

au rezultat inutile şi iată că m-am aflat înconjurat de o coroană de fete şi de 

băieţi, fiecare cu o foaie de hârtie în mână, cu scrisul respectiv, pe care trebuia 

să le analizez. M-am străduit să-mi reamintesc cunoştinţele elementare 

privitoare la scris, caracterele principale care trebuie să fie subliniate, 

comparaţiile, direcţia, mărimea, factura, ca să încep apoi cu primul act al 

comediei. 

Lăsând la o parte modestia falsă, pot să vă spun acum că, ajutat de unele 

cunoştinţe şi de fizionomiile respective, primul act a fost foarte reuşit. 

- Domnişoara profesoară, sufletul dumitale navighează pe apele 

misticismului. Literele tale delicate ca florile de cireş (uitaţi-vă, vă rog cum 

le leagănă vântul), sfârşesc printr-o uşoară cotitură, care se înalţă în sus ca 

fumul de tămâie. Gândeşti încet, acţionezi încet. Ai un suflet select, dar îl ţii 

acoperit ca lumina evanghelică aprinsă sub şiştar. Cel care va reuşi să-ţi-l 

cunoască sufletul, îl va adora toată viaţa. Aleargă, domnişoară, aleargă cu 

încredere şi curaj spre viaţă (- Nu-ţi am spus eu – i-a reproşat o altă fată – 

nu-ţi am spus acelaşi lucru?). 

- Ah, dumneata, domnişorică, ai mare voinţă şi dorinţă să fi stăpână peste tot. 

Linia literei este sus, mare, aspră, picioarele literelor au formă nemţească. Eşti 

viitorul stăpân al casei, în care va cânta găina, nicidecum cocoşul. Dar şi 

cântecul găinii poate aduce fericirea. În ceea ce mă priveşte, îţi mulţumesc, mic 

dictator, dar îmi e teamă de mâna ta de fier. Sunt o fiinţă intuitivă, oarecum 

liric şi mi-e frică de jug. 

379

Domnişorica s-a uitat la mine blând, din înfăţişarea sa nerezultând nicio 

săgeată dictatorială. 

- S-ar putea să fi greşit, cine ştie? 

- Există un plop, care, mi se pare, în botanică se numeşte populus tremula. 

Frunzele sale sunt mari, având cozi prea tari. Adierea cea mai lentă le face 

să şuşotească. Sufletul tău, domnişoară, este tocmai un populus tremula. 

Scrisul îţi este foarte inclinat spre dreapta, eşti sentimentală, pesimistă, 

probabil plângi din când în când. Simţi profund, deci suferi profund. Îţi 

spun frăţeşte „sursum corda”, ţine-ţi inima că, cel care trebuie să vină, va 

veni. 

- Dumneata, prietene, eşti plin de voinţă, mândru şi încrezător în tot ceea ce 

faci. Ai un scris decisiv, oarecum brutal (nu sunt sigur dacă vreodată o să-i 

smulgi părul viitoarei consoarte - mă auziţi, voi, domnişoarelor?- ). 

- Acesta nu este scrisul meu, a spus zâmbind, este scrisul fratelui meu, care 

este căpitan. 

- Dacă m-ai fi lăsat să continui, ţi-aş fi spus că eşti capabil pentru o carieră 

militară, dar te-ai grăbit să ieşi basma curată în faţa domnişoarelor. 

- D’Artagnan, scrisul tău îl cunosc şi printre alte mii de scrisuri. Ai atâtea 

calităţi, încât ar trebui să mă înroşesc când ţi le voi enumera: energii lipsite 

de brutalitate, entuziasm, claritate, delicateţe sufletească, o sumedenie de 

talente. Spune-mi acum: nu merit un pahar cu vin din mâna ta? 

Paharul a venit. 

Alte bucăţi de hârtie începuseră să iasă din buzunarele şi poşetele fetelor. 

Mi le întindeau cu un soi de timiditate, rugându-mă să le citesc doar parţial, 

nu întreg conţinutul. 

- Domnişoarelor frumoase, şi voi, domnilor cavaleri, conţinutul scrisorii numi 

aparţine. Nici nu-l citesc. Eu mă uit la litere, cel mult la cuvinte, la fraze 

nu. Acest scris mare, dezlânat, realizat cu pana ţinută între degetul arătător şi 

degetul cel mare, nu prea îmi place. După el se ascunde o domnişoară 

pretenţioasă. 

Au început acum să urzească tot felul de comploturi. Mi-au adus scrisul unei 

domnişoare, care se afla în preajma mea. Majoritatea celor prezenţi s-au uitat la 

mine zâmbind cu ironie… rămânând în aşteptare. 

- Dumneata, domnişoară brunetă cu ochi albaştri, nu poţi să ai 50 de ani şi 

nu cred că suferi de inimă. Acest scris îi aparţine vreunei mătuşi sensibile, 

culte, bolnăvioară. 

- Acum l-am scris, a adăugat domnişoara, care nu părea să aibă mai mult de 

19 ani, şi a râs. 

Totul a fost limpezit. 

Era scrisul tatălui lui D’Artagnan, care se afla în odaia alăturată. Tentaseră 

să mă prindă făcând gafe. 

- Deci, ai greşit, mi-a reproşat cineva: este scris de bărbat, nu de femeie. 

380

- În privinţa vârstei şi a diagnosticului medical, n-am greşit. Sunt sigur că 

domnul L. are o mulţime de calităţi alese ale spiritului feminin. 

Peste câteva momente, a urmat o altă mistificare: mi-au dat un manuscris 

plin de litere amestecate, orientate în direcţii diferite, aruncate pe alocuri de 

o mână tremurândă. 

- Inutil te străduieşti să te strecori, D’Artagnan. Când scriem, nu scriem 

doar cu mâna, ci, mai degrabă, cu sufletul nostru, cu sângele nostru. 

Tu eşti aici ca un bebeluş, care îşi pune pe cap o pânză şi le spune altora, 

prin gura sa, că a plecat. 

L-ai jucat acest rol, D’Artagnan? 

D’Artagnan s-a îmbujorat şi toţi au explodat în râsete. 

- Domnule Athos, mi-a spus o domnişoară, care credea că acesta era numele 

meu adevărat, nu cumva sunteţi chiromant? Mi-a întins mâna sa palidă, subţire, 

delicată, ca floarea de măr. Am luat-o în mâinile mele, simţind un tremur în 

suflet. Fiindcă şi eu, nu o dată, sunt ca frunza acelui populus tremula, pe care lam 

pomenit mai înainte. Mâna ei semăna cu o mână care mă înnebunise cândva 

şi care îmi revine în minte totdeauna cu nostalgie. Degete lungi, nobile, o 

perfecţiune realizată de Dumnezeu însuşi. Am închis puţin ochii şi parcă am 

văzut-o pe „cealaltă” fată în faţa mea, ba chiar i-am simţit parfumul, vocea… 

- Să-mi fie iertat acum că m-am îndepărtat de temă, dar de vină este adierea 

vântului ce parcurge foile, trecând printre ele… 

Diletant fiind, mi-a venit în minte o strofă a unui poet francez, al cărui nume 

nu-l cunosc. 

O citisem cu mulţi ani în urmă într-o revistă. 

De quel mica de neige, 

De quel cierge vierge, 

Est fait le blanc de la main? 100 

- Nu ştiu dacă originalul sună exact aşa, dar eu aşa am reprodus-o în faţa 

prietenilor. 

Apoi am vorbit: 

- Domnişoarelor, să-mi permiteţi să vi le observ toate mâinile, după care să 

vă povestesc ce se vede în ele, începând cu linia vieţii. 

- Dar mâinile noastre? - a întrebat un prieten. 

- Ele intră într-o categorie specială şi, dacă veţi avea răbdare, le voi cerceta 

cu grija cuvenită. 

Au trecut pe rând prin mâinile mele, mâini liniştite, mâini nervoase, prietenoase, 

mâini reci, mâini plinuţe sau subţiri, mâini albe… 

Am terminat cu mâinile primei fete, care mi-au trezit amintirile. 

Apoi am spus: 

100 În franceză: De ce ninsoare măruntă / Din ce lumânare virgină / E făcut albul mâinii? 

381

- Drăguţe domnişoare (cine poate să mi-l traducă altfel cuvântul românesc 

„drăguţe”?), mâinile voastre sunt tare frumoase, dar vă rog să mă credeţi că, 

în timp ce în grafologie sunt un diletant, de chiromanţie habar n-am. 

În acea clipă nu sunt în stare să vă mărturisesc câte mâini răzbunătoare au 

căzut pe capul meu: 

- Ah, eşti un mincinos, un mincinos. 

- Cer scuze, drăguţe domnişoare, dar totuşi le mulţumesc mâinile voastre atât de 

delicate... Acum nu merităm, oare, câte un pahar cu vin? 

- Două-trei, dacă vrei. 

Era D’Artagnan persoana care vorbea aşa. 

- Aş dori să fac şi o propunere: nu se poate cânta la pian cu „patru mâini”? 

Şi aceasta a fost acceptată. 

A cântat D’Artagnan împreună cu fata „mână de argint”, cum îmi plăcea s-o 

chem în gând. 

Muzica şi bucuria au durat până târziu. 

Afară coborâse noaptea. Din balcon se auzea cântecul pădurii înmugurite. 

Era primăvară. 

Era linişte. 

Iar mărul înflorise… 

Am ieşit în grădină, am păşit prin străduţe, încet. 

Sufletul-mi era foarte tulburat, deşi era primăvară. 

D’Artagnan, i-am spus, intră repede în casă căci noaptea este friguroasă. Iar 

tu eşti îmbrăcată în haine subţiri şi arzi ca focul. 

N-a vrut, dar mi l-a urmat sfatul. 

Mi-a întins mâna, suflecându-şi mânecile. 

I-am sărutat-o. 

Şi sufletul mi s-a umplut cu primăverile ei. 

382

URA LIDHËSE 

PUNŢI DE LEGĂTURĂ 

DIONIS QIRZIDHI 

Nikos Engonopulos – miku i harruar i Shqipërisë 

Esse 

Himn lavdimtar për gratë që dashurojmë 

Dans les peuples vraiment libres, les femmes sont libres et adorées. 

Saint-Just 

gratë që dashurojmë janë si shegët 

vijnë e na gjejnë 

netëve 

kur bie shi 

me gjinjtë e tyre na shfuqizojnë vetminë 

na depërtojnë thellë brenda flokëve tanë 

dhe i zbukurojnë 

si lotë 

si bregdete të shndritshme 

si shegë 

gratë që dashurojmë janë mjelma 

parqet e tyre 

rrojnë vetëm brenda zemrës sonë 

pendët e tyre 

janë flatrat e engjëjve 

shtatoret e tyre janë kurmi ynë 

vargjet e bukura të pemëve janë vetë ato 

ngritur në majë të këmbëve të tyre 

të lehta 

na afrohen 

dhe duket sikur na puthin 

në sy 

mjelmat 

383

gratë që dashurojmë janë liqene 

në kallamishtet e tyre 

buzët tona të flakta fishkëllejnë 

zogjtë tanë të bukur notojnë nëpër ujërat e tyre 

dhe pastaj 

si fluturojnë 

i pasqyrojnë 

krenare siç janë 

liqenet 

dhe brigjeve të tyre janë lirat e bardha 

që muzika e tyre mbyt brenda nesh 

hidhërimet 

dhe si na e përfshijnë qenien 

gëzimi 

kthjelltësia 

gratë që dashurojmë janë 

liqene 

gratë që dashurojmë janë si flamujt 

valëviten mes erërave të dëshirës 

leshrat e tyre të gjata 

ndriçojnë 

netëve 

mes pëllëmbëve të ngrohta mbajnë 

jetën tonë 

barqet i kanë të buta 

kubeja qiellore 

dyert tona 

dritaret tona 

janë flotat 

yjet tanë vazhdimisht jetojnë pranë tyre 

ngjyrat i kanë 

fjalë dashurie 

buzët i 

kanë 

si diell e hënë 

dhe veç pëlhurë e tyre na shkon si savan 

më së mbari: 

gratë që dashurojmë janë si flamujt. 

gratë që dashurojmë janë si pyjet 

384

çdo pemë e tyre është dhe një kumt dëshire 

tek mes këso pyjesh 

na endshin 

hapat tanë 

dhe humbshim 

është pikërisht 

atëherë 

kur gjejmë veten tonë 

dhe rrojmë 

dhe pse së largu dëgjojmë të vijnë furtunat 

ose na i sjell 

suferina 

muzikat dhe zhurmat 

e festës 

ose fyejt e rrezikut 

asgjë - natyrisht - nuk mund të na trembë 

tek na është mburojë e sigurtë 

gjethimi i dendur 

meqë gratë që dashurojmë janë si pyjet 

gratë që dashurojmë janë si limane 

(qëllim i vetëm 

pikëmbërritje 

e anijeve tona të bukura) 

sytë e tyre 

janë dallgëthyeset 

supet e tyre janë fari 

i gëzimit 

kofshët e tyre 

një sërë amforash në mol 

këmbët e tyre 

faret 

tanë 

të dhimbsur 

përmalluesit i quajnë Katerina - 

janë valët e tyre 

ledhatime të shkëlqyera 

sirenat që nuk na gënjejnë 

veç 

rrugën 

385

na kallëzojnë 

miqësisht - 

drejt limaneve: gratë që dashurojmë 

gratë që dashurojmë kanë thelb hyjnor 

dhe kur në gji shtrënguar 

i mbajmë 

ne bëhemi njësh me zotat 

rrimë në këmbë si kulla të egra 

asgjë nuk ka më të fortë të na trandë 

me duart e tyre të bardha 

ato 

mbërthehen rreth nesh 

dhe vijnë gjithë popujt 

e kombet 

për të na u lutur 

e britur 

të pavdekshëm 

ndër shekuj 

emrin tonë 

sepse gratë që dashurojmë 

e tejçojnë 

dhe ndër ne 

këtë thelb 

të tyre 

hyjnor 

(Nga libri «Poezi», Niko Engonopulos, Vëll. II, ff. 142-146) 

Përkthyer nga ARISTOTEL SPIRO 

Niko Engonopulos, I dashuruar me Shqipërinë 

Shpesh kam pyetur veten: Përse në krijimtarinë e Engonopulos, frymëzimin 

e tij e ka të sendërsuar tek Elbasani? Përse ky qytet motërzohet në kalvarin e 

krijimtarisë me frikën dhe ankthin e vdekjes e mandej si kumtar prej 

sajesave të fantazisë qyteti vetëçliron ngrohtësi ndjenjësore e metamorfozet 

në Thagmë (Mrekulli)? 

Atje, në Elbasan 

ku shtëpitë janë të krijuara prej zjarreve 

dhe banorët jetojnë mes flakëve 

digjen vazhdimisht 

386

dhe rilindin përherë 

nga hiri i tyre 

identike 

me zogun feniks. 

Përse, në rrokopujën e lëmshit të kujtesës korelacionet poetike tek 

Engonopulos, Shqipëria si lejmotiv përsëriten e përsëriten e sublimohet tek 

krijimatria e tij duke vetëçliruar dritë mendimi? 

-Po çfarë ke që gozhdohesh që në mëngjes? 

-Oh, asgjë… asgjë. Flisja me Homerin 

-Me Homerin, poetin? 

-Po, me Homerin poetin, dhe me një Homer tjetër nga Voskopoja, që jetonte 

gjithë jetën lart në pemët, si zog, e që ishte i njohur si “njeri i urës” nga 

fqinjët që banojnë pranë liqenit. 

Engonopulos, kur shkruan me fantazinë e tij suraliste për Homerin e 

Voskopojës që jetonte mbi pemë si zogjtë, epërsia e demiurgut qëndron 

përmbi harrimin e vdekjen. Na kujton se Voskopoja ka qënë Akademi; aty 

janë afresket e David Selenicës; më poshtë janë varret e gdhëndura në 

shkëmb në Selcën e poshtme. Ç’mitër kohe, ç’epsh gatiti shpërfilltas një 

lulëzim të ri në mes dhimbjesh, duke vringëllirë daltën në shkëmb? 

Vetëm dalta, me tingëllim të shurdhët, dhe emri Mekos, u gdhëndën në 

sarkofagun e ngurtë nga një dorë skalitësi ilir… 

Në sokakët e Elbasanit, poeti nuk mbart me vete mohimin e vdekjes dhe as 

është “vetë ai mohimi i vdekjes”. Në imazhin surrealist të tij nuk shtiret se 

vdekja është gjoja mohim, lojë apo simbol. 

“Sokakët në Elbasan janë të paimagjinueshme të ngushta, dhe nga çdo anë 

ngrihen mure të zhveshura, tepër të larta, që thuajse, arrijnë afër qiellit. As 

deriçkë nuk sheh syri gjëkundi, dhe sigurisht as ndonjë degë peme që t’i 

kalojë” 

Pushteti i frikës ishte identik me pushtetin surrealist të peizazhit, e gjithë 

qenia fërgëllonte nga tmerri e ankthi. Pa kuptuar ato hidhnin rrjetat e tyre 

për të kapur në kurth viktimën. Para vështrimit të trembur e mureve të 

zhveshur, që vetiu mund të shkaktojnë panik, ndjen nostalgji për “qetësinë 

shpirtërore që mbretëron në zemrën e tij” dhe për “këngët nga koha e 

feminise” që i këndon “nëpër dhëmbë” 

“Pa pritur një ankth që nuk mund të shprehet pllakosi ligështoi zemrën 

time. Njerëzit nuk kishin sy! I kisha vënë re me kujdes: më shqetësonte 

vështrimi i tyre! Frika më ndaloi, më gozhdoi, për një fare kohe, për shumë 

387

kohë, atje, krejt i palëvizshëm, pa bërë zë. Kur munda disi të lëviz, të 

vrapoj, e më në fund të kuptoj, pashë me tmerr, ndërsa i ndiqja nga pas, se 

ata sa ktheheshin tek qoshja, më humbisnin si ëndrra… Humbisnin, që të 

rishfaqeshin në qoshen tjetër, nga ishin nisur të patundur në rrugën e tyre... 

Nuk ekzistonte më asnjë dyshim. Një mashtrim i padëgjuar luhej në kurizin 

tim. Kuptova se pa e ditur, kisha rënë viktimë e një kurthi të tmerrshëm… E 

u ula në shesh dhe qava, qava hidhur.” 

Poezia rilind nga pavdeksia e poetëve, sepse vdekja ka muzikën në mes, 

është si pezmatimi i trurit, meningjiti, ashtu si në psikonalizën e 

fantazmave. 

“Shqiptarogreku i famshëm… Mrekullia e Elbasanit!” - i drejtohet poetit, 

miku i tij Andreas Empirikos. 

Një nga të afërmit i thotë poetit: Po më çudit: Nga ku deri ku je Arvanit dhe 

Kostandinopolit?! 

Mes buzëqeshjes duke picëruar sytë, ai i përgjigjet: Do që të thuash se jam 

pakëz Kozmopolit? 

Pas shumë vitesh bashkëbiseduesi e kujton këtë dialog dhe thotë: Nikua me 

të gjithë kuptimin e fjalës atë nënkuptonte me krenari: Kosmopolit. 

Poetin mund ta supozojmë me origjinë arvanitase. Nëse vëzhgojmë pemën 

gjaneologjike të tij, gjejmë: Babai i Niko Engonopulos, Panajoti është me 

orgjinë nga Hidhra i vendosur në Kostandinopol, që prej shekullit XVII-të. I 

jati i të ëmës, Nikolla ishte nga Himara, i cili i flet për të bëmat e Gjergj 

Kastriot-Skënderbeut. E jëma, Enerieta nga ishulli i Hidrës, bijë e 

Penellopit, një nga të 14 vajzat e Dhimitër-Frederik Shmit, gjerman që 

mbreti Othon e mori si kryemjeshtër për Kopështin e Mbretërisë. Enerieta, e 

ëma e poetit, vajzërin e kaloi në lagjen poshtë Akropolit,që në atë kohë 

popullohej nga banorët shqipëfolës, ndaj dhe e emëruan lagjia e Plakave, 

Pllaka e sotme. 

Nikos Engonopulos pasi mbaroi gjimnazin në Athinë, vazhdon liceun në 

Paris. Në kujtimet e shkruara nga vet ai, shënon: 

“Burimi im poetik ishte Haxhi Shereti, oborrtari i Ali Pashës. E zbulova 

rastësisht në një nga bibliotekat e xhaxhait tim në Paris… 

Kur e lexova mbeta pagojë. E kini lexuar? Është Alipashiada ku Haxhi- 

Shereti e nis poemën e tij në këtë mënyrë: 

Ëndrrat, shpirti më thërrasin, t’u rrëfej, t’u them ca fjalë 

Ndaj ia nisa radhë të shkruaj për këdo që është gjallë 

Mora letën edhe pendën, thellë dëshira më vëlon 

Ah, kjo zemër më ka dhimbje, shpirti brënda më kullon… 

388

Më imagjinoni, të ushqyer me parimet evropiane të durimit se çfarë 

përshtypje më bëri! Se dua të them, në vitet e shkollës në Paris ai më pati 

mrekulluar e thyer nga që më shfaqte të vërtetën e përjetshme. Kur lexova 

Alipashiadën thashë ajo është Art poetica greke. E largon dhe përzë 

llogjikën e ftohtë, mbështetet në mungesën e logjikës, na fton të zbulojmë 

dashurinë edhe fantastiken. E ç’është logjika? Sot jemi e nuk jemi. E vetmja 

arsye është llogjika që nesër nuk do të egzistojmë. “Dhe më errësohet 

dynjaja e shpesh budallepsem,” thotë Haxhi-Shereti. Të gjitha të tjerat janë 

parallogjizma. Akuzojnë surealizmin se nuk ka lidhje me jetën, dhe se është 

i pakuptueshëm. Po jeta është e kuptueshme? A s’është edhe kjo 

parallogjizëm?” 

Në një shënim tjetër ai thotë: 

“Të mëdhenjtë e mi: Solomon, Holderlin, Bodler, Haxhi-Sherreti, 

Malarme… dhe gjithë francezët që “ditën t’i japin çastit përjetësi”, siç 

thoshte Gëte. Të gjithë ata ma zbukuran qiellin tim të natës e ma bënë natën 

ditë. Surealizmin e kisha përbrenda që kur linda… Por, isha i lumtur që 

njoha artistët e mëdhenj surealistë si Empirikon, De Kirikon dhe mësuesin 

tim Paul Klee...” 

Siç shihet nga më të mëdhenjt që kanë ndikuar në krijimtarinë e tij është 

dhe poeti shqiptar Haxhi-Sherreti, oborrtar i Ali Pashës. 

Ky sensibilitet psikoshpirtëror, me një tipologji të investiguesit të 

shpirtërave, iu bë më ndjellëse kur shkon në luftë në trojet shqiptare. 

Ai është ushtar në rreshtat e para të luftës. Imazhin e luftës e përshkruan 

përsëri në mënyrë surealiste: “Më dërguan në “vijën e zjarrit” që me 

përdhunë më mbajtën atje deri në fund të luftës; aty ku më qarkonin 

kufomat… dhe ushtarët loznin biz.” 

“Pas luftimeve të përgjakëshme më 13 prill 1941, - shkruan në kujtimet e 

tija, - u zura rrob nga gjermanët, të cilët mandej më çuan në “kampet e 

punës”, ku arratisem e udhëtoj me këmbë nëpër gjithë Greqinë, derisa 

rikthehem përsëri tek i njëjti vend. 

Empiriko me strehoi në shtëpin e tij në Athinë. Ai karakterizohej nga virtyti 

i mirësisë së natyrëshme, nga pasioni për psikonalizën, poezinë, artin dhe të 

bukurën, si dhe maninë për pullat e postës… Empiriko u dha strehë shumë 

të përndjekurve në vitet e frikëshme të pushtimit. Gjithçka i detyrohet atij: 

mendja dhe zemra ime! ” 

Në pyllin e këngës të Engonopulos është si jeta ashtu dhe vdekja e poetit. 

Në vitet e pushtimit, 1942-43, me imazhet e luftës, pranë fantazmës së 

heroit mitik Tezeut, bëjnë fole, tek frymëzimi i tij, dy figura, Odise Andruci 

dhe Simon Bolivari. Figura e të dytit plotësohet nga fantazia e poetit me 

imazhe surealiste, duke lozur e gërshetuar herë se ishte nga Bolivia, edhe 

ndërkohë ishte kudo, vërvitesh maleve nga Hidra e gjer në Meksikë. Një 

389

luftëtarë i lirisë, i bukur si grek, që sillej qiejve si Apolloni... Ndërsa i pari 

është hero real, i njohur i Pavarësisë, arvanitasi nga Hidra, Odise Andruci, e 

siç e vlerëson poeti “një nga figurat dominante të historisë njerëzore”. Liria 

kërkon virtyt dhe guxim” - ky është mesazhi i poetit i përcjellë nëpër 

kohëra. 

Andreas Empirikos e vlerëson i pari poemën e mikut të tij, dhe i thotë në 

mënyrë patetike: “Nikos Engonopulos! Shkëmb i ashpër i Elbasanit dhe 

dantellë e butë gjelbëroshe e Bosfori, të përshëndes shqiptarçe, me dorën 

time të djathtë përmbi zemër, dhe pëllëmbën time të ngrohtë të shtrirë 

paralelisht në cilëndo tokë që shkel… Shqiptarogreku i famshëm... 

Mrekullia e Elbasanit!” 

Psikoanalisti Empirikos, ka dhe ai peripecitë e tij në luftën civile (1946- 

1949), ku Niko pati dezertuar, për të mos marrë pjesë në atë luftë 

vëllavrasëse, ku Greqia në vend të korrte frytet e fitores, u ndodh edhe 

njëherë tjetër në vorbullën e përçarjes. Miku i tij, Empirikos, si bir armatori, 

kapet nga forcat e EAM-it, të cilat marrin vendim për ta pushkatuar. Ai 

mundi që të arratisej dhe të emigrojë në Francë. 

Me pasionet e tij të furishme, njeh në Zyrih të Zvicrës, studenten bukuroshe 

nga Përmeti, Vivika Zisi dhe zbulon tek ajo Beatriçen, të cilën do ta 

hymnizonte. 

Julia Kristeva, semiologe dhe psikanaliste bullgare, që jeton sot në Paris, e 

ka si shembull në historitë e dashurisë për “këta aventurierë të psikizmit që 

quhen shkrimtarë, që shkojnë në fund të natës, aty ku dashuritë tona nuk 

guxojnë të rrezikohen.” 

Miltos Sahturis, një nga poetët e mëdhenj grekë, shkruan për Engonopulon 

se ai është ndër më të diturit. Elitis shkruan: “Askush s’e njeh më mirë se ai 

poezinë franceze.” 

Poezia lirike e Engonopulos është vizionare, me fjalë që sheh, përcepton 

imazhe, ngjyra krijon një gjendje habie e mahnitje. Elitisi, Empirikos, 

Engonopulos duke qenë në epiqendrën e sublimimit të surealizmit në Paris, 

krijuan poezinë-pikturë dhe pikturën-poezi me mjetet specifike shprehëse. 

Gjoksi i bukur i gruas si një tablo. Zemra e poetit është si pylli në mesnatë, 

sa herë humbet, përmes shiut ndjen fëshfërimat e fustanit që fsheh trupat e 

ngrohta që shfaqen e trembin vetëtimat. Jeta i zë besë vijave të fatit në 

pëllëmbët e dashura, se femra është muzikë: lira, kitara, flauti, nga ku 

gurgullon gëzimi, sepse edhe me sy ato i zbusin dallgët. Në imazhin 

surrealist janë Bella Donna, Zonja Artemis, është bukuria metafizike e 

skulpturave të Antikitetit, natyra, drita e çastit sublim ku secila prej femrave 

ka pranë një vegël muzikore. Nëse i bashkon veglat muzikore në poezitë 

dhe në pikturat e Engonopulos, bëhet një orkestër e madhe ku himnizohet 

gruaja. 

390

“Me surrealizmin e vet Piktori dhe Poeti synoi që t’i afrohej asaj të vërtete 

që mohoi t’ia shpjegonte Krishti Pilatit” - shkruan kritika për të. Miltos 

Sahturis, një nga poetët e mëdhenj grekë, shkruan për Engonopulos se ai 

është ndër më të diturit. Elitis na dëshmon se: “Askush s’e njeh më mirë se 

ai poezinë franceze.” 

Niko Engonopulos shkruan: “Në Greqi surrealizmi u prit në mënyrë 

skandaloze. Bota nuk ishte përgatitur. Zakonisht shkollat e reja artistike 

vijnë pas shumë vitesh kur ato nisin të harrohen. Unë me Empirikon jemi 

bashkëkohës të kahjes me Evropën dhe Francën.” 

Po përse në imazhin e tij surealist, Elbasani është si një tablo “Natyrë 

morte”? 

Qesharak, e quajtën, por ai ishte një tip si Hamleti, një shpirt që kishte 

lindur për të bërë mirë dhe që në jetë mundi ta shikonte të keqen në tërë 

poshtërsitë e saj. Ai, si Hamleti, me qetësi, dukej sikur u thoshte: 

Quamë çfarëdo instrumenti që të duash, 

mund të më gërvishtësh, po muzikë s’mund të nxjerrësh prej meje. 

“Jam fanatik vetëm kundër fanatizmit” - thoshte 

Engonopulos ishte i pari që solli në artet figurative surrealizmin në Greqi e 

që natyrisht u përshëndet nga idhtarët e kësaj shkolle, e veçanërisht nga 

Elitis, Empirikos, Parthenis, Gacis, që kishin kulturë franceze, ndërsa u prit 

nga peshqit me gjak të ftohtë në mënyrë fyese. Shtypi dhe kritika lundronte 

në ato kohëra në ujërat e turbullta të ekzaltimit nacionalist. 

Surrealizmi rizgjoi interesin tek mitet në aspektin e interpretimit 

psikonalitik të tyre. Duke krijuar të ashtuquajturën “mitin vetjak”, e tërheq 

dhe e bën për vete ideja e Fatit si mister, me një thellësi tragjike, ndodhet 

shpesh në kërkim të një mitologjie të re që të ishte e aftë të përshkruajë 

metamorfozën e pafundme të qenies. Engonopulos ishte i vetmi surrealist 

grek, i cili kishte në bazën e piramidës së krijimtarisë figurative mitologjinë. 

Ai nuk kërkoi “rikthim tek rrënjët”, as nuk e soditi me nostalgji të kaluarën 

e largët. 

Ai kompozon dhe rikompozon gjithë jetën artistike, figurën homocentrike të 

Orfeut. Me bukurinë mahnitëse të kësaj figure sa mitike e njerëzore, aq 

poetike e plastike, ai harmonizon artin e poezisë dhe të muzikës, ndërthur 

fuqinë e perëndishme me dobësitë njerëzore. Këto të fundit e bëjnë Orfeun 

që të bjerë “viktimë” i paaftësisë për t’i kapërcyer ato. 

Orfeu, i biri i Apollonit, një nga dymbëdhjetë perënditë e Olimpit, dhe 

Kaliopit, një nga të nëntë muzat, që frymëzonte poezinë epike dhe elegjike, 

i binte Lirës, këtij instrumenti kordofon, të trashëguar nga i jati dhe e ëma, 

nga shtatë tela i shtoi dhe dy, aq sa ishin muzat. Me këngët e tij qetësonte 

391

kafshët, vinte në gjumë dragoin e Halkidës, pemët përkulnin degët nga vinte 

melodia, gurët lëviznin, zogjtë e shoqëronin me cicërima, dallgët 

qetësoheshin e peshqit dilnin në breg të dëgjonin. Orfeu dashuroi dhe u 

martua me nimfën Euridika, e cila një ditë, për t’u shpëtuar ndjekjeve të 

bariut Ariste, e pickon gjarpëri dhe vdes. Orfeu me lejen e Zeusit, zbret në 

Botën e Përtejme, që të mund ta rikthente në tokë Euridikën. Ai arriti të 

mallëngjejë me këngët e lirës së tij mahnitëse Hadin dhe qenin Cerber, dhe 

me forcën e artit mundi ta rimarrë të dashurën, porse kushti i Hadit ishte që 

të mos e shihte hijen e Euridikës sa ishte nën tokë. Orfeu s’mundi të duronte 

pa e parë gruan; e ktheu kokën, duke mos mbajtur premtimin. Euridika e 

rifituar nga magjia artit zhduket përgjithmonë në Botën e Përtejme, nga 

absurdi fluid i ngutjes. 

Me bukurinë mahnitëse kjo figure mitike sa njerëzore aq dhe poetike e 

plastike, frymëzon e sensibilizon breza të tërë krijuesish. 

Engonopulos, duke dashur të nxjerrë mitin ashtu si zemrën nga misteri i saj, 

e kompozoi katërmbëdhjetë herë Orfeun, në variante nga më të ndryshme, 

ku tri herë e ka bashkë me Euridikën. 

Me 78 tablotë surrealiste të krijuara me motive nga mitologjia, ai merr pjesë 

në Venecia, në ekspozitën “Aspetti del Surrealismo” së bashku me Max 

Ernst, Hans Arp dhe Juan Miro. 

Nikos Engonopulos hedh shënimet e tij për poezinë “Shtëmbëza”: 

“Sot do të them përshtypjet e udhëtimit nga Shqipëria. Dhe, mbi të gjitha do 

të deklaroj se nuk ka asgjë më të lehtë e më të thjeshtë sesa të shkosh në atë 

vend. Por, duhet të largohesh, për këtë qëllim, në festën e Shën-Janit, në 

verë. Vetëm atëherë, me t’u ngysur, plot nostalgji për peizazhet e largëta, 

duke kapërcyer zjarret, mund të gjendesh tek çfarëdo qyteti që dëshiron. 

Unë, një ditë e vetmisë së pikëlluar, një ditë ku kisha jetuar larg zogjve, 

kapërceva me terror zjarret që ishin ndezur në një nga lagjet e çfarëdoshme 

të Athinës, me Shqipërinë, dëshirën e zjarrtë të shpirtit, thellë në zemrën 

time. Kapërceva një herë, kapërceva dy herë. Asgjë. Të tretën herë u gjenda 

befas në Elbasan...” 

Si piktor ai portretizoi dy herë Skënderbeun, që konsiderohen me portretin e 

Mërkur Buas e të Kavafisit, si kryevepra. 

Për të tilla personalitete përdoren zakonisht metafora fisnike: ura të afrimit 

të kulturave, kasnecë të miqësisë midis popujve. Të tilla metafora, që janë 

veçanërisht të çmuara sot në Ballkan, Nikos Engonopulos, “shqiptaro-greku 

i famshëm”, i meriton plotësisht. 

392

ZËRA TË SË ARDHMES 

VOCI ALE VIITORULUI 

ANILA XHEKALIU 101 

Dëshirat 

Mbrëmë gëlltita një kundra-mërzi. Nuk e di pse dua ta quaj: “ultra-stres”. 

Ngjan qesharake kjo fjalë. Sè di nëse duhet të gjendet në fjalorë. Por nëse 

nuk gjendet as në to, për mua thotë shumë: “Nuk duhet tì përfill dëshirat!” 

Megjithatë prap shkoj tek to. Herë e maskuar si balerinë për tì këputur me 

brishtësinë; herë si doktoreshë që sapo ka zbuluar diagnozën e tyre, e 

gatshme për tù plotësuar një recetë barnash që patjetër do ta marrin te 

farmacisti i lagjes me syze optike të çuditshme; herë si lypsja e qytetit që 

troket derë më derë për tù treguar për djalin e saj jetim e sakat e here si 

princesha që i ka humbur këpuca rrugës për në ballon e princit. 

Më kot lodhem, ato më njohin në të gjitha format e për çudi bëhen më 

kryeneçe. Nuk u pëlqen asgjë. Nuk janë në gjendje tì bëjnë shoqëri dikujt, 

të pranojnë një shoqëri të tillë. Çfarë ka shkuar u ngjan një ngjarje e 

ngatërruar filli i të cilës nuk gjendet kurkund. Një histori e hedhur sa andej 

këndej në fletë që e shëtit era këmbëve të mobiljeve kur padashur ke harruar 

dritaren hapur dhe nuk ka mbetur gjë tjetër veç të shkelurit pa kujdes mbi 

to. Është e vërtetë, nuk është faji i tyre që ato të dergjen ashtu, por as unë 

nuk kam pse të jem pjesë e një ndëshkimi. Nuk duhej ta thoja këtë. E para 

gjë që kam bërë marrëveshje me veten është që të mos justifikohem. Pika e 

dytë që nuk është e kushedi se çfarë rëndësie është që të shkruaj se çfarë 

ndodh përreth meje, në kufirin e dy metrave më larg. 

Pikërisht në këtë çast era e ftohtë e mbrëmjes sapo e mbushi vendin me 

mjegull pluhuri shumë të imët. Lumenjtë nuk kanë mundësi ta mbysin 

smogun, për më tepër të një qyteti që nuk ka parë në jetën e vet mjegull. 

Është krejt e kundërta e Anglisë, dhe pse shiu bie sa herë tì teket, pa u bërë 

i besdisshëm. 

Era e një sendi të djegur më shpon hundët, klithma e një maceje më tremb 

papritur, ndërsa grindja e qenve më kujton se jam pjesë e një bote 

mosmarrëveshjesh të vazhdueshme. 

101 Poete, prozatore dhe shqipëruese lindur në vitin 1975, autore e një vëllimi poetik, 

e një sërë esesh dhe romanit „Përftyra”, botuar nga „Buzuku” në Prishtinë. 

393

Mbrëmja u bë e errët. Xixëllonjat me fenerët e tyre nisën shëtitjen e radhës. 

Mbase drita e tyre e vërtetë është një lloj terri. Po ç`rëndësi ka kjo, ato 

krijesa të vogla fluturonjëse janë më miqësoret në botë, madje të shkaktojnë 

një ndjenjë çlirimi të çuditshme: një lloj habie e bukur. 

Fneksjet e këtyre dëshirave të vogla që shuhen e ndizen brenda një çasti të 

shkurtër janë kaq të papritura dhe kaq të dashura sa u duhet një errësirë e 

madhe për tì dalluar e madje dhe për të lodruar me to pa u friguar. 

Shiu 

Dredhina rrëkesh zbresin përposhtë qelqit të dritares e gotës me ujë që kam 

përpara si jargë buzësh të plasaritura. “Kush jam? Qelqi që ndan përmes një 

parvaz, a gota që ndan mëdysh këtë cast?” 

Strehët, çadrat shkundin pikla uji mbi trotuar. Jo dhe aq ylberojnë ngjyra 

kalimtare e ca drithije të zbehta përthyer trapezëve neonizuar tavanit. Shiu 

ka mbyllur veshët për të më dëgjuar. 

“Kush je?” Asnjëherë sìa kam bërë këtë pyetje vetes. 

Shiu është këtu me mua. Rrjedh, çurkon strehës time të brendshme që 

ngjan me zhguallin e një breshke shekullore shpinë kockuar 

gjashtëkëndshash. Vajzat sot mbajnë në qafë bizhu në formën e saj. Thonë 

se janë fatprurëse. Madje kam parë radhë breshkash të vockëla mbërthyer 

veshësh dy-tri herë brimuar. 

Shiu erdhi. Nuk shoh më qiell veç currila të pashtershëm uji. Pak tej tyre 

një palltogjatë një dorë në xhep e tjetrën tek doreza e çadrës shkon. Thuajse 

ngjitë me të një vajze flokët ende të palagur i shpërhapen sa majtas djathtas. 

Rruginat e ujit të gotës time janë ca lakadredha interesante që i ndjek herë 

pas here gjersa prekin tabanin e gotës në ngjyrën e dërrasës së tavolinës: 

kafe. 

Shiu erdhi. Nuk shoh më qiell. 

“Kush je?” Ushton jehonë. 

Tampoj veshët me duar. 

Sikur ta dija pyetjen që kurrë sìa kisha bërë brendësisë time. Kotësisht 

kisha stërmunduar veten me : “Kush jam?” 

“Sa shumë kohë paska rrjedhur!” rravgoj. 

Rrëketë nisin të shterren nga buzët e gotës. Kthehen në zhapikë të vegjël. Iu 

thërmohen gjymtyrët. Trupi u zhbëhet. Përfundojnë në maja bishtash. 

Maces time i pëlqejnë shumë zhapikët. U këput bishtat dhe luan me to. 

Ndërsa unë bëja krejt si ajo e vogël. U hiqja me zor krahun, këmbën, 

ndonjëherë dhe kryet kukullave të mia. Doja të luaja si macja me zhapijtë. 

Nuk e dija që kjo ishte lojë e rrezikshme e mizore. Vetë imitimi është i tillë. 

394

Por atëkohë vetëm unë dhe macja ishim të vegjël. Prindërit më blinin shumë 

kukulla e mureve të jashtme të shtëpisë me gurë zalli zvarriteshin zhapikë. 

Nuk e di pse tani kam pështirë prej të mumifikuarit. U ngjan kukullave që 

gjymtoja e vogël, tashmë zhndrruar në njerëz të vërtetë për tù hakmarrë me 

mua. 

Kujtesa është tren i largët harruar një shine të ndryshkur. Me zor kujtohem 

se kam gjymtuar vetëm një kukull që më ngjante plotësisht, por ishte shumë 

e vogël dhe mund të bëja ç`të doja me të. Mbaj mend që dhe flokët tìa kem 

shkulur e bërë tullace, ndërsa ajo përnjëmendtë ishte shumuar gangrenë në 

mijëra fytyra që shëtisin përtej xhamit të gotës, qelqit mes parvazit e qiellit 

që nuk e shoh. 

Shah 

Nuk kam vuajtur nga dobësia për të tjerët, por në të vërtetë kam vuajtur. 

Mjeku më diagnostikoi haluçinante. Nga syrtari i aftësive të tij që i mendon 

mrekullibërëse nxori një dosar përkujdesjesh të çuditshme. Një radhë 

veprimesh idiote që duhet tì kryej në orë të caktuara. Duhet tì ndjek pikë 

për pikë si rite të mallëkuarish, përndryshe duhet tì nis nga e para. Tashmë 

mjeku është njëri nga miqtë a shpëtimtari im. 

Rrethohem prej kaq shumë qeniesh njerëzore sa çuditem pse egzistojnë 

vetëm gjashtë përemra vetorë për tì zëvendësuar. Kjo i thjeshtëzon gjërat 

në fakt, sepse duket sikur të gjitha ditët duhet të flas vetëm për gjashtë 

njerëz si për gjashtë ditë jave pa të dielën. Pikërisht dita në të cilën kam 

seancën me mjekun. Sa e besdisshme do të ishte një vetë e shtatë. Madje 

doktori çuditet sesi unë kur rrëfej përditat e mia i zgjedhoj foljet pa veta. 

Si fillim më ndërpriste duke menduar se nuk e dija mirë gjuhën time. Më 

pas thjesht ngryste pak vetullat por kuptohej që e shihte si veçanti. Dukej 

sikur i pëlqente ai rrëfim: “Hekuros rrobat. Marr mëngjesin. Shkëmbej pak 

fjalë. Nuk më pyesin ku isha. Rrallë u kthej përgjigje pyetjeve.” 

Funksionoja në rregull kështu. 

Vjen një çast që foljet më duken të kota si vetat. I fshij nga përdorimi: 

“Rrobat, mëngjesi, pyetje boshe, biseda në heshtje.” 

Doktori fanitet. 

Si në shah kisha mënjanuar ushtarët, oficerët, kuejtë, torrat, mbretëreshën 

dhe mbretin e kisha lënë pa të gjithë përballë një ushtrie të përgaditur mirë 

në një tabelë shahu fantazmë. 

Kurrë nuk kam luajtur shah si profesioniste ndaj kam fituar rrallë. Më 

tërheq vetëm lëvizja në formë L-je. Mendoj se kështu do të arrij të kaloj në 

të gjithë katrorët bardhë e zi. 

395

Mjeku nuk e mori vesh kurrë lidhjen time me shahun, as atë që mbretëresha 

ishte një gur shahu i tepërt. 

Nudo 

Çudi pse kam dashur vetëm te mendoj, madje ende bëj të njëjtën gjë pa 

heqë dorë prej kësaj çmendurie, kur duhej ta kisha bërë me kohë. Por nuk 

jam një e penduar. 

E vetmja gjë që has sapo të hap sytë janë lëkura, shqisa, e nevoja për diçka. 

Nuk do të mundja ta kuptoja jetën pa trillin, nazet e përhershme, madje dhe 

veset kanë diç thelbësore, të pashpjegueshme e krejt të duhur. E kuptoj më 

së miri këtë para pasqyrës kur mundohem të heq prej fytyrës ndonjë 

papastërti të shtuar prej kaosit të brendshëm. E pra, dhe kjo i bashkangjitet 

çudisë, sepse don me patjetër me qenë pasqyra dhe krejt ajo çka është 

shëmbëllyer në të. Pikërisht çasti që nis e shtjelloj në mendje se sa të 

mërzitshme jemi të dyja. 

Largohem prej aty për të shkuar te rrobat që duhet të vesh për ditën. Prap 

aty duart prishin radhitjen e tyre. I bëjnë sukull pa mundë me gjetë të 

duhurën. Kot zgjedh dy gjëra që s`më pëlqejnës bashkë me atë që vrigëllon 

ajrisë se duhet bërë ndonjë rrugë nga tregu për të gjetur ndonjë gjë më të 

mirë. 

Tërheq derën e banesës për tù gjendur nxitimth mes dhjetra fytyrash të 

panjohurish e automjetesh të ndryshme. Ngjitem makinës që do të më 

zhvendosë për diku tjetër. Ky është çasti më fantastik. Përhumbë tingujsh të 

zgjedhur pa shije pa më bërë përshtypje kjo përkundë mendimesh të 

turbullta, ky mister i pakuptimtë pa të papriturën që mban kureshtinë ndezur 

arrij fundin e udhëtimit duke u ndjerë papushimtë sikur të kem të bëj me 

ndonjë mrekulli, duke e ditur plotësisht se nuk kam asnjë lidhje fisnore me 

të. 

“Duhej tìshe tjetër, jo kjo, them me vete, apsolutisht tjetër.” 

Po ç`kuptim do të kishte nëse do të bëja të njëjtën gjë përsëri, do të kisha 

lëkurë, ndijim e çka prekin këto të dyja, do të zhbirohesha në pasqyrë me 

njëmijë trajta supozimesh, do të ngërdheshesha në çdo çast të fundit para 

saj, e prapë të mendoja: “Çudi që ende mendoj, e jam të gjitha veprimet e 

mia.” 

“Mù hiq sysh! Kohët kanë ndryshuar. Nuk janë më kaq shumë të 

ndjeshme.” 

Madje ndjeshmëritë janë gati të fshihen nga fjalorët e të përditshmes. Kanë 

migruar në trajta absurdi. Janë thjesht nevoja minimale mbijetese dhe 

mënyrat sesi vijnë i kanë fshirë plotësisht format e para të shfaqjes. Dhe 

396

vetë Narcizi të ishte i këtyre kohëve, nuk do ta besonte kurrë mitin e vet. As 

kurrkush tjetër. Do të ishte mjeran: 

“Duhet të ndihesh i lumtur i dashur, kjo kohë nuk të don. Dhe nëse do të 

këmbëngulje për ta mbrritur lavdinë e dikurshme, gjithmonë nëse do tìshe i 

pranishëm në të sotshmen, do të duhej të sakrifikoheshe për shumë gjëra, pa 

mundur të ngjasohesh në asnjë lloj pellgu, për të mbrritë të qenurit e një 

grope ovale të terur uji. Një pritje si fillim e ujit, mbasandej e fytyrës së 

bukur që shëmbëllehet në ty.” 

Ka heshtje që s`quhen heshtje, sado që pipëtimë ajri s`ndihet. Madje 

heshtja e një pikture është nga më trazovaçet. Edhe ajo e e xhamave, 

perdeve që mbulojnë dritën që ndodhet mbas tyre, ndriçimi i llampës janë të 

tilla. Gjendesh mes tyre e pafjalë. Provokuese më shumë se portret të 

dashuri, shikim i tij. Prekje e një shqisë të paprekshme turbullon 

përbrendësitë e mendimeve të fshehura. Heshtja është më e mira për tì 

ligjëruar. Por, nga përvoja kjo: sado të përpiqesh për të prekur me gishtërinj 

drejtpërdrejt burimin e një shikimi nuk ia mbërrin kurrë. Prek vetëm 

qepalla, qerpikë e hapsirën rreth tyre: janë aq të përtejmë sa kobalti i një 

poçi llampe. Përshkojnë pa qenë të prekshëm e praninë e tyre s`mundesh ta 

zhndrrosh kurrsesi në një ngjyrim pak më të zbehtë. Heshtë që dhemb huton 

tejpërtejsisht. 

Transplant boshi, krevati i mëngjesit ende pa rregulluar në pragmesditë 

duhet ta ketë humbur ngrohtësinë që ia ka falur kurmi yt. Ke frikë tì 

afrohesh për ta shkundur një pjesë të tij. Heshtja e tij tashmë kthyer në diç të 

akullt, që mbase po të ish shkundur që në çastin e parë do tì bashkangjitej 

paqtë kësaj përbotje qeniesh e orendish pa qenë rëndomtësi bajate në të. 

Ajri lëvizës do ta kishte arnuar domethënien e kurmit që i është dashur një 

natë e tërë për tù bërë njësh me teshat e shtrojës. Rroba e natës, diç intime, 

e gjerë, e bollshme ku fryma e lëkurës lëvrin si në një atmosferë për tù 

kthyer në të nesërmen e një sendi të pavlerë palosur buzë shtratit: krejt 

tepërt në komoditetin e rehatinë e paplotë. 

397

DUO 

Çasti i parjes dhe i reflektimit 

Bisedë me shkrimtarin Riat Ajazaj / Gjermani 

(Convorbire cu scriitorul Riat Ajazaj / Germania) 

Revista Haemus: I dashur Riat Ajazaj. Po të përdornim një mënyrë klasike 

të shprehuri, je shkrimtar dhe hulumtues letërsie i shqipes, lindur e 

formuar në Kosovë, që shkruan shqip e tani edhe gjermanisht. A mund të 

na japësh disa të dhëna rreth trevave dhe njerëzve mes të cilëve kalove 

fëmininë dhe rininë e hershme? 

Riat Ajazaj: U linda në Zhur në një fshat të madh afër kufirit me 

Shqipërinë. Fshati ndodhet nga lindja, veriu dhe perëndimi mes faqesh mali 

dhe një brinje të naltë kodrinore, ndërsa nga jugu shtrihet një ultësirë fushe 

që mbërrinë deri te lumi Drin dhe te këmbët e Pashtrikut legjendar. 

Gjeografikisht ky fshat ndodhet ndërmjet Kukësit dhe Prizrenit, vende të 

njohura në histori, Lidhja e Prizrenit dhe Lufta e Lumës, ngjarje këto që 

mbahen gjallë në kujtesën e banorëve të asaj zone. Pra kam lindur në një 

regjion shumë të ngarkuar me ngjarje dramatike. Dramatiken atij fshati ia 

shtonte edhe kufiri hermetik dhe i rrezikshëm me Shqipërinë socialiste, që e 

linte Kukësin dhe krejt Shqipërinë të vinte deri te ne në mënyrë shumë 

mitike, përderisa Prizreni me arkitekturën e tij orientale ishte shumë i 

prekshëm, më real pra dhe i këndshëm. Prej kësaj bukurie urbane është 

ushqyer Zhuri vazhdimisht, që për vete ka njohur mërgimin qysh në vitet e 

pesëdhjeta (fillimisht në Beograd dhe më vonë edhe nëpër qendra tjera ishjugosllave 

dhe europerendimore). Pra mërgimi ka një traditë të hershme aty 

dhe ka ndikuar shumë pozitivisht në zbutjen e varfërisë. Në vitin 1989 në 

Zhur ndodhë një masakër kundër popullësisë duarthatë, që kishte dalë të 

demonstroj kundër heqjes së autonomisë. Atëherë kam qenë në moshën 

nëntëmbëdhjet vjeçare dhe në atë ditë kam marrë pjesë në Prishtinë, bashkë 

me shokët e mi të fakultetit juridik, në demonstratat e mëdha kundër heqjes 

së autonomisë. Lajmi për masakrimin e Zhurit më ka mbërritur gjatë kthimit 

me autobuz për në Prizren, kur një autoambulancë e spitalit të Prizrenit 

ndërpreu qarkullimin e magjistrales për pak minuta, për t’i bërë udhë bartjes 

me uturimë sirene të të plagosurve për në spitalin e Prishtinës. 

398

Revista Haemus: Si e sheh tani fuqinë e vendlindjes mbi planet e tua 

letrare? A janë Zhuri dhe Kosova një qendër e kujtimeve dhe e lëndës sate 

letrare? 

Riat Ajazaj: Pas studimeve në Universitetin e Tuebingenit vendlindja është 

bërë pjesë e rëndësishme e lëndës sime letrare. Në njëfarë mënyre 

vendlindja ime paraqet një version të Macondos. Larg një industrializimi të 

mirëfilltë, me bestytninë e fortë të njerzëve, atë të menduar më shumë mitik 

se sa racional, me historinë e gjatë të sundimeve koloniale që është pasuruar 

më tej me kapitullin tragjik por të lavdishëm të luftës së fundit me Serbinë 

(1998-1999), me traditën e rrëfimit gojor, folklorin tejet të pasur, që ka një 

ngjyrim oriental dhe që me siguri është ndër më të pasurit e më interesantët 

në Europë. 

Kur kam qenë fëmijë dhe i ri, axha im, ndjesë pastë, që ka qenë hoxhë me 

profesion, dilte te guri i shpisë dhe bënte muhabet me kalimtarët. Meqë 

shtëpia e tij ndodhej në qendër të katundit dhe afër xhamisë, aty, te guri i tij, 

ndaleshin shumë të njohur e miqë të tij dhe flisnin sa për ngjarje banale aq 

edhe për ngjarje të rëndësishme, sa për ngjarje lokale aq edhe për ngjarje 

globale. Fëmijët dhe të rinjtë më shumë ndëgjonin, të ulur anash ose duke 

rrijtur në këmbë. Kështu në atë shesh të vogël përftoheshin histori të 

ndryshme mbi jetën dhe botën, që në atë rrëfim grupor ishte i prirur t’i 

tërhjekë bjerrakohësit (publikun). 

Në vitin 2002 shkrimtari spanjoll Juan Goytisolo u foli studentëve të 

Tuebingenit për një traditë gojore të rrëfimit në qytetin e Marrakeshit 

(Marok). Në atë qytet njerëzit mblidhen dhe tregojnë rrëfimet e tyre në mes 

të qytetit, sipas një rregulli dhe tradite shekullore. Kjo traditë e 

mrekullueshme mua m’u duk e ngjashme me atë të feminisë dhe rinisë 

sime. Le që ajo anë ka edhe një traditë të shkruar letrare. Poeti i madh Pjetër 

Bogdani vjen pikërisht nga ajo zonë, nga një fshat i vogël matanë Drinit. 

Edhe gjuha e tij ka mbetur e gjallë aty. Ai shkruante për Peshtrikun, si për 

një mal të shenjtë ku banojnë zotnat, një gjë që do ta ketë shtyrë vet Gjergj 

Fishten të marrë një pozë me shikim nga maja e Pashtrikut. 

Kur shkruaj pranë kompjuterit, ndonjëhërë më duket vetja si i ulur në gurin 

e moçëm të shpisë, ndërsa përanash më rrijnë kalimtarët e fëminisë. 

Revista Haemus: Si ka qënë takimi yt i parë me botën studentore dhe 

letraro-artistike të Prishtinës? A kishte tubime letrare dhe mundësi që një 

shkrimtar i ri të niste ngjizjen e nje vepre? 

Riat Ajazaj: Në Prishtinë fillimisht kam qenë student i juridikut. Kështu që 

jam ndjerë më shumë si jurist. Më vonë, më duket pas dy vitesh, kam 

399

egjistruar edhe drejtimin Letërsi dhe gjuhë shqipe dhe kam pasur rastin të 

marrë pjesë nëpër mbrëmje letrare, të cilat mbaheshin në fakultetin 

filologjik dhe tërhiqnin shumë studentë, pasi ato kuptoheshin edhe si 

aktivitete artistike kundër diskriminimit. Prishtina atëherë ka kaluar vitet më 

të rënda të shtypjes dhe jeta studentore ka qenë shumë e terrorizuar. Në atë 

kohë unë kam bërë një jetë mes Zhurit dhe Prishtinës, dhe kam vijuar i 

tërhjekur shkrimin e poezive. Këtë e kam bërë që në klasat e fillores. Si 

rezultat i këtij aktiviteti letrar ka dalë vëllimi i parë poetik „Gryka e Lumës” 

(1992). 

Revista Haemus: Si e përftoje atëhere dhe si e sheh tani trysninë e huaj në 

truallin tënd, mbi gjuhën dhe mendësinë tënde? Rrënimi i shkallëzuar i ish- 

Jugosllavisë i detyroi shumë të rinj kosovarë të merrnin udhën e mërgimit. 

Cilat ishin arsyet kryesore që “caktuan” rrugëtimin tënd fatnor? 

Riat Ajazaj: Trysnia e atëherëshsme ka qenë barbare dhe joproduktive. Ajo 

ka qenë e bazuar në urrejtje dhe përjashtime individuale e etnike. Si e tillë 

ajo ka shkaktuar shumë vuajtje, ka lënë shumë pasoja negative. Kurse tashti 

po ndodhë një fisnikërim, një pasurim, pra një begatim shpirtroro-matrial, 

që do të sjellë zhvillime të hovshme shoqëroro-kulturore. Kosovarët janë 

shumë të zgjuar dhe do të ecin shumë shpejt përpara. 

Sa i përket arsyeve të largimit tim, ato kanë qenë para së gjithash të natyrës 

familjare. Pas mbylljes së dhunshme të Universitetit të Prishtinës u bë 

pothuajëse i pamundur shkollimi atje dhe perspektivat për punë nuk 

ekzistonin fare. 

Revista Haemus: U gjende befas mes një vendi të zhvilluar perëndimor. Si 

çdo vend i tillë, edhe Gjermania ka dy përmasa: njëra historike, e afërt dhe 

mikpritëse për intelektualët shqiptarë, dhe tjetra e përditshme, plot 

vështirësi, sprova, por edhe arritje nga të mbijetesës. Cila mendon se ka 

qënë periudha vendimtare për krijimtarinë tënde? 

Riat Ajazaj: Studimet në fakultetin filologjik apo në Brecht Bau, si quhet 

këtu një ndërtesë betoni me xhama të mëdha, kanë qenë vendimtare për 

krijimtarinë time. Këtu njoha letërsitë e mëdha botërore dhe veçanërisht 

letërsinë e mrekullueshme gjermane. Me vite mandej ajo ndërtesë u bë azili 

im shpirtëror. Në bibliotekën e pasur të saj ndjehesha i mbrojtur nga furia e 

luftrave në ish-jugosllavi dhe nga pengesat burokratike që më dilnin 

përpara. Po aty kam njohur njerëz të mrekullueshëm që i kam bërë miqë. 

Kam pasur fatin e madh të marr njohuri letrare nga profesorë të shquar, ndër 

të cilët do të veçoja ligjeratat dhe seminaret e profesorit Juergen 

400

Wertheimer, që është një komparatist i njohur jo vetëm në Gjermani. Gjatë 

aktiviteteve të tij shkencoro-letrare janë ftuar në Tuebingen shkrimtarë të 

shquar anë e mbanë botës, të cilët merrnin pjesë në veprimtari të ndryshme 

letrare dhe vinin poashtu edhe në seminaret e larta të tij dhe tregonin për së 

afërmi për punën e tyre. Kontakti i drejtpërdrejt me ta ka qenë shumë i 

frytshëm për krijimtarinë time. 

Dua të përmendi këtu emra si Herta Mueller, Peter Rühmkorf, Yoko 

Tawada, Peter Turrini, Susan Sonntag, Marlene Streeruwitz, Joao Ubaldo 

Ribeiro, Günter Grass etj. Dua të them poashtu, se i gjithë qyteti i 

Tuebingenit është kthyer gradualisht në një vendlindje të dytë për mua. 

Këtu i kam menduar dhe shkruar të gjitha librat tjera. Prandaj edhe jam 

shumë i lidhur me këtë qytet. 

Revista Haemus: Mbrojte një tezë doktorate që duhet botuar patjetër edhe 

në shqip. A mund të na besosh disa veçanti të kësaj teze dhe të pengesave që 

të dolën gjatë zbërthimit të saj? 

Riat Ajazaj: Unë u rrita mes diktaturave; asaj të Titos, Enverit dhe së fundi 

të Miloseviqit. Kur erdha në Gjermani në vitin 1993 kisha përshtyjen sikur 

isha aq i ngarkuar me pamje nga vende diktatoriale, sa nuk më jepej të 

merresha me ndonjë temë tjetër hulumtuese. Pas fillimit të studimeve në 

vitin 1994, këtë ide ma forcoi edhe qasja e diskursit gjerman ndaj 

përpunimit intenziv dhe të gjithanshëm të diktaturës së Hitlerit. Kështu gjeta 

një klimë të mirë për t’u marrë me këtë temë. Shembujtë më të mirë të 

trajtimit të kësaj teme nga ana e letërsisë i gjeta te autorët latinoamerikanë 

të letërsisë së angazhuar Asturias dhe García Márquez, që kanë bërë ndikim 

edhe në letërsinë shqipe, si në shembullin e romanit „Spiritus” (1996) të 

Kadaresë. Kështu ky roman mund të quhet edhe si version i romanit 

latinoamerikan për diktaturën. Kjo del nga hulumtimet e mia, (në ato të 

magjistraturës dhe ato të doktoraturës). Në këto punime kam krahasuar 

mënyrat e narracionit dhe figurat, të atyre që shkaktojnë dhunë dhe të atyre 

që pësojnë nga diktatura, mandej kam krahasuar elementet fantastike dhe 

mjetet stilistike. Figurat e këtyre diktatorëve të paraqitur u takojnë 

gjeneratave dhe gjeografive të ndryshme. Prandaj edhe vështërsitë më dolën 

te krahasimi i figurës së diktatorit në romanin e Carpentierit, që është njëfigurë-roman, 

me figurat e romaneve të Asturiasit dhe Kadaresë, që janë 

figura fragmentare dhe ngjajnë shumë me njëra-tjetrën. Mandej edhe 

zhvendosja e ngjarjes prej Parisit për në një vend fiktiv latinoamerikan dhe 

anasjelltas tërhjek me vete prototipin eurocentrist të diktatorit 

latinoamerikan, përderisa në dy romanet tjera ky lloj demaskimi nuk 

trajtohet në mënyrë të drejtpërdrejt. Kështuqë në punimin tim përfshiva 

401

edhe periferitë diktatoriale, por edhe qendrën eurocentrike, ku hasen 

arketipe të vjetra e të reja diktatoriale. 

Revista Haemus: Ke shkruar e botuar poezi, prozë, studime letrare. Si ishte 

kalimi nga poezia në prozë për Riat Ajazajn? A shkruan ende poezi? 

Riat Ajazaj: Kam shkruar poezi ngase nuk dija të shkruaja prozë. Studimet 

këtu më kanë ndihmuar të eci më tej. Tashti jam mësuar edhe me prozën 

dhe po më pëlqejnë të dyja. Ndonjëherë shkruaj edhe poezi. Mendoj 

ngadalë ta bëj gati një përmbledhje për botim. Poezia ka qenë shoqëruesja e 

parë e imja në rrugën e letërsisë, prandaj e dua atë më shumë. 

Revista Haemus: Në cilin prej librave, që ke botuar deri më tash, mendon 

se ke rigjetur vetveten? Me cilin libër, ose fragment libri, do të kishe dashur 

të ishe i pranishëm në një antologji të letërsisë së sotme shqipe? 

Riat Ajazaj: Kriteret për një antologji mund të jenë të larta dhe librat e mi 

mund të mos hyjnë aty, por mendoj se vetveten e kam rigjetur edhe në disa 

poezi të fillimit të krijimtarisë sime edhe më vonë. Nga proza do te veçoja 

fragmente nga “Zanfina” dhe “Gjarpërinjtë e ëndrrës”, dhe poashtu edhe 

nga dy romanet që kanë pasuar, “Arkëmorti bosh” dhe “Ndanë”. 

Përgjithësisht mendoj se romani i fundit është më i arrirë. 

Revista Haemus: Të jetuarit larg atdheut përfton dalëngadalë në vetëdijën 

e shkrimtarit një përfytyrim të veçantë mbi letërsinë, së cilës i përket. Si e 

sheh letërsinë e sotme shqipe në Kosovë, Shqipëri dhe Mërgatë? 

Riat Ajazaj: Letërsia e sotme shqipe është përplot befasira dhe zhvillime. 

Mandej kam përshtypjen se po krijohet një brez i ri i shkrimtarëve që është 

më tolerant ndaj gjeneratave të vjetra dhe ndaj traditës. Në kushtet e reja të 

komunikimit global shoqëritë shqiptare po ndërtojnë me shpejtësi admiruese 

një diskurs tolerant dhe polifonik. Përpunimit të së kaluarës aty po i 

kushtohet vemendje po aq e madhe sa edhe krijimit të modeleve mendore 

për të tashmen dhe të ardhmen. Dhe unë mendoj se në këtë diskursin e ri 

kanë hyrë të gjithë shkrimtarët dhe ata po ndikojnë bashkarisht në formimin 

e tij. 

Revista Haemus: Me cilët autorë shqiptarë dhe të huaj ndjen përafëri? 

Cilin shkrimtar do të kishe dashur ta njihje nga afër? 

402

Riat Ajazaj: Do të doja që krijimet e mia të kishin përafëri me krijimet e 

Martin Camajt dhe para së gjithash do të kisha dashur ta njihja personalisht 

atë njeri. Tashti kjo është e pamundur dhe në njëfarë mënyre sikur ua kam 

lakmi atyre që e kanë njohur atë nga afër. Në vitin '90, si student në 

Prishtinë, e lexova në gazetë një lajm të vogël për vizitën e tij në Kosovë. 

Aty edhe e kishin dhënë të fotografuar me një kapelë. Më bëri shumë 

përshtypje pamja e tij. Ai po kthehej pas shumë vitesh mërgimi në Prishtinë. 

Kurse ajo që gjeta shumë vite më vonë në veprën e tij është përplot liri dhe 

natyrshmëri. Ai njeri duhet të ketë pasur një shpirt shumë të lirë dhe një 

kulturë shumë tolerante komunikimi! Duke qenë se vepra e tij u shkrua e pa 

ndikuar nga ideologjia e diktaturës dhe pa trysninë e tregut të librit, që 

shpesh imponon tema që shiten, pra nuk është komerciale, poashtu, edhe për 

faktin se ajo vepër nuk përmbanë dhunë direkte, apo të them më mirë, se 

dhuna aty jepet vetëm përmes metaforave e kuptimeve nëntekstore, vepra e 

tij do të bëj një ndikim të madh në letërsinë shqipe. Mendoj se kjo që po 

përjetojmë tashti në fillim të shekullit 21 është vetëm fillesa e këtij ndikimi. 

Nga mesi i këtij shekulli ndikimi i tij do të jetë shumë më madh, pasi edhe 

diskursi i tashëm shqiptar do të lirohet nga shumë paragjykime të 

prapambetura për artin. Te vepra e tij shihet qartë një tejkalim i mënyrës 

tradicionale të rrëfimit. Krejt kjo falë studimeve që i ka bërë në Itali dhe 

Gjermani. Pra ndikimi i këtij shkrimtari do të jetë pothuajëse i njëjtë me atë 

të Hölderlinit në letërsinë gjermane. 

Revista Haemus: A ka ndonjë njeri, libër, ose ngjarje, që ndjen se ka 

ndikuar fuqishëm në formimin tënd si shkrimtar? 

Riat Ajazaj: Kur e kam lexuar në moshë të re një roman për sunduesin 

egjiptas Ramzesin II. E kam lexuar në verë dhe nën hijet e mureve të 

shtëpisë sonë të re, që ka qenë në ndërtim. Në atë libër e kam zbuluar për 

herë të parë përftimin e kohës tjetër në art. Por fillimisht në mënyrë jo aq të 

vetdijshme. Vapa e padurueshme, ajo në të cilën ndodhesha unë dhe ajo e 

cila vinte nga Egjipti faraonik i librit, sikur hynin dhe dilnin në njëra-tjetrën. 

Duhet të kem qenë në vitin e parë apo të dytë të gjimnazit. Më vonë jam 

kujtuar shpesh në atë mundësi përftimi. 

Revista Haemus: Ke njohur me rrënjë mërgimin. Ç’përshtypje të la 

Shqipëria kur shkove atje për herë të parë? Ishte një përplasje mes mitit dhe 

së vërtetës pasmoderne, apo një “mishërim” i ëndrrës së kahershme? Po 

vendlindja si të është dukur gjatë kthimeve? 

403

Riat Ajazaj: Takimi i parë me Shqipërinë ka qenë tepër zhgënjyes. E kam 

takuar në vitin 1992, kur kam shkuar me nje shokun tim në cilësinë e 

gazetarit lokal. Ka qenë një zhgënjim aq cvilitës, sa s'ta merr mendja. Ishte 

fundi i botës, degradimi më i skajshëm njerëzor. Në vitin 1999 mandej kisha 

një mendim më të mirë, por takimi im me atë vend ishte i ngarkuar me 

dramën e madhe të ardhjes masive të refugjatëve nga Kosova dhe me 

ngjarjet e luftës. Në vitin 2006 dhe 2007 kam bërë pushimet e verës atje dhe 

kam përshtypjen sikur është ringjallur paksa. Natyrisht se Shqipëria është 

një vend shumë i bukur dhe aty jetojnë njerëz vërtetë të këndshëm. Kosova 

gjithashtu po ringjallet. Të dy këto vende janë shumë interesante për 

letërsinë dhe mua më pëlqen të shkoj atje. 

Revista Haemus: Mbas 17 Shkurtit, je shtetas i shtetit më të ri të planetit. 

Si e përjetove këtë kalim krejt të veçantë nga njeriu me atdhe, por pa shtet, 

tek njeriu që është lindur para shtetit të vet, si të thuash? 

Riat Ajazaj: (Buzëqesh) Të falenderoj që ma bën këtë pyetje. Nga pyetja 

jote më duket sikur për të gjithë shqiptarët ajo ditë ka qenë një ditë e madhe. 

Kam qenë shumë i lumtur, edhe pse paksa nervoz, pasi po ndodhte një 

ngjarje e madhe dhe kisha frikë mos akterëve kryesor të asaj ngjarje, z. 

Thaqi, z. Sejdiu dhe z. Krasniqi po u ndodhte ndonjë gjë e keqe. Por 

fatmirësisht nuk ndodhi asgjë e keqe. Kosova e vogël u shëndrrua në shesh 

festimi dhe kjo u përjetua në atë ditë shkurti si ngjarje e madhe globale, dhe 

që nga ajo ditë edhe ne kosovarët u bëmë me shtetin tonë. Ndodhi vërtet një 

mrekulli! 

Revista Haemus: Ke tashmë një përvojë si mësues gjimnazi. Cilat lëndë ke 

më për zemër? Si e këqyrin kulturën lindore nxënësit e tu? 

Riat Ajazaj: Kam filluar me gjermanishten, latinishten dhe etikën, dhe të 

trija lëndët i kam shumë për zemër. Ndoshta në të ardhmën e afërme do të 

vazhdoj edhe me retorikën. Nxënësit janë përgjithësisht të interesuar për 

kulturat e lindjes. Shprehin kurreshtjen për njerëzit dhe ngjarjet historike. 

Mendoj se gradualisht Europa po bëhet me një diskurs të përbashkët. 

Izolimet që i pësuam me dekada e me shekuj po mbarojnë. 

Revista Haemus: Me çfarë trajtash të diskriminimit je ndeshur në mërgim? 

Riat Ajazaj: Jam ndeshur me diskriminimin burokratik, me të cilin kanë 

probleme edhe vetë gjermanët. Por emigrantët, si puna ime dhe e familjes 

sime, kishin më shumë pengesa në krahasim me qytetarët vendas, pasi më 

404

parë mungonin ligje adekuate për atdhesimin e të huajve. Tashi ky problem 

është ndrequr në pjesën më të madhe të tij. 

Revista Haemus: Cilat janë këshillat që u përcjell në heshtje fëmijëve të 

tu? A do të dëshiroje që ndonjëri syresh të ndiqte rrugën e letërsisë? 

Riat Ajazaj: Pse jo. Letërsia është arti më i bukur që ekziston. Por ata duhet 

ta gjejnë vetë shtegun e saj. 

Revista Haemus: Çfarë do t’i kumtoje atij që kalon nëpër vështirësi të 

ngjashme me të tuat? 

Riat Ajazaj: Që të besojë në ëndrrën e tij dhe të luftojë për realizimin e saj. 

Revista Haemus: Këto kohë doli nga shtypi i pari roman i yti në 

gjermanisht, “Der Koffer”. Çfarë mendon se duhet të dijë medoemos një 

shkrimtar i shqipes për ecurinë e librit dhe të letërsisë në mediat 

perëndimore? 

Riat Ajazaj: Botimi i romanit tim të parë në gjermanisht më gëzon dhe më 

inkurajon për projekte të tjera botimi. Të shkruash në gjermanisht është 

vërtetë një kënaqësi e veçantë. Është një përpjekje më shumë për t’iu afruar 

më afër kësaj letërsie të madhe e shumë të larmishme. 

Mendoj se një shkrimtar i shqipes duhet të dijë se ka të bëj me një lexues 

shumë të rafinuar dhe zgjedhës. Duke qenë se në treg plasohet letërsi nga të 

gjitha anët e botës dhe konkurrenca është shumë e madhe, një shkrimtar i 

shqipes duhet para së gjithash të gjej një mënyrë të mirë narracioni. Me 

gjithë ato ngjarje dramatike të gjysëmshekullit të 20 temat shqitare do te 

gjenin vërtet lexues. Pastaj mendoj se autorët do të duhej të ndihmoheshin 

edhe në mënyrë institucionale (ministritë e kulturës, komunat). Ato do të 

duhej të ndihmonin matrialisht përkthyesit e huaj, që ata t’i futen pa përtesë 

bashkëpunimit me autorët. 

Revista Haemus: Cila ka qënë fjala e urtë që të ka prirë në jetë deri tani? 

Riat Ajazaj: Kanë qenë disa, por me kalimin e viteve ato janë përzier dhe 

kanë ngelur të fragmentarizuara në një çast parjeje a reflektimi mbi jetën e 

botën në ikje, në ndryshim të vazhdueshëm. Prej tyre i urtë ka ngelur në 

mua vetëm çasti i parjes a i reflektimit. 

405

BIBLIOTHÆCA HÆMUS 

Një roman befasues për jetën 

e emigrantit lindor në botë 

RIAT AJAZAJ: Der Koffer. Roman. edition nove. 

Wien/München. 2007. 

Shtëpia botuese edition nove ka nxjerrë në treg romanin e pare në gjuhën 

gjermane të shkrimtarit kosovar Riat Ajazaj. Romani „Der Koffer“ (Koferi) 

mbështetet në jetën dhe mbijetesën e emigrantëve kosovarë në Gjermani, 

por zbërthen edhe çështje universale që janë të pranishme në jetën e çdo 

emigranti që zhvendoset nga Lindja e sprovuar në Perëndim. Romani 

shquhet për një mënyrë të veçantë rrëfimi e përftimi të realitetit, përfshi ai 

ndërtekstor. Rrëfyesi flet në vetën e parë dhe merr shkas nga fjalët që i 

dikton çdo të premte herët djalit të vet të vogël. Para se djali të shkojë në 

shkollë, atë e bir zhvillojnë një ushtrim gjuhësor e tërthorazi historik, që 

mund të shihet edhe si një stërvitje mbijetese e breznive të lindura në 

mërgim. Fjalë që babai i lexon me zë dhe të cilat biri i shkruan në gjuhën 

gjermane (ri)ngjallin tek rrëfyesi (ati) shoqërime të befta metaforike me 

burim në jeten e tij nga vendlindja sidhe në jetën prej mërgimtari në 

Perëndim. Rrëfyesi zbulon papritmas se qëndron para një sprove të vështirë 

të kuptimit të mirëfilltë të këtyre fjalëve, jo krejt të huaja, por as krejt 

familjare për shpirtin e tij. Pikërisht kjo vështirësi bëhet edhe shkas i 

rrëfimit, si të thuhet hibrid, i plotit të romanit. Në njërën anë kemi fjalët 

gjermane, të renditura në një fletore shkolle, kurse në anën tjetër, në shpinën 

e padukshme të fletëve – copëza nga jeta e mërguar. Fletët e pashkruara e 

çojnë fillin e rrëfimit sa në historinë vetjake të familjes së rrëfyesit, aq edhe 

në skenat e luftës në Kosovë e ish-Jugosllavi, gërshetuar me degëza nga jeta 

e tij në të tashmen. Shpeshherë, krahas fjalëve gjermane, brofin fjalët 

shqipe, si në mbështetje të njëra tjetrës, duke qartësuar mozaikun pamor të 

rrëfimit. Në gjithë këtë shtjellë rrëfimi koferi bëhet metafora kryesore që i 

lidh të gjitha copëzat e tani-diku, tani-këtu, përherë-gjithkënd, lidh vende e 

kohëra të ndryshme, që jo rrallë përjashtohen mesveti. Në roman ndërlidhen 

natyrshëm edhe ikjet masive nga bregdeti shqiptar drejt Italisë në fillimet e 

viteve '90, ridhënë me një ton dhe ritme lirike. Historia e emigracionit 

shqiptar plotësohet nga marrëdhënia e poetëve shqiptarë me diktaturën. 

Edhe legjenda e zënies rob të poetit të madh spanjoll në qytetin bregdetar të 

Ulqinit është përshtatur dhe kyçur në rrëfim. 

406

Romani „Koferi“ pasqyron peripecitë e emigrantëve shqiptarë jo vetëm në 

raport me sistemet totalitare në të cilat ata kanë jetuar, por edhe mes 

ndeshjes me burokracinë e vendeve ku janë strehuar. Gjithashtu, romani jep 

një dëshmi të ndërsjellë njohjeje shqiptaro-gjermane kryesisht gjatë gjysmës 

së dytë të shekullit 20, një shenjë njohjeje që synon të shkojë përtej klisheve 

dhe paragjykimeve të rrënjosura nga mitologjitë kalimtare. 

Riat Ajazaj është jo vetëm një përfaqësues i denjë i kulturës shqiptare në 

botën gjermane e më tej, por edhe një autor tashmë me emër në letrat 

shqipe. Lindur në Zhur të Kosovës në vitin 1969, i specializuar në letërsi të 

krahasuar dhe retorikë të përgjithshme, doktor në Universitetin Eberhard 

Karls të Tuebingenit (me tezën: „Paraqitja e diktaturës te Asturias, 

Carpentier dhe Kadare. Një hulumtim krahasues në veprat „El Señor 

Presidente“ (1946), „El recurso del método“ (1974) dhe „Spiritus“ 

(1996)“), Ajazaj është autor i vëllimeve „Në perëndim bie shi“, „Lugina e 

Lumës”, „Psherëtima e mureve” – poezi, dhe „Gjarpërinjtë e ëndrrës”, 

„Arkëmorti bosh”, „Zanfina”, „Ndanë” – prozë. 

Riat Ajazaj: Der Koffer. edition nove. Wien/München 2007. Çmimi € [A] 13.90/€ 

[D] 13, 50/ sFr 25, 10 

407 

HaemusPress / shkurt 2008 

Estetika e Misterit ose Ftesë për leximin dhe 

përjetimin e letërsisë 

Autor tashmë i njohur dhe i verifikuar, që ka botuar nëntë libra nga fusha e 

letërsisë, prej të cilëve pesë libra të poezisë dhe katër libra të tjerë të 

tregimeve, Ragip Sylaj kësaj here sprovohet me një lloj të ri të krijimtarisë 

letrare – eseistikë. Libri më i ri i këtij autori është ai i kritikës letrare 

periodike, me titull “Estetika e misterit”. I paraprirë nga hyrja e autorit “Në 

kërkim të estetikës së misterit”, materia e librit është strukturuar në këto 

njësi: Libri i poezisë, Libri i prozës, Libri i kritikës dhe i esesë. 

Libri përfshin vështrimet, përkatësisht esetë letrare të autorit për librat e 

rinj, të botuar deri në vitin 2002 në të përditshmen “Zëri” të Prishtinës ku 

punon aktualisht, në shtypin e periodik të Prishtinës, “Fjala”, “Sheshi”, 

“Jeta e re” etj., madje në disa të përditshme të Tiranës, si “Albania” e 

ndonjë tjetër. 

Mëtimi i autorit me shkrimet e këtij libri është të përmbushë vakuumin 

ndërmjet librit dhe lexuesit. Kjo do të mbështetej në arsyen se kritiku letrar 

shpeshherë është lexuesi më i thellë dhe më ideal i letërsisë.

Ndonëse togfjalëshi ‘estetika e misterit’ ndodhet si titull i një shkrimi të 

këtij libri, megjithatë ky nocion bart diçka nga esenca e kërkimit të tij në 

akëcilën vepër letrare. Mbi të gjitha, në këto shkrime, përveç paraqitjes së 

librit para lexuesit, s’do mend se një nga synimet është kërkimi i harmonisë 

estetike ajo që e ka provokuar dhe preokupuar autorin e këtij libri. Andaj 

vështrimet letrare të librit “Estetika e misterit” të Ragip Sylajt mund të 

konsiderohen edhe si një ftesë për leximin e letërsisë, për leximin dhe 

përjetimin e vlerave letrare të verifikuara qoftë të letërsisë shqipe, qoftë asaj 

të përbotshme. 

Ragip Sylaj (1959) me krijimtari letrare merret qysh nga bankat e gjimnazit, 

kurse në periodikun tonë letrar u paraqit në fund të viteve shtatëdhjetë. Ka 

punuar mësimdhënës, gazetar në gazetën e studentëve "Bota e re", në të 

përditshmen "Bota sot", ndërsa tash është gazetar i rubrikës së kulturës në 

gazetën e përditshme "Zëri" të Prishtinës. 

Shkrimtari Ragip Sylaj deri tash ka botuar këto vepra letrare: “Hije e gjallë 

(poezi, 1986), “Anatomia e rrënjës” (poezi, 1989), “Obsesioni” (tregime, 

1992), “Lisi i shenjtë” (poezi, 1993), “Përhitja” (tregime, 1996), “Mëngjes 

qumështor me akull” (poezi, 2000), “Humbella e fërgëllisë” (tregime, 

2001), “S’kam kohë të jetoj me vdekjen” (tregime, 2004), “Eliksir” (poezi, 

2007). 

Për punën e tij krijuese është shpërblyer disa herë edhe me çmime letrare. 

Për librin e poezive "Hije e gjallë" është laureuar me çmimin "Hivzi 

Sulejmani" që jepej nga revista “Zëri i rinisë” për librin më të mirë të 

autorëve të rinj (1986), ndërsa në vitin 1999 u nderua me "Penën e artë" të 

revistës për kulturë, art dhe letërsi "Fjala" për poezinë më të mirë, “Kurth 

për liridashësin”, të botuar midis dy mitingjeve të poezisë në Gjakovë. Po 

ashtu është fitues i shumë çmimeve në konkurse të ndryshme letrare brenda 

dhe jashtë vendit. 

Poezia e këtij autori është përfshirë në antologjinë e Ali Podrimjes, “I kujt 

je, atdhe” (Sprovë për një antologji, 2), (Prishtinë, 2003), të Ardian- 

Christian Kyçykut, “Un alfabet al poeziei albaneze" (Një alfabet i poezisë 

shqipe), antologji e poezisë shqipe në gjuhën rumune (Bukuresht, 2003), etj. 

Poezi të këtij autori janë përkthyer dhe botuar në gjuhët angleze, rumune etj. 

Librin “Estetika e misterit”, me përkrahjen materiale të Drejtoratit për 

Kulturë, Rini e Sport, i Kuvendit Komunal të Therandës (Suharekës), e 

botoi shoqata për kulturë dhe art “Elena Gjika – Dora d’Istria” dhe ka 230 

faqe. Përgatitjen teknike dhe artistike të librit e ka bërë dizajneri, Refki 

Gallapeni. 

Autorët, veprat e të cilëve (në poezi, prozë, kritikë e ese) janë marrë në 

prizmin e analizës së Sylajt në librin e tij “Estetika...”: Jorge Luis Borges, 

Eva Lipska, Zbignjev Herbert, Bllaga Dimitrova, Sabri Hamiti, Gani 

408

Xhafolli, Riat Ajazaj, Kujtim M. Shala, Vehbi Miftari, Besnik Mustafaj, 

Sali Bashota, Osman Gashi, Agim Ramadani, Adem Gashi, Arben Veselaj, 

Zejnullah Rrahmani, Lazër Stani, Kim Mehmeti, Ardian Christian Kyçyku, 

Musa Ramadani, Ismail Kadare, Fatos Kongoli, Veli Karahoda, Mehmet 

Kraja, Eqrem Basha, Kujtim Rrahmani, Ibrahim Berisha, Ibrahim Ibishi, 

Binak Kelmendi, Daut Demaku, Anton Nikë Berisha, Rexhep Murtez Shala, 

Xhemail Mustafa, Ali Aliu, Rifat Ismaili, Petrit Palushi, Xhavit Beqiri, 

Paulo Coelho dhe Ali Podrimja. 

RAGIP SYLAJ 

Në kërkim të estetikës së misterit 

Mbaroje çdo vepër tënden ashtu sikur të ishte e fundit në jetë. 

Mark Aureli 

Kur kam filluar të shkruaj, ndonëse kënaqësinë e të shkruarit e kam ndier së 

brendshmi në mënyrë instiktive, nuk e kam pasur të njohur mendimin e 

Kamysë se të krijosh do të thotë të jetosh dy herë. E kam pasur të njohur një 

mendim tjetër të këtij shkrimtari e mendimtari që thotë se "të fillosh së 

medituari do të thotë të fillosh të jesh i minuar", dhe ndonëse e kam ditur se 

asgjë e madhe nuk është krijuar pa pasione të mëdha, nuk e kam ditur dhe 

madje jam trishtuar kur kam mësuar se "pasionet janë burim dhimbjesh" 

(Frojdi). Këtu zë fill ballafaqimi i ëndërrimtarit dhe i krijuesit, që është një 

përballje a përplasje me realitetin, me realitetin plot dhembje, te i cili duhet 

kërkuar edhe magjinë e krijimit dhe të transformimit të vetvetes e të të 

tjerëve. 

Kritiku letrar - lexuesi më i thellë dhe më ideal i letërsisë 

Për shkak të mundësisë së zgjedhjes së teksteve për interpretim, si për shkak 

të aktualitetit të botimit, që i përgjigjet më së shumti gazetës së përditshme, 

do ta quaja një lexim të kushtëzuar, edhe përkundër përzgjedhjes së tyre në 

kuptimin kualitativ të fjalës. Por edhe kjo zgjedhje që mund t'i përgjigjet 

sinkronisë së kësaj fjale mund të jetë një kontribut për vlerësimin e 

prodhimit tonë letrar dhe, kur e kur, edhe atij të përkthyer, gjë që mund të 

shërbejë jo vetëm si vlerësim, por edhe respekt dhe konsideratë sa e 

evidentimit të këtyre vlerave, sa provokim për autorin e këtyre shkrimeve 

po aq edhe për lexuesit e tyre të sotëm dhe të nesërm. 

Me këtë rast do ta rikujtoja një konstatim të poetit Din Mehmeti, i cili thotë 

se kritiku e përmbush vakuumin ndërmjet librit dhe lexuesit, d.m.th. kritiku 

409

ëhet një ndërmjetësues i vlefshëm në këtë rast, në punën e tij ndoshta 

sizifiane për ta zgjuar vetëdijen letrare ndër ne. Kjo do të mbështetej në 

arsyen se kritiku letrar shpeshherë është lexuesi më i thellë dhe më ideal i 

letërsisë dhe kjo ndoshta qe njëra nga arsyet që rubrikën e recensionit në të 

përditshmen "Zëri" e mbititullova sprova të leximit krijues. Në këtë 

kontekst, ku mund të nënkuptohet relativiteti i mundësive të leximit dhe 

njëri prej varianteve të interpretimit, sigurisht se do pasur parasysh edhe 

aventurën e të dy këtyre proceseve, të cilat nuk mbeten pa u përcjellë herë 

me dhembjen e herë me kënaqësinë e krijuesit letrar. Sidoqoftë, ky libër 

është rezultat i shkrimeve të mia të kësaj natyre të botuara në gazetën "Zëri" 

(i përditshëm), në revistat për kulturë e letërsi, të Prishtinës, siç janë: 

"Sheshi", "Fjala", "Jeta e re" e gjetiu, por edhe në "Albania" të Tiranës e 

ndokund tjetër. 

Që në këtë tekst hyrës mbase do të duhej sqaruar se këto shkrime a i 

dominon kënaqësia estetike (e leximit) e tekstit apo interpretimi i tij, sepse 

"lexuesi duhet të vendosë nëse një tekst do ta përdorë si tekst që ofron 

kënaqësi, apo nëse një tekst të caktuar do ta përdorë si element për 

ndërtimin e strategjisë së tij" (shih V. Miftari, "Teoria e objektit", fq. 30, 

fusnota 20). Ndonëse në shkrimet e mia disa herë mund të hetohen që të dy 

këto synime sa veç e veç po aq edhe në të njëjtin vend, në interpretimin e 

librit (akëcilit tekst letrar) kritiku letrar e shpërfaq edhe teorinë e tij të 

shkrimit, që e zbaton në krijimtarinë e tij letrare. (Përkitazi me kritikën e 

artistit, Albert Thibaudet-i, sipas Jean - Yves Tadie, thotë: "kritika shpreh së 

pari teoritë që i përkasin autorit, estetikën e tij, artin e tij poetik, të hedhura 

më pastaj mbi të tjerat", nga artikulli "Feneri i Aleksandrisë" te "Fjala" nr. 

8-9/ Prishtinë, 2002, fq. 10). 

Estetika e misterit - esenca e kërkimit 

Në mos në akëcilin shkrim, së paku me këtë rast, mbase ka mundur të jepet 

edhe një biografi e leximit (togfjalësh i Xhemail Mustafës) e pse jo edhe e 

interpretimit. P. sh. si erdhi autori i këtyre shkrimeve në kontakt me librin, a 

ia dhuroi atë dikush, a ia preferoi dikush tjetër, a u ngushtua dhe e bleu pse i 

pëlqeu, a e bleu thjesht për korrektësi, a e huazoi sa për ta bërë një shkrim 

në gazetë apo revistë etj.? Ku e lexoi librin: në shtëpi, në autobus, mysafir 

në një vend tjetër, apo u nis rastësisht në një vend dhe u desh të përfundohet 

gjetiu; kur e nisi autori punën e interpretimit të librit (sepse shpeshherë 

dikush bëhet sebep në raste të tilla) dhe a bëhej kjo veprimtari thjesht për 

kënaqësi estetike, si vokacion krijues (si dashuri ndaj artit letrar), apo si 

nevojë për të mbijetuar si qenie njerëzore (para së gjithash) dhe si qenie 

krijuese (pas së gjithash)? 

410

Ndonëse togfjalëshi estetika e misterit ndodhet si titull i një shkrimi të këtij 

libri, megjithatë ky nocion bart diçka nga esenca e kërkimit tim në akëcilën 

vepër letrare. Mbi të gjitha, në këto shkrime, përveç paraqitjes së librit para 

lexuesit, s'do mend se është kërkimi i harmonisë estetike ajo që e ka 

provokuar dhe preokupuar autorin e këtyre rreshtave. Shkrimet e botuar në 

faqet e shtypit të përditshëm dhe atij periodik doemos se iu nënshtruan një 

përzgjedhjeje dhe sërish u rimorën nëpër duar dhe iu bë ndonjë korrigjim i 

vogël sa në tituj, sa në tekstin vijues, me qëllim që t'iu iket përsëritjeve të 

panevojshme dhe, kur e kur, me qëllim të saktësisë së tyre. Shkrimet për 

disa libra që nuk u futën në këtë zgjedhje ose nuk i plotësonin kërkesat e 

mia, si realizime krijuese, ndërsa disa të tjera u lanë për një rast tjetër, pas 

ndonjë ripunimi. 

Ndoshta me shkrimet e këtij libri, edhe nëse nuk ngrihet a nuk ulet vetëdija 

letrare ndër ne, së paku do të dëshmohet sa për titujt, sa për disa nga vlerat e 

tyre, sa për dijen e vlerësuesit të tyre, po aq (siç u tha më lart) për 

konsideratën ndaj librit, në kohën kur ai për shumë kë është bërë i huaj, por 

pa të cilin nuk mund të ndërtohet kurrë civilizimi modern, që do të duhej të 

mbetej një synim i përhershëm yni. 

411 

Prishtinë, (2002-2007) 

* Ky tekst është botuar si hyrje e librit, me titull “Estetika e misterit”, të autorit 

Ragip Sylaj. Teksti botohet me ndërhyrje të vogla nga autori dhe me mestitujt, si 

lehtësi për lexim. 

Dy monografi të reja në rumanisht 

Shtëpia Botuese Librarium Haemus e Shoqërisë Kulturore Shqiptare 

Haemus, nxori kohët e fundit në Bukuresht dy vepra në rumanisht të 

akademikut shqiptar Kopi Kyçyku: „Algjeria - e kaluara dhe e tashmja" 

dhe „Historia e shkurtër e Azerbaixhanit". Këto dy monografi historike u 

shtohen të tjerave të këtij lloji, që Kopi Kyçyku ka shkruar e botuar në 

rumanisht, si „Historia e Shqipërisë", „Historia e Maqedonisë", 

„Ataturkizmi dhe Turqia në Mijëvjetshin e Tretë" etj. 

Duke shfrytëzuar, si gjithmonë, burime të shumta e të larme dokumentare 

në arkiva, biblioteka, muzeume dhe në qëndra të tjera shkencore, autori, 

edhe këtë herë ka mundur të bëjë sinteza të argumentuara me bosht 

veçanësitë e traditave, kulturave dhe qytetërimeve të një vendi 

afrikanoverior (Algjeria) dhe të një vendi kaukazian (Azerbajxhani). Vlen të 

theksohet fakti që, është hera e parë që lexuesi rumun merr në dorë 

monografi historike të mirëfillta për vendet e sapopërmendur.

Në parathënien e librit „Algjeria - e kaluara dhe e tashmja", historiani i 

mirënjohur rumun Stelian Brezeanu thekson: „Profesori Kopi Kyçyku, 

autori i këtij libri, është një nga intelektualët e mëdhenj të Shqipërisë së 

sotme, ... specialist i shquar në historinë e Ballkanit në moshën e formimit 

të kombeve moderne… Përmes veprimtarisë së vet shkencore dhe 

publicistike, profesori Kyçyku ka mundur të vendosë lidhje të ngushta midis 

intelektualëve shqiptarë dhe rumunë, sidhe ndërmjet dy vendeve tona. Ky 

libër i shkruar me erudicion dhe ngrohtësi humane, e zgjeron horizontin e 

preokupimeve të tij drejt vendesh të tjera të botës mesdhetare". Nga ana e 

vet, ambasadori i Algjerisë në Buluresht, në fjalën hyrëse të librit thekson: 

„Duke marrë shkas nga fakti që autori i kësaj vepre është njëkohësisht 

inxhinier gjeolog, le të më lejohet të huazoj emrin e një instrumenti - 

sondës, me të cilën ka ditur të zhbirojë në thellësi spiritualitetin algjerian, 

historinë e tij të pasur dhe qytetërimin tejet të hershëm, domethënë e ka 

sonduar këtë truall pjellor për t’ia përcaktuar natyrën, duke nxjerrë prej tij 

të gjitha mineralet e çmuar". 

Vlerësime po kaq të larta janë bërë dhe për librin „Historia e shkurtër e 

Azerbajxhanit", ku, ndër të tjera, autori Kopi Kyçyku ka hedhur 

hamendjen e një prejardhjeje të përbashkët të shqiptarëve dhe banorëve të 

një zone të gjerë të Azerbaixhanit, që thirret Shqipëria Kaukaziane. Ja si 

shprehet autori për këtë çështje: "Sipas mendimit të shumë hulumtuesve, 

Shqipëria Kaukaziane nuk duhet konfonduar me Shqipërinë që ndodhet në 

Ballkan. Është e vërtetë që, tani për tani,nuk disponojmë asnjë dokument të 

shkruar, i cili t’i mbështesë ata që nuk e përjashtojnë mundësinë e 

ekzistencës së disa lidhjesh të lashta e të fuqishme ndërmjet entiteteve 

Shqipëri (e Ballkanit) dhe Shqipëri (e Kaukazit), por nuk duhen anashkaluar 

kurrsesi tiparet e panumurta themelore, të cilat të dy popujt, shqiptar dhe 

azer, i kanë të përbashkëta, sidomos ato që lidhen me karakterin dhe 

konstitucionin e tyre shpirtëror, me dashurinë për atdheun e për gjuhën, 

madje edhe pamjen fizike tepër të ngjashme. Të bukur, shtatlartë, me flokë 

të zinj dhe sy gështenjë, na thonë autorët antikë për shqiptarët kaukazianë 

dhe nuk është aspak e vështirë t’i përqasim me malësorët e Azerbaixhanit të 

sotëm, të Dagestanit dhe të Shqipërisë ballkanase. Edhe përshtatja e tyre 

ndaj kushteve të reliefit dhe të klimës na nxit të përsiatim në këtë drejtim". 

Më tej, autori ve në dukje: „Një argument më shumë, i cili do t’i përligjte 

këto përçapje hulumtuese është fakti që, në kohëra të lashta, për shkaqe 

tashmë të njohura, - luftra, shkëmbim popullsish, deportime, - ka të ngjarë 

që një pjesë e popullsisë të jetë shpërngulur në njërin kah apo në tjetrin. Dhe 

412

nuk ka çudi që, edhe në këtë çështje të bëhemi dëshmitarë të shndrrimit të 

disa pandehmave të zbehta, në teza themelforta" përfundon autori. 

Două noi monografii în limba română 

Editura Librarium Haemus a Asociaţiei Culturale Albaneze Haemus a 

publicat recent la Bucureşti două lucrări în română ale academicianului 

Kopi Kyçyku: „Algeria - trecut şi prezent” şi „Scurtă istorie a 

Azerbaidjanului”. Aceste două lucrări din domeniul istoriei li se adaugă 

altora de agest gen pe care Kopi Kyçyku a scris şi a publicat în română, ca: 

„Istoria Albaniei”, „Istoria Macedoniei”, „Atatürkismul şi Turcia Mileniului 

Trei” etc. 

Fructificând, ca întotdeauna, nenumărate şi variate surse documentare din 

arhive, biblioteci, muzee şi alte centre ştiinţifice, şi de data aceasta autorul a 

reuşit să facă sinteze întemeiate având ca axă trăsăturile specifice ale 

tradiţiilor, culturilor şi civilizaţiilor unei ţări din Africa de Nord (Algeria), 

respectiv unei ţări caucaziene (Azerbaidjan). De menţionat faptul că, este 

pentru prima dată că cititorul român ia în mână monografii istorice propriuzise 

dedicate ţărilor sus menţionate. 

În prefaţa cărţii „Algeria - trecut şi prezent”, renumitul istoric român Stelian 

Brezeanu subliniază:”Profesorul Kopi Kyçyku, autorul acestei cărţi, este 

unul dintre marii intelectuali ai Albaniei de azi… Profesorul Kyçyku a 

reuşit, prin activitatea sa ştiinţifică şi publicistică, să stabilească contacte 

strânse între intelectualii albanezi şi cei români şi între cele două ţări. Cartea 

aceasta, scrisă cu erudiţie şi căldură umană, lărgeşte orizontul preocupărilor 

sale spre alte ţări ale lumii mediteraneene”. 

Din partea sa, în Cuvânt înainte al lucrării de faţă, ambasadorul Algeriei la 

Bucureşti, Abdelhamid Senouci Bereksi se exprimă: „Pornind de la faptul 

că autorul acestei cărţi este, în acelaşi timp, inginer geolog, îmi permit să 

împrumut numele unui instrument – sonda, cu care a ştiut să exploreze în 

profunzime spiritualitatea algeriană, istoria sa bogată şi civilizaţia sa foarte 

veche, adică a „sondat” acest „sol” fertil pentru a-i determina natura, 

extrăgând din el toate „minereurile” preţioase”. 

Aprecieri tot atât de înalte s-au formulat şi la adresa cărţii „Scurtă istorie a 

Azerbaidjanului” în care, printre altele, autorul a lansat ipoteza unei origini 

comune ale albanezilor şi ale locuitorilor unei vaste regiuni din 

Azerbaidjan, numite Albania caucaziană. Iată ce ne spune autorul în această 

privinţă:„În opinia mai multor cercetători, Albania caucaziană n-ar trebui să 

fie confundată cu Albania aflată în Balcani. Este adevărat că nu dispunem, 

în momentul de faţă, de nici un document scris care să-i sprijine pe cei ce nu 

413

exclud eventualitatea existenţei unor legături vechi şi puternice dintre 

entităţile Albania (Balcanilor) şi Albania (Caucazului), dar nu pot fi trecute 

cu vederea numeroasele caracteristici fundamentale pe care ambele 

popoare, albanez şi azer, le au în comun, îndeosebi cele legate de caracterul 

şi constituţia lor spirituală, ataşamentul faţă de patrie şi de limbă, ba chiar 

aspectul fizic foarte asemănător. Frumoşi, de statură înaltă, cu părul de 

culoare închisă şi ochii căprui, ne spun autorii antici despre albanezii 

caucazieni şi nu ne este deloc greu să-i asemuim cu muntenii din 

Azerbaidjanul de astăzi, din Daghestan şi din Albania balcanică. Şi 

adaptarea lor la aceleaşi condiţii de relief şi climatice ne îndeamnă să mai 

medităm în această direcţie. Un argument în plus care ar justifica aceste 

demersuri,este faptul că, în vremuri îndepărtate, din motive deja cunoscute - 

războaie, schimb de populaţii, deportări – s-ar putea ca o parte din populaţii 

să fi fost mutată într-o direcţie sau într-alta. Şi nu este de mirare ca, şi în 

problema aceasta să asistăm la preschimbarea unor ipoteze vagi în teze bine 

întemeiate!” conchide autorul. 


Strabizmi i anijes dhe i gjumit 

(Disa fjalë për poezinë e Arian Lekës në rumanisht 102 ) 

Hyrje në strabizëm 

Po t’u besojmë kryekëput fjalorëve, do të ndaleshim thjesht tek përcaktimi 

se strabizmi është një anomali që nënkupton mungesën e paralelizmit të 

boshteve të shikimit, duke shkaktuar si pasojë vështrimin çakërr. Ose: 

Mangësi që karakterizohet nga pamundësia për të këqyrur natyrshëm me të 

dy sytë; vështrim i kryquar. Në fakt, sytë e njeriut të sotëm i kanë të gjitha 

arsyet për të bërë kryqin para shumicës së gjërave, pamjeve e ngjarjeve që 

servir epoka e quajtur edhe pasmoderne. 

Historia e shikimit dhe e llojit të syve është disi më e pasur sesa numuri i 

gjërave që na bje të shohim gjatë jetës. Ajo ka arritur të nyjëtojë shpesh 

edhe gjuhën dhe të shpikë të folme që e kanë kallur botën në debate të 

pafundme e ndonjëherë edhe në luftra. E qartë mbetet se, hëpërhë, njeriu 

është e vetmja qënie që mund të përfshijë me e mes syve një pamje të plotë, 

102 Arian Leka, Nava Somnului, (Anija e Gjumit), antologji autori, përktheu Kopi 

Kyçyku, botoi Librarium Haemus, Bukuresht, qershor 2007. 

414

i vetëdijshëm se mbi, nën, mbrapa e para saj gjallojnë pamje të tjera, të 

mundshme, ose më të vërteta nga sa pandehim. Në traditat fetare, jo rrallë 

Hyu përfytyrohet si errësira e tejndritshme, një hapësirë ku vështrimi 

njerëzor nuk mbërrin, duke besuar se atje ku mbaron fuqia e vështrimit tonë, 

fillon bota e përjetshme. 

Deri tek njeriu, syri ka përshkuar një udhë të çuditshme. Tek zogjtë dhe tek 

disa gjallesa që janë bërë mjeshtre të mbijetesës, nevojiten të dy sytë, që ato 

të mund të shohin një pamje të plotë. Vetvetiu shtrohen disa pyetje: si, sa 

dhe çfarë shohin të mësipërmet kur iu mungon, ose kur mbyllin njërin sy? 

Ç’pamje ka bota po të vërehet me një sy zogu e një sy kafshe? A i mungon 

gjësendi botës, kur shohim vetëm gjysmën e saj? A ia del mbanë syri 

njerëzor që, duke ngjitur dy a më shumë pjesë të së njëjtës pamje, të sajojë 

një të tretë, e cila, si në morfologjinë gjuhësore, të jetë e ndryshme nga 

paraardhëset? E sidomos: a munden dy sytë tanë që, tek ngulin shtizat e 

shikimit në një pikë të vetme, të njësojnë atje edhe pamjet e përçara, 

mendimet, dy pjesë të së tërës? Në këtë pamundësi zbulohet edhe një rol 

mistik, ta themi, i strabizmit. Poetikisht, strabizmi është një përpjekje e 

dhimbshme, - që jo rrallë zgjon humorin patëkeq dhe mëshirën, - një 

stërmundim rrënjësor dhe mbase i pavetëdijshëm i organizmit njerëzor për 

të njësuar, ribashkuar, copët e ndara të botës, të jetës, e madje të vetë 

shpirtit. Sepse thelbi i kohërave kur ende ndodhemi në trup është ndarja. 

Ndarja nga Qielli, nga e Përhershmja, nga Thellësitë, nga Vetvetja, nga 

Njëritjetri. 

Ato që i ndodhin atdheut 

Kjo epokë e shpërdoron çiltërsinë, sepse vetëm përshfaqja e dhunshme e 

mendimeve dhe e gjendjeve të fshehta (të fshehura) mund të joshin sot 

vështrimin dhe vëmendjen e mass-medias. Një poet përballet gjithnjë, të 

paktën në orët e vetmisë së epërme, me mëdyshjen nëse është i veçantë falë 

atyre që shpreh, apo falë atyre që fsheh. Dihet që dhimbja e pashprehur, ose 

thjesht e ravijëzuar, e bën më fisnike, më përzgjedhëse fshehtësinë e një 

poeti. Një tjetër pyetje e poetit të sotëm është nëse duhet ta përshfaqë 

dhimbjen sa më në plotni dhe kësisoj të bëhet pjesë e dhimbjes së lexuesit, 

t’ia marrë këtij të fundit dhimbjet e papërballueshme përmes artit të fjalës 

dhe të heshtjes dhe t’i shndërrojë përfundimisht në art (pra, në një element 

më të pranueshëm), apo thjesht t’i përcjellë lexuesit të vërtetën se ia njeh 

dhimbjen, është binjak me të në të mira e sidomos në të liga etj. Është 

pohuar me të drejtë se në ditët tona gjithkush mund të hedhë në letër vargje 

dhe jo rrallë të qëllojë në shenjë. Mbase etja e njeriut për të mbetur në 

Kujtesë e ka rraskapitur Muzën dhe ajo e ka humbur toruan, duke i hedhur 

perlat siç hedhim thërrimet e bukës ndaj zogjve, pa marrë parasysh se 

shumë pak prej tyre janë Nositë. 

415

Poezia shqipe pati një zhvillim tronditës gjatë shekullit XX. Formulat e 

viteve `30 u zëvendësuan egërsisht nga formula e realizmit socialist, aq sa 

ndonjë risi e rëndomtë, për shkak të ngurtësisë që sundonte, tingëlloi si 

arritje e hatashme. U ec pas parimit në vendin e të verbërve qorri është 

mbret. Kur populli e çante rrugën e historisë me shpatë në dorë, ishte mëse 

e vështirë ta çaje rrugën e vetmisë me penë në dorë, sepse mund të 

gdhiheshe i shkuar në shpatë, siç ndodhi jo pak herë. Korifenjtë e poezisë së 

realizmit socialist ngatërruan qëllimisht pushtetin politik me atë poetik dhe, 

pas rënies së regjimit, shtrënguan me thonj e dhëmbë një pushtet që mund të 

quhet mediatik. Mëkatet e tyre u lanë mënjanë falë disa dhuntish fatale tejet 

njerëzore (siç është etja për të ngatërruar magjinë e një moshe të caktuar me 

situatën politike të kohës përkatëse, nevoja për të falur ata që s’kanë si të të 

shkatërrojnë më etj), por edhe ca mekanizmash të mass-medias, që vihen në 

punë nga shoqëritë e ndërmjetme për të mos shfarosur krejt njerëzinë. Bënë 

sa mundën, janë pleq e janë penduar – dhe është gati e pamundur të ndash 

nëse pendimi i tyre erdhi nga plakja, apo plakja e kumtit poetik sajoi në 

kokën e lexuesit bindjen se janë penduar. 

Brezi i ri i poetëve u përpoq të ndreqte ç’ish përdhosur më parë dhe ia doli 

mbanë të sillte në shqip një poezi përgjithësisht të pastër, vetjake, të denjë 

për arenën evropiane, duke ruajtur me një përkushtim të admirueshëm fillin 

e pakëputur të traditës. 

Arian Leka është një nga zërat e pangatërrueshëm të këtij brezi dhe një 

autor që bën poezi programatike, të lartë, për të mos thënë vizionare. Ajo që 

e shquan nga zërat e tjerë është thellësia dhe largpamësia e programit 

poetik. Një program që nuk shkon nga letra tek autori, duke iu bërtitur 

gërmave e tingujve të bëhen vargje, por që rrjedh natyrshëm nga autori dhe 

kthehet si vetiu në poezi. Lindur në Durrës më 19 shkurt 1966, pasi studioi 

(aspak rastësisht muzikë, them unë) në Liceun “Jan Kukuzeli”, përfundoi 

Fakultetin e Histori-Filologjisë, degën Gjuhë dhe Letërsi Shqipe dhe i 

plotësoi studimet në Itali (Firence) për letërsi të re evropiane. Në vitin 1994 

boton vëllimin me tregime Ky vend i qetë ku s’ndodh asgjë, pasuar nga 

Sacro e Profano, Veset e të Vdekurve, Doan Doel, Legjendat më të bukura 

(1, 2), Anija e Gjumit, romanin Gjarpri i Shtëpisë, Strabizëm – poezi, dhe 

Shpina e Burrit – tregime dhe novela. Ndërkaq ka shqipëruar pjesë nga 

krijimtaria e T. F. Marinettit, Çezare Pavezes, Dino Kampanës, Euxhenio 

Montales, Italo Kalvinos etj. Ka themeluar Festivalin e parë ndërkombëtar 

të poezisë – POETEKA – që zhvillohet në muajin prill të çdo viti dhe që 

tashmë ka një emër të çmuar anembanë. Është kryeredaktor i revistës 

“Poeteka”, revistë e specializuar për poezinë dhe kulturën poetike, që 

botohet në Tiranë një herë në tre muaj që prej vitit 2004. Krijimtaria poetike 

e Arian Lekës ështe botuar e përkthyer në anglisht, gjermanisht, italisht, 

portugalisht, kroatisht, rumanisht, maqedonisht, frëngjisht. Në shqip kjo 

krijimtari është vlerësuar shpesh me çmime, ai i Lidhjes së Shkrimtarëve, 

416

Çmimi i Lidhjes së Shkrimtarëve për poezinë më të mirë lirike në Festivalin 

poetik “Lulet e Verës”, Çmimi special për poezinë – Tetovë, Maqedoni. 

Arian Leka është edhe fitues i konkursit “Evropa, atdheu ynë i përbashkët”, 

sidhe i Çmimit “Penda e Argjendtë” për vëllimin poetik “Strabizëm”. 

Gjatë kësaj periudhe, Atdheut të secilit prej nesh dhe atdheve të përbashkët 

u kanë ndodhur mjaft gjëra. Vendi i qetë ku s’ndodhte asgjë u dynd disa 

herë nga veset e të vdekurve, duke nxjerrë në pah veset e të gjallëve. Shumë 

të gjallë iu zunë vendin të vdekurve dhe anasjelltas. Një nga dramat e 

mëdha shpërtheu në gjirin e shqipes, gjuhë e stërlashtë që u gjend befas në 

qerthullin e betejave për ta rindërtuar, ripastruar, rishkruar, rilexuar, 

ripunuar, ringjallur, rivrarë. Shqipja mes zhurmave dhe tingujve, mes 

muzikës dhe grahmës së sharrave, mes harpave dhe gromësimave, mes 

frymës së saj të kulluar dhe barbarizmave që hyjnë njëheresh me dorëheqjen 

e shkallëzuar të njerëzve nga Shpirti i tyre dhe me triumfin e stomakut dhe 

të xhepit ndaj idealeve dhe zemrës. Dhe, siç ndodh jo rrallë: kur njerëzit 

ndahen nga atdheu i tyre, kur gdhihen ose bëhen mërgimtarë brenda tokës 

së vet dhe shfryjnë larteposhtë, me mllef, me egërsi e pezm llahtarat e 

atdheut, shkrimtarët mbeten bijtë e përbetuar të tij. Sepse shkrimtarët 

mbrojnë një atdhe të paktën të dyfishtë. Hirnosja e patriotizmit të pastër, 

zhvlerësimi i tij, ndodh njëheresh me zhvlerësimin dhe zbritjen nga froni të 

Letërsisë, me ngadhnjimin e përkohshëm të grafomanisë dhe të “yjeve” që 

janë lindur të fikur. Në këto kushte shkruajnë vetëm ata që s’rrojnë dot pa 

letërsinë. 

Kam mbetur vetëm, si gjuha, si flamuri, shprehet diku Arian Leka. I vetëm 

si gjuha e sulmuar nga të gjitha anët dhe nga të gjithë ata që s’ngrihen dot 

deri në lartësinë e saj, dhe si flamuri, ngjyrat e të cilit duken, ose janë, 

gjithnjë e më të zbehta. Nuk është e lehtë të marrësh përsipër atdheun, sepse 

kjo nuk është njëlloj si të marrësh mbi vete dheun e tij. Atdheu është 

kufomë, / e vetmja kufomë që mban erë të mirë // Iliria e fjetur / Arbëria e 

tretur… 

Në fakt, nuk është fjala për Atdheun, por vetëm për Këtë atdhe, të cilit nuk i 

hahen mollët, nuk i durohen pordhët dhe që dashurinë e pakët ua ndan 

fëmijëve / si thërrime (vështrimi?) të rëna përtokë / në errësirë. Ky është një 

atdhe i padashur për qënien e ndjeshme, për artistin, por nuk është i dashur 

as për lexuesin, as për analfabetin, as për vrasësin, as për të vdekurit që ikën 

me shpresën se gjërat do të marrin për mirë. Mirpo nuk është në natyrën e 

poetit të gjykojë dhe të ndajë faje e ndëshkime. Poeti vajton – dhe ky lloj 

vajtimi, shumë më tepër se dobësi, është lutje e dëgjuar nga Lart ende pa u 

shprehur. 

Çdo gjë që i ka ndodhur vendit tim / më ka ndodhur dhe mua. Ky varg 

mjafton për të njohur përkushtimin e qënies poetike, që dashuron atdheun sa 

më tepër njësohet me të, sa më tepër mban të njëjtën erë me të. Të nevojitet 

një strabizëm gati hyjnor që të pastrosh, të përkryesh dhe të njësoh dy 

417

atdhetë mes të cilëve je lindur dhe që, pas ikjes sate nga kjo botë, do të 

vazhdojnë të ndeshen, ose njeri do të dorëzohet. 

Anija 

Arian Leka e ka parë fillimisht botën nga, ose me sytë e Durrësit – ish 

Dyrrahium, truall i bekuar ku u themelua njëra nga bashkësitë e para 

shpirtërore të monoteizmit. Në hapësirën e Durrësit gjithmonë kanë sunduar 

të paktën tri kohë: lashtësia, e tashmja dhe ajo kohë që njëson paprerë 

kohërat vetjake të të gjithë atyre që vijnë në breg apo që ikin nga bregu. Në 

Durrës mbaron bota prej toke dhe fillon bota prej deti e qiejsh. Por në 

Durrës ndodh edhe e kundërta. Për këtë arsye simbolet – kyçe të Arian 

Lekës janë deti, rëra, anija, peshkatari, rrjeta, fuzhnja, Durrësi, folklori 

qytetar, akasha e letrave shqipe, aromat e periudhave të lumtura të qytetit 

bregdetar e bregqiellor, arkaizmat si mjete për të njësuar, ose thjesht për të 

mos ndarë dy kohë, njëra më shpirtërore, tjetra më lëndore, zogjtë, vetmia 

etj. Poeti sikur stërvitet të zhvarrosë një botë të tërë, shumë më të hijshme e 

më njerëzore se e tashmja, një botë fanitja e së cilës, në një çast kulmor, 

mund dhe duhet të përmbysë gjithë mendësinë tonë të rrënjosur nga e 

përditshmja. Kjo botë rri e stivosur harmonishëm në një anije vigane e të 

padukshme, një anije që rinohet njëherazi me plakjen e shpejtë të gjërave 

dhe me zvjerdhjen e ngjarjeve, dhe që endet rreth e përmes ditës jo se s’ka 

brigje, por se pret që ta hedhë spirancën në brigjet që sjell me vete. Sepse 

anija është një univers që endet brenda një universi të cilit i jep leje t’i endet 

në brendësi. Kjo është e pamundur dhe paradoksale për logjikën me një sy, 

por është mëse e natyrshme për Poezinë, ashtu siç është për Durrësin, 

Pogradecin, Vlorën etj. 

Anijen-univers e prin një poet, më saktë zëri i poetit. Zëri që s’mund ta 

ndryshojë botën, por që të paktën ngulmon të mos e lerë të rrënohet më tej. 

Apo vetëm një grimë pas rrënimit të plotë, mbi shkretinë e mbetur mund të 

shtrohen brigjet që ndodhen në anije? Duke vënë re se si ecin punët jashtë 

anijes, jo rrallë poetit ia çart gjumin një pyetje që s’ka lënë shkrimtar pa 

trandur. Të rrosh a të mos shkruash? Shumë kohë më parë, një sivëlla i 

poetit, Mihai Eminesku, i përcillte lexuesit dhe binjakëve të vet shpirtërorë 

një strofë rrënqethëse: Se ç’është në këtë botë, dhe ç’është sot poeti / Që 

zërin vetmitar pak ia dëgjon, kush do/ Vërtitet i panjohur mes botës që e 

treti / Kurrkush nuk do t’ia dijë në rron më apo jo / Një copëz vele është, një 

zemër, flluskë-e kotë / Që ndruajtur rropatet në motin zemërhekur / Më mirë 

të mos qe shfaqur ai në këtë botë / Në vend të vdiste sot, më mirë dje të kish 

vdekur 103 . 

103 Shqipërim i imi – A.-Ch. Kyçyku. 

418

Për mjeshtrat e fjalës shqipe, historikisht roli i anijes ka qenë i dyfishtë. 

Anija vinte e paftuar nga jashtë dhe sillte mortjen, mirpo anija dilte me ose 

pa leje nga brenda dhe sillte shpëtimin, duke dëbuar nga hapësira e vet 

fatkeqësinë. Anija si mit shpirtëror i shqiptarit, si plotësim i lirisë së 

pamundur, të ëndërruar, të synuar jetavdekje. Anija si shprehje e lexueshme 

dhe e ndjeshme e lëvizjes kozmike, e ikjes nga hapësirat e ngurtësuara, e 

zhvendosjes (tjetër vend – tjetër fat), Anija që jo vetëm thyen kufijtë e 

rehatisë, por që edhe bashkon dy hapësira, të cilat, në mungesë të saj, s’do 

të ishin takuar kurrë. Poezia e Arian Lekës ngulmon ta vendosë Anijen në 

qendër të Jetës, menjëherë pas Zotit, dhe të dëshmojë pa fjalë të tepërta se, 

kur poetit nuk i mbetet as edhe një lexues, as edhe një dëgjues, as edhe një 

shpirt binjak, ai vazhdon të shkruajë për botën, për anijen, për heshtjen dhe 

lëvizjen, apo edhe për gjumin, të cilin anija e merr me vete, duke lënë pas 

vetëm zgjimin e të gjitha shqisave. Atë zgjim që mund t’u mësojë leximin 

edhe gurëve të atdheut. 

Dalje nga gjumi 

Ideale do të kish qenë sikur krijimtaria e një poeti të shqyrtohej, sidomos 

për lexuesin e huaj, duke përdorur harmoninë e brendshme të veprës së tij, 

tingujt dhe ritmet, me rimat e dukshme e të padukshme amtare, ndonëse kjo 

mund ta kish pakësuar dëshirën për t’ia lexuar veprën. Pasi lexon poezinë e 

Arian Lekës, jo vetëm në shqip, por edhe në rumanisht, bindesh sërish se 

muzika e verbit mund të hapë edhe dyert e ferrit, sidomos në prag të 

globalizimit, kur zhurma ka marrë pushtetin dhe kur njeriu e ka shumë më 

të lehtë t’u ngjajë gjithë të tjerëve se sa të vazhdojë t’i ngjajë Krijuesit. 

Muzika e shqipes mori një plagë të tmerrshme shumë kohë më parë, kur si 

rastësisht, zanoret e hapura, qiellore, nisën të zëvendësohen nga zanoret 

vajtimtare dhe monotonizuese dhe t’i shtrojnë udhën së kobshmes gjuhë 

druri. Mbytja e â-ve nga ë-të dhe shumëzimi i bashkëtingëlloreve hundore, 

stomakore e kockore si shprehje e varfërimit të jetës e të trurit, mbetet një 

nga tragjeditë e mëdha të shqipes, ndonëse forca e saj arriti dhe arrin të 

nxjerrë ende kryevepra nga rrënojat e vetvetes. Muzika e Arian Lekës pahon 

dhe synon të ndreqë pikërisht strabizmin brenda-gjuhësor të shqipes, duke 

zbuluar tërthorazi edhe strabizmin nga i cili vuan sot gjuha njerëzore. Kurse 

sa i përket mundimit tonë për të mos e lënë ndarjen e gjithanshme të na verë 

nën thundër, ai mbetet një lloj i lumtur strabizmi, të paktën për shpirtin. 

Ndoshta ngaqë trupi i ka ditët e numuruara dhe nuk dëmtohet nga pak poezi, 

shije fluturimi a mbijetese. Aq më tepër kur mbrrin ai çast një mike pret t’i 

mbijnë prej teje flatrat / në kohëra të errëta kur nuk mbijnë veç brirë 104 . 

Bukuresht, verë 2007 

104 Arian Leka, Kulishë të verbër, Strabizëm, botimet Ideart, Tiranë 2004, f. 108. 

419

U dynd vdekja dhe gëlltitur mbet nga vargjet* 

(Disa fjalë mbi praninë e Ali Podrimjes në poezinë evropiane) 

Asnjëherë s’është vonë të flitet për Vdekjen, sidomos për dy fytyrat 

thelbësore që lindja e re (sipas mistikëve) dhe fundi i botës, ose asgjësimi 

(sipas ateistëve), i ka të paktën qysh kur në këtë botë shkruhen vargje. 

Vdekja e dhunshme, e pazbërthyeshme, zemërgurtë, e dalldisur, e shoqëruar 

nga një humor çnjerëzisht i zi - dhe Vdekja pa të cilën letërsia nuk do të 

kish ekzistuar. Ndoshta në pafuqinë apo në ngutjen për t’i ndarë qartësisht 

të dyja fytyrat e Vdekjes, qëndron edhe tragjedia e vërtetë e njerëzimit, por 

edhe kufiri që veçon grurin nga egjra. Njeriu pasmodern nuk i ndruhet më 

vdekjes ngaqë e ka lënë veten t’i zhvatet ajo që ka më të shtrenjtë dhe më të 

amëshuar qysh nga lindja, domethënë Besimi. Ai lejoi, madje bëri çmos që 

ta zhvendoste besimin në qënie tek besimi në sende. Por, teksa qëniet janë të 

pafundme ngaqë dhurojnë e vetëdhurohen, sendet kanë një fund ngaqë 

përthithin në mosdije gjithçka dhe të gjithë. Në një farë mënyre, e ardhmja e 

njeriut është shkretuar nga e shkuara, sepse sendet, duke mos pasur as të 

shkuar e as të ardhme, orvaten t’i ngjizin rrejshëm ato. Mistiku i shquar 

Kleopa këshillonte qartë: në të djathtë të mbajmë frikën nga Perëndia, në të 

majtë frikën nga Vdekja, për të lartuar kësisoj muret shpirtërorë që e 

ndihmojnë njeriun të çapitet vetëm përpara, drejt shpëtimit. Vdekja e 

epërme, mësimdhënësja, ajo që urtëson, mbush me mëshirë e mirëkuptim, 

është e lidhur ngushtë me Perëndinë, madje përfaqëson një mjet të fshehtë 

të Tij. Por sytë e njërëzve të sotëm janë të zbrazët, të përndezur nga 

pakënaqësia dhe pangopja, ndërkohë që uria e shumëfishtë e tyre është bërë 

qelizore dhe marroke, ngaqë e kanë harruar Vdekjen dhe i druhen në 

mënyrë sporadike, në raste urgjence, vetëm vdekjes së trupit. Ky është 

shkaku që, ndër të tjera, nuk ia kanë frikën as Perëndisë. 

* 

Rrallëherë ndonjë fjali më ka ardhur njëherazi në të dyja gjuhët që shkruaj. 

Fjalia U dynd vdekja në kullën e Poetit dhe i rrëmbeu fëmijën (në shqip) dhe 

Nãvãli Moartea în turnul Poetului şi-i rãpi copilul (rumanisht) më është 

ngulitur në mendje pas leximit të poezisë së Ali Podrimjes**, përkthyer në 

rumanisht. Ndodhia që ka lindur fjalinë e mësipërme është aq e dhimbshme, 

saqë lyp heshtjen e një përshpirtjeje, e ruajtjes së diçkaje të shenjtë, por e 

njëjta heshtje ta përshfaq vegueshëm shtjellimin dhe çnzjëtimin e një të 

shkruari që vështirë se mund të ndryhet në kanune a rryma letrare. U dynd 

vdekja në kullën e Poetit dhe i rrëmbeu fëmijën. Djalin. Mbartësin e gjakut, 

420

e emrit dhe të ardhmes së fisit. Në vitin sprovëmadh 1982. I la në këmbim 

penën, trandjen e prindit mbetur pa bir, - si në kohëra lufte, kur jo fëmijët 

varrosin prindërit, por anasjelltas, - sidhe një sasi të stërmadhe letre të 

bardhë. Në atë letër dergjet i vetmi ngushëllim, i shkallëzuar, gati-gati 

ritual, i Prindit-Poet. Mirpo i rrëmbeu djalin. Mirpo i la krejt pjesën tjetër të 

botës. Biri merr me vete një botë të tërë, ndërsa Prindit i duhet të rindërtojë 

nga shkretia e strukur përtej letrës së bardhë dhe jetës së nxirë dhunshëm 

botën-me-djalë. Aspak rastësisht, biri quhet Lumi***. Barasvlerësi i 

Përmbytjes dhe i ujit të së shtunës në traditën shqiptare është E mori lumi. 

Ky lumë haset edhe në përfytyrimin apokaliptik të prozatorit të madh 

Mitrush Kuteli. Lumi i Madh përmbys gjithçka, kthen sëprapthi, rrënon dhe 

gëlltit një botë të tërë - ndërsa prindi Ali Podrimja lipset ta mposhtë letrën e 

bardhë të një zije pa ngushëllim duke pritur (edhe ne tok me të) çfarë ka për 

të sjellë Lumi i Vogël. 

* 

Do të kish qënë e gabuar të pohonim se Podrimja nuk do të kish qënë 

zëdhënësi i madh i Dhimbjes po qe se nuk do të kish humbur të birin. Por 

është e sigurtë se tronditja e humbjes së një “kryevepre” në mish e eshtra e 

mësoi dhe e përgatiti për të ligjëruar në vend të shumë njerëzve të shtypur 

nga paparashikueshmëria e Vdekjes. Ai nuk e rrëmben të drejtën për të folur 

në vend të të tjerëve dhe as nuk abuzon me sasinë e stërmadhe të letrës së 

bardhë, por e fiton si një të drejtë tejlëndore, njëlloj sikur kjo e drejtë të 

qënkej i vetmi mishërim i mundshëm i fëmijës së bjerrur, aq sa mund të 

betohesh se është lindur me fuqinë dhe misionin për t’i ndriçuar të cfiliturit 

nga vdekja, në palcë. Tragjedia na kujton tërthorazi ritin e stërlashtë të 

dakëve, të cilët, për të marrë një përgjigje apo një falje nga Yjori, zgjidhnin 

nga një djalosh të panjollë, të pastër shpirt-e-trup-kulluar, dhe e bënin të 

hidhej në një gropë plot me shigjeta. Në një farë mënyrë, ai ishte 

shpëtimtari i fisit. Po qe se përgjigja vonohej, donte të thoshte se djali nuk 

pat qënë i pastër aq sa duhej. Prandaj zgjidhej një tjetër, dhe kështu deri në 

marrjen e përgjigjes-zgjidhje. Një përfytyrim tanimë i pragmatizuar rreth 

rëndësisë së trupit dhe të shpirtit, i shtynte dakët të gëzoheshin në vdekjen e 

dikujt, të këndonin, të ngazëlleheshin, dhe të qanin me shtatë palë lotë kur 

lindej dikush. 

Koha dëshmon se Podrimja nuk është zgjedhur rastësisht. Drama mizore e 

hapësirës në të cilën është lindur, – ku shpesh vetëm vdekja nuk vonon e ku 

nënat i mëkojnë edhe fëmijët e vdekur, – përgatiste kaherë një zë i cili do të 

mundte t’i jepte zemër shpirtit të bashkësisë në çaste mëdyshjesh, ose pas 

fatkeqësish që duken absurde. Roli i këtij zëri nuk është më i vogël as sot, 

421

sepse drama kosovare dhe mbarëshqiptare, ende nuk ka marrë përgjigje. 

Dhe kur shumë vetë bëjnë çmos që ta anashkalojnë vuajtjen vetjake dhe atë 

kolektive, kur jo pak të tjerë mezi presin të zhvatin dekoratat e caktuara për 

vuajtjet e tjetrit, qoftë edhe duke e dekoruar këtë, - njëlloj sikur dekorata të 

qënkej nëna e vuajtjes, - e folmja në emër të Vuajtjes së thellë njerëzore 

tingëllon patetike ose e stisur. Por Podrimja dikton një tjetër strukturë të 

ligjërimit, madje edhe të leximit të poezisë. Ai nuk ndalet vetëm në një apo 

dy degëzime të Dhembjes (për dashurinë e përdhosur, për atdheun e 

shkretuar e të plaçkitur, për hipokrizinë e rëndomtë, për sahanlëpirjen dhe 

demagogjinë, që e çojnë botën në humnerë, për njeriun e poshtëruar e të 

huajsuar, për shpirtin e rrënuar, për prindër përjetësisht në zi etj), por 

njësohet me vetë Dhembjen e qënies që ende ndodhet në trup - dhe i 

rrëmben butësisht vetë gjuhën. 

U dynd Poeti në shtëpinë e Vdekjes dhe i rrëmbeu ligjërimin… 

* 

Poeti Ali Podrimja shfaqet në shkrimin shqip të mesviteve ’60, kur hapësira 

perëndimore e Evropës e mbante lindoren në një farë oborri të mbyllur, apo 

burg të hapur, por deri në cak të oborrit. Izolimi s’mund të ketë asnjëherë 

një “prind” të vetëm, ndërsa zgjatja e tij në kohë e mpak hapësirën, e bën 

frymëzënëse dhe ul çmimin e lëkurës. Mos vallë Perëndimi ka dashur të 

shohë sa është në gjendje të mbajë lindori fatkeq, apo ka synuar ta përhapë 

vdekjen e papërgjegjshme, trupore, motër e kësaj bote dhe jo e qiellit? Pó 

Perëndimi, duke ndryshuar klishetë e parrullave të dikurshme, por duke ua 

ruajtur thelbin, i shpërdoroi deri në bjerrjen e fjalëve burimore, e 

shpirtmadhësisë, e empatisë, e detyrimit njerëzor për ta përfytyruar veten, 

qoftë edhe përkohësisht, gjer edhe thjesht për kurreshtje shkencore, në 

vendin e sivëllait, për të mbërritur deri tek humbja e Hirit, aq sa u katandis 

vetëm në gjendjen e soditësit. Perëndimi nuk merr pjesë drejtpërdrejt dhe 

nuk përfshihet në dramën e mirëfilltë, ama dëshiron ta udhëheqë fatin e saj. 

Rehatia ime vlen më shumë se vuajtja jote, duket sikur thotë, megjithse ti je 

i gjallë dhe i munduar, ndërsa unë i nginjur dhe i ngurtësuar. E çfarë pastaj 

nëse… 

E çuditshme është që të ngujuarit në skenë i ka pushtuar euforia dhe besojnë 

se po rindërtojnë nga themelet botën mbarë. Poezia shqiptare kalon nëpër 

një periudhë kënetore, ku Shpirti përndiqet e poshtërohet ashtu siç as poezia 

nuk arrin dot ta rrëfejë. Diktatura i bind përfaqësuesit e metastazikut 

realizëm socialist se janë feneri i komunizmit në botë dhe se pjesa tjetër e 

planetit s’ka asnjë rrugëdalje mbijetese, nëse nuk përvetëson mësimet e 

internacionalizmit proletar. Gjoja jo paranoja na mban të vetërrethuar, duke 

422

na detyruar ta bëjmë hak fatin, por presim përqark dramës së Perëndimit, që 

ky të na japë të drejtë, të na përulet, ta pranojë miopinë e vet. Të njëjtët zëra 

sëmurës u kallin tani frikën lexuesve me zgjerimin e pamëshirshëm të 

globalizimit, dukuri që, sipas tyre, do t’i shfarosë letërsitë kombëtare, vlerat, 

autenticitetin etj. Synimi është që lexuesit, të helmuar gjatë një 

gjysmëshekulli, të ngrenë në qiell dhe të mos mundin të heqin dorë nga 

shpëlarja e vullnetshme e trurit, nga frika e globalizimit, pra të rrafshojnë 

çdo vlerë të re letrare, ose ta trajtojnë si ndonjë murtajë. Përndryshe pushteti 

i pinjollëve dhe i nipërve të propagandës, - që ngatërrojnë fuqinë e dhuntive 

me atë të qeverive, - zhduket. 

* 

Ali Podrimja shfaqet si një zë i pangatërrueshëm në poezinë shqiptare dhe 

flet në emër të Dhembjes tërësore pikërisht kur shumica e kolegëve të penës 

u thurrin lavde arritjeve të komunizmit. Shqipëria e tij është e përjetshme, e 

shkëputur nga realiteti i çastit në disa shtresime kohore dhe hapësinore, të 

ndërthurrura e të ndërvarura (Arbëria, Çamëria, Kosova, Shqipëria, 

Diaspora, Guri, Kulla, Uji i Madh, Drini, Sharri, Ereniku, Arta, Bjeshkët e 

Namuna, ura dhe lumenj dhe kulla dhe të vdekur të mbivendosur në kohë 

dhe në hapësirë etj, zonë në të cilën një vashë, bie fjala, mbytet në një lumë 

falë pikëllimit të brigjeve që nuk takohen), por e pacënuar dhe e paprekshme 

në poezi. Ajo është Uni-Versi**** i shpërbërë dhe i përbërë nga vers-e 

(vargje). Poetografia, - që t’i vemë një emër gjeografisë së ngjizur nga 

Podrimja, - nuk është shprehja e një arratie në vargje, por e një angazhimi 

në fatin e amëshuar të etnisë, ku përmasat e kohës janë të shkrira në një të 

tashme të paskaj. Poeti i këqyr vuajtjet dhe pamundësitë e dje-sot-nesër me 

syrin global dhe nuk i thërrmon dramat e përditshme, apo të përjetshme, që 

të ushqejë globalizmin. Por është i vetëdijshëm se sa e tashme duhet të 

rrjedhë deri në (ri)përmbushjen e përfytyrimit të vet zanafillor, sa breza 

lipset të mbërrijnë në botën tjetër, mbase për ta ndrequr me çmimin e jetës 

baraspeshën e prishur të kohërave - dhe duron, por pa iu shmangur për as 

edhe një grimë tragjedisë së kombit të tij. 

* 

Poezia e Podrimjes është bërë dhe mbetet bashkëkohëse me Gurin që 

mendon e hesht në gjuhën shqipe. Në kushtet e sotme, ky Gur është jo 

vetëm kufi i së vetvetishmes dhe i dinjitetit, por edhe koka e kthjellët e 

vetëqënies së një kombi. Ai ndan qartë vdekjen e rëndomtë nga ajo e lartë, 

mbështetëse e Shpirtit. Guri e ndihmon Poetin të riformësojë vajtimin, kujën 

423

e sidomos ankesën, duke rishpirtëruar dinjitetin. Ajo që lëviz dhe 

përshkruan lëvizjen mund të shtjellohet në mënyrë të paparashikueshme dhe 

të panatyrshme, sidomos nën trysninë e pragmatizmit. Prandaj nga poezia e 

Podrimjes nisin të tërhiqen foljet. Tendosja, të cilën foljet e zbutnin dikur, 

mërgon tani drejt fjalësh të tjera, drejt përfytyrimeve të mëtuara në dhe nga 

mungesa e foljeve, struket deri në shkrirje, duke krijuar kësisoj një poezi 

thuajse të prekshme, por të prekshme deri në pikën ku s’mund të 

shformohet. Poezia bëhet frymëzim dhe frymëmarrje dhe asnjëra nuk 

vepron këtu si një folje, por si një realitet që ndërtohet shkallë-shkallë, si një 

lutje e dyfishtë: për të mbijetuar shpirtërisht dhe për t’i forcuar ata që 

ndjejnë njëlloj, por që nuk mund të shprehen në (uni)verse. Shpeshherë, 

sikurse ndodh me poezinë e madhe, tek Podrimja gjithçka duket sikur 

shkruhet vetë. Më saktë: qëniet, sendet, hapësira dhe koha duket sikur kanë 

rënë në ujdi që të përcaktojnë një ligjërim dhe të bëhen të lexueshme me 

shkuesinë e autorit. Poezia flet në një kohë kur jeta dhe vdekja mbajnë vesh, 

mbetur pa gjuhë. Nuk janë të paktë autorët që besojnë se mjafton t’ua 

krasitësh foljet disa përshkrimeve, t’u ndrrosh vendin ca fjalëve, të shtosh 

ca gllënjka sarkazme të epërme dhe ke për të fituar vetiu zërin e Podrimjes, 

mëninë e tij poetike, fuqinë për të folur ndër dhe nga brenda Dhembjes. 

Nuk mjafton, ndërsa numuri i epigonëve dëshmon edhe një herë, megjithse 

nuk është nevoja, se poezia e madhe nuk udhëhiqet nga muzat, por u prin 

muzave. Prandaj poezia e Podrimes nuk shumëfishon dramatizmin e 

lexuesit, por e shndërron në mençuri, në përvojë. 

* 

Kundërveprimi i rreptë ndaj padrejtësive është cilësuar si një përmasë e 

rinisë pa pleqëri. Në një banesë të lumtur Vdekja rri në vendin e duhur. Në 

kullën e Poetit mungesa e fëmijës të grabitur dikur, para përjetësimit të së 

tashmes, është bërë rini e prindit. Ky e ka mposhtur vdekjen e 

papërgjegjshme me flijimin e padëshirueshëm të birit, duke fituar kësisoj 

mbështetjen e Vdekjes së epërme. Ajo ka zënë vend tani pranë Gurit, në 

qëndër të UniVersit, e qarkuar nga fjalë-imazhe, në një marrëdhënie ende të 

paqartë me pjesën tjetër të botës. Vdekja e papërgjegjshme ulërin si ujku i 

uritur dhe i vëritet kullës. Por poezia e madhe nuk duhet t’i paguajë 

ritmikishjt tribut vdekjes e madje as jetës. Në një vështrim më të gjerë, kulla 

mishëron qënien e shqiptarit, rrethuar nga përfaqësues të të paftuarve, si dhe 

të hiçit që përgjon mbrapa mirëkuptimit. Një poezi shkundulluese e shkruar 

nga Podrimja flet pikërisht për këtë gjendje faktike dhe shpirtërore. Në 

takofsh në udhë ujkun dhe shqiptarin, thotë dikush, vraj shqiptarin dhe fale 

424

ujkun. Përgjigja e shqiptarit është e thjeshtë dhe shajnitëse: Po qe se me vret 

mua, more, i gjorë, kush do ta vrasë Ujkun?! 

Ujku duket të jetë edhe njëri nga mishërimet e hiçit në këtë botë. Sa i përket 

vdekjes, por edhe hiçit, gjërat janë të qarta, të paktën për shqiptarët. Se Të 

jesh shqiptar / e vdekja të mos të gjejë / edhe në skaj të botës / e pamundur 

është. 

Cili mund të thotë sa vdekje të shumanshme kanë gëlltitur këta vargje?! 

Bukuresht, dhjetor 2007 

* Kjo ese shoqëron vëllimin antologjik “Cartea ce nu se închide” (Libri që nuk 

mbyllet) të Ali Podrimjes, me 93 poezi, përkthyer në gjuhën rumune nga Kopi 

Kyçyku, që doli nga shtypi në Bukuresht në prag të shpalljes së Pavarësisë së 

Kosovës dhe si shenjë nderimi për 65-vjetorin e Ali Podrimjes. 

** Ali Podrimja, poet i gjuhës shqipe, lindur më 28 gusht 1942 në qytetin Gjakovë 

të Kosovës, autor i një vepre poetike befasuese, i cilësuar si njëri nga themelvënësit 

e poezisë shqiptare moderne. 

*** Lum Podrimja, i biri i poetit, vdiq në vitin 1982, pas vuajtjesh të gjata, nga një 

sëmundje e pashërueshme. 

**** Fjalë e A.-Ch. Kyçykut. Këtu ka njëherazi kuptimin: Universi, Vargu Unik, 

NjëVargu, NjëFjala (rumanisht) dhe Vargu i Unit (shqip). 

425

PENA QË S’U THYEN 

CONDEIE CARE NU S-AU FRÂNT 

Sahara nu ştie să viseze sau crimă şi răsplată 

(Saharaja s'di të ëndërrojë ose krim e shpërblim) 

Vilson Blloshmi şi Genc Leka se născuseră amândoi în luna martie 1942. 

Amândoi erau din acelaşi sat, din Bërzeşta judeţului Librazhd. Amândoi 

erau poeţi. Au murit violent în aceeaşi noapte, la 17 iulie 1977. Au fost 

executaţi de slujbaşii dictaturii lui Hodja doar pentru că erau poeţi şi nu 

scriau după canoanele realismului socialist. Trupurile lor au fost îngropate 

împreună şi au rămas acolo până la începutul anilor '90, când regimul de la 

Tirana a părăsit de jure scena istoriei. 

Redăm pentru cititorii noştri câteva frânturi din creaţia acestor poeţi şi 

martiri albanezi, precum şi una dintre „expertizele literare” care au ajutat la 

executarea lor. 

Sahara, vai, Sahara cât e de departe 

Sahara stâncă, pietricele şi nisip 

Doar de propriul nume are parte 

Şi care, nevisând, n-are nimic 

Sahara chiar nu ştie să viseze 

În mintea-i roade pietre şi uitare 

Sahara n-are cântece să cuvânteze 

Şi n-are lacrimi ca să plângă, pare. 

Sahara n-are prieteni şi amici 

Sahara n-are fiice n-are fii 

Sahara-i un pământ viran şi nici 

Cu bezna nu se înţelege, ştii. 

Saharei chiar nu-i place noaptea mare 

Nu-i place s-aibă pietre-n loc de pat 

VILSON BLLOSHMI 

Sahara 

426

Cuvinte şi iubiri Sahara n-are 

Şi n-are ce-nveli cu şalu-i lat. 

Nimeni nu ştie cum planeta noastră 

Şi-a făcut rost de rana asta grea 

Dar zice lumea că s-a-nfipt în noi 

Când lumii un blestem îi trebuia. 

Când bietul om vorbeşte despre ea 

Sahara ascultă şi tăcut răcneşte 

Sahara-i veselă numai când între noi 

Unul pe altul cu blestem pârleşte. 

Şi când o rază iese din inima soarelui 

Şi pietrele golite luminează 

Îi pare voal ei bolta cerului 

Prin deşert lunecă şi scânteiază. 

De-aceea când ura muşcă din iubire 

Înjură şi blestemă cineva 

Din peşteri iese vechea amintire 

Şi imediat o cheamă: Sahará. 

Şi când blestemul şi când amintirea 

Puţul uitării umple în vecie 

Când soarele dispare şi când tace frigul 

Sahara pustiită-i chiar pustie. 

* * * 

De n-am putut durerea s-o înfrunt 

Din nou am foc în suflet pârjolit 

De sunt mai mort decât oricare viu 

Mai viu sunt sigur de fiecare mort. 

* * * 

Şi timpul trece 

Şi viaţa pleacă 

25 octombrie 1973, 25 octombrie 1974 

1 septembrie 1972 

427

Şi noi mergem 

Râzând când plânge viaţa 

Şi când râde mormântul 

Murim! 

Coşmarul m-a trezit. Cumplit. Mi 

Se face că nu voi muri niciodată. 

12 decembrie 1972 

Un coşmar cumplit 

Vai! Dacă omul ar fi putut trăi 

Veşnic. Dacă aş fi putut întoarce înapoi 

Anii mei, dar nu spre leagăn, ci spre 

Coşciug. 

Omul cu suflet adevărat 

Îşi închipuie o modalitate nobilă 

Si modalitatea aceasta înfrumuseţează 

Până la idealism 

Obiectul închipuit. 

* * * 

Mai bine o viaţă neagră cu 

Obrazul alb, decât o viaţă 

Albă cu obrazul înnegrit 

Noi imploram prin scrisori să fie iertaţi, 

iar ei fuseseră executaţi… 

(Mărturie a Dianei Blloshmi, soţia lui Vilson Blloshmi) 

„Vroiam să fie iertaţi. Eu am scris scrisorile în numele familiilor. Scrisori 

către Parlament, către Enver Hoxha şi alţii. 

Mama lui Vilson şi mama lui Genc au spart Bllokul 105 . Ştii ce însemna să 

poţi intra în Bllok? Au trecut printre soldaţii şi paznici şi au ajuns până la 

vilele celor mari. S-au întins pe stradă şi urlau. Cereau iertare pentru fiii lor. 

105 Denumirea cartierului rezidenţial, inaccesibil populaţiei de rând, unde trăiau 

nomenclaturiştii Albaniei comuniste. 

428

L-am prins de braţ pe Arianit Çela 106 . Şi el mi-a promis că vor fi iertaţi. Neau 

înşelat. Cu toţii ne-au înşelat. Ne-au minţit. Noi trimiteam scrisori ca să 

fie iertaţi, ei îi împuşcaseră deja... Mama lui Vilson mi se pare că nu realiza 

clar moartea fiului. A venit să trăiască cu mine şi cu fetiţa. Cu noi mânca, cu 

noi dormea, purtându-i fetiţei noastre o dragoste de nedescris. Mare doliu a 

fost. Cumplit a fost când eu şi cu fetiţa mea am fost obligate să plecăm. 

Acum mi-a murit Vilson cu adevărat, ţipa. Acum mi-a murit băiatul“. 

Act-expertiză (literară) 

Azi la data de 19.11.1976, la Tirana, eu, D. Ç., redactor pentru poezie la 

organul literar “Lumina” (Drita), organ al Ligii Scriitorilor şi Artiştilor din 

Albania, după cererea înaintată de către interogatorul Secţiei Afacerilor 

Interne Librazhd, S. C., după hotărârea zilei de 28.9.1976 privind actexpertiza 

literară a unor materiale literare aparţinând numitului Genc Leka. 

În urma expertizei exercitata asupra materialelor sus menţionate, rezultă că: 

Poezia intitulată “Poezie fără titlu” este una pesimistă, unde autorul îşi 

exprimă disperarea că i-a trecut viaţa copilăriei, care a fost frumoasă pentru 

el, iar acum nu mai este, iar în viaţa de acum i-au rămas doar ruine şi pietre. 

Ultimele două versuri, „care dorm sub pietre veşnic / în visele mele” 

exprimă clar ideea că viaţa lui actuală nu este deloc frumoasă şi că visele 

avute cândva nu i s-au realizat. 

„Cântec pentru prietenii de odinioară“. Această poezie prezintă interes. În 

primele patru strofe, autorul vorbeşte despre nişte prieteni care nu sunt 

definiţi cine sunt. Aceşti prieteni vin în sat şi, când pleacă, prin cărări rămân 

urmele lor, deci rămâne amintirea lor. Cântecul acestor prieteni „se topeşte 

în vânt“, deci dispare, n-o mai ascultă nimeni. Iar ei „păşeau noaptea pe 

străzi“. Autorul îşi aduce aminte cu nostalgie vremea când ei veneau în sat 

şi-i aduceau lui „doar bucurie“. Se pare că pe aceşti prieteni autorul i-a 

văzut când era foarte tânăr (versul „eu micuţ eram pe-atunci“), pe urmă nu 

i-a mai văzut: „anii s-au dus, noi nu ne-am mai văzut“, aceşti prieteni de 

odinioară, precum îi numeşte el, l-au inspirat, i-au dat un steag, versul „Voi, 

prieteni, mi-aţi dat un steag“, deci un ideal, idei. În cea de-a patra strofă 

reiese că aceşti prieteni purtau „puşti pe umeri“, că „văzuseră multe în viaţă 

şi erau mari viteji“. 

În celelalte strofe ce urmează şi care aparţin aceleiaşi poezii, dar cu o 

separare, parcă s-ar fi scris mai târziu, caracterul poeziei pe neaşteptate se 

schimbă. Autorul afirmă că scrie, cântă despre acei prieteni cu dor şi că ei sau 

jertfit pentru libertate, dar că totuşi sunt încă în viaţă. Îi numeşte 

eliberatori, le spune „doar să vedeţi cum a devenit Albania astăzi“, dar tot 

106 Procurorul general al Republicii Albania în perioada comunistă. 

429

„prieteni de odinioară“ îi numeşte. În cea de-a opta strofă, se pare că 

vorbeşte despre partizani, dat fiindcă afirmă că sângele lor era cuvântul 

Partidului, pentru cei ce au luptat pentru libertate, pentru sângele lor 

(cuvintele martir, erou, partizan nu se pomenesc) pentru cuvântul 

Partidului, pentru Albania azi. Dar aceste strofe cad în contradicţie cu prima 

strofă, în care se vorbeşte despre nişte prieteni care păşesc pe străzi şi al 

căror cântec dispare. Pe de altă parte, dacă autorul vorbeşte despre partizani, 

de ce îi numeşte prieteni şi mai ales „prieteni de odinioară“, când acest 

cuvânt nu s-a folosit vreodată nici în literatură şi nici în popor – partizanii 

au fost mereu numiţi martiri (poezia a fost scrisă în 1962). 

„Vatra“, această poezie seamănă cumva cu poezia despre „prietenii de 

odinioară“. Autorul vorbeşte despre vatra în jurul căreia s-au aşezat mulţi 

prieteni, dar s-au auzit şi cântece partizane. Vatra păstrează ceva sfânt. 

Acest ceva nu este definit. De asemenea, versul „Cândva au curs câteva 

picături de sânge“ este întunecat, deoarece autorul, dacă vorbeşte despre 

perioada Luptei de Eliberare Naţională, atunci n-au curs doar câteva picături 

de sânge. Iar versul „această vatră a ars o pădure întreagă“ nu-şi găseşte 

explicaţia în poezie. De ce au ars pădurea? Când, cum, din ce motiv? 

„Acest drum“. Poezia nu este foarte clară. Autorul vorbeşte despre un drum 

de munte, „cu urme pe pietriş“, care dispare undeva prin păduri şi de care 

lui îi este dor. El nu este drumul casei autorului, căci el afirmă că „pe copii 

i-am lăsat“, deci pleacă de acasă, dar speră ca într-o zi şi ei vor porni spre 

drumuri noi. Drumul undeva îl duce pe autor, dar el nu spune unde anume, 

totodată nu explică de ce îi este dor de acel drum. Poate drumul acela îi 

aduce aminte de multe lucruri din trecut, lucruri făcute cu mult timp în 

urmă, poate drumul îl duce la un gând anume. Drumul poate reprezenta şi 

ideile autorului (care sunt, nu se explică), idei pe care le pierduse şi le-a 

regăsit. 

„Cercul lunii“. Această poezie sună pesimist. Autorul vorbeşte ca şi cum 

viaţa i-a fost ponegrită. Versurile „o, lună, de ce ai apărut atât de tristă, 

oare pentru mine, lună, tu ţii doliu“ dovedeşte clar gânduri sumbre. În cea 

de-a doua strofă, pare cum că poezia este scrisă despre o fată părăsită de 

iubit (ultimele două versuri ale celei de-a doua strofă), dar în totalitate 

poezia este pesimistă, exprimă tristeţe şi plictis faţă de viaţă. 

„Micul ţigan“, poezia are două sensuri: unul, viaţa dificilă a ţiganului; al 

doilea exprimă dificultăţile pe care le poate întâlni omul în viaţă, şi întradevăr 

autorul a scris poezia în acest sens, pentru că în ţara noastră nu mai 

sunt caravane de ţigani. El spune „Oh, dormi, flăcăule, cât e noapte / Şi nu 

mai vărsa lacrimi peste fluviu“, deci cât de neagră e viaţa, mai bine dormi şi 

nu plânge, prefă-te că nu vezi, căci va veni timpul să porneşti la drumul 

lung şi obositor (deci, timpul de acţiune). Ţiganul îl reprezintă pe autor care 

va merge singur pe acest drum (înaintea lui plecând caravana, deci tovarăşii 


săi), dar nu va fi uşor, fiindcă el va întâlni numeroase piedici pe drum 

(toamna va arunca peste ţigani frunze). 

“Vrăbiile“, poezia are o oarecare alegorie. Ca păsări ce nu pot supravieţui 

iarna pot fi văzuţi oamenii ce trăiesc într-o atmosferă greoaie şi caută să 

plece (precum păsările înspre ţări calde, deci vor cer fără nori (viaţă fără 

dificultăţi). Totuşi, păsările iubesc ţara asta (la fel ca omul patria) şi, deşi e 

rău, omul nu pleacă din patria lui (precum păsările ce se întorc). 

Poeziile „Început de vară“, „Furnicii”, „Lui Lume”, „Anul nou” etc., nu 

prezintă vreun interes. 

După cum se vede la poeziile de mai sus sau de versurile citate, autorul 

scrie în spirit pesimist, îşi exprimă disperarea, îşi aduce aminte cu nostalgie 

de trecut, face aluzie la un viitor şi merge după alegorii, ceea ce dovedeşte 

că el are o accentuată traumă ideologică, sau însuşi autorul nu este mulţumit 

de realitatea de azi şi consideră că mediul în care trăieşte e greoi, că pentru 

el e sufocant şi insuportabil, de aceea îşi caută o cale de ieşire. 

D. Ç. 107 Semnătura 

GENC LEKA 

Vrăbiile 

Toamna şi-a terminat voalul încet 

Iarna veni-va cu ger şi viscol 

Dar voi, păsărilor, aci veţi înfrunta totul 

De acest pământ nimic nu vă poate smulge. 

Micuţul ţigan 

Oh, dormi, flăcăule, cât e noapte 

Şi nu vărsa lacrimi peste fluviu 

Drumul tău va fi lung 

Şi poate vei obosi nespus 

Vei porni din nou singuratic 

Înaintea ta pornit-au caravanele 

Toamna din nou va arunca peste voi ploi şi frunze. 

107 Astăzi scriitoare de renume şi aleasă a poporului în Parlamentul Republicii 

Albania. 

431

BIS REPETITA PLACENT 108 

Jehona e një dialogu shqiptaro-izraelit 

E përjavshmja „Realitatea Evreiasca” (Realiteti Hebraik”), organi 

qëndror i Bashkësive të Hebrenjve të Rumanisë, në numurin e saj të 

fundit (22 shtator 2007), në rubrikën „Meridiane”, botoi artikullin e 

B. Mehr, me titull: „Portreti i një ambasadori në dialog me miq 

shqiptarë”, në të cilin thuhet: Kohët e fundit, Shtëpia Botuese 

„Librarium Haemus” botoi vëllimin „Një pamje e Vendit të Shenjtë”, 

në të cilin riprodhohet intervista që Shkëlqesia e Saj dr. Rodika 

Radian-Gordon, ambasadore e Shtetit të Izraelit në Bukuresht deri në 

korrik 2007, i ka dhënë revistës evropiane Haemus”. Iniciativa i 

përket Shoqërisë Kulturore Shqiptare. Kopertina e librit është 

ilustruar me punimin Arka e Noes të artistit izraelit Edward Ben 

Avram, ndërsa motoja është një citat nga Psalmi 132, i cili bën thirrje 

për bashkim dhe dashuri. 

Në hyrje, presidenti i Shoqërisë Kulturore Shqiptare Haemus, Kopi 

Kyçyku, evokon miqësinë dhe admirimin e tij për poetin Robert 

Shvarc, përkthyes në shqip, folkloristin Amos Dojaka, inxhineirin 

Marko Menahem, mjekun kirurg Mantho Mathatia, profesorin 

Abraham Behar, president i Shoqatës së Miqësisë Francë-Shqipëri, 

gazetarin nga Turqia Sami Kohen, etnologun Istvan Schütz, hebre 

nga Hungaria, specialist në historinë e shqiptarëve, pa harruar të 

ndjerin akademik Nikolae Kazhal, i cili i pat dhënë revistës 

„Haemus” një intervistë qysh në vitin 1999. 

Autori i parathënies kujton edhe profesorin Janku Fisher, avokatin 

Julian Sorin, të ndjerin Rabin i Parë Ernest Nojman, muzikologun 

Josif Sava, profesorin Paul Kornea, dr. Liviu Rotman, presidentin e 

tanishëm të Federatës së Bashkësive të Hebrenjve të Rumanisë 

(F.C.E.R)., dr. Aurel Vainer, përkthyesin Dan Shafran nga Suedia, 

gazetaren Luçiana Fridmann etj. 

Revista „Haemus” u ka kushtuar në çdo numur të saj faqe të veçanta 

disa personaliteteve hebraike të botës. 

108 Gjërat e përsëritura, e rikërkuara, pëlqehen. 


Në këtë vëllim, dr. Rodika Radian-Gordon u përgjigjet një sërë 

pyetjesh që lidhen me biografinë e Shkëlqesisë së Saj, duke filluar 

me vitet e para të fëminisë në Rumani, pararendësit e të afërmit. 

Stërgjyshi i saj nga nëna u vra duke luftuar për Bashkimin e Kombit, 

më 1918. Prindërit e saj kaluan nëpër vitet e terrorit të Holokaustit, 

por pa u deportuar. Zonja Rodika Radian-Gordon ka studuiar për 

biologji dhe biokimi, duke marrë doktoratën pas një stazhi në 

Universitetin e Oslos dhe në Universitetin Hebraik të Jerusalemit (në 

Shkollën e Mjekësisë). Si diplomate, ajo e ka kuptuar se parimi 

objektiv është mbështetja, me rrugën e dialogut, e së drejtës për të 

ekzistuar, e legjitimitetit të Shtetit të Izraelit. Qeveritë edhe mund të 

kritikohen, ama Izraeli është një shtet të cilit nuk mund t’i vihen në 

diskutim të drejtat që gëzojnë të gjitha shtetet e tjera të botës. Këtë 

nuk e kuptojnë fondamentalistët islamikë. Mohimi i Holokaustit 

është një nga veçoritë e antisemitizmit. 

Në vazhdim, Shkëlqesia e Saj ka folur për lidhjet e Diasporës 

hebraike me Izraelin, për personalitetin e Rabinit të Madh Menachem 

Hacohen, për themelvënësit e Shtetit të Izraelit, për arritjet e tij në 

ekonomi, në shkencë, në fushën sociale; për marrëdhëniet me vendet 

arabe, me vendet e tjera të botës, me Vatikanin, me O.K.B.-në; për 

perspektivat e paqes në Lindjen e Afërme. 

Në mbyllje janë trajtuar disa nga interferencat historike hebreoshqiptare, 

si, bie fjala: strehimi i Sabetay Zvi në Shqipëri (shekulli 

XVII), ekzistenca e emblemës së Yllit të Davidit (Maghen David) në 

flamurin luftarak të heroit shqiptar Skënderbej (shekulli XV), lidhjet 

miqësore të mbretit Zog I me hebrenjtë dhe ndihmesa që ai dha për 

emigrimin e Albert Ajnshtajnit në SH.B.A etj. 

Një intervistë interesante, me të cilën Shkëlqesia e Saj dr. Rodika 

Radian-Gordon ka dhënë një ndihmesë të rëndësishme. 

433

TEKAT E TRANZICIONIT 

TOANELE TRANZIŢIEI 

BALIL GJINI 

Kaínas dhe Abelianë 

Vite më parë, në kohën e Tollovisë së Madhe, diku në një katund, kam parë 

një pamje të allasojshme: njerëz me lopata e kosore në sup (nja njëzet sosh) 

ishin mbledhur rreth një pallati pesëkatësh dhe, duke valëvitur këmishat e 

zbërdhylëta, duke ngritur dy gishtat përpjetë, apo makar edhe duke 

vërshëllyer, bërtisnin: “Poshtë Krushova!... Poshtë Krushova!...” Sefte, i 

çuditur prej pamjes, kujtova se mos kishim të bënim me një grup 

revolucinarësh të vonuar, me një grup antirusësh, por jo!... Emri Krushov 

dhe Hrushov ishte pothuajse një përkitje rastësore, sepse njerëzit protestonin 

kundër banorëve të fshatit Krushovë, të cilët shteti i kishte shpërngulur në 

fshatin e tyre dhe iu kishte dhënë apartamente banimi. Protesta, pra bëhej 

kundër të huajve, ardhacakëve. 

Njëhopshëm e kuptova se bëhej fjalë për një nga urrejtjet më të vjetra në 

botë, atë midis Kainit dhe Abelit, i pari bujk (vendali), i dyti blektor 

(nomad). Shekuj të tërë kanë kaluar, por pesha e rëndë e tyre s’ ka mundur 

t’ i shuajë flakët e zeza të urrejtjes. Ato flakë bredhin nëpër qyngjet dhe 

llagëmet e venave të akcilit prej nesh, brenda pusit të errët të subkoshiencës, 

dhe sado i rëndë të jetë kapaku i kulturës që rreket ta mbyllë atë pus, ato 

flakë përsëri dalin që dalin. Shembulli që sollëm më sipër është njeri sosh. 

2. 

Historia e Kainit dhe e Abelit, e vendasit dhe e të huajit, është historia e 

Tjetrit. Gilles Deleuze ftillon se Tjetri është për ne një faktor i fuqishëm 

hutimi, i cili na shkakton pa pushim hararet, ngase na shkëput nga mendimi 

intelektual. Ardhja e beftë e Tjetrit hedh një dritë të lëmekur mbi një univers 

të tërë objektesh të vendosura në periferitë e largëta të vëmëndjes sonë, 

duke qenë i aftë t’ i shndrrojë ata në qendër. Ai e mbush botën me një 

zhurmë të gëzueshme. Tjetri është ajo ëmbëlsi përafërish e përngjasimesh, 

të cilat na lejojnë të ambientohemi në botë. 

434

E dimë se bota me Tjetrin është ligësi, urrejtje, luftë, por nuk e dimë se çdo 

të ishte bota pa tjetrin. Për këtë na ndihmon miti i gjenezës tek egjiptianët 

dhe perëndia e tyre Ra. 

Përreth janë ujrat e fjetura të Kaosit dhe kurrgjë tjetër. Ra-së i duhet të 

imagjinojë një qënie tjetër, por bota është e varfër me modele, ose më sak 

është fare e virgjër sojesh. Atgrimë Ra bën një orvatje sforcuese, imagjinon 

vetveten në formën e një hijeje të errët, e cila i rrotullohet përreth, i vjen 

vërdallë, e përkëdhel në ije, i merr fallusin e tendosur dhe pikat e spermës ia 

shpraz në gojë. Kur të vijë koha, së bashku me pështymën, ajo do të nxjerrë 

nga goja fëmijët Tefnut dhe Shu. Por ne kemi gjasën të sendërgjojmë edhe 

diçka tjetër: pikërisht hijen e zezë të trupit të vet, që aty zgjatet dhe aty 

shkurtohet, Ra mund të priste me gërshërë dhe ta mbillte me kalema brenda 

vetvetes për t’ u shumuar. Por me sa duket s’ ishin ngjizur akoma pemët për 

ta huazuar këtë arketip shumimi. 

Është interesante të vërehet se Ra është mashkull, ose më së shumti një 

perëndi deledashe, dhe se organi pllenues është goja, e cila ruan rolin e 

seksit horizontal. Ato pika të pakta sperme do të jenë zanafilla e përrenjve 

dhe e lumenjve njerëzorë të mëvonshëm. Por këtu jemi të prirur të 

kundrojmë vetëm atë ndjenjë hutimi e çorentimi që i shkakton Perëndisë 

mungesa e tjetrit, të huajit. 

3. 

Në një shtrirje kohore prej mijra e mijra vjetësh, mbi ngastrat folklorike për 

të huajin, nomadin, është formuar një shtresë e trashë lymi poshtërues, sepse 

nga ca qyngje të vjetra janë shkarkuar bërsi urrejtjesh, ujra të zeza racizmi. 

Jabanxhi, beduin, muhaxhir, arixhi, refugjat, katundar, cigan, kokëpalarë, 

çifut,... janë vetëm disa nga currilat pezhorative që vazhdojnë të derdhin 

llum në fushën e leksikut. 

Ndërkaq duhet thënë sheshazi: ardhacaku, për shkak të rrezikimit të qenies, 

mobilizon të gjitha forcat e nënvetëdijes së tij dhe ka një syçelësi të 

pashoqe. Ai ka forcën gjalluese të barërave të egra, forcën e tyre egërshane, 

vrullin dhe ardhangien e tyre, si dhe parfumin e fortë cuknisës të malit. 

Teksa vendaliu ka krijuar jetën e qetë rutinore, me tarbietet patriarkale, 

kafenetë e pira mbasditeve plot llogje dhe klishe steriotipe të menduari, 

ardhacaku është bash guri që bie “bëlldum” mes ujrave të fjetura të këtij 

moçali. 

Vendaliu është denbabadenasi: vini re skelitin e gjatë e kësaj fjale: halat e 

saj janë kreshpëruese, krokodilore, të trohisura si brisk . Kemi parë me çfarë 

përbuzje i trajton media dhe shtypi ata që kanë ardhur nga veriu dhe rrinë në 

Bathore. Vetë fjala “bathë” të kujton perimen monokotiledone, si një fasule 

435

pllaqi, të shtypur, budallaqe, të troçtë, kaba. Bathore: gati-gati shqiptohet 

Bythore. 

Simetria që kërkohet si mbështjeje për të mbajtur imazhin është “tironsi” i 

vjetër, denbabadenasi. Ndërkohë që ne e dimë se ky tirons s’ është kush 

tjetër veçse hallvaxhiu injorant, me brekushe e tespie. Është njëlloj sikur 

njurorkesit të sotëm t’ i vendosësh për balancë indigjenin e djeshëm me 

pupla në kokë e tatuazhe në shpinë. E gjithë kjo urrejtje e ka zanafillën tek 

thika e Kainit... 

4. 

Por, me të vërtetë, ku e çoi thikën Kaini pasi vrau vëllanë, Abelin? E nguli 

në mishin e tokës dhe ende s’gjendet dora ta shkëpusë andej? Apo mos vallë 

kjo thikë është tjetërsuar dhe ka marrë pamje e dukje të tjera? P. sh, a mos 

vallë është selvi e mbirë pranë varreve, pranë kishave? Apo mos është 

modernizuar dhe ka marrë pamjen e një bajonete karabine, apo është bërë 

majë rakete? 

Po sikur të hamendësojmë se është flakur në det dhe, siç thotë në një poezi 

Robert Sabatier, është bërë peshkaqen që vërtitet detrave dhe oqeaneve? 

Apo, mos vallë, ajo thikë s’ është pos tjetër veçse habia jonë e shfaqur në 

formën e një pikçuditëseje (!) ? S’ e dimë. 

5. 

Më vjen në hatër një shprehje e Diktaturës: shqiptari është i lidhur me 

atdheun si Anteu me tokën. Cok tek figura mitike e Anteut kemi 

shëmbëlltyrën më të mirë se si simboli tjetërsohet në të kundërtën e vet, në 

diabol.. Anteu ishte biri i tokës, vendaliu. Në të gjitha ftillimet mitike 

këmbët e tij përfytyrohen si rrënjë pemësh, a zarzavatesh, të lidhura 

pazgjithshëm me tokën. Toka i ushqen me plehun e vet këto rrënjë, i rrit, i 

zhvillon. Aty qëndron dhe forca e tij mitike, tek toka. Të gjithë nacionalistët 

janë kapur pas ikonës së tij. Ta duam atdhenë si shqiponja folenë. Atdheu 

është krijuar nga hiri i të parëve. Anteu është heroi i klisheve të gatshme, 

rutinori, i frikuri, provinciali. 

Ndërkohë Ikari është kuturisësi, aventurieri, ai të cilit shtëpia i bëhet varr 

dhe mëton hapësirat e gjera. Sigurisht dëshirat e tij mund të kenë krahë të 

dobët fluturash, krahë të lidhura me dyll bletësh. Ai edhe kur është rrëzuar 

“bëlldym” përmbi tokë, krahët e balonës së tij s’ kanë bërë gjë tjetër veçse 

kanë lëvizur ujrat e fjetura të moçaleve rutinorë të tokës. Ikari s’ ka varr. 

Toka e Anteut është shtëpia e qenies, kurse qielli i Ikarit është hapësira e 

fantazmave. Anteu ka lenë nga pas djepe, Ikari ka lënë më shumë varre. 

436

Nuk e dimë nëse miti e merr rrjedhën tek burimet e Testamentit të Vjetër, 

apo ngjet e kundërta. 

6. 

Gjurmët prehistorike prej Abelit biblik gjer tek Abili i sotëm bashkëkohor 

janë fshirë, sepse, po të perifrazonim Agambenin, ardhacaku ka humbur çdo 

të drejtë dhe nuk i rresht përpjekjet për t’ u asimiluar në gjirin e një 

identiteti të ri, në këmbim të një përçmimi të sigurt. 

Por është një etni që nuk e pëlqen këtë përçmim. Ata janë arixhinjtë, 

mbartës të një qytetërimi të kahershëm, me muzikën e çuditshme, ritualet 

stinore, me sjelljet e shpenguara, dhe veçanërisht me zjarret. Pranë atyre 

zjarreve ata mblidhen ritualisht, hedhin në ta thërrime buke, a thërpele të 

gjelbra marsi, dhe mërmërijnë formula lutjesh, a magjish. Tek ai zjarr është 

flaka e moçme e Heraklitit, elementi zanafillor i gjenezës së botës. Abelianë 

të poshtëruar prej qytetërimeve tona, nisen në shtegtimet nomade, mbi 

samare mushkash mbajnë djepet e varur anash. 

Në Shqipëri nuk ka më të poshtëruar se ata. Ky vend e ka të pamundur të 

pranojë kulturën e Tjetrit. Të katundarëve, ciganëve, vllehërve e me radhë. 

Ai i fut të gjithë poshtë tendës strehëngushtë së përemrit “Ata”. 

7. 

Ata... fonemografia e të cilëve është aTa: T-ja është vetvetja krahëhapur (pa 

kokë), e cila ka formën e një balance egocentriste, kurse a-të janë modele të 

parëndësishme gështenjash, iriqësh, a buburecësh të tjerë... 

E dimë se shumë nga vendalinjtë e vërtitin çengelin e argumentave në muret 

e bedenat e të djeshmes, të krenarisë historike, dhe bash kur ngjiten tek këto 

bedena tundin një flamur të lerosur për faqe të zezë. Janë më së shumti 

njerëz që duke mos patur një madem vlerash brenda vetvetes e kërkojnë ato 

së jashtmi: tek etnosi kolektiv, tek eshtrat e ngjarjeve varrosur në gropat e 

kujtesës. Dhe në mundshin të gjejnë makar një eshtër të vetme, e tundin atë 

në erë, e varin si hajmali bizoni në qafë. 

Urrejtja e bujkut ndaj nomadit, vendaliut ndaj jabanxhiut, evropianit ndaj 

refugjatit, mund të jetë më e hershme dhe se vetë motivi biblik. A s’ e 

ndjeni tek kjo urrejtje duhmën e tufave të bishave, sytë lëbyrës të ujkut kur 

ndesh qengjin, zilinë e pagjasshme të hardhucës për zogun? 

Po pyetja mbetet: ç’e bëri thikën Kaini pas vrasjes? A mos vallë e hodhi në 

humnerë? Sepse qysh atëhere dhe deri më sot, siç vëren Lacani, njeriu 

s’është gjë tjetër veçse banori nomad i greminës... 

437

ARTE 

BAJRAM SEFAJ 

Një njeri, sa një qytet... 

(Ri)botohet me rastin e dyvjetorit të vdekjes se piktorit Irahim 

Kodra. Vepra artistike e këtij piktori të madh shqiptar, për të 

cilin poeti francez, Paul Eluard, atëbotë kishte thënë: “Kodra 

është primitivi i një civilizimi të ri”, është e njohur dhe tejet e 

çmuar në të katër anët e botës. 

Milano 

Para se për piazza del Duomo, për piazza San Fidele, për piazza de la Scala, 

para se për Galleria Vittorio Emanuele i dytë, para se për katedralen vetë, 

apo për Teatro alla Scala… me një fjalë, para se për të gjitha sheshet, 

monumentet e kulturës dhe të historisë, me të cilat ky qytet është i pasur dhe 

i stolisur dendur, shekuj me radhë, me të shqiptuar të emrit të tij, në 

mendjen e çdo vizitori shqiptar, shfaqet pamja e piktorit tonë të çmuar e me 

famë botërore, Ibrahim Kodra. Në bredhjet e shpeshta dhe të kamotshme 

pas krijuesve shqiptarë, anëve të ndryshme të Evropës, jo një herë, kam 

përsëritur të vërtetën – se, një njeri shpesh bën, vlen, sa një qytet i tërë! 

Ashtu edhe është, njëmend. Ja dëshmia! Sa herë shqiptohet emri i qytetit 

italian Milano, aq herë në mendje të vjen piktori ynë, Ibrahim Kodra. 

Kështu është edhe me piktorët dhe krijuesit tanë të tjerë të shquar që, në 

rrjedhë vitesh, jetojnë e krijojnë jashtë trojeve të Atdheut. Po mos t’ishte 

Gjelosh Gjokaj, fare pak do të dinim për qytetin Ausburg të Gjermanisë, po 

mos t’ishte Viktor Eftimiu, Eqrem Çabej, Lazgush Poradeci, Aleksandër 

Drenova - Asdreni, po mos t’ishte Aleksandër Moisiu, po mos t’ishte 

Theofan Sotir Noli, Faik Konica e shumë e shumë krijues të tjerë dhe 

veprimtarë shqiptarë, sigurisht se shumë më pak do të dinim për, Parisin, 

për Bostonin, për Gracin, për Konstancën, për Luganon… e kështu më 

radhë. Ky pohim, ndoshta më se miri kasniset me këtë shembull. Kush do të 

kujtohej se në ç’vend dhe, a do të mund ta gjende fare në hartë qytezën e 

vogël, me emrin Raçibuzh, që gjendet në një cep provincial të Polonisë, po 

të mos jetonte e krijonte atje, piktori akademik shqiptar, Zyhdi Çakolli, nga 

Peja e kështu më radhë. 

Kështu, akëcilit shqiptar, gati pa përjashtim, sa herë i jepet rasti të kalojë 

nëpër këtë qytet, dhe të qëndroje aty për kohë sa do të shkurtër, sa për një 

438

kafe, ose sa është ajo mes dy trenash, apo mes dy fluturimesh avioni, 

përpara se në Milano të Kodra, fitohet përshtypja se ishe të Kodra në 

Milano. 

Dy jubiletë e një jete të madhe 

Një ditë vere me vapë të vitit 1998, vërtetë në Milano nuk ishim për të 

vizituar këtë qytet të lashtë dhe, për kush e di të satën herë, t’i mrekullohemi 

bukurisë se tij përrallore, kur përnjëmend, është i pasur dhe i stolisur me aq 

shumë shtresa përlash e margaritarësh, në kuptimin historik, kulturor dhe 

artistik të fjalës. Në Milano, me fuqishëm se asnjëherë më parë, kësaj radhe, 

na grishnin, dy data jubilare, përnjëherë, të Ibrahim Kodrës. Ishte 

tetëdhjetëvjetori i lindjes tij dhe gjashtëdhjetë vjetori i jetës se pasur 

krijuese dhe artistike, të këtij piktori të madh shqiptar, në Itali. Dy data të 

mëdha, dy arsye madhore dhe, dy ftesa të pakapërcyeshme për të marrë 

rrugë, sado e gjatë dhe mundimshme qoftë ajo, te Kodra, në Milano. Ky 

rrugëtim bëhet me qëllim që jeta dhe karriera e bujshme e Kodrës, të 

shpalosën përmes shumë e shumë pyetjesh të sajuara me kujdes e respekt, 

në të cilat do të merren përgjigjet e gjalla të bardit shqiptar, të artit të 

pikturës, z. Kodra. Si shumë herë më parë, edhe kësaj radhe, nuk mund të 

fshihej krenaria kur, njëmend, në një djep të lashtë të pikturës, të 

arkitekturës, të letërsisë dhe të të gjitha gjinive të arteve, në përgjithësi, të 

arteve pamore në veçanti, të këtë arritur të hedh aq shumë shkëlqim emri 

dhe vepra artistike e një shqiptari, me origjinë nga një fshat, me emër të 

çuditshëm, Ishmi, që shtrihet, si të fshihet, mes kodrinash, të rrethinës së 

Durrësit, bregdetar. Meqë asaj ditë të nxehtë korriku, Kodrës i shkonim të 

pajisur me një kamerë televizive, natyrisht se pos pyetjeve të hartuara që më 

parë, kishim hedhur në letër një sinopsë, një skenar, (të quhet kështu 

kushtimisht) duke provuar të figurojnë në të, sa më shumë pamje e hijesa që 

do t’i shkonin përkrah fjalës se gjallë të piktorit. Paramendohej që 

meditacioni rreth temës – një njëri sa një qytet! - të ilustrohet me pamje sa 

më gjegjëse, sa më të gjëra, sa më të gjalla, si në kërkim, të qytetit të 

Milanos. Gjithnjë në lëvizje, si në gjurmim të beftë, rrugëve e shesheve të 

tij, për të ardhur te Piazza Lagosta, pranë godinës së pallatit, brenda atij 

pallati, për të trokitur në portën e apartamentit-studio, ku Ibrahim Kodra 

jeton e punon, këtu e gjashtëdhjetë e pesë vjet të shkuara. Skenari, pastaj, 

parashikonte edhe njëmijë e njëqind detaje e hijesa të tjera të këtij qyteti me 

traditë të lashtë kulturore dhe artistike. Me dëshirë do të xhirohej, jo vetëm 

çdo rrugë e rrugicë, por edhe çdo gur e dru, që ka çfarëdo lidhjeje me jetën 

dhe krijimtarinë e piktorit tonë, në këtë qytet. Para shumë të tjerash, synohej 

të xhirohej afresku i Kodrës në ballinën e jashtme të murit të restorantit 

«Brera da Franko», si ilustrim të kallëzimit, të një si anekdote, kur për 

katërmbëdhjetë vjet, tre muaj e njëzet ditë rresht, Kodra ishte ushqyer pa 

439

pagesë në atë restorant, duke ia marrë kështu, rekordin që e mbante, deri 

atëherë, piktori italian, ai me emrin Tintoreti. Për fat të keq, as muri, prandaj 

as freska e Kodrës, as restoranti vetë, nuk ekzistonin më. E gjallë dhe e 

freskët ngelte vetëm anekdota që kallëzohet edhe sot për këtë kontratë 

origjinale të pronarit të restorantit me piktorin e madh shqiptar, të ditëve të 

fillimit të ndërtimit të karrierës tij, kur nuk ishte në gjendje të lakmueshme 

materiale e financiare. Kaptinë në vete parashikohej xhirimi i Akademisë 

Brera. Akademi kjo, ku piktori ynë, krahas zënies së mësimeve e magjive të 

lojës se vijave dhe të ngjyerave, që do t’i çelin rrugë të shndritshme drejtë 

portave të mjegullta, atëbotë, të artit të pikturimit, mësonte edhe për artin e 

jetës, të dashurisë, të bohemisë e të tjera. Sinopsa parashihte edhe shumë e 

shumë xhirime e piketime, natyrisht, jo vetëm në Milano, sa do që është 

«metropol i artit modern», por edhe në Romë, ku Kodra kishte bërë ditët e 

para në Itali. Poashtu parashikohej zbritja në qytetin e «detit magjik», në 

Pozitano. Qytet ky, me të cilin piktori është i lidhur ngushtë, emotivisht dhe 

emocionalisht. Aq sa edhe për qytetin e Palermos ku, pothuaj se, çdo stinë 

vere, hap ekspozitë të vetën. Shumë prej këtyre ekspozitave, kritikët, 

studiuesit dhe njohësit e tjerë eminentë të arteve pamore, i përgëzuan dhe i 

vlerësuan si prezantime antologjike të mjeshtrit shqiptar të pikturës. 

Natyrisht se harku i synimeve për xhirime gjithandej, as për së afërmi nuk 

përfundonte me kaq. Kishte edhe shumë për t’u xhiruar e filmuar. Qyteti 

mesdhetar francez, Cannes, bie fjala, ku Kodra kishte takuar të madhin 

Pabllo Picasso dhe kishte ekspozuar bashkë me të dhe të tjerë. Pastaj qyteti i 

Romës, ku Kodra, në vitin l948, kishte takuar dhe ishte njohur me Picasson, 

me rastin e Kongresit të Paqes. Bashkë me këtë piktor Kodra kishte 

ekspozuar edhe në Spanje, në vitin 1954. Synoheshin sa më shumë xhirime 

ilustruese, jetëshkruese të duhura për pasurimin vizual të telekronikës 

kushtuar Kodrës dhe veprës se tij. Pa çare duhej zbritur në Paris, sa për të 

xhiruar ambientet, ku në vitin 1971 Kodrës i jepet medalja e artë 

ndërkombëtare e shkencës, artit dhe letrave të Akademisë Franceze. Por 

edhe galeritë e mjediset e tjera, ku Kodra ishte paraqitur me ekspozita të 

veta apo në grup me të tjerët. Në këtë shteg, si mund të anashkalohej 

Lugano, pa pamje e motive të xhiruara në këtë qytet mbi liqe, të cilin Kodra 

e do(nte) aq shumë, jo vetëm pse është i mrekullueshëm, jo vetëm pse është 

«qytet ideal» siç e quan(te) Kodra, por mbase, pse emri i këtij qyteti është 

ngushtë i lidhur me aktorin e famshëm shqiptar të artit teatror, Aleksandër 

Moisiun, ku edhe sot e kësaj dite, në afërsi të këtij qyteti, gjendet varri i 

mbretit të artit teatror, në përmasa botërore të gjysmës se parë të shekullit të 

kaluar. Natyrisht se, kompletimi i këtij dokumentari as që mund të 

paramendohej pa xhirimet e fshatit të lindjes se piktorit, Ishmit. Pa xhirimin 

e Durrësit, ku Kodra hedh në letër vijat e para të jetës dhe të karrierës si 

piktor, kur një italian ia bleu kavaletën e parë. Pa pamjet nga Tirana ku 

Kodra, pos tjerash, kishte ndjekur mësimet në Liceun artistik, ku kishte 

440

takuar skulptorin me famë, Odhise Paskalin, ku kishte bërë panotë e filmave 

që shfaqeshin në Tiranë, midis të tjerëve edhe atë në të cilin rolin kryesor e 

lozte aktorja më e famshme italiane e kohës, ajo me emrin Maria Denis, me 

të cilën e njoftoi gazetari i njohur shqiptar i kohës ai me mbiemrin Shundi. 

Nuk bëhej dot. pa Tiranën e kohës kur Kodra bëri edhe ilustrimin e 

kopertinës se romanit të njohur, «Sikur t’isha djalë» të Haki Stërmidhit, ku 

… mbolli kujtimet më të paharrueshme të fëmijërisë, djalërisë dhe të rinisë 

së tij të hershme. Të asaj Tirane kur në vitin e afërt 1996, me rastin e 78 

vjetorit të lindjes në Shqipëri, i jepet titulli «Nderi i Kombit» Në këtë 

manifestim ishin të pranishëm dhe me prezencën e tyre e madhëronin këtë 

akt solemn, dy shkrimtarë të mëdhenj, ndër më të shquarit e shekullit të 

kaluar, Ismail Kadare, shqiptar, dhe Ernesto Sabato, argjentinas, me origjinë 

shqiptare. Në këtë kronikë sigurisht se duhej të hynin pamje nga ambientet e 

«pishave të Deçanit», ku Kodra, në vitet e shtatëdhjeta, kishte rastin që, në 

gjirin e Kolonisë tradicionale verore të artistëve dhe të krijuesve shqiptarë, 

në Deçan, t’i kalojë disa ditë bashkë me ta, për t’i njohur ata, më mirë e më 

thellë. Nga kjo njohje e përafërt Kodra do të përfitojë që, një ditë, të flas me 

kompetencë e të shkruaj me përkushtushmëri, mbi poezinë dhe artin e tyre. 

përgjithësisht, në një ese të tij të thukët. Apo ndoshta duhej marrë edhe 

imazhet e Prishtinës, ku Ibrahim Kodra, për herë të parë ekspozoi, në trojet 

shqiptare, pas aq shumë e shumë vjetësh në ekzil. E kështu me radhë. 

Ngjashëm me kasnisjen e kopertinës se romanit emblemë të letërsisë shqipe, 

«Sikur t’isha djalë», gjë kjo që kishte ndodhur në Tiranën e djalërisë se tij të 

hershme, gjatë qëndrimit në Prishtinë, Kodra kishte gjetur kohë, energji dhe 

motiv, për një kasnisje tjetër. Kësaj radhe jo vetëm të kopertinës por edhe të 

shumë faqeve të tjera (të brendshme) të një përmbledhje poezish për fëmijë, 

«Përrallat e vatrës», të poetit të shquar kosovar, Qerim Ujkani. 

(Sa) shumë dashuritë e maestros Kodra! 

Sa i takon pjesës foljore të dokumentarit, ambiciet ishin shumë më të 

mëdha. Synohej marrje dhe regjistrim i çdo fjale e mendimi të artistit. 

Natyrisht, e në rend të parë, ato mbi artin. Mbi poezinë. Mbi letërsinë, mbi 

filozofinë. Mbi filmin, teatrin, muzikën… Për t’i sistemuar sa më mirë e për 

të marrë përgjigje sa më kuptimplota, sa më gjegjëse dhe sa më shkoqitëse 

në këto pyetje vargmale, synohej që mjeshtri Kodra te vihet, midis 

shkrepave të disa dashurive më të mëdha në jetën e tij. Pyetje, pra, shtruar 

gjithnjë përmes dashurive. Nga dashuria ndaj femrës. Kësaj krijese 

misterioze kur, e para zgjon, e trazon këtë ndjenjë të thellë e plotë lëngatë, 

te njeriu. Aq më parë te artisti, kur, në të shumtën e rasteve, qëllon të ketë 

shpirt bohemi. Dashuria e dytë e Kodrës, ndoshta edhe më e madhe se e 

para, është piktura. Dihet. Dashuria ndaj muzikës. Kësaj pyetje apo 

kapitulli, sigurisht se do t’i printe loja e Kodrës në kitarë apo, qoftë edhe në 

441

ndonjë instrument tjetër muzikor. Për të dalur, kështu te mendimi i tij i 

shkoqitur, mbi artin e muzikës. Preferencat e deri të sajimi autorial, i veprës 

muzikore të tij. Asaj me titull «Zëri i kambanave», në la maxhor. E katërta 

dashuri e Kodrës, është poezia. Dëshmia më e mirë, për këtë pohim, janë 

vargjet e poezisë së tij me titull «Unë kërkoj». Lë të ndjekim bashkë vargjet 

e kësaj vjershe, plotë porosi filozofike. 

Unë kërkoj 

Djalosh kapedan 

A s’më thua që nga vjen 

Ti, se në luftë paske qenë 

rrëfemë në e ke parë të dashurin tim? 

Vogëlushja ime e mirë 

Fytyrëbardhë si vetë dëbora 

Unë që kthehem nga fushat e betejës 

Të dashurin tënd s’e kam parë. 


Që ngrys netët n’ato fusha, 

S’mund të shihemi më, 

Sepse i dashuri yt u vra. 


Me sy të përlotur, 

Në të shtyftë dashuria, 

Mendoj se do të jem për ty. 

Ah, djalosh kapedan, 

Si vetë dëbora n’ato maja, 

Nuk shkel zjarrin e zemrës sime, 

Qofsh gjeneral. 

Po, moj vogëlushe, 

Që ngrys netët në ato fusha, 

lotët terna sytë, 

se jam unë i dashuri yt. 

Dashuria ndaj sportit... 

Dashuria ndaj sportit. Dihet mirë se Ibrahim Kodra, jo vetëm në rini, por 

gjatë gjithë jetës së tij të stuhishme, ishte një dashamirë i madh i sportit. Në 

442

ini ai, pos që shquhej si flakës i gjyles dhe çekiçit, ishte i dalluar edhe në 

sportin e notit. Ai vazhdoi, deri në ditët e pleqërisë së thellë, vallen me këtë 

dashuri! Dashuria ndaj vendlindjes, është e papërgjumur kurrë. Dashuri që 

nuk soset (shpenzohet) kurrë. Dihet, si për të gjithë e, veçmas për ata që 

digjen e piqen në shkretëtirën e mërgimit, edhe për piktorin tonë të shquar, 

dashuria ndaj vendlindjes ishte dhe mbeti dashuri që nuk shteret kurrë. 

Dashuria ndaj fshatit Ishëm, ku është lindë, para disa deceniesh. Dashuria 

ndaj Durrësit. Ndaj Tiranës… Dashuria ndaj Shqipërisë. Kur për asnjë çikë 

mbrapa nuk ngel dashuria ndaj Prishtinës, Prizrenit, Deçanit, Lubotenit 

plisëbardhë… Dashuria ndaj Kosovës, përgjithësisht. Ashtu siç është e 

madhe dashuria e tij ndaj trojeve shqiptare të arbëreshëve në Itali. Kur poaq 

e madhe është dashuria dhe malli i tij për Çamërinë dhe për trojet shqiptare 

në Serbi, në Mal të Zi e në Maqedoni. Megjithatë, maestro Kodra, nga ai 

mozaik trojesh shqiptare, megjithatë, pas aq shumë vjetësh në mërgim, të 

parën vizitoi Kosovën. Ndodhi kjo në verën e vitit 1968. Me atë rast, pos që, 

para artdashësve të Prishtinës, dhe përgjithësisht para publikut të gjerë të 

Kosovës, u paraqit me ekspozitë vetëm, kishte takime dhe kontakte, të 

ngrohta e vëllazërore, më piktorë, në rënd të parë, por edhe me shkrimtarë, 

me poetë, me gazetarë… dhe më njerëz të rëndomtë. Qytetarë të thjeshtë që 

gjakonin e dëshironin ta takojnë, të shohin, shijonë e përjetojnë artin e tij, të 

shfaqur në ekspozitë…Në këtë pyetje-konstatim, përgjigjen më të mirë të 

Kodrës e gjejmë, në librin e tij, me titull «Kujtime» të cilin, sikurse dihet, e 

nxori në dritë Shtëpia botuese «Onufri» e Tiranës. Ja fragmenti me titull : 

«Në Kosovë, mes Shqiptarëve» që e riprodhojmë, në tërësi ngase imponohet 

me origjinalitetin dhe spontanitetin e tij rrëfyes. 

Në Kosovë, mes Shqiptarëve 

«Më 1968 çela një ekspozitë në Prishtinë, në Kosovë. Për mua ish një 

ngjarje e paharruar – ish kthimi në Atdhe, po shprehem në mënyrë letrare – 

sepse gjer më atëherë nuk kisha pasur lidhje kulturore me shqiptarët e 

Ballkanit në përgjithësi, dhe në veçanti me ata që jetonin në (tash, ish) 

Jugosllavi. Kurrë nuk pandehja se mes shqiptarëve të Kosovës – Metohija, 

siç e quanin asokohe, ish ngritur një industri kulturore e përbërë nga gazetat, 

revistat, teatrot, shtëpitë botonjese. Mu dha rasti të piqem e të vlerësojë disa 

vjershëtorë, shkrimtarë, artistë dhe muzikantë. Gjithçka zuri fill me një 

shkrimtar që zbriste nga Zagreb, një farë Joja Ricov, që dëshironte t’i jepja 

një intervistë për të përjavshmen Telegraf e cila u kasnis më pas e 

shoqëruar me disa nga punimet e mia. Artikulli u këndua me interes nga 

Aleksandër Stipçeviq, i cili duhej të kish lidhje të vjetra gjaku me shqiptarët 

posa pat shkruar dy vëllime mbi artin e Ilirëve - që janë stërgjyshërit e 

shqiptarëve. Ai njoftoi disa profesorë të Universitetit të Kosovës, që 

pikërisht në ato vite po hidhte hapat e para. Kështu në studion time ia behu 

443

Nehat Islami drejtor i gazetës «Rilindja» të Prishtinës dhe pak kohë më pas 

me ftuan që të çel ekspozitën. Për mua ish sukses i madh, mjafton të shihje 

pritjen që më bëri jo vetëm shtypi në Kosovë por edhe në Beograd, siç ishin 

gazetat Politika, Lufta etj. Me prekëse ishte pritja që më bëri Bekim Fehmiu 

– aktori që mbuloi rolin e Uliksit – i ardhur nga Londra, pasi atje punonte 

një film, i cili mori pjesë në përurimin e ekspozitës. Ymer Shkreli në fletet e 

gazetës « Rilindja » të datës 8 gusht të vitit 1968 do të 

shkruante: »Megjithëse ekspozita e Ibrahim Kodrës u çel gjatë sezonit të 

verës, mundi të tërhiqte një numër të madh admiruesish të arteve figurative 

të Kosovës. Ekspozitën e vizituan 13.000 vetë. Një numër kaq i madh 

shikuesish nuk është parë në asnjë shfaqje tjetër në Prishtinë». Ekspozita u 

çel në hollin e Teatrit Popullor. Historia e shqiptarëve të ish-Jugosllavisë – 

rreth dy milionë – mund të ketë vetëm një titull : »luftën për çlirim dhe për 

njohjen e krenarisë se tyre kombëtare». Këtë krenari, në krye turqit e më pas 

serbët e kanë shkelur pa prerë duke u përpjekur që të mbysin me pahir. Në 

letërsi kjo dëshirë quhet «domosdoshmëri e mallkuar» që haset në të gjitha 

shkrimet ose pothuaj të të gjithë autorët e çfarëdo vërse qofshin. Ka pasur 

edhe syresh që me cinizëm racial i kanë quajtur shqiptarët «njerëz me 

bisht». Vjershëtori Esad Mekuli, një nga kokat e letërsisë së re pas luftës së 

dytë botërore, shfren me zgjuarsi në një ndër poezitë e tij davanë e atij bishti 

tek shqiptarët : «është një tërkuzë me të cilën lidhin kizën në brez, që lipset 

për punë të lodhshme dhe mund ta shohësh paksa nëpër shalë. Është arkaja 

e vuajtjes por edhe e qëndresës». Në përshkrimin që këta vjershëtorë i bëjnë 

vuajtjes së njerëzve të atij populli ndeshemi me një ngarkesë të madhe 

emocionale. Një emocion i tillë shfaqet tek poezia e Enver Gjerçekut, pas të 

cilit njerëzit e letrave nuk mund t’i vendosë mbi nivelin e jetesës se një 

kombi të rrëgjuar nga uria, siç është Kosova. Përpjekja që bëhet për të 

gatuar çorbën në sofrën e një shtëpie – mundësisht në sofrën e vetë autorit, 

duke parë tërë autobiografinë që sundon në të gjithë veprën e tij – është 

kthyer në një rit, në venom që përsëritet paçka se qëllimi i saj objektivisht lë 

për të dëshiruar. Kështu, në qendër të poezisë shfaqet nëna që shtron 

«sofrën» (një tryezë e rrumbullakët një pëllëmbë nga toka) që grish 

vocërrakët të ulen, ndonëse s’ka gjësendi për të ngrënë. Me anë të 

shkrimtarëve kam arritur të njoh një krahinë tërheqëse që jetonin akoma së 

toku sipas natyrës «primitive» dhe kjo me pëlqen. Aty do të gjesh dhe sot e 

kësaj dite disa mënyra jetese që tashmë janë lënë prapa nga pjesa tjetër e 

Evropës. Ky përshkrim nuk lartëson vlerat, madje as i përdhos. Këtë 

kontradiktë e përjetojnë personazhet e romanit të famshëm «Heshtja e 

armëve» i Ramiz Kelmentit. Kosova dalëngadalë por pa u ndalur po i lë 

prapa këto kontradikta. Kultura e shqiptarëve të ish Jugosllavisë është 

mbushur me këto kontradikta, por identiteti kombëtar mbetet një urë lidhëse 

dhe bashkimi. Në katundet ku kohë më kohë mungon drita elektrike dhe 

nuk ka rrugë kryesore, njerëzia jeton çdo ditë lidhur me forma arti shumë të 

444

shpërndara, siç janë muzika dhe gojëdhënat Të mos e zëmë ngoje formën 

paraletrare e cila është kuvendimi, që rëndom merr ngjyra zakonore e të 

jashtëzakonshme. Ende ruaj në mendje një kujtim të ëmbël për ato vise të 

magjishme dhe për njerëzit që me mua u treguan shumë të dashur». 

Të gjithë shkruan(m) për Kodrën 

Ky s’ishte tjetër veçse një evokim rasti i mjeshtrit Kodra, thadruar në 

kujtesën e tij mbi Kosovën, artin dhe njerëzit e saj, ashtu siç i ka parë dhe i 

ka përjetuar, tash e më shumë se dyzet vjet më parë. S’do mend se, 

ndërkohë, në Kosovë gjithçka ka ndryshuar, në kuptimin e bardhë të fjalës. 

Në këtë pjesë të rrëfimit të vetë, mjeshtri Kodra, ndër të tjera përmend, 

emrat e vetëm dy gazetarëve shqiptarë nga Kosova, Nehat Islamin dhe 

Ymer Shkrelin që kanë shkruar për të dhe artin e tij. Kurse në librin 

monografik « Ibrahim Kodra – prezentazione di Carlo Bo», botim i vitit 

1987, në regjistrin nga madje 252 autorë që me shkrimet e tyre e kanë bërë 

të gjallë e të njohur, në të katër anët e botës, veprimtarinë artistike të tij, 

midis të cilëve më i shquari është shkrimtari italian me famë botërore, Dino 

Buzzati, gjendet, më së pakut, edhe një njëzetësh autorësh shqiptarë, jo 

vetëm gazetarë e publicistë por edhe poetë e letrarë. Duke filluar nga Azem 

Shkreli, Anton Pashku, Ali Aliu, Teki Dervishi, Gani Hoxha, Sharr Hoxha, 

Nehat Islami, Vehbi Kikaj, Ernest Koliqi, Rashit Krasniqi, Musa R. 

Mehmeti, Demetrio Patituçi, Bajram Sefaj, Vehap Shita, Ymer Shkreli, 

Hilmi Thaçi, Hajro Ulqinaku, Ana Maria Patituçi, Abdulla Tafa, (që është 

autor i monografisë shumë të mirë me titull «Kodra një univers», botim i 

ARTE, Tiranë 1992) dhe Fiqiri Sejdiaj. 

Jam i lirë dhe nuk kam frikë nga vdekja! 

Nga një bisedë e këtij të fundit, botuar në të përditshmen e popullarizuar të 

Tiranës «Shekulli» të ditës se diel, 5 mars 2000, huazojmë, ad literam, 

vetëm dy prej tyre. Jo pse nuk ishim kujtuar t’ia shtronim vetë, por, nga 

frika mos janë delikate, intime, të rënda. Që prekin thellë në intimë, me 

paragjykim se edhe mund të lëndojnë sedrën e piktori të madh. Ja, dy 

pyetjet dhe përgjigjet e Kodrës në to. E para : »Si shpjegohet që nuk jeni 

martuar asnjëherë?». 

Kodra : »Oh, tre herë desha të martohesha, besa, e tre herë, për fat, lavdi 

Zotit, shpëtova. Nuk u martova asnjëherë. Një herë, duke bërë dashuri, në 

rini, e dashura ime më thotë : »Oh, Ibrahim, me shtrëngo fort!». Dhe unë, 

kuptohet e shtrëngova. «Të lutëm më fort!» - me tha ajo përsëri. Dhe unë 

përsëri e shtrëngova diçka më fort. «Më fort, më fort, më fort!» -me thoshte 

ajo ndërsa me puthte pa pushim. Dhe unë e shtrëngova vërtetë fort, mirëpo, 

në atë kohë diçka kërciti si gjeth i thatë dhe të dashurës sime i qe thyer… 

445

një brinjë. Kur martohesh thyhen shumë gjëra. Largohesh nga miqtë, nga 

shokët dhe shoqet, nga të afërmit, nga njerëzit e tu që i do fort. Martohesh 

dhe çuditërisht mbetesh krejt vetëm. Kodra nuk mund të largohet nga shokët 

dhe shoqet. Kodra nuk mund të pranojë të mbetet vetëm. Gjatë jetës sime 

kam pasur plotë goca të reja. Kam shëtitur në Paris dhe Londër, në Romë 

dhe Milano, në Amerikë, kudo dhe ju me thoni të martohem ! Nuk është e 

mundur, kupton apo jo? Për këtë arsye nuk jam martuar. Shumë shokë me 

kanë thënë : ke bërë shumë mirë Ibrahin që nuk je martuar! Të tjerët më 

thonë të kundërtën. Unë vetë them se kam shpëtuar. Kam bërë mirë që s’u 

kam hyrë telasheve të martesës. Merreni me mend sot në Milano ka 754 

mijë divorce, çka do të thotë se në katër familje një shkatërrohet. E kupton 

çdo të thotë kjo? Atëherë pse të martohesha? Që të ndahesha përsëri! Gruaja 

ka luftuar dhe lufton për të fituar lirinë e saj. OK! Po unë pse duhet të 

humbas lirinë time?! Sot punët e familjes kanë rënë shumë poshtë e unë 

këto gjëra s’i duroj. Kur shkova në Ishëm, shumë njerëz me pyesnin të 

habitur : « Si nuk je martuar, bre zotëri Ibrahim?». Ndërsa bisedonim këto 

gjëra, një grup fëmijësh kalojnë të gëzuar, gjithë vrap para nesh. Dikush me 

tha : »Zotëri Kodra, ju s’keni as fëmijë ». Atëherë unë e kundërshtova. 

« Kam. Ja, këta janë fëmijët e mi » (qanë). 

Dhe pyetja e dytë : « A keni frikë nga vdekja?». 

Kodra : «E çfarë frike të kem nga vdekja, kur njeriu vdes sapo lind. S’kam 

frikë. E kam thënë shpesh dhe kjo është filozofia ime. Jeta ime fillon sot. 

Edhe nesër do të jetë sot, edhe pasnesër do të jetë sot, vazhdimisht. Miqve, 

shokëve, gazetarëve, kritikëve e shumë të tjerëve që me kanë bërë të njëjtën 

pyetje, unë u jam përgjigjur : jeta ime fillon sot ! 

Rikthimi në Shqipëri 

I kthehemi edhe për një çast librit «Kujtime» të Ibrahim Kodrës. Ndalemi 

pikërisht në faqen 68 të saj. Lexojmë tekstin me titull «Rikthimi në 

Shqipëri». Kodra aty thotë kështu : »Siç kam pasur rast të rrëfej, gjatë gjithë 

atyre viteve në Shqipëri kam ardhur vetëm dy herë. Më 1942 dhe më 1973. 

Por kanë qenë raste disi të veçanta : të parën herë erdha gjatë luftës, 

asokohe kur Shqipëria ndodhej nën pushtimin e Italisë, dhe herën e dytë 

gjatë viteve të diktaturës komuniste të Enver Hoxhës. Pra, ishin çaste dhe 

periudha në të cilat nuk mund të qarkullohej lirisht. Po ndërkohë Historia ia 

ndërroi krejtësisht fytyrën Evropës sonë e më në fund kombi i vogël 

shqiptar arriti të fitonte demokracinë. Ka qenë, pra them, një kënaqësi e 

madhe, që në prill të vitit 1996 pranova ftesën e Presidentit Sali Berisha për 

të bërë një udhëtim njëjavor në Shqipëri. Dhe kështu nga data 20-27 prill të 

vitit 1996 kalova një javë në Shqipëri, plot ngarkesa, për të bërë një shëtitje 

të detyruar, të lodhshme po të kënaqshme i shoqëruar nga bashkëpunëtori 

dhe miku im Demetrio Patituçi. Nuk mund ta fsheh kënaqësinë kur mora 

446

tok me dy shkrimtarë të mëdhenj siç ishin Ernesto Sabato dhe Ismail 

Kadaré, vlerësimin më të lartë të shtetit shqiptar : d.m.th. çmimin «Nderi i 

Kombit» me këto fjalë : »Ibrahim Kodra, gjatë gjithë kohës së qëndrimit të 

tij larg Atdheut denoncoi me guxim të madh diktaturën orelljane dhe natën e 

gjatë të komunizmit shqiptar. Për më tepër se dyzet vjet ai mbeti përkrahës i 

të vërtetës së gjeniut të lirë dhe krijues i popullit të tij në tokën mike, 

Italinë». Ato ditë m’u dha rasti të takoj një mikun tim të vjetër, shkrimtarin 

Ismail Kadaré, dhe të njihja një emër të madh të letërsisë botërore Ernesto 

Sabaton. Atë ditë nuk munguan edhe takimet zyrtare, ku arrita të njohja 

figurat më me peshë të inteligjencës shqiptare. Kam arritur të takoj edhe 

shokët e mi të lodrave, disa syresh janë bërë piktorë të njohur në Shqipëri. 

Një ngjarje tjetër që më gëzoi pa masë ish kremtimi i 78 vjetorit të lindjes 

sime, mbajtur nga Presidenti i Republikës në Galerinë Kombëtare të Arteve 

të Bukura. Midis artikujve të shumtë që munda të këndoj atyre ditëve me ka 

mbetur në mendje sidomos poezia që më kushtoi miku im vjershëtor, Visar 

Zhiti. 

Në ditëlindjen e mjeshtrit 

Qirinjtë e ditëlindjes tënde 

digjen mes nesh… 

Ç’flakë të bukur që solle 

Dritë peizazhesh 

Ku mbiemri yt 

prej kodrash pafund 

ngrihet i praruar, 

aq i blertë… 

Mjeshtër, 

edhe peneli i mikut tënd, Pikasos, 

pena e Elyarit e Kuazimodos, 

e Kadarésë, 

vijnë sonte 

e befas bëhen qirinj 

Shtojnë vitet për datëlindjet 

e mençurisë 

zërin e flakëve 

të urtësisë. 

* 

Me këtë rast, - vazhdon rrëfimin Kodra, - me ndihmën e një helikopteri që 

më vunë në dispozicion autoritetet, munda të vizitoj mbarë Shqipërinë. 

447

Sigurisht mes shumë qyteteve, vizitova me mall edhe vendlindjen time, 

Ishmin, ku me habi e me interes vura re se nuk kish ndryshuar një qime që 

kur e lashë shtatëdhjetë vjet më parë. Them vizitova me interes po sa pashë 

fëmijë, gjë që tregonte se jeta ziente. Pata rast të shihja një fukarallëk të 

madh por edhe dëshirën për të ecur përpara dhe sidomos dëshirën e ethshme 

për të rrojtur sa më mirë. Më ka lënë mbresa pritja që më bënë a thua se isha 

kampion futbolli a një yll i këngës që shkonte me makinë përpara turmës 

dhe ajo brohoriste emrin tim. Por më shumë me ka lënë mbresa kuvendimi 

me pleqtë e katundit që u sollën me mua sikur të isha rritur mes tyre. E 

ndjeja se isha një prej tyre. Në fletët e para të këtij libri e kam përshkruar 

Ishmin si një zonë të rrallë e të magjishme. Këtë përshtypje pata edhe kur u 

ktheva me barrën e viteve mbi supe. Sytë e plakut e vërtetojnë më së miri 

atë pamje që mbaja mend që fëmijë. Nuk e gjeta më derën e madhe që të 

shpinte në oborrin e shtëpisë sime, e cila ngrihej mbi kodrën më të lartë të 

asaj zone. Pjesa tjetër kish mbetur po ajo. Aty ndodhesha dhe unë, si një 

zotëri që ka njohur frikën, lumturinë, makthin dhe bindjet e veta. Dhe duke 

sjellë në mendje një baladë të vjetër amerikane, kam mundur të ndjej brenda 

vetës një të vërtetë të pakundërshtueshme : ky dhé është imi, ky kaltërosh 

është qielli ynë, kjo jetë është imja. 

Vuajtja që nxit gjeninë! 

Tash vjen koha kur xhiruesi ynë i vyer, i ish Televizionit të Prishtinës, 

Lulëzim Shasivari, me syrin magjik të kamerës së tij, merr sa me shumë e sa 

më mirë piktura mbi pëlhurat e dimensioneve, teknikave dhe fazave e 

«epokave» të ndryshme, të mjeshtrit Kodra. Punime këto që paraqesin 

rrugën e piktorit tonë nëpër dallgët e rrymave, kubizmin, apstrakizmin, 

futurizmin e të tjera. 

Pavarësisht se në regjistrin tonë kemi arritur të shënojmë titujt e madje 23 

veprave të tij, pa kronologji datash kur ato janë krijuar dhe kanë zbritur nga 

kavaleta e maestros, duhet shpresuar se kamera e xhirimit bën punën e vet 

fisnike duke shpalosur, nëse jo tërë «atllasin tematik» të piktorit tonë, 

atëherë, së pakut një pjesë të mirë të tij. Sigurisht se edhe mbi pëlhurat e 

këtyre pikturave gjenden veprat që shënojnë ashtu të quajturën «periudhë e 

artë» të Kodrës por edhe bredhjet e tij, pas vijave e shprehjeve të reja, 

gjithnjë duke i mbetur besnik dorëshkrimit të tij autentik dhe origjinal. I 

gjithë ky thesar që rrjedh para vështrimit të teleshikuesit eventual të këtij 

dokumentari modest, të realizuar brenda vetëm dy ditësh me vapë sahariane, 

siç bënte në muajin korrik të vitit 1998 në Milano, është fryt i punës 

shumëvjeçare dhe titanike të Ibrahim Kodrës. Është fryt i flijimit, i vetmisë 

robinsoniade dhe e i «vuajtjes që nxitë gjeninë». «Ngjyrën time 

përfaqësuese e quajtën të kaltërtën. E kaltërta në të gjitha variacionet është 

deti magjik i vendlindjes» - thotë, ndër të tjera, ky krijues i madh shqiptar 

448

që, me të drejtë e quajtën edhe Everest i pikturës, në përmasa të gjëra. 

Ndoshta kjo kaltërsi dominuese në pikturën e tij e ka zanafillën apo mbase 

edhe prejardhjen nga dy burime. E para, ngase Kodra lindi buzë kaltërsisë 

se detit Adriatik shqiptar, por edhe nga shkaku se rruga e tij e parë drejtë një 

bote tjetër, ishte rruga e detit të parë : Durrësi, i Shqipërisë – Bari, i Italisë. 

Duke vështruar me mall, një nga këto sajesa përrallore, të bukurisë se 

ngjyerave dhe universit tematik dhe të porosive të urta që kumtojnë ato, apo 

një krejt tjetër, ajo me titullin «arshitetto» t.m. su tela 80x70, në thellësinë e 

pellgut të një nate plotë pikëllim, si i syrgjynosur që isha, diku nën kulmet e 

Parisit, duhet të kam hedhur në letër, këto vargje që po i riprodhoj pa 

përtesë! 

* 

sy të zgurdulluar 

duar të prera 

si në cung 

një gisht i këputur 

një dritore e thyer 

ngjyera të trazuara 

deri në shqetësim 

mund të gjesh aty ndonjë muzicient 

me kitarë të braktisur 

me tela të këputur 

jehun e një kënge 

një këlthitje të thellë 

për një trohë ajër të pastër 

për një grimës qielli e dielli 

për një ditë pa shi 

për një gram liri 

(B. Sefaj) 

Poeti per Kodra! 

Krahas Visar Zhitit janë edhe shumë e shumë poetë të tjerë të huaj de 

shqiptarë, këta të dytët nga të gjitha trojet tona, që në raste e shkase të 

ndryshme, të impresionuar nga vepra dhe personaliteti i tij, Kodrës i 

kushtuan poezi të goditura dhe të nivelit të lartë artistike. Ishte ide fisnike 

dhe projekt i qëlluar i mikut dhe bashkëpunëtorit të Kodrës, zotëri Demetrio 

Patituçi, kur kishte vendosur që gjithë ato poezi që i kushtoheshin piktorit, 

kudo që të jenë shfaqur, t’i mbledh e t’i botojë në një libër. Dhe, vëllimi me 

poezi me titull Poeti per Kodra (con illustrazioni di Ibrahim Kodra), Poetët 

për Kodrën (me ilustrimet e Ibrahim Kodrës), nën përkujdesjen e Francesco 

449

Fusca dhe në botim të Grafosud, ka parë dritën e botimit dhe, shpresojmë se 

ka gjete lexuesin e vetë gjithandej. Prandaj, mbase nuk është e arsyeshme të 

flitet më gjatë për këtë vëllim me poezi që autorë të huaj dhe shqiptarë ia 

kushtojnë maestros Kodra, pos të shënojmë (edhe njëherë) emrat e autorëve 

ashtu siç janë radhiturën këtë libër të përgatitur mrekullisht në pikëpamje 

teknike, grafike dhe estetike në përgjithësi. Sajuesi, Francesco Fusca, 

kolonën e poezive të përmbledhura në këtë vëllim, e hapë me poezinë e vetë 

Ibrahim Kodrës, atë me titull Unë kërkoj që piktori e shkroi në vitin 1981, 

për të vazhduar me thënien e njohur të poetit francez Paul Eluard.” Kodra 

est le primitiv d’une nouvelle civilisation”. Fill pastaj vjen poema e sajuesit 

të këtij libri, Francesco Fusca, I pari mall (Il primo amore) në shqip e 

italisht. A Kodra dhe Ibrahim Kodra (Pittore della primavera), janë dy 

poema, që të dyja në italisht, të poetit Giuseppe Martucci. Me, Poashtu dy 

poema në gjuhën italiane, Le quattro stagioni dhe Guardava il poeta 

L’Albania, veprën e Kodrës e nderon, tjetri poet italian, ai me emrin Carlo 

Franza. Me nga një poezi paraqitën Franco Esposito, Per Kodra 

(“Microprovincia” per gli ottant’anni dell’amico Ibrahim Kodra), Vorea 

Ujko, Davanti alla pictura di Ibrahim Kodra, Adalberto Cuzzi, Libetà dhe A 

kodra, Sarina Aletta, Incontro galassie di colomb, Fiorenza Valenti, Dedicat 

al Maestro Ibrahin Kodra, Vittorio Catalani, La vela di Allah (A Ibrahim 

Kodra), Visar Zhiti, Nel giorno del compleanno del maestro, Fedro Fiori, 

me dy poezi:Kodra (Al querido Ibrahim con el afecto de nuestra antgua 

amistad) dhe Kodra (Al cro Ibrahim con affetto della nostra antika 

amicizia), Agim Doçi, Dedikuar shqiptarit të madh Ibrahim Kodra (shqip 

dhe italisht), Sara Roversi, A Ibrahim, Zef Kakoca alias Pino Cacozza, 

Mjeshtrit (Al maestro) Ibrahim, Andrea Carretta, Com’tè lungo il tempo, 

Sylë Mujaj, Simboli (Diktorit të njohur Ibrahim Kodra) në shqip dhe 

italisht, Beppe Novali, Arte senza confini (Al maestro Ibrahim Kodra), 

Giuseppe Caracausi, Ibrahim Kodra, Vicenzo Buonassisi, Come i grandi 

artisti, Gaetano Blaiotta, A Ibrahim Kodra, Paloma, Para Ibrahim Kodra 

(spanjisht) dhe Per Ibrahim Kdra (italisht), Bajram Sefaj, Kodra (Arshitetto” 

t. M. Su tela cm 80x70), shqip e italisht, Jenny de Bert, Per Ibrahim, Angelo 

Gaccione, Il sole dhe Krimer, Placata disperazione (A Ibrahim Kodra). 

Biseda (kurrë) e papërfunduar, me mjeshtrin! 

Kohëzgjatja (hapësira) e (pa)paraparë e këtij reportazhi ngushtohet dhe vjen 

çasti kur duhet të bie sipari i tij (i saj) simbolik. E, në anën tjetër sikur, 

duarthatë e të pikëlluar, ndahemi nga ky piktor i madh dhe studioja e tij, nga 

kjo uzinë ku kanë lindur, janë formësuar dhe janë finalizuar me mijëra e 

mijëra piktura të dala nga duart e vyera të artistit të madh shqiptar, Ibrahim 

Kodra. Duhet ikur, gjithnjë me ndjenjën e hidhur të dështimit dhe 

përgjegjësisë se, pranë këtij kolosi nuk është bërë asgjë, madje as çereku i 

450

asaj që meriton karriera e tij e pasur. Ikim me shijen e pezmit se kanë ngelur 

të hapura shumë tema të aq shumë idesh e synimesh, të pa çelura fare. Siç 

janë, bie fjala, të dhënat mbi ato dhjetëra e dhjetëra, ekspozita vetëm dhe në 

grup, organizuar dhe realizuar në të ketër anët e botës. Pak ose hiç, është 

thënë e përfolur në këtë reportazh, mbi numrin e madh të çmimeve, 

medaljeve e të tjera çmime më të cilat u nderua opusi krijues gjigantesk i 

këtij piktori. Krejt në prag të ndarjes shënuam se Ibrahim Kodra është 

qytetar nderi i dhjetë qyteteve, se veprat e tij ndodhën në muzeume e galeri 

si dhe në koleksione private në të katër krahët e meridianëve, duke filluar 

nga Shqipëria e vendlindjes, nga Prishtina e Kosovës, Italia, Zvicra, 

Gjermania, Belgjika, Greqia, Australia, Brezili, Argjentina, Danimarka, 

Franca, Britania e Madhe, SHBA-të e tjera. Posaçërisht merakosese ishte e 

vërteta që nuk u arrit të shënohet: veprat e cilëve autorë me famë botërore, 

Ibrahim Kodra i ka pronë në koleksionin e vetë dhe anasjelltas, cilët piktorë 

me famë botërore, bashkëkohanikë të tij, pasurojnë koleksionet e tyre me 

veprat e Kodrës. Ikim me merakun pa e parë bibliotekën e tij, pa mësuar se 

cilin libër letrar e ka lexuar së fundi, cilin film artistik, shfaqje teatrore, apo 

koncert muzikor ka ndjekur, ditëve më të reja… Por, të gjitha këto mbyllen 

më të vërtetën se bisedat me krijues të mëdhenj, sikurse është Ibrahim 

Kodra, nuk kanë të sosur kurrë. Ato mund të jenë vetëm fragmentare, kurse 

përpjekjes për të zënë tërësinë e tyre nuk do t’i mjaftonin as kopertinat e 

librave, aq më pak, reportazhet dhe emisionet televizive, qofshin ato me 

shumë minuta. Kështu është vërtetë, jo vetëm një vegim ngushëllues i imi si 

autor modest, që është ndër qindra të tjerë, të po aq autorëve dhe studiove 

televizive nga shumë qendra të kompanish dhe agjencish të njohura, nga 

qytete të ndryshme të botës, kushtuar Ibrahim Kodrës dhe veprës së tij 

madhështore. Le të jetë prandaj kjo vetëm një sprovë e imtë, e shënimit të 

këtyre dy jubileve të tij përnjëherësh: tetëdhjetë vjetorit të lindjes dhe të 

gjashtëdhjetë vjetorit të krijimtarisë se tij të frytshme artistike. 

(Në bredhje e sipër rrugëve plotë vapë në Milano-n e muajit korrik, 

pikërisht në çastin kur bisedohej për ngjyerat e preferuara dhe të furnizimit 

me to, Kodra i moshuar, ngriti nga toka një gjeth që iu gjend përpara. Tha: 

Ja ngjyra më mirë në botë. Të gjitha të tjerat, janë tjera!). 

451

“Ngjyra është muzikë” 

Bisedë me piktorin ENTON PANARITI 

Boston SHBA 

Revista Haemus: I dashur Enton Panariti. Mund të thuhet se në rastin tënd 

dhe të krijimtarisë sate gjenden hollësi dhe thelbe nga fati i shumë krijuesve 

shqiptarë me banim jashtë trojeve. U largove nga Shqipëria në fund të 

mijëvjetshit të shkuar, në një kohë kur ikja nuk shihej më si pafuqi për të 

ndenjur, por as si një shpëtim i sigurtë. Si e sheh sot atë periudhë? Çfarë 

ndryshoi në jetën tënde dhe a do të kishe vijuar të krijoje njëlloj edhe po të 

mos kishe njohur mërgimin? 

Enton Panariti: Periudhën në fjalë jemi mësuar ta quajmë tranzicion. Për 

fat të keq, pas dy dekadash, një pjesë prej nesh është e bindur se do të zgjatë 

edhe 30 vjet të tjerë. Mes këtij tranzicioni unë pata fatin të largohem në 

drejtimin e duhur, në kohën e duhur. E konsideroj krijimin si pjesë të 

përditshme të jetës sime. Krijimtaria ime u dendësua njëheresh me 

mbarimin e Akademisë së Arteve dhe u rrit cilësisht ndërmjet viteve ’97 dhe 

’99. Gjatë kësaj kohe, hapa një ekspozitë vetjake dhe përfaqësova 

Shqipërinë në Bienalen e të Rinjve të Evropës në Romë. 

Revista Haemus: Do të ishte me vend të flisje sado përmbledhtas për 

familjen nga rrjedh, për fatin e të parëve të tu, të prindërve dhe të 

shkollimit. Si duket Tirana e viteve ’70-’80 nga sytë e tu? A rigjehet ajo, ose 

copëza të saj, në tablotë që ti vetë i ndjen si më të arriturat? 

Enton Panariti: Vitet ’80 janë të rëndësishme për shqiptarët në përgjithësi 

dhe për rininë e asaj kohe në veçanti. Është shkruar shumë rreth këtyre 

viteve në Evropë dhe analizat janë shtjelluar kryesisht mbi detaje politike, 

shoqërore, artistike e kulturore, por jo aq sa duhet në lidhje me Shqipërinë. 

A del kjo në punët e mia? Nuk e di. Por jam i sigurt që gjurmët e asaj kohe 

gjenden brenda meje. 

Revista Haemus: Të ka ndihmuar hapësira e quajtur atdhe që të 

përshtatesh më lehtë me hapësirën e premtuar, apo malli ka qënë një vuajtje 

nga ato që më fort të përshtatin duke të mbajtur ngujuar brenda një bote 

shenjash të paprekura? Të ka shkuar ndonjëherë ndërmend kthimi pasi u 

binde se i ke zhvendosur rrënjët në Amerikë? 

452

Enton Panariti: Mund të them se lashë shumë miq dhe pata fatin të gjej 

miq të tjerë, ndonëse më të pakët në numër, por mjaft të rëndësishëm në 

thelb. Malli luajti te unë rolin e parzmores, që është prej hekuri dhe e rëndë, 

por gjithaq e domosdoshme kur beteja është e ashpër. Sa për kthimin... 

kthehem në Shqipëri çdo vit. 

Revista Haemus: Përshkove një kalvar të vërtetë derisa fitove të drejtën 

për të studiuar në Shkollën e Lartë të Arteve. Ndodhte shpesh që individë pa 

kurrfarë dhuntish (talente që premtonin, që kishin prurje etj) pushtonin 

shkollat e larta vetëm falë prejardhjes biologjike a fisnore. Mendësia jonë 

qe stërvitur të besonte se ai që nuk fiton s’ka miq, ose s’ka talent. Gjithsesi, 

ishte një përmasë e të qënit fatkeq, ose i pafat. Çfarë ndodhi me krijimtarinë 

tënde gjatë atyre viteve të stërgjatë që, më në fund, të hapën rrugën jo vetëm 

drejt shkollës, por edhe drejt një mënyre të pikturuari që tani shquhet e 

vlerësohet lart? 

Enton Panariti: Ishte një periudhë e ngarkuar me shumë pengesa të natyrës 

burokratike, mirpo ato pengesa thjesht më shtonin durimin dhe 

këmbënguljen. Pikturoja dhe vizatoja portrete dhe figura njerëzish, sepse të 

atilla ishin kërkesat e kohës për pranim në Akademinë e Arteve. Jam i 

bindur që ato punime më kanë shërbyer shumë në vitet e mëvonshëm. 

Revista Haemus: Cilët nga emrat e njohur të kohës njohe nga afër? Cilët 

kanë qënë e mbase janë ende mjeshtrat (bashkudhëtarët) e tu? 

Enton Panariti: Nga piktorët shqiptarë, pakashumë të gjithë, por do të 

veçoja G. Lekën, E. Ramën, K. Zoraqin, B. Ahmetin, të cilët kanë qënë 

edhe pedagogët e mi në kohëra të ndryshme. 

Revista Haemus: Si rrjedh një ditë e zakonshme e Panaritit në Mërgim – 

duke përftuar si të tillë edhe hapësirën ku vetiu mbijeton artisti, pra jo 

thjesht mërgimin gjeografik apo historik? 

Enton Panariti: Ditën time këtu nuk do ta ndaja e ta prisja në copëza të 

parapëlqyera, megjithëse të tilla ka, por dielli lind e perëndon në të njëjtin 

drejtim, si kudo. Krijimtaria është pjesa më e rëndësishme e ditës sime dhe 

në këto vite e kam pasur të bollshme. 

Revista Haemus: A je në lidhje me artistë të tjerë që jetojnë në diasporë? 

Cila është marrëdhënia jote e tanishme me Shqipërinë? Gjatë vizitës më të 

freskët në Tiranë, a gjete gjurmë të fëminisë e të rinisë së hershme, apo t’u 

453

desh, si jo pak të tjerëve, ta rikrijoje në mend e në ngjyra Tiranën ku 

ndihesh vetvetja? 

Enton Panariti: Mbaj lidhje me miq me të cilët kam mbaruar Akademinë e 

Arteve dhe me të tjerë që nuk ndodhen këtu. Marrëdhënia me Shqipërinë 

është komplekse dhe prirem t’i shikoj gjërat në mënyrë sa më pozitive. 

Gjurmë të rinisë së kahershme nuk para gjen kollaj dhe unë nuk lodhem t’i 

kërkoj. Kam bërë paqe me Tiranën e sotme. Ndonëse bisedimet për këtë 

paqe kanë zgjatur mjaft dhe janë zhvilluar nën rrezikun e prishjes së 

marrëdhënieve (qesh). Mbrëmjet dhe mëngjeset e Tiranës më kanë pëlqyer 

gjithmonë dhe vazhdoj t’ia shijoj edhe tani, për sa kohë ndodhem atje. 

Kurse ngjyrat mund t’ia vendos sipas dëshirës - kam vënë re se deri tani 

Tirana nuk është ankuar. 

Revista Haemus: Çfarë nuk di një gjimnazist i talentuar për Perëndimin? 

Enton Panariti: Që po ta ndjekë diellin në perëndim, ai nuk do të perëndojë 

kurrë. 

Revista Haemus: Një vizatimi tashmë të famshëm të Constantin Brâncuş-it, 

titulluar “C’est moi”, iu vërsulën hulumtuesit dhe zhbiruesit, që arritën gjer 

atje sa të shihnin në një shënjë mbase mistike projektin e një kozmodromi. A 

mendon se idetë e pikturës së sotme duhet të prekin thellësi kaq të 

pakontrollueshme tek shikuesit? Apo piktura vërtet mund t’ia dalë mbanë të 

ringjallë pjesë nga jeta e dikurshme dhe e përkorë e secilit shpirt? A është 

piktura një nga përmasat e rëndësishme të ruajtjes së kujtesës? 

Enton Panariti: Kritika ndonjëherë hulumton aq thellë, sa arrin në 

përfundime të cilat artisti nuk i ka pasur kurrë në mend. Piktura është 

ndjenjë dhe ndjenja kthehet në ngjyrë njëkohësisht me hapjen e 

matematikës së ngjyrave, ku gërshetimet janë të pafundme. Artisti është 

përgjithësisht i pajisur me sy të brendshëm dhe sy të jashtëm. Palët e syve, 

më saktë: këta dy vështrime janë në komunikim të përhershëm, por mendoj 

se e brendshmja shndrron të jashtmen, jo e kundërta. 

Revista Haemus: Këto kohë more pjesë me disa punime në një ekspozitë në 

Galerinë “Agora” të Nju Jorkut. Çfarë mendon se i shquan punimet e tua 

nga ato të mërgimtarëve të tjerë dhe nga ato të vendësve? Si e sheh në këto 

kushte atë “kryeveprën” që u prin punimeve të tjera dhe të cilën ende nuk e 

ke përkthyer në vija e ngjyra? 

454

Enton Panariti: Ajo që i pëlqeu kuratores së Agora-s ishte ndjeshmëria e 

punëve që paraqita. E ngjyrave dhe e përftimit kompozicional. Ngjyrën dhe 

kompozimin i vlerësoj si elementët më të rëndësishëm në pikturë. Kur 

ngjyra është në vendin e vet, gjithçka merr jetë. Ngjyra është dritë, formë 

dhe vëllim, detaj dhe e përgjithshme, harmoni dhe, në fund, por më e 

rëndësishmja: ngjyra është muzikë. Sa i përket kryeveprës, ajo ka zënë pritë 

në horizont dhe të josh ta kapësh, megjithëse largohet hap pas hapi. Mirpo 

dëshira për ta bërë tënden është e madhe dhe në përgjithësi nuk i lodh 

artistët. 

Revista Haemus: Çfarë mendon se mund të bëjë kultura e sotme shqiptare 

që krijimet e piktorëve tanë të mos vlerësohen a nënçmohen në varësi të 

zonës gjeo-historike nga e cila vijmë? 

Enton Panariti: Kultura përfshin një hapësirë tejet të gjerë zakonesh dhe 

karakteresh të një kombi a grupi njerëzor. Do të përqëndrohem tek artet 

figurative. Mendoj se kemi piktorë e skulptorë që nuk bien më poshtë se ata 

që sot cilësohen si “të mëdhenj” në botë. Rëndom artistët i kanë duart të 

zëna me shumë gjëra, prandaj janë (ose jo) institucionet artistike shtetërore 

ato që mund të luajnë një rol të dorë së parë në përfshirjen e artistëve në 

veprimtari kombëtare e ndërkombëtare. Lidhur me zonën gjeo-historike, 

nuk mendoj që përbën problem. Ka mjaft artistë të njohur nga kjo zonë, në 

të gjitha fushat e artit. Njerëzit të vlerësojnë aq sa vlerëson ti veten. 

Revista Haemus: Mund të na flasësh për një pikturë, libër, njeri, apo 

ngjarje që beson se i ka dhënë tjetër drejtim jetës sate? Mund të jenë edhe 

të gjitha bashkë, secila nga pak... 

Enton Panariti: Është një morí emrash që mund të përmend nga artet 

figurative, letërsia dhe muzika. Da Vinçi, Rafaeli, Pikaso, Kandinski, 

Rodeni, Mailloli, Polloku, De Kooningu, R. B. Kitaj, A. Jones, Cvajgu, 

Markezi, Moxarti, Bethoveni, Stravinski dhe shumë të tjerë, që kanë 

ndikuar në mënyra dhe kohëra të ndryshme mbi mua dhe punën time. 

Ngjarje është zhvendosja nga Tirana në Boston. 

Revista Haemus: Ke ndonjë fjalë, ose parabolë, që mendon se duhet ta 

zbërthejë çdo i ri që synon t’i përkushtohet pikturës? 

Enton Panariti: Pasion, Seriozitet, Ekuilibër, Besim - janë të 

domosdoshme për gjithë jetën; e mira do të ishte ta filloje me to. 

455

Revista Haemus: Çfarë vizatove, apo pikturove gjatë kohës kur u jepje 

përgjigje këtyre pyetjeve? 

Enton Panariti: Një tablo në vaj, që do të ekspozohet në Nju Jork gjatë 

marsit të ardhshëm. 

Shtypi amerikan për krijimtarinë e Enton Panaritit: 

“Working with voracious spontaneity, Enton Panariti blurs the boundaries 

between Abstraction and Figuration in luminous depictions of scenic 

serenity. He engages the striking power of primary colors as the abstract 

background behind each work. The colors unfold like a spring bouquet of 

flowers and, combined with an expert observation of natural light, bring 

into focus a simple form from nature—a willow, an elm, a seascape at dusk. 

Panariti offers a personal and deeply emotive take on the very scenes that 

move him to paint in the first place. He creates visible strokes, gestural lines 

and frenetic brushwork that convey the intensity of his process. That you 

can see the hand of the artist, feel the act of creation, makes each work seem 

intimate, on the verge of being self-revelatory. Perhaps it is the contrast 

between the personal and the universal that make the works feel completely 

human—approachable yet capable of profundity and always hinting at the 

internal”. 

456

DULCIS IN FUNDO 

GHEORGHE ISTRATE 

Omul întrerupt 

(poem dramatic) 

457 

Motto: 

Trup trăitor prin cuvinte 

cărţile mele-s morminte 

alb ridicate peste rambleu 

ele sunt micul meu mausoleu 

(g. i.,4 apr.2003) 

DUMNEZEU: …sunt infinitul neînceput... 

NENĂSCUTUL: Dar tu unde eşti, mumă a nimănui? Mâna mea mică nu te 

atinge, precum nufărul mlaştina. Hai, dă-mi hrană să fiu, să umblu pe sunet, 

dă-mi urechi să te ascult cum mă naşti prin tumultul durerii. Nu-ţi fie frică 

de mine fiindcă îţi seamăn. Un cui bate în cer crucea mea neîntâmplată şi 

umedă mereu în amnioticul ruperii. Dă-mi imnuri să aud şi eu sunetul vieţii 

şi vino la mine-nlăuntru, în peştera pântecului tău mult-slăvit. 

TATĂL: Am acoperit lampa cu plămânii mei explodaţi. Dumnezeu era 

teafăr. Îşi trimisese mesajul pe care eu îl măream sub o lupă-femeie. 

NENĂSCUTUL: Sunt încă suspin, sunt încă sâmbure, sunt încă noapte 

sferică... 

MAMA: Începusem să te termin şi tocmai îţi zămisleam pleoapele, fiindcă 

acolo, în mine, încă mai rămăsese puţină lumină. 

NENĂSCUTUL: Mă închinau nişte păsări ciudate de abur mărunt şi am 

lunecat în apa cea veşnică... 

MAMA: Vânătă-i ziua pe dinafară – pe dinlăuntru e albă ca laptele meu… 

TATĂL: Vinovată e clipa – cuta timpului rea! Eu am ars podul dintre 

cuvinte, mi-am lins tălpile sfâşiate pe drumuri şi m-am întors în hamul meu 

ruginit târându-mi carnea prin stricăciunile vieţii. 

MAMA: Ochiul mi-a fiert privind prin ovule. Tu unde eşti şi pluteşti, 

neliniştitule fiu? Am haine mici să te îmbrac, dar n-am oasele tale, nici 

umerii tăi. Am lapte pe care îl scurg pe potecile lumii. Tu ai cerul tău rotund 

peste care nici îngerii nu cutează să fâlfâie. 

DUMNEZEU: Sunt Punctul Unic în Infinit. Suspinul meu e cutremur. Mie de 

mine însumi mi-e teamă; prin oglinzi se întrevăd fragmentele timpului fost. 

Înainte de-a fi n-am fost niciodată. Sunt prieten cu veşnicia. Nefiinţa voastră

lumească îmi aparţine, ea reaprinde tot întunericul. Oh, cât de dureros este să 

nu ai umbră... 

NENĂSCUTUL: Ce noapte lungă mi-acoperă tâmpla? Trudnic în mine 

însumi lucrez precum norul singur îşi fabrică ninsoarea... 

DUMNEZEU: Voi înmulţi apele ca omenirea să-şi spele păcatele, dar numai 

ţie izvor proaspăt voi înflori. 

NENĂSCUTUL: Umblu prin mine însumi şi nu mă ştiu... 

MAMA: Tu care porţi zaua de aur, cheia pântecului meu, vino în somn şi 

unge-mi instinctele să pot răbda blestemul pe care l-am învinovat. 

NENĂSCUTUL: Apa amniotică îmi degeră pieliţa tălpilor transparente şi 

păstăile degetelor. Dinlăuntru îţi presimt ochii, mamă-de-afară, unde lumina 

nu e decât o crăpături a lumii. 

MAMA: Te ajut să mă urăşti pe furiş; adevărului îi pute gura şi tu eşti golaş 

ca un sâmbure, îmi urăsc fapta şi ea şerpuieşte pe tot arborele meu osos 

până sus. 

DUMNEZEU: O, câte glasuri se aud în vocea mea neauzită! 

TATAL: Vino vineri când sunt obosit: un moşneag trântindu-se în propria-i 

moarte... 

DUMNEZEU: Ce viitor au postumii.... 

NENĂSCUTUL: De-aş avea buze aş rosti dimineaţa îngerului negru deodată 

cu mine zămislit, de-aş avea mâinile în afară aş lumina – vreau să 

deschidem farmacia zăpezii. 

MAMA: Stau în strană şi gândul a piatră îmi pâlpâie, caut leagăn pe umărul 

tău pustiit, aici miroase a piersică despicată, a sexul naturii virgine. Tu, dacă 

vii, să-ţi îmbraci umbra şi spasmul. 

TATĂL: Cât mai e ora? Cât mai e veacul? Ceasornicul tău se apropie de 

foarfecele înfricoşător – despicătorul de secole. Plouă cu boabe de fier 

incandescent în cântarele sparte ale sorţii; alerg pe lemnele rugului până în 

vârf unde tu fumegi în faşele Domnului. O, bisturiul niciodată nu taie – el 

interzice… 

NENĂSCUTUL: Pipăi prin voi literele păgâne circumscrise ca o temniţă 

filială: nu sunt decât o particulă a morţii. Mireasma creierului meu virgin 

acuză: noli tangere circulus meos! 

TATĂL: Deşi conversăm, limba ta n-o cunosc – ea este în creştere. Peste 

mine plouă păcatele şi tu nu le vezi. Tu pluteşti în adevărul limpede, cel 

tragic. Mi se usucă sufletul de-atâta efort de a te iubi. Obrazul tău nu mi se 

va arăta niciodată. În gura mea plouă de mult cu pietre bolnave. Ai palmele 

mici – nici cât un sărut... 

NENĂSCUTUL: Ce zgomot este acesta pe care nu-l ştiu? Înot în lichid şi 

mi-s buzele arse de sete. Precum Tantal nu pot să beau – sunt uscat. Spre 

mine înaintează foarfecele morţii – n-am cap îndestul. Sunt doar suflet 

458

pâlpâind în nenaşterea muşcată de întuneric. 

MAMA: Tu eşti plecat într-o călătorie nenorocoasă al cărei infinit cu 

ticăloşie l-au ticluit popoarele cărnurilor mele – sânii şi moliciunile lor 

tremură într-o trădare nemăsurată. 

NENĂSCUTUL: Cine sunt eu dacă încă nu sunt? Stau într-o peşteră fără 

porţi şi ferestre amestecat cu maţele inelare. Eu nu ştiu nici ce e somnul şi 

nici simetriile vieţii. Eu umblu din ou în ou ca o conversaţie a morţii cu 

moartea. Nu-mi pot aşterne nici testamentul pe toate cicatricele fricii, n-am 

încă mirosul cenuşii şi nici al Cărţii Dintâi. Cui să te spun, pedeapsă amară? 

TATĂL: Sunt un buştean plutind pe fluviul destinului. Am toate inscripţiile 

morţii şi toate gloriile necesare unui înfrânt. Cineva credea că este rege 

peste toţi morţii – eu nici asupră-mi. Duşmani îmi sunt mărăcinii căinţei. 

Faţa mea nu va mai cunoaşte vreodată râsul, voi fi o mică însemnătate în 

condica cerului. 

NENĂSCUTUL: Gura mea încă nu are verbe şi nici nu va glăsui vreodată 

nobleţea cuvintelor. Eu am veacuri multe în nefiinţa mea – voi doar 

pământ… 

MAMA: Am avut o zi albă îngropată într-o zi neagră. Tu atunci ai venit 

prăbuşindu-mi abrupt înălţarea. Cineva L-a furat pe Dumnezeu din mine 

fără tunet şi fulger. Fără furtună; tu ai rămas ca o Ţară-niciodată-ntâmplată, 

ca o biserică a pântecului meu născocitor. Tu du-te la gingaşi, la cei fără 

aripi şi buze. Eu te vomit ca pe o mireasă stricată în mijlocul nunţii. Mă va 

împăienjeni păcatul într-o livadă mută, mi se vor despica tălpile să calc doar 

pe pânze de sânge şi răni. Adio, adio, fetusul meu fără sexul ştiut, tu – 

umbra mea repetată! Prin porţile umerilor tăi nenăscuţi îmi car sacii cu 

moarte uscată... 

TATĂL: M-am uitat în foc şi-am văzut genele tale privindu-mă. Moartea 

însăşi e o împărăţie cu lacătele mereu descuiate şi fără pază. Până la tine 

oasele mele nu se ţeseau nici cât pulberea drumului. Într-o zi albă eu voi fi 

tu, într-o zi neagră eu voi fi eu... 

DUMNEZEU: Adu-ţi aminte rostirile vechi: „Şi spune mormântului: «tu eşti 

tatăl meu»; iar viermilor: «voi sunteţi mama şi surorile mele»”. Cartea mea 

îşi zbate aripile. Fiul luminii va lovi acoperişurile voastre. Ştergeţi-vă ochii. 

Mormântului să-i spui toate întâmplările vieţii. 

NENĂSCUTUL: Mai am o oră şi voi fi azvârlit înlăuntrul universului vostru. 

O oră mai e – şi mă voi înnegri de prea multă lumină!... 

459

GEORGE ISTRATE 

Njeriu i ndërprerë 

(Poemë dramatike) 

460 

Motto: 

Trup që falë fjalëve rron ti 

varre janë librat e mi 

bardhë ngritur mbi ledh me dhé 

janë i vogëlthi im mauzolé. 

(g.i.,4 prill.2003) 

ZOTI: … jam pafundi i panisur... 

I PALINDURI: Po ti ku je, mëmë e askujt? Dora ime e vogël nuk të cek, si 

zambaku kënetën. Eja, nëm ushqim, që të jem, të bredh në tingull, nëm 

veshë të të dëgjoj se si më lind nëpër trandjen e dhembjes. Mos ki droje nga 

unë ngaqë të ngjaj. Një gozhdë ngul në qiell kryqin tim të pandodhur dhe të 

lagur prore në lëngun embrional të shkëputjes. Nëm himne ta dëgjoj edhe 

unë tingullin e jetës dhe eja brenda meje, në shpellën e prehërit tënd të 

shumëlavduar. 

ATI: E kam mbuluar llampën me mushkëritë e mia të shpërthyera. Zoti ishte 

shëndoshë e mirë. E dërgoi kumtin, të cilin e zmadhova nën një lupë-femër. 

I PALINDURI: Jam ende rënkim, jam ende bërthamë, jam ende natë 

sferike… 

NËNA: Pata nisur të të mbaroj dhe pikërisht po t'i sajoja qepallat, sepse aty, 

tek unë, kish mbetur ende pak dritë. 

I PALINDURI: Më pjerrnin disa zogj të çuditshëm prej avulli të imët dhe 

rrëshqita në ujin e amëshuar... 

NËNA: E plagosur është dita nga jashtë – nga brenda është e bardhë si 

qumështi im… 

ATI: I fajshëm është çasti – rrudha e kohës e keqe! E kam djegur urën mes 

fjalëve, i kam lëpirë thembrat e shqyera udhëve dhe jam kthyer në frerin tim 

të ndryshkur, duke e zvarritur mishin nëpër kalbësitë e jetës. 

NËNA: Syri m'u valua duke këqyrur nër ovula. Ti ku je dhe ku pluskon, bir i 

shqetësuar? Kam rroba të vogla të të vesh, por nuk i kam eshtrat e tua, as 

supet e tu. Kam qumësht që e derdh nëpër monopatet e botës. Ti ke qiellin 

tënd të rrumbull mbi të cilin as ëngjëjt nuk guxojnë të flatrojnë. 

ZOTI: Jam Pika E Vetme në Pafundësi. Rënkimi im është tërmet. Ndjej frikë 

nga vetvetja; përmes pasqyrash shihen copëzat e ish-kohës. Para se të jem, nuk 

kam qënë asnjëherë. Jam mik me përjetësinë. Mosqënia juaj njerëzore më 

përket, ajo rindez krejt terrin. Oh, sa e dhimbshme qënka të mos kesh hije… 

I PALINDURI: Ç'natë e gjatë m'i mbulon tëmthat? Rëndshëm punoj në

trupin tim, ashtu si reja që fillikate ngjiz dëborën... 

ZOTI: Do t'i shumoj ujrat, që njerëzimi të lajë mëkatet, por vetëm për ty do 

të lulëzoj si burim i freskët. 

I PALINDURI: Endem nëpër vetvete dhe nuk marr vesh gjë... 

NËNA: Ti që mban varësen e artë, çelësin e prehërit tim, eja në gjumë dhe 

m'i ngjyej instinktet, që të mund ta duroj mallkimin që e kam fajësuar. 

I PALINDURI: Uji i embrionit ma ngroh lëkurëzën e thembrave të 

tejpashme dhe majat e gishtave. Së brendshmi t'i parandjej sytë, moj nënë-ejashtme, 

ku drita nuk është veçse një plasaritje e botës. 

NËNA: Të ndihmoj të më urresh tinëz; së vërtetës i mban goja erë dhe ti je 

lakuriq si një bërthamë, e urrej bëmën time dhe ajo gjarpëron nëpër krejt 

pemën time kockore, deri sipër. 

ZOTI: Oh, sa zëra dëgjohen në zërin tim të padëgjuar! 

ATI: Eja të premten kur jam i lodhur, si një plakush që zvarritet në vdekjen e vet... 

ZOTI: Ç'të ardhme kanë ata që linden pas vdekjes së etërve!.... 

I PALINDURI: Po të kisha pasur buzë do t'i flisja në mëngjez ëngjëllit të zi 

të ngjizur njëheresh me mua, po t'i kisha duart jashtë, do të ndriçoja – dua të 

çelim farmacinë e dëborës. 

NËNA: Rri në karriken e kishës dhe mendimi si guri më çukit, kërkoj djep 

në supin tënd të shkretuar, këtu bie erë pjeshkë e hapur, erë seks i natyrës së 

përkorë. Ti, po të vish, vish hijen dhe trandjen. 

ATI: Sa të jetë ora, vallë? Sa të jetë shekulli? Sahati yt po i avitet gërshërës 

së frikshme – ndarëse e shekujve. Bie shi me kokrra hekuri të stërnxehur 

mbi peshoret e thyera të fatit; vrapoj mbi drutë e turrës deri në majë ku ti 

tymon në pelenat e Zotit. Oh, bisturia asnjëherë nuk pret – ajo vetëm 

ndalon…. 

I PALINDURI: Prek përmes jush gërmat pagane të rrethshkruara si një burg 

birnor: nuk jam veçse një pjesëz e vdekjes. Aroma e trurit tim të virgjër 

padit: noli tangere circulus meos! 

ATI: Sidoqë kuvendojmë, gjuhën nuk ta njoh – ajo është në rritje. Mbi mua 

bien si shi mëkatet dhe ti nuk i sheh. Ti pluskon mbi të vërtetën e kthjellët, 

mbi tragjiken. Më thahet shpirti nga kaq përpjekje për të të dashuruar. Faqja 

jote nuk do të më rrëfehet kurrë. Në gojën time prej shumë kohe bien si shiu 

gurë të sëmurë. I ke shuplakat të vogla – as sa një puthje ... 

I PALINDURI: Ç'zhurmë është kjo që nuk e ditkam? Notoj në lëng dhe 

buzët më djegin nga etja. Si Tantali s'mund të pi – jam i thatë. Drejt meje 

përparojnë gërshërët e vdekjes – s'kam kokë mjaftueshëm. Jam vetëm shpirt 

që lëviz në moslindjen e kafshuar nga terri. 

NËNA: Ti ke nisur një udhëtim fatkeq, pafundësinë e të cilit e kanë sajuar 

me djallëzi popujt e mishrave të mi – gjinjtë dhe pafuqia e tyre dridhen në 

një tradhti të pamatë. 

461

I PALINDURI: Cili jam unë përderisa ende nuk jam? Rri në një shpellë pa 

dyer e dritare përzier me zorrët unazore. Nuk di as ç'është gjumi dhe as 

simetritë e jetës. Bredh vezë më vezë si një kuvendim i vdekjes me vdekjen. 

Nuk mund as ta shtroj testamentin mbi të gjitha plasat e frikës, ende nuk e 

kam erën e hirit dhe as të Librit të Parë. Kujt t'i them për ty, ndëshkim i 

hidhur? 

ATI: Jam një kërcu që lundron mbi lumin e fatit. I kam të gjitha 

mbishkrimet e vdekjes dhe të gjitha lavditë që i nevojiten një të munduri. 

Dikush besonte se është mbret mbi gjithë të vdekurit – unë nuk jam as mbi 

vetveten. Armiq kam gjëmbaçët e pendesës. Fytyra ime nuk ka për ta njohur 

kurrë buzëqeshjen, do të jem një domethënie e vogël në defterin e qiellit. 

I PALINDURI: Goja ime ende nuk ka folje dhe nuk do ta shqiptojë 

ndonjëherë fisnikërinë e fjalëve. Unë kam shumë shekuj në mosqënien time 

– ju vetëm tokë… 

NËNA: Kam pasur një ditë të bardhë të groposur në një ditë të zezë. Ti 

atëhere erdhe duke ma gremisur rreptë lartimin. Dikush Ma vodhi Zotin pa 

bubullimë e vetëtimë. Pa stuhi; ti mbete si një Vend-askurrë-i ndodhur, si 

një kishë e prehërit tim shpikës. Shko tek të brishtët, tek ata pa krahë e pa 

buzë. Unë të vjell si një nuse të prishur në mes të dasmës. Do të më 

mbështjellë mëkati me rrjetë merimange në një livadh memec, do të më 

shqyhen thembrat duke shkelur vetëm mbi pëlhura gjaku e plagësh. 

Lamtumirë, lamtumirë, fetusi im pa seksin e ditur, ti – hija ime e përsëritur! 

Nëpër portat e supeve të tu të palindur po ngarkoj thasët me vdekje të 

tharë... 

ATI: Hodha sytë në zjarr dhe pashë qerpikët e tu që më shihnin. Vetë vdekja 

është një perandori me drynat përherë të çelur dhe pa rojtarë. Deri tek ti 

eshtrat e mia nuk plekseshin as sa pluhuri i udhës. Në një ditë të bardhë unë 

kam për të qënë ti, në një ditë të zezë unë do të jem unë… 

ZOTI: Kujto thëniet e lashta: „Dhe thuaji varrit: „ti je im atë”; ndërsa 

krimbave: „ju jeni nëna dhe motrat e mia””. Libri im rreh flatrat. Biri i 

dritës do të godasë çatitë tuaja. Fshini sytë. Varrit t'ia rrëfesh të gjitha 

ndodhitë e jetës. 

I PALINDURI: Më mbetet vetëm një orë para se të flakem brenda gjithësisë 

suaj. 

Vetëm një orë ka mbetur - dhe do të nxihem nga tepria e dritës!... 

******** 

462

Revista Haemus nr. 30-32 - Libraria pentru toti

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?