Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit, burim për ...

Debat shkencorTraumat dhe dukuritë psikologjikesi pasojë e konfliktitdhe të drejtat e njeriut3

Përmbledhje e referateve nga debati shkencor i organizuar ngaShoqata e intelektualëve, Klubi Demokratik dhe Fondacioni FriedrichEbert (Shkup, më 9 qershor dhe Strugë 25 -26 shtator 2003)Me temë:“Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë ekonfliktit, burim për rrezikimin e të drejtave dhe lirivetë njeriut”5

Për botuesin:Friedrich Ebert Stiftung- MaqedoniPeter Thelen, DrejtorShoqata e intelektualëve shqiptarKlubi Demokratik- Shkup, Nazmi Maliqi, KryetarRezencentë1. Doc. Dr Nazmi Maliqi2. Dr Ruzhica CacanovskaLektor: Liri LENAPërgaditja kompjutorike: IADCShtypi: DPI - SkopjeCIP - Katalogizacija vo publikacija, Narodna i univerzitetska biblioteka"Sv. Kliment Ohridski" - Skopje159.942:355.018(082)613.86:355. 018(082)Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat enjeriut : debat shkencor. - Skopje : Fondacija "Fridrih Ebert",kancelarija Skopje, 2004. - 185. 160 str sliki vo boi : 24 cmNas. str. na pripe~ateniot tekst: Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë ekonfliktit dhe të drejtat e njeriut : Debat shkencor. Obata teksta me|usebnope~ateni vo sprotivni nasoki. - fusnoti kon tekstot, - Bibliografija kontrudovite.ISBN 9989-109-16-81. Traumat dhe dukuritë psikologjike...a) Psihi~ki traumi - Krizni sostojbi - ZborniciCOBISS.MK-ID 57004298Shoqata e intelektualëve Klubi Demokratik- Shkupa. Maqedonia / Konflikti-Të drejtat e njeriut6

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• Prof. Dr. Lidija Georgieva, Ndлrtimi i paqлs pas konfliktitdhe siguria humane ........................................................................................ 105• Prim. D-r Mirjana Qaeva-Pejkovska, Dr. sci. Pediatër igjenetikës Shëndeti mental dhe traumat në kushtetë konflikti ...................................................................................................... 113• Irena Trajkovska, psikologe, Pasojat psikologjike nga konfliktete armatosura te fëmijët: përvoja botërore .......................................................... 123• M-r Lulzim Murtezani, Ndikimi i stresit në sjelljen eadoleshentëve ................................................................................................. 129• Mr. Karolina Ristova-Asterud, Marjan Maxhovski, Roli i Komisonittë përhershëm anketues për sigurinë e të drejtave dhe lirive tënjeriut në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë në sigurinëe të drejtave dhe lirive të njeriut në situatë konflikti dhe paskonfliktit në Republikën e Maqedonisë .................................................... 137• Luman Çermenika, Psikolog i Diplomuar, Strugë, Traumat dhedukurutë psikologjike- kriza dhe reagimet në streset traumatologjike,pas stresit traumatologjik te fëmijët dhe pjesa tjetër e populates gjatkrizës së Kosovës ........................................................................................... 1548

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutDoc. Dr. Nazmi Maliqi,Profesor në Universitetin e Evropës juglindore - TetovëMendimi Recenzues për dorëshkrimin e libritReferatet nga autor të lëmive të ndryshme të përfshirë në këtë publikim,janë hulumtime shkencore, ku mund të paraqesin nxitje apo edhe mbresa tëcilat mund të joshin lexuesin për motive nga më të ndryshmet që të ngriten nëndonjë vlerë njerëzore. Në disa referate vërehet vlerësimi i bazuar edhe nëreferenca shkencore se, në rrjedhje të kohës pas konfliktit, njerëzit janë të balafaquarme krizë ekonomike, politike, erozion të moralit, kriminalitet,ç’rregullim të vlerave njerëzore etj. Krahas pasojave direkte që i shkakton konflikti,ku disa autorë drejtëpërdrejti përqendrohen në traumat që e kaplojnë njëpjesë të popullatës, te ata që kanë humburr më të afërmit e vet, apo që kanëhumbur edhe pjesë të trupit ose, nëse kanë pasoja të tjera që lidhen meshëndetin, pas konfliktit me çështjen e përshtatjes së individit në shqoqëri,ndërlidhet problemi i stresit dhe pasojat e mundshme të tij mbi sjelljen e individitapo të një grupi me probleme të dukshme për riambijentim. Mandej nëkëtë libër shihet se në disa pjesë të refarateve me mjeshtri është përpunuarlidhshmëria e dukurive sociopatologjike dhe kriminalitetit ku vjenë në shprehjenë forma dhe dukuri të ndryshme, siç janë: mashtrimet, përdhunimet, veprat endryshme penale, prostuticioni, droga kriminaliteti i organizuar, matrapazllakuapo pasurimi i ndytë dhe devijime tjera të shumtuara.Libri "Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit si burimpër rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut" është një hulumtim serioz, kupërmes një qasje multidiciplinare zbardhen disa çështje që prekin sferën e tëdrejtave dhe lirive të njeriut në situata të konfliktit Në këtë libër analizat teoriko- sociologjike dhe psikologjike, në momente edhe ato politiko - juridike,gërshetohen me shqyrtimin e teorive të literaturave të ndryshme dhe fakteveempirike që paraqesin një sprovë në diferencimin e vlerave nga jovlerat.Me siguri libri "Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktitsi burim për rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut", për lexuesin është njërisi, ku profesioanalistët, ekspert dhe puntorë shkencorë nga lëmit e ndryshmenë të shumtën e rasteve me besnikëri iu kanë përbajtur temës së paraparë. Ngareferatet e autorëve vërehet një seriozitet maksimal hulumtues, për pasojat që ishkaktoi konflikti dhe sidomos pjesën që ka të bëjë me traumat si dukuri psikologjikeme seriozitet trajtohen tematikat që kanë të bëjnë me shkeljet e të dre-9

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutjtave dhe lirive të njeriut. Autorët i përmbahen motivit hulumtues, përmessqarimeve se cila është domethënja e të drejtave të njeriut, cilat janë pasojat ekonfliktit, cila është domethënja e Traumave si pasojë e konfliktit në kontekst tërrezikimit të lirive dhe të derejtave të njeriut. e në të cilat shtjellohen në këtëlibër, dhënja e kuptimit për diferencimin e vlerave nga jovlerat, do të ketë edhedomethënjen e një aktiviteti shkencor, human dhe qëllim mirë. FondacioniFriedrich Ebert me zyrë në Shkup dhe Shoqata e intelektualëve shqiptar“Klubi Demokratik” në Shkup, arritën që në seminaret e organizuara nga kjotemë të tubojnë në Shkup dhe Strugë, sëbashku profesor, ekspert, hulumtuesshqiptar edhe maqedonas që përmes argumenteve të shkoqitura nga dokumentedhe literatura të ndryshme të promovojnë arsyen e pakontestueshme tëmbrojtjes të të drejtave dhe lirive të njeriut.Duke e pasur parasysh atë që u potencua më lart për librin, mund tëkonstatohet se bëhet fjalë për një punim të vlefshëm shkencor, që ka edherëndësinë aplikative si për qarqet shkencore ashtu edhe për opinionin më tëgjërë. Unë mendojë se libri “Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë ekonfliktit si burim për rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut” meritonpublikimin, me qëllim që të jet i pranishëm në opinionin më të gjërë. Ky libërmund të shërbej si literaturë për të shtjelluar një pjesë të madhe të çështjeve ngalëmia e sociologjisë, psikologjisë, shkencave politike, drejtësisë etj., por mendojse ky libër do të jet i dobishëm edhe për një masë të gjërë lexuesish të interesuarpër këtë problematikë.10

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutDebatimi i temavDr. RUZHICA CACANOVSKAMendimi Recenzues për dorëshkrimin e libritStreset traumatologjike, ç’rregullimet psikike, format e papranueshmesociologjike të sjelljes, kriminaliteti i organizuar etj., janë vetëm një pjesë ebazës së vazhdueshme të konflikteve luftarake. Trauma nga stresi i përjetuar,përkatësisht ekspozimi i njeriut rrezikut katastrofal për integritetin e tijshpirtëror dhe fizik, krijon pasoja të përkohëshme dhe të përhershme sikurse tevet ai, poashtu edhe te familja e tij më e ngushtë dhe më e gjërë. Janë të pashlyeshmegjurmët nga përleshja edhe mbi tërësinë dhe kohezionin e bashkësisëshoqërore në shtigje më të gjata.Varësishtë nga zgjatja dhe intenziteti i konfliktit luftarak formësohet zgjatjadhe intenziteti i barrës vazhduese të të njejtit.“Mbyllja” pasluftarake e pasojave të konflikteve luftarake zgjasin gjatë dhekanë rrjedhë dhe rezultate të pasigurt . Në luftë zakonisht theksohet fakti që nëate nuk ka fitimtar, por vetëm humbës. Humbës janë të gjithë ata që i janëekspozuar veprimit të saj shkatrues, duke funduar një ndërtim të tërë, përshembull, nga ç’rregullime postraumatike, që me dekada reprodukohen nëkorrnizën e dhënë shoqërore.Duke patur parasysh anët e shumta të streseve traumatike luftarake si agensë tëformave pasluftarake të sjelljes së individëve dhe grupeve shoqërore, Shoqatae intelektualëve –Klubi Demokratik, nën patronatin e Fondacionit FridrihEbert, merrë persipër detyrën që të kontribuon në eksplikacionin e vet shkencor.Në këtë kontekst, ky seminar dyditorë paraqet hyrje të suksesëshme nërealizimin e qëllimit të parashtruar.Llojllojshmëria e temave që po përpunohen, si dhe qasjet specifike që i përcjellinato (psikologjia, psikiatrija, politikologjia, sociologjia, pedagogjia, teorijadhe praktika luftarake, shkenca juridike) bëhen bazë serioze për njëelaborim solid shkencor të traumës dhe dukurive psikologjike që paraqiten sidukuri vazhduese të konfliktit luftarak, por njëherit janë edhe bazë përkatësepër elaborimin e konfliktit i cili paralelisht prodhon mosrespektimin dhe shkel-11

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutjen e të drejtave të njeriut. Përkrahja interdisciplinare e seminarit paraqet bazëtë fortë dhe nxitje të madhe për një polemik të frytshme dhe të zhvilluar midispjesëmarrësve të seminarit. Pranimi i rrethit akademik në mënyrë serioze tapërpunon këtë temë, gjithsesi është për përshendetje dhe konsideroj se ky publikimdo ta gjej hapsirën e vet në mjedisin tonë.12

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutI. Seminari nл Shkup,9 qershor 200313

14Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutDr. Nazmi Maliqi,Shoqata e intelektualëve shqiptar “Klubi Demokratik” - ShkupProfesor në Universitetin e Evropës Juglindore - TetovëFjala hyrsePër proektin: “Traumat dhe dukuritë psikologjike sipasojë e konfliktit, burim për rrezikimin e të drejtavedhe lirive të njeriut”Në historinë e njerëzimit gjithë një kanë ekzistuar moskuptime,kundërshtime të caktuara si dhe ndarje në baza të ndryshme. të gjitha këtodukuri dhe shkaqe gjatë historisë së zhvillimit njerëzor janë paraqitur dhezhvilluar në forma të ndryshme dhe mënyra të ndryshme. Është e ditur së nëprocesin zhvillimor të zhvillimit të shoqërisë në përgjithësi këto dukuri tëmoskuptimeve, mospajtimeve, kundërshtimeve etj, janë shënuar me të njëjtënfjalë si konflikt. Në kontekst të modifikimeve mund të rradhiten edhe formatdhe llojet e caktuara të konflikteve dhe dhunës, të cilat gjithë sesi paraqesintemën kulminante të analizave në lëmin e studimeve socilogjike, psikologjike,të shkencave politike, juridike, defendologjisë etj. Për të egzistuar konflikti, nëte duhet të bëjnë pjesë dy palë të konfrontuara, dhe varësisht nga palët tëkonfrontuara, konflikti mund të jetë: interpersonal (në mes individëve),intergrupor (në mes grupeve) dhe brenda grupor.Tema të cilën do ta shtjellojmë në këtë seminar dhe seminaret e tjera dotë jenë Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit që paraqesinrrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut. Kjo temë do të debatohet ngaekspert – punëtor shkencor nga lëmia e psikologjisë, sociologjisë, drejtësisë etj,ndërsa pjesëmarrës në Seminar do të jenë përfaqësues të pushtetit lokal,përfaqësues të njësive rajonale të disa ministrive, përfaqësues të shkollave,shoqata jo qevritare dhe student nga rajonet që ishin të përfshira në konflikt.Duke iu falemderuar Fondacionit Friedrich Ebert dhe përkrahëjes që e keminga stafi dhe shefi i këtij fondacioni në Shkup, profesori Piter Thelen, nga kjotemë do të organizohen edhe tre Seminarë të tjerë, në tre qytete të tjera nëvendin tonë.Kur bëhet fjal për traumat, dukuritë psikoligjike, konfliktet, tëdrejtat e njeriut, është e domosdoshme që të shërbehemi edhe me përvojat e15

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuthumanistëve, luftarëve për të drejtat e njeriut, të shërbehemi me porositë përkultivimin e tolerancës të të gjitha llojeve dhe të pengimit të dhunës dhe tëkonflikteve. Në këtë kontekst për dhunën dhe mungesën e tolerancës do tëcitojë, Vaclav Havelin, kryetar i Çekisë, i cili ndër të tjera ka theksuar se: “…Dhuna është padrejtësi për qenjen njerëzore. Intelektualët kanë të drejtë tëmendojnë për të ardhmen, ta paramendojnë atë se si duhet të jetë. Por, detyra etyre, përparësia e tyre kryesore, sipas meje është të kuptojnë të tashmen, t’ikuptojnë krizat e saj dhe t’i emërojnë me emrin e vërtetë. Pikërisht kështu lindndërgjegjia e vërtetë për perspektivat…” 1Nuk është logjike që të ndodhin konflikte të cilat shkatërrojnëmirëqenjen njerëzore, pa marr parasyshë se për çfarë interesash bëhet fjalë,sepse njerëzit vlejnë më shumë se këto pasuri. Nëse pasuria, demokracia dhepaqa shkojnë bashkërisht, atëherë ekzistojnë më pak shkaqe që të ndodhinkonflikte, lufta nuk do të vijë në shprehje dhe forcat represive ushtarakopolicoredo të jenë të parëndësishme?Edhe tani, kur bëhet fjalë për lirinë, urrejtjen dhe dhunën, është earsyeshme të kujtojmë porosinë edhe të Martin Luter Kingut nga SHBAudheqësi lëvizjes për të drejtat qytetare të zezakëve, kur thot se: “Urretja eprek atë që urren aq sa e prek edhe të urryerin…”Kur bëhen analiza të ndryshme për traumat, dukuritë psikologjike,shkelja e të drejtave të njeriut, si pasojë e konfliktit të vitit 2001 në Maqedoni,pa dyshim se fundi i atij konflikti nuk do të thotë edhe përfundim i tërësishëm ikonfliktit, ose fund problemeve, të cilat i shkaktoi lufta ose edhe një moriproblemesh që edhe i kishin edhe para luftës qytetarët në Republikën eMaqedonisë, sidomos në rajonet ku zhvilloheshin luftimet por edhe më gjërë. 2Edhe tani në Republikën e Maqedonisë është mëse e qart se, shoqëriaështë e ndarë në grupe, dallime nga më të ndryshmet, ndërsa kjo ndarjevazhdon edhe në procesin e periudhës pas konfliktuoze dhe në ndryshimin ekushteve të veprimit politik. Ndryshimet dhe dallimet në shoqëri që krijohen nërrethana akoma jostabile, shpeshëherë kuptohen si parakusht për sjellje tëvazhdueshme jotoleruese. Shumë vlerësues të raporteve politike, raporteveekonomike dhe sociale për Maqedoninë mendojnë se, sjellja e natyrshme enjerëzve në fazën e stabilizimit rreth implementimit të obligimeve që burojnënga Marrëveshja e Ohrit do të ishte sprovë në diferencimin e vlerave ngajovlerat (që mund të kategorizohen edhe si sjellje sociopatologjike).Për fat të keq edhe para konfliktit, gjat kohës së konfliktit dhe nëperiudhën pas konfliktit, duke e përfshirë edhe kohën e sotme me rrethana1 Nazmi Maliqi, Toleranca politike në funksion të paqës, Fondacioni FriedrichEbert, Shkup, 20012 Martin Luter King, “Padrejtësia kudo që të jetë është kërcënim për dretësinë gjithë kund”16

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutdestabilzuese, në shoqërinë tonë vazhdojnë të ndikojnë jovlerat:• është prezent korruptimi i disa udhëheqësve në nivele shetëror dhelokal;• shkelja e të drejtave dhe lirive të njeriut nga strukturat shtetërore;• sjellje amorale e disa bartësve të posteve partiake;• korruptim i udhëheqësve shtetëror brenda bashkësive të vetanacionale (shqiptar dhe maqedonas) me manipulimin me ndjenjat nacionalepatriotiketë qytetarëve për qëllime dhe interesa personale, duke i përdorur simaskë për mëshefjen e mosuksesit, me mosrealizimin e obligimeve që i kanëmarr nga zgjedhësit;• keqëpërdorimi i pozitës së palakmueshme sociale të rinjëve përinteresa politike;• keqëpërdorimi i të rinjëve, madje edhe në aktivitet të ndryshmesportive që shpeshëherë fati i tyre mbaron në pamëshirën e disa“ bossave”(narkodiler);• lloje të ndryshme të keqpërdorimive të bindjeve fetare të qytetarit;• paraqitja e dukurive sociopatologjike, droga, prostuticioni, krimi iorganizuar, matrapazllaku apo pasurimi i ndytë etj.Këto jovlera kontribuan që një kategori e caktuar e njerëzve të bien nëkrizë morale, të krijohen trauma te një shtresë e popullsisë, të krijojnë efektesociopatologjike dhe dukuri të ndryshme psikologjike. Një sjellje e tillë teqytetari ynë nuk mund të jetë pa ndikim duke pasur parsysh shumë faktor, sipërshembull pasiguria familjare, lartësia e të ardhurave materiale në familje,papunësia e anëtarëve të familjes, niveli arsimor, paprespektiva, traditatkulturore etj. Pasi viteve të fundit numri i familjeve të cënuara nga aspektisocial është rritur mjaftë (sidomos në rajonet ku ishin të përfshira në luftë),rritet papunësia, ndërsa nga ana tjetër ekzistojnë zyrtar shtetëror dhe lokal,duke u shetitur me shumë vite prej posti në post, me marifetlëqe të nepotizmitdhe amoralitetit, me sjellje që krijojnë pasiguri, pa mëshirë i shmangen evitimittë krizave morale te qyteri i rëndomt. Mandej, egzisojnë grupacione të cilët pamund të madh u pasuruan për një kohë të shkurtër të ndihmuar nga Strukturatshtetërore.Në kohën e dhjetë viteve të fundit por edhe më herët, persona apogrupacione të ndryshme në kointunitet mbeten të ndihmuara nga të gjithapushtetet, është e natyrshme se sjelljet e tilla krijonë kriza, destabilizim,trauma, shkelje të drejtave të njeriut, dhe pa dyshim se një numër i madhqytetarësh mbeten edhe më tej jashtë kujdesit shtetëror. Këta qytetarë revoltin etyre do ta shprehin me sjellje dhe qëndrim negativ ndaj shoqërisë, ndaj partiveqë janë përfshirë në parlament ose ndaj qeverisë, dhe një ditë do të çrregullojnërrjedhat “normale” të rregullimit shoqëror. Një pjesë e qytetarëve shqiptarë dhe17

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutmaqedonas dhe të tjerë, përkundër traumave që ua shkaktoi lufta mbeten edhemë tej në pamëshirën e “bossave” të “tyre” të ndryshëm.Në rrethanat e tashme stabilizuese të cilat vazhdohet të kuptohen me njëllojë skepticizmi, duhet të kërkojmë përgjigjen në pyetjen: “Se çfarë mund tëna bëjë në kohët e sotme të afërt si njerëz? Për çka duhet për të na ardhur keq?A duhet të ballafaqohemi me një fakt se, traumat dhe vuajtaja është pjesëpërbërse e jetës të një pjese të qyteraëve? Ky është fakti se ata njerëz, të çdolloji qofshin kanë humbur diçka më të shtrenjtë nga familja, nga trupi dheshpirti i tyre, nga ajo që ka domethënje më të madhe se shteti, ata njerëz janëme trauma, ata nuk kanë ambicje, ndoshta nuk kanë as hidhërim dhe urrejtje,por janë njerëz që vuajnë.” 3 Por heshtja dhe vuajtja e tyre është edhe porosi tëmos lejohet të marrin hov dukuritë amorale, kriminaliteti i organizuar (itoleruar nga struktura të caktuara shtetërore) dhe lidhëshmëria e tij me dukuritësociopatologjike, si prostuticioni, narkodilerizmi, alkoholizmi dhe dukurive tëtjera sociopatalogjike.Tani pas dy vjetëve, në periudhën e implementimit të Marrëveshjeskornizë të Ohrit, patjetër se krahas respektimit të të gjitha pikave që janë tëpërfshira në këtë dokument të kompromisit, duhet të promovohen koncepte përtolerancën, për respektimin e plot të drejtave dhe lirive të njeriut dhe përnjohjen e të drejtës së dallimeve, * Shumë shoqëri kanë pasur zakone të ngjajshëmpër një “rregullë të art”: “Bënë për të tjerët ashtu siç dëshëron që, ata të bëjnë përty”) kështu me njohjen e të drejtës së ekzistimit të dallimeve, përmesegzistimit të shtetit të së drejtës do të bëhet:• një hap përpara në mirëkuptimin reciprok në mes njerëzve pa dallimfeje, kombi dhe gjinie;• një hap përpara në gadishmërinë për dialog të mëtujeshëm;• për rregulimin e mardhënjeve ndërmjet njerëzve dhe bashkësive tëndryshme;• krijohen parakushte për pengimin dhe për zgjidhjen emosmarrëveshjeve eventuale;• të krijohen kushte për pengimin e dukurive amorale aposociopatologjike;• do të krijohen raporte me rëndësi esencilae që të avansohen vlerat epajtimit ndërmjet atyre, që udhëheqën me luftën ose që gjindeshin në anët ekundërta ndërluftuese,Në avansimin e vlerave që e bëjnë të kuptimt tolerancën dhe të krijojëkushte që njerëzit të respektohen ndërmjet veti, sepse kjo është mënyra e vetmeqë të ruhet paqja dhe siguria në një shtet dhe jasht tij. 4Për zgjidhjen e problemeve te njerëzit, të cilët edhe më tej janë peng nga3 ) Nazmi Maliqi, Gjurmë Politike, Grafoteks, Kumanovë, 20014 Graham G, Toleranca në politikë, Zagreb, 199418

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpasojat e traumave dhe dukurive psikologjike që paraqiten si burim i konfliktitpër rrezikimin e të drejtave dhe lirive të njeriut, pa mëdyshje se duhet të jetëobligim edhe i shoqatave jo qevritare. Shpresoj se gjat këtij debati dhedebateve të tjera në seminaret që do të mbahen nga kjo temë, nga ekspert tëndryshëm do të hudhim në pah, por edhe do të dalin edhe porosi se si tëorganizohet shoqëria dhe shteti që të jetë në ndihmë të atyre qytetarëve që iurezikohen të drejtat dhe liritë e njeriut.19

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutDr. Etem AziriInstituti për hulumtime sociologjike dhe politiko - juridike, ShkupPartitë politike në Maqedoni, keqpërdorimii të rinjve për qëllime politike dhe konfliktii armatosur i vitit 2001HyrjeDecenia e fundit e shekullit XX do të mbahet mend, parasegjithash mendryshimet rënjësore që ndodhën në shtetet e realsocializmit, përfshirë këtuedhe Republikën e Maqedonisë si pjesë përbërëse e ish RSFJ-së.Këta ndryshimei kapluan të gjitha sferat e jetës shoqërore, por parasegjithash identifikohenme zëvendësimin e sistemit njëpartiak me atë shumëpartiak në sferënpolitike dhe zëvendësimin e ekonomisë së planifikuar me ekonominë e tregut,në sferën ekonomike. Ndryshimet patën përkrahje të fuqishme nga pjesa më emadhe e qytetarëve të Maqedonisë pa dallim nga përkatësija e tyre etnike dhekonfesionale. Përkrahja duhet kuptuar si shpresë dhe alternativë e vetme qëMaqedonija të integrohet në Unionin Evropian dhe në strukturat euroatlantikeqë gjithë sesi është ëndër pothuajse e të gjitha shteteve në tranzicion. Megjithatëpër t’i takuar familjes evropiane të shteteve dhe për t’u integruar nëasociacione dhe forume të ndryshme ndërkombtare nuk mjafton vetëmgadishmërija dhe vullneti i mirë, por parasegjithash duhet plotësuar disa parakushtetë domosdoshme, gjegjësishtë duhet arritur disa standarde, pa të cilatdyert çdo herë mbeten të mbyllura. Në standardet që duhet arritur, padyshim nërradhë të parë është demokratizimi i mirfilltë i shoqërisë maqedonase dhe ndërtimii shoqërisë sipas standardeve euro-amerikane.Disa karakteristika të zhvillimit të Maqedonisë nëdecenien e parë të tranzicionitZëvendësimi i sistemit njëpartiak me atë shumëpartiak në ish RSFJ-nëdhe Republikën e Maqedonisë, si pjesë integrative e saj ishte rezultat i një krizepermanente që e ndjekte socializmin në të gjitha fazat e zhvillimit të tij.Kjokrizë u thellua dukshëm pas vdekjes së liderit jugosllav J.B. Tito i cili me tëdrejtë konsiderohet si kryearkitekt i atij shteti hibrid, i cili deklarativishtë shitejsi shtet ku lulzonte barazija, demokracija dhe mirëqenia, por në esencë në njëformë më të mbështjellur notonte në ujrat e dominimit nacional të kombeve më20

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttë mëdhej ndaj kombeve më të vegjël. Pas vdekjes së Titos nacionalizmat e tëgjitha ngjyrave u “vampirizuan” dhe pa droje, me guxim të jashtëzakonshëmfilluan t’i rrënojnë të gjitha “vlerat” e shtetit të “barazisë dhe mirëqenies” dukefilluar nga “bashkim-vllazrimi”.Me pretekstin e luftës kundra “nacionalizmit dhe iredentizmit shqiptarë”filloi aktiviteti i forcave të bashkuara sërbo-malazezo-maqedonase për rrënimine autonomisë së Kosovës dhe gjithë ë asaj që ishte shqiptare.Ç’është më ekeqja kampanja antishqiptare zhvillohej në emrin e bashkimvëllazërimit,barazisë dhe bashkëjetesës. Nga ana tjetër kriza ekonomike ishte jashta çdokontroli. Në rrethana të tilla u bë zëvendësimi i sistemit njëpartiak me atëshumëpartiak si shpresë dhe alternativë e vetme për tejkalimin e krizës politike,ekonomike e morale që decenie me rradhë ishte rrënjosur në këta hapsira.Pluralizmi partiak dhe vlerat demokratike që mund t’i kultivoj ai nuk ukuptuan njëlloj nga të gjitha shtresat e shoqërisë maqedonase, etnitetetnacionale dhe grupet konfesionale. Në Maqedoni qysh në start ndodhi“dhunimi demokratik i demokracisë” me vetë faktin që qytetarët e këtij shteti,të organizuar në parti politike, pluralizmin partiak nuk e pranuan dhe nuk ekuptuan si “luftë” në mes ideve dhe vlerave të ndryshme,por si mundësi që nëemër të “principeve dhe regullave demokratike” më i fuqishmi t’ia imponojvullnetin e tij më pak të fuqishmit,ata që numerikishtë janë më shumë t’uaimponojnë regullat e lojës së vet atyre që numerikishtë janë më pak, dhe gjithëë këtë në emër të demokracisë pluraliste. Pra, prej fillimi pluralizmi politikopartiaknuk u kuptua si mundësi për integrimin e shoqërisë, si proces që do tëmundësonte çlirimin e energjisë pozitive të të gjithë ë qytetarëve, pa marrëparasysh përkatësinë e tyre nacionale, konfesionale dhe kulturore. Për fat tëkeq partitë politike nuk ofronin unitet,por përçarje, nuk ofronin alternativa qëqytetarët ta gjejnë të përbashktën por atë të veçantën, nuk e ndihmonindemokratizimin e shoqërisë por partizimin e saj.Edhepse me kushtetutë ndalohet krijimi i partive politike që nxisinurrejtje ndëretnike dhe ndërkonfesionale në praktikë ndodhte e kundërta.Mosfunksionimi i shtetit ligjor, respektivisht funksionimi i shtetit në mënyrëselektive mundësonte në përmasa të mëdha kultivimin e vlerave jodemokratikenë dëm të vlerave demokratike. Shiquar në përgjithsi jeta pluralo-partiake nëMaqedoni një decenie të tërë zhvillohej sipas sistemit bardhë e zi. Atë e ndiqtekriza ekonomike, sociale e sidomos një krizë e fuqishme politikeshumëdimenzionale.Kriza politike e mbante vulën e kundërthënieve permanente në mes dykolektiviteteve më të mëdhaja nacionale në vend, në mes maqedonasve dheshqiptarëve,por në segmente të veçanta nuk përjshtohen edhe kundërthënietdhe mospajtueshmërija në relacionin maqedon-maqedon dhe shqiptarëshqiptarë.Konfliktet dhe kundërthëniet në relacionin maqedon-shqiptarë mund21

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttë sublimohen në dy- tre çështje e që shprehen si kundëërthënie në mes“shumicës së vogël” dhe “pakicës së madhe”.E shprehur me fjalorë politikmospajtueshmërija ka një emrues të përbashkët:Kush duhet të jetë mbartës isovranitetit shtetërorë në Maqedoni? Përderisa partitë politike maqedonase meçdo kusht tentonin që mbartës i sovranitetit të jetë kombi maqedonas dhe seMaqedonija duhet detyrimishtë të ndërtohet në frymën e dominimit të popullitshumicë,partitë politike shqiptare këmbëngulnin që mbartës të sovranitetit meçdo kusht të jenë dy popujt numerikishtë më të mëdhej, por për ta ishte ipranueshëm edhe opcioni që mbartës i sovranitetit të jenë qytetarët eMaqedonisë në kuptimin “demos” të fjalës.Pra, për shqiptarët autokton dhepartitë e tyre politike nuk ishte i pranueshëm vetëm opcioni i ndërtimit tëMaqedonisë si shtet nacional i popullit maqedonas në ç’rast shqiptarët sipopullatë e dytë për nga numri edhe normativishtë shëndrohen në qytetarë tërendit të dytë dhe futen në të njejtin “kosh” me bashkësitë tjera etnike të cilatnga të gjitha aspektet shiquar janë minoritete në kuptimin e plotë të fjalës.Mospajtueshmërija rreth konceptit bazë të ndërtimit të shtetit në mes dyetniteteve më të mëdhaja produkonte kriza politike të njëpasnjëshme të cilat nëvitin 2001 sollën deri te konflikti i armatosur në mes forcave ushtarakopolicoremaqedonase dhe forcave të armatosura shqiptare të UÇK-së.Kykonflikt shumë lehtë mund të eskalonte në një luftë të përgjithshme ndëretnikepasojat e të cilit me siguri do të kishin qenë jo vetëm shumë më tragjike,poredhe katastrofale për të dy etnitetet.Disa momente që ndikuan në eskalimin e konfliktit të vitit2001 dhe roli i të rinjve në këtë procesËshtë dëm shumë i madh për ardhmërinë e Maqedonisë si shtet dhedemokratizimin e saj ende mospasja e një analize të thuktë në lidhje mekonfliktin e vitit 2001. Sikurse duket qarqet politike nuk kanë gadishmëri,ndërsa qarqet shkëncore nuk kanë guxim që në mënyrë analitike t’i hulumtojnëshkaqet, arsyet, motivet dhe pasojat e konfliktit. Në mungesë të analizave tëpaanueshme të cilat do ta kishin ndriçuar sidomos periudhën para konfliktit tëarmatosur dhe gjatë tij e “vërteta” noton në mes qëndrimeve të partive politikeaktuale dhe liderëve të tyre që gjithë sesi janë skajshmërishtë të ngjyrosura mengjyrë nacionale dhe janë diametralishtë të kundërta.Përderisa pala maqedonase këmbëngul në qëndrimin e saj se rrënjët ekonfliktit gjenden jashta vendit duke aluduar në Republikën e Kosovës dheherë-herë duke mos e kursyer as bashkësinë ndërkombëtare si nxitëse, pala22

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutshqiptare dhe partitë politike të saj fuqishëm qëndrojnë në qëndrimin e vet seshkaqet e vërteta të konfliktit duhet kërkuar brenda shtetit dhe se konflikti qeparasegjithash rezultat i mospërfilljes së skajshme të kërkesave të natyrshme tëpopullit shqiptarë në aspektin e avansimit të statusit të përgjithshëm të tij.Sidoqoftë këta janë qëndrime politike dhe asgjë më shumë.Është gabim që mund të lind pasoja të rënda për të dy popujt nëkuptimin më të gjerë mospasja e një analize të mirfilltë, e cila nuk do tëbazohej në argumentet që i ofron politika ditore. Mospasja e analizave tëqëndrueshme i mban “peng” marrë dhëniet ndëretnike në Maqedoni,e ngulfatdemokratizimin e shoqërisë dhe e ngadalëson procesin e integrimit të vendit nëstrukturat evropiane dhe euroatlantike. Aq më shumë nëqoftëse meret parasyshfakti i pakontestueshëm se shqiptarët autokton janë realitet, pjesë përbërëse ekëtij shteti ndërsa Kosova dhe Shqipërija fqinjë të parë të Maqedonisë, dhe tëvetmit që pa rezervë e pranuan kombin maqedon, shtetin maqedon dhe gjuhënmaqedone. Prandaj është jologjike dhe e papranueshme që shkaqet, motivetdhe arsyet e konfliktit të armatosur të nxeren sipas sistemit të “magjistarëve”,pra prej kapuçi dhe t’i servohen opinjonit në vend dhe atij ndërkombëtarë si evërtetë e vetme dhe e fundit.Pa mos patur ambicie që unë t’i ndriçoj motivet dhe shkaqet e konfliktittë armatosur të vitit 2001e aq më pak pasojat nga ai, ndjej nevojë të përmendidisa momente dhe faktorë ndaj të cilave qarqet politike dhe shkencore nëMaqedoni duhet të kenë një qasje parimore, korekte dhe analitike në frymën endriçimit të asaj që ndodhi në vitin 2001, me qëllim të eliminimit jo vetëm tëpasojave, por edhe të shkaqeve që sollën deri te konflikti-gjë që shkon në favortë të gjithë ve dhe në dëm të askuj.Këtu parasegjithash duhet shtruar çështjen e ndryshimit të filozofisë sërezonimit dhe strategjisë së politikës maqedonase ndaj çështjes shqiptare nëpërgjithsi dhe çështjes së shqiptarëve të Maqedonisë në veçanti, në frymën endryshimeve të përgjithshme të politikës dhe strategjisë bashkohore euroamerikane.Pas ndryshimeve kualitative dhe kuantitative në shtetet erealsocializmit janë të paqëndrueshme armiqsitë, strategjitë dhe projektet evjetra të bazuara në ideologjitë që i takojnë shekullit XIX.Moment tjetër që duhet analizuar është qëndrimi i Maqedonisë ndajçështjes së Kosovës. Në këtë kontekst duhet fshirë nga koka qëndrimin etejkaluar dhe vjetërsuar “Kosova pjesë përbërëse e Sërbisë” dhe “pamvarësija eKosovës rezik potencial për qenien maqedonase, kombin maqedon dheMaqedoninë si shtet”. Përkundrazi duhet pranuar faktin se pamvarësija eKosovës është vetëm çështje kohe dhe se Kosova e pamvarur është garancë efuqishme për stabilizimin e Ballkanit në tërësi. Në këtë kontekst çdo“pazarllëk” në emër të Kosovës dhe në dëm të saj me fqinjët tjerë në mënyrëpermanente do të prodhon dyshime, mospajtueshmëri në ç‘rastm nuk23

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutprejashtohen edhe konflikte si në mikro ashtu edhe në makroplan.Sa u takon raporteve brenda shtetit, domethënë raporteve maqedonoshqiptarepuntorët shkencorë e kanë obligim ndaj shkencës dhe ndajgjeneratave të reja të kthehen disa vite prapa dhe veç tjerash të analizojnë psetë gjitha etnitetet në Maqedoni në përmasa të mëdha u përcaktuan për formimine partive të veta etnike, pra për formimin e partive nacionale por edhenacionaliste, në çfarë rrethanash u mbajtën zgjedhjet e para të lirashumëpartiake parlamentare dhe vendore, si u soll kushtetuta e parë passhpalljes së pamvarësisë së Maqedonisë, pse popullata shqiptare nuk epërkrahu referendumin për shpalljen e pamvarsisë së Maqedonisë, pseshqiptarët paralelishtë organizuan referendumin për autonomi kulturoroteritoriale,si dhe pse ndodhi afera me armët, pse ndodhi Bit Pazari,Ladorishti,Reçica dhe Gostivari etj?!Vetëm një qasje objektive, e paanueshme me ekipe etnike të përziera, dot’i ndriçon ndodhitë e vitit 2001 dhe me siguri do të ndikojë në mënyrëpreventive që të mos përsëriten. Për fat të keq të gjitha analizat vërtetojnë separtitë politike në Maqedoni çdo herë mbështetje për qëndrimet e veta kanëkërkuar te gjeneratat më të reja duke manipuluar me sinqeritetin, emocionetdhe ndjenjat kombëtare të tyre.Partitë politike në çdo rast në çdo moment dukeshfrytëzuar metoda perfide e kanë siguruar përkrahjen e fuqisë më vitale tështetit, gjegjësishtë rininë për t’i arritur qëllimet e veta edhepse të vetëdijshmese ata qëllime janë në princip jetëshkurtëra. Tendencat makiaveliste te partitëpolitike në Maqedoni kanë qenë dhe janë aq të fuqishme saqë nuk u ka penguaras “helmimi” i gjeneratave të reja me një lloj helmi që është gatise ipashërueshëm.Për manipulimet e partive politike në Maqedoni me rininë, por edhe meata të moshës të mitur ka dëshmi të shumta. Mjafton që të bëjmë një analizë nëlidhje me të gjitha ndodhitë politike në vend duke filluar prej zgjedhjeve tëpara të lira shumëpartiake e deri më sot. Ende në kokat tona janë të freskëtaparulat me të cilat defilonte rinia e Maqedonisë në mitingjet dhe tubimetpartiake:"Komora gazi për shqiptarët","Vdekje shqiptarëve", "ushqe qenin të tëhajë","do t’u kthejmë pas karpateve" etj. Por, edhe më të freskta janë protestate studentëve dhe nxënësve të shkollave të mesme kundra zhvillimit të mësimitnë gjuhën shqipe në fakultetin pedagogjik në Shkup, rrahjet në kontunuitet tënxënësve maqedonas dhe shqiptarë në objektet shkollore, autobuse dhe vendetjera publike në Shkup, braktisja e nxënësve shqiptarë të ndërtesës së gjimnazitnë Kumanovë, mosvijimi i mësimit të nxënësve maqedonas në fshatinShemshovë të Tetovës, rahjet e nxënësve maqedonas dhe shqiptarë në Strugëetj.Por, gjithë sesi të rinjtë as dje e as sot nuk veprojnë kokë në vete. Ataçdo herë kanë qenë të inspiruar nga më të moshuarit e sidomos nga elitat24

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpolitiko-partiake të cilët në llogari të të rinjve kanë siguruar kolltuqe dheprivilegje të panumërta. Në këtë rast mjafton të përkujtohen vetëm dy-treqëndrime “briliante” të disa fytyrave publike të këtij shteti i cili para konfliktittë vitit 2001 shitej si “oazë e paqës”. Kështu, me rastin rreth UT-së ministri imbrendshëm i Republikës së Maqedonisë deklaroi se ka lindur një foshnjë evdekur, kandidati për kryetarë shteti i VMRO-DPMNE-së në zgjedhjet e dytaprezidenciale veç tjerash thoshte se "shqiponjës do t’ia shkurton kthetrat nëajër",ndërsa kandidati i LSDM-së për kryetarë shteti në zgjedhjet e tretaprezidenciale haptazi u distancua nga vota e një pjese të madhe të qytetarëve tështetit të vet, duke deklaruar se nuk dëshiron të bëhet kryetarë edhe me votat eshqiptarëve etj. Keqpërdorimi për qëllime politike si në periudhën parakonfliktit ashtu edhe pas saj e arin kulmunacionin e vet në manipulimet që ibëjnë partitë politike me të miturit, sidomos gjatë kampanjës parazgjedhore dhezgjedhore.Partitë politike dhe personat e moshës jomadhoretë gjitha analizat e institucioneve të specializuara qartë flasin se nëMaqedoni partitë politike për qëllime të veta nuk i kursejnë as fëmijët e moshësjomadhore. Zakonishtë fëmijët e vegjël janë mjaft të përshtatshëm për tushfrytëzuar për qëllime partiake, sidomos gjatë kampanjës parazgjedhore, poredhe në ditën e zgjedhjeve.Gjatë kampanjave parazgjedhore, sidomos nëtubimet partiake vjen duke u shtuar prezenca e fëmijëve të mytur.Deklarativishtë partitë politike në Maqedoni janë kundra keqpërdorimit tëfëmijëve për qëllime politiko-partiake.Ata shprehen bindshëm kundrakeqpërdorimit të fëmijëve duke mohuar prezencën e fëmijëve në tubimetpartiake edhepse prezencën e tyre e argumentojnë kamerat e gazetarëve esidomos kamerat e radio-televizioneve të vendit dhe të jashtme.Keqpërdorimi i fëmijëve për qëllime politiko-partiake është i natyrave tëndryshme dhe nuk përfundon me pjesëmarjen në tubimet partiake. Partitëpolitike u japin fëmijëve "detyra dhe obligime" konkrete siç janë ngjitja epllakatave, posterëve; shpërndarja e materialit tjetër propagandues etj. Në ditëne zgjedhjeve partitë politike i shfrytëzojnë fëmijët e moshës së re si më tëpërshtatshëm për t’i rikujtuar votuesit se duhet të dalin në votim dhe tashfrytëzojnë të drejtën e votës. Rikujtimi zakonishtë përfundon edhe mesugjerimin se cilës parti politike duhet dhënë vota. Pra, në fytyrat "naive" tëfëmijëve fshihen qëllime shumë serioze të partive politike.E gjithë ë kjo nuk është edhe aq tragjike nëqoftëse nuk meret parasyshfakti se fëmijët u takojnë opcioneve të ndryshme partiake. Kjo vetëvetiu paraqetrezikun e përçarjeve, mosdurimit, urrejtjes dhe konflikteve fizike në mestyre. Urejtja dhe mostoleranca shpeshherë i tejkalon kufijtë e partiakes dhe mer25

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutkonatacione dhe dimenzione më të gjera që janë të dëmshme dhe të rezikshmepër bashkësitë multietnike, multikulurore dhe multikonfesionale. Urrejtja qëlind në moshë të re është shumë vështirë të shlyhet në moshën e mëvonshme.Manipulimi me fëmijët pa marrë parasysh dobitë që i ofron në mikroplan, paraqetdukuri të skajshme negative me pasoja të rënda, si për zhvillimin normal tëfëmijëve,ashtu edhe për zhvillimin e shoqërisë në përgjithsi.Ashtu si informojnë kohë pas kohe organizatat dhe institucionet që veçtjerash e ndjekin fenomenin në fjalë, pas përfundimit të fushatës parazgjedhorenjë pjesë e të rinjve e kuptojnë se në një far lloj mënyre kanë qenë të manipuluardhe keqpërdorur nga partitë politike. Dëshprimi i tyre në moshën e re mundtë ndikon shumë lehtë që ata të tregojnë një mosinteresim të skajshëm ndajndodhive politike në moshën madhore. Pra, keqpërdorimi i fëmijëve përqëllime partiako-politike mund dukshëm ta ndihmon fenomenin e njohur si"apati politike" me të cilën ballafaqohen të gjitha shoqëritë dhe të gjithasistemet politike bashkëkohore.Derisa demokracitë e zhvilluara mundohen taluftojnë apatinë politike, demokracitë e pazhvilluara dhe vendet në tranzicionnë shumë segmente e kultivojnë atë.Duke i potencuar këta momente asesi nuk mendoj se për këta fenomenejanë "fajtorë kujdestarë" vetëm partitë politike. Normal se në keqpërdorimin efëmijëve për qëllime politiko-partiake mund të jetë faktor vendimtar përkatësijapartiake e prindërve, pozita ekonomiko-materiale dhe përkatësijanacionale. Një numër i fëmijëve kyçen në aktivitetet e partive politike përshkak të shpërblimeve simbolike siç janë kapelat, bluzat apo shuma simbolikenë të holla që i marrin si kundërshpërblim për aktivitetin e treguar, ndërsa disatë tjerë që ambienti jetsorë i helmon me kompleksin nacional kyçen nëaktivitete politiko-partiake për ta kryer “obligimin” ndaj kombit të vet.Në vazhdim në kontekst të kësaj që u tha i prezentoj disa rezultate të njëankete të "Shoqatës për mbrojtjen e të drejtave të fëmiut" për Maqedoninë qëka të bëjë me keqpërdorimin e fëmijëve për qëllime partiako-politike. Anketaështë e realizuar në teritorin e qytetit të Shkupit prej 20.09.2002 deri më5.10.2002. Numri i të anketuarve është 574 fëmijë të moshave, gjinive dhenacionaliteteve të ndryshme.Në pyetjen e parashtruar: Sa shpesh në kontakteme moshatarët tuaj këmbeni mendime për parti të caktuara politike, janë marrëkëta përgjigje: 77 të rinj janë përgjigjur me "shpesh", 177 "ndonjëherë", 181"rallë", 136 "asnjëherë" dhe 3 pa përgjigje. Në pyetjen e parashtruar: A kendërtuar qëndrim tëndin në lidhje me ndonjë parti politike të caktuar, përgjigjetjanë: po-215 persona, jo-169 persona, nuk më intereson 183 persona dhe papërgjigje-7 persona. Në pyetjen a je simpatizues (e) ose aktivist (e) e ndonjëpartijje politike, përgjigjet janë: po-229 persona, jo-223 persona, nuk mëintereson-130 persona dhe pa përgjigje-2 persona.Në pyetjen a je i njohtuar meqëndrimet e prindërve tuaj për ndonjë parti të caktuar politike, përgjigjet janë:26

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpo-273 persona, jo-159, nuk më intereson-139 dhe pa përgjigje-3 persona. Nëpyetjen çfar kompenzimi ke marrë për aktivitetin e kryer për ndonjë parti tëcaktuar politike përgjigjet janë: kompenzim në të holla-20 persona, kompenzimnë naturë (stilograf, bluzë, kapelë etj) -86 persona, diçka tjetër-18 persona,kurfar kompenzimi 425 persona dhe pa përgjigje 25 persona. Në pyetjen eparashtruar sa shpesh ke qenë pjesmarës në mitingjet politike në komunëntëndë, përgjigjet janë si vijon: regullishtë-86 persona, ndonjëherë-254 persona,asnjëherë-227 persona, pa përgjigje-7 persona. Në pyetjen e ka qenëpjesmarrës në mitingjet politike jashta komunës tënde, përgjigjet janë: po-158persona, jo-411 persona, pa përgjigje-5 persona.Në pyetjen nga kush ishte eshoqëruar prezenca juaj në mitingjet politike përgjigjet janë: nga prindërit-106persona, nga fqinjët-26 persona, shokët-269 persona, vetë-57 persona dhe papërgjigje 116 persona. Në pyetjen cili është motivi jot për pjesmarje nëmitingjet politike përgjigjet janë: simpatizimi-150 persona, kureshtja-115persona, rastësishtë-101person, motive tjera-29 persona, nuk kam qenëpjesmarës-195 persona dhe pa përgjigje-4 persona.Këta janë disa nga rezultatet e anketës së bërë. Poqese anketa do tëkishte përfshirë tërë teritorin e Republikës së Maqedonisë jam thellë i bindur serezultatet do të kishin qenë ende më brengosëse në aspektin e keqpërdorimit tëfëmijëve për qëllime politike.Qëndrimin tim e bazoj parasegjithash nëmentalitetin e periferisë, interesimin më të madh të fëmijëve për manifestime tëndryshme në vendet më të vogla, pozitën më të rëndë ekonomike dhe socialejashta kryeqitetit, politizimin më të shprehur etj.Në këtë kontekst vlen të përmendet edhe brengosja e Ambasadës përfëmijë "Megashi" e cila në ditoren "Fakti" të datës 29.gusht. 2002 konfirmonkostatimet se "në Maqedoni ekziston keqpërdorim publik i fëmijëve". Drejtoriekzekutiv i kësaj organizatë Dragi Zmijanac thotë se "Dukurija negative ekeqpërdorimit të fëmijëve është duke u përsëritur edhe në fushatën e partivepolitike para zgjedhjeve të 15 shtatorit dhe se prezenca e fëmijëve në tubimetpartiake është shëndruar në “folklor të rëndomtë"".Ai gjithë ashtu potencon se"pas përfundimit të fushatës zgjedhore të rinjtë kuptojnë se më pak ose mëshumë keqpërdoren nga partitë politike dhe të dëshpruar një pjesë e tyredrejtohen në organizatën tonë".Megjithatë siç thotë ai reagimet e tyre nuk hasinnë mirëkuptim.PërfundimShumë hulumtues të partive politike potencojnë faktin se partitë politikejanë "domosdoshmëri e hidhur e demokracionit". Ata mund të ekzistojnë pademokracinë, por sikurse duket demokracija moderne është e pamundshme papartitë politike. Pra, ata mund të jenë faktorë mjaft i fuqishëm i demokratizimit27

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttë shoqërisë, por gjithë ashtu mund t’i frenojnë rrjedhat demokratike parasegjithashduke bërë "manipulim demokratik të demokracisë". Partitë politike tëtranzicionit në Republikën e Maqedonisë janë në fazën e kërkimit të perspektivës.Profilizimi i tyre shkon konform kushteve dhe rrethanave në të cilatlindin dhe veprojnë. Doza e tepruar e makiavelizmit te ta duhet të kuptohet si enatyrshme dhe e logjikshme, por jo edhe të arsyetohet. Demokracioni si proces,qoftë në mikro apo në makro plan, pra si demokracion brendapartiak oseshoqërorështë një proces kompleks i kushtëzuar nga më shumë faktorë tëgërshetuar. Por, nga ana tjetër demokracioni ka abecedën e vet. Partitë politikenë Maqedoni nuk kanë nevojë të humbin kohë që ta zbulojnë "ujin e ngrohtë"nga shkaku se atë e kanë bërë të tjerët shumë më herët.Konflikti i armatosur i vitit 2001 duhet të jetë një lekcion historik për tëgjithë ë qytetarët e Maqedonisë, për të gjithë ë etnitetet, shtresat shoqërore dhekonfesionet. Veprimi i partive politike detyrimishtë duhet të orientohet nëdrejtim të ç’rënjosjes së gjithë ë asaj që mund të reprodukon konflikteeventuale pra në drejtim të zhvillimit të Maqedonisë si shtet demokratik ikolektiviteteve nacionale dhe qytetarëve të barabartë. Çdo opcion tjetërkushedi sa joshës të jetë në fillim, rezultatet e fundit do t’i ketë mjaft tëkobshme për të gjithë ë. Manipulimi mbi baza nacionale dhe partiake me rininëstudentore, të shkollave të mesme e sidomos me fëmijët e moshës jomadhorepartive politike dhe manipulantëve tjerë më herët ose më vonë ju kthehet sibumerang.LiteraturaEtem Aziri;Partitë politike në teori dhe praktikë;Libër në botim• Osman Ismaili;Partitë politike shqiptare dhe çështja e Kosovës;• Prishtinë;2001• Cane T. Mojanoski; Letopis na makedonskata demokratika; Shkup;2000• Nazmi Maliqi; Shpalosje; IADC, Shkup; 2001• Rezultate ende të papublikuara të anketës së "Shoqatës për mbrojtjen etë drejtave të fëmiut; Shkup 200328

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutProf. Dr. Zoran SulejmanovGjyqi Kushtetues i Republikës së MaqedonisëVetлvrasjet si pasojл e konflktevedhe rrezikimi i tл drejtave tл njeriut1. Nxitje më e fortë në njeriun është nxitja për vetëmbajtje, shtytjapër mbrotje të integritetit të tij fizik. Çdo njeri, me siguri në një pjesë të konsiderueshmetë kësaj nxitje u obligohet jetesës vetanake, dhe më gjerësishtë përmbijetesën e të pamurit. Para forcës së këtij mbeten të gjitha nxitjet e tjeravitale dhe sociale, të gjitha kërkesat inidviduale dhe grupore, dëshira dheshpresa. Por ka edhe përjashtime. Vetëvrasjet janë një nga ato. 5 Kjo paraqetasgjësim me vetëdije dhe me qëllim të jetës së vet, pa marr parasysh se aiqëllim ka qenë jo tërësishtë i përcaktuar ose i paqartë, ose pa marr parasysh sepas këtij akti me të cilën merret jeta vetëvetes kanë qëndruar motive normaleose patologjike.Bëhet fjalë për një problem social mjaftë përhapës nga i cili nuk kaqenë, por edhe sot nuk janë të përjashtuara asnjë shoqëri. Sipas të dhënave tëcaktuara vetëvrasjet në Angli në javë i kryejn më së paku 100 vetë. Nga kjoprej njëzet deri në pesëdhjetë vetëvrasje në statistikat zyrtare për ato nukekzistojnë kurfar të dhënash. Në SHBA kjo e dhënë është katër herë më shumë,ndërsa në Hungari, proporcionalisht edhe më tepër. Organizata shëndetësorebotërore shënon se në çdo ditë rreth 2000 njerëz në botë ja marrin jetënvetvetës. Vetëvrasjet në Republikën e Maqedonisë janë me rritje të sipër,ndërsa shkalla e rritjes së tyre është e ngjajshme me vendet e tjera me njëshkallë prej 5,0 gjer më 10,0. Duke u nisur nga ky fakt se tek ne në vitet eshtatëdhjeta mesatarishtë në vit kishin bërë vetëvrasje gjashtëdhjetë veta, dhenga ajo se në dhjetë vitet e fundit është rritur numri deri në 150 veta, me tëdrejtë prognozohet se numri i vetëvrasëve do të rritet.2. E drejta në vetëvrasje. A kemi të drejtë që vetë të vendosim për diçkaqë nuk është e jona, ose mandje që nuk është vetëm e jona në atë masë në tëcilën jemi si qenie biologjike dhe nuk e kemi me meritën tonë por as me fajin73.5 Kecmanoviçq, D. As normale dhe as patologjike, Svetlost, Sarajevë, 1998, faqe29

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttonë? A është ajo që ne jemi në kuptimin ekzistencional, social dhe personal aqsa është e jona, për çdo kendë të mundemi të disponojmë sipas dëshirës dhekërkesës sonë. Atëherë kur jemi të gatshëm që në tërësi të shkatërrojmë atë qëjemi dhe që në të ardhmën mund të jemi? A jemi aq të vegjël dhe tëparëndësishëm në qëllimet vetëvrasëse që të mundemi dhe të kemi guximin nëatë që të harrohemi, ose thjeshtë të margjenilizohemi? Për këtë pyetKecmanoviq. 6 Përkundër mos ekzistimit të drejtës në vetëvrasje, autori i njejtëi paraqet pyetjet: për vetëvrasjet si mënyrë efikase e sjelljes së njeriut në njëgjendje të mos lëvizshmërisë nirvane dhe qetësisë; për vetëvrasjet si vërtetimsovran të ndikimit të njeriut të vullnetit të lirë për vetëvrasjet si mundësi përtejkalimin e abosurditetit të ekzistencës së njeriut dhe vetëvrasjet si vetëflijimpër të tjerët, si akt heroik ose akt alduistik. Në të gjitha këto dilema mëshifenargumentet për dhe kundër vetëvrasjeve dhe nga këtu burojnë edhe masat e tëgjitha atyrëve që tentojnë ta japin përgjigjen e vërtetë për rëndësinë e sajfilozofike antropologjike dhe morale. Përgjigjëja megjithatë është e mundur.Vetëvrasjet, thotë Kecmanoviq me siguri të plotë janë një nga mundësitë enjeriut, megjithatë, në esencë cila është ajo mundësi? Vetëvrasja si mundësi indërpret të gjitha mundësit e tjera edhe nëse është pamundësia e njeriut, sepsetë qenurit në mundësi është përcaktim esencial të çdo njeriu, dhe vetëmzgjidhja e kësaj mundësie e cila e bartë, se cila është mundësia e mundësisë ecila mund ta arsyetojmë edhe të vërtetojmë çdo qëndrim të njeriut, zgjidhje osevendim. Me vetë këte, edhe pse është mundësi e padiskutuar autentike enjeriut, vetëvrasja është njëkohësishtë dhe negacioni më drastik autotentiknjerëzor. Në këtë paradoks është edhe rëndësia e vërtet e vetëvrasjeve nënjeriun dhe për njeriun – pa marr parasysh a bëhet për vetëvrasje normale,patologjike, billansne, heroike ose të ndonjë llojit tjetër të vrasjeve. Sipaskësaj, më në fundë, çdo vetëvrasje në essence, njeriu është në mes normalesdhe asaj patologjike. 73. Shkaqet për vetëvrasje duhen të kërkohen në mënyrë të njejtë si nëfaktorët individual dhe ata shoqërordhe në ndikimin e tyre. Në mes faktorëvemë të drejtëpërsëdrejtë ekzogenë më së shpeshti vendosen krizat sociale,konfliktet intensive interpersonale, çregullimet familjare dhe martesore,shembuj negative nga vetëvrasjet e kryera në familje, pritja tejmase prejprindërëve, izolimi shoqërortë llojeve të ndryshme, shtypja shoqërore oseshtypja nga prindërit që të arrihet suksesi i caktuar dhe statusi në një rreth tëcaktuar 8 dhe të ngjajshme në këtë sferë të ndikimeve dhe shkaktarët e6 Kecmanoviq, D. op.cit. faqe 737 Ibidem, faqe 74-758 Në kohë më të re të shpeshta janë vetëvrasjet në Japoni nëmes të rinjëve të cilëtpërgaditen për pranim në Universitet më të njohura Japoneze, të cilët nuk kanë arritur tëregjistrohen. Reagimet e këtilla e të rinjëve sqarohen me ate se me kryerjen e këtyreuniversiteteve sigurojnë ardhmëri të sigurtë dhe të suksesshme.30

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutdrejtëpërsëdrejti të vetëvrasjeve gjithë sesi duhen të vendosen dhe nëpërdorimin e tejmasë të pijeve alkoolike, drogës dhe substancave psiko topike.Shkaqet individuale (faktorët subjetiv) të vetëvrasjeve në rendë të parëgjinden në të ashtuquajturën somotka, zakonishtë sëmundje e pashërueshmeose sëmundje e tillë e cila është me fatkeqësi të mëdha të çrregullimeveshpirtërore, dashuri e pasukseshme, paaftësia personale për fleksibilitet me tëcilën do të arrinte pavarësi të caktuar në rreth të caktuar, ndryshimetbiopsikologjike të cilët e nxisin pubertetin, jo tolernca e shprehur efrustacioneve, nga njëra dhe rritja e potencialit agreesiv nga ana tjetër, ndjenjae paprespektivës, gjendja deprisive, neurozat (histeria) impullsiviteti,aksioziteti, pleqëria dhe pamundësia, e tjera. Personat te të cilët do të hasenkëto shkaqe ose ndonjë nga këto shkaqe quhen persona suicidal të rrëzikuar.4. Vetëvrasjet duhen të dallohen nga vetëlëndimet të cilët paraqesinlëndime me vetëdije dhe me qëllim për shëndetin e vet për arritjen e ndonjëlavërdie të caktuar. Personat të cilët vetë lëndohen nuk e dëshirojnë vdekjen evet, por ajo shpesh mund t’u u ndodhë. Motivet e tyre sipas Jeftiqit, më sëshpeshti janë: a) demonstrative (të tërhiqet vëmendja ndaj vetes), b) protestuese(grevë me uri, për shembull të burgosurve), c) sentimentale (të solidarizohenprindërit, arsimtarët, i dashuri ose persona të tjerë që duhen të bëjnë diçka nëdobi të personit që është vetëlënduar, d) mallafide (për shembull, maskohenvetë lëndimet) dhe mistefikuar (t’i shmanget obligimit ushtarak, ndihmasociale ose shtesa nga sigurimi). Vetëlëndime specifike kryejnë njerëzithisterik, mazoistët fanatik fetar dhe lypësit (me qëllim që të rritet dhimbja gjatëlypjes). Lloj i posaçëm i vetëlëndimeve është vetëshpërblimi të cilin kryesishtëe kryejnë persona të çthurrur. Me zgjidhjen e dilemave vetëvrasje – vetëlëndimdhe vetëvrasje – vrasje, merren shkenca të posaçme – kriminalistika dheMjekësia gjyqësore. 92. Vetëvrasjet si problem social dhe sociopatologjik1. Duke e vëzhguar nga këndi historik, vetëvrasjet te popujt më tëvjetër janë trajtuar ose si akt personal i individit i cili, për shkak qëndrimit tëtillë nuk ka bartë turp dhe as qortim, ose si veprim indifferent i cili nuk ka qenëe gjykuar ose i vlerësuar si vepër heroike e fituesëve, respektishtë ushrakëve tërobëruar, ose si vepër fisnike e të mençurëve dhe përsëri, si mjet i fundit për9 Shiko:Vodeneliq, V. Kriminalistika, botimi i tretë, Sovremena administracija,Beograd, 1976, faqe 508-525., Markoviq, T. Savremena tehnika istrazhivanja riviçnih dela(Krimianlistika) Narodne Novine, Zagreb, 1977. Modly, D. Shkaqet të cilat dihet të kihen nëkonsederim në rastet e ndriçimit e rasteve të vetëvrasjeve, 13 maj Beograd, 1976?5, faqe 28-37, Kapamagjija, B i Çholonski, M. E drejta në vetëvrasje, JRKKP, Beograd, 1982?3,faqe303-310, Ramljak, A. Diferencijacija vesanja- samoubistvo ili fingirani zloçin, 13 maj,Beograd, 1970?5, faqe 20-40 e tj.31

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutshpëtim të pleqëve të stërlodhur, sëmundjeve të pashëruara, bankrotimi ipasanikëve e tjerë. Qëndrimet jo të njejta ishin edhe në religjone të ndryshmendaj suincidit. Kështu, ndërsa të tjerët e kanë rrespektuar si vepër fisnike(budizmi) ose ndaj saj kanë qenën indeferent (semitizmi) të tjerët, në dogmat etyre i kanë injoruar, (krishterizmi) ose i kanë hudhur si vepër kundër Zotit(Muhammedanët). Madje shumë vonë përfaqësuesit e kishës, në rendë të parënga ajo krishtene, duke kuptuar se akti i vetëvrasjes është besimi i luhatur nëdogmat kishtare, ndërmorën qëndrim armiqësor ndaj kësaj dukurie. Në këtkuptim Hollba thotë: 10 njerëzit në shekujt të ndryshëm dhe në vende të ndryshmekanë pasur qëndrime të ndryshme për ata të cilët kanë guximin e vetë tëkrijojnë mëshuarje për vdekje. Botëkuptimet e tyre për këtë lëndë si dhe për tëgjitha të tjerat janë të kurorizuara me besimin politik dhe fetar. Grekët, Romakëtdhe popujt të tjerë të cilët kanë qenë të orientuar ndaj kësaj që tërradhiten si heroj dhe njerëz të mëdhenj, ata të cilët kanë marr jetën e vetë, ikanë llogaritur si heroj dhe zotër. Bramani në Indi, edhe më arriti t´i ndjellë mevendosmëri të mjaftueshme të grave që të vetëdigjen së bashku me kufomën ebashkëshortit të vetë. 11 Për japonezin nuk paraqet kurfarë peshë dhe për shkaktë imtësisë më të vogël të ngul thikën në xhoksin e tij. 12 Te popujt e trojenevetona feja bëri që njerëzit gjithë një e më pak të jenë të kujdesshëm ndaj jetës sëvet. Ai mësoi se vullneti i Zotit të tyre është të vuajnë, ndërsa ai të kënaqet nëvuatjet e tyre dhe të pajtohen me këte, që me këte të azgjësohen pjesë, tëveprojnë asisoji që t´i madhërojnë vuatjet e tyre, megjithatë Zoti i tyre nuklejon menjëherë që të i ndërpresin ditët e veta, ose të disponojnë me jetën që iështë dhënë. Nëse i lëjmë anësh bindjet fetare, atëherë moralistët bënë qënjeriut në asnjë rastë nuk i lejohet të i ndërprejnë obligimet të cilët i ka marrurme marrëveshje të cilën e ka lidhur me shoqërinë. Disa të tjerë përsëri,vetëvrasjen e llogarisin si çyqarlllëk, ata mendojnë se vetëvrasja vjen ngaligështia dhe frika e ballafaqimit me fatet dhe imagjinatën se shumë më e10 Holbah, P. Sistem prirode, Beograd, 1950, faqe 19711 Është e njohur fakti se në Indi pas vdekjes së bashkëshortit, gruja ka qenë edetyruar ta respektojë traditën relogjioze të ashtuquajtur “sati”, sipas së cilës patjetër ështëdashur të hedhet në grumbullin ku është djegur trupi i vdekur. Sipas botëkuptimevereligjioze kjo vetëvrasje rituale e ka lehtësuar shkuarjen në qiell dhe ka mund të ketëdomethënje të faljes të mëkateve nga burri.!. “Vdekja vullnetare” e vejushes, përveç kësaj, ika sjellur edhe autoritet më të madh fëmijve të saj dhe farefisit. Kjo traditë është ndërprerënga pushteti kolonist britanik në vitin 1982. Shiko Shpadijer – Gjiniq, socijalna patologija,devijimet sociologjike., Zavod za uxhbenike i nastavna sretstva, Beograd, 1988. faqe. 148.12 Në Japoni me shekuj, madje edhe sot, vetëvrasjet, veçmas në situate të caktuara,jo vetëm se janë të pranuara por edhe të dëshiruara. Këso qëndrimi për vetëvrasjet kishin tëgjithë a klasat në shoqërinë Japoneze. Dhe sidomos ishtte prezente në organizimin fisnor dheushtrinë ku llogaritej se vetëvrasjet janë obligim dhe nderë. Është i njohur harakiri, formaceromonijale e vetëvrasjeve e cila edhe sot egziston, e cila edhe më së shpeshti është sireakcion ndaj ndonjë turpi, dënim ose humbje e ndershmërisë. Kontrata vetëvrasëse e tëdashuruarit gjithë ashtu nuk është mënyrë e panjohur e vetëvrasjeve në Japoni. Ibd, faqe.149.32

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutmadhe është guximshmëria dhe madhështia e shpirtit që t’i durojnë vuatjet eveta dhe t´i paraqet rrezistencë presioneve që paraqiten ndaj fateve.Është interesant edhe raporti i vetëvrasjeve dhe sovranitetit. Në këte kutpimtheksohet se në shekullin XVI në Angli është i shqiptuar dënim me vdekjevetëvrasësit pas vdekjes së tij. Kjo rrjedh nga kjo sepse sipas trashigimnisë tëkishës dhe të shtetit vetëvrasësi është llogaritur si kriminel i shkallës më të ulët.Trupi i tij nga frika e dënimit nga Zoti nuk është varrosur në varrezat, por përskajrrugës, ndërsa para varrit (para të cilit nuk është lejuar lutje kishtare) kaqenë i ngulitur me kunjë, ndërsa duartë dhe këmbët iu kanë prerë dhe kanëqenë të varrosura ndaras nga trupi. Një qëndrim të tillë ndaj aktit të vetëvrasjesnuk është karakterisitikë vetëm në Angli, por ka qenë dukuri e përhapur në tërëEvropën. E gjithë ë kjo ka qenë pasojë nga frika panike nga hija e vtëvrasësit.Nga kjo, jo rastësishtë në Mekë trupi i vetëvrasësit ka qenë i vendosur në buredhe është hudhur në lumin Mozell, me qëllim që shpirti të flaket sa të jetë emundur më largë nga vendi i ngjarjes. Në Francë, Luj 14 në kodeksin penalnga viti 1670, ka paraparë saksione për pasurinë e personave të cilët ia kanëmarr jetën vetëvetes. Kjo masë e sanksionit më vonë është bartë edhe nga ana eshumë shteteve evropiane. Në Angli përskaj konfiskacionit të pasurisë meligjin penal prej vitit 1870, ka qenën i vendosur dënimi me burg për të gjithë ëata persona të cilët kanë tentuar të bëjnë vetëvrasje. Kjo flet se frikat ngavetëvrasjet ka zgjatur më shumë se sa frika nga djalli dhe vampirët. Duke pasurparasysh këte ligjistlativa nuk ishte në gjendje që ta zgjedh këtë problem shoqërordheqasjen personale (që nëmes tjerash gjithë eherë ishte rastë kur janëbërë tentime që intima e njeriut të vëhet nën kornizë të caktuar), “dalja “ ngakjo parrugë juristët e kanë gjetur në kfalifikimin e vetëvrasjeve në sëmundjenmentale. Këto paragjykime të juristëve të cilët vetëvrasjen nga Mesjeta, meazgjë nuk dallohen nga ato të fiseve primitive. Edhe njëri edhe tjetri është qëndrimii përbashkët se, vetëvrasësit nuk duhet të varrosen në varreza por nëndonjë udhëkryq për shkak bindjeve se në këtë mënyrë shpirti do të jet i dezoiorientuarnë qëllimin që të kthehet në shtëpinë e tij. Në besimin krishter kyakt ka prezentuar symbol të forcës dhe fuqisë: me forcën e tij gjeometrike udhëkryqipërputhet me simbolin e fesë krishtene (kryqin dhe aftësinë e tij që taflakë forcën e dreqit e fshehur në trupin e vdekur të vetëvrasësit).2. Vetëvrasja paraqet dukuri sociopatologjike (devijante) e cilangjallë reakcion të caktuar shoqëror. Si dukuri devijante çdo vetëvrasje paraqetproblem social me çka rezulton me humbje të caktuar të qenies krijuese tëgjallë. Kjo veçmas është rastë nëse vetëvrasjet paraqesin dukuri masovike nëregjion të caktuar. Në këtë rastë shteti paraqitet si bashkëpërgjegjës përngremje dorë në jetën e vet. Vetëvrasjet mbeten fajsi e saj: argument eklantantse nuk ka siguruar kushte e nevojshme normale ekonomike shoqërore, për jetëtë rehatshme dhe të dëshiruar. Nga këto shkaqe është e nevojshme një qasje33

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutfilozofike dhe sociologjike në hulumtimin e tyre. Këso qasjesh mund të gjindente disa autorë më të vjetër mendimet e të cilëve meritojnë të quhen sit ëpavdekshme.Sipas Ezramo Roterdamski (1509), nëse ndonjëri, shihet se si shikon ngaKulla e Lartë, a poetët thonë se pikërishtë kështu bën Jupiteri, do të parashikojnë të cilët halle është e eksponuar jeta e njeriut, sa është mjerë dhe e nevritshmelindja, sa është e mundimshme ruatja, në çfarë padrejtësi është e lënëfëmia, në sa mundime është e imponuar rinia, sa është e rënë pleqëria, sa ështëegërsi pashmangëshmëria nga vdekja. Pastaj gjatë tërë jetës, sa sëmundje tërënda sulmojnë, sa fatkeqësi lartësohen, sa të padëshiruara hidhen, nuk ekzistonazgjë, pse mos të jetë e mbuluar me pezmë. Mos t´i përmendi të gjitha atotë këqija që i shkaktohen njeriut ndaj njeriut, siç janë varfëria, burgjet, poshtërsia,turpi, tradhëtia, nënçmimet, përlamjet. Si t’i numëroj të gjithë a, kur ka mëtepër se za zalli në detë! Dhe çka kanë bërë njerëzit që ta meritojnë të gjithë ëkëte. Cili Zot i hidhëruar i ka detyruar të linden në të gjitha këto mjerime? Unë(çmendurinë, vërejtja e autorit) tani nuk kamë të drejtë të flaës për këte. Ai qëmirë do të mendohet, gjithë sesi do ta arsyetojnë shembullin e vajzës nga Milet,edhe pse është për të arrdhur keq. Dhe kush janë ata të cilët, për shkak tërefuzimit të jetës e dëshirojnë vdekjen? A do të thotë se këta janë nxënësit emençurisë? Nëmes tyre është ai hironi, i cili duhet të bëhej i pavdekur, dhevullnetarishtë ta dëshironte vdekjen. Të mos flas për ata Dogenët, Ksenokratët,Katoni, Kasili ose Bruti. Shpresoj se do ta shqyrtoni të gjithë ë atë, e cila do tëndodhte sikur të gjithë ë njerëzit të jenë të mençur. gjithë sesi do të jetë e nevojshmepër materie të re dhe nga kjo edhe skulptor të rinj – promotej saktë përkëte unë i gjindem njerëzëve, çmendurisë (V.A.) në të gjitha ato fatkeqësi, ipërkrahi paditurinë dhe në mendjelehtësinë, dhe nganjëherë edhe me këte, që ebëjë të flasin për fatkeqësit, nganjëherë ju krijoj shpresë për fat, duke ishpërdarë kohë pas kohe pak mjaltë në të ëmbëlsuarat. Në këtë mënyrë unë jundihmoj kur janë në fatkeqësi, por ata edhe atëherë nuk dëshirojnë ta lëshojnëjetën, atëherë kur azgjë të pakëtve nuk i ka ardhur në fundë dhe atëherë kurvetë jeta nuk i lëshon ata.Njëkohësishtë ta përmendim se disa shekuj më vonë filozofi i njohur dheeseisti frances Alber Kami, në veprën e tij të njohur Miti për Sizifin 1942, edhekëtë shumica që nuk dëshirojnë ta zbërthejnë, në bazë të këtyre fakteve të Erzamosdo të ndërtojë teorinë e tij për apsorditetin dhe njeriun apsurd. Që do tëthotë, nuk është i nevojshëm angazhimi mendor i vaçant që të kuptohet se nocionii tij për apsurdin, si kategori është i hequr nga kuptimi për jetën, kjo nukështë azgjë tjetër përveç një kategori e marrëzisë. 1313 Kami e refuzoi botëkuptimin dhe aktin e vetëvrasjes, perms qëndrimit se jeta dotë përjetohet më mire nëse nuk ka kuptim. Që të përjetohet një përshtypje, një fatë, ajodomethënë që plotësisht që të pranohet ashtu si është. Shiko: kami, A. Mito s Sizifu, Veselin34

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutPër Monteskien, Volterin, Hollbahun dhe përfaqësues të tjerë të Humanizmitdhe të Renesancës është e ndërlidhur tejkalimi i qëndrimeve sovranendaj vetëvrasjes. Shikuar nga aspekti teorik, këta e rehabilitojnë vetëvrasjen.Kryesit të vetëvrasjeve më nuk shikohen si mëkarë, të mallkuar nga Zoti, poras edhe si kriminel por si njerëz fatkeq që për fatin e tyre janë fajtor natyra dheshoqëria e mallkuar. Në këtë kuptim mendoj se akoma është e freskët thirja qëe drejtoi Hollba: “Atëherë kur politika e cila vetë do të ishte më edukative,seriozishtë do të merrej me arsimin dhe mirëqenia e popujve, kur ligjet do tëishin më të arsyeshëm, kur çdo shoqëri do të ishte më pak tendicioze dhe tëgjithë ë anëtarëve të saj do tja kushtonte të gjithë ë atë kujdes të nevojshëm dhedo t´u siguronte edukimin dhe ndihmën e nevojshme të cilën ai ka të drejtë takërkoj; kur qeveritë do të jenë më pakë grabitqare dhe më të zgjuara, dhe me tëvërtet para vetes do të parashtronin qëllimin adhuruesit e tyre t´i bëjnë më tëgëzuar – atëherë nuk do të kishte aq shumë thyes të rregullave, vjedhës, dhevrasës të cilët e kanë ndotur shoqërinë; nuk do të ishte e detyrueshme që t´imerrej jeta që të dënohen për veprat e rënda të cilët burojnë nga vetëmangësit einstitucioneve shoqërore, nuk do të ishte nevojshme në botën tjetër të kërkohenhimerët të cilët gjithë herë tregohen si të pamundur ndaj ndjenjave të tyre dhekërkesat e tyre të vërteta 14 . Sipas Hollbah, sado që të jemi të lidhur me jetëndhe me frikën ndaj vdekjes, çdo ditë jemi dëshmitar se shprehia, mendimipublik dhe paragjykimet janë mjaftë të forta në ne që t´i shkatërrojmë të gjithaato ndjenja dhe të na udhëheqin dhe të inatosemi në rrëziqet dhe ta lëjmë nëudhëkryq jetën tonë. Ambicjet, krenaria, egoizmi, dashuria, xhelozia, malli përkarierë, këto mendime të ulta për opinionin publik të cilën e zbukurojnë metitullin “çështje e ndershmërisë” është e mjaftueshme t’i mbyllim sytë pararreziqeve dhe t´i shkojmë në paratakim të vdekjes. Ndërsa mallëngjimi,vështirsit e djallit padhimshmëria dhe mossukseset i zbutim linjat e tilla tëpadëshiruara të vdekjes dhe bëjnë që ta llogarismi si përfaqësi të qetë në tëcilën do të shpëtojmë nga padrejtësitë e të afërmëve tonë. Varfëria, hallet nukzbuten me vdekjen e cila është aq e ndieshme për të gëzuarit. I varfëri i ciliështë i dënuar të punojë dhe i cili është i përjashtuar nga kënaqësit e jetës ndajjetës shikon me indeferentizëm: I pafatë i pashpresë për atë kuptohet dheshpjeton qenien e vet të vijnë me kushtë që t’i jetë i gëzuar. Vetëm se natyra epërgjithshme refuzon t’ia afroj këtë fat vetëm se e gjithë ë ajo që e rrethon ibëhet e kundërt, pasise idetë e tij të errëta i ofrojnë vetëm fotografi tëdhimbshme të imagjinatës së tij, ai mund të dal nga rradha të cilës më tepër ipërgjigjet, për arsye se vetëm në atë rendë nuk gjenë kurrfarë përkrahje. Ai mënuk ekziston, mbetet pezull në të paprespektivën e zbrazët. Nuk mundet mëMaslesha – Svetslost, Sarajevo, 1989, faqe 62 dhe më tej.14 Holbah, P. or. Cit. faqe 191.35

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttepër të jetë në dobi të vetëvetes edhe për të tjerët. 153. Për vërtetimin e vëllimit të vetëvrasjve zakonisht shfrytëzohenmasa statistiskore – shkalla e vetëvrasjeve. Shkalla e vetëvrasjeve fitohet nëraport me numrin e vetëvrasjeve dhe numrin e përgjithshëm të banorëve në njëterritor të caktuar. Shkalla në raport në 100 mijë persona nga popullata e15 Dhe mandej nëse e shqyrtojmë kontratën në të cilën e obligon njeriun dhe shoqërinë,do të shikojmë se çdo kontratë ëhstë e kushtëzuar dhe reciproke, që do të thotë se dotë shikojmë se çdo kontratë paraqet dobi të përbashkëta nëmes anëve të kontraktuara.Qytetari është i lidhur me atdheun e tij, me bashkëvendasit vetëm me lidhjen e mirëqenies,dhe nëse kjo lidhje është e ndërprerë ai përsëri është liruar. Nëse shoqëria ose ata të cilët eprezentojnë ndaj tij paraqiten sit ë pashpirtë, me padrejtësi ja bëjnë jetën të pamundur, tëpadëshiruar, nëse varfëria është turp që i kërcënohen në botë, pa zemër dhe pa turp, nësemiqët tradhëtar në fatkeqësi ja kthejnë shpinën nëse gruaja tradhtare i shkakton dhimbje tëmadhe në zemrën e tij, nëse fëmijët e padëgjueshëm dhe jo mirënjohës e kanë kuptuarpleqërinë e tij, nëse fati i tij ekskluziv e ka shikuar nga lënda ku ëhstë e pamundur që t’iafrohet dhe më në fundë nga cili do shkak i dhimbjes, brengosjes të vetëdijes, dëshprimi përte e kanë ofenduar pamjen e gjithë ësisë dhe ai këto mundime nuk mund t’i përballoj dhe leta lëshoj jetën për të cilën më andej mund të jetë vetëm shkretirë e rrëzikshme, me të largohetpërgjithherë nga atdheu jo njerëzor i cili nuk don të numëroj në famijët e tij, le të dalënga shtëpia e cila i kërcënohet që do tia shkatërroj kokën e tij, me të heqë dorë nga shtëpiame të cilën fat nuk mund më tepër të punoj dhe e cila mund të ja bëjnë të dëshiruar vetëmfatin e tij. A dëshirojmë që të arsimojmë njeriun i cili prej kur është bërë i padëshiruar pamjete për jetë në qytet i cili në mëshirë të fatit ka lindur, fillon në mëdhëngjimin e tij të fundoset?Nga atëherë, më cfarë të drejtë të mallokohet ai që vritet nga dëshprimi. Vallë ai njerii cili vdes bënë diçka tjetër që kjo të jetë e vetmuar? Vdekja është i vetmi shërim për dëshpriminatëherë hekuri është miku i vetëm, i vetmi ngushllues i cili mbetet të pafatmit. Gjersa shpresa i mbetet, gjer sa brengat i duken të qëndrueshme, gjer sa ai vetëveten e ledhatonqë njëherë do t’i shihet fundi, gjer sa edhe ai vetë i gjen kënaqësit e konsiderueshme meekzistencën, nuk pajtohet e të heq vetëveten nga jeta. Megjithatë, kur azgjë nuk e përmbanmë tej dashuria ndaj qenies së tij, që të jetohet edhe me brenga më të madhe, ndërsa që tëvdiset është obligim për atë që nuk dëshiron të jetojnë me brenga që të shpëtoj.Shoqëria e cila nuk mundet ose që nuk dëshiron ta afroj kurfar të mira i humbë tëgjithë a të drejtat mbi ne. natyra e cila ëhstë e qëndrueshme që ta bëj ekzistencën tonë, naurdhëron nga ajo të dalim. Duke vdekur e kryejmë njërën nga rolet e saj ashtu siq e kemibërë edhe me ardhjen në këtë botë. Për ata që pajtohet të vdes nuk ka brenga pa ilaq. Për atei cili refuzon të vdes, për ate më tej ka vetëkënaqësi të cilat e lidhin me botën. Në këto rasteme t’i ftojnë para vetës në ndihmë të gjithë ë forcat e veta dhe në të i kundërshtohet fatit icili e mundon, trimëria dhe burimet të cilat natyra edhe mëtej ia dhuron. Natyrapërgjithësishtë nuk e lëshon gjer sa t’i mbetet ndjenja për kënaqësi dhe ne shpresën që do tapresë fundin e pësimeve të veta. Sa i përket gjer te suveritetit të njeriut pësimeve të tija nukka fundë dhe atij nuk ëhstë i lejuar madje që edhe t’i shkurtojë. Feja e tij i urdhëron tëvazhdoj të duroj dhe të kukas; i ndalohet të ikë nga vdekja, e cila për te do të jetë vetëm nëhyrje në ekzistencën e pafatë pasise përgjitherë do të jetë i dënuar për ate që ka marr guximtë ndërpres para urdhëresave të lehta të Zotit të padhibshëm i cili jeton ta shikoj se si nëdëshprim është gërditur dhe i cili nuk i lejon njeirjt guximin pa lejën e tij ta lëshoj vendin nëtë cilën ai e ka emëruar.Duke pasur parasysh këtë jeta e njeriut të thjeshtë është me e rëndësishmja nga tëgjithë a të mirat patjetër duhet të parashikoj se a cili heq dorë nga jeta e vet në këte ështëdetyruar nga forcë e konsiderueshme e pamposhtur. Fatkeqësia tejmase, dëshprimi oseshthurja e cila në mashinën tonë e ka prodhuar dëshprimin është ajo që e udhëheq njeriun nëvetëvrasje. i ngushtuar me kundërshtime të ndryshme, ai është I detyruar të vijë nëmes rrugee cila udhëheq në gjysmëvdekjen e tij.E atdheu ose Familja nuk kanë as kurfarë drejtë të ankohen anëtarit i cili nukmund ta bëj të gëzuar dh eng ai nga I cili nuk ka më tepër që në shka të shpresojë. Që të jetëI dobishëm atdheut të tij ose familjes së tij është e obligueshme njeriu ta dëshirojnëvetëekzistencën e tij, të ketë interes për ta ruajtur, të I dëshirojnë lidhjet që me të tjerët elidhin dhe të jetë I aftë të kujdeset për fatin e tij. Më në fundë që të jetë I dënuar, në atë botëdhe që të pendohet për veprimin e tij, vetëvrasësit duhet vetëveten ta tejkaloj dhe sipas kësajkjo në qëndrimin e tij të ardhëm t’i I bartë organet e tij, ndjenjat e tij, kujtimet e tij, idetë etij, mënyrën e tij të tashme të ekzistimit dhe të mendimit. Hollba, P.Sistem Prirode faqe 196-202.36

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpërgjithshme dhe masa e përgjithshme e cila është ndërkombëtarishtë estandartizuar. gjithë ashtu është e aprovuar edhe shkalla e lartësisë tëvetëvrasjeve e cila llogaritet se:• shkalla prej 4,9 të vetëvrasjeve është shumë e ulët• shkalla prej 5 gjer më 9,9 – shkallë e ulët• prej 10 deri 19,9 – shkalla e mesme,• prej 20 dri 24,9 – shkalla e lartë, dhe• prej 25 e më lartë është shkallë shumë e lartë 16Megjithëse hulumtimet për vetëvrasjet në botë tregojnë dallime tëdukshme mvarësishtë nga qëndrime të caktuara dhe karakteristikat sociokulturore të individëve. Në këtë mënyrë të dhënat kryesishtë tregojnë se, dukemarr parasysh gjininë, në dy deri më katër vetëvrasje të meshkujve vjen njëvetëvrasje nga ana e gjinisë femërore. Këto janë sqarime të dallimve sociokulturore nëmes gjinive dhe edhe mëtej prezencës së izoluar së gruas nga atoraporte shoqërore të cilët kanë ndikim suicidial. Sa i përket pleqërisë, ështëkonstatin i përgjithshëm se shkalla e vetëvrasjve rritet me vitet e pleqërisë, meçka është veçmas evidente pas mbushjes të dyzet viteve të jetës. Gjendjamartesore gjithë ashtu luan rol të caktuar në zgjidhjen e qasjeve të ndryshmendaj jetës së vet. Hulumtimet në këtë sferë tregojnë se vetëvrasjet janë në masëtë konsidrueshme më të shpeshta të personat që jetojnë vetë se sa te ata që janënë bashkëshortësi, dhe veçmas te ata të cilët kanë familje më të madhe. Është erëndësishme e dhëna se vetëvrasjet janë dukuri më të shpeshta në meset urbanese sa në ato rurale. Janë të vërejtuara dallimet e konsiderueshme te shkalla evetëvtasjeve të individët me arsimim të ulët dhe të individët nga nacionalitet tëndryshme që ka të bëj me specifikat gjeografike, religjioze, tradicionale,kulturore kushtet materiale dhe shoqërore të jetës të personave nga nacionalitete ndryshme. 17Megjithëse, analizat sociologjike të shkallës të vetëvrasjeve ka rezultat tëkufizuar. Gjer më tani kjo anazizë arriti vetëm t’i vërtetoj kushtet e caktuarshoqërore, raportet dhe situatat në të cilët ekziston mundësia më e madhe derisa të vijë te vetëvrasjet. Çështja e sqarimit të rastve individuale, ose përse individiA ka kryer vetëvrasje, ndërsa individi B nuk e ka bërë atë edhe pse që tëdy individët kanë qenë në situate të ngjajshme, mbetet jashtë kornizës, nga kornizae një orientimi të tillë sociologjik të një analize. 18 Kjo tregon nevojën setë gjitha hulumtimet dhe vrasjet patjetër duhet të riplotësohen me qasje klinikerespektivishtë me hulumtimin e karakteristikave individuale të cilët e kushtëzojnëdukurinë dhe realizmin e varshmërisë individuale për vetëvrasje. Për hulumtimete tilla në esencë angazhohet, duke i pasur parasysh parashikimet e tij16 Sipas Shpadier – Gjiniq, J. op. cit. faqe 125 – 130.17 Shiko: Shpadier – Gjiniq, J. op. cit. faqe 125 -13018 Ibid, faqe 143.37

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutfillestare dhe realishtë mundëson edhe kjo qasja e jonë teorike.3.Tentim për vetëvrasje1. Për dallim nga vetëvrasjet e kryera te tentimi i vetëvrasjes personi icili e kryen këtë akt mbetet i gjallë. Përskaj kësaj fakti dhe dallimet e ndjeshmenë mes të përkryerës dhe tentimit për vetëvrasje, nga aspekti sociologjikekzistojnë edhe numër i amdh i dallimeve, të cilët në esencë i tregojnërëndësinë e madhe për analizimin e tyre. Hulumtimi në këtë lëmi tregon se: 1,0varësishtë nga hapësira dhe koha ekzistojnë dallime të caktuara sipasshpeshtësisë së tyre kështu që temtimet për vetëvrasje janë në numër tëkonsiderueshëm më prezent nga vetëvrasjet e kryera, 2,0 sipas gjinisë, numrimë i amdh i meshkujve kryejnë vetëvrasje të kryera se sa të gjinisë femërore,ndërsa gratë numri më i madh i tentimeve, 3,0 sipas strukturës së pleqërisë, nëmes personave të cilët kanë kryer vetëvrasje të përkryer më së shpeshti janënjerëzit e rinjë. 4.0 sipas hulumtimeve shkencore, tentimet për vetëvrasje njësojsikur ato të kryerat mund të jenë: (a) akute dhe kronike (b) të drejtëpërsëdfrejta(aktive dhe indirekte passive) (c) të thjeshta (individuale) të dyfishta (më sëshpeshti për shkaqe dashurie) dhe të bashkuara (më së shpeshti të nxitura ngandjenjat fetare dy ose më shumë mënyra ose me përdorimin e dy ose më shumëmjeteve). Ose të komplikuara (kur personi e merr jetën vetëvetes që t’i hetojëvuatjet ndaj ndonjë fatkeqësie), por më e rëndësishme ëshstë se ato janë mëpak brutale dhe të rrëzikshme (më së shpeshti helmim) se sa ato të vetëvrasjet epërkryera (më së shpeshti me fuarje). 5. Sipas motiveve si dhe tentimet ekryera për vetëvrasje mund të jenë: a)të nxitur, b) paranaoid, c) altruist(vetëflijim për rritjen e qëllimeve më të larta), d) tendicioze ose protestuese(vetëvrasjet kryen me qëllim që dikush të fajsohet për atë vetëvrasje e) billanse(pas rradhitjes gjakftoftë ndaj shkaqeve që të vdiset nga ana njerëzëve normal)g) vetëvrasjet simoliruara.Shkaqet për vetëvrasjen mund të jenë të ngjajshme sit ë ata që janë tëkryera si te ata që janë për tentim për vetëvrasje.Tentimet për vetëvrasje në esencë, janë filluar por nuk janë vetëvrasje tëkryera, për arsye se ka pas të bëjnë me mjet jo adekuat, mënyrë jo adekuate ekryerjes, paditurisë, pa kujdesissë pa kujdesit ose vendoshmërisë jo tëmjaftueshme të vetëvrasësit, për shkak të shpëtimit të tij të rastësishëm ngaperson tjetër, ose për shkak të ndihmës mjekësore në kohë. Hulumtimet sociopatologjikemandej tregojnë se numri i konsiderushëm i personave të cilëtndonjëherë kanë tentuar të bëjnë vetëvrasje në jetën e tyre të mëtujtjeshmetentojnë përsëri të heqin dorë nga jeta. Momenti kritik për një hap të tillë ështëmë së shpeshti, pas dy gjer më katër viteve pas tentimit të paraprak. Faktë ështëmegjithate se edhe përskaj tentimeve të shumëhershme për vetëvrasje vetëm38

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutnjë numër i vogël i tyre (10 deri më 20%) kanë mbaruar me vdekje. Nga kjovie gjer në përfundim se numri më i madh i personave të cilët kanë tentuar tëkryejnë vetëvrasje me jetën e tyre të mëtujtjeshme nuk do të kryejnëvetavrasje.2. Këto dhe rezultatet e tjera nga hulumtimety sociopatologjiketregojnë se tentimet për vetëvrasje në të shumtën e rasteve tyregojnë një signalalarmi dhe kanë efekt për thirje në ndihmë, madje edhe për atë nëse nuk kaekzistuar qëllimi i vetëdijshëm (Stengell 1964). Pikërishtë për shkak të këtijefekti, tentimet për vetëvrasje shpesh herë sjellin gjer te ndryshimet të situatavejetësore të vetëvrasëve, me çka me siguri është edhe një nga arsyet se shumërrallë lajmërohen tentime të drejtëpërsëdrejta për vetëvrasje. Megjithate,tentimet mund të jenë edhe demostrim histerik, dhe gjithë ashtu dhe tipavemanipulative të reagimit (Duglin 1963) ose kanë funksion të ikjes, nënçmimitose paraqesin reagim katastrofal ose thyrje të personalitetit. 193. Tentimi për vetëvrasje kanë rëndësi të shumanshme përshqyrtimin meritor të kësaj dukurie shoqërore patologjike, në rend të parënga aty pse çdo tentim për vetëvrasje paraqet suicidiall të caktuar tërëzikshmërisë të personit të caktuar. Indikatorët themelor për vërtetimin e kësajrrëzikshmërie është serioziteti i tentimit të marrur i cili shumë rëndë vërtetohet.Pastaj janë më se të rëndësishme motivet e vetëvrasjet. Motivet te tentimetmegjithate, më së shpeshti mbeten të maskuar dhe të papranishëm përhulumtim, për çka, nëse nuk ka lënë letër përshëndetëse, pas tentimit përvetëvrasje personi më së shpeshti ndjehet i turpëruar dhe fajtor dhe zakonishtënuk pranon se e ka pasur qëllim të vetëvritet. Nga këtu, mënyra e kryerjes ështëindikatorë më i shfrytëzuar për vërtetimin e seriozitetit e qëllimit suicidiall.Vetëvrasjet do të thotë, më së shpeshti kryen me helmim, fuarje, ngulfatje,përdorimi i armës, përdorimi i mjeteve të forta, gatshmëria për të kërcyer ngalartësia. Te tentimet për vetëvrasje, siç e cekëm më lartë dominojnë helmimetdhe ajo me mjete jo adekuate ose masa jo të konsiderushëm dozash të cilëtlëjnë hapësirë që të mbetet gjallë.4. Lidhshmëria e vetëvrasjeve me formën e tjeratë dukurive devijante1. Në raportë me çështjet e lidhshmërisë së vetëvrasjes me dukuri të tjeraasociale dhe antisociale janë më se të rëndëishme dhe në literaturë më sëshpeshti të hulumtuara relacionet e tre metodave: 1) çrregullimi mental 2)alkoolzmi si dhe 3) narkomanija nga njëra dhe vetëvrasjet nga ana tjetër.1) Kur janë në pyetje vetëvrasjet mund të thuhet lirishtë se teroticientët eshumtë dhe hulumtues në themel kanë tentuar t’i sjellin në një varshmëri me19 Shpadier – Gjiniq, J. op. cit. faqe 14439

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutçregullimet e tjera shoqërore. Kjo gjendje shpirtërore në të cilën dominojnëimpulse vetëm destruktive të cilët janë të përshkruara si kriza suicidale. Kjo dotë thotë, hulumtimet e shumta e vërtetojnë të dhënën se në një mesatare 1/3 ngaata të cilët kanë bërë vetëvrasje kanë vuajtur nga neuroza, ose çregullimeserioze psikike të individit. Pastaj, me siguri mund të parashikohet, se numri ishtruar është më i madhë nga ajo që ekzistojnë vetëvrasës të cilët që më parënuk kanë qenë të nënshtruar trentmanit psiqiatrik. 20 Bëhet fjalë për hulumtimepsikologjike dhe psikiatrike të rasteve individuale të vetëvrasjeve në të cilët sishkas dominant janë të vendosura depresionet, agresivetit, aksiozniteti, sikarakteristika histretike të cilët para kryerjes së aktit të vetëvrasjes, të njejtatkanë qenë të hulumtuara në mënyrë psikiatrike. Është fakti megjithate, seindividët me çregullime mentale nga të gjitha llojeve bëjnë pjesë relativishtëshumë pak në numrin e përgjithshëm të popullsisë, e cila është e varrur ngarajonet dhe vlerësohet prej 10-15%. Nga këtu, çregullimet psikike nga cili që tëjetë lloj mund të llogariten vetëm një nga shkaqet e lajmërimeve tëvetëvrasjeve prej ku megjithate duhet të mirret parasysh se numri më i madh ityre kanë rrënjë shoqërore.2) Lidhshmëria e vetëvvrasjeve me alkoolzmin, gjithë ashtu është nëividencë e shpeshtë. Në literaturë ekzistojnë botëkuptime se alkoolizmi dheformat e tjera të toksikomanisë janë vetëm forma të vetëvrasjeve kronike, osethënë më ndryshe – këta janë persona të cilët me vetëdije në veprim tëpakontrolluar nga alkooli kanë vendosur gradualishtë të vetëvriten. Këtoparashikime të cilët pa dyshim kanë të vërtetën e vet, nuk janë të argumentuargjer në fundë, sepse ka numër të madh të alkoolistëve të cilët kanë kryer osekanë tentuar të kryejnë vetëvrasje klasike.3) Vetëvrasjet dhe keqpërdorimi i drogës, gjithë ashtu është hipotezëe mendjes së shëndosh e cila padyshim se duhet të vërtetohet në mënyrëempirike. Kjo veçmas nga ajo, sepse ekzistojnë të numërta heqëje dorë nga jetapër shkak të përdorimit të tepërt të dozave të drogave, në prapavijën e së cilësndoshta mund të ketë qëndruar qëllimi për vetëvrasje.2 Lidhshmëria në mes vetëvrasjeve dhe dukurive antisociale(kriminalitetit) thuajse se pa përjashtim redukohet vetën në një nivel: në niveline realizimit të vetëvrasjeve si akt aftoagretiv me vetëvrasje si aggression idrejtuar ndaj tjetrit. Vrasjet dhe vetëvrasjet janë të lidhura ngushtë nëmes veti,thotë Mindendorf. Struktura e caktuar e individit mund të ndikoj në njeriun nëgjendjen agresive dhe shumë lehtë të ngre dorë ndaj vetëvetës dhe njësoj dheshumë lehtë të vras tjetrin. Në shumë gjendje të fuqishme afektive, kryesidëshiron me çdo çmim ta kalojnë kufirin e situatës të tendosjes dhe orientohetndaj vetëvetes ose ndaj ndonjë personi tjetër. Është e mundur kryesi parakryerjues së veprës penale të luhatët në mes vrasjes dhe vetëvrasjes. Është e20 Shiko: Shpadier- Gjiniq, J. op. cit. faqe 13240

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutmundur pas krerjes së veprës të kryejnë edhe vetëvrasje. Është e mundurpoashtu, për të cilët ekzistojnë edhe shembuj të shumtë agresivitetit tëqetësohet pas kryerjes së vrasjes dhe pastaj të mos kryet vetëvrasja eplanifikuar seriozishtë prej më parë. gjithë ashtu është e mundur dhe në tënjejtën kohë të kryen edhe vrasjet edhe vetëvrasjet ose dy bashkëshortët osepartnerët e dashuruar të hekin dorë nga jeta. Një qasje e tillë për sqarimin evetëvrasjeve në krahasim me vrasjet veçmas është karakteristike për teorinë efrustacioneve. Në këtë kontekstë dallimi i vetëm nëmes tyre kërkohet në atë sevetëvrasjet paraqesin autoagresivitet ndër vrasjet agresivitet i drejtuar ndajtjetrit. Pastaj ekzistojnë edhe sqarime të ndryshme për shkaqet e frustacionevetë cilët janë me domethënje të posaçme për periudhën drejtë agresivitetit.Nëmes tyre është mase interesant qasja e Henrit dhe Short. (Henry and Shoert,1954), 21 të cilët fillojnë nga parashikimi që njëra nga situatët më tërëndësishme e cila e nxit agresivitetin është mossuksesi që të mbahet situate earritur ose mossuksesi që të arrihet pozitë më e lartë shoqërore në statusin ehirarkisë. Hulumtimet e tyre treguan se ekzistojnë dallime të konsiderueshmemes shkallës së vetëvrasjes te individët me status më të ulët ose më lartëshoqërorë: te të parët kjo është mëse e lartë për dallim nga të dytët ku ështëshkalla e konsiderueshme më e vogël. 223. Qëndrimi im është se nëpër masa të mëdha është prezente lidhjanëmes vetëvrasjeve dhe delikfencës në komunikacion. Kjo do të thotë nukmund të mohohet, edhe pse shumë rëndë në mënyrë imperike vërtetohet,hipoteza se numri i madh i vetëvrasjeve kryhen me automjet. Mënyra ekryerjes të këtyre vetëvrasjeve është e llogaritur nga ideja e mesit tëdrejtpërdrejtë dhe që asnjëherë të mos të dihet se individi vet e ka marr jetën etij. Akti i tillë i kryerjes është me qëllim për t’iu shmangur sintagmës negativeshoqërore e cila, për fat të keq edhe më tej edhe mëtej është prezente për këtëlloj të sjelljeve, kështu që për largimin aprior për çfardo hedhje të fajësisë nëanëtarët më të afërtë të familjes për shkak vënjës dorë për marrjen e jetës sëvet. Në këtë përfundim na sjellim fatkeqësit e numërta të komunikacionit, përtë cilat thuhet se automjeti për shkaqe të pa verifikuara, me shpejtësi të lartë kathyer udhën në linjë tjetër të rrugës dhe në takim të drejtëpërsëdrejtë kahumbur jetën individ i caktuar. Nuk është larg së vërtetës se në situatat e tillanuk bëhet fjalë vetëm për vetëvrasje por edhe për vrasje ose për vrasje tëshumëfishtë me kuptim të direktë të personit që me automjetin e tij me ose meparamendim eventual të individit që do të kishte ndaj automjeteve të tjera.5. Reakcioni shoqërorë21 Henry, A. fand Short, J. F. suicider and homicide, glencoe, III, Free Press, 1954.22 Shiko: shpadier – Gjiniq, J. op. cit. faqe 13941

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutMë lartë vërejtëm se në periudha të ndryshme historike kanë ekzistuardallime të konsiderueshme për qëndrimet e shoqërisë ndaj vetëvrasjeve dhevetëvrasëve. Dallimet e tilla ekzistojnë edhe në shoqëritë bashkohore në të cilëtdallimet në sistemimin, e ndikimeve shoqërore, ekonomike dhe kulturore epërcaktojnë edhe reaksionin shoqërorndaj kësaj dukurie socio-patologjike.Prandaj, mund lirishtë të thuhet se tanimë askundë nuk ekziston orientimrepresiv ndaj vetëvrasjeve. Kjo do të thotë se detyrimi – sjelljes së së keqësndaj atij i cili ka tentuar ose ka arritur që të sjell të keqën më të madhe, sinonsens pa presedan, thuaj se në tërësi është e tejkaluar në të gjitha vendet nëbotë. Ligjëvënësit bashkëhorë vetëvrasjet dhe tentimin për vetëvrasje, sipasrregullit nuk e parashikojnë si vepër penale respektivishtë si thyerje të ligjit.Megjithatë, thuajse se gjithë kund në botë, ky është rast kur kryerjen evetëvrasje ose tentimeve për vetëvrasje i llogaritin si rezultat i cili rrjedh ngatheksimet ose ndihmës për vetëvrasje nga person tjetër. Tek ne kjo vepër ështëe paraparë në nenin 128 të ligjit penal.Nga kjo, në varëshmëri nga qëndrimi shoqëror i cili mund tëmanifestohet si pranim, indiferentizëm ose për mospranim të të gjithë ave,madje sjelljes të vetëvrasësit, sot mund të flitet vetëm për masat preventive tëcilët duhet ta pengojnë këtë problem shoqërorë. Prandaj, lejimi i vetëvrasjevedhe pengimi i tyre më së shpeshti na sjell te rezultatet e dëshiruara. Është faktëse në vendet të cilat nga një mori shkaqesh opinioni publik ka mirëkuptim dhe iarsyeton vetëvrasjet(aktin e vetëvrasjes Japonia), efekti nga masat preventivekundër kësaj dukurie është shumë modest. gjithë ashtu mund me siguri tëmadhe të thuhet, dhe këte disa hulumtues studiues këtë edhe e argumentojnë,për vendet te të cilët ekzistojnë raporte tolerante (indiferentizëm) ndajvetëvrasjeve si psh (Republika e Maqedonisë). Adekuat me atë që u tha mëlartë, atje ku faktor të caktuar kontribuojnë për paluhatshmërinë dhe medeklarim të qartë të qëndrimit kolektiv kundër këtij llojit të sjelljeve devijante (të gjitha vendet ne fe Islame), 23 pengimi apo preventiva ka shancë më tëmëdha për sukses, por ashtu si në të gjitha vendet nëse bazohen nën ndryshimesencial të shkaqeve esenciale të cilët sjellin gjer tek kjo dukuri. Gjendjanegative aktualeme të ashtuquajturat vetëvrasje teroriste, padyshim se evërtetojnë këtë fakt pikërishtë në vendet me besim të Fesë Islame.23 Kurani rreptësisht e ndalon vetëvrasjen42

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutIsmail Ismaili- Puntor social i diplomuarQendra pлr punл sociale – KumanovлPeriudha e konfliktit si burim i rrezikimit itл drejtave dhe lirive tл njeriutHyrje:Që në fillim do të theksojmë se të drejtat e njeriut si të drejta elementarejanë të rregulluara me akte ndërkombëtare dhe shtetërore. Të drejtat themeloredhe liritë e njeriut sigurohen para se gjithë ash me:• Deklaratën univrzale për të drejtat e njeriut 24 e sjellur nga Asamblejae përgjithshme e OKB, e cila është e publikuar në Rezulutën nr. 217 më 10dhjetor të vitit 1948, me gjithë ësejt 30 nene;• Konventa evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut 25e nënshkruar më 04 nëntot 1950, e cila më vonë më 03 shtator të vitit 1953edhe hynë në fuqi,• Nga aktet shtetërore të Maqedoninë si bazë ku rregullohet çështja etë drejtave dhe lirive të njeriut është Kushtetetuta e Republikës së Maqedonisë,e sjellur më nëntor të vitit 1991, duke i përfshirë edhe amandamentet e marrëveshjessë Ohrit të aprovuara poashtu në Kushtetutën në vitin 2001.Njëherit duhet të përkujtohemi se Republika e Maqedonisë është anëtaree OKB, Këshillit të Evropës dhe i ka të ratifikuara Deklaratën e OKB-së për tëdrejtat e njeriut dhe Konventën Evropiane, poashtu i ka të ratifikuara edhe disadokumnte të tjera të cilat kanë të bëjnë me të drejtat e njeriutKonflikti si shkak për rrezikimin e të drejtave të njeriutnga lëmia sociale, ekonomike dhe në disa lëmi të tjeraNë tekstin e mëtutjeshëm nuk do të nadalemi më detalisht për të gjitha tëdrejtat dhe liritë e njeriut, për të gjitha normat ndërkombëtare dhe ato të venditpërmes së cilave janë të mbrojtura të drejtat dhe liritë e njeriut, por do të theksojmëvetëm disa dukuri të cilat drejtëprdrejt janë të lidhura me konfliktin dheperiudhën pas konfliktit. Për periudhën në të cilën, supozojmë se nuk janë mirë24 Dokumente themelore, OKB, faqe. 63-70, Shkup 199525 Të drejtat e njeriut, Libri i parë, Burime, intitucionet dhe sfidat, faqe 81-82,Shkup, 199943

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttë analizuara se, ku ishin të rrezikuar të drejtat e njeriut dhe cili ishte rroli dhendikimi i institucioneve shtetërore në disa lëmi përkatëse për vijimin e rregullttë jetës normale dhe për sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriut.Në referatin, Konfliktet si burim i rrezikimt të drejtave dhe lirive tënjeriut nga lëmia sociale dhe ekonomike do të përqëndroj vëmëndjen në lëmitësi vijojnë:• Çrregullimi i raporteve në familje,• Rrezikimi i të drejtave në sitemin arsimor,• Rritja e numrit vepravave të kryera penale nga persona të mitur,• Rrezikimi i të drejtave në sferën e sigurisë shëndetësore,• Rrezikimi i të drejtave në punë,• Rrezikimi i të drejtave për banim dhe pronësi private dhe• Rrezikimi i të drejtave nga lëmia sigurisë së fëmisë, siguria e tëhendikepuarëve, pleqëve dhe të tjerëve.1. Çrregullimi i raporteve në familjeFamilja është pjesë e shoqërisë dhe për këte edhe shoqëria kujdeset përrealizimin e funksioneve dhe zhvillimin e saj. Familjen e përbëjnë prindërit dhefëmijët, ndërsa raporet e tyre përkundër rrjedhave normale të zhvillimit janë tërregulluara edhe me ligje.Gjat kohës së konfliktit të vitit 2001 dhe në periudhën pas konfliktit, hasimçrregullime të mëdha dhe ndryshime të raporteve në familje. Vet konfliktisolli një numër të caktuar të viktimave të cilët ishin të moshave të ndryshme.Kishte familje të shpërngulura në vende të tjera dhe shpeshëherë anëtarët efamileve të tilla nuk ishin sëbashku. Poshtu nuk ishin edhe në kushte të njejtatë jetesës. Në praktikë është rritur numri i shkunorizimeve të martesave. Shumëkunora janë ndërpre përshak të vdekjes nga njëri prej bashkëshortëve, disashkunorizime ndodhin përshkak të gjendjes ekonomike në familje, dhe disashkunorizime janë si pasojë e qëndrimit një kohë më të gjat largë njëri tjetrit.Por ka edhe bashkëshortësi që ligjërisht nuk janë ndërpre por kanë krizë nëfunksionimin e tyre për shkak të gjendjes së çrregulluar psikologjike dheshëndetësore të bashkëshortëveNjëkohësishtë është i rritur numri i fëmijve pa prindë dhe kujdesinprindëror, numri i të cilivëve nuk dihet sakt, dhe nuk është definuar në të cilënkategori sociale bëjnë pjesë. Mund të përfundojmë se këtu egziston një ngecjee madhe në jetësimin e të drejtave në lëminë e së drejtës së familjes dhenjëkosisht ndodhë edhe rrezikimi i të drejtave dhe lirive të njeriut. 2626 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Neni 40, faqe 21, Feniks, Shkup 200144

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut2. Rrezikimi i të drejtës në arsim dhe në sitemin e arsimitGjat kohës së konfliktit numri i madh i shkollave ishin të mbyllura dheishte i ndërprë procesi arsimor, shumë shkolla ishin të rrënuara ku nuk kishtekushte normale për zhvillin e procesit edukativo arsimor. Çështje në vete ështëse në cilën gjendje mentale, ose gjendje psikike gjindeshin nxënësit dhe arsimtarëte tyre që pas konfliktit, normalisht të kyçen në procesuin arsimor. Ishtemë se e qart se ishin dhe akoma janë të rrezikuara të drjetat e njeriut në sferën earsimit, në çfarë shkalle është kjo, dhe cilat janë pasojat mbetet lëndë e hulumtimit27 • Rritja e numrit e kryersëve të veprave penalenga ana e personave të miturTë miturit me sjellje asocijale devijante janë fakt fatëkeq me numrin etyre të rritur rapid. Të miturit gjat kohës së konfliktit dhe më pas, janë sjellurnë gjendje të tillë, për shkak të lënjes se tyre jashtë procesit arsimor, jashtëkujdesit prindëror dhe krijohet mundësia që edhe më shumë të gjinden në vendetdhe shoqëritë potenciale ku janë edhe më afër në kryerjen e veprave të cilatjanë të sanksionuara me ligj. Është i pa përfillur kujdesi ndaj tyre dheinkuadrimi i sërishëm në rrjedhat normale të jetës, me çka paraqitet mundësia ericidimit të veprave të tilla.. Veprat të cilat i kryejnë të miturit janë të llojeve tëndryshme, duke filluar nga vjedhjet, hajdutërisë, tregtisë së palejuar gjer tetentimet për vrasje dhe vrasjeve të cilat në të shumtën e rasteve mbeten tëpasqaruara nga procedurat gjyqësore. 284. Rrezikimi i të drejtës në siguri shëndetësoreGjat kohës së kofliktit numër i madh i njerëzve nuk kishin mundësi tërealizojnë të drejtën nga lëmia e sigurisë shëndetësore. Shumë objekteshëndetësore ishin të shkatrruara dhe ishin të papërgititur dhe të pa paisur përpranimin e të gjithë ë personave që kishin nevojë për shërim. Shpeshëherë gjatkohës së konfliktit njerzit bënin luftë me sëmundjen pa ndihmën mjekësore dhemjekësinë, ku në ndihmë u erdhi Kryqi i kuq ndërkombëtar, por ndihma e tyrenuk ishte e mjaftueshme.Shumë njerëz i humbën të drejtat për siguri shëndetësore për shkak tëmungesës së dokumenteve (të humbura, të djegura), vendet e humbura të punës27 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Neni 44, Feniks, Shkup 2001 (Tëgjithë ë kanë të drejtat në arimim. Arsimi është i pranishëm për çdo kend dhe në kushte tënjejta) faqe. 23, Feniks, Shkup 200128 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Neni 42, faqe 22, Feniks, Shkup 200145

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutdhe për mos lajmërimin në entin për inkuadrim. 295. Rrezikimi i të drejtës në punëGjat kohës së konfliktit në rajonet të cilat ishin të përfshira në veprimetluftarake, thuajse të gjithë ë qytetarët mbetën pa vendet e tyre të punës në tëgjitha lëmitë, por njëkosishtë edhe pa mjete elementare për egzistencë. Tëpunësuarit në disa ndërmarrje dhe institucione shtetërore iu dhanë vendime përndërprerje të marrëdhënjeve të punës për shkak të mungesës në punë më shumëse tri ditë. Qeveria e Republikës së Maqedonisë solli vendim që këta njerëz tëkthehen në vendete punës. Një numër është kthyer, një numër pret epilogungjyqësor, një numër për gjithë ëherë ka heqë dorë nga të drejtat e tyre në punë,ndërsa një numër është i angazhuar në veprimtari të tjera ose mbetën të papunësuar.Pasise veprimet luftarake u zhvilluan në vendet rurale, popullata njëkohë më të gjat mbeti pa punë, për shkak të pamundësisë që të punojnë tokën,të merren me blegtori dhe pemtari etj. Ndërsa në disa pjesë të këtyre vendbanimeveakoma ka fusha të minuara, tokë e cila nuk mund të punohet. Prejnga hymbjet e tyre janë të mëdha, dhe të drejtat e tyre për punë, për një pjesë tëtyre mbeten edhe më tej të rrezikuara.• Rrezikimi i të drejtës për banim dhe të drejtës për pronë privateE drejta e banimit në masë të madhe është e rrezikuar, pasi që numër imadh i shtëpive është i rrënuar nga veprimet luftarake. Numri i sakt dhe dëmete përgjithshme nuk është saktësisht i vlerësuar, por vlerësohet se mbi 4000shtëpi. Është fakt se edhe përkundër ndërtimit apo rindërtimit të tyre një numëri shtëpive të rrënuara akoma nuk janë të ndërtuara, ose nuk janë të renovuara.Ndërsa familjet në disa vendbanime jetojnë nën tenda si persona të xhvendosur.gjithë ashtu ishin të rrënuar e dhe një numër i madh i objkteve afariste siçjanë ferma të shumta me fond bagëtish, mullinjë, pompa benzini, fabrika, objektehoteliere e etj.• Rrezikimi i të drejtave nga lëmia e mbrojtjes së fëmisë,sigura e handakapëve, pleqëve etjKjo kategori e individëve janë më të rrezikuarit përshak të konfliktit,edhe pozita e tyre ishte e keqësuar. Jemi të vetëdijshëm se kjo kategorinjerëzish edhe në kushte normale ka nevojë për kujdesë të veçantë dhe29 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Neni 39, faqe 21, Feniks, Shkup 200146

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpërkujdesje, dhe vetëm mund të supozojmë se si ishte gjendja e tyre pa sigurinëe nevojshme dhe pa përkujdesjen nga ana personave profesional dheinstitucioneve. Edhe pas konfliktit, gjendja e tyre me asgjë nuk ështëpërmirsuar pasiqë me të drejtat e tyre dhe nevojat nuk merret askush seriozishtnë bashkësitë e tyre lokale, të cilat duhej t’i ofronin ndihmën e nevojshme.Sipas gjendjes të hendikepuar të tyre dhe gjendjes shëndetësore në të cilëngjenden, për këtë kategori të personave, institucionet shtetërore duhet tëndërrmarrin masa të veçanta për mbrojtjen e të drejatve të tyre, dhe mjetetfinanciare të cilat janë të destinuara për ata nga fondacione të ndryshmendërkombëtare dhe qeveri, duhet të koordinohen drejtë dhe të u destonen atyre.PërfundimKur bëhet fjalë për traumat dhe dukuritë psikologjike si burim përrrezikimin e të drejtave të dhe lirive të njeriut, si përfundim do të theksojmë sepërskaj angazhimit të numrit të madh të fondacioneve ndërkombëtare,shoqatave joqeveritare humanitare, të cilat kanë bërë shumë për kthimin e jetësnë kushte normale në rajonet ku ishin të përfshira në luftë (ku zhvillhejkonflikti), por kjo nuk ishte e mjaftueshme. Angazhimi i tyre nuk ishte gjer nëfund i koordinuar dhe i kontroluar dhe në momente ndoshta kishte edhekeqpërdorime.Brengos fakti se institucionet dhe organet shtetërore të cilat janë tëobliguara të kujdesen për mbrojtjen e të drejtave të qytetarëve në lëmitë epërmendura më lartë, sikur mos të egzistonin, në tërësi ishin të pa organzuar,dhe akoma janë të paorganzuar, në kohë kur nevoja për mbrojtjen e të drejtavetë njeriut është ma se e madhe dhe e pashmangshme. Problemi më i madhegziston në vendosjen centaraliste të institucioneve ndërsa njësit evetadministrimuit lokal, të cilat janë më afër qytetarëve për fatë të keq nuk janënë mundësi të kontribuojnë më shumë për përmirësimin e gjendjes ku qytetarëtdo të i realizonin të drejtat e tyre dhe të kenë kujdesin e duhur nga institucionete sistemit.Lirishtë edhe njëherë mund të theksojmë se institucionet shtetërore menjëisitë e tyre rajonale aspak gjer më tani nuk kanë reaguar që me masa tëveçanta, me ekipe plotësuese profesinale nga lëmitë e ndryshme të jenë më afërkërkesave të qyteraëve të cilëve iu janë rrezikuar të derjat e tyre, që të jenë mëtë kujdeshëm dhe që të i zbusin dukuritë e lartë përmenduara të cilat llogaritenedhe si rrezikues i të derjatve dhe lirive të njeriut.47

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutProf. d-r Zoran Matevski,Fakulteti filozofik, ShkupZgjidhja konstruktive e konfliteve si faktor irëndësishëm për mbrojtjen e të drejtavedhe lirive të neriutKonfliktet janë dukuri shoqërore që ekzistojnë që nga fillimi i zhvillimitshoqëror. Megjithate, veçmas janë aktual në 50 vitet e fundit, sidomos sirrezikues i të drejtave dhe lirive të njeriut. Ajo për të cilën ne do tëangazhaohemi ta aktualizojmë në këtë tekst janë kushtet dhe faktorët përzgjidhjen konstruktive të konflikteve të të gjitha llojeve të konflikteve(ekonomike, sociale, familjare, nëmes gjeneratave, politike etj.)Nuk ka dyshim se mënyra më e suksesshme për zgjidhjen e konflikteveështë pengimi i tyre në momentet e ashtuquajtura “të situates para konfklitit”.Nëse nuk arrijmë me këte, atëherë ndodhë gjendja e konfliktit kur subjektet nëkonflikt kanë interesa të papajtueshme, kërkesa dhe qëndrime të kundërta. Nëkëtë moment fillojmë të kërkojmë mënyra dhe mjete për zgjidhjen e konflitit,që edhe paraqet fazën përfundimtare, pasise më shumë ose më pak, nëse i kemieliminuar shkaqet të cilat i kanë sjellur anët e kundërshtuara në situatë të tillë.Sociologjia bashkëkohore qytetare (Atkinson W., 1993) njehë disamënyra për zgjidhjen e konflikteve. Mënyra e parë, arritja e marrëveshjes dhepajtueshmërisë në mes palëve të kundërshtuara. Secila nga ato, i respektonkërkesat dhe qëndrimet e kundërshtarit gjer në maksimum. Në këtë mënyrëzgjidhja bëhet me respektimin të plot të oponentëve.Mënyra e dytë për zgjidhjen e konfliktit është e ndërlidhur mekompromisin. Në raste të tilla njëra nga palët vullnetarisht heq dorë nga njëpjesë e kërkesave të veta, pasise ndjenë dobësi dhe pamundësi të njejtat t´irealizojë në tërësi. Atëherë pjesërishtë tërhiqet, që mos të gjendet në pozitë qët´i humbë të gjithë a.Mënyra e tretë, është drejtpërdrejtë e lidhur me forcën e më të fortit. Aime ndihmën e detyrimit, e sjellë anën më të dobët në situatë, që në tërësi t´ipranojë kushtet e tij. Shembull tipik për këte janë konfiktet ekonomike në48

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutorganizatat punuese (ndërrmarjet). Në këto raste shpeshëherë punëdhënësitpërmes llojeve të ndryshme të detyrimeve ua imponojnë kërkesat e tyrepunëtorëve. Gjendje e ngjashme mund të lajmërohet edhe në konfliktet poltike.Pushteti aktual poltik në një shtet, duke e shfrytëzuar pozicionin e dominimit,opozitës mund t´i imponojë qëndrimet e veta. Megjithate, mund të ndodhëedhe rast i kundërt kur opozita në mënyrë të njejt, madje edhe me metoda më tëvrazhda mund të rrënojë qeverinë e një shtetiMënyra e katërt është zgjidhja e ashtuquajtur zgjidhje arbitrare. Kjolajmërohet atëherë kur oponentët në konflikt do të pajtohen për zgjidhjen ekonfliktit, që të ikuadrohet ana e tretë, të jetë ajo në nivel të individit ose nënivel (llojit) të komisionit. Megjithatë ana e tretë mund të inkuadrohet edhe papajtueshmërin e plotë nga dy palët e kundërshtuara. Kjo zakonisht lajmërohetnë momente, kur egziston rreziku për zgjërimin ekstrem të konfliktit, që mundtë sjellë shumë pasoja të padëshiruara. Megjithate si do që të jetë dy anëtfillojnë t´i njohin gabimet e tyre dhe orvaten disi të dalin nga gjendja e tillë ecila në shumë diçka, bartë karaktersitika të paqartësisë dhe paprespektivës.Karekteristika e mënyrës së tillë e zgjidhjes së konfliktit, është se, jogjithë ëherë janë zgjedhur të gjitha kundërshtimet në mes tyre. Për shembull nëkonfliktet ekonomike vetëm 62 % nga konfliktet në mes punëdhënsve dhepuntorëve në tërësi zgjidhen. Madje 38% nga konfliktet jo vetën se nukzgjidhen, por pjesë e tyre edhe më ashpërsohet. Disa nga këto konflikte vetëmse heshten (në formë latente edhe më tej egzistojnë), ndonjë kalon në tjetër,ndërsa ndonjë madje eliminohet në rrugë administartive. (Shipilov. A., 1993)Sa i përket zgjidhjes së konflikteve, autorë të ndryshëm përdorin aparattë kategorive të nocioneve të ndryshme për këte process të rëndësishëmshoqëror. Më së shpeshti terminet e përdorura janë të zënët e frymës,përfundimi, evitimi e shkaqeve, epilog të ndryshëm nga konflikti, zgjërimi nëkonflikt tjetër etj.Të zërët e frymës të konfilktit zakonisht definohet si ndërprerje epërkoshme e veprimeve të konfliktit në mes anëve të kundërshtuara.Nganjëherë në praktikë nuk ka kushte reale për një gjë të tillë. Për këtekonflikti përfundon vetëm në dukje dhe krijohen kushtet ai të shndërrohet nëformë të mshehur ose formë latente. Kjo ndodhë nga se nuk janë flakur shkaqetthemelore për të cilat ka nodhur konfliti. Ky proces nganjëherë është edhepasojë e ndërrimit të objektit të konfliktit. Në kushte të caktura shoqërore përnjë (ose dy) anë të konfliktit, objekti i mosmarrëveshjeve mund të shpallet si jorelativ dhe ndërrohet me ndonjë tjetër më atraktiv. Kjo nënkupton se arrin gjerte ndërrimi i qëndrimeve dhe parashikimeve të kundërshatarëve në konflikt.Eliminimi i konflikteve poashtu varet nga elemente strukturale të tyre.Në këtë kuptimm mund të flasim në eliminimin e të ashtuquajturve nxitje, tëcilat e determinojnë konfliktin pa dallim nga personi ose grupit të caktuar.49

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutNëse bëhet fjalë për individ, ajo mund të nodhë me largimin nga puna dhe nëkëtë mënyrë do largohet “nxitësi”. Mënyra tjetër për tejkalimin e situatës ështëdominimi hapsinor i përfitimit të kundërshatarëve në konfilkt. Kjo ndodhë nësepërcillen për në pushim për një kohë të caktuar, ose të ndërrohen për një afatmë të gjatë në vende të tjera të punës, firmën e biznesit ose në ndonjë organ tëadministrates publike. Procese të tilla të ngjashme janë të mundshme edhe nëpartitë politike.Mënyra e tretë është largimi i objektit të konfliktit. Nëse dy fëmijëfjalosen në mes veti për shkak të ndonjë lodre, atëherë zgjidhje më e mirë do tëmund jetë nëse prindëri ua merr lodrat dhe në këte mënyrë e largon objektin ekonfliktit.Këtyre analizave sociologjike i ndërlidhen edhe ato socio- psikologjike.Socio - psikologët i propozojnë zgjidhjet vijuese për përfundimin e konfliktit.Më të rëndësishmit ndër ato janë: Largimi i njërit nga dy anët të cilët janëpjesëmarrës në konflikt, ndërprerja e konfliktit duke e lënë mundësinë përriciklimin e konfliktit me “fitore” të njërës nga anët, e cila ka mundur tëmbisundojë me objektin e konfliktit, heqje dorë e të dyv anëve nga “fitorja” enjërës nga anët, ashtu si ka arritur të mbisundojë me objektin e konfliktit, heqjedorë, apstenim nga dy anët nga objekti i konfliktit, në tërësi kënaqja e interesavetë dy anëve të cilat marrin pjesë në konflikt etj, (Fisher. R., 1990)Tani shkurtimisht të ndalemi dhe t´i anilizojmë kriteriumet të cilatshfrytëzohen për zgjidhjen e konflikteve. Sipas sociologut amerikan M. Dojç,kriteri bazë për zgjidhjen e një konflikti është gjetja e zgjidhjeve të duhura përplotësimin e kërkesave të anëve në konflikt dhe parasegjithash është edherezultati i cili do të arrihet në këtë proces.Nga ana tjetër analitiku rus A.J. Ancupov A,.1992 për kriter bazë e përdorëshkallën e plotësimit të kërkesave të paraqitura dhe me vetë faktin edhepër nivelin gjer ku është arritur gjat zgjidhjes së konfliktit. Në këtë drejtim ajoqë i mobilizon personalitetet ose grupet sociale që ta zgjidhin konfliktin ështëtentimi që të fitojë drejtësia e mirfilltë.Nëse bëjmë fjalë për konflikte individual, shumë i rëndësishëm ështëparakushti i ndërprejs së tyre me vullnet të dyanëshme që ai konflikt të përfundojë.Në këtë kuptim edhe njëra edhe ana tjetër duhet t´i orijentojnë aktivitet etyre, parasegjithash në gjetjen e atyre pikave të përbashkëta në të cilat “prehen”interesat dhe qëllimet e dy anëve. Ky proces, në të shumtën mund të jetë ivështirsuar nëse oponentët janë të ngarkuar me energji negative nga subjektikundërt. Nëse konflikti individual është i ngarkuar me përfolje, nënçmime,shipfje, kërcnime dhe parafrazime vulgare, atëherë ajo mund të paraqitet sipengesë e rrezikshme. Për këte që të ndërprehet konflikti, është e nevojshme qëanët e kundërshtuara nga njëra anë të ndërpresin veprimet me këto “ mshuarjetë ulta” dhe nga ana tjetër t´i harrojnë të njejtat, të cilat iu kanë dhënë në të50

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutkaluarën. Nga kjo mund të burojë edhe e pamundshmja: kundërshtari i“djeshëm” dhe “armik” që të shpallet për “mik i interesit”. Për këte kritikakonstruktive nga poziocioni dhe veprimi personal, është mjaft i dobishëm.Pranimi i gabimeve personale krijonë klimë pozitive për dialog real.Për çdo rast recetë të përkryer për zgjidhjen e konfliteve nuk egziston.Kjo varet nga shumë elemente konstitutive të subjektëve dhe objektit të gjendjessë konfliktit. Para se të kalohet në akcion, është e nevojshme të zgjidhetstretegjia e vërtetë. Gjat zgjedhjes së saj, duhet të merren parasyshë disa elemente.Si e para, ajo është kohëzgjatja e konfliktit. Nëse inkuadrojmë palën etretë në zgjidhjen e konfliktit, kjo në asnjë munyrë nuk duhet të ndodhë nëmënyrë të shpejtuar. Por, çdo shkurtim optimalë i kohës mund të sjellë efektetë kundërta siç është përshembull zmadhimi i mëtutjeshëm i kundërshtimeve nëdy anët. Kërkesa e tepruar për heqje dorë prej më pare, mund të tregohet sifatale për epilogun e konfliktit.Si e dyta, ajo është zgjedhja e ndërmejtësuesit adekuat. Ndërmejtësuesiduhet të jet ekspert në vlerësimin e etapave të zhvillimit të konfliktit; tëvlerësoj se a agziston barazpeshë e forcave; se anët në konflikt a kanë mundësidhe dëshira të njejta për përfundimin e konfliktit; të vlerësojnë kulturën epërgjithshme të kundërshtarëve; si t´i shmanget dhunës; cili është sistemi ipërgjithshëm i qëllimeve; a egziston vullnet madje te njëri nga kundërshatrëtqë të zgjidhen kundërshtimet. Përveç këtyre është me rëndësi karakteri iraporteve në mes pjesëmarrsëve në konflikt. Nëse bëhet fjalë për konflikteinterpersonale, është shumë më lehtë të zgjidhen në një harmoni, se sa në njëfamilje problematike ku raportet janë të tendosura (të lëkundura), nga shkaqe tëcaktuara. Ngjajshëm është gjendja edhe në raportet ndërpersonale në ekonomiashtu edhe në sferën politike.Këtu mund të theksohet fakti, se para se të zgjedhin stretegjitë emundshme për dalje nga konflikti duhet të bëhet analiza sociologjike si vijonë:(Dimitrov D., 1999)• Informacionet komplete për karaekteristiakt themelore të objektit tëkonfliktit• si është mundësia reale e kundërshtarëve që të arrijnë në kontakt meobjektin e konfliktit• Informacione të plota për kundërshtarët (vetitë e tyre psiqike, lidhjetme strukturat udhëheqëse dhe analiza e qëllimeve të tyre, nevojat dhe interesat)• analiza e tërësishme për shkaqet, të cilat e kanë sjellur lajmërimindhe marrjen hov të konfliktit• analiza detale e mesit social në të cilin ka ndodhur, në të cilinudhëhiqet, dhe zgjidhja e eventuale e konfliktit• kush dhe si i përkrahë anët e kundërshtuara51

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• ndikimi i opinjonit publik në zhvillimin e konfliktitPasi të tubohen të dhënat dhe prej kur do të bëhet analiza relativesociologjike atëherë kalohet në zgjedhjen e strategjisë më të mirë përudhëheqëjen dhe dhe zgjidhjen e situates së konflikitit.Në literaturën sociologjike, më të eksponuara janë këto strategji:kundërshtimet, kompromisi, bashkëpunimi, shmangëja e konfliktit dheriaftësimi.Kundërshtimi si strategji ka më së shumti mangësi gjat zgjidhjes sëkonflikteve. Kjo strategji megjithate përdoret në rastet ekstreme kur konfliktiështë rrezikues i drejtave dhe lirive të njeriut. Kjo në fakt paraqet imponimndaj njenit oponent në konflikt që t´i përkrah kërkesat e kundërshtarit oponentose të anës së tretë e cila është e inkuadruar. Që të ketë sukses në këte oponentiduhet të ketë fakte të fuqishme për kërkesat e veta të cilat duhet t´i imponohenanës së parë. Kundërshtimi si strategji mund të jepë rezultate në planinafatgjatë.Kompromisi është stretegji shumë shpesh e shfrytëzuar. Me këte dy anëttregojnë gadishmëri të bëjnë lëshime nga kërkesat e tyre nga njëra anë, dhe ngaana tjetër të tregojnë gadishmëri që t´i pranojnë pjesë nga kërkesat e oponentit.Kjo arrihet atëherë kur oponentët i njohin drejtë mundësitë reale përimplementimin e kërkesave të tyre. Pasise egziston rrezik real që të humbin mëtepër se sa do të fitojnë, zgjidhjen e preferojnë me vendim kompromisi. Kjostrategji më së shpeshti përdoret gjat zgjidhjeve të konflikteve politike. Jorastësishtë thuhet “politika është kompromis”. Në fakt kjo strategji kërkon mëshumë kohë. Çdo shpejtim gjat gjetjes të zgjidhjes së kompromisit mund tëketë pasoja negative për individët, grupet sociale, organizatat politike,bashkësitë shoqëror- poltike e tj.Strategjia tjetër, e ashtuquajtur riaftësimi ose heqje dorë, është shumë engjajshme me kompromisin. Kjo strategji ka bazë më të madhe vullnetin,megjithatë edhe përskaj të gjithë ave kundërshtimeve të i mbajnë raportet emira me oponentin. Kjo mund të arrihet nga ajo se, oponentët janë tëvetëdijshëm për mvarësinë e ndërsjelltë në veprimtaritë shoqërore. I shpeshtëështë rasti kur ana e tretë i ofronë oponenetët me argumente duke iu sqaruartezën e dedikuar (mvarrësinë) të tyre për afërsinë dhe jetën e përbashkët.Për numrin më të madh të analitikëve strategjia më e madhe për zgjidhjetë padhimbshme të konflikteve nga të të gjitha llojet paraqet bashkëpunimi. Nëkëtë proces oponentët ulen në tryezë të përbashkët me “duar të pastërta”, tëvetëdijshëm për mvarësinë e njërit ndaj tjetrit. Oponentët i tregojnë argumentete tyre me të cilat i arsyetojnë qëllimet dhe kërkesat e tyre, njëkosisht duke irespektuar argumentet e anës kundërshtare. Në literaturën sociologjikepërdoren kritere të ndryshme nga të cilët përcaktohet lloji i bashkëpunimit.52

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutNëse e marrim në konsederim kriterin lëndor atëherë mund të flasim përkonfliktet personale, familjare, ekonomike ose konflikte politike. Sipas kriteritkohor bashkëpunimi mund të jetë epizodik, periodik dhe i përhershëm. Nëse ekemi në konsiderim nivelin e organizimit, bashkëpunimi mund të jet sistematik(në ndërrmarjet) ose kaotike (grupi simpatizantësh).Kriteri shkalla e lirisë, e përcakton bashkëpunimin si vullnetar dhe tëdhunshëm.Nëse e kemi në konsiderim faktorin subjektiv, atëherë mund të flasimpër bashkëpunimin aktiv dhe pasiv. Dhe në fund kriteriumi pushtet edetirminon konfliktin si simetrik dhe asimetrik.Nëse i krahasojmë strategjitë e lartëpërmendura mund të themi se seanalizat e konflikteve ekonomike tregojnë se 30% nga konfliktet zgjidhen mekompromis. Madje 60% nga konfliktet zgjidhen me heqëje dorë. Për fatë të keqvetëm 2% zgjidhen me anë të bashkëpunimit. Në konfliktet në mesudhëheqësve dhe punëmarrësve, madje 80% nga rastet, të parët e imponojnëvullnetin e tyre permes përdorimit të strategjisë të kundërshtimit (Dimitrov D.,1999)Në fund të konkludojmë se mënyra më e mirë e zgjidhjes së konflikteveështë përdorimi kombinuar i të gjitha strategjive të lartë përmendura.Gjat zgjedhjes së strategjisë për zgjidhjen e konflikteve ndikim tëcaktuar paraqet edhe zgjedhja e ndërmejtësuesit, anën e tretë ose si e quajnëedhe disa autorë medijatori. Në parim rrolin e ndërmejetësuesit mund ta luajnperson i dalluar ose grupi prej disa profesionistëve. Gjat zgjidhjes sëkonflikteve ndërshtetëtore rroli i anës së tretë mund të ndodhë në ndonjë shtettjetër. Sa i përket “medijatorëve” autorët e cituar më lartë e përcjellin lindjen etyre që nga Kina dhe Afrika e vjetër kur eprorët e fisit kanë luajtur rolinmedijatorit adekuat profesional, duke iu siguruar zgjidhje jo konfliktuoze osedalja nga situate e konfliktit. Në historinë më të re ky nocion përmendet nëvitet e 60 të shekulli 20 në SHBA. Në vitin 1983 në këtë vend është themeluarInstuti nacional për zgjidhjen e kontesteve, detyra e të cilit ishte e ndërlidhurme përpunimin e metodoligjisë së re të meditorëve, dhe gjithë ashtuorganizohet edhe strërvitje speciale për udhëheqjen e bisedimeve.Dukshëm, roli i anës së tretë në zgjidhjen e konfliktit, mban në vetemundësi të mëdha. Përshtatshmëria prej pjesëmarrjes së anës së tretë zakonishtndërlidhet me faktin, se dy oponentët që janë drejtuar për ndihmë tek ajo(mediatori) ose vetëm njëra anë. Është e mundëshme ana e tretë të jetë epërzier vet në konflikt. Këto tri tipe të sjelljes të anës së tretë çojnë në tripasoja me dallime për zgjidhjen e konfliktit.Më së shpeshti dy anët në konflikt i drejtohen pales së tretë në rastet kur:• të gjitha argumentet, forca dhe mjete nga dy anët, të cilat bëjnëpjesë në konfliktin, janë të harxhuara dhe objekti është i blokuar53

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• Dy anët qëndrojnë në dallimet e veta sipas karakterit, tëkundërshtuar, pozicione të pa pajtueshme dhe kanë shumë interesa tëkundërshtuara• Normat juridike të ndërlidhura me zgjidhjen e konflikteveinterprtohen në mënyrë të ndryshme nga dy anët• Në njërën nga anët i është shkaktuar humbje serioze dhe ajo kërkonkompenzimin dhe kërkon sanksione të drejtura nga ana tjetër• Për dy anët është me rëndësi që t´i ruajn marrëdhënjet e mira edhepse nuk janë gjendje vetë të gjejnë dalje nga konflikti. (Dimitrov. D., 1999)Literatura e shfrytëzuar:• Parsons, T., An Qutline of Social System (Theories Society). 1962• Boulding, K.,Conflict and Defence. A. General Theory. Neë York,1962• Sheling, T., The Strategy of Conflict. Cambridge, 1963• Giddens, A., The Constitution of Society. Polity Press, Cambridge,1989• Çipilov, A.I., Socialno- psihologi~eskie osobennostikonfliktov me`du na~alnikami i pod~inen mi v porazdelenii.M., 1993• Atkins n, U., Psihologi na uspeha. S., 1993• Fisher, R., Juri U., Put k soglasi ili pregovor i bez pora`eni. M.,Nauka, 1990• Human R., Strukes, Glasgow, Fontana, 1997• Edëard, P.K., Patterns of Conflict and Accommodation. ed. Employmentin Britain, 1990• Thompson, P., Crawling From the Wreckage: The Labour Processand the Politics of Production. London, 1990• Keery, E., Kelly I., Professional Parsipative and ManagerialUmionism: An Interpretation of change in Trade Union. Work,Employment and Society, March 1994• Ferner, A., Human R., Industrial Relation in the New Europe. p.1954

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut55

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutSeminari nл Strugл25 – 26 shtator 200356

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut57

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutDr. Nazmi MALIQIUniversiteti i Evropлs Juglindore- TetovлKRIMI I ORGANIZUAR SI DUKURISOCIOPATOLOGJIKE NЛ PERIUDHЛNPASKONFLIKTIT SI BURIM I CЛNIMITTЛ DREJTAVE TЛ NJERIUTHyrjeNë hitorinë e njeriut gjithë një kanë eksistuar mospajtime, kundërthenjesi dhe ndarje në baza të ndryshme. të gjitha këto dukuri dhe shkaqe gjatë historisësë njerëzimit janë paraqitur dhe zhvilluar në forma dhe mënyra të ndryshme.Është e ditur se në procesin e zhvillimit të një shoqërie të gjitha këtodukuri të moskuptimit, mospajtimit, kundërthënjeve e tjera, janë emëruar mefjalën konflikt. Në kontekst të modifikimeve mund të vëmë formën dhe llojin enjë konflikti dhe të një dhune që gjithë sesi paraqesin temën kryesore të analizavesociologjike, psikologjike si të shkencave politike, juridike defendologjikee tjera. Që të ketë konflikt, duhet pasur dy palë kundërshtare dhe pavarsishtnga kundërthënjet e palëve, konflikti mund të jetë: ndërpersonal (ndërmjetindividëve), ndërgrupor (ndërmjet grupeve ) dhe brenda në gup.Kur bëhet fjalë për traumat 30 , dukuritë psikologjike, konfliktet, të drejtate njeriut, është e domosdoshme t’i kemi parasysh përvojat e humanistëve tëndryshëm, luftëtarë të të drejtave të njeriut, kjo do të na bëjë të ndërgjeshëm t’irespektojmë porositë të cilat kanë të bëjnë me tolerancën 31 të të gjitha llojevedhe për pengimin e dhunës dhe të konflikteve.Edhe shoqëria jonë, në shkallën e tashme të zhvillimit, nuk është imunenga konfliktet dhe nga dukuritë sociopatologjike të cilat kanë shprehje negativejo vetëm ndaj individëve, por edhe më gjerë në mardhënjet e caktuara shoqërore,duke shkaktuar situata negative shoqërore. Dukuritë më karakteristike30 Traumë, lëndim (trupor apo shpirtëror), traumë psikike. Çrregullim i madhpsikik, i dikujt gjatë fatkeqësive, diç e papritur.31 Tolerancë- tolerimi, tolerim, durim, pajtim, durueshmëri, tolerues, pajtues, marrdhënjepajtimi, të lejosh, të njohësh dikë, toleranca shtetërore, shmangje e lejueshme nga normat,tolerues, në mënyrë tolerante, pajtueshmëri, durueshmëri..”58

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttë këtij lloji janë: krimi, alkoholizmi, narkomania, prostitucioni, bixhozi, vetvrasjet,të endurit posht e lartë etj. Këto dukuri i gjejmë në tërë botën si dhe tene. Ato janë si rezultat i situatave të caktuara shoqërore të cilat vazhdojnë tëparaqiten, ndërsa në periudhën paskonfliktuoze me një tendencë të bëhen mëmasive. 32Dukuritë sociopatologjike i studjon patologjia sociale e cila është konstituarsi shkencë më vete në kuadër të shkencave shoqërore, nga aspekti i personalitetit(bartës i dukurive sociopatologjike)- pianeci, narkomani, prostitucioni,vetëvrasësi e tjera, ndërsa nga aspekti i dukurive sociologjike sociale eshoqërore të cilat ndikojnë me pasoja të bëhen të tilla, pritet angazhimi dherezultatet që mundt t’i arrijnë institucionet shtetërore që t’u shërbejn qarqevearsimore dhe organizimeve të tjera të tjera në shoqëri për t’iu kundërvënë mesukses në çrrënjosjen e kësaj të keqe shoqërore.Kur bëhet fjalë për dukuritë sociopatologjike si burim për cënimin e tëdrejtave të njeriut, duhet pasur parasysh se sjellja e njeriut në shtetet bashkohore,në masë të madhe përcaktohet me rregulla të ndryshme të sjelljes, të cilatjanë kusht për rregullimin e mardhënjeve ndërmjet njerëzve. Nëse rregullat ekëtilla nuk do të eksistonin do të sundonte kaosi dhe dezorganizimi. Dukuritësociopatologjike bartin sprova negative shoqërore prandaj shteti duhet të kujdesetdhe angazhohet më tepër për pengimin e tyre.Kriminaliteti është dukuri e tillë shoqërore, që paraqet interes të veçantëedhe për politikën. Politika e kriminilogjisë delikvente si disiplinë e posaçmeshkencore, ka detyrë apo qëllim të studiojë dhe të analizojë sidomos deliktet qëkanë natyrë politike, ose ta sqarojë kriminalitetin politik në shoqëri, gjë që njëstudim i tillë është i nevojshëm të behet në R. e Maqedonisë. Politika einvolvuar në kriminalitet të organizuar jo vetëm pse i venë në pikëpyetjevlerat dmokratrike dhe vlerat njerëzore, por krahas këtyre devijime mund tëvejë në pikëpyetje stabilitetin e mbrendshëm të shtetit 33 .Klasifikimi i dukurive sociopatologjikeNë teori është bërë edhe klasifikimi i këtyre dukruive sociopatologjikesipas llojit të tyre, me ç’rast ato janë grupuar në tre grupe themelore, sa vijon:• Dukuritë aociopatologjike me shprehje agresive në të cilat hyjnë:krimi 34 , vetvrasjet e të tjera;• Dukuritë sociopatologjike të cilat shprehen si anomalitë sociale në tëcilat bien : prostitucioni, bixhozi, bredhja posht e lartë, lupsat e tjera;32 Sulejmanov Z, Stojanovski N, Patologjia sociale, Jugoreklam, Shkup, 200233 Nazmi Maliqi, Shpalosje, IADC- Klubi Demokratik, Shkup, 200134 Shih Goriçar J. vepra e përmendur, faqja 305-308, sipas Sulejmanov Z,Stojanovski N- Patologjia sociale f. 375, Jugoreklam Shkup, 200259

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• Dukuritë sociopatologjike të cilat shprehen si toksikomani, në tëcilat bien : narkomania, alkokolizmi e tjera. 35Dukuritë sociopatologjike janë fenomene të ndërlikuara të botës bashkohoredhe lidhen me shumë hallka të mardhënjeve shoqërore, të cilat varen ngavetitë personale të individit. Prandaj është e kuptueshme se ato duhet të kenënjë numër të madh faktorësh dhe kushtet të drejtpërdretja të cilat në esencëkanë karakter objektiv apo subjektiv. Në këtë kuptim mund të flitet për shkaqëtë shumta të lidhura ndërmjet veti dhe të ndërthurura shesh të ndërvarura qëshkaktojnë në paraqitjen dhe përhapjen dhe ekzistimin e mëtejshëm të një vargdykurive të njohura por edhe të reja të cilat varen nga shkalla e zhvillimit tëshoqërisë, veçanërisht të shoqërisë së sotme bashkëkohore.Në të shpjeguarit e shkaqeve dhe të faktorëve që i përcaktojnë dukuritësociopatologjike, te shumë autorë të cilët merren me këtë temë u paraqitënmendime të ndryshme. Disa kriminologë dhe punëtorë të tjerë shkencor, determinantete praqitjes dhe zhvilimit të këture dukurive i kërkojnë te: faktorëtpsikologjik, ndikimin e edukatës dhe të sjelljes gjatë viteve të djalërsisë tëindividit. Ndërsa autorë të tjerë, paraqitjen e dukrive sociopatologjike e konsideronësi të rëndësishme nga aspekti i gjendjes dhe rrethanave shoqërore tëcilat ndikojnë jashtë tij.Studimi i dukurive sociopatologjikeNjë numër i madh autorësh janë marrë posaçërisht me studimin e dukurivesocippatologjike, dhe këta në shumë raste në punimet e tyre në të cilat janëtrajtuar edhe çështje dhe probleme të tjera të cilat kanë rëndësi për zhvilimin eteorisë së tyre, i kanë shtruar edhe pikpamjet e tyre për natyrën dhe esencën ekëtyre dukurive, ndërsa në këtë kuptim edhe për shkaqet dhe faktorët të cilat ikushtëzojnë. Sipas disa pikëpamjeve shkencore përcaktuesit e dukurive sociopatologjikeparaqesin një lidhje të dy faktorëve të grupeve, në të cilat bienato që kanë të bëjnë me rrethanat objektive, ashtu edhe ato që janë si produkt ilinjës së tij zhvillimore në kushte të caktuara shoqërore. Ato objektiva kanë tëbëjnë me kushte sociale për sjelljen negative për ndiçimin e aspekteve të ndryshmepsikike dhe devijimeve të personalitetit që sillet keqë. Ndikimi negativshprehet si raport që tregon lidhshmërinë e tyre të ngushtë, por fakt është senuk mund të flitet për ndikim të jashtëm si pasojë e sjelljes negative,pavarësisht nga elementet negative të subjektit të personalitetit. Siç duketshkaqet objektive dhe negtive nuk ndikojnë në mënyrë të izoluar, por ato përbëjnënjë tërësi strukturale dhe kështu bashkërishtë ndikojnë në të gjitha kushtete jetës, në proceset dhe manifestimet e saj, edhe atëherë kur është nëpyetje sjellja negative e subjektit të veçantë.Sot individi prjeton ndryshime35 Spasevski J- Aslimovski P, Siguria, mbrojtja, paqa, Kosta Abrash, Ohër 200060

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutshumë të shpejta në aspektin shoqëror, ekonomik, social, kulturor e tjera.Këto ndryshime zhvillohen me një shpejtësi të tillë,me çka njeriu nukështë në gjendje karakteristikat e tij bilogjike, psikologjike dhe sociale me tënjetën shpejtësi t’u përshtatet këtyre ndryshimeve. Kjo shkakton konflikt te vetindividi e pastaj edhe në planin shoqëror e social. Pikërisht këtu qëndronrëndësia e kërkimeve të kushteve shoqërore e ekonomike siç janë:• urbanizimi dhe industrializimi,• kriza banesore,• varfëria,• lëvizjet migruese,• mënyra parazite e të jetuarit dhe• kushtet politike në të cilat bien: deformimet politik, burokratike dheborgjeze.Këto kushte janë shkaqet dhe faktorët themelor që ndikojnë te njeriu qëtë ketë sjellje të këtilla negative-devijante. Këtu nuk mbeten anash edhefaktorët personal siç janë:• struktura e personit,• motivet,• çrregullimet psikike e tjera.Në këtë pjesë të referatit do t’i shfrytëzojmë qasjet teorike për dukuritësociale 36 të silat e shkaktojnë frikën dhe shkaktojnë ndjenjën e pasigurisë tëcilat janë të shumta dhe së këndejmi vështirë që të vendosen sipas nënjë klasifikimitë pranuar përgjithësisht dhe të radhitur. Sipas Sulejmanovit hulumtimete deritshme sociopatologjike dhe kriminogjene tregojnë se ndër to si më tërëndësishme mund të ndahen:• Papunësia dhe rrogat e ulta të një pjese më të madhe të popullsisë,• Likuidimi i shumë ndëramrrjeve dhe firmave të ndjekura me presionine përhershëm se do të humbet vendi i punës,• Pamundësia që të realizohen nevojat themelore të jetës (ushqim,veshmbathje, banesë),• Pamundësia që të realizohet pikpamja e jetës: të sigurohet ekzistimithemelor, të lidhen bashkëshortësi dhe të formohet familje,• Pamundësia për të fituar pozitë e caktuar, të merret ajo që e meritonpër punën tënde të mundimshme, mosrealizimi i premtimeve të pritura përavansim në punë.• Kushtet e vështira të ndërlikuara shoqërore në të cilat ndikojnë konfliktetë ndryshme,36 Sulejmanov Z, Stojanovski N, Patologjia sociale, Jugoreklam, Shkup, 200261

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• Dezorganizimi shoqëror që e godet individin dhe tek ai shkaktonkonflikte emocionale dhe kriza personale,• Tempoja e jetës së shpejtë dhe nervoze,• Rreziqet e krizave ekonomike,• Gjendja e jostabilitetit shoqëror, e cila shpie kah pasiguria e pozitavetë fituara në ekonomi dhe në funkcione të të punësuarëve në administratënshtetërore,• Ekzistimi i konflikteve kulturore dhe religjioze,• Ndryshimet e vlerave shoqërore,• Rreziqet nga katastrofat natyrore dhe artificiale, ndotjet e shumllojshmetë ambientit jetësor,• Ndikimi i qendrave të caktuara ku ekziston aktivitet i shtuar kriminaldhe sociopatologjik,• Mungesa e parimeve etike dhe morale te qytetarët e tjerë.të gjitha këto ndikeme të shumta negative të cilat janë edhe si pasojë ekrizave dhe konflikteve që u paraitën edhe në periudhën paskonfliktit si troll tëpërshtatshëm për ekzistëncën e frikës së madhe dhe mungesën e shpresës tëndjekura me ndjenja jo të shëndosha dhe të palakmueshme, frustacione,tendosje, shqetësime, paraqitje të zhgënjimit, krizave individuale, stresevepsikike, traumave dhe dukurive të tjera negative psikike.Sipas kësaj mund të konkludojmë se shkaqet dhe faktorët të cilat ekushtëzojnë paraqitjen dhe zhvillimin e këtyre formave (sidomos gjatëperiudhave të krizave, konflikteve dhe në periudhën paskonfliktit) ështëshprehje e gjendjes individuale dhe të ambientit shoqëror që është shumështresash dhe që i nënshtrohet ndryshimeve dinalmike të cilat shpesh e godasindhe bëjnë presion ndaj individit, i cili nëse nuk është i përgatitur t’i përballojëkëto ndryshime, shpesh herë merrë rrugë të gabuar prej nga nuk mund tëkethehesh lehtë. Së kendejmi krijimi i ambientit të volitshëm shoqëror përeliminimin e faktorëve që i prodhojnë këto fenomene të dëmshme shoqërore,mbetet detyrë me një rëndësi të përhershme, detyrë për shtetin tonë dhe organete tij dhe të institucioneve.Kriminaliteti dhe lidhshmëria e tij me dukuritë sociopatologjikeLidhshmëria e dukrive sociopatologjike dhe e kriminalitetit vjenë nëshprehje në forma dhe dukuri të ndryshme, siç janë:• vjedhjet,• vrasjet,• lëndimet trupore,• thyerjet e shtëpive,62

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• mashtrimet,• përdhunimet,• veprat e ndryshme penale,• stërshitja,• droga dhe devijime tjera të shumtuara.Në kushtet e sotme të organizimit shoqëror në paraqitjen e dukurivedevijuese, vemendje e veçantë i kushtohet krimit të organizuar.Kriminaliteti i organizuar burim për rrezikimin e të drejtave të njeriutProblemet e rrezikimit të të drejtave të njeriut në Maqedoni, janëbërë më akute edhe si pasojë e gjendjes së vështirë ekonomike në vend. Kjosituatë e vështirë ekonomike i acaron më shumë marrëdhëniet sociale në vend,sidomos duke u hetuar se si funksionarë pa marrë parasysh se mund të shihennga këndi i individit, në strukturat e ndryshme udhëheqëse me keqpërdorimet etyre janë prezent, që në momente krijohet me arsye përshtypje reale se këtorrethana, marrin një kahje të kriminalitetit të organizuar nga vetë strukturatpolitike.Pjesë e strukturave shtetërore në situata të krizës dhe konflikteve shohinrastin e përfitimeve dhe shlyerje të gjurmëve të keqpërdorimit apo tëkriminalitetit. Pavarësisht nga rethanat e vështira, në të cilat u gjet edheMaqedonia, qeveria aktuale luajti rolin maksimal të përfitimit nga kjo ngjarje sinë aspektin politik, financiar por edhe përforcimin e pozitës ndërkombëtare tëMaqedonisë. Kishte ankesa të arsyeshme, në shumë raste se Qeveria eMaqedonisë nuk respektoi të drejtën ndërkombëtare për refugjatët. Sjellje ecila u vërejt në keqtrajtime që kishin karakter antihuman, por kishte edhedukuri të kriminalitetit ekonomik që mund të kenë karakter të mosrespektimittë Konventave ndërkombëtare. 37Përkufizimi i krimit të organizuarKrimi i organizuar nuk njehë kufij. Organizatat kriminalistike të këtijlloji përpiqen të përfshihen në sitemin egzistues të pushtetit shtetëror. Deri taninë literturën penal-juridike dhe kriminalistike nuk egziston ndonjë definicion ipranuar përgjithësisht.Këtë e bëjnë në atë mënyrë duke instaluar njerëz të vet në organet më tëlarta të pushtetit, duke koruptuar funkcionerë të ndryshëm.Kështu ekzistojnëpërpjekje të ndryshme që secili në vetvete ka elemente të caktuara. Sipas37 Nazmi Maliqi, Shpalosje, faqe-85, IADC- Klubi Demokratik, Shkuo, 200163

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutSpasevskit për të kuptuar drejtë këtë problem aktual mund të veçohen këtoelemente:Së pari, përcaktimi deskriptor i krimit të organizuar mund të tregohetnëpërmjet theksimit të karakteristikave të tij sa vijon:• organizimi i një grupi për të bërë vepër penale;• raportet kierarkike në grup duke ia bërë të mudnshme drejtuesit tësaj që ta kontrrolloj atë;• kërcënimet me forcë dhe me korupcion si mjet për realizimin e profititose për të kontrrolluar tregjet;• larja e fitimeve të arritura në mënyrë jolegale dhe infiltrimi në ekonominëlegale;• aftësi për ekspansion në çdofar aktiviteti jashtë dhe në kuadër tëkufijëve nacional; 38Me konceptin krim i organizuar Shuler- Springorum i nënkuptojnë këtovepra penale:• vjedhja, transporti dhe tregëtia ilegale me automjete;• nënçmimi dhe detyrimi, veçanërisht i orjentuar nga restorantet, baretdhe te tjera;• tregëti ndërkombëtare me drogë;• krijimi i firmave dhe shoqatave fiktive (të rreme), veçanërisht përlarjen e parave;• “tregëti me mallra të bardha” për shkak prostitucioni;• ryshfeti dhe krupcioni;• tregëtia ilegale me armë e tjera. 39Në përcaktimin e nocionit të krimit të organizuar sipas Sylejmanovit, nëliterturë ekzistojnë dy qasje. Sipas të parit, qasja e zgjeruar, kur bëhet fjalë përveprimtari të krimit të organizuar, ndërsa sipas të dytit, qasje më e ngushtë përeksistimin e krimit nuk mjafton vetëm eksistimi i krimit të organizuar.Ky konstatimështë vërtetuar sipas Kajzerit, kur këto kushte të ekzistimit të krimit tëorganizuar nënkuptohen si diç më të gjera siç janë:- Bashkim i përhershëm i shumë vetave si organizatë e pranuar solidaresi bashkësi interesi (njerëz të pamoralt të nivelit të njejtë n.z. N.M.),- Struktura organizative që nga njëra anë e karakterizon stili i ashpër iudheqjes, diciplina e anëtarëve, por edhe kujdesi për sigurinë e tyre,38 Theksuar sipas ekspozesë së V. Kamboskit “ Shteti juridik dhe krimi iorganizuar, cituar sipas J. Spasevski- P Aslimovski “Siguri, mbrojtje, qetësi” f. 90, KostaAbarash, Ohër 200039 Sulejmanov Z, Stojanovski N, Patologjia sociale, Jugoreklam, Shkup, 200264

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut- Ose nga ana tjetër, rrjeti i aktorëve të veprave penale me stil të butë tëudheqjes,- Veprimi sipas planit dhe ndarjes së punës,- Lidhja e gjërave legale me ato ilegale, përshtatshmëri nevojat përkatësetë popullsisë, shfrutëzimi kriminalistik i lidhjeve personale dhe afariste,- Teknologji fleksibile të krimit dhe grumbulli i pasur i metodave kriminalenë ekspansion (kërcënimet, nënçmimet, dhuna, heshtje e detyruar, terrorideri te ryshfetet aktive), me ç’rast dhuna ndaj personave kalon në dobi të presionittë çdo lloji,- Shfrytëzimi me qëllim i infrastrukturës (lidhjeve radio –TV dhe telefonike,mjetet ndërkombëtare të transportit si dhe,- Internacionalizmi dhe lëvizshmëria. 40Sipas Kajzerit konkludimi që nxirret gjithë një është se krimi i organizuardallohet nga format tradicionale të krimit grupor.Për fat të keq para konfliktit, gjatë konfliktit dhe pas periudhës së konfliktit,përfshirë këtu edhe kohën e sotme në shoqërinë toën vazhdojnë të veprijnëjovlerat:• Është i pranishëm korupcioni te disa udheqës të niveleve shtetroredhe lokale,• Korupcioni i funkcionarëve shtetëror brenda bashkësive të veta etnike(shqiptarë, maqedonas) duke i manipuluar ndjenjat kombëtare dhe patriotiketë qytetarëve për qëllime personale dhe interesa të ulta, duke i shfrytëzuarsi maska për mbulesën e mosukseseve në realizimin e obligimeve të marra paraelektoratit,• Keqpërdorimi i pozitës së pavolitshme sociale të të rinjëve për interesapolitike,• Paraqitja e dukrive sociopatologjike, drogës, prostitucionit, krimit tëorganizuar, kontrabandës ose të pasuruarit të paligjshme.Këto anë negative kontribuan që një kategori e caktuar e njerëzve të biennë krizë morale, të paraqiten trauma të ndryshme te një shtresë e popullsisë, tëprodhojë efekte sociopatologjike dhe dukuri të tjera psikologjike. Rrethanat ekëtilla nuk mund të mos ndikonin tek qytetari ynë, duke marrë parasysh edheshumë faktorë, siç është pasiguria familjare, niveli i ulët i arsimit, mospasja eperspektivës, traditat kulturore etjera. Pasi viteve të fundit është në rritje numrii failjeve me pasiguri sociale (veçanërisht në rajonet e përfshira nga kriza luftarake)rritet 41 numri i të papunëve, ndërsa nga ana tjetër ka zyrtarë shtetrorë dhe40 Ibidem41 Në republikën e Maqedonisë sot janë regjistruar mëse 82 mijë familje të cilave umungojnë gjërat elementare. Seminar i mbajtur në Gostivar, me temë Bazat e ligjit të65

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutlokal, duke i ndërruar funkcionet nga viti në vit, me manipulime të ndryshmedhe me akraballëk si dhe me sjellje të pamoralshme, që shkaktojnë pasiguri,padyshim ndikojnë në krijimin e krizave morale te qytetari i thjeshtë. Pastaj,eksistojnë edhe grupacione të tilla të cilat pa kurrëfarë mundi pasurohen për njëkohë të gjatë, të ndihmuar edhe nga strukturat shtetrore.Gjatë dhjetë vjetëve të fundit, por edhe më herët, individë të ndryshëmpor edhe grupacione rregullisht ndihmohen nga të gjitha pushtetet, që natyrishtse sjellë në kriza të ndryshme, destabilizim, tramuma, shkelje të të drejtave dhelirive të njeriut dhe gjithë sesi një pjesë e madhe e qytetarëve mbeten jashtëkujdesit të shtetit. Këto qytetarë do ta shprehin revoltin e tyre me sjellje negativedhe një ditë ata do të ndryshojnë “rrjedhën normale” të rendit shoqëror.Një ditë qutetarëve shqiptar dhe maqedonas por edhe të tjerëve, përveç traumavetë shkaktuara nga lufta mbeten në pamëshirën e mjaftë të pamëshirshëmëvedhe të “bosëve” të tyre.Në rrthanat e tashme stabilizuese, të cilat vazhdojnë në zhvillimetpolitike në shoqërinë tone dhe të cilat me të drejtë pranohen me një lloj skepticizmi,duhet t’i jepet përgjegje edhe këtyre pyetjeve: “Ç’duhet bërë sot që t’uafrohemi njerëzve? Cili duhet të na dhimset? A duhet të përballohemi me faktinse traumat dhe vuajtjet janë pjesë përbërëse e disa qytetarëve? Është fakt sekëta njerëz kanë humbur diç më të dashur nga familja e vet, nga trupi dheshpirti i tij, diç më shumë nga ajo se çdo të thotë shtet ata njerëz janë traumatizuar,i kanë humbur të gjitha ambicjet, ndoshta nuk kanë dhimbje dhe urrejtje,por janë njerëz që vuajnë”. 42 Por heshtja e tyre dhe vuajtja e tyre është edheporosi që të mos lejohet të marrë hov rrjedha jonormale, krimi i organizuar (itoleruar nga struktura të caktuara shtetrore) dhe lidhja e tij me dukuritë sociopatologjike,prostitucionin, narkomanizmin, alkoolizmin dhe dukuritë e tjerasociopatologjike.Për zgjidhje e problemeve të njerëzve të cilët ende janë viktima të traumavedhe të dukurive sociopatologjike të cilat paraqiten si pasojë e konfliktit,gjithë sesi se duhet të jetë obligim i çdo organizate joqeveritare.Parandalimi dhe ndalimi i krimit të organizuarMe qëlim që të fitojmë një pasqyrë më të kjartë si dhe mundëisnë e preventivësdhe të pengimit të krimit të organizuar do t’i shfrytëzojmë propozimete hulumtuesve të kësaj problematike, ndër të cilët edhe të Sulejmanovit i cilindër të tjera thekson: Me qëllim që të forcoet ana prandaluese-preventive ekrimit të organizuar dhe e korupcionit si plotësism i rëndësishëm i politikësvetqeverisjes lokale, të organizuar nga Klubi demokratik dhe nga Fondacioni Fridrih Ebert,Gostivar mars, 200342 Nazmi Maliqi, Gjurmë politike, IADC- Klubi demokratik, Shkup, 200166

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutrepresive në këtë lëmë duhet bëhet:- përpunimi i programit për iniciative juridike, administrative dhe kulturorepër luftë kundër korupcionit;- formimi i trupit të brendshëm dhe atij ndërkombëtar për eliminimin ekorupcionit- ashpersimi i politikës ndëshkuese për forma të caktuara të sjelljeskoruptive;- përforcim kadrovik, material dhe teknik i shërbimeve për luftë kundërkrimit të organizuar në ministrinë e punëve të brendëshme (gjyqe dhe në tëgjitha segmentet e administratës shtetrore) si mundësi për krijimin e specializimitdhe përsosjes së tyre në vend dhe në botën e jashtme;- vënjen e procedurës për konfiskimin e mallit të fituar nëpërmjet krimittë organizuar, korupcionit dhe larjes së parave;- rregullimin normativ 43 të mundësisë për transformimin e barrës sëparaqitur të marrjes së mallit si rezultat i ndjekjes penale të këtyre personave tëcilët kanë qënë të dënuar pr reketim dhe vepra të tjera të ngjajshme;- funkcionimin e polcisë financiare për menaxhim të mirë dhe legjitim tëpunës tregetre dhe financiare dhe zhvillimin e mekanizmit të bashkëpunimit nëpengimin e korupcionit.Kriminaliteti i organizuar 44 edhe më tej mbetet kureshtje dhe brengosjeme të cilin ballafaqohen edhe shtetet më të organizuara se sa është R. eMaqedonisë, duke pasur parasysh se korupsioni ka depërtuar në shumësegmente të shoqërisë. Kriminaliteti i organizuar është i definuar nga ekspertëte kësaj lëmie e sidomos t’ë INTERPOL-it, si veprim i çdo grupi të organizuarqë ka për qëllim të realizojnë profit të madh financiar në mënyrë ilegale pa irespektuar në shumë momente edhe kufinjtë ndërshtetëror dhe rrregullativatligjore mbrenda shteteve ku edhe e kanë zanafillën. Qëllimi kryesor i këtyregrupeve është koruptimi i individëve që bartin poste në struktura të ndryshmeshtetërore. Kjo e fundit ka marrë përmasa më të mëdha, duke e shfrytëzuarprofitin e madh si dhe ndikimin për të dominuar, që ta sigurojnë kierarkinë evetë nga zbulimi i tyre dhe ndjekja. Grupet e organizuara të kriminalitetit mundtë disponojnë mjete të konsiderueshme, që mund të ndikojnë në qeveritë eshteteve të vogla në tranzicion. Ky lloj kriminaliteti mund të radhitet edhe nëdukuritë socio-patologjike sepse rrezikon integritetin moral të njerëzve, të cilëtjanë mësuar të jetojnë në mënyrë të ndershme konform normave që i lejonligji. 45 Nëse nuk ekziston përpjekje reale, që të pengohet kriminaliteti i43 Monoka Macovei, Pravoto na sloboda i sigurnost na li~nosta, Sovetot na Evropa, Shkup,200244 Zami Poda, Krimi i organizuar, Libri universitar, Tiranë, 199845 Nazmi Maliqi, Shpalosje, faqe 86, IADC- Klubi Demokratik, Shkup, 200167

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutorganizuar në Maqedoni kjo pamëdyshje, do të ishte edhe një ndjenjë e papërgjegjësisë për ata që janë futur në politikë përmes vijës së biznesit tëpapastër, si dhe për ata që duhet ta luftojnë atë. Me siguri se këto përpjekje, dotë ishin shumë më të sukseshme nëse në strukturat shtetërore nuk do të ishint’involvuar individ që kanë ndihmuar këtë dukuri. Veprimi i suksesshëmkundër kriminalitetit të organizuar do të jetë shfrytëzimi apo sjellja konformstandardeve që i ofron Këshilli i Evropës dhe BE dhe mekanizmat mbrojtëse qëofrohen nga ato dhe strukturat e NATO-s.t për luftën kundër kriminalitetit,kriminalitetit të organizuar me armë, kundër kriminalietit të organizuar tëskemave të qarkullimit dhe pastrimit të parave, kundër trafikut të lëndëvenarkotike, kundër trafikut me “mallë të bardhë” etj.PërfundimPër shtetet në tranzicion, ku nënkuptohet edhe Republika eMaqedonisë, ekzistojnë vlerësime reale se mjetet financiare në të shumtën erasteve gjenden në duart e njerëzve që kanë biznes të ndytë, të futur në lojërat ekriminalitetit, të cilët bëjnë orvatje serioze të ndikojnë edhe në rjedhat politike,gjë që pa masë rrezikon mirvajtjen e aktiviteteve për stabilizim të brendshëmgjë që eliminojnë kriteriumin e vlerave për konkurencë të mirëfilltë. Këtoshenja të kriminalitetit të organizuar mund të hasen në politikë, ekonomi,kulturë edhe në arsim.Në Kohën e sotme duke e pasur prasysh kornizën normative juridike tëRM 46 , e cila duhet të harmonizohet me normatat juridike të NATO-s dhe UEUE, duke e kuptuar përparimin e demokracisë dhe mbrojtjen e të drejtave tënjeriut si fundament të politikës për krijimin e stabilitetit në rajonin Balkanik,për zgjërimin e NATO -s dhe UE në Evropën juglindore, duke u inkuadruaredhe Republika e Maqedonisë në këto struktura evroatlantike, në messtandardeve që duhet të plotësohen për inkuadrim në NATO dhe UE është edhelufta kundër kriminalitetit të organizuar. Lufta kundër kriminalitetit tëorganizuar duhet të jet aktivitet e mirfillt ligjor të strukturave qeveiriatere tëRepublikës së Maqedonisë dhe të subjekteve të tjera në vend, të cilat nëbashkëpunim me strukturat e NATO-s dhe të UE, duhet të fitojnë domethëniene vërtet në luftën kundër krimianlitetit, aktivitet që doemos duhet të ngritet46 Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Studentski zbor, Shkup, 2002Ligji i mbrojtjes, "Slu`ben vesnik na RM" nr, 42/2002, ShkupLigji për punë të brendshme, "Su`ben vesnik na RM" nr.19/95, ShkupLigji për shërbim në Armatën e Maqedonisë, "Slu`ben vesnik na RM" nr. 62/2002, ShkupKoncepcioni nacional për sigurim dhe mbrojtje, "Slu`ben vesnik na RM" nr. 40/23 juni2003, faqe 14-21, ShkupProgrami nacional për përgsditjet Republikës së Maqedonisë për antarsim në NATO, Shkup,200368

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutedhe në bashkëpunim apo kordinim rajonal me vendet fqinjë, ku kjo dukuriështë present në mase të madhe, sidomos në shtet të cilat ende nuk e kanëarritur nivelin e konsolodimit të brendshëm shtetëror.69

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutSuzana Mitrovska, Psikologe e diplomuar,Qendra ndërkomunale për punë sociale në KumanovëAdoleshenca, krizat në adoleshencëdhe gjendjet e stresit• Individi adoleshentPeriudha e adoleshencës është periudhë specifike jetësore, e cila dallohetnga periudha e fëmijërisë nga njëra anë dhe periudha e herëshme e pjekurisënga ana tjetër. Në periudhën e adoleshencës ndodhin shumë problemezhvillimore të cilët janë karakteristik pë këte dhe fazë normale për individin.Këto ndryshime nxisin përgjigje të caktuara emocionale te njerëzit e rijë.Fillimi i adoleshencës dhe kohëzgjatja e sajë, me rëndësi është sedallohen nga një individ në individin tjetër. Adoleshenca fillon dhe mbaronzakonishtë dy vite më herët te vajzat se sa te meshkujt. Në të njejtën moshëvajzat duken shumë më të pjekura dhe më të afërta te moshatarët se sameshkujt. Adoleshenca kalon përmes shumë periudhave zhvillimore:• periudha para adoleshencës e cila fillon prej moshës 13-14 deri më15 (mosha vjetë).• Periudha e adolishencës prej 15-18 dhe zgjat gjer më 21 vit;• Periudha pas adoleshencës ( periudha e hershme e pjekurisë) e cilazgjat prej moshës 23-25 vjet.• Në adolshencë vjenë deri te ndryshimet karekteristike nëpersonalitetin e individit:• Pjekuri e vrullshme biologjike;• Ndryshime të vrullshme në disponimin;• Përjetime dhe ndjenja të reja, të cilat e përcjellin ndjenjat e zgjuaraseksuale;• Sjellje të ndryshueshme;• Ndryshime zhvillimore dhe• Zhvilimi i nevojës për individualitet dhe separacion.Zhvillimi i vrullshëm biologjik i individit, karakterizohet mendryshime të mëdha trupore dhe lajmërohet që në fillim të adoleshencës.Thuajse përmes natës adoleshenti e ndërron pamjen e tij personale dhe për këte70

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutshpeshë është para pasqyrës, në momente i kënaqur në pamjen e tij dhe më pashidhërohet për këte. Në gjendje të paknaqësisë për shkak pamjes së tij të rinjëtjanë nervoz, të brengosur verbaklisht agresiv dhe kështu me radhë. Shumë heretë rinjët kanë fotografi në kuijtime për pamjen e tyre trupore (fotografia ideale)e cila përputhet me pamjen me ndonjë idoli të tyre. Te numëri i madhë i tërinjëve vjenë deri te një çpërputhje përmes fotografisë së vërtet trupore “Unë“dhe fotografia e idealizuar për pamjen e tij. Pikërisht kjo i sjellë deri tedëshprimi, paknaqësia, pikëllimi, ndjenja për vlerë më të vogël, tentim ngaizolimi social dhe në rast të fundit gjer te gjendja depresive emocionale.Ndryshimet e vrullshme në disponimin - është pjesë përbërse eadoleshentit. Nga ndryshimet e tilla të disponimit shumë herë janë të hutuardhe vet prindërit dhe të rinjët.Përjetimet e reja dhe ndjenjat - të cilat e përsjellin epshin e zgjuarseksual, i cili më së shumti dallohet nga ndjenjat të cilat janë prezente në fazate mëherëshme të këtij zhvillimi. Ngritet interesimi për personin nga gjinia ekundërt, formohet idenditeti gjinor dhe pranimi i vyrtyteve gjinore biologjiketë veta.Sjllja e ndryshueshme e adoleshentit - me një këmbë në fëmëri dhe metjetrën në botën e të moshuarëve, pikërishtë kështu është sjellja e tyre. Nëmomente mund t´i ngjajë fëmisë të moshës së mitur dhe në momente maseseroz dhe arrinë të kryejnë detyrat sikur të jetë i moshuar. Në momente mundtë ndjejnë nostalgji dhe mallëngjim për periudhën e fëmirisë ku gjithë çka iështë e njohur dhe mbretërojnë rregulla të thjeshta të sjelljes, dhe në momentendjenë frikë nga bota e të moshuarëve ku mbretërojnë rregulla mase të ashpratë sjelljes dhe shpresa të mëdha.Ndryshimet zhvillimore - adoleshenti i hedh burimet e gjertanishme përvetëvlerësim e sjelll në pikëpyetje organizimin e kohës dhe të shpërdarjes sëenergjisë për kënaqësinë e motiveve dhe epsheve dhe kërkesat e epshit nganjëra anë dhe ato kulturore dhe sociale në anën tjetër. Individi i largohetsistemit të vlerësimit i cili gjer më tani i kishte pranuar përmes vleravefamiljare dhe vlerave sistemore të prindit. I ndanë nga vlerat e reja dhe vleravesistemore të moshuarve. Adoleshenti e kontrollon autoritetin e prindit – eshikon me skepticizëm dhe në mënyrë kritike e zgjedh vlerat të cilët i ruajnë, ipranojnë ose i hudhin.Zhvillimi i nevojave për individualizëm dhe seperacion - adoleshentitenton të pamvarësohet dhe të ndahet nga prindi. Për shkak se kjo periudhëështë mëse e rëndë për ate, për ta lehtësuar ndarjen, adoleshenti tenton taçvlerësojë nivelin e gjerëtanishëm të tij të rëndësishëm. Kjo nga ana eprindërve komentohet si mosrrespektim, nënçmim, sjellje arrogante nga ana eadoleshentit. Megjithate, që të tejkalohet kjo, pridërit duhet ta nxisin ndarjen,por duhet të kihet kujdes që të mos tepërohet me pamvarësinë (që shumë71

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutshpejtë të hyjnë në botën e të moshuarëve) ose që tejmase mos të vijnë telidhëshmëria e adoleshentit me prindin me çka do të çregullohej procesi ipamvarësimit.Këto dhe shumë ndryshime të tjera të vrudhëshme gjatë zhvillimit tëadoleshentit janë process normal i pjekurisë dhe ndryshime të njejta ose krizatquhen kriza normative.Një pjesë e njetëzëve të rinjë problemet zhvillimore i tejkalojnëspontalisht, përmes procesit të vijueshëm të integrimit interpsikologjik dheinterpersonal, duke përfituar hap pas hapi lirinë e ofruar të zgjidhjes në planinpersonal dhe professional. Që të bëhet i pavarur dhe i plotë, autentik qenie përvetëveten dhe për vete, por edhe qenie për të tjerët është detyrë e rëndë dheproces i cili zhvillohet i cili rrjedh në tërë jetën e tij. Kështu adoleshenti earrinë identitetin personal.Personi i ri i cili e ka ndërtuar identitetin e vetë, tani dinë cila ështëai, ndjehet person i vetë pranuar dhe i sigurtë, i kënaqur nga puna dhesukseset e tijë ndjehet i plotë, sjell vendime dhe dinë nga shkon në jetë.Nganjëherë ndodh që njeriu i ri të bjen në krizë ose konfuzion përndërtimin e identitetit të tijë. Kriza e tillë ose konfuzioni nxit dhimbjeemocionale, duke mos arritur këtë dhimbje ta tejkalojnë në mënyrë të pjekurdhe të shëndoshë dhe njëkohësishtë duke mos mundur të mbetet në atë krizëose konfuzion e cila i nxit hidhërim të fortë emocional, mund të ndodhë qënjeriu i ri ta pranojë identitetin negativë.Me siguri njeriu i ri për të pranuar identitetin negativ, është drejtëproporcionalitetit të gjendjes në të cilën mund të bjerë adoleshenti:• kur të moshuarit kanë shpresë mase të madhe nga adoleshenti;• kur të moshuarit janë në kontinuitet të pakënaqur nga të arriturat e tij;• kur adoleshenti nuk ka kapacitet të mjaftueshëm t´ i përcjell mocanikët etijë,• atij i është më e lehtë të pranojë që të jetë me ate që është në rrjedha tëedukimit, që i kanë folur që të most ë jetë, se sa që të luftojë me realitetintë cilin e ka;• kur personi nuk ka arritur pjekuri të mjaftueshme t´i plotësojnë kërkesat eshoqërisë nga ai;• adoleshenti shpeshë herë ka përvojë negative emocionale gjatë zhvillimiëtë tijë;• janë prezente konfliktet të shpeshta të prindërve;• ka probleme të patejkaluara zhvillimore;• kur adoleshenti ka probleme në nivelin më të gjerë familjar;72

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• ka përshtypje për keqëpërdorim emocional fizik dhe seksual.• të gjitha këta faktorë të cilët janë kushtë për pranimin e identitetitnegative, janë edhe shkas për lajmërimin e krizave në adoleshencën tëcilët nga ana tjetër nxisin adaptim jo të mirë dhe papranueshmëri socialegjer te lajmërimi i sjelljeve delikfente.Sipas kësaj është e mundur që:- Personat e rinjë të ndërprejnë të flasin të vërtetën, kjo do të thotë tëgënjejnë. Gënjimi mund të lajmërohet si pasojë e frikës nga dënimi nga ana eprindërve ose nga autoritet tjetër, nëse e fletë të vërtetë dhe kur adolesentillogarit se nuk do të jetë i kuptuar. Kjo është një nga shkaqet ndërsa tjetra ështëkur njeriu i ri dëshiron të jetë dominant për grupin ose ose dëshiron të jetësuperior;- Të rinjët fillojnë të vjedhin këtë më së shpeshti e bëjnë (mendohen nëadoleshentët) me qëllim që ta kthejnë vëmendjen nga vetëvetja nga ana eprindërve. Në rastet e tjera njerëzit e rijë fillojnë të vjedhin me qëllim që t´ikundërshtoen të rregullave morale rigide të prindërve të tyre. Në disa rastevjedhja paraqet dukuri socio-patologjike dhe lajmërohet te disa njerëz të rijë sirezultat i mundësisë së ulët ekonomike të familjes së tyre. Por kjo dukuri mundtë zhvillohet me kriminalitet serioz.- Ikja nga orët e mësimit, lëshimi i shkollës, ikja nga shtëpia dhe endja,janë dukuri përmes të cilave njerëzit e rijë tentojnë në mënyrë negative taarrijnë mvetësimin dhe pamvarësimin.- Sjellja destruktive agresive është dukuri e shpeshtë socio-patologjike ecila karakterizohet më vandalizëm, malltretim të moshatarëve të tijë anëtarëvetë familjes së tijë, arsimtarë dhe bashkëqytetarë të tjerë nga mesi i tijë.Konfuzioni i identitetit karakterizohet me tendosje disponim depresivëvetëvlerësim i ulët, vetëbesimë i ulët, dhe tërheqje sociale. Derisa personi i ritenton që shpejtë t´i zgjedh emocionet negative, mund të kërkojë shkarkimpërmes rrugës kimike me përdorimin e alkoolit ose drogës.- përdorimi i drogës – droga vetëm përkohësishtë e zgjedh djimbjenemocionale të njerëzit e rijë dhe për një kohë të shkurtër krijon ndjenja përmundësi të rrejshme, i bënë të gëzuar dhe të relaksuar dhe e gjithë a i duket emundshmje dhe e arritur. Më së shpeshti emocionet të cilët lajmëroen teadoleshentët janë frika dhe dhimbje. Frika dhe dhimbja janë shkaqe më tëshpeshta të cilët mund t´i sjellin gjer te përdorimi i drogës. Shkaqet për frigënmë së shpeshti janë të lidhura me frigën e mosuksesit në shkollë, ngaagresiviteti fizik i të moshuarëve, nga dhimbja, nga vdekja dhe nga shkatërrimimoral. Nëse kjo gjendje aksiozone (shqetësimi, tendosje, pritje dhe friga nga73

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutrrëziqet e panjohura) zgjat më shumë kohë e çregullon funksionimin social tëadoleshentit.Njashtu pikëllimi është emocion i cili më së shpeshti lajmërohet dheështë aspekt normal i reagimit emocional gjatë humbjes diçka të rëndësishmetë personit.Reakcionet emocionale të pikëllimit dhe të frigës nëse zgjatin më gjatdhe nëse janë me intenzitet të forte, serizosishtë e çregullojnë hemeostazën,veçmas nëse adoleshenti nuk ka sistem të mirë të përkrahjes, para se gjithë ashnë vete dhe në familje e tijë dhe pastaj edhe më gjerë në mesin e tij social.Ndikimet më dominante karakteristike për periudhën zhvillimoreadoleshente janë ndjenjat për neveri, tjetërsim dhe hidhërim. Këto sjellin gjerte gjendja negative emocionale të njerëzit e rijë te të cilët lajmërohet si rezultatnga pamundësia që të kthehen në të njohurën në fëmijërinë dhe frika nga tëpanjohurat në të ardhmën.Neveria të njerëzit e rijë manifestohet përmes kumtimit se gjithë shkaështë e marrë dhe jointeresante. Për ta tejkaluar këtë ndjenjë i mungongaditshmëria sociale dhe shkathtësia.Tjetërsimi shërben si mehanizëm për përjashtimin nga kërkesat nga botae të arriturve. Tjetërsimi shpesh herë mund të sjell në vetmi. Për shkak tëtjetërsimit nga bota e të rriturve dhe nga bota e fëmijërisë, lajmërohetzbrazëtirë te adoleshenti, të cilën rëndë e përjeton, dhe disa nga ata këtëzbrastirë mund ta plotësojnë me pjesëmarrje me persona supëkultural të cilët ekeqëpërdorin drogat ose në persona me sjellje delikfente. Me pjesëmarrje nëkëto grupe të rijët e zgjedhin kërkesën për përkatësi, këto grupe janë mepotencial më të ulët për arsye se më pak kërkojnë dhe shpresojnë nga ai(individi).Pikëllimi është përcjellës i shpeshtë në periudhën e adoleshencës. Kjonxitet nga zbrastira e përjetimit të paperspektivës veçmas në situata të paqartasocio-ekonomike dhe politike. Hidhërimi lajmërohet si pasojë e ndjenjës sëmundimshme për mosukses dhe në mungesë të sigurisë dhe përkrahjesprindërore. Pjesë e të rinjëve të cilët nuk janë në gjendje t´i përmbahenndjenjave të lartëpërmendura tentojnë që të njejtat t´i zgjedhin përmes rrugëskimike. Kjo do të thotë me ndihmën e përdorimit të drogave, sedativave dhealkoolit. Megjithate duhet të potencohet se zgjidhja e probleme përmes rrugëskimike vetëm momentalishtë i plotëson shpresat e adoleshentit por në esencë endërpret zhvillimi dhe pjekurinë e të njejtit.74

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut2. Kriza dhe gjendja e krizësPër të kuptuar më mirë mehanizmin e gjendjeve të krizës që më parëështë e nevojshme që të përkufizohen botëkuptimet për krizën, situatën e krizësdhe gjendjen e krizës. Situata e krizës është situatë e cila është e nxitur ngandryshimet e një apo më shumë aspekteve të ambijentit material dhesociokulturor të realitetit të individit ose nga ndonjë ndryshim trupor i tij (humbja e ndonjë pjese të trupit), çka ndodhë përnjëherë dhe çka mund tëshkatrrojë parazpeshën e tij individuale psikologjike, të cilën nuk mund tamëkëmbë për një kohë të caktuar. Gjendja e krizës (ose kriza) është e nxiturnga situata e krizës dhe manifestohet si humbje e barazpeshës psikologjike,ndërsa në planin klinik me ndjenja të shqetësimit, tendoses dhe tëpadisponimit.Në rrjedhat e përditshmërisë njeriu në vazhdimësi përballet me situta tëcaktuara të cilat në një farë mënyre, më shumë ose më pak e çrregullojnë(shkatrrojnë) barazpeshën e tij psikologjike. Duke deponuar sasi të caktuar tëenergjisë, adoloshenti bënë orvajtje që t´i zgjedhë ato situata, nëse nuk është iaft për një gjë të tillë që t´i braktis, me një qëllim të vetëm që sësrisht t´ikthehet barazapeshës së mëparshme psikologjike. Zakonisht këto situata tëcilat nga individi nuk kërkojnë deponimin e energjisë më të madhe, dhe të cilatnuk lënë gjurmë më të mëdha në botën e tij psikologjike, quhen probleme, përdallim nga ato situata të cilat lajmërohen vrullshëm dhe me intenzitet më tëmadhë, të cilat përshkak të papregatishmërisë të individit nxisin çthurrje më tëdukshme në barazpeshën psihosociale, në essence janë krizat.Kriza nuk çon gjithë ëherë deri te manifestimet psikopatologjike nëseindividi arrin me sukses vet të tejkaloj krizën ose me ndihmën e të tjerëve.Nëse nuk arrinë ta tejkaloj problemet e krizës Ako pk ne uspee da gi nadminekriznite problemi do të jetoj një kohë më të gjat me frikë potenciale me doze tëmadhe të anksiozitetit dhe të depresionit.Si faktor psihotraumatik të cilët mund ta sjellin në gjendje krizelajmërohen situate të numërta konflikti, si humbje e pëersonit të dashur të afërt,duke mos pasur kushte për jetë, zhvendosje, migracione dhe emigracione,jumbja e ndonjë pjese të trupit nga fatkeqsi në komunikacion etj.Efekti i situates së krizës dhe manifestimi i krizës mvaret prej mëshumë faktorëve:• forca aktuale e krizës dhe lajmërimi i saj i papritur;• kjo gjithë ëherë ka karakter subjektiv dhe individual;75

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• strukturae individit;• marrëdhëniet në mes individit dhe situatës së krizës, respektivisht nëç´farë mase situatë e krizës që i rrezikon qëllimet e subjektit;• për individin, situata e krizës ka karakter të papriturës dhe së resë,dhe atëherë kur i shkatrron kënaqësit e tij për kërkesat themelore;• mundësia e individit që t´i angazhoj mehanizmat e tij mbrojtëse;• shëndeti i subjektit i cili e përjeton situatën e krizës.3. Në zhvillimin ekrizës sipas Kaplanit ekzistojnë disa etapa:1. Në fuillim individi i cili është i ballafaquar me situatën e krizës (të jetajo familjare, bashkëshortor ose konflikt erotik, të jet ajo përshka të humbjes tësubjektit të dashur, sëmundja ose ndërrimi i ambijentit jetësor) reagon ashtu,duke i shfrytëzuar formularet e aprovurara për zgjidhjen e problemeve, dukebërë përpjekje që sërisht ta mëkëmbë barazpeshën emocionale.2. Më vonë kur formularet e aprovuara do të heqin dorë ose nuk do tëjenë të mjaftueshëm në zgjedhjen e situatës së krizës individi bëhet ishqetësuar, i acaruar, dhe për këte jo efikas dhe jo i organizuar për çfarë dofunksionimi. Në këtë gjendje tenton të gjejë daljen dhe zgjidhjen nga kjo tanimë situatë e pdurueshme Në këtë gjendje ajo bënë orvajtje që ta gjejnjn daljendhe zgjidhjen nga ajo, për ate tani më situatë e paduruar.3. Në etapën vijuese, zmadhimi i tensionit emocional ndikon pozitivishtnë gjetjen e masave të reja për zgjidhjen e problemit.4. Në etapën e fundit çka ndodhë nëse problemi nuk zgjidhet, acarimiedhe më tej është në rritje mbi pikën kritike dhe vjen deri te dezorganizimi iindividit.Në fotografinë klinike të gjendjes së krizës dominon frika, anksioziteti,depresioni dhe humbja e vetëbesimit.Si do të jet dalja nga situata e krizës mvarret nga kondicioni psikologjiktë individit i cili është gjetur në situatën e krizës dhe nga faktorëtsociopsikologjik dhe sociokulturor në mesin në të cilin ai ose ajo jetojnë.Lidhëshmëria grupore dhe të informuarit, veprojnë si faktorë tëmundshëm për përmirsimin e krizës, pasise përmes tyre individit më mirë ibëhet e ditur se ajo nuk është e vetmja e cila gjindet në situatën e tillë tëplakmueshme dhe se ndihma do t´i arrijnë së shpejti.76

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutKaplan, krizën e emëron si kthesë, rrezik dhe rast, rrezikim dhe mundësi.Kriza nuk është sëmundje por gjendje afat shkurtër e prishjes të barazpeshës ecila mund të kuptohet si gjendje në mes shëndetit dhe sëmundjes.Kjo është gjendja e plagëve të zmadhuara, në të cilat ekzistojnë shpresatë barabarta për rënje në sëmundje ose ngritje në shëndet.4. Stresi dhe gjendja stresoreStresi, sipas Selit është reakcion normal adapticistik i cili njëherit ështësignal për rrezikun dhe përgaditjen për mbrojtje. Ky bëhet patologjik nëseheqin dorë nga mehanizmat mbrojtëse ose nëse forca e agresionit i tejkalonkapacitet mbrojtëse.Stresi është i nxitur nga situatat e stresit, e cila vjen nga jasht, si llojë ifatkeqësive elemnetare (tërmetetit, vërshimeve, zjarrit, bombardimeve dheluftërave). Kjo do të ishte ajo situatë e cila është nxitur nga ndërrimet nëambijentin e jashtëm të cilat ndodhin vrullshëm, papritur, të cilat kanë pasojakatastrofale ndaj njerëzve, objekteve dhe sendeve të cilat e shkatrrojnë gjer nëatë masë harmoninë psikologjike të njerëzve të cilët e kanë përjetuar, të cilëtnuk janë të aft për një kohë më të gjat të kthejnë dinamikën e barazpeshës sëvet psiko-sociale.Situate stresore karakterizohet me:• Të papritur në lajmërimin;• Papritshmëri për njerëzit të cilët e përjetojnë;• Pamundësi për shmangëje të situatës;• Pamundësi për ikje nga kjo, prje kur të fillojnë të veprojnë;• Humbja e mundësive për aktivizimin e mehanizmave mborojtëse;• Përfshirja masovike e më shumë individëve nga të cilët është emundur të pritet ndihma;Duhet të theksohet se egziston dallim i madh në mes krizave dhe suatavestresore, situatat e krizës janë rresptësisht individuale, prekin një individ,ndërsa situatat stresore kryesisht prekin numër shumë më të madh të njerëzvetë cilët kanë qenë të nënshtruar nga veprimet e saj. Jendja stresore manifestohetme ndjenja subjektive të shqetsimit, frikës, acarimit, agresivitetit(psihomotorika e ç´thurrur) dhe hutisë, dezorientimit, vetëdija e ç´thurur etj.Fotografia klinike zgjat relativisht një kohë të shkurtur prej disa orëve dei nëdisa ditë dhe pas veti lenë pasoja të amnezisë të pjesërishme ose të plot.77

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutReakcionet e stresitEgzistojnë tri mënyra joproduktive të reakcionit të stresit, këto janë:• Lufta,• Ikja dhe• blokimi.Lufta është rreth magjeps: frustracioni – bredhja – agresioni – sulmi –destrukcioni - frustracioni.Ikja është mënyrë regresive e cila është e nxitur nga frika dhe pasiguriadhe e përcjellë rezistenca - ikja në fantazi, ikja në sëmundje, mvarrësi dhepasivitet.Blokimi paraqet tërheqëje fizike dhe psikologjike dhe shok tëpërcjellur me depresione, me pamundësi, me vetëfajsim, lodhe dhe apati.Këto mënyra nuk sjellin drejt ballafaqimit me me stresin e ekuilibruar.TerapiaTerapia e gjendjeve stresore përbëhet nga:• Eliminimin e e situatës stresore, më së shpeshti duke i bartur nëvende të tjera (qytete) të cilat nuk janë të përfshirë në fatkeqësinë elementare;• Shërimi simptomatik të stresit me sedative dhe hipnotik;• Të informuarit e tërësishëm për situatën stresore dhe për pasojat ekrijuara.Literatura e shrytëzuar• Stani{a Nikoli} -Psihijatrija de~ije i adolescentne dobi• Georgi ^adlovski i Vitomir Micev -Psihijatrija-1• Georgi ^adlovski i Vitomir Micev-Psihijatrija-2• Pa~oska Natka i Slavica Gajdasis Kne`evi} - Re{avaëe naproblemite na ranlivi grupi (Skripta).78

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutDoc.Dr. Gjylimsere Kasapi,Fakulteti pedagogjik- ShkupFamilja dhe rroli i saj edukativnë periudhën (pas) konfliktuozeÇështja e traumave psikologjike sot tek ne është një nga çështjetdominante të teroisë dhe praktikës shkencore. Lufta, si gjendje mjaftë errezikshme dhe katastrofike, la pasoja të papara ndaj jetës së njerëzve,posaçërisht teka ta të cilët jetonin dhe jetojnë dretjpërdrejtë nëpër këto hapësiraqë ishin përfshirë në konfliktin e vitit 2001. Por këto pasoja i kanë përjetuarfuqishëm edhe shumë të tjerë, të cilët në mënyra të ndryshme iu qenëekspozuar traumave të luftës. I madh është numri i llojevet të ndryshme tësprovave traumatike, që njerëzit i përjetuan në luftë ndërsa kësaj çështjekomplekse komplekse mund t’i qasemi në shumë aspekte:Aspekti ushtarako politik, ai psikologjik, pedagogjik, juridik, social,ekonomik... Pra ka edhe qasje të tjera diciplinare. Kjo çështje për shumëshkaqe është mjaftë delikate tek traumat e fëmijëve dhe adoleshcentët,përkatësisht si çështje e posaçme e traumave në këtë shtresë të popullisë nëRepublikën e Maqedonisë. Këto pasoja dalin nga fakti që flet për rëndësinë efëmijërisë dhe të rinisë për formimin e njeriut të rritur, por edhe nga rrethanatqë lidhen me jostabilitetin në këtë moshë të zhvillimit në krahasim meperiudhën e pjekurisë te njeriu.Familja ësht sistem natyror dhe i hapur i një strukture të posaçme dhetë ndërlikuar, e arganizuar dhe me relacione që kanë funkcione të rëndësishmesi dhe ligjshmëri sipas të cilave zhvillohet.Struktura e familjes përbëhet prej anëtarëve të saj të cilët janë nërelacione të veçanta: bashkëshortësi, pridër dhe raportet ndërmjet fëmijëve nëfamilje. Familja është organizuar në mënyrë kierarkike dhe ka rregullat dherolet e veta, sistemin e vet të vlerave dhe historinë e vet. Funkcionet e saj janë:në nivelin biologjik, atë psikologjik, në nivelin sociologjik dhe për këtëfunkcion të tretë vend dhe rol të rëndësishëm merrë komponenta e edukimit.Zhvillimi i familjes : familja gjatë tërë ciklit të saj jetësor ndryshonduke u ballafaquar me shumë sprova dhe kërkesa për t’iu përshtatur rrethanavetë jashtme dhe të brendëshme që ndikojnë në strukturën dhe zhvillimin e saj.Lufta paraqet një ndikim të lartë tronditës që vjenë në shprehje gjatë79

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutprocesit të konfliktit, të shprehur me dhunë dhe shkatërrime (shpërngulje,shkatërrimin e burimeve ekonomike dhe shumë humbje të tjera. Familjes nëkonfliktin luftarak, arrin që t’i preket edhe eksistenca e saj me një intenzitetdhe formë të llojllojshme. Në radhë të parë familja u ballafaqua me cënimin evetë jetës së saj. Jeta në kushte lufte gjithë një është i cënuar dhe kanosur, qoftënga kërcënimet, shkatërrimet, dhuna fizike ose psikologjike ose duke ikur, apou fshehur nëpër strehimore, dhe me uri, të ftohtë, sëmnudnje, plagosje dheinfaliditet.Përveç cënimit të jetës familja në kushte të krizës së luftës është ekanosur edhe nga aspekti shëndetësor dhe njekohësisht edhe nga aspektimaterial, duke paguar “tatimin” më të shtrenjtë që e kërkon konflikti ushtarakgjithë një dhe çdokund. Rrethanat ushtarake e ndryshuan jetën familjare nërajonet të cilat u përfshinë me konfliktin ushtarak, kështu që funkcioni ifamiljes në kushte të këtilla merrë forma specifike të panjohura deri atëherë.Sistemi edukativ arsimor gjatë kohës së konfliktit ushtarak nëRepublikën e Maqedonisë.Duke mos e pasur si qëllim që të bëjmë një analizë më të thelluar,mund të thuhet se ashtu si edhe të gjitha institucionet tjera të sistemit, edhe ai iarsimit sikur u prek nga konflikti. Me saktësi të madhe mund të konfirmohet senë kushte të tilla procesi edukativo arsimor zhvillohej thjesht si njëimprovizim, sipërfaqësisht dhe me qëlime të realizuara të dyshimta. Nga njëraanë autoritetit shkollore vetëm e “mbikqyrnin” gjendjen në teren dhe shkruanraporte të shkurtëra – duke theksuar se nëse diçka në shtet është dukefunkcionuar, ai qënka arsimi, përkatësisht shkolla. Kjo nuk ishte aspak evërtetë. Në fakt, analizat plotësuese që duhet të bëhen do të dëshmojnë dhekonfirmojnë këtë thënje tonën.Në shiqim të parë, problemet që duam t’i shënojmë në këtë punim, nuk“përputhen”, me lëmin e ngushtë të hulumtimit tonë më të ngushtë shkencor,profesional. Pedagogjia familjare gjatë kohës së konfliktit dhe veçanërsiht pasprfundimit të tij dhe me inaugurimin e procesit paqësor në Republikën eMaqedonisë, me studentët e mij, ndoshta në njëfarë mënyre sipërfaqësisht,duke marrë parasysh mundësitë kohore dhe elementet tjera limituese, studjuamdisa nga problemet që pas vete i la konflikti i vitit 2001- që në këtë apo atëmënyrë gjetën reflektimin e tyre në sferën e arsimit, edukimit dhe të familjes.Thamë se konflikti lutarak e cënon jo vetëm sigurinë tonë fizike poredhe atë materiale, ndërsa ana më tragjike qëndron në të se bëhet zhvleftësimi itë gjitha normave dhe rregullave morale-edukative të cilat “kanë vlerë” dhekanë qënë aplikative në kushte paqeje dhe të tranzicionit shoqëroro politik. Mebindje mund të themi se në kushte të këtilla vijnë në shprehje parimet e“pedagogjisë së luftës” së cilës i përshtaten të gjithë ë anëtarët e familjes,posaçërisht, fëmijët me dhe të rinjtë, të cilët bëhen ajo kategori njerëzish e cila80

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutnë shpinë të vet e mbanë tërë barrën e tmerrshme të luftës.Familja si kujdestare për fëmijënNë hulumtimet e tona të tashme sipërfaqësore të fëmijëve dhe tëfamialjeve të tyre në rajonet që janë përfshirë nga konflikti i luftës, kret një kaqënë a kanë qënë shpërngulur ose kanë qënë refugjat, është vërejtur se fëmijëtqë kanë qënë bashkë me familjen e tyre, përkatësisht me prindërit e tyre, kanëpasur probleme më të vogla psikike dhe pedagogjike për dallim nga ato fëmijëtë shumtë të cilët kanë qënë të ndarë nga familjet. gjithë ashtu është e qartë senuk është po aq e saktë se vetëm prania e familjes për fëmijën që të mbijetojëme sa më pak dhimbje streset dhe traumat, tipike për luftën, por edhe rrethanatë tjera psiko-sociale.Prindi, në kushte tona më së shumti kjo është nëna, luan rrolndërmjetësues gjatë dhënjes së ndihmës që u jepet fëmijëve të traumatizuar, tëcilët ballafaqohen me shumë humbje dhe i është ekspozuar stresit kronik, gjatëgjithë ë kohës sa zgjatë konflikti luftarak. Në këto kushte, erdhëm në njohuri serroli i nënës është pothuejse kuç: ajo kujdeset që familja në kushte të luftës tëjetë në bashkësi, ajo e merrë përgjegjësinë për ekzstencën fizike dheekonomike të familjes. Në kushte të këtilla të ndryshuara ajo është personikryesor që kujdeset për edukimin e fëmijës si në relacionet ndërmjt njëri tjetritashtu edhe në mjedsin mikrosocial. Por shumë nëna duke i përjetuar edhe vetëgjendjet represive të cilët lidhen me traumat individuale, nuk kanë pasurmundësi që t’i kryejnë me përgjegjësi dhe me sukses obligimet e tyreprindërore në kushte të konfliktit. Nga hulumtimet tona, erdhëm në njëkonstatim se shumë prindër të familjeve të shvendosura shprehin interesim jotë mjaftueshëm për fëmijët dhe të rinjtë, ndërsa disa shprehnin synime për tëpërdorur dhunë ndaj tyre. Është e dukshme se nënat, të cila shprehin shenja tëdepresionit, ankthit dhe pengesa të tjera shëndetësore, jo vetëm që nuk iplotësojnë obligimet e tyre edukative dhe të tjera ndaj fëmijëve dhe të rinjtëve,por shpesh herë shfaqin shkallë të ulët të tolerancës dhe mirëkuptimit përsjelljen e fëmijëve të tyre.Reagimet e tyre shpesh herë tregojnë prirje për zbatim të metodave tëdhunshme të “edukimit”, dhe kjo në fakt është shprehje e gjendjes së tyrepsikike, ekonomike dhe sociale në kushte lufte.Ndonjëherë prindi i nënçmon vështirësitë me të cilat ballafaqohetfëmija dhe gabimisht i vlerëson disa sjellje të fëmijës. Kështu është shembullime suksesin e dobët të nxënësit i treguar gjatë luftës dhe pas përfundimit të saj,me ç’rast prindërit vlerësojnë se është rezultat i mosangazhimit të fmijës sëtyre, duke mos hyrë në hulumtimet e shkaqeve për një gjendje të tillë. Ky ështënjë shembull i qartë se si mungon përkrahja psikike pedagogjike dhe81

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutemocionale e prindërve ndaj fëmijës së vet. Në emër të dhënjes së ndihmës përfëmijët e tyre, shumë prindër tentojnë t’i zgjidhin problemet e veta nëpërmjetfëmijëve. Kështu përshembull mund të ndodhë që prindi tërësisht t’ipërkushtohet arritjes së suksesit maksimal të fëmiut të tij në shkollë, pavarishtëse sa do t’ia vlente një gjë e tillë. Arsyetimi më i shpeshtë që e japin është: kjoështë pasojë që i ka mbetur nga kjo kohë e çuditshme. Gjykojmë se një prind ikëtillë, është orjentuar vetëm në një drejtim të një pjese të jetës së fëmijës sëtij, ndërsa më vonë mund ta dënojë në aspektin emocional fëmijën e vet nëse ainuk i plotëson objektivat e pritura nga ana e tij.T’U NDIHMOJMË PRINDËRVEArsimtarët, pedagogët, psikologët dhe të gjithë ë ata të cilët marrinpjesë në realizimin dhe krijimin e procesit edukativo arsimor në ish rajonet ekrizës së luftës, detyrë primare kanë t’u ndihmojnë prindërve, ndërsa në këtëmënyrë edhe vet nxënësve. Ata duhet të njohin në mënyrë sa më të hollësishmehistorinë e familjes së çdo nxënësi të tyre dhe të nisin të ndërtojnë një filozofitjetër pedagogjike gjatë ngritjes së paqës dhe besimit te institucionet e shtetit.Me fjalë të tjera të mund të fitojnë mirëbesimin e prindërve. Me prindët duhettë komunikojnë në radhë të parë si njerës e pastaj si prindër të cilët kanëobligim ndaj fëmijëve të tyre. Kjo mund të arrihet nëprmjet taikeve tëdrejtpërdrejta dhe bisedave me to për çështje nga jeta e përditshme nëperiudhën pas konfliktit dhe me vështirësitë me të cilat ballafaqohet çdofamilje e çdo nxënësi. Më e preferueshme është që arsimtari të dëgjojë nëmënyrë aktive, domethënë me vemendje.Qëllimi i këtij komunikimi me prindët duhet të jetë dhënja e përkrahjesdhe inkurajimi i tyre në mënyrë sa më racionale dhe të kuptueshëm për to.Qëllimi është të krijohet një klimë më e mirë familjare e cila është edomosdoshme që nxënësi të mund realisht të ballafaqohet me realitetin, mestresin, dhe të gjitha traumat që i la pas vete periudha e konfliktit luftara. Njëmbështetje e këtillë nënkupton mbështetjen emocionale, që nënkuptonempatinë dhe mirëkuptimin e prindërve të cilët shumë shpeshë vetë janëngarkuar me ndjenjën e mallëngjimit, të pashpresës, dhembjes dhe të mllefit.Nga hulumitimet nga tereni, me qëllim që të përmirësohen mardhënjetnë relacionin prind-fëmijë, erdhëm në përfundim se një pjesë e prindërve aspaknuk i njohin shenjat e stresit te fëmijët e tyre, nuk dinë si t’i diciplinojnë apo t’iqetësojnë fëmijët e tyre, nuk dinë të shprehin dashurinë e tyre ndaj tij ose nuk edinë se fëmija i tyre ka probleme por nuk di t’i zgjidh ato.Në situata të këtilla është e nevojshme që prindi të marrë disa njohurielementare nga aftësitë prindërore. Shumë prej tyre kanë prirje të mësojnëshpejt nëse personi që i mëson ata e ka besimin e tyre, dhe kjo shpesh mund të82

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutjetë kujdestari i klasës, pedagogu i shkollës ose ndonjë person tjetër meautoritet.Gjatë dhënjes së mbështetjes së fëmiljes në rajonet e përmendura nëkëtë fazë pas konfliktit, posaçërisht duhet pasur kujdes familja këtë të mos epërjetojë si përzierje e të tjerëve në zgjidhjen e problemeve të fëmijëve të tyre,ndërsa edhe aq më pak të përfitojnë përshtypjen se rekomandimet që u jepenjanë reçetat më të mira për të mirën e fëmijëve të tyre. Për këto shkaqe gjatëpunës me prindër është e domosdoshme një durim i madh në radhë të parëqasje të sinqertë.Si përfundimNë një kohë të krizave kthesave të mëdha shoqërore siç ishte konfliktiluftarak në R. Maqedonisë në vitin 2001, familja kryesisht është pjesë epandarë e interesimit si një grup relativisht stabil shoqëror por edhe si prirje eindividit kur ai është në rrezik. Por, nuk janë vetëm situatat e krizës që parafamiljes parashtorojnë kërkesa me të cilat ajo duhet të ballafaqohet dhe t’izgjidhë. Ekzistojnë edhe situata të tjera jetësore të rëndësishme të cilat nukmund të tejkalohen në çdo familje dhe përcaktohen sipas afërsisë në vetëfamiljen. Stresi familjar si dhe traumat familjare janë në fakt gjendje tëtendosur të rritur brenda në familje kur ajo nuk është në gjendje në mënyrë tësuksesshme të ballafaqohet dhe të luftojë me kërkesat e reja, me sprovat e reja,pavarsisht nga fakti se a vijnë ato nga jashtë, pra nga vetë mjedisi shoqëror oseimplikimet i ka vetë familja.Ajo që u tha më lartë është vetëm një skicë e cila merret, nga njëra anëme teorinë e streseve në familje dhe me të gjitha elementet e tjera tërëndësishme që i përmban modeli eksistues teorik. Ajo që është me esencilaeështë fakti se për disa fakte që u shprehën më sipër, mund të shpreh kënaqësinëdhe fëlanderimin për kontributin sado modest ë studentëve të mi të cilët gjatëgjithë ë kohës së konfliktit luftarak por edhe më vonë komunikonin memjediset ku u zhvillua konflikti. Këtyre hulumtuesve të rinjë, arsimtarë tëardhshëm u duhet mbështetje që edhe më me themel t’i studjojnë problemet elidhura me rrolin e familjes në eriudhën pas konfliktit në tejkalimin e shsumësprovave që lidhen me stresin dhe traumat, jo vetëm të fëmijëve të tyre poredhe të të moshuarve, të familjeve të tëra. Se kjo është një sprovë e madhe mëbindi edhe fakti se gjatë të shkruarit të këtij teksti shumë gjëra që desha t’ithem dhe t’i kumtoj thjeshtë i tejkalova, sepse meritojnë një studim të themeltëdhe të thelluar jo vetëm në aspektin e pedagogjisë familjare por edhe tëstudimeve interdiciplinare.Mr. Metush Sulejmani83

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutmr. Metush SulejmaniInstituti për hulumtime sociologjike dhe politiko – juridike, ShkupDimenzioni socio-ekonomik i varfлrisлdhe pasojat e saja nл shoqлriPas rrënjes së sistemit monist në europën jug-lindore u paraqitën shumëndryshime të karaktereve të ndryshme siç janë: ndryshimet politike, ekonomike,sociale, kulturore etj.Padyshim se me shembjen e murit të Berlinit në aspektin global botërorparaqiten dy lloje të proceseve :1.proceset integrative në perendim dhe2.proceset dezintegrative në Europën jug-lindoreDerisa në perendim vazhdon kontinuiteti i procesit integrativ i karakteritekonomik politik,ushtarak,social dhe kulturor me vlerat e saja demokratike,nëEuropën jug-lindore paraqitet procesi dezintegrativ si pasojë e të cilit fillonshpërbërja e sistemit socialist si sistem totalitarë. Me fjalë tjera,në këtë pjesë tëeuropës ndodhin ndryshime të thella politike,ekonomike,sociale etj,të cilatishin imperativ i kohës dhe të cilat emrohen me një emër të përbashkët –Tranzicion si periudhë kalimtare mes socializmit dhe kapitalizmit,dhe se ështëvështirë të parashikohet kohëzgjatja e kësaj periudhe.Padyshim se këto ngjarje turbulente të Europës jug-lindore e veçanrishtpas shpërbërjes së federatës së Jugoslavisë,ndikuan edhe në R.MaqedonisëProcesi i tranzicionit në Maqedoni nziti shumë ndryshime në jetën shoqëroredhe ekonomike. Sipas shumë parametrave ky proces do të jetë kompleksdhe i gjatë dhe do të shtrihet në të dhitha sferat e jetës.Edhe pse në kontinuitetproblemet ekonomike dhe sociale barten që nga sistemi i mëparshëm,pas viteve90-ta,mprehtësia e këtyre problemeve fillon të rritet. Pra në aspektin ekonomikndodhën shumë ndryshime të cilat ndikuan që të zvoglohet siguria sociale epopullatës. Ajo që ndikoi në kët sferë më së shumti ishte papunësia,largimi ngapuna,ulja e standardit jetësorë et,Kategoria më e rrezikuar janë të papunët,sidomos të rinjtë,familja ruraledhe ata me rroga të ulta dhe jo të rregullta. E gjithë ë kjo mundëson të nxitëdiferenca sociale dhe etnike mes popullatës.Definimi i varfërisë si problem socio-ekonomik84

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutVarfëria si pasojë e faktorit socio-ekonomik është problem shoqërorshumdimenzional që do të thotë se ky problem është objekt studimi i : sociologve,psikologve, ekonomistve,antropologve,mejkësisë sociale etj. Shikuarnë dimenzionin më të gjerë,problemi i varfërisë nuk është prezent vetëm nëvendin tonë,por përfshihet gati në tërë botën. Edhe përkundër arritjeve të lartaekonomike dhe teknologjike,përsëri afër 1 miliard njerëz në botë jetojnë nëvarfëri. të plotë. Gjysëm miliard njerëz në botë janë të uritur në aspektinkronik,prandaj kërkesa e këtyre njerëzve është permanente dhe e përhershmepër ndihmë. Dukuria e varfërisë ka një histori të gjatë,ajo paraqitet që ngaparaqitja e shoqërisë njerzore e deri më sot. Do të thot se varfëria, gjegjësishtintenziteti i sajë mvaret nga faktori ekonomik –pasuritë natyrore të një vendidhe strukturës udhëheqse. Termi varfëri ka aplikim të gjerë në literaturën sociologjike,socio-psikologjike,juridike etj. Kjo dukuri përcaktohet përmes shumëtermave, të cilat në esencë janë të njejta,psh. skamja,ekzistenca minimale,standardminimal jetësor etj.Orvatjet e para për ta definuar varfërinë janë bërë në Angli (1553), e cilazyrtarishtë fillon të kujdeset për të varfërit, duke e definuar si “gjendje enjerzve të cilve iu mungojnë mjetet për plotësimin e nevojave të tyre elementare.(EncyclopediaBritannica:Macropedic volume 14, Knowledge in-Depth,Founded 1768, 15 th Edition faq.935-939. Në Gjermani psh.WalterHollstein dhe Marianne Meinhald,varfërinë e definojnë “si gjendje individualeapo kolektive në të cilën një pjese të popullatës nuk iu është mundësuar që nëaspektin përkatës të jetoj,të ushqehet,të fitoj, të furnizohet dhe të mbrohet".(Dr.MiraZelenoviq: "Socijalna ugrozhenost", Instituti për politikë sociale,faq.8, Beograd, 1987). Mendim të njejtë ka edhe hulumtuesi amerikan MajkëlHarington i cili varfërinë e ndërlidhë me nivelin minimal të shëndetit, shërbimetbanesore,ushqimi dhe shkollimi,të cilat shkalla e sotme e njohurive shkencorei përcakton si të domosdoshme për jetesë, ashtu siç jetohet sot nëSH.B.A.(Majkël Harington:"Amerika e dytë", faq, 240, Beograd) Tek ne Entipër statistikë i R.Maqedonisë, definimin e varfërisë e merr nga programi i eurostatit.Sipastij të varfur llogariten të gjithë ë ata njerëz,familje dhe gruperesursëte të cilve (nacionale,kulturore dhe sociale),janë në atë nivel që i largojnënga përfshirja minimale e mënyrës së jetesës në vendin në të cilin jetojnë.Nga e gjithë ë kjo që u tha mund të themi se varfëria është një gjendje epërgjithshme apo parciale e njerëzve, qofshin ata si familje,shtresa shoqëroreapo grupe tjera ku standardi i tyre jetësorë është buzë ekzistencës.Në lidhje me definimin e problemit të varfërisë nuk ka qëndrim unik,përarsye se në aspektin shkencorë varfëria vështirë mund të definohet,sepse ajoduhet të përcaktohet nga lartësia e të ardhurave, sepse në përcaktimin e nocionit“i varfur”përdoren masa objektive dhe subjektive. Në Angli psh.Piter85

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutTausand është njëri nga hulumtuesit e parë që u muar me definimin dhe matjene varfërisë në mënyrë shkencore. Sipas tij, individi familje dhe grupevendëbanimesh,llogariten të varfur nëse kanë mungesë të mjeteve që t’iplotësojnë nevojat e tyre,të marrin pjesë në jetën shoqërore të shoqërisë nëvendin ku jetojnë.Mjetet e tyre (të ardhurat ) janë aqë shumë nën të ardhurat enjë familje mesatare ose individve,sa që ata janë të larguar nga modeli bazë i tëjetuarit dhe aktiviteteve tjera.Varfëria si fenomen nuk është e pa njohur edhe në vendet e zhvilluara.Psh,qysh para më shumë se 10 vite në Francë në 300 qytete dhe 700 punktejanë ndarë nga 220000 paketa ushqim në javë nga ana e shtetit me afër 10 milionfranga, kurse 15 milion të tjerë nga kontributet vullnetare. Veçanrishtsituatë më dramatike nga kjo sferë mbretron në ish bllokun e lindjes- në Europënjug-lindore. Sipas një anketimi që është bërë në këto vende i kemi këtotë dhëna: në ish Gjermaninë Lindore 66% e popullatës llogaritet si absolutisht evarfur,30% ngadonjëher, a vetëm 4% asnjëherë skan qenë të varfur.Në Çeki,46% llogariten si të varfur absolut, 45% si të varfur të kohëpaskohshëma 9% asnjëher nuk kanë jetuar në varfëri. Në Sllovaki, 42% të varfurabsolut,53% të kohëpaskohshëm dhe 5% asnjëher të varfur. Në Hungari 24%të varfur absolut, 58% të kohëpaskohshëm dhe 18% si asnjëherë të varfur. Injejti fenomen është prezent edhe në SHBA,dhe vende tjera të zhvilluara tëcilat në mënyrë permanente orvaten që ta zbusin kët problem.Parshtrohetpyetja a ka varfëri në Maqedoni dhe cilat janë dimenzionet dhe pasojat e këtijfenomeni? Padyshim se fenomeni i varfërisë është prezent edhe në Maqedonidhe me një dozë shumë më të lartë dhe më alarmante. Kuptohet se ky fenomennuk ka lindë ad hok-aty për aty,porë është trashiguar edhe nga sistemi i mëparshëm,pornë kohën e tanishme ky problem arrinë shkallë alarmante. Do të thotëse ky fenomen vetëm sa është thelluar dhe përhapur edhe më tepër.Në këtëaspekt fenomeni i varfërisë ndikoi edhe në ndryshimin e strukturës së popullatës(stratifikimit shoqërorë).Edhe vet kushtetuta e Maqedonisë,shtetin e definon me atributin social,ku një numër i madh familjesh,gjegjësisht mbi 10 % e popullatës jetojnë ngandihmat sociale.Edhe më parë u tha se problemi i varfërisë ka një vazhdimsi qëdo të thotë se ky fenomen trashigohet nga sistemi i mëparshëm monist që do tëthotë se edhe atëherë Maqedonia kishte një ekonomi jo të zhvilluar.Me shpërbërjene ish federatës Jugoslave,edhe R.e Maqedonisë u mëvetsua dhe fitoipavarsinë,por me një ekonomi jostabile dhe jorentabile.Periudha e tranzicionit përveç që shkaktoi ndryshime të karakteritpolitik,juridik dhe social,ajo shkaktoi ndryshime edhe të karakterit ekonomik.Në këtë kohë kemi pra shndërrimin e ekonomisë centraliste në ekonomi treguqë bazohet në dy ligje themelore ekomike,të ofertës dhe kërkesës dhe të cilattërësishtë e deterninojnë ekonominë e një vendi. R.Maqedonisë sikurse edhe86

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutvendet tjera në tranzicion që në fazën e parë u ballafaqua me problemin e varfërisëi cili problem akoma vazhdon. Varfëria si problem social paraqitet sipasojë e mosfunkcionimit efikas të sistemit ekonomik,gjegjësisht të ramjes sëprodhimtarisë,inflacioni i lartë,procesi i privatizimit i cili e rriti numrin e tëpapunve,zvoglimi i rrogave e veçanrisht stagnimi i të ardhurave mujore etj.E gjithë kjo mundësoi që popullata të varfërohet edhe më tepër, veçanrishtnjë pjesë e sajë dhe në këtë mënyrë erdhi edhe deri te një stratifikim i rishoqëror. Në kuadër të stratifikimit social kemi lëvizje të mëdha që do të thotëse kemi: të pasur,më të pasur, dhe shumë të pasur në njërën anë,dhe në anëntjetër :të varfur,më të varfur dhe shumë të varfur.Me fjalë tjera këtu paraqitetrelacioni i pasur- më i pasur dhe i varfur -më i varfur.Në këtë aspekt problemet sociale përshkohen nga dallimet sociale si pasojëe pabarazisë mes shtresave sociale si psh:a.-Të varfur-Të pasur,b.-Punëtorë-Udhëheqës,c.-Të papunësuar-Të punësuar,ç.-Popullatë rurale-Popullatë urbane.Në këtë rast intenziteti i tensioneve sociale është më i lartë veçanrishtmes të varfërve dhe të pasurve.Lidhur me keqsimin e pozitës ekonomike tëpopullatës në R.Maqedonisë janë bërë hulumtime të llojllojshme siç janë edheato të Institutit për hulumtime sociologjike,politike dhe juridike ku vërtetohetgjendja faktike materiale e popullatës. Në mesin e shumë pyetjeve që iuparashtruan të anketuarve ishte edhe kjo;”Në krahasim me 12 muajtë e vitit tëkaluar a mendoni se gjendja financiare e familjes suaj është :përmirsuar, kambetur e njejtë ose është keqësuar.Në bazë të përfjigjes së kësaj pyetje kanëdalë këto rezultate:37% janë deklaruar se gjendja finaciare është keqsuar qëvazhdon për vitin 1994, për vitin 1995 në aspektin negativ, janë përgjigjur me49%, në vitin 1996 me 46% kurse në vitin 1997 me 56% të të anketuarve tëcilët deklarohen se gjendja e tyre materiale dhe financiare është keqësuar.(Kyburim i të dhënave statistikore është marrë nga rezultati i proektit “Mendimipublik 97” i realizuar në Institutin për hulumtime sociologjikedhe politikojuridikenë Shkup ku pjesëmarrës në këtë proekt ka qenë edhe autori i këtijpunimi). Nga këto të dhëna është kanstatuar se koeficienti i përgjigjes “ështëkeqësuar”është më i lartë që do të thot se gjendja materiale dhe financiare epopullatës jo vetëm që është keqësuar por kjo gjendje pretendon të keqësohetedhe më tepër. Tek ne edhe enti i statistikës si institucion shoqërorka bërëpërpjekje që ta hulumtoj fenomenin e varfërisë me të gjitha dimenzionet gjegjësishtta masë kahjen e zhvillimit të saj. Psh, 9.04% e popullatës në vitin 1994deklarohen si të varfur,16.62% në vitin 1995 kurse në vitin 1996 si të varfurdeklarohen 18.26%. Me fjalë tjera konstatohet se në R.Maqedonisë rreth 65800Amvisri ose afër 235700 anëtarë të këtyre familjeve janë të varfur. Në kraha-87

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutsim me popullatën e tërsishme të vendit del se rreth 12,1% e kësaj popullateështë e varfur. Në këtë kontingent, popullatë e varfur janë:82925 fëmijë tëmoshës prej 0-13 vjet,prej moshës 14-17 vjet edhe 17496 fëmijë gjegjësisht100421 fëmijë. Meqë R.Maqedonisë llogaritet si shtet i varfër dhe në konteksttë asajë një numër i madh i popullatës merrë ndihma sociale,në bazë të strukturësetnike të popullatës përbërja është e këtillë: Me numër më të madh participojnëRomët me 7694 amvisri,Turqit me 4735 amvisri,Shqiptarët me 17321amvisri,dhe Maqedonët me 31946 amvisri.(Të dhënat statistikore janë marrënga enti i statistiës dhe Instituti ekonomik)Kuptohet në kushtet e tanishme këto numra dhe përqindje janë edhe mëtë mdhaja kur dihet se nga ky hulumtim e deri tani ka kaluar mjaftë kohë.Cilat janë pasojat shoqërore të varfërisëPasojat e varfërisë janë shumdimenzionale dhe hasen gati në të gjithasferat e jetës; në sferën e punësimit,në institucionin e familjes,në sistemin arsimor,nëshëndetësi,në mardhëniet ndëretnike etj.1.Padyshim se pasojat e varfërisë reflektohen në sferën e punësimit qëdo të thotë se si pasojë e varfërisë globale s’do mend se rritet edhe numri i tëpapunsuarve dita në ditë qofshin ata të cilët kërkojnë të punësohen për së pariherë apo ata të cilët largohen nga puna për shkaqe të jorentabilitetit ekonomiktë ndërmarrjeve.Psh.numri prej 156000 të papunësuar në vitin 1990 rritet në249928 në prill të vitit 1997. Pra armata e të papunësuarve si pasojë e ekonomisësë pa zhvilluar dhe varfërisë globale,është barrë e madhe për shtetin e cilandikon negativisht edhe për stabilitetin e tij. Në kushte të një varfërie të këtillëtë gjithë ë të varfurit janë në gjendje frike dhe depresioni psiqik se çdo të bëhetmë tutje dhe cila do të jetë ardhmëria e tyre. Në R.Maqedonisë shkalla epapunësisë në vitin 1999 ishte 32.4% që do të thotë se kjo përqindje është më emadhe ndaj disa vendeve siç janë:Spanja 20.9%,Finlanda 15%,Franca12.6%,Italia 12.4%,Suedia 10.4% Zvicra 4.2%,ShBA 4.9%,Austria5.1%,Danimarka 5.4%, a më të ulët e kishte Japonia 3.4%. Rritja permanente eproblemit të papunësisë e rritë tensionin social në shoqëri dhe në anën tjetërndikon edhe në rritjen dhe thellimin e krizës ekonomike në tërsi.2. Problemi i varfërisë gjithë ashtu negativisht ndikon edhe nëinstitucionin e familjes si grup parcial shoqërordhe bio-social. Shumëfamilje sot në Maqedoni problemin e varfërisë po e përjetojnë si barrëtë rëndë dhe me pasoja negative në strukturën e sajë,në sferën e mardhënievefamiljare,në rolet e tyre,në buxhetin e sajë, në sistemin evlerave, në funkcionet dhe mënyrën e shfrytzimit të kohës së lirë etj.Varfëria po vërehet qoftë në familjen rurale poashtu edhe në ate ur-88

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutbane.Dinamika e pëgjithshme shoqërore së bashku me fenomenin evarfërisë,kanë ndikuar edhe në familje që si pasojë e sajë mbrenda institucionittë familjes kemi ndryshime radikale.Problemi i varfërisë, pra me fjalë tjera,kandikuar në bllokimin e evolucionit progresiv drejtë familjes nuklearebashkëkohore.Nga pasojat e papunësisë dhe skamjes në vendë që të kemifamilje bashkëkohore konjugale prej dy gjeneracioneve,formohen familje tëpërziera dhe më të gjëra me strukturë të më tepër gjeneracioneve.Periudha bashkëkohore e tranzicionit ndikoi dhe e përshpejtoi keqësimine gjendjes materiale dhe sociale të një numri të madh të familjeve.Kjoproblematikë është hulumtuar dhe vërtetuar në mënyrë empirike shkencore kuështë konstatuar se mbi 62.9% e të anketuarve deklarojnë se problemi më imadh në familje është gjendja materiale.("Strategjia, politika dhe udhëheqjame zhvillimin e rretheve rurale në R.Maqedonisë",faq. 113, Instituti përhulumtime sociologjike dhe politiko-juridike Shkup1998). Në kushte të këtillasocio-ekonomike,familja bashkëkohore nuk është në gjendje t’i kryej njënumër të madh funkcionesh,prandaj është e detyruar të kërkoj ndihmë ngashteti,pa të cilën ndihmë ajo nuk do të mund t’i kryej detyrat dhe obligimetndaj antarve të vet psh,kujdesi ndaj tyre,punësimi,çështja banesore,sigurimisocial,shkollimi etj. Pasoja tjetër e problemit të skamjes dhe varfërisë nëfamilje është edhe paraqitja e problemeve të patologjisë sociale siç janë;vjedhjet,delikuenca e të rinjve,prostitucioni vrasjet për motive financiare dhemateriale etj, të cilat janë problem dhe barrë tepër e madhe për shtetin në tërsi.3. Padyshim se problemi i varfërisë i involvuar në sferën e punësimit,dhe të familjes reflektohet dhe bartet edhe në sistemin arsimorë si procesmjaftë i ndieshëm socio-kulturorë.Ky problem është i lidhur drejtëpërdrejtë mefamiljen qoftë ajo rurale apo urbane apo patriarkale ose bashkëkohorenukleare. Kuptohet se procesi edukativo-arsimorë zhvillohet në shkollë siinstitucion shoqërordhe ate përmes kuadrit arsimorë, personelit udhëheqës dheliteraturës shkollore. Pasojat e gjendjes së gjithë mbarshme socio-ekonomike tëshoqërisë po vërehen edhe në arsim. Nga pasojat socio-ekonomike dhe ngamotivimi i dobët financiar i kuadrit arsimor tek pjesa dërmuese mungonkrativiteti dhe produktiviteti. Kjo ndodhë nga shkaku se arsimtari i cilikryekëput mvaret nga ky profesion,dhe i cili financiarisht është dobët imotivuar,është i detyruar që pas orarit të punës të punojë edhe diçka tjetër nëformë honorari për zbutjen e varfërisë në familje.Ana tjetër e kësaj medalje qëështë mjaftë e dhimbshme dhe tragjike,është se edhe një numër bukur i madhë itë rinjve-nxënës,nga pasojat e varfërisë janë të detyruar që pas orarit të mësimitme vetinisiativë apo me iniciativë të prindërve të punojnë diçka,qoftë punëfizike,shitje apo stërshitje,me qëllim që ta zbusin sado pak gjendjen e vobekëtfamiljare.Ajo çka është më e keqja,një numër nxënsish e ndërprejnë shkollimin89

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpër shkaqe të kushteve ekonomike,dhe këta njerzë si ardhmëri e kombit mbetenanalfabet apo gjysëmanalfabet dhe e marrin botën në sy duke mos e ditur se kudo t’i çoj ajo rrugë.Shpesh na bien në sy rrugve dhe nëpër tregje të ndryshme të shohimedhe fëmijë të cilët shesin apo stërshesin diçka për të iu ndihmuar familjeve tëtyre. E gjithë kjo nuk është pa pasoja për procesin edukativo-arsimorë dheperspektivën e sajë kurë dihet se arsimtari i cili është tepër i preokupuar meproblemetekzistenciale nuk mund të jap fryt dhe rezultate,pasi se i duhet kohëe lirë që ta ushtroj profesionin e vet,dhe në anën tjetër as nxënësi nuk është imundur të jet i motivuar dhe të bëhet nxënës i suksesëshëm deri sa nuk lirohennga kthetrat e skamjes dhe varfërisë.4. Sfera tjetër ku vërehen pasojat e varfërisë është edhe shëndeti injeriut i cili kohëve të fundit me përmasa të mëdha po keqësohet. Mjeksiasociale ka ardhë në përfundim se shumë sëmundje bashkëkohore sot janë tëlidhura drejtëpërdrejtë me varfërinë psh, sëmundjet kardiovaskulare,psikosomatike, neurozat, traumatizimi, streset, sëmundjet reumatike si pasojë ekushteve të këqia banesore,pastaj sëmundjet e ndryshme të cilat vijnë si pasojëe ushqimit të dobët etj.Periudha 10-12 vjeçare e tranzicionit në Maqedonipëcillet me rritjen dhe intensifikimin e problemeve shëndetsore.SociologuAnglez Entoni Gidens lidhur me këtë problematikë thot:”Në të vërtetë,faktorëtsocial kanë ndikim të thellë si në shfaqen ashtu edhe në përjetimin e sëmundjes,aponë mënyrën se si reagojmë ndaj të qenët sëmurë… Jetëgjatësi,mundësitëe sëmundjeve të rënda,si shqetësime të zemrës,kancer ose pneumoni,qëtë gjitha ndikohen fort nga veçoritë sociale. Sa më të pasura të jenëmjediset ku rriten njerzit,aq më pak mundësi ka që ata të vuajnë gjat jetës sëtyre nga ndonjë sëmundje e rëndë”(Enthony Giddens”Sociologjia” faq. 22Tiranë 1997). Edhe pse nuk janë hulumtuar detajisht pasojat e faktorve socioekonomikndaj shëndetit të popullatës,megjithate mund të konstatohet sevarfëria e keqëson gjendjen shëndetsore të njerzëve. Keqësimi i shëndetit vjennë shprehje veçanrisht te këto shtresa shoqërore:• Te të papunësuarit ose te të larguarit nga puna.• Te personat e vjetër me të ardhura më të vogla,• Te popullata e varfur në disa pjesë të pa zhvilluara të vendit,• Te gjinia femrore në kohën reproduktive dhe• Te të rinjtë si grup i veçantë shoqërorë.Prandaj si pasojë e varfërisë jo vetëm se keqësohet shëndeti i njeriut porajo ndikon edhe në rritjen e shkallës së vdekshmërisë,nxitë ndryshime në stiline jetës etj. Hulumtimet kanë treguar se shkalla më e lartë e vdekshmërisë ështëpikrisht në familjet më të varfura tek bashkëshortët e papunësuar dhe tekfamiljet me shkallë të lartë shkurorzimi,atje ku ushtrohet dhuna, alkoholizmi,pirja e duhanit dhe prostitucioni.90

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut5. Poashtu fenomeni i varfërisë me të gjitha dimenzionet e saja që ucekën deri tani ndikon edhe në sferën e mardhënieve ndëretnike si sferë mjaftëfleksibile. Inkorporimi i problemit të skamjes dhe varfërisë në këtë sferë ështëme pasoja mjaftë të mdhaja.Dihet mirfilli se elementi etnik në kushte të sotme të shoqërisëmultietnike është mjaftë aktual dhe e determinon kahjen e zhvillimitshoqëror.Në kushte të një standardi të ulët,në kushte të një pasigurie socialedhe materiale dhe të një konfuzioni ekonomik urrejtja ndëretnike,paragjykimetdhe stereotipet etnike janë mjaftë aktive, të cilat ndikojnë në tensionimin emardhënieve etnike, të cilat edhe ashtu janë mjaftë të keqësuara.Në këtë aspekt varfëria është në cilsinë e gjeneratorit i cili prodhon krizëdhe ndikon në keqësimin e mardhënieve ndëretnike. Në kushte të këtilla tëskamjes,kurë njeriu e ndien vehten të humbur apo të lënë pasdore në kaosin epërditshmërisë ku konfuzioni i ngjarjeve shoqërore dhe ekonomike e atakojnëshpirtin dhe individualitetin e njeriut nga të gjitha anët,atëherë paknaqsia arrinënë shkallën më të lartë të agresivitetit dhe frustracionit.Kuptohet se agresivitetimbaron me pasoja destruktive,mirpo kur është fjala për hapsirën multietnike,kydestruktivitet është dyfish më i lartë. Në kushte të këtilla dallimet nxisin vetëmndarje, e kurrsesi afrim, bashkëpunim,tolerancë dhe kompromis.Njerzit e uritur nuk janë në gjendje t’i kuptojnë dallimet si faktorëbashkëpunimi,por si bazë e konflikteve. Në një atmosferë të këtillë të skamjesnuk ka kushte të respektimit të etnikumeve me të gjitha dallimet -historinë,kulturën, gjuhën,zakonet etj.Në këtë aspekt shteti ka marrë masa për zbutjen e varfërisë sidomos përmes sistemit të sigurimit social i cili në vehte përfshin edhe siguriminpenzional dhe shëndetësor,mirpo, në këtë sferë duhet të ketë ndryshime edhemë të mdha që shteti të mos mbesë vetëm si mbrojtës i profetizuar i qytetarvenë aspektin social,por të marrë edhe hapa tjerë e veçanrisht në hapjen evendeve të reja të punës,sepse papunësia është direkt e lidhur me skamjen dhevarfërinë dhe e cila ndihet veçanrisht në ato familje ku punon vetëm njëanëtarë apo asnjë. Psh, në familjet me mbi dy antarë të punësuar,fenomeni ivarfërisë është më i ulët dhe me pasoja shumë më të vogla se sa në familjet measnjë anëtarë të pnësuar, prandaj kjo është një paradispozitë që duhet tërespektohet në politikën e punësimit. Thënë ndryshe,hulumtimet empirike ekanë vërtetuar se varfëria në familjet me asnjë të punësuar është 1.8 herë më emadhe se në familjet me një ose më shumë të punësuar, Kjo do të thotë seamvisëritë në Maqedoni më tepër vuajnë nga sindromi i papunësisë.Në anëntjetër,varfëria ekstreme ndikon në rritjen e problemit të papunësisë,duke mospasur mundsi për hapjen e vendeve tëreja të punës si pasojë e kollapsitekonomik. Rritja e shkallës së papunësisë është një nga indikatorët më senzibil91

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpërmes së cilës mund të përcillet gjendja e keqësuar ekonomike po edhe ajoshoqërore përmes koeficientit të lartë të papunësisë e cila vazhdon një kohë tëgjatë.Nga e gjithë ë kjo që u tha deri tani mund të përfundojmë se fenomeni ivarfërisë në Maqedoni është mjaftë transparent dhe i zgjeruar me përmasaalarmante,dhe nëse shteti nuk merr masa preventive, bile për zbutjen e kësajproblematike,atëherë ky problem do të zgjërohet me përmasa epidemike dhe dot’i përfshijë edhe ato shtresa të cilat janë në fazën fillestare e kështu me radhë.Moszgjidhja e këtij problemi me kohë do të kishte pasoja katastrofale përardhmërinë e R.së Maqedonisë,prandaj si detyrë parsore e çdo qeverie do tëishte angazhimi i tyre me gjithë potencialin e tyre shkencor,politik e diplomatiknë sferën ekonomike nga e cila sferë mvaret perspektiva dhe ardhmëria eshtetit.Literatura• Enthony Giddens “Sociologjia” Tiranë 1997• Dr. Mira Zelenovic ”Socijalna ugroženost”Instituti për politikësociale Beograd 1987• Majkël Harington “Amerika e dytë” Beograd• Dr. Dushan Bubevski, Dr.Jorde Jakimovski, Dr. Ilija Todorovski,Dr. Naum Matilov “Strategjia, politika dhe udhëheqja me zhvillimin e rretheverurale në R.Maqedonisë” Instituti për hulumtime sociologjike politike dhejuridike Shkup 1998• Enti i Statistikës, Shkup92

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutD-r Ruzhica CacaniskaInstituti për hulumtime Sociologjike dhe politiko-juridike- ShkupAngazhimi i subjektit konfesional për zvogëlimine dukurive patologjike në shoqëriÇështja konfesionale maqedonase në esencë përcaktohet kryesisht sidihotomike e përcaktuar nga ekzistenca e dy kolektiviteteve fetare gjegjësishtbashkësisë fetare ortodokse dhe asaj muslimane. Popullata maqedonase nëmënyrë bazike përcaktohet si ortodokse, kurse popullata shqiptare në mënyrëhomogjene i përket denominimit musliman. Duke i përcjellur tendencathistorike, është evidente shkalla e lartë e stabilitetit të kategorive të besimtarvenë kuadër të këtyre kolektiviteteve.Formësimi i potencialit fetarë minoritarë, i cili është real dhe faktikishti margjinalizuar, para së gjithë ash paraqitet si refleksion i zhvillimit të procesittë desekularizimit, gjegjësisht depërtimi i asaj fetares në jetën sekulare. Para sëgjithë ash duhet të akcentohet logjistika e fortë e bazës internacionale, e cila epërcjell këtë grupacion 47 .Desekularizimi si fenomen shoqërorsqarohet si depërtim gradual tëasajë të shenjtës në rrethimin e vënë profan. Desekularizimi bën përpjekje taimponoj pikëpamjen religjioze mbi botën, duke i dhën kolorit religjoz, iimponon vlerat religjoze, duke i dhën primat të veçant etikës fetare, kurse nëjetën politike dhe shoqërore, do të thot legjitimim i fesë si subjekt “merespekt”, duke e tejkaluar fazën në të cilën ajo është formësuar si çështjeprivate e besimtarve. 4847Fazat e krizave në historinë amerikane të përcjellura gjat zhvillimit tëfundamentalizmit religjioz dhe biblicioz, në qendër të vëmendjes përsëri e bartin të tëmenduarit teologjik dhe krijohen shumime të tërsishme të bashkësive fetare, të cilat etheksojnë origjinalitetin e tyre dhe orvaten për mbajtjen e të njejtës. Bashkësi të caktuara,para së gjithë ash minoritare, duke mos mundur që ta tejkalojnë ekskluzivitetin e tyre, epërjashtojnë komunikimin dhe veprimin e përbashkët me bashkësitë tjera fetare, gjegjësisht“rebelohen ” nga rrjedhat shoqërore, duke i hedhur direkt apo indirekt frytet dhe mundësitëpër një jetë globale kolektive, duke aluduar në dallueshmërinë e tyre dhe kriticitetin konstanttë paprekshëm ndaj bashkësive mazhurancë.48 Sekularizimi në esencë përcaktohet si proces i kundërt i desekularizimit, sizëvendësim gradual i të shenjtës me profanen në të gjithë a format e veprimit njerzorë.Sekularizimi vështrohet sipas disa niveleve: a) teoriko – filozofike - duke eksponuarmbisundimin e pikëpamjes dhe interpretimin e botës me vet botën, pa ikje kah forcat “mbinatyrore ” ; b) në sistemin e vlerave ose përmbajtjes së jetës - mbisundimi i vlerave93

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutDesekularizimi artikulohet përmes zhvillimit, për shembull tëfundamentalizmit religjioz, përmes dukurisë së bashkësive neokarizmatike,përmes dukurisë së numrit të madh të bashkësive fetare të mbullta, të cilat epotencojnë origjinalitetin e tyre, përmes dukurisë së forcës politike djadhtiste,përmes krijimit të ashtuquajturës shumicë morale, përmes dukurisë sëfallxhinjve, interpretuesve të ëndrrave dhe fateve, përmes krijimit të “shërimoreve ” në të cilat me përdorimin e “ terapisë ” religjioze, shërohendukuritë patologjike të krijuara si pasojë e sundimit të ateizmit dhe tëngjajshme.Desekularizimi determinon krijime të bashkësive fetare të reja dhepërforcimin e atyre egzistuese, mirpo për shkak të shënuarit të zhvillimit tëfundamentalizmit religjioz, në makro plan bashkësitë religjioze veprojnë mëpak harmonishëm, lansohen idetë e mëdha për bashkim dhe iket kah krijimi iasociacioneve të vogla mes bashkësive të cilat në aspektin dogmatik janë tëafërta.Në bashkësinë globale në dekadën e fundit, veçanrisht në vitet e fundit,është karakteristike smadhimi i përqindjes së dukurive patologjike. Numri iatyre që janë të mvarur nga alkoholi dhe droga 49 smadhohet, kurse kufirikalendarik i të mvarurve shkon edhe më tutje. Të mvarurit nga alkoholi dhedroga më së shpeshti janë fëmijë të shkollës fillore. Për vitet e fundit, kuptohetnë kontekst të prezencës së ushtarve të huaj në Maqedoni, rritja e prostitucionitfiton përmsa shqetsuese. 50 Rrirtja e vetëvrasjeve në Maqedoni gjithë ashtutregon rritje. Adoleshentët të cilët praktikojnë sjellje devijante gjegjësishtkriminale gjthashtu tregojnë rritje. shumë vjedhje, thyerje, lloje të ndryshme tëdhunës, tregtia e palejushme, vrasje dhe të ngjajshme janë vepra të cilat ikryejnë adoleshentët. Në rritjen e asaj “ patologjikës ”në bashkësinë shoqërorei shkojnë në llogari ngjarjet aktive konfliktuoze, të cilat për shkak peshës së vete tërheqin vëmendjen e tërë bashkësisë globale. Kështu subjekte të caktuarashoqërore duke u orvatur që sa më mirë të promovohen në situatën e sapokrijuar, nuk zhveshen për interesat e tyre që të manipulojnë me të rinjtë nëshoqëri, duke i përdorur për qëllime të veta. të gjitha këto drejtime dheridrejtime të të rinjve i tërhjekin nga procesi edukativo - arsimor dhe kthimin emëvonshëm të tyre, veçanrisht në periudhën postkonfliktuale, shkon shumë mëvitale shpirtërore të “ këtejshme ” ( njohse, morale, estete e tj. ), me dobsim të njëkohsishëmose shtyerje të vlerave religjoze ; c) në teorinë etike - themelimi i moralit në forcat dhenevojat njerzore (psikologjike, racionale dhe shoqërore ) dhe ç ) jetën politike dhe shoqërore– bartja e religjionit në kishë, në sferën e të drejtës private dhe jetës private ( kjo ështëkuptohet, tendencë e jo proces i kryer) - Vuko Paviçeviq “Sociologjia e religjionit meelementet e filozofisë së religjionit ” BIGZ, Beograd. 1988, faq. 314.49 Sipas të dhënave të Ministrisë së punve të mbrendshme në Maqedoni, numri ipersonave të regjistruar si të mvarur prej drogës në vitin 2002 është 5233. Supozohet senumri i tyre është më i madh.50 Shiqo “Raport nacional për zhvillimin njerzorë 2001 ” UNDP. Shkup.94

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutrëndë.Sistemi i ri i vlerave, i cili duhet të profunkcionoj në periudhënpostkonfliktuale, mund të shkoj kah afirmimi shumë më i madh i procesitedukativo – arsimorë, mirpo në anën tjetër mundet tërsisht edhe ta frenoj. Nëraste të këtilla ( të tipit ideal ), të rinjtë në vendë të shkollës do të jenë prezentgati në tëgjitha “ pozicionet ” tjera të shoqërisë.Në një konstelacion të tillë mardhënjesh një përgjegjësi dhe detyrë emadhe paraqitet para vet subjekteve fetare. Çfar do të jenë rezultatet nga kyproces mvaret edhe nga vet kolektivitetet fetare dhe udhëheqsia e tyre, poredhe nga sfera tjera e bashkësisë shoqërore veçanrisht nga estabilishmenti.Bashkësitë konfesionale në vënjen graduale të kornizës desekularizuese,orvaten të veprojnë në drejtim të tejkalimit të asaj “patologjikës ”në shoqëri.Me fjalë tjera, prezenca e sferës patologjike në shoqëri interpretohe si vepër eforcave të këqia, të frymës së pafeve, ateizmit etj. Kolektivitetet fetare anojnëkah formimi i bashkësive përmes mobilizimit të forcave të veta në drejtim tëmisionimit në arsimim fetarë të popullit. Krijimi i bazës fetare gradualisht do ta“anulonte ” sjelljen patologjike. “ Dekalogu ”fetarë është i pa përputhshëm mesjelljen amorale.Maturia është vlerë, e cila llogaritet si “ fundamentale ” në etikën fetare.Praktikimi i maturisë në jetën e përditshme, siç mësojnë librat e Shenjtë, do talargojnë individuen nga gjendja e dehur, ngatrresat.. sepse vera, lojrat, idolët,komara, ... janë paragjykime të cilat vijnë nga satana. Misionerët konfesionaldhe volonterët përmes kreimit të një sitemi të ri të vlerave, të një pikëpamje tëre mbi botën, anojnë ta zhvillojnë vetëdijën religjioze tek individi, që shprehdëshirë ose ka ardhë në gjendje që të “ rehabilitohet ”.Krijimi i një sistemi të ri vlerorë religjioz, tërsisht do t’i distanconte ngasjellja “patologjike” gjegjësisht nga stili i mëparshëm i të jetuarit. Participiminë kolektivitetin fetarë tërhjek ndarje të fuqishme nga kolektiviteti i cili kishtencitur sjellje ‘devijante ”. Shërimi i atyre të mvarurve para së gjithë ash kërkontërhekje të të mvarurit nga mjedisi ku jeton,largim të tij nga grupa e tëmvarurve të cilës “ tërsisht ” i takon. Shërimi nënkupton, në raste të caktuarashërim nga mvarshmëria fizike në një fazë mirpo në fazën tjetër punohet nëshpirtëzimin apo frymzimin e personalitetit e cila duhet të largohet nga natyramëkatare e tij dhe të bëhet participient aktiv në bashkësinë fetare. 5 Procesirehabilitues zhvillohet gradualisht dhe zgjat mjaft kohë. Janë vërejtur shumësuksese në këtë plan. Të mvarurit e shëruar, më vonë bëhen promotorët dhebartësit kryesorë të këtij aktiviteti.Ata me shembullin e tyre tregojnë dobishmëri dhe frytshmëri të këtijtipi të spiritualizimit. Personat e rehabilituar janë persona të cilët kanë vetëdije5 Në eparkinë e Strumicës psh, në kuadër të Kishës Ortodokse Maqedonase, ështëhapur qendra për preventim dhe shërim nga sëmundjet e mvarshmërisë.95

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttë zhvilluar religjioze dhe “ sistem të ri të vlerave. ” 51 Pranimi i pikëpamjes sëre mbi botën tërsisht i distancon nga rrethi i mëparshëm dhe i bartë në njëkolektivitet të ri në cilin praktikohet një stil gati krejtsisht tjetër i të jetuarit.Bashkësitë fetare krishtene minoritare orvaten që ta legjitimojnëprezencën e tyre të konfiguracionit konfesional të Maqedonisë duke upërpjekur ta “ përkujdesin popullatën e cila gjendet në margjina të shoqërisë.Ata aktivisht bëjnë përpjekje që t’i evangjelizojnë të varfurit, ata që nuk kanështëpi, narkomanët, të hendikepuarit.Bashkësitë fetare minoritare, 52 në mikro plan bëjnë përpjekje tëndërtojnë bashkësi (në raste të caktuara prototipe të familjes ), të cilatpërkujdesen për antarët e vet. Në ato jetojnë një numër i vogël i antarve të cilatpa dallim të depozitimit të tyre në të njejtën, realizojnë të drejta të rëndësishmeku ato i vejnë në një pozicion të “ priveligjuar ”në krahasim me antarët e tjerëtë shoqërisë, sepse prapa tyre e kan kolektivitetin në të cilin antarsohenaktivisht dhe i cili nuk mund t’i len në “ rrugë ”. Participimi aktiv nëkolektivitetin minoritar fetarë, i mobilizon antarët që të bëjnë përpjekje vet tambajnë “orthodoksizmin ” e vet dhe t’i kontrollojnë personat të cilët anojnëkah “ largimi ”.Në kolektivitetet minore takohen personat, për shembull të mvarurit ehershëm nga droga, të cilët me pranimin e sistemit të ri vleror tërsisht kanëmundësi të largohen nga mvarshmëria. Pikrisht për këtë arsye bashkësitëminoritare fetare në shoqëritë të cilat i trondisin kriza të thella paraqesin “ ishuj”të shpëtimit për antarët e tyre, veçanrisht në periudha kur vjen deri te rrënimi ikolektiviteteve të vjetra, kurse të rejat akoma nuk e kan siguruar pozicionin etyre.E tërë korparmata e bashkësive fetare 53 , veçanrisht në vënjen ekornizës desekularizuese do të ishte e dëshirueshme që të aktivizohet dhe t’ipërkushtohet zgjedhjes së problemeve të cilat e shtërngojnë shoqërinë. Vepriminë sferën e “patologjikes ” imponohet si detyrë dhe përgjegjësi e madhe të çdo51 Nga kategoria e të mvarurve nga droga, kolektivitete të caktuara fetareregrutojnë besimtarë të vet. Duke punuar në problemin e tyre, gradualisht ata i përvetsojnënë radhat e tyre.52 Izolimi dhe mbyllja e disa bashkësive minoritare fetare, të cilat përpiqen përndërprerje gati të të gjithë a lidhjeve me shoqërinë, kurse njëherit edhe përmes formëzimitantiinstitucional të konfesionit të tyre bijnë në sektë e cila gjithë një e më pak brengoset përbashkësinë më të gjërë në të cilën egziston. Sektet veprojnë si bashkësi fetare të mbyllurarigorozisht, të cilat praktikojnë doktrinë të pastërt, dhe të cilat kan përkujdesje të veçant përçdo antarë të vetin, i cili aktivisht participon në të njejtën. Finansimi i sekteve zhvillohetkryesisht nga donacionet dhe antarsitë ( në disa përcaktohet një përqindje e caktuar përshembull dhjetë e të ngjajshme ) e antarve të vet. Sekta nuk ven lidhje jashtë bashkësisëshoqërore, gjegjësisht izolohet nga asociacioni ndërkombëtarë.53 Shkalla alarmante e saj “ patologjikes ” në shoqëri megjithate deri tani nukmotivon akcion të tërsishëm dhe koordinativ tek bashkësitë si tërsi. Me siguri vënja e bazavepër dialog mes bashkësive fetare, do të krijoj klimë të volitshme për koordinim në këtëdrejtim.96

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutbashkësie fetare.Subjekti konfesional së bashku me “ faktorët ”tjerë të bashkësisëshoqërore, 54 do të duhej të marrë pjesë aktivisht në ndaljen dhe preventimin esjelljeve devijante dhe kriminale, veçanrisht mes të rinjve. Para së gjithë ashduhet marrë parasysh etimologjia e vet dukurisë patologjike, e cila nuk do tëecte në drejtim të zgjidhjes së pasojave por kah tejkalimi i shkaqeve tëparaqitjes së tyre. Akcioni i gjithë anshëm i bashkësisë shoqërore nuk do tëduhej të ndahej nga shërbimet e subjekteve fetare. Çfar forme do të fitojnëmegjthate drejtëpërdrejtë mvaret nga vet konfiguracioni i bashkësisëshoqërore.Literatura e shfrytzuar1. Jakimovski, J, i grupa avtori, (1999/2000), Socijalnoto raslojuvawei kvalitetot na `ivotot vo periodot na tranzicija, Shkup, ISPPI;2. Jakimovski, J, i grupa avtori, (2001), Socio-ekonomskata strukturai problemi na naselenieto vo Republika Makedonija, Shkup, ISPPI;3. Marty, M. E, (1983), Religijski trendovi u Americi, Beograd,Pregled.4. Pavi}evi} Vuko, Sociologija religije sa elementima filozofijereligije, BIGZ, Beograd, 1988.5. Rot, Nikola, (1988), Psihologija grupa, Beograd, Zavod za uxbenikei nastavna sredstva;6. Susnjic, Dj. (1988), Znati i verovati, Zagreb, Kršćanska stvarnost i Stvarnost;7. Vernon, M.G. (1962), Sociology of religion, Neë York, McGraë-Hill BookCompany;8. Vrcan, S. (1986), Od krize religije k religiji krize, Zagreb, Biblioteka Suvremenamisao, Školska knjiga.54 Kisha Ortodokse Maqedonase së bashku me një pjesë të sektorit joqeveritar,pregatitet për veprim në drejtim të preventimit dhe shërimit të sëmundjeve të mvarshmërisë.97

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutZehedin Tushi,Gjeneral nënkolenel në penzionTraumat si dukuri psikologjike gjatdhe pas konflikteve• Veçanërisht tek qutetarët nën uniformë• Pasojat nga konfliktet si burim për rrezikimin e të drejtave tëqytetarëveNga aspakti etimologjik sinonimi traumë rrjedh nga fjala greke traumëqë nënkupton çfarëdo lloji goditjes (ose lëndimit fizik ose psiqik te njeriut).Kur bëhet fjalë për konflikte, atëherë thuhet se bëhet fjalë për tëashtuquajtura trauma psikike qe nënkupton tronditje të plotë e të papërmirësueshme shpirtërore, si pasojë e ndonjë ngjarje të rrezikshme për jetë.Ne fakt, traumë psikike nënkuptohet firka, stimule, ndryshim i gjendjes, osesituata të cilat e bllokojnë ose e rrezikojnë realizmin e ndonjë motivi,rrezikojnë integritetin ose ekzistimin e personalitetit. Si pasojë e traumëspsiqike, rëndom paraqitet psikoneuroza, duke përfshirë aty edhe çrreguliminpsikosomatik.Nga ana tjetër çrregullimi psikosomatik përcillet me reagime oseçrregullime somatike, që ka për burim faktorët emocional. Kjo do të thotë seato paraqien tek personat që nuk janë të aftë për të gjetur zgjidhje përkatëse përproblemet e tyre jerësore, por që shtërngohen psiqikisht, duke nxitur blokimine funksionimit të organeve ose sistemeve organike.Traumat psikike janë me një inensitet dhe kohëzgjatjeje të ndrushme.Kjo do të thotë se shumë situata intensive paraqesin trauma psikike per njëshumicë njerëzish dhe ngarkim për mekanizmet mbrojtës. Nga ana tjetër disasituata paraqesin traumë vetëm një numër të kufizuar njërëzish që janë tëndieshëm për ato.Gjatë ndikimit ose veprimit të traumave psikike tek njerëzit normal atojanë të kalueshme (të shkuara) kurse kjo ata i dallon nga njerëzit neurotik ose98

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutjonormal. Por nëse ato lloje reagimesh ekzistojnë për një kohë të gjatë, mund tëkonsiderohen si jonormale, veçanërisht nëse kanë ndodhur pas, situatashobjektivisht të parandësishme që kanë zgjatur shkurtë dhe nuk kanë qënë tëshpeshtuara.Çrregullimet psikomatike janë të shpeshta në radhët e forcave tëarmatosura(FA), në kohë lufte dhe në kohë paqe, por rëndom praqiten edhegjatë stërvitjeve, par që mund të shkaktohen ose keqëshen gjatë operacioneveluftarake (OF). Nga një herë mund të paraqiten edhe nëper pjesët e trupit kumë parë janë vërejtur sëmundije plagë të caktuara.Gjatë luftës më shpeshë parqiten në:• sistemin kardiovaskular (rrahje e speshtë e zemrës, shtypje e lartë egjakut, dhimbje e kokës- migrena)• sistemin gastroenterolgjik (sasia e shtuar se acidit të lukthit, ndezjekronike e mukozës së lukthit, i thatë në lukth etj.)• sistemin bronhial (gërç në bronhit etj)• sistemin e urinimit dhe në gjenitaljet (ureinim i speshtë dheçrregulllim i potencës etj.)• sistemin e lëkurës (ndryshime të shumta të lëkurës, kruarje, djersitjeetj.)• sistemin e kockave e të muskujve ( reumatizësm psikogen, dhimbjene muskuj etj.)Në literaturën nga fusha e psikologisë dhe psihatrisë në vend tësinonimit traumë psikike më shpeshë përdoren terminet stres, shok psiqik,frustrim dhe ngarkesë.Në shkencë konfirmohet se çdo individ në situatë të jashtëzakonëshmemund të reagojë në mënurë jonormale. Në çfarë mase individi do të reagojëashtu varet nga durimi, stabiliteti emocional dhe nga cilësitë e tjera të tij, si dhenga ajo se sa kohë do t’u nënshtrohet ngarkesavë të tilla. Nese individi nëpikpamje emocionale dhe fizike është më stabil, atëherë ekzistojnë mundësi mëtë mëdha për t’iu kundërvënë rreziqive e të mos përjetojë shok psiqik. Faktorëtqë mund të nxisin reagimin jonormal janë të ndrushëm, kurse si mëkaraktesristik do t’i përmendim shterjen psikofizike dhe luftarake, lodhjakronike, ngjarjet e shtuara të pakëndshme emocionale, uria, etja, pagjumësiaetj.Njëra nga karakteristikat themelore të gjendjes së jashtzakonësme,sidomos gjatë luftës është që individi vazhdimisht përjeton stres dhe krizaemocionale. (Pika nuk shpon me forcën, por me rënien e vazhdueshme), (Guttacavat libidem non vi saed saepr cadendo).99

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutNë medicinë dhe në biolgji sinonimi stres përdoret dhe shenon ndikimine faktorëve të jashtëm ndaj organizmit. Sot më fjalën stres nënkuptohet forca ecila i kërcënohet integritetit biologjik të individit me veprimin e forcave tëndrushme fizike, kimike e të tjera.Me termin stres nënkuptojmë sindromin që në situata tëjashtëzakonëshme mund të kontrubojnë për një luhatje në sjelljen e individitdhe në paraqitjen e sëmundjeve psikike dhe fizike. Përgjigja e individit në atoraste është ndryshme. Indivi mund të çfaqë aftësi adaptibile ose joadaptive nëformë të çrregullimeve fizike e psiqike, çrregullimi ose të sëmundëjes.Sipas disa autorëve nocioni stres ka te bëjë me tre(3) procese të veçanta: Forca, stimulanse, ndryshime të gjendjes ose të situatës Procese ku forcat e nënshtruara, nxitjet, ndryshimet, gjendje osesituata, qe ndikojnë në organizmin dhe Ndryshime në organizmin qe burojnë nga veprimi i forcave tënënshtruara, gjendjet ose situatat (emocionale, fiziologjike, biokimike,strukturale etj.).Përvojat empirike nga luftërat e fundit qe janë zhvilluar në botë, si dhenga katastrofat elementare, tregojnë se në fazën e parë të katastrofës 10-20% tëindividëve shumë shpejtë këthehen në gjendjen e mëparëshme normale, 70%tregojnë dryshime kalimtare, kurse afro 10% çrregullime të rënda psiqike.Faza e parë quhet si ’’reagim ndaj shokut’’ që karakterizohet me njëtronditje, befasi dhe paralizë të aktiviteteve të rëndomta. Pas përfundimit tëkësajë faze, individët psikikisht më stabil, kanë sjellje më konstruktive gjë qëndikon në ruajtjen e personalitetit të vetë, kurse më vonë edhe në mbrojtjen eatyre për rreth. Individët që në pikpamje psikike janë jostabil reagojnëkrejtjësisht ndryshe (janë të palëvizshëm, u mungon inicijativa, janë nëpërgjum etj.) Nga ana tjetër individët me psikomotorikë të shtuar tregojnë lëvizijetë pakontrolluara. Përveç këtyre reagimeve, vërehen edhe çrregullime në sferëne vetëdijes, çrregullim i aftësisë orientim, gjendje histerike klasike, amnezipsikogjene, disponim të ndrysheshëm (nga disponimi i madh deri tek reagimiemocional).Në fazën e dytë individi gradualisht çlirohet nga frika në shumë mënyra( në forme të lëvizjeve pa qëllim, neurozë, agresivitet, mosrespektim iautoritetit etj.)Faza e tretë e reagimit paraqitet pas një latence të caktuar, kur situata nëpërgjthësi shikohet në mënyrë kritike dhe reale. Si pasojë e përjetimeve jo tëkëndëshme dhe konfliktuoze, një përqindje e caktuar e individëve në këte fazëpërsëri ndien frikë dhe bie në gjendje neurotike. Çrregullimet më të mëdhashpirtërore në këto rrethana janë më të rralla. Kryesisht manifestohen reagime100

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutdepresive, paranoide ose shizofrene.Sipas llojit, më masiv janë reagimet neurotike (histeri me amnezi,bllokim funksional i pjesëve të caktuara të organizmit, pengesa në të folurit,humbje të dëgjuarit) Me këto reagime manifestohen simptomet edepersonalizimit (individët mendojnë se nuk janë ata që janë). Kemi edhereagime paranoide, reagime psikosomate (dhimbje koke, pengesa në zemer dhepengesa vaskulare, probleme me organet e frymëmarrjes dhe organet e tretjes).Në Spanjë kemi përshkrimin e reagimeve stuporoze (frikë, në të cilën luftëtarëtkanë qënë plotësisht të shtangur, të humbur, të painteresuar dhe as që kanëbashkëpunuar me rrethinën).Nga aspekti i sjelljes sociale me analizën e llojëve të gjertanishëm tëçrregullimeve psikologjike të individit në situata të jashtëzakonshmë, mund tëvërehen këto llojë të sjelljes:• sjellje e individit me aksione dhe procedura të orintuara, në kufijt enormave sociale,• individët të tjerë tregojnë sjellje të ndryshuar dhe jokonstante,fillojnë me aksione konstruktive por brenda një kohe të shkurtër heqin dorëduke u treguar si joefikas,• një përqindje e vogël e popullsisë ka sjellje të pakontrolluar dheantisociale. Këta individë janë shumë të rrezikshëm e të dëmshëm për mjedisin,• një përqindje e vogël tregon apati, mosinteresim. Këta individëlargohen nga realiteti, jetojnë në botën e vet joreale dhe fantastike,• jostabilitet psikik dhe sjellje labile janë kakakterika që paraqiten tekdisa indidë ne situata të tilla. Ata janë depresiv e të padisponuar• ata individë që tregojnë reagime me panikë paraqesin rrezik për t'ubërë vatër e panikës masive, dhe dhënia e ndihmës për të dëmtuarit ngafatkeqësia në një masë të madhe e zvogëlon thellimin e sjelljeve dhe reagimevejonormale.Manifestimet frikës psikologjike dhe fiziologjike në situata tëjastëzakonëshme-konflikte, janë të pranishme tek çdo individë normal. Kyemocion i pakëndshëm (frika) na paralajmëron për rrezikun. Prandaj është edosmodoshme të vendoset një kufi ndërmjet frikës reale dhe joreale. Pra, nëseindividi përjeton frikë në relacione objektive, atëherë friga është reale. Por nëseindividi nuk ka arsye të frigës, atëherë kemi të bëjmë me frikën e shpikurjorele. Ndër reagimet patologjike nga frika bien edhe frika nga errësira,hapësira e mbyllur, lartësia, sëmundije të ndyshme etj.Në situata të jashtëzakonisheme dhe situata lufte reagime frikëspërcillen edhe me emocione të tjera të pakëndshme. Kështu emocioni i urrejtjesnjeriun e friksuar shpeshë e detyron në aksion pa marrë parasyshë si aksioni aështë i arësyeshëm dhe i domosdoshëm. Individi është agresiv, kurse nëse101

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutdominon frika ai largohet dhe hik. Urrejtja është një emocion më kompleksedhe më afat gjatë, shpeshë e përciellur me pasiguri dhe me të papriturat. Kyemocion në kushte lufte është i pranueshëm sepse është i orientuar kundërarmikut.Frika maksimale dhe intensive në një grup mund të jetë shkak përreagime masive jonormale dhe panikë. Botkuptimi se paniku paraqitet sianarki, hikje e paorganizuar dhe tërhjeqëje nga zona e rrezikut, është diçka ezakonshme. Në fakt këto janë llojet më të shpeshtë të panikut por reagimet mepanikë mund të manifestohen edhe në formë të palëvizshmërisë – paralizës osenë formë të reagimeve agresive e impulsive.Situatat e frikshme e të papritura janë shkaqet kryesore për paraqitjen epanikut. Perveç kësajë në këto situata reagimet mund të nxiten edhe ngafaktorë të tjerë: lodhja, uria, rënia e moralit luftarak, epidemitë, përvoja epamjaftueshme luftarake, disciplina e dobët, glorifikimi i rrezikut, befasitë endryshme, hudhja e njerëzve me panikë, lajmet e ndryshme e të tjera.Shoku psiqik (emocional) shënon ndërprerjen e fuqishme e të papriturtë zhvillimit të funkcioneve të njeriut.Frustrimi shënon gjendje emocionale në të cilën është ndërprerë osepenguar realizimi i motivit (motiveve) të caktuara.Një gjendje e këtillë shpeshë herë ka karakterin e tendosjes sëpakëndëshme, kurse varet nga gjendja e motiveve të aktvizuara, madhësiakohëzgjatja e pengesave të cilat e pengojnë realizimin e tij.Ngarkesa, sinonim që më shpeshë shënon dhe përdoret për gjendjen nëtë cilën stimulohet, aktivizohet, mundësohet ose nxitet reagim i caktuar oseçrregullim i caktuar psiqik. Ky ngarkim e vë njeriun para kërkesave më tëmëdha se ato të rëndomta (të zakonshme).Për armatën më rëndësi më të madhe janë individët sociopatë (asocialdhe antisocial) sepse i ngarkojnë njësitet dhe eprorët. Adaptimi i tyre mekushtet e gjndjes së luftës kushtëzohet nga shumë faktorë.Për të qënë në gjendje që t'i vlerësojmë dhe parashikojmë reagimet enjeriut në ndonjë gjendje të jashtëzakonëshme, është e domosdoshme të njihetpsikologjia indiviidt. Para së gjithë as lypset shqyrtuar strukturën dhedinamikën e sjelljes së individit në situata të frustrimit e të konfliktit. Duhetpasur parasysh ngarkesën e individit në ato situata. Në situata konflikti, kryesishtëështë i pranishëm mendimi se çdo individ mund të sillet në mënyrëjonormale. Individi në fjalë në çfarë mase do të reagojë ashtu do të varet ngadurimi i tij nga stabiliteti emocional dhe nga cilësitë e tjera, si dhe nga ajo se sakohë do tu nënshtrohet ngarkimeve. Nëse individi është sa më stabil nëpikëpamje emocionale dhe fizike aqë më shumë ekzistojnë mundësi për t'ukundërvënë rreziqeve pa përjetuar krizë psiqike. Faktorët që mund ta nxitin102

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutreagimin jonormal janë nga mëtë ndryshmit (shterja psikofizike, lodhjakronike, uria, pagjumësia..)Gjatë parashikimit se si ushtari (qytatari me uniformë) do të sillet nësituatë të jashtëzakonëshme, duhet nisur nga dy (2) faktorë kryesorë:- i pari, nganjeriu dhe struktura e personalitetit të tij,- i dyti, nga marrdhënjiet reciproke ndërmjet individit dhe mjedisit.Me siguri se në një situatë konflikti, bëhët fjalë për një konflikt tëbrendëshëm dhe nuk flasim për konflikte të përmasave më të gjëra, në masë tëmadhe do të rrezikohen të drejtat njerëzore që paraqesin kategori kushtetutaredhe si të tilla duhet respektuar edhe në kushte lufte. Këtu në radhë të parë itheksojmë të drejtat qytetare dhe politike, pastaj ato eknomike, sociale dhekulturore.Ajo e drejtë njerëzore që më së shumti mund të vihet në rrizik në njësituatë konflikti gjithë sesi ka të bëjë me rregulativën juridike të vendit(legjislativës) të drejtën për jetë, si e drejtë e pamohueshme, respektivishtintegritetin fizik dhe moral të njeriut, pastaj ndallimin për çdo llojë të torturës,sjellje jonjerëzore dhe injorante dhe dënimi, puna e detyrueshme, si dhe edrejta fetare.I theksojmë këto të drejta si të tilla, të rëndësishme, esenciale spse nuk iunënshtrohen kufizemeve, sikurse mund të janë të drejtat e tjera në ratse tëcaktuara me Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë.Ndërkaq, në situatë të caktuar konflikti ato të drejta nuk respektohen, nëtë vlenë e drejta e më të fuqishmit, kurse me në fjal ajo përkufizohet nëprovebën latine që vlen edhe sot e që do të vlejë edhe nesër ’inter arma silentlege’-midis armëve, ligjet heshtin.Sa kihej kujdes dhe si rrespektoheshin këto të drejta, e të mos shkojmëjasht kufijve të shtetit tonë, shembujt nga konflikti (përleshja) e vitit 2001akoma janë në kujtim të freskët, tubimet e njerëzve, thenë me kusht luftëtarë,para institucioneve të shtetit janë të përditëshme edhe sot. Në këtë vend do tëtheksojmë se edhe në konfliktin tonë të brëndshëm, patëm përleshje, raste tëkrimit kundër popullsisë civile, krim kundër të plagosurve, krim ndaj të zënëverob, raste të plagosurit, lloji më të lehtë dhe më ë rëndë, karakteristike për të dypalët në konflikt në konfliktin e brendëshëm, diskriminim midis njerëzve etj.Nga ana tjetër një hallkë i bashkohet tjetrës dhe ashtu me radhë deri nëformimin e një zinxhiri në formë të rrethit të mbyllur, të cilit nuk i duket asfillimi as mbarimi, rrespektivisht një dobësi lind tjetër dobësi. E theksojmë këtëpasi njerëzit mblidhen sepse nuk kanë realizuar disa nga të drejtat e tyre për tëcilat shteti duhet të mbajë llogari në pajtim me Kushtetutën e Republikës eMaqedonisë, e si sillet ai ndaj tyre të mos bisedojmë. Duhet që vetëm të dalimnë rrugë, para Qeverisë, para Parlamentit më qëllim që të shikojmë, kurse103

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpastaj çdo gjë do të kemi të qartë.Sado-kudo, për mbrojtjen e të drejtave njerëzore në një situatë konflikti,nga e drejta publike ndërkombëtare ndahet një degë e veçantë e njohur si edrejtë ushtarake ndërkombëtare. Qëllimi krysor i kësajë të drejtë është që luftaose konflikti i armatosur të humanizohet. Kjo në praktikë, ndër të tjerat, do tëthotë mënjanim i vuajtjeve të drejt përdrejta të qytetarëve. Por dokumentat qëpërpunojnë këtë problematikë sidomos Ius cogens (E drejta e detyrueshmendërkombëtare), nuk do të jenë temë e veçantë elaborimi me këtë rast.104

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutDr. Lidija Georgieva,Instituti pлr studime tл mbrojtes dhe tл paqлsFakulteti Filozofik, ShkupNdлrtimi i paqлs parakonfliktit dhe pas konfliktitHyrjeDistinkcioni në mes periudhës para konfliktit dhe pas konfliktit përndërtmin e paqës, si duket është me rëndësi vetëm për analitikët të cilëtseriozisht merren me teoritë/konceptuale të paradigmës për konfliktetbashkëkohore. Si pasoj e një konstatimi të tillë dikush do të parashikoj se përkëtë çështje mund të veprohet kryesisht nga dimenzioni teorik përmeskompleksitetit të teorive të kundërshtuara në kuptim të:• Në natyrën e njeriut dhe në proceset e frustacionit përshkak tëpakënaqësive të kërkesave themelore a është dukuria e agresionit, opojo;• A munden konfliktet bashkëkohore (të armatosura) të zgjidhen dhe tëzvoglohet potenciali i sjelljes konflkktuoze?• A munden konfliktet bashkohore të transformohen dhe të vendosen nëdimenzionin kur aktorët e konfliktit do të gjejnë zgjidhje të përbashkët;• A mundet konflikti të preventohet dhe si?Kundërshtimet teorike për këto çështje nuk e ilustrojnë vetëm anënteorike por edhe paraqesin edhe anën praktike të problemit: Sit të preventohet/pengohet/reduktohet dhuna si mjet për zgjidhjen e konfliktit? Në teoritë është ipërfaqësuar mendimi se ndaj konfliktit bashkëkohor etnopolitik mund tëveprohet me dallime në strategji për menaxhimin e konflktit. Problemi ndodhatëherë kur orvatemi të identifikojmë strategjinë më adekuate, respektivishtstrategjinë më të suksesshme, dhe atë jo vetëm në kuptim teorik, por në raportme atë real, në konfliktin e esakaluar. Atëherë pritet se “ndonjë” do të ketëzgjidhje për problemin; se në atë zgjidhje me siguri janë të përmbajtura105

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut“lëshimet” nga lekcionet e mëparshme dhe se e njëjta nuk do të aplikohet“shumë von”. Shembujt dhe analizat e konflkiteve dhe krizat të cilat eskaluannë procesin e rënjes së ish Jugoslavisë treguan se termi “shumë von” nuk mundtë shmanget si kualifikim për angazhimet të drejtuara në ndryshimin edinamikave të konfliktit dhe të pengimit të dhunës. Edhe shembulli meMaqedoninë, përskaj përvojave me menaxhimin e përfshirjes dhe të zgjërimittë konfliktit nga Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina dhe Kosova dhe sidomospërshkak të krizës nga viti 2001, nuk mundet në tërësi të përfshihet nëdinamikën e strategjisë preventive. Edhe pse ky shembull (i Maqedonisë) ështëmë së shpeshti i eksploatuar si shembull më i mir preventiv (nga fillimi përmespërvojave të misionit të UNPREDEP-it dhe më pas si shembull më i mir ipreventvës për zgjërimin e konfliktit në vitin 2001) me gjithë ate mund tështroj çështja se disa lekcione kanë mundur të përvetësohen më herët dhe mëmirë. Sa i përket lëshimit të lekcioneve, mund të ndahet ajo për ndërtmin epaqës para konfliktit ose ndërtimi i paqës preventive, si më e rëndësishmja ngatë gjithë at të cilat mund të jen në opcion që të mbrohet paqa në Republikën eMaqedonisë.Qëllimi i këtij punimi është të paraqes bindjen se preventiva si veprimose si strategji mund të jet më efikase se sa masat reaktive. Në këtë kuptimpreventivë është strategjia afatgjate e cila është pjesë përbërse e ndërtimit tëpaqës para konfliktit por edhe pas konfliktit. Në rastin e parë ajo duhet të ipërjashtoj potencialet dhe shkaqet për sjellje të dhunshme, ndërsa në të dytin tëpengoj riciklimin e sërishëm të dhunës. Për këtë punim marrëveshja kornizëështë e lënë në pjesën e ndërtimit të paqës pas konfliktit, por edhe jo si digë evetme para kërcënimeve për paqën dhe sigurinë e Maqedonisë dhe qytarëve tësaj, por një nga mjetet në kuadër të strategjisë preventive.Dilemat rreth krizës në MaqedoniPeriudha e eskalimit të krizës, të cilën Maqedonia e kaloi në vitin 2001ishte dhe mëtej mbetet temë e debatit të gjërë. Diskutimet kontraverze dheqëndrime të cilat i paraqesin aktorët poltik rreth asaj se çka ndodhë në të vërtet,në pjesën më të madhe të rasteve ishin të ndara në vijë etnike. Më së shpeshtiishin argumente të cilat e hedhin fajësinë në “palën tjetër” si fajtor kryesor përprovokimin e dhunës. “Argumentet” me të cilat arsyetohet dhuna si mjet përkorigjimin e gabimeve nga lloji “qytetarët e rendit të dytë” ose paralajmërimetnga lloji “kaloi koha për biseda” ka kundër argumente nga lloji “qytetar jolojal” ose “edhe ashtu kanë të drejta të tepërta”. Si duket as të parët dhe as tëdytit nuk u venitën nga përdorimi i kësaj rruge, dy vite pas mbarimit të krizës,106

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutkëto i përdorin ata të cilët nuk kuptuan se dhuna edhe më shumë i zvogëlonmundësitë për mirëkuptim të ndërsjelltë, besim, zhvillim të demktacisë. Edhemë tepër, për disa “frenues” edhe më tej ka alternative të poshfrytëzuara ngalloji i ndarjeve me mure ose nga lloji për përdormin legjitim të dhunës përidealet e vetëprcaktimit në grupe etnike.Edhe më tej janë diskutimet divergjente sa i përket dijagnostifikimt tëkrizës /konfliktit. Këto ndërlidhen me “argumentet” paraprake në formë tëkërkesës së shkaqeve për krizën, kryesisht në dinamikën e marrëdhënievendëretnike në shtet (vlerësim i cili dominon në vlerësimet e plasura nga jasht)ose të tjerët shkaqet e konfliktit i kërkojnë në dinamikat e rrethimit regjionaldhe në “ndikimet e faktorit të jashtëm”. Këto parashikime mund të vëndohenne kornizën vijuese të parshikimeve të cilat do të sjellin eskalimin e konfliktit:• Shteti është në në fazën e tranzicionit dhe te transformimit të shpejt tëinstitucioneve të cilat e dobësojnë sistemin;• Një grup etnik dominon në procesin e krijimit të procedurave përvendosje politike edhe në institucionet ndërsa bshkëpunimi në nivelliderësh është i dobët ose nuk egziston;• Qasje të ndryshme, qasje të pamjaftueshme të grupeve etnike nërersurset e llojllojshme;• Institucione të pamjaftueshme dhe të dobëta për shprehjen e interesavetë pakicave;• Dominimi etnik në strukturat ushtarake;• Mbajtaj e institucioneve të specijalizuara për përdorimin e forcës;• Prezenca e motivacionit emocional etnik;• Demostrimi i efekteve nga kryengritja luftarake e pakicave nëfqinjësinë;• Përkrahëja nga pala e tretë (aleat) për luftën e grupacionut etnik; 55Shumica nga gjendjet e lart përmenduea janë që njihen në rastin eMqedonisë. Disa prej tyre janë të ndërlidhura me faktorët struktural, disa meato instrumentale ose normativë. Por ajo çka duhet të potencohet sa i përketkornizës së parashikimeve qëndron arsyetimi se teoria e konflikteve etnike nuki llogarit interesat etnike të definuara politike për sqarim të vetëm dhe tëmjaftueshëm për përdorimin e dhunës në konfliktin e brendshëm. Në raste të55 Më detajisht për faktorët dhe fazat e eskalimit te konflikteve etnike në: Carment,D and James,P: Escalation of Ethnic Conflict: A Survey and assessmant, NPSIA107

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttilla, shumica nga konfliktet nga karaketeristikat e tyre janë “etnike” vetëm nësipërfaqe. Ekzistojnë edhe shkaqe të tjera esencijale, të cilat i stimulojnë, si:• Faktorët e grupit etnik siç janë ato strukturale (madhësia dhe locimi igrupit etnik) 56 ;• Instrumentale (siç është rroli i elitave politike në mobiliziminetnopolitik),• Normative (si forma institucionale për zgjidhjen e konfliktit të paraparme zgjidhje normative).Këto grupe faktorësh mund të japin sqarimin përse disa shtete janë më tëimponuara me dhunë të konflikteve etnike. Prej këtu mund të veçohen edhedisa indikator që të vlerësohet ndieshmëria dhe mundësia e mosstabilitetit.Në këtë kuptim duhet të analizohet potenciali dhe rreziku i mostabilitetittë Maqedonisë. Zakonisht analizat e tilla mbështeten në tregues kvantitativ,(me çka e tejkalon domenin e këtij punimi) të cilat kanë bazë etnike që itakojnë strategjisë preventive si pjesëpërbërëse për ndërtimin e paqes.Maqedonija dhe ndërtimi i paqës pas konfliktitNdërtimi i paqës u ndërmuar që të lëhtësohet tranformimi i konfliktit.Kjo paraqet proces afatgjat i cili zgjat para, dhe gjat kohës prej kur do tëndërpritet dhuna. Në esencë ndërtimi i paqës duhet të ripërtrijë strukturën eraporteve në shoqëri, e cila prodhon marrëdhënie paqësore ose që të vendosraporte të tilla. Për këte arsye, ky proces, mund të thuhet, se mbështetet nëstrukturën e ndryshme të raporteve në shoqëritë të cilët dallohen edhe në bazëtë faktit: A ekzistojnë në shoqëri rreziqe të cilat edhe më tej nxisin dhunën, aeskalon konflkikti në dhunë ose shoqëria e ka kaluar tani më fazën e konfliktittë dhunshëm. Ky “dallim” paraqet pikënisjen për llojin e intervenimeve e cilado të ndërmerret si dhe për aktivitet dhe masat në kuadër të strtrategjisë. Nëperiudhën e fragmentizimit të ish Jugoslavisë, Maqedonija bënte orvajtje përpengimin e shtrirjes të dhunës, në fillim u shfrytëzuan mekanizmatndërkombnëtar. Pas ndërprerje të misionit të UNPREDEP-it, si mission i parë iOKB-ës, Maqedonia nga objekti i preventivës i ridestinua në mjet për56 Për këta faktor mund do të hasen sqarime të ndryshme. Për shembull disa autorkonstatojnë se heterogeniteti etnik është me rrezik më të vogël për lajmërimin e konfliktitdhe dhunës në krahasim me shoqërinë bipolare ose trepolare. Ose, madhësia e grupit etniknuk do të thot autaomatikisht zmdhimin e rrezikut të konfliktit dhe dhunës (për shembullnumri i madh i pakicës etnike ruse në shtetet e Baltikut). Më saktësisht për këtë në T.R.Gurr: Minorities at Risk,108

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutkyfizimin e krizës gjat intervenimit të NATO-s në ish Jugoslavi. Periudha pasngjarjeve të krizës Kosovare i anuloi efektet e strategjisë preventive afashkurtënë Maqedoni. Në këtë përiudhë ndodhën ndryshime, të cilat e smadhuanpotencijalin dhe rrezikimin e paqës dhe stabilitetin në shtet. Edhe përskajprezencës të forcave ndërkombëtatre në regjion, të cilat shumë ekspert imenduan si garancë për paqën, rreziqet nga destabilizimi dhe dhuna buruannga faktor të tjerë. Si edhe në shembuj të tjerë, edhe në Maqedoni, vëmëndjemë e madhe drejtohet drejt zvoglimit të rrezikut nga kriza regjionale, se ngaeliminimi esencial i rreziqeve të cilët nuk janë vetëm në sferën ushtarake poredhe në ato: ekonomike, sociale, ekologjike. Në rastin e Maqedonisë egzistonsituatë plotësuse specifike në të cilën faktorët të cilët e sqarojnë konfliktin osekrizën nga viti 2001 janë të mjegullura me aktivitete të grupeve kriminele tëcilët duke mëshefur pas perdës së bashkësisë nacionale, për realizimin eqëllimeve të veta kriminele mobilizojnë individ të asj bashkësie, me qëllim qëmë von të fitojnë legjitimitet të, ,luftarëve” kundër deskriminimit nga anabashkësisë etnike.Në këtë pikëpamje, për të kuptuar shkaqet e dhunës dhe të verifikimit tëstrategjisë adekuate për Maqedonin është jashtzakonisht e rëndësishme nëmënyrë më komplekse të vlerësohen rreziqet pas konfliktit dhe të verifikohetçfarë lloji i ndërtimit të paqës është i nevojshëm dhe sa do të jetë efikase.Marrëveshje e Ohrit e përkrahur nga bashkësia ndërkombëtare dhe enënshkruar nga katër partitë poltike, mund të vendoset si platformë fillestare estrategjisë për ndërtmin e paqës. Kjo marrëveshje, përskaj të gjitha dilemave teparaqitura dhe dyshimeve është akt përmes së cilit u përfundua kriza e vitit2001. Por kjo është edhe akt përmes së cilës rregullohen aspektet poltike përndërtimin e paqës. Nga ky aspekt me implementimin normave të parapara nëmarrëveshje duhet të zvogëlohen rreziqet të cilat burojnë nga faktorët normativsi dhe nga rreziqet të cilat burojnë nga faktorët instrumental (roli i elitavepolitike). Sa i përket të parëve, sjellja e pakos të Ligjeve në vitin 2002, tëparapara me Marrëveshjen kornizë e hap procesin e ndërtimit politik të paqës.Në këtë kuptim ky proces nuk duhet të kufizohet në ndërtimin e besimit vetëmnë mes liderëve poltik por në implementimin e plot të parimit të pushtetit të sëdrejtës.Me gjithë atë sa i përket të dytit, faktorëve instrumental, është edukshme se mobilizimi etnopolitik edhe më tej mbetet nga faktorët emundshëm për nxitjen e mosbesimit, ndarje dhe destabilizim. Shembujt nëthirrje në përkrahëje të federalizimit, manipulimet me të rinjët në procesin earsimit, e vërtetojnë këte.Sa i përket faktorëve struktural, si duket procesi i inkluzivitetit në kuadërtë shoqërisë, përskaj pëfaqësimit procentual të bashkësive etnike në109

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutinstitucionet, mund të jet procesë i rëndësishëm për zvoglimin e rreziqeve ngafragmentarizmi, madje edhe të zvoglimit të mundësive të manipulimitetnopolitik.KonkluzionMarrëvëshja e Ohrit e verifikoi një dinamikë më ndryshe në procesin endërtimit të paqës në shoqërinë maqedonase. Ajo e orijentoi energjinë eshoqërisë drejt zgjidhjes urgjente të dinamikave ndëretnike, të cilat gjeneroninrreziqe dhe dhunë. Sipas disa ekspertëve këto rreziqe do të zvogloheshin edheme afrimin e Maqedonisë në procet inetgruese evroatlantike por edhe ky nuk earriti dinamikën e vërtet në formë të reformave ekonomike dhe sociale(Maqedonija e nënshkroi marrëveshjen për stabilizim dhe asocim me UE nëvitin 2001, në fillim të krizës). Kriza nga viti 2001 e zvogloi dinamikën madjeedhe mund të thuhet se edhe e stopoi këtë proces. Për këte konstatimet setranzicioni dhe tranformimi për shoqërinë maqedonase është proces i lodhshëmjanë reale, si edhe paraqitjet se dy vite pas Marrëveshjes së Ohrit, por edhemund të thuhet dy vite pas nënshkrimit të Marrëveshjes për stabilizim dheasocim, i mungoi shtytja serioze drejt evropizimit. Përkundër parashikive tëtilla, lajmërohen ide të ngjyrosura radikale, për të cilat do të kostatojmë, e se eharrojnë lekcionin për demokracinë dhe respektimin e të drejtave të njeriut dhepërdorimin e dhunën e llogarisin si të drejtë legjitime dhe si zgjidhje të vetme.Konstatime të ngjajshme mund të ipen edhe për ndërtimin e paqës. Edheky poroces mund të frenohet do të krijohet “rrugë pa krye” në periudhën paskonfliktit sfidat e rrezikimit përshkak të stimulimit të sigurisë etnike në llogaritë ndërtimit të sigurisë demokratike. Kjo do të realizohet përmes respektimit tëstandardeve edhe në sektorin e sigurisë dhe çdo largim nga këto standardeështë kontraproduktive.Kjo do të thot se nëse përfaqësimi etnik në strukturat e sigurimit ështëparakusht primar në ndërtimin e besimit në institucionet e sigurimit dhe seprofesionalizmi, kontroli civil dhe demokratik i sektorit të sigurimit dhedepolitizimi, janë kriteriume plotësuse. Komponenta esencialee e dyprocesecve të cilët në Maqedoni rrjedhin paraleklisht duhet të paraqesstrategjiinë e prevencionit si përgjigje e parë të rreziqeve të mundshme. Kjonënkupton se do të ndërtojmë aftësinë që prej më parë t’i parshikojmë dhe t’iidentifikojmë rreziqet për paqën dhe sigurinë; se kësaj here do të krijojmëkornizë adekuate analitike dhe do të kuptojmë me cilat potenciale të krizavemund të ballafaqohemi; se do të mund të paralajmërojmë, dhe çka ështëesenciale, se do të mund të veprojmë në mënyrë preventive ndaj shkaktarëve të110

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutmosstabiluitetit dhe mossigurisë.Kriza nga lloji i intenzitetit si ajo e vitit 2001 nuk guxojmë që tëpërsëriten në Republikën e Maqedonisë. Marrëveshja e Ohrit ka blerë kohë tëmjaftueshme që të bindemi se dhuna mund vetëm më tepër të i zvoglojmundësit për inkuadrimin e Maqedonisë ne procet e evropizimit.Literatura:Arnhold K.: Conflict prevention-Apolitical challenge, Paper presented atSeminar on conflict Prevention, Skopje, 16th October 1997Alice Ackermann, "The Former Yugoslav Republic of Macedonia: ARelatively Successful case of Conflict Prevention", Security Dialogue, No. 4,Winter 1996.Alice Ackermann, "Conflict Prevention in Macedonia", Peace Magazin,May-June 1998, Webedition.Broën J., Nationalism, Democracy and Security in the Balkans, (RAND:Darmouth, 1993)Clement S., "Conflict Prevention in the Balkans: Case Studies of Kosovoand the FYR of Macedonia", Chaillot paper 30, (Institute for SecurityStudies of WEU: Paris, 1997).Chester A. Crocker ; Fen Osler Hampson; Pamela Aall: ManagingGlobal Chaos: Sources and Responses to International Conflict, USIP, 1998Fetherstone A.B.: Peacekeeping as Peacebuilding Towards a TransformativeAgenda; in “Issues in Peace Research 1995-96”, Lee-Anne Broadhead(ed.), University of Bradford,1996,Georgieva, L: Preventive deployment: Missing link between conflictprevention and peacebuilding; 40 annual Convention of ISA, Ëashington, D.C.19-20 February, 1999Hill C.: The EU/WEU System of Conflict Prevention, Conference on“Preventing Violent Conflict in Europe, Rome, 10-11 1997Mitchell C.R.: The Structure of International Conflict,Macmillan, 1994Mac Ferlane N.: The UN System of Conflict Prevention, Paper presentedat Conference on “Preventing Violent Conflict in Europe, Rome 10-11October 1997Pierre, Andrew J.: De-Balkanizing the Balkans: Security and Stability inSoutheastern Europe, Special report, USIP, September, 1999Smith, Dan: Patterns of violent conflict in Europe, Paper from the Conferenceon “Preventing violent Conflict in Europe”, Rome, 10-11 October1997111

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutSokalski H., "Preventive Diplomacy: the Need for a ComprehensiveApproach", Balkan Forum, No. 1, March 1997, p. 46.Tschirgi N.: Peacebuilding and Post-Conflict ReconstructionIDRC;www:peacebuilding.htm“An Agenda for Peace - Preventive diplomacy, peacemaking and Peacekeeping”Report of the Scretary-General on the work of the OrganizationAdopted by the Security Council, A/47/277, June 1992Ted Robert Gurr, Minorities at Risk, Washington, D.C.: USIP, 1993Thomas G. Weiss and Cindy Colins: Humanitarian Challenges and Intervention,Westview Press, 1996Troebst S., "Conflict in Kosovo: Failure of Prevention? An AnalyticalDocumentation 1992-1998", ECMI Working Papers, No. 1, May 1998.Vayrynen R.: Preventing Deadly Conflicts: Failures in Iraq, Yugoslavia,and Kosova;40 annual convention ISA, Washington, D.C.; February 16-20, 1999Woodhouse T, "Ethnicity, Conflict Resolution, and Post-Cold War Security"in Lee-Anne Broadhead (ed.), Issues in Peace Research 1995-96,(Bradford: University of Bradford, 1996): 45112

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutPrim. D-r Mirjana Qaeva-PejkovskaDr. sci. Pediatër i gjenetikësSHËNEDETI MENTAL DHE TRAUMATNË KUSHTE TË KRIZAVEOrganizata botërore e shëndetësisë në vitin 1948 në konstituimin e vetjep definicionin se: “Shëndeti është gjendje komplete fizike, mentale dhemirëqenje sociale, dhe jo vetëm mungesë e sëmundjes dhe pamundësisë”. Nëdrejtim të ngritjes të nivelit të shëndetit, në vitin 1977, Organizata botërore eshëndetësisë vendos qëllimet për të gjitha qeveritë e shteteve anëtare, si vijon:“Arritja e nivelit të shëndetësisë që çon deri te jeta produktive socilae dheekonomike” 57 .Në botë bëhen angazhime të mëdha, të cilat i koordinon Organizatandërkombëtare shëndetësore për përparimin e shëndetit mental në të gjithashtetet e botës. Për këtë qëllim edhe nxiten hulumtime 58 për reflektimin nëshëndetin mental të ndikimeve të ndryshme, në mes të cilave bëjnë pjesë edhendikimet e caktura të stresit dhe të traumave, analizohen varijacionet nëdistribucionin e sëmundfjeve mentale, si dhe ndryshimet të cilat paraqiten nëperiudha dhe rrethana të ndryshme.Tani më një kohë të gjat jetojmë në stersin kolektiv. Shteti ynë,Republika e Maqedonisë, në vitin 2001 ballafaqohej me krizë dhe më pastajedhe me veprime luftarake, ku në rajone të caktura ishin intenzive. Për këtenumëri i madh i personave dhe familjeve u ballafaquan me kërcënimet përjetën e dhe sigurinë e tyre dhe ishin të detyruar që t´i lëshonin shtëpitë e tyre,nën presionin që të shpërngulen, respektivisht të kërkonin vendopsje tëpërkohëshme ose strehim. Këto situatash të streseve sollën deri te reakcioni ihershëm dhe i vonshëm i pastraumtizimit që kishhte ndikim në më shumëlëmenj të aktivitetit njerëzor.Termi traumë përgjithësisht është një asocim me individët të cilët kanëqenë dëshmitar ose kanë qenë viktima të dhunës së llojeve të ndryshme, të cilat57 Burimi: Organizata botërore shëndetësore - publikime, 1987.58 The State of the World's Children UNICEF 1996.113

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutedhe mund të hasen në kohë lufte 59 . Të gjithë ë të rriturit mund të jenë nënndikim të stresit, por kategori më e prekshme janë të fëmijët dhe këtu muk kadallime sipas gjinive, moshës ose përkatësisë etnike. Përveç kësaj trauma mundtë jetë rezultat i stresit të rrethit siç janë varfëria, uria ose konfliktet endryshme, të cilat sjellin lloje të ndryshme të traumave të më vonshme.Sipa Bill Steele, drejtor i Institiutit për trauma në SHBA, 60 traumalajmërohet veçmas te fëmijët dhe jo vetëm te ata të cilët kanë qenë viktimë tëdhunës, por edhe atëherë kur fëmijët kanë pasur kantakt indierkt dhe që kanëqenë dëshmitarë të dhunës; ose kur janë në lidhje familjare me viktimën e cilae ka përjetuar dhunën; ose kur kanë mik të përbashkët me viktimën e dhunës;ose kur fëmiu është nxënës në shkollën në të cilën është paraqitur dhuna.Trauma mund të reflektohet edhe atëherë kur fëmijët kanë ndryshime tëvrullshme në jetën e tyre ose në çkunorizimin familjarë, foshnje e pasalindur,zhvendosja, sëmundja ose vdekja në familje e tj.)Si aspekt i drejtëpërdrejtë dhe më i dukshëm në të cilën mund t´i jenë tënënshtruar njerëzit nga lufta janë vdekja, lëndimet, humbja e shtëpisë e tj. Përskaj saj uria, mungesa e ujit, mungesa e branave dhe sigurisë shëndetësoresjellin deri te vuajtjet, sëmundjet dhe ndikimeve të tjera të cilat mund të cilatmund të nxisin vdekjen, sëmundje dhe traumë psiqike. Edhe pse nga pasojat eluftës plumbat dhe bombat duken si pjesë më vdekje prurëse, në realitet më sëshpeshti vuajtjet dhe sëmundjet mund të bartin më shumë jetë njerëzish, sesadhuna gjat kohës së luftës.Madje edhe pas përfundimit të konfliktit lajmërohen dukuri, të cilatveçmas janë të reflektura në moshën fëminore si depresion, frikë nate,pamundësia për të mësuar, pamundësia për të lozur, ndjenja të pasigurisë dhetë pashpresës për ardhmërinë.Sipas klasifikimit ndërkombëtar të sëmundjeve (ICD-10) 61 çrregullimipastraumatik stresor është definuar me krteriumet diagnoistike (F43.1) me tëcilat janë përcaktuar gjendjet të nxitura nga ngjarja e stresit, manifestimi i saj,shprehëja, kohëzgjatja dhe të ngjajshme. Tregohet se përskaj të dhënave përtraumat gjat diagnostifikimt të çrregullimeve pastraumatike të stresit, pritetmanifestimi i përsëritjeve tipike e ngjarjeve të imponuara në të menduarit, në tëmenduarit gjat ditës dhe në ëndrrimet. Evidente mund të jetë edhe izolimiemocional, matufosje ose pandjeshmëri në ndjenjat dhe shmangja e stimulevetë cilat mund t´i përsërisin kujtimet e traumave, si çrregullime vegjetative,çrregullime në disponim dhe abnormalitet në sjellje, dhe të ngjajshme.59 Batton J. Sharon M. Links Between Conlikt Management and Trauma, OhiaoCommission on Dispute Resolution & Conflict Management, 2001.60 Bill Stelle: Trauma and Loss in Children, Michigan, 2002.61 World Health Organisation: International Clasification of Desease-10. 1992.114

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutSimptomet e zmadhimit të ndjeshmërisë psikologjike dhe të shqetsuarit janë tëshprehura përmes: vështërsimit e të fjeturit dhe mbajtjes të gjumit; ngacmimdhe tërbim i hidhërimit; vështërsi të koncentrimit; zgjuarje e tepruar;lëvizje meshkas të vogël. 62Përshkat të shqyrtimit të drejtëpërdret të ndikimt të traumave nëgjendjen psikosociale të personave në regjionet të përfshirë në konflikt, nëRepublikën Maqedonisë gjat vitit 2001 është bërë hulumtimi nga ana e zyrës sëUNICEF-it, në bashkëpunim dhe realizimi të drejtëpërdrejt të ekipit nga Entipër shëndetin mental të fëmijve dhe të rinjëve "Mladost" në Shkup 63 . Do të thotse ishte i realizuar Proekti për përkrahëje psikologjike për fëmijët dhe nënat etyre të zhvendosur në hapsirën e qytetit të Kumanovës, duke e pasur parasyshse numri i të zhvendosurve në këtë qytet dhe në rrethinën e tij ishte ikonsiderueshëm. Mandej janë bë proekte të gjendjes psikosociale të fëmijvedhe të rinjëve nga territotoret e brendshme të zhvendosjes dhe në bashkësitëlokale. 64Në bazë të qëllimeve të prapara me proektin është realizura trajnimedukativ – seminari për arsimtarët, respektivisht “ndihmësit”, se si të ngritet tëinformuarit dhe njohuritë te të njejtit për problemet psikosociale te fëmijët, tënxitura me zhvendosjen dhe nga pasojat e tjera të krijuara nga lufta.Trajnimi tërditor i seminarëve i përfshinte temat vijuese:1) Komponentat e stresit dhe interakcioni i tyre;2) Rakcionet Psikosociale dhe çrregullimet te fëmijët, te të rinjët dhe tefamiljet e tyre;3) Përkrahëja psikosociale dhe ndihma e parë psikologjike te personat ezhvendosur dhe4) Intervenimet terapike te fëmijët në sutatë krize.Ishin të mbajtura dy punëtori në këto tema:1. "Pse vendosa që të ndihmoj, (qëllimi i punëtorisë – puna në vehte)2. "Fëmiu me reakcione të stresit" (shembuj nga përvoja62 Më tepër për këte: Predrag Kaliçanin, Knjiga o stresu, Beograd, 1994.63 Ekeipi profesional i Entit i përbërë nga mjek: pediatër, neuropsikolog, psikolog,defktolog, logoped dhe profile të tjera në 6 ekipe qëndroi një kohë më të gjat në terren edhepërskaj përkrahëjes psikosociale të hulumtimit i shqyrtoi edhe komponentat socilale dhe iudha ndihmë profesionale personave të cilët kishin nevojë për këte.64 Nga ana e UNICEF-it një hulumtim i ngjajshëm është bërë edhe në Sarajevë nëvitin 1993.115

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttraumatologjike).Vlerësimi është se hulumtimi dhe seminari ishte pozitivisht i pranuar ngapjesëmarrësit. Në fillim ekzistonte një rezervë dhe rezistencë e konsiderueshmete disa pjesëmarrës, por gjat vijimit të punës rezistenca u zvoglua. Veçmaspozitivisht i pranuan punëtoritë, ku edhe individët vet kishin rastin të folnin përpërshtypjet e tyre të padëshiruara dhe t´i përpunojnë të njejtat (për shembullnjëra nga pjesëmarrëset edhe vet kishte qenë e traumatizuar - 15 ditë ka qenënë podrum në një shtëpi në f.Vaksincë, fshat i cili ka qenë i granatuar; disakanë pasur probleme në kontaktet me të taraumatizuarit kur janë në ndikim tëpërjetime tepërta me fimëjën dhe nuk mund t´i kontrollojë emocionetvetanake...; duke e pasur parasysh atë se disa prej tyre janë prindër, kishin frikëpër fëmijët e tyre, si të sillen me ata në situatë të krizës). Te të gjithëpjesëmarrësit në grupet ishte prezent aftësia për empaticitet, aftësia përkomunikiom të mirë dhe motivi për të ndihmuar që ishte edhe nevojë e tyrepersonale. Seminari në masë të madhe e vërtetoi arsyeshmërinë nga përcjelljaqë e kishte.Në tryezën e dytë përmes shembujve nga përvoja dhe problemeve në tëcilat kanë hasur, mund të bëhet këmbimi i dobishëm i përvojave të personavepjesëmarrës në punëtori, dhe gjat saj të dëgjohen me mirëkuptim dheempaticitet.Edukumi ishte i vlerësuar si shumë i dobishëm për ata, përshkak se gjatpunës në vehte, me përvoja të reja emocionale dhe me punën në grupe,aftësohen më me sukses të përballen me problemet e fëmijve me stresinpsikosocial dhe tramatologjik.Në seminar ishin të trajnuar gjithë ësejt 36 ndihmës. Pjesëmarrësit nëseminarë i pasuruan informacionet vetanake në lidhje me stresin psikosocialdhe traumatologjik, nevojat emocionale fëminore, reakcionet dhe çrregullimet.gjithë ashtu ekspertët nga ekipi i Entit ndihmuan që të ngritet vetëbesimi i tyre,aftësia që t´i ndihmojnë vetëvetes dhe kështu me sukses ta kryejnë detyrën edhënë.Me fëmijët u realizuan gjithë ësejt 24 punëtori me 5 tema të ndryshme,të cilat kishin rradhitje strukturale si vijon: Punëtoria e parë: Vizatim tëngjarjes më të trishtueshme; Punëtoria e dytë: Mendimi në pakuptueshmërinë;Punëtoria e tretë: Fjalori i emocioneve; punëtoria e katërt: Ku gjendem unë;dhe punëtoria e pestë: "Punëtoria përfundimtare".Para çdo punëtorie u shfrytëzuan lodra për parapërgaditje, të cilat ashtuishin të menduara, që edhe ishin të përafërta me punën me fimëjët; qasja ishtegrupore, ndërsa teknikat kishin aspektin preventiv dhe terapik. Në pyetjet ishintë proektuara teknika kreative ekspresive, me qëllim që përmbajtja e116

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutbrendshme e stresit dhe e treumatologjisë të shfaqet në nivel të grupit të vogël,dhe që pastaj në grupë të madh të verbalizohet, të përpunohet kognitivisht,kështu që në mënyrë interaktive të përpunohet. Temat u realizuan në renditje,me çka u ipej tërësia gjat përpunimit të ngjarjes të stresit dhe traumatizimit.Përmes punëtorive i ndihmuam fëmijve që t´i identifikojnë dhe t´i shprehinpërvojat traumatologjike dhe që të integrohen në jetën e mëtutjeshme.Punëtoritë u realizuan 5 lokalitete: në Qendrat kolektive "Ku-Ba" dhe"Kristal", pastaj në "Qendrën Kreative për fëmijë", në SHF "Bajram Shabani"dhe në SHF "Naim Frashëri". Gjatë realizimint të tyre ishin të shfrytëzuarametodat profesionale më bashkëkohore shkencore me qëlllim tëeksporalacionit të perosonave dhe diagnostifikimit të ndodhive në përputhjeme standartet ndërkombëtare. Në lidhje me mënyrat e realizuara janëshfrytëzuar situata të ndryshme dhe reflektimet e ndikimeve tromatologjike.Në mes tjerash konkludohet se fëmijët kanë qenë nën ndikim të këtyrepërvojave traumatologjike:• Pjesa e fëmijëve me dhunë ishin të zhvendosur nga shtëpit e tyre nëpërcjellje të prindërve;• Disa nga fëmijët kishin ndarje të përkohëshme nga njëri prind përshkaqe të ndryshme ( mobilizimi, shkuarja në punë e njënit prind nëvendin prej ku janë zhvendosur);• Pjesë e tyre kanë përjetuar bombardimet dhe granatimet, si dheevakoimi në ato kushte;• Disa nga fëmijët ishin dëshmitar të panikës dhe reakcionit të frikës teprindërit;• Përjetuan munges të kohë pas kohëshme të nevojave ekzistenciale.Me fëmijët me sukses ishte i vënë konktakti, filloi spontalisht dhe ajo qëështë karakteristike varsisht nga mosha, ishin edhe reakcionet e tyre si vijon:Te fëmijët më të vegjël ishte prezente livizshmëria, ngarkesa, negativizmi,padugjueshmërija deri te sjelllja agresive. Në bised me nënat u fituan të dhënase fëmijët e tyre kanë shqetsime të natës dhe frik nga ndarja.Fëmijët e moshës shkollore gjithë ashtu ishin të shqetësuar, të lëvizshëmdhe anasjelltas, disa prej tyre të tërhequr në paramendime, pasiv dhe depresiv.Gjatë vijimit të punëtorive fëmijët dëshironin të bisedonin për punët epërdishme që ishte edhe preokupim i tyre ( shkolla, notat, shoqërija memoshatarët, problmet dhe të ngjajshme...), i përshkruanin shqetësimet e tyredhe konfliktet, të cilat janë karakteristike për moshën e tyre, por edhe për punëttjera që i shqetsonin:117

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• Kur prindërit e tyre në vazhdimsi janë në pritje dhe të brengosur,duke shikuar dhe dëgjuar lajme;• Kur i shikojn aeroplanët dhe helikopterët dhe kur ndëgjojnë zërindhe zhurmën etj.Spjegojnë dhe shkruajnë për ndonjë ngjarje të cilat i shqetsojnë. Singjarje dominante dhe më e pa dëshiruar veçohen përvojat e tyre me lëshuarjene shtëpive, ishin dëshmitar të djegjes së tyre, ballafaqimi me vdekjen e anëtarittë afërt të familjes, zhurmërima dhe flutërimi i helikopterive dhe aeroplanëve.Vizatimi, dhe veçmas përshkruarja për ngjarjen më të ndijeshme për fëmijëtnxitë kujtimi i dhëmbshëm, pikëllimi dhe të qajturit, ndërsa disa prej tyre nukkanë mundur të vazhdojn ( për fëmijët e tillë ishte i preferuar tretmaniindividual. Një fëmij 10 vjeçar nga fshati Mateç shpjegon: ”Kur isha në shtëpiëndërroj se hyri pîlicia, aty ishmi e tërë familja, dhe motra më ishte vdekur,baba më ishte i burgosur…”Me punën me fëmijët mund të vëreheshin momente karakteristike. Nëfillim ishin të shqetësuar, shëtitnin, mirreshin vesh në mes veti, por edhe ngapamja në fytyrën e tyre shihej se kanë përjetuar momente të tmerrëshme. “ Kurishim në fshatin Sllupçan kishim frikë, por kur shkuam në Haraçinë më tëmoshuarit në vijimsi flitnin se nuk do të bëhet mirë... Kështu nuk duhej tëflitnin para nesh…”. Fëmijët flitnin se kanë nevojë të kthehen në shtepitë e tyretë vazhdojnë jetën e përbashkët në mes Maqedonasëve dhe Shqiptarëve, T’irindërotohen shkollat. Ata vizatuan, por edhe kishin nevojë që verbalishtë tëshprehen. E ndienin nevojën nga një komunikim i mirë dhe shkëmbimin endjenjave në mes vehte; disa nga fëmijët dëshironin t´i dhuronin vizatimetpersonave të ekipit profesional si shenjë e besimit reciprok dhe tëbashkëpunimit.Fëmijët mësuan t´i dallojnë emocionet pozitive dhe negative, të bëhen tëvetëdijshëm, cilat janë ato situate të cilët i shqetësojnë dhe anasjelltas, dhe çkaështë ajo që i bënë me fat. Do të thotë ajo që vjen si ngacmim nga bota ejashtme, të bëjnë kontakt me përjetimet e mbrendëshme të tyre.Vajza 12 vjeçare nga fshati Opajë shpjegon: “ Në përrallë më pëlqen ajopjesë kur nëna e mban fëmijën e saj të vogël në duar dhe e përkdhel, pjesë qënuk më pëlqen është kur shtriga e mbyll në dhomë të errët “. Rati tjetër,djaloshi 11 vjeçar nga fshati Vakcincë fletë: “ Jeta ime në frikë nga pistoletaështë shumë e rëndë, për arsye se në ëndërr dëshironin të më vritnin, unëfrikësohesha nga bandat që mos të më kidnaponin “.Fëmijët vet i shprehën ato ndjenja positive të cilët i lajmroheshin gjatëpunës terapike: “Duke vizatuar këtë vizatim ndjehësha mirë… “. Fëmiju tjetër118

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutthotë:” Ndjehem mirë për arsye se m´u kujtua të vizatoj pikërisht atë fytyrë tëçyditshme, më pëlqeu pjesa kur ne shkuam të zbulojmë atë fytyrë. Nuk mëpëlqeu pjesa kur ne fëmijët frigoheshemi nga ai…”. Duke folur për tmerretmundeshin “ t´i tejkalojnë” dhe të lirohen nga ata. “Shqetësohem kur dëgjojëlajme të këqija, kur të shtëpisë sime janë të shqetësuar, kur dikush qortohet,rrahet, kur dikush qanë ose është i pikëlluar, atëherë jam edhe unë e pikëlluar”.Mundoheshin të gjejmë personazhe të cilët simbolikisht shprehin shpresë,dëshirën për liri, ndjenja nostalgjike dhe përkujtime pë vendëlindjen e lëshuar(shtëpinë) dhe ndjenjat e tjera të buta. Njashtu dominojnë simbole të cilatparaqesin fillimin e jetës së re, shpresën për një të ardhme më të mirë. Nëpunëtorinë përfundimtare punohej për zgjimin e ndjenjave të këndëshme, përpërforcimin e disponimit të këndëshëm për tërë aktivitetin e realizuar që të imbetet në kujtim i dëshiruar.Në qendrat kolektive spontalisht u imponua nevoja për organizimin egrupeve me fëmijë parashkollor, të cilët sipa programit nuk ishin të planifikuar.Duke mbajtur llogari për moshën e tyre ishin të organizuar në grupe të voglame një bashkëpunim të realizuar përmes kontakteve dhe aktiviteteve kreativevizatimedhe lojëra.Kontaktet dhe hyrja e ekipeve profesionale në Qendrat kolektive "Ku-Ba" dhe "Kristal" në fillim nuk hasën në bashkëpunim dhe mirëkuptim, por nënjë rezervë, nganjëherë edhe në refuzim. Gjersa punohej me fëmijët ishinparalelisht të formuara edhe grupe të nënave me të cilat punohej me terapigrupore. Gjat së njejtës iu mundësua edhe të flitnin për të kaluarën e tyre,brengat e tashme dhe të ardhëshme, iu dha përkrahëja në përforcimin erezitencës së tyre, disave prej tyre iu kishte dhënë përkrahëja të mbledhinforcën dhe të ballafaqohen me problemet; është biseduar edhe për nevojatfëminore në suituata të tilla të krizës dhe si t´i afrohej ndihma fëmisë kurmanifeston ndonjë shenjë të ndryshimeve.Numri i përgjithshëm i fëmijve të cilët ishin të përfshirë me këtoaktivitete ushtrimore arrinte rreth 650 (fëmijë dhe të rinjë) të moshave tëndryshme dhe atë nga mosha parashkollore gjer te adoleshentët (varijacionetishin ditore, varësisht nga rrethanat dhe angazhimet e prindërve dhe tëarsimtarëve në përfshirjen e fëmijëve).Në momente ballafaqimi me problemet për disa nga ata ishte ivështërsuar dhe i papranueshëm, përshkak të paknaqësive themelore përnevojat egzistenciale. Shumica nga ata ndiheshin të pasigurt sa i përket kthimitnë shtëpitë e tyre, gjat bisedimeve grupore tregonin se shumë leht nervozohen,veçmas me fëmijët, janë të pikëlluar dhe përfarsisht që të gjithë kanë problememe fjetjen.119

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutNë interes është ta potencojmë kujdesin tonë për familjet të cilat ishin tëvendosura në qendrat kolektive dhe ato të vendosura në familje të tjera(familjar të afërt). Në qendrat kolektive familjet treguan traumatizim më të lart(tendosje, depresion, shqetësim.)Gjat punës grupore ishin të përfshirë rreth 50 prindër dhe përvojat meata tregojnë se situata e sresit kanë ndikim të madh në qëndrimin e tyre ndajsituatës, dhe veçmas në pikëpamje të adaptimit të ndryshimeve tëkonsiderueshme të kushteve të jetesës që nxisin probleme në sanimin epasojave pastraumatologjike.Në bazë të aktivitetit të realizuar mund të fitohen disa konstatime dhekonkluzione, cilat janë rekomandime që mund të jenë në dobi të shqyrtimit tëproblemeve mentale në kushte të konfliktit, dhe veçmas për ekspertët të cilëtprofesionalisht merren me këto probleme të cilët kanë detyrë të ndihmojnëadaptimin psikosocial të individëve.1. Përmes trajnimit të seminareve tërëditor me "ndihmësit" u arrit ngritjae rëndësisë për nevojat psikosociale dhe të traumatologjisë te fëmijët nësituatra të krizave, parimet themelore të ndihmës së parë psikologjike dhe përintervenimet kur do të jet nevoja.2. Me programin e organizuar për përkrahëjen psikologjike te fëmijët uarrit zhvillimi i një rezistence më të madhe dhe me këte u zvogëlua mundësia epërvojave të padëshiruara nëpër të cilat kanë kaluar fëmijët që të lënë pasojaafatgjate.3. Në bazë të hulumtimeve ishin të identifikuar 13 fëmijë me përvoja mëtë thella traumatologjike të cilëve iu afrua ndihma e parë psikologjike dhe ishtekontraktuar të vazhdojë tretmani me ata në Entin për shëndetsi mentale tëfëmijëve dhe të rinjëve "Mladost" në Shkup.4. U zbuluan fëmijë të cilët kanë probleme zhvillimore edhe atë: sjelljehiperkinetike, që ishte shënuar te 14 fëmijët, retardimi psihomotor te 4 fëmijë,urinimi i natës ishte zbuluar te 17 fëmijë, dhe problemet e të folurit janëkonstatuar te 7 fëmijë. Është preferuar trajtimi i tyre në Entin për shëndetësimentale me trajtim përkatës, (sipas nevojës trajtim edhe në spitalin ditor tëEntit).5. Gjat punës grupore me prindërit (veçmas me nënat) iu ndihmua që tëngritet vetëbesimi i tyre, por duke e pasur parasysh periudhën kohore që ishte ekufizuar edhe takimet që u realizan ishin në numër të vogël. Për këte vlerësohetse është e nevojshme të vazhdohet me dhënjen e ndihmës dhe përkrahëjespsikosociale prindërëve të cilët më pas do të jenë të aftësuar që t´i ndihmojnëfëmijëve të cilët kanë pasoja traumatologjike nga lufta.7. Pasi që në pjesët e tjera të Republikës së Maqedonisë janë tëshqyrtuara dukuritë të cilat preferojnë nevojën e sigurisë së përkrahëjespsikosociale të personave të tarumatizuar, vlerësohet se një proekt i tillë duhet120

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttë realizohet edhe në regjionet e tjera ku edhe ka pasoja pastraumatologjike.Me këte institucionet mund t´i afrohen qytetarëve, dhe veçmas për ndihmë ndajfëmijëve dhe adoleshentët të cilët kanë nevojë për një përkrahëje të tillë.8. Enti për shëndetësi mentale të fëmijve dhe rinjëve "Mladost" nëShkup, ka bërë angazhime të mëdha, në kohë të kushteve serioze të keqësimittë situatës në regjionin të Kumanovës, me sukses dhe në tërësi e realizoiProektin e parapar, me komptentësi dhe profesionalizëm kulminativ iu përgjegjdetyrës së parashtruar. Me këte u mundësua prezentimi i njohurive për këtelëmijë që shumë pak është studjuar tek ne, megjithëse është me një rëndësi tëposaçme për shëndetin e njerëzve.Në bazë të asaj që u përmend më lart mund të vlerësohet se RepublikaMaqedonisë për t’i sanuar plagët dhe pasojat e mëvonshme pastraumatologjike,si pjesë e pasojave të përgjithshme nga konflikti, edhe pse bëhen orvajtje tëcaktuara, respektivisht ndërrmerren masa për locimin, dhe më vonë edhe përsanimin e tyre, ka nevoj për një angazhim më të gjërë në këtë limijë.Pikërisht, edhe më tej ka nevojë të anagzhimeve më gjithë ëpërfshirëse,veçmas në planin institucional që donë të thot se është edhe obligim që shteti tëudhëheq politikë humane populative, dhe veçmas për zhvillin e aftësive fizikete njerëzit, dhe veçmas te fëmijët që janë ardhmëri e çdo shoqërie. Personat tëcilët kanë pasur pasoja traumatologjike kanë nevojë për edukimin dhepërkrahëje, që t´i kuptojnë shkaqet e pasojave dhe të vështirsive në për të cilatkalojnë.Veprimi preventiv, siguria dhe sigurimi, veçmas i fëmijëve që mos tëjenë të nënshtruar situatave të stresit të cilat sjellin deri te trauma, kërkon masatë posaçme, si nga institucionet shtetërore (shërbimet dhe institucionet) ashtuedhe nga të gjithë ë faktorët e tjerë në shoqëri (strukturat politike, organizatatjoqeveritare, asocione dhe shoqata). Me respektimin e konventavendërkombëtare të sjellura nën ombrellën e Organizatës së Kombeve tëBashkuara, si dhe me harmonizimin e akteve normative të vendit me atondërkombëtare, si dhe me ligjëshmëritë e Unionit Evropjan, sigurohetrregullimi i çështjeve që kanë të bëjnë me të drejtat dhe sigurinë e qytetarëve,dhe veçmas të fëmijëve.Rëndësia e shëndetit dhe siguria e fëmijëve dhe e të gjithë qytetarëvemund nganjëherë të jenë çështje e një pajtueshmërie me të gjithë ë palët nëkonflikt ose në luftë. Për shembull, në San Salvador, në vitin 1985 janëndërprerë luftimet në mes palëve ndërluftuese edhe atë për 3 ditë me qëllim qëmbi 250.000 fëmijë të jenë të imunizuar nga sëmundjet ngjitëse. 6565 Evans Judith. Children as Zones of Peace: Working with Young children Af-121

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutJanë nxitur iniciativa të shumta në sistemin e OKB-së, veçmas përfëmijët, propozohen masa për tejkalimin e traumave nga lufta. Ekzistojnëangazhime që zonat e konfliktit Bashkësia ndërkombëtare të jetë e përgaditursipas nevojës dhe të intervenoj për shmangëjen e nënshtrimit të fëmijëvekushteve të rreziqeve. 66Zhvillimi i regullt i individualitetit të fëmijës dhe ngritja e vetëdijes përbashkëjetesë në mes qytetarëve, për respektimin vlerave nacionale, kulturoredhe vlerat e tjera të përgjithshme, por edhe për njohjene dallimeve, arrihetpërmes arsimimit permenent dhe veçmas përmes ndikimit të prindërëve dhefamiljeve. Shoqëria duhet t´i ndërprejë mundësitë që fëmiu të jet nën ndikimine manipulimeve politike, ideologjike, fetare dhe formave të tjera tëmanipulimeve dhe të keqpërdorimeve. Me respektimin e integritetit dhedinjitetin personal dhe me nxitjen e formave adekvate të zhvillimit kulturor,artistik, rekreativ dhe përmes aktivitete të tjera të lira të sigurohet zhvillimi iaftësive te fëmiu dhe vendosen mundësitë e ndërtimit të personalitetit tëshëndosh.Literatura e shrytëzuar• Batton J. Sharon M. Links Between Conlikt Management and Trauma,Ohiao Commission on Dispute Resolution & Conflict Management,2001.• Evans Judith. Children as Zones of Peace: Working with young childrenAffected by Armed Violence, 1999.• Predrag Kaličanin, Dušica Lečić-Toševski: "Knjiga o stresu",Medicinska knjiga, Beograd, 1994• The International Conference on "The Child: a Victim of war and aMesenger of Peace", Athens, Greece, 2001.• The State of the World's Children UNICEF 1996.fected by Armed Violence, 1999.66 The International Conference on "The Child: a Victim of War and a Mesengerof Peace", Athens, Greece, 2001.122

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutIrena Trajkoska Psikologe,Fondacione "Step by step", ShkupPasojat psikologjike nga konfliktet e armatosura tefëmijët: përvoja botëroreHyrjeNë dekadat e fundit të shekullit 20 konfliktet e armatosura në të cilatvuan popullata civile janë më të shpeshta. Luftimi modern nuk respektonkurrfarë konventa, ai mbjell frikë dhe dëshpërim mes njerëzve.Për shembull,lufta në Afganistan kundër okupimit sovjetik ishte luftë pa front (Laber, 1986).Rezistenca e muxhahedinëve ka qenë e pandashme nga ajo e popullatës civile,ashtu që edhe trupat sovjetike edhe ato afgane kanë fshirë fshatra të tëra.NëLiban, vendet e banuara shpesh herë bëhen zona luftarake, ndërsa luftëtarëtnuk dallohen nga popullata civile ( Chimienti, Nasr, 1992 ). Zhdukja engjashme e dallimeve ndërmjet civilëve dhe ushtarëve, miqve dhe armiqve,ndodh edhe në pjesët tjera të botës,gjatë ndeshjeve periodike në AmerikënQendrore ( Ronstrom, 1989 ), ose në hapsirat e dikurshme jugosllave (Stein,Comer, Gardner, Kelleher, 1999).Për shkak të këtij ndryshimi në mënyrën e luftimit numri i viktimavecivile është në rritje: Gjatë Luftës së I Botërore, 10% nga gjithë ë viktimat kanëqenë civilët, ky numër është rritur në 50% në Luftën e II Botërore, ndërsa në tëgjitha luftat vijuese numri i viktimave civile është përafërsisht 80% ( Garfield& Neugud, 1997 ). Luftat dhe konfliktet e armatosura nxisin -katastrofasociale-, gjatë së cilave ndodhin çrregullime dramatike të jetës së përditshme.Popullata civile, a posaçërisht fëmijët janë të eksponuar në pamje tmerruese,kaos, mosrespektim të kurrfarë normave dhe vlerave, struktura sociale tëçrregulluara, dhe shumë të tjera.Terrori i luftës dhe ndryshimet e shpejtasociale munden ta shkatërrojnë ndjenjën fëmijërore për shtëpi dhe bashkësi ecila e përfaqëson realitetin mbi të cilin themelohet identiteti i tyre ( Farëell &Cole, 2002 ). Shpesh ndodh fëmijët të marrin pjesë në konfliktet e armatosura,të jenë të eksponuar në torturime dhe burgime, të jenë dëshmitar të vrasjeve tëafërmve të tyre, të jenë të ndarë nga prindërit e vet, dhe ngj. Këto lloj ngjarjeshe rrezikojnë zhvillimin e përgjithshëm të fëmijës. Për shkak të kësaj në vitet efundit studime të numërta mundohen t’i zbulojnë pasojat nga konfliktet e123

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutarmatosura në zhvillimin psikologjik të fëmijëve nga rajonet luftarake.Konfliktet e armatosura dhe zhvillimi psiko-social i fëmijëveHulumtimet për pasojat psikologjike nga konfliktet luftarake nëzhvillimin e fëmijëve munden të grupohen në dy lloje. Të parët, përpiqen t’izbulojnë pasojat nga këto konflikte në kohë kur të njejtat ndodhin.Përshembull, Maksoud dhe Aber ( 1996 ) kanë bërë hulumtin me qëllim që tahulumtojnë numrin dhe llojet trauma dhe se si të njejtat ndikojnë në zhvilliminpsiko- social të fëmijëve që rriten në vend të copëtuar nga lufta.Klingmani (2001 ) e ka hulumtuar fuqinë e reaksioneve traumatike të fëmijëve në moshënshkollore nga Izraeli gjatë evakuimit për shkak të bombardimit. I njejtë ështëedhe hulumtimi i nxjerrur nga Thabeti, Abedi, dhe Vostanisi ( 2002 ), përproblemet emocionale të fëmijëve nga Palestina, të cilët jetojnë në zonëluftarake, ose hulumtimi për reaksionet e fëmijëve nga Izraeli të shkaktuaranga lufta e Golfit, nxjerrur nga Ronen, Rahav dhe Rosenbaum ( 2003 )*.Të dytët, përpiqen t`i vlerësojnë pasojat nga konfliktet luftarake nëzhvillimin psikologjik të fëmijëve pas mbarimit të konflikteve, ose kur fëmijëtevakuohen në vende të sigurta.Almkvisti dhe Brobergu ( 1999) e kanëhulumtuar adaptimin psikologjik dhe social të fëmijëve refugjatë 3,5 vjetë pasikanë arritur në Suedi. Dukuritë psikopatologjike si pasojë e traumave luftarakete fëmijët refugjatë nga Bosnja i kanë hulumtuar edhe Papageorgiu dhe kolegët( 2000 ) dhe Stein dhe kolegët ( 1999 ). Sack, Him dhe Dickason ( 1999 ) kanërealizuar studim longitud për zhvillimin e Kmerëve të rij të cilët si fëmijë kanëpërjetuar traumë të fortë luftarake.* Të dhënat për këtë studim janë mbledhur gjatë javës së tretë të luftës sëGolfit (të Gjirit) në vitin 1991.Njohuri nga hulumtimet e shqyrtuaraStudimet të cilat përpiqen të përgjigjen në pyetjen cilat janë pasojatnga eksponimi në ndodhi traumatike te fëmijët, si për shembull, eksponimi nëbombardime, humbja e familjes së afërt, shpërngulje, parja e ekzekutimeve dhengj., kryesisht kanë ardhur deri në njohuri të ngjashme. Dominon njohuria seky lloj eksponim rezulton me paraqitje të simptomeve postraumatike, të cilat tenumër i caktuar i fëmijëve mund të eskalojë deri në çrregullim klinik.Klingmani ( 2001 ) i ka analizuar reaksionet në stres te 604 fëmijë prej 13 deri16 vjet nga Izraeli, të cilët kanë qenë të eksponuar në bombardim. Ai kazbuluar se 6.3% nga të pyeturit paraqesin fotografi klinike të stresitposttraumatik. Kjo përqindje e ulët mund t’i pasojë edhe intervenimit të shpejtë124

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttë autoriteteve izraelite, të cilat shumë shpejtë i kanë evakuuar fëmijët nga zonae atakuar, dhe i kanë vendosur në qendra ku u është dhënë ndihmëprofesionale.Në kundërshtim të fuqishëm me rezultatet e mëparshme janë rezultatetnga studimi i Thabetit, Abedit dhe Vostanisit ( 2000 ). Ato e kanë analizuarefektin nga ndodhitë traumatike gjatë Al Aksa Intifadë-s. Të analizuarit e tyrekanë qenë fëmijë prej 9 deri 18 vjetë, shtëpitë e së cilëve kanë qenë tëshkatërruara, ndërsa ato kanë qenë të evakuuar. Rezultatet kanë treguar se te59% nga të analizuarit janë gjetur simptome të shprehura të stresitpostraumatik, në krahasim me 25% të të analizuarve të kontrolluar, të cilëtkanë qenë të eksponuar në ngjarje tjera traumatike. Autorët kanë vërtetuar seeksponimi në bombardim është parashikues i fortë i reaksioneve të stresitposttraumatik.Më tej, ato kanë gjetur se fëmijët e eksponuar në ngjarje tjeratraumatike, kryesisht nëpërmjet të mediave ose nëpërmjet të të moshuarve,kanë treguar anksiozitet anticipues shumë më të madh, në krahasim me fëmijëte eksponuar në bombardim.Macksoud dhe Aber (1996) kanë analizuar 224 fëmijë prej 10 deri 16vjetë në Liban, të cilët kanë qenë të eksponuar në numër të madh të traumavetë ndryshme luftarake. Rezultatet e tyre tregojnë korelacion pozitiv nëpërmjettë numrit të traumave të përjetuara dhe intezitetit dhe numrit të simptomevepostraumatike të paraqitura.Fëmijët të cilët kanë qenë të ndarë nga prindërit etyre kanë trguar simptome depresive konsiderueshëm më tepër se tëtjerët.Është interesant të përmendet se jo të gjitha pasojat nga eksponimi nëkëto lloj eksperienca është negativ. Për shembull, studimi i njejtë njofton sefëmijët të cilët kanë përjetuar vdekje të personit të afërt, por nuk kanë qenë tëçvendosur, kanë shfaqur sjellje shumëplanëshe.Ngjashëm, fëmijët të cilët kanëqenë të ndarë nga prindërit e tyre dhe kanë qenë dëshmitarë të violencaveluftarake kanë shfaqur më tepër sjellje pro-sociale.Rritje e konsiderueshme e problemeve në sjellje janë gjetur te fëmijë tëcilët kanë qenë të eksponuar në bombardime në Izrael gjatë luftës së golfit.Interesant këto dallime rrjedhin nga ndryshimet në sjellje te vajzat nga klasa e10 ( Ronen dhe kolegët, 2003).Këto rezultate mund të merren me rezervë,sepse hulumtimi është bërë në baza të vetëvlerësimit të sjelljes personale nëmomentin e plotësimit të pyetësve dhe vetë-vlerësimit të sjelljes personale prejpara tre muaj. Është e njohur se memoria personale është e nënshtruar nështrembërime ( Buddeley, 1999 ), dhe poashtu fëmijët shumë shpejt zhvillohendhe ndryshojnë, ashtu që gjatë tre muajve mund të ndodhin ndryshime nësjellje që nuk duhet domosdo të jenë rezultat nga ngjarjet traumatike.Çështje metodologjike dhe etike125

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutKëto studime edhe pse të nxjerra në mënyrë të planifikuar dhesistematike, prapseprapë përmbajnë disa përkufizime. Së pari, mund tëpërmendet se hulumtimet bazohen në sistemin perëndimor dijagnostik i cilis`ka nevoj të jetë i zbatueshëm për vendet në të cilat janë bërë hulumtimet.Kultura perëndimore nënkupon sistem të sjelljes që nuk ështe karakteristik përvendet e përmendura, ashtu që edhepse është bërë përpjekje pyetësorët epërmendur të adaptohen për kulturat ku janë zbatuar, prapsëprap definicionetbazike të çrregullimeve mbesin karakteristik për Evropën Perëndimore dheAmerikën Veriore, por jo edhe për Lindjen e Afërt.Përkufizimi i dytë te disa nga studimet e përmendura është eticizmi ityre. Edhepse hulumtimet i kënaqin normat për krahasimin etik te studimeve,prapsë prapi të kryhet hulumtimi mbi fëmijtë në kohën kur u janë ekspozuartraumave aq të mëdha është diçka për të cilën gjë duhet menduar mirë. Ështëhabitëse edhe ajo që disa nga këto studime janë organizuar dhe kryer me tëvërtet me shpejtësi. Për shembull, Klingmani (2001) e ka kryer studimin e vetgjatë javës së dytë të bombardimeve 17-ditëshe. Nxënësit e evakuar prej klasëssë 7 deri në klasën 11, qënë të lutur t`i plotësojnë disa pyetësorë për derisaishin në qendrat e evakuimit. Nuk përmendet asgjë a thua prindërit janë pajtuarqë fëmijët e tyre të marrin pjesë në një hulutim të këtill. Për revanshe nuk uështë ofruar kurfarë intervenimi i plotësueshem nga ajo që zakonishte u ofrohetnë qendrat e këtilla.Përkufizimi i fundit i këtyre studimeve është që ofrojnë shumë pak oseaspak nuk kujdesen për nevojën nga një intervenim psiko-social të fëmijët tëekspozuar traumave luftarake. Në këtë mënyrë shkencen e vendosin nëpozicion që t`i shërbej vetvehtes, e jo njerzimit. Duket sikurse hulumtuesitkanë haruar se nëse s`ekziston njerzimi nuk do të ekzistojë as shkenca.Domethënë, shkurtimisht, mosrespektimi i dallimeve kulturore dhe zbatimi idefinicioneve jopërkatëse për çrregullimet psikologjike, pastaj eticizmi ihulumtimeve të këtilla dhe mungesa e propozimeve për intervenime psikosocialejanë përkufizime të studimeve të përmendura.KonkludimNga studimet e shqyrtuara mund të shihet se pasojat nga traumatluftarake te femijët janë të numërta dhe afatëgjata. Poashtu, është i qartë edhekorelacioni pozitiv midis numrit, llojit dhe intenzitetit të ngjarjeve të përjetuaratë stresit (rraskapitjes) dhe paraqitja e reagimeve post_traumatike të stresit, oseçrregullime. Studimet e ardhshme do të mund të fokusohen në definimin eçrregullimeve në bazë të karakteristikave kulturore të këtyre shoqërive.Poashtu është e domosdoshme të kushtohet vemendje më e madhe drejtë126

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutkreimit dhe ofrimi i intervenimeve përkatëse psiko-sociale të fëmijëve ngarajonet e rrezikuara në botë. Gjatë kreimit të ndihmës së këtill duhet të kihetparasysh se në perleshjet luftarake peson kryesisht popullata e varfër që mundtë jetë dhe jomjafte e arsimuar. Prandaj, intervenimet psiko-sociale duhet t`uadaptohen karakteristikave të atyreve të cileve u janë të nevojshme.Literaturë e përdorurAlmqvist, K., & Broberg, A. G. (1999). Mental health and social adjustment inyoung refugee children 3 1/2 years after their arrival in Sweden. Journal of the AmericanAcademy of Child and Adolescent Psychiatry, 38, 723-730.Baddeley, A. D. (1999). Essentials of human memory. Hove: Psychology Press.Chimienti, G., & Abu Nasr, J. (1992) Children’s reactions to war-related stress.II: The influence of gender, age and the mother’s reaction. International Journal ofMental Health, 21, 72-79.Farwell, N. & COLE, J. B. (2002). Community as a context of healing. InternationalJournal of Mental Health, 30, 19–41.Garfield, R.M., & Neugut, A.I. (1997) The human consequence of war. In B.S.Levy & V.W. Sidel (Eds.), War and public health. New York: Oxford UniversityPress.Klingman, A. (2001). Stress Responses and Adaptation of Israeli school-agechildren evacuated from homes during massive missile attacks. Anxiety, Stress, andCoping, 14, 149-172.Laber, J. (1986) To win the children: Afghanistan’s other war. New York: HelsinkiWatch/Asia Watch.Macksoud, M. S., & Aber, L. (1996). The war experiences and psychosocialdevelopment of children in Lebanon. Child Development, 67, 70-88.Ronen, T., Rahav, G., & Rosenbaum, M. (2003). Children’s reactions to warsituation as a function of age and sex. Anxiety, Stress, and Coping, 16, 59-69.Ronstrom, A. (1989) Children in Central America: Victims of ëar. Child Welfare,68, 145-153.Papageorgiou, V., Frangou-Garunovic, A., Iordaniou, R., Yule, W., Smith, P.,& Vostanis, P. (2000). War trauma and psychopathology in Bosnian refugee children.European Child and Adolescent Psychiatry, 9, 84-90.Sack, W., Him, C., & Dickason, D. (1999). Twelve-year folloë-up study ofKhmer youths who suffered massive war trauma as children. Journal of the AmericanAcademy of Child and Adolescent Psychiatry, 38, 1173-1179.Stein, B., Comer, D., Gardner, W., & Kelleher, K. (1999). Prospective study ofdisplaced children’s symptoms in wartime Bosnia. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol,34, 464-469.Thabet, A. A. M., Abed, Y., & Vostanis, P. (2002). Emotional problems in Palestinianchildren living in a war zone: A cross-sectional study. Lancet, 359, 1801-1804.127

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut* Të dhënat për këtë studim janë grumbulluar gjatë javës së tretë të luftës sëGolfit (të Gjirit) në vitin 1991128

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutMr. Lulzim Murtezani, psikologFakulteti Pedagogjik, ShkupNdikimi i stresit nл sjelljen e adoleshentлveRjedhat aktuale të kohës influencojnë në masë të konsiderueshmesjelljen e individëve. Në periudhën transitive që po kalojmë, njerëzit flasin përkrizë ekonomike, politike, erozion të moralit, kriminalitet, çrregullim të vleravenjerëzore etj.Sigurimi i ekzistencës, frika nga e ardhmja, traumat e luftës akoma tëpashlyera, ankthi nga kërcënimet potenciale të përditshmërisë, konfliktet einteresave dhe ato politiko -partiake, përbëjnë mozaikun sfidues të përshtatjessë individit mjedisit jetësorë.Me çështjen e përshtatjes së individit mjedisit jetësorë, ndërlidhetproblemi i stresit dhe pasojat e mundshme të tij mbi sjelljen e individit.Me stres nënkuptohet gjithëçka që ushtron kërkesa ndaj individëve tëcilave duhet t’u përshatten. Megjithëse shumkush ka të konceptuar se çfarështë stresi, prapseprapë, nuk është lehtë ta përkufizosh atë. Kështu, disa epërkufizojnë stresin si ngacmues (stresor) që na kërcënon. Të tjerët e shikojnëatë si reagim të natyrshëm të organizmit ndaj kërcnimeve të mjedisit.Selye (1976) flet për dy aspekte të stresit;• stresin negativ, të cilin ai e quan distres, p.sh., ankthi ose frika. Distresipërjetohet kur humbim një njeri të dashur, kur vuajmë nga një sëmundje erëndë, kur humbin në mënyrë të pakthyeshme karierën, famën etj.• Përvojat e këndshme që njëherazi janë stresante, ai i quan eustres.Martesa, lindja e fëmijës, marrja e një note të mirë, diplomimi, etj. Janë shembujtipik të eustresit.Padyshim, stresi përfshin kërcënimet ndaj mirëqenies së njeriut dhe integritetittë tij. Është vlerësuar se 75% të atyre që vizitojnë mjekun, kanë problemelidhur me stresin (Charlevorth dhe Nathan, 1982). Stresin mund ta shkaktojnëstimuj fizikë; sëmundjet, lëndimet, zhurma etj. dhe ato psikologjike;frustrimet dhe konfliktet e brëndshme.Në esencë të stresit ekziston një ligjshmëri të cilës nuk mund t’ishmangemi, pra një sistem zinxhir që fillon me një faktor stresogjen qoftë ai129

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutfizik, kimik apo psikik që cënon integritetin e personalitetit.Nuk ekziston njeri që është imun ndaj traumës dhe stresit. Të gjithë ëjemi njerëz dhe përjetojmë nevoja njerëzore, ndryshimi qëndron në atë se sidhe çfarë kushte kemi lidhur me kënaqjen e tyre. Lidhur me këtë çështje nëshumë studime të kryera mbi natyrën e stresit është konfirmuar se më të prekurnga pasojat e stresit janë pikërisht adoleshentët. Së këndejmi, çështja e ndikimittë stresit në sjelljen e adoleshentëve meriton një trajtjim të posaçëm.Adoleshenca është periudhë tranzicioni nga varësia drejt pavarësisë individuale,ndërsa përfundon kur individi arrin statusin e të rriturit. Me të drejtëpsikologu Stanleu Hall (1916) e konsideronte adoleshencën si një kohë “ tëturbullimit dhe stresit”. Pothuasje gjithë secili gjatë adoleshencës has në disavështirësi që kanë lidhje me identitetin, vetëdien, kontrollin prindërore, konformiziminndaj normave shoqërore etj. Sipas Eriksonit, identiteti është njëqëllim bazik në adoleshencë. Çdo adoleshent duhet të përballet me krizë tëidentitetit për shkak të kërkesave kontradiktore që ushtron shoqëria mbi ta. Përshembull, adoleshentët janë të pjekur seksualisht por u kërkohet që të jenë tëpërmbajtur nga përvoja seksuale. Ata janë të përgaditur, tashmë, të mendojnëmirë, por nuk lejohen të marrin vendime të rëndësishme që lidhen meardhmërinë e tyre ( p.sh.,: formimin e familjes dhe përcaktimin profesional).Kërkesat e tepërta që ushtrojnë adoleshentët ndaj vetes, ose ata të cilatua imponojnë të tjerët, mund të shpiejnë në stres. Kur adoleshentët përpiqen tëruajnë vetëvlerësimin duke e stërforcuar veten që të arrijnë standarde më tëlarta që tejkalojnë aftësitë e tyre, gjithë kjo do të paraqes një presion të brendshëm.P.sh., kur studiojnë tej mase në shkollë, kur përpiqen të jenë shumë mëtë popullarizuar se që janë, të duken më tërheqës, të kapërcejnë vështirësi tëmëdha.Pa një presion të tillë të brendshëm ata nuk do të ishin të nxitur për t’upërmirësuar dhe për t’u përpjekur më tepër. Megjithatë tendenca e tyre të përpiqentej mase për arsye të presionit të skajshëm, bën që ata të përjetojnë njëstres të dëmshëm.Shoqëria me normat (standardet) e saj në mënyrë të vazhdueshmeushtron kërkesa të llojeve të ndryshme ndaj adoleshentëve. Nëqoftëse ato përjetohensi kërcënime ndaj mirëqenies së tyre ose si trysni të cilave duhet t’upërshaten domosdoshmërisht atëherë stresi është shumë afër. Gjithë kjo paraqetnjë presion të jashtëm për shkak të të cilit të rinjtë mund të jenë të stresuar.Presioni i jashtëm i ndihmon të rinjtë që t’i përshtaten mjedisit social. Jorrallë herë ndodh që ata të pësojnë ndojnë humbje, p.sh., nuk marrin nota tëlarta në provim, ose nuk arrijnë të tërhjekin vëmendjen (interesimin) e tjerëve.Ndodh që përkundrejt faktit që në një veprim kanë investuar energji më tepërse ç’është pritur, të ndjehen të dështuar për shkak synimeve tepër të larta që130

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutparashtrojnë vetes. Dështimet e tilla mund rrëndë t’i zhgënjejnë dhe të shkaktojnëndjenjën e fajit.Do të ishte e pakuptimtë të trajtojmë shkaqet e stresit e njëkohësisht tëanashkalojmë ndryshimet jetësore të individit. Në një studim të kryer nëAmerikë (Pytejjon, 1993), u konstatua se ndryshimet jetësore të shkaktuara përshkak të martesës, divorcit, gjetjes së punës së re, diplomimit etj., mund të jenëburime të stresit.Shumë prej streseve shkaktohen prej atyre ndyshimeve të përditshmërisëtë cilat detyrojnë kapacitetin e idndividit të përshtas sjelljen në pajtim me situatate reja të posakrijuara. Lazarus (1981), pohon se shqetësimet e përditshmetë shkaktuara nga përgjegjësitë e shumta lidhur me kujdesin për të ruajtur njëpamje të jashtme tërheqëse, vetmia, mungesa e kohës, dhe pakënaqësia në punëjanë mjaft stresant për individët. Mendojmë se të njëjtat kanë ndikim stresantedhe në sjelljen e adoleshentëve.Në një anketë të kryer me maturantët e gjimnazit të Tetovës, nga autori ipunimit ( viti -2000), lidhur me dukuritë të cilat i ata vlerësojnë si më stresante(fig.1), subjektët u prononcuan si në vijim:Në rang të parë sipas prioritetit si më stresant u veçuan : gjendja epërgjithshme e pasigurisë në shtet, rreziku nga lufta, standardi tejet i ulët ekonomiketj.Në rangun e dytë u egzaminuan shqetësimet e adoleshntëve lidhur mendërveprimet e tyre me grupet e ndyshme, duke filluar prej konflikteve nekuadër të familjes, grupit të moshatarëve, institucioneve shtetërore etj..Në rangun e tretë adoleshentët raportuan për problemet që hasin nësferën e dashurisë dhe ata të mjedisit shkollor ( si p.sh., sjellja jo e matur emësimdhënësve që kanë ndaj pesronalitetit të nxënësit, padrejtësitë gjatë notimitdhe mungesa e një komunikimi të mirfilltë nxënës profesor dhe anasjelltas..131

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutFig. 1. Shqetësimet stresante të adoleshentëvesfera edashuris24%problemekomunikim23%Klimapasigurisw53%Reagimet ndaj stresit. Fuqia e reagimt emotiv varet nga intensiteti istresit – ngjarjes traumatike, ndërkaq reagimi mund të marr formë edhe të arratisjesose amnezionit. Të reaguarit ndaj stresit varion sipas karakteristikave tëindividëve, p.sh., inteligjencës; personat me inteligjencë më të ulët janë më tëgoditur prej stresit se sa ata me inteligjencë më të lartë, karakteri ;të rinjtë introvertjanë më sensibël ndaj stresit se sa ata ekstrovert. Poashtu diferencatracore, religjioze dhe kulturore, ndikojnë në perceptimin e shkallës së stresit qëka një ndodhi, p.sh., divorci ndryshe nga kultura ballkanike, në kulturën eperëndimit si më pak stresant vlerësohet. Shembull të tillë kemi edhe me dukurinëe homoseksualitetit, pavarësisë së të rinjve, abortit etj.Të reaguarit ndaj stresit në jetën tonë është në funksion të përshtatjes sëindividit që s’do të thotë se të gjithë arrijnë me sukses t’u përshtaten rrethanavestresore të jetës. Njerëzit mund të dorëzohen para stresit dhe të bëhen të pafuqishëmose mund të adaptohen dhe të mësojnë teknika për të përballuar mesukses problemet e tyre.Supozohet se shkalla e rezitencës ndaj stresit, te fëmijët është më eshprehur se sa te kategorite tjera të njerzëve. Te të rinjtë hasim forma të ndryshmetë reagimit ndaj stresit. Prej tyre do t’i vecojmë: ankthin dhe të ashtuquajturënpaaftësi e fituar për të ndihmuar veten.Ankthi paraqet një gjendje të përgjithshme konfuze emocionale. Personindjen një frikë të paqartë, ai është i shqetësuar vazhdimisht për të ardhmen,132

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutnuk mund të përqëndroj vëmëndjen, pra themi se është ankthoz.Në psikologji flitet për ankthin si tipar të personalitetit (kur personi ështëpavarësisht prej rrethanave jetësore ankthoz dhe ankthin situativ, si konsekuencëtë një ngjarjeje e cila percepetohet si e vecantë dhe shqetësuese( p.sh.,të diskutojmë para kamerave televizive). Në paraqitjen e ankthit rol shumë tërëndësishmëm luan eksperienca e individit. Individi i cili në fëmijëri ka përjetuarngjarje traumatike si p.sh., një sëmundje të rëndë, infeksion, nga shoqëriai refuzuar ose dëshmitarë i ndonjë tragjedie, nëqoftëse më vonë ndeshetme ndonjë sinjal që do t’i asocojë në ndodhitë e tilla, mbase do të përshkohetnga ndjenja e ankthitMegjithatë, ankthi në rini mund të rezultojë nga meditimet e të rinjvelidhur me perspektivën e pasigurt, raportet jo të shëndosha ( tëçrregulluara) interpersonale etj.Paaftësia e fitura për të ndihmuar veten.Te personi cfaqet bindja secdo orvatje që bën për të përballuar një problem ( pengesë), nuk do të japndonjë (kurfarë) rezultat të veçantë, prandaj ata dorëzohen dhe bëhen të paaftëpër të qenë kompetent. Ky problem është i një peshe të madhe për zhllimin e tëriut, e nëse ai injorohet bindja e tillë mund të shpjer në depresion. Pra kjo ështënjë ndjejnë e paaftësisë për të kontrolluar situatën, ndjenjë kjo e cilapërgjithësohet në shumë raste edhepse realisht nuk ka vend.Shumë prindër – fëmijëve të tyre ua reduktojnë tepër përgjegjësitë për tëmarrë vendime personale. Sidomos kësisoi veprojnë prindërit me një stilautoritativ të edukimit. Në shkollë nxënësve nuk u ofrohet më tepër liri për tëzgjidhur detyrat në mënyrë të pavarur. Sipas një tradite të tejkaluar, trajtimi inxënësve vetëm si objekt jo edhe si subjekt mësimor(nxënsit konsidoerohensimbolikisht marrë, vetëm si enë të zbrazta të cilat duhet të mbushen me dituridhe asgjë tjetër), vazhdon të praktikohet nga disa mësimdhënës. Një trajtim itillë nxënësin e pasivizon dhe nxit ndjenjën e iferioritetit e që gradualisht i bënata të pasigurt në vete, pesimist, sugjestiv dhe lehtë të manipulueshëm. Derisatepër përkujdesemi t’u tregojmë çfarë( si) të bëjnë, ata mësojnë se nuk kanëaftësi të kontrollojnë një ndodhi. Si të parandalojmë paaftësinë e fituar për tëndihmuar veten. Të rinjtë duhet të binden se nuk kanë të drejtë kur mendojnëse reagimi i tyre është i pavlerë. Prindërit duhet t’u ofrojnë fëmijëve më tepërpërgjegjësi për të vendosur.Kur të rinjtë ndodhet në një situataë të cilën nuk e kontrollojnë dot, teata mund të krijohet bindja se çdo përpjekje që bëjnë nuk do të jap ndonjërezultat të pritur. Nga aspekti i sjelljes ata do të ndërpresin të reaguarit dukengelë të bindur se përgjigja e tyre është e padobishme dhe kështu përjetojnëankth dhe depresion (Seligman, 1993).Nuk mund të interpretojmë të reaguarit ndaj stresit e të lëmë anësh njëreagim të posacëm që ka të bëjë me stresin nga lufta. Reagimet ndaj stresit të133

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutluftës mund të jenë shumë të dhimbshme për individin; dezertime, arratisje,çrregullime shpirtërore, neuroza të luftës, depresione, tentim dhe kryerje tëaktit të vetëvrasjes. Këta manifestime nuk do të ishin aq brengosëse sikur tëçfaqeshin vetëm gjatë periudhës së luftës. Për t’u brengosur është fakti se edhepas një periudhe të mbarimit të luftës dhe rreziqeve të saj, paraqiten sërish tënjëjtat manifestime sidomos te ushtarët, te të plagosurit, te dëshmitarët e masakrave,deportimeve dhunimeve etj. Fenomen ky i quajtur çrregullim post –traumatik i stresit.Përballja e stresit. Mbështetja sociale ndikon në aftësinë e të reaguaritndaj stresit. Sipas Cohën dhe Wells( 1985), të rinjtë me mbështetje sociale ngafamilja dhe shokët më mirë e parballojnë stresin. Po sipas të njëjtëve autorë, atamund të sigurojnë ndihmë personale dhe financiare të rinjëve, gjë që paraqetnjë ndihmesë për të marrë vendime të përshatshme (dhe të i mbështesin emocionalishtkur kanë nevojë).Faktorët protektor nga efektet e stresit konsiderohen: familja (stabile apodisfunksionale), shkolla dhe mjedisi i gjërë.Familja. Kur adoleshentët formojnë ndjenjën e identitetit përpiqen tëfitojnë më tepër pavarësi. Reagimi i prindërve ndaj kësaj kërkese përcaktonshpesh klimën e marrëdhënieve në familje. Ndonjëherë prindërit nxisinndjenjën e stresit te fëmijët, duke mos u dhënë atyre më tepër pavarësi për tëmarrë vendime personale. Kjo ndodh kur prindërit zbatojnë stilin autokrat tëedukimit. Prindërit dhe adoleshentët duhet të mësojnë të përballojnëshqetësimet lidhur me komunikimin, kontrollin, përgjegjësitë, autoritetin,pavarësinë, dhe stilet e bashkëveprimit.Sistemi edukativo - arsimor nuk ka një strategji të përshtatshme e cilado të ishte në funkcion të një zhvillim të mirfilltë intelektual të fëmijëve dhe tërinjëve ( nxitje të vetëbesimit, dashurisë etj.). Mësimdhënësit përgjatëaktiviteteve mësimore shumë pak u ofrojnë liri nxënësve për të zgjidhur detyratose për të mësuar prej gabimeve. Faktorë i rëndësishëm është që ata (nxënësit)të binden se përpjekjet e tyre japin rezultate, respektivisht se janë kompetentpër të kontrolluar situatën. Dashuria dhe besimi ndaj fëmijëve dheadoleshentëve krijon një situatë më të relaksuar për ta ( më pak stresante).Elemente stresogjene të shoqërisë. Një faktor i rëndësishëm stresantështë i ndërlidhur me çdo gjë që i frustron të rinjtë në aktivitetet e tyre, qëkufizon fushëveprimin e tyre (papunësi, mungesa e parave), e që ua rrezikonndjenjën e përkatësisë së një shoqërie dhe sigurinë sociale. Te ajo rini kashumë egocentrizëm.Konteksti shoqërornë të cilin jetojmë është i stërmbushur me pafundësisituatash ku nxjerrin krye shumë fenomene devijuese që tej mase vështirësojnëgjindshmrinë e të riut në një kohë edhe ashtu të krizës.134

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutNdryshimet e mëdha në shoqëri, në strukturën e saj, te njerëzit e rinjëkrijojnë mjaft konflikte dhe kontradikta gjë që smadhon disharmoninëemocionale të tyre. Rrethanat e papërshtatshme sociale paraqesin faktorëstresant që mund të shembin sistemin e vlerave të të rinjve dhe të lëkundindukshëm integritetin dhe vetëbesimin e tyre. Në shoqërinë tonë vjen deri nëkundërshti ndërmjet mundësive ekonomike dhe dëshirave të fuqishme të rinjvepër një jetë më të mirë dhe të gjithë anshme. Mbasi dëshirat dhe interesat e tërinjve shpesh bien ndesh me mundësitë e realta materiale të familjes, krijohetnjë situatë e rrezikshme në radhë të parë për ata të rinjë që moralisht dobët janëtë zhvilluar dhe që në vete nuk kanë potenciale të fuqishme morale ( delikuentpotencial). Në shoqëri të një krize ekonomike paraja merr një rol tëjashtëzakonshëm. Ajo është çdo gjë, ndërsa “bisnesi” i suksesshëm është idealjetësorë për shumë individ. Profiti është ideali më i lartë shoqërordhe çdo gjëështë në shërbim të tij. Që moti tregimi për punë të sinqertë është vetëm njëpërrallë për fëmijët, prandaj nëse deri te paraja mund të arrihet me punë, mirëështë, por shumë më mirë është nëse te paraja arrihet pa punë – kësisosideklarojnë herë pas herë disa të rinjë ( dhe të tjerë). Dhe pasojat janë më seevidente; Krimi dhe kriminaliteti në ritje e sipër, korupcioni, destruktiviteti etj.Ka disa të rinjë që në një situatë të varfërsië së përgjithshme janë më të prirurtë zgjedhin karierën kriminale se sa të ngelin të varfër (të margjinalizuar) përshembull sikur prindërit e tyre.Agresiviteti. Ndjenjat e papërshtatshmërisë vetanake dhe tëinferioritetit, adoleshenti mund t’i kompenzoj me agresivitet, desktruktivitet,kundërshtim ndaj autoritetit dhe qëndrim armiqësorë ndaj shoqërisë.Shumë njerëz në mënyra të ndryshme e kuptojnë natyrën e agresivitetitte të rinjtë. Ata të cilët kanë të ndrëtuar qëndrimet e tyre vetëm në bazë tëpërvojës, janë të prirur në mënyrë jo të drejtë, rigide, të interpretojnëagresivitetin dhe performansat e tij shoqëruese te të rinjtë. Shumica e tyregjykojnë se një qasje adekuate ndaj manifestimeve agresive është të reaguaritme të njëtën masë – me agresivitet dhe të vetmin mjet per t’iu kundërvu eshikojnë te ndëshkimi. Pikërisht mosnjohja e duhur e natyrës së agresivitet bënqë të riturit me veprimet e tyre, në vend që të kontrollojnë agresivitetin te tërinjtë - ose përkohësisht e frenojnë manifestimin e tij ose akoma më tepër eintensifikojnë. Të rriturit kanë bindjet e tyre se janë mjaft kompetent tëparballen me agresivitetin kur çfaqet te brezi i ri. Mirëpo shumë raste tëkonflikteve që ndodhin mes të rinjve dhe të rriturve ; në familje, në rrugë, nëshkollë etj. nuk korespondojnë sa duhet me bindjet e atilla. Disa të ritur nukjanë të vetëdijshëmë se fenomeni i agresivitetit te të rinjtë është mjaft suptildhe pjesë e pashmangshme e zhvillimit, prandaj çdo pakujdes në trajtimin ekëtij fenomeni mund të ketë konsekuenca të dhimbshme. Shpesh ndodh qëmoszgjedhja e drejtë e konflikteve mes të rinjëve dhe të riturve të gjeneroj një135

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutvarg të konflikteve sekondare të cilat mund të lënë pasoja të paparashikueshmepër të dy palët. Kështu rritet murri i mosbesimit dhe mostoleranca reciprioke.Kriminaliteti dhe krimet janë rritur poashtu vitet e fundit. Abuzimi medrogat, alkoolizmi, paraqesin sfida që vazhdimisiht sfidojnë përshtatjen eadoleshentëve. Është fakt i njohur se të gjithë ë adoleshentët përjetojnëprobleme, disa prej tyre vuajnë nga një stres të skajshëm dhe kanë probleme tërënda.Për këtë qëllim pos të tjerave është e nevojshme më shumë përkujdesje -edukim dhe më shumë rekreacion. të gjitha institucionet që merren me të rinjtë,prej atyre edukuese, shëndetsore e deri te ato ligjore duhet të kenë parasyshë tëdhënat lidhur me ndikimet e stresit në sjelljen e të rinjve me qëllim final që tëruajmë shëndetin e tyre psikofizik.Literatura e shfrytëzuar• Onyehalu, A. (1981). Identity crisisin adolescence. Adolescence. 16, 629- 632.• Perkins, D. (1982). The assessment of stress using life eventsscales.Handbook of stress; Theoretical and clinical aspects. New York : FreePress• Selye, H. (1976) The stress of life (rev.ed.) New York: McGraw – Hill• Leon, Z. (1972). Psihologija deteta i mladih. Beograd: Delta Pres• Petijjohn, T. F.(1985) Hyrje Koncize në psikologji - përkthim136

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutM-r Karolina Ristova -Asterud,depuetete dhe anëtare në Komisonin e përhershëm anketues për mbrojtjen e të drejtave dhelirive të njeriut në Kuvendin e Republikës së MaqedonisëMarjan Maxhovski,këshilltar në Komisonin e përhershëm anketues për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive tënjeriut në Kuvendin e Republikës së MaqedonisëRoli i Komisonit të përhershëm anketues për sigurinë etë drejtave dhe lirive të njeriut në Kuvendin eRepublikës së Maqedonisë në sigurinë e të drejtave dhelirive të njeriut në situatë konflikti dhe pas konfliktitnë Republikën e MaqedonisëHyrjeKomisioni i përhershëm anketues për sigurinë e të drejtave dhe lirive tënjeriut (në tekstin e mëtutjeshëm Komisioni Anketues) është trupi i vetëmpunues respekivisht komision i Kuvendit të RM i cili ka karakter kushtetues,ekzistmi i së cilit në mënyrë eksplicite është i paraparë me nenin 76 tëKushtetutës së RM. Karaketeri i tillë kushtetues i Komisionit anketues kadomethënien për dy punë: e para, siguria e të drejtave dhe lirive të qytetarit qëduhet të paraqesë prioritet kulminant në sistemin tonë juridik dhe politik ngaana e të gjithë ë akterëve në të gjitha situatat, duke i përfshirë edhe situatat ekonfliktit shoqëror (të armatosur) dhe periudhën paskonfliktuoze; e dyta, nëkontestin politik, siguria e të drejtave dhe lirive të qytarëve të Maqedonisëështë obligim primar i të zgjedhurve të qytetarëve – Kuvendi i RM – të cilitKushtetuta ia ndan obligimin që në mesin e ekspertëve njihet si “mobilizimi iturpit” (“mobilization of shame”) në situate të rrezikimit të tyre.Që ta përqendrojmë dhe të analizojmë rolin dhe efikasitetin eventual dhekapacitetin e Komisionit anketues në sigurinë e të drejtave dhe lirive të njeriuttë ndërlidhura me konfliktin (e armotosur) në shoqërinë maqedonase, besojmë,se është e nevojshme që së pari të bëhet një prezentim i përgjithshëmKomisionit anketues dhe punës së tij. Disa nga karakeristikat e përgjithshme,përvojat, dobësitë, tendencat në punë janë domethënëse për analizën dhe përshqyrtimin e mundësive të tij real që të jetë sigurues efikas i të drejtave dhelirive të qytetarëve në një kontekst kushtetues të konflikteve tramatologjike137

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutshoqërore dhe për periudhën paskonfliktuoze, i cili për ne në Maqedoni, për fattë keq, nuk është vetëm sfidë hipotetike, porse paraqet realitet me të cilin duhettë përballemi. Duke e pasur parasysh natyrën politike të Komisionit anketues,si dhe shkaqet praktike, më së tepërmi do të përqëndrohemi në përvojat dhe përfunksionimin e Komisionit anketues në përbërjen aktuale të kuvendit prej vitit2002 e te këndej.PROFILI I PERSONELIT JURIDIKNË KOMISIONIN ANKETUES• Shtruarja juridike e Komisionit anketuesSi cekëm më lart, Komisioni anketues ka karaker kushtetues. Kjo do tëthot se Kuvendi i RM-ës nuk mund të vendos, me vetdëshirë, që të formojë osemos të formojnnë këtë trup kuvendor, por, me bazë të Kushtetutës, pason kyoblogim. Në këtë mënyrë, juridiksht janë të eliminuara mundësitë e forcave politikepushtetare të cilat e përbëjnë shumicën parlamentare që ta ndërprejnë këtëkomision, dhe që me justifikime të ndryshme (ingerenat të barten në komisiontjetër, racionalizim, dhe të ngjajshme), edhe pse patjetër duhet të tërheqim vëmendjense deri më tani, në asnjë mandat paralamentar, nuk ka pasur orvajtje tëtilla. Në praktikën paralamentare, zakonisht, ky Komision formohet në të njejtënkohë me Komisuonet e tjera në Paralment. Në këtë mandat, si dhe në mandatete tjera paralamentare, Kuvendi e formoi këtë komision 67 me Vendimin përthemelimin e komisioneve të përhershme të Kuvendit të Republikës së Maqedonisë,u soll më 12 nëntor të vitit 2002 (Gazeta zyrtare nr. 85/2002). Sipas këtijvendimi, Komisioni anketues është i përbërë prej nëntë anëtarëve (kryetaridhe tetë anëtar) të cilët i kanë zëvëndësit e tyre në mungesë të tyre, me çkasigurohen kushtet për punë normale të Komisionit. Gjithë ashtu, në këtë vendimjanë të definuara edhe funksionet dhe ingerencat e saja. Funksionet e Komisionitanketues janë të definuara në mënyrë pozitive dhe negative. Më konkret,Komisioni ka dy funksione bazë: 1.) të shqyrtojë çështe të caktuara nga sferae sigurisë e të drejtave dhe lirive të qytetarëve; 2.) nëse në punën e saj konstatonshkelje të drejtave dhe lirive të qytetarit, Komisioni mund të nxisë procedurpër konstatimin e përgjegjësisë për bartësit e funksioeve publike. Në zbatimine këtyre funksioneve, Komisioni nuk mund të kryej hetime apo funksione67 Akti fillestar dhe data e themelimit e Komisionit anketues, Vendimi për themelim e Komisionittë përhershëm anketues për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të qytetarit të Kuvendit të Republikëssë Maqedonisë, nr. 08-1568/1 prej 10 prill 1992, dhe pastaj edhe Vendimi për ndryshimedhe plotësime nr. 08-4832/1 prej 16 dhjetorit të vitit 1992a, me të cilat për herë të parë upërcaktuan ingerencat e tij.138

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriuttë tjera hetimore gjyqësore. Në kuadër të funksionit të dytë, Komisioni mund tëdebatoj për gjendjen e të drejtave dhe lirive në një mënyrë parimore (mendimepropozime për definimin e qart juridik të drejtave dhe lirive dhe për sigurinë etyre në ligjishmërinë e vendit dhe të pranimit të instrumenteve juridike ndërkombëtare),si dhe në raste individuale (ose grupore) të shkeljeve të mundshmetë drejtave dhe lirive të qytetarëve përmes shqyrtimit të parashtresave të qytetarëve.Dhe në rastin e dytë, Komisioni mund të bashkëpunojë me institucioneshkencore dhe profesionale (të vendit dhe të huaja). Komisioni anketues nuk karregullore të posaçme të punës, por bashkëpunon në harmoni me rregullat epërgjithshme për punën e trupave të Kuvendit të parapara me Rregulloren eKuvendit të RM. Me fjalë të tjera, në punën e tij Komisioni i shfrytëzon procedurate punës (duke përfshirë rregullat për publikun, votimin) dhe metodatve tëveprimit (grupet punuese, zbatuesit, informacionet, thirrjet për pjesëmarrje tëpërfaqësuesve të institrucioneve ose parashtruesve të parashtresave etj.) të cilatjanë të parapara me punën e parlamentit dhe të trupave tjera në Kuvend. Mefjalë të tjera, nuk ekzistojnë rregulla të posaçme për• Parimet e vëndosjes personale të Komisionit anketuesSi çështje e traditës së punën kuvendore (dhe jo imperativ juridik), Komisionianketues në përbërjen e tij personele konstitohet në dy parime: i pari,vendi i Kryetarit të Komisionit i takon opozitës paralmentare, më së shpeshtipartisë me grupin më të madh në parlament, në përputhje me marrëveshjen paraprake.Në përbërjen e tanishme, vendi i kryetarit i takon blokut opozitar tëVMRO-DPMNE - Partisë liberale, me çka, vendi i kryetarit i takon partnerit tëvogël të kolalicionit apo partisë liberale. Sipas të dytit, shumica në Komisioninanketues është prej grupit më të madh të shumicës parlamentare. Në përbërjene tanishme, nga nëntë anëtar, gjasht i takojnë shumicës parlamentare, me çka,grupi më i madh parlamentar i ka 4 antarë, ndërsa grupet më të vogla parlamentarenga shumica parlamentare e kan nga një anëtar (PLD, BDI). Opozitaparlamentare ka 3 anëtarë në Komision, pa marr parsysh madhësinë e grupeveparlamentare (për shembull, VMRO-DPMNE, si parti më e madhe opozitare,ka një anëtarë, njësoj sikurse PL dhe PDSH-ja).PUNA E KOMISIONIT ANKETUESPër përiudhën e shkurtër prej kur egziston në përbërjen e tanishme (njëvit), mund të vërehen disa tendenca fillestare (dhe karakteristika) në punën eKomisionit anketues. E para, Komisioni anketues nuk i shfrytëzon ingerencat etij që të dëbatoj për gjendjem në të cilën gjendet mbrojtja e të drejtave dhe lirivetë qytetarëve në një mënyrë parimore (proektet ligjore, ratifikimi i marrëve-139

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutshjeve ndërkombëtare të cilat prekin të drejtat dhe liritë, komentimin e disa tëdrejtave dhe lirive të cilat janë aktuale ose në raport me atë se si lajmërohen këtokontrodita dhe komentime të ndryshme, (si përshembull, çështja që ka të bëjrreth krimeve luftarake kundër njerëzimit në konfliktin e vitit 2001 dhe të ngjajshme.).E dyta, në pjesën më të madhe, puna e Komisionit është e koncentruarnë shqyrtimin e shkresave të qytetarëve (individuale dhe grupore, shiko tabelënnr. 6). E treta, Komisioni anketues është i gatshëm të bashkëpunojë me organizatjasht parlamentit (joqeveritare) të cilat mirren me përcjelljen dhe sigurinë etë drejtave të njeriut. E katërta, puna e Komisionit është publike, edhe pse egzistonmundësia sipas rregullores që të jet me karakter të mbyllur. Në përbërjen etanishme, vetëm njherë është lajmëruar dilema se a duhet seanca e komisionitte jet e mbyllur. Argumenti shkon në favor të raportit të pajtueshmërisë dhe nevojëstë opinjonit në punën e Komisionit, duke e pasur parasysh natyrën e obligimeveapo të ingerencave (dilemma u lajmërua në lidhje me informatat ngakarakeri i mirëbesimit ndaj MPB, gjithë ashtu Komisioni vendos që të këërkojënga MPB të seleksionoj se cila pjesë e ka shkallën e besueshmërisë dhe cilapjesë është e hapur për debat). Në punën e Komisionit shpesh mund të prezentojnëdhe të drejtohen edhe vet parashtruesit dhe një praktikë e tillë përkrahetnga të gjithë anëtarët. gjithë ashtu, egziston edhe mbulesë solide mediale në interesttë punës të këtij Komisioni, edhe pse mund të diskutohet për çështjet (oseproblemin) për specijalizimin e gazetarëve me problematikën e Komisionit, qëedhe paraqet çështje serioze e cila edhe ndikon në atë se si është e proektuarpuna e Komisionit me opinjonin dhe me këte, si është rajtingu i saj në mesin eqytetarëve dhe sa është i informuar opinjoni me punën e tij, natyra e kompetencave.E pesta, egzistimi i tensioneve politike dhe problemet në punën e saj. Sishihet nga parimet e lart përmendura të shtruarjes të personelit të Komisionit,shumë shpesh anëtarët e Komisionit akuzohen në mes veti, në orvajtjet për majorizimnga ana e anëtarëve të cilët i takojnë shumicës parlamentare (akuzimenga ana e anëtarëve të komisionit që i takojnë opozitës), të jet ajo në drejtim tëmos shkeljen e procedures, keqëpërdorimi dhe manipulimi me të drejtat dhe liritëe qytetrave për dhënjen e një pasqyre negative për pushtetin/aktual (akuzimenga ana e anëtarëve të cilët i takojnë shumicës paralamentare; katër anëtarëte pozitës në qershor të vitit 2003 madje edhe formalisht paraqesin kërkesën përdhënjen e mendimit në lidhje me realizimin dhe respektimin e Rregullores tëParlamentit nga ana e Kryetarit të Komisioit anketues, deri te Komisioni përçështjet e imunitetit dhe të mandatit, e cila konstatoi mosrespektimin e Rregullores,përfundimi, nga Kryetari i Komisionit anketues u hudh posht duke eklasifukura si presion ndaj punës së tij nga ana e shumicës parlamentare).140

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• Veprimi në bazë të parashtresave të qytetarëve (pasqyra tabelare)Parashtresa individuale dhe në grupe Tabela nr.1Në grupe 30Individuale 44Gjithsejt 74Struktura individuale sipas gjinive të parshtursveTabela nr.2Meshkuj 31Femrat 9Bashkëshortët 4gjithë sejt 44Struktura etnike individuale e parshtruesve të parashtresaveTabela 3Maqedonas 39Shqiptar /Serb 2Rom 2Boshnjak 1gjithë sejt 44Struktura domionante etnike të parashtruesve në grupeTabela nr.4Maqedonas 24Shqiptar 2Serb 1Rom 3Boshnjak /gjithë sejt 30141

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutShoqat Struktura e shoqatave e parshtruesve sindikale në grupe Tabela nr.5 9Ndërmarrjet publike 3Ndërmarrje private 6Organizatat shtetërore 4Shoqatat ndërkombëtare në Maqedoni 2Grupi qytetarëve 5Grupi paralamentar 1gjithë sejt 30Struktura e parashtresave sipas lëmejve Tabela nr.6Urbanizëm 4Marrëdhënje të punës (gjithsejt) 162211216• Ndërrmarrjet publike• Policija• FZOM• Shërbimi për të përgjithshme të përbashkëta• Konkursi në Ministrinë e drejtësisë• Agjencioni për informim• Kërkesat sindikale, grevat• Privatizimi dhe marrëdhëniet e punës në ndërrmarrjetprivateKërkesat sociale 6Çështjet statutare ndërrmarrjet publike dhe private. 4Veprimi administrativ 10Gjyqet (procedurat, azhuriteti) 14Prokororia 3Sjellja e policisë 5Persona të zhvendosur 4Arsimi dhe përfaqësuesi i bashkësisë etnike 1Funksionimi i administratës në vetëqeverisjen lokale 4Refugjatët nga Kosova 1Qëndrimi i individëve jasht vendit 1Zgjedhje në koviktin e studentëve 1Gjithsejt 741142

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutVeprimi sipas parashtresaveTabela nr. 7Veprimi i Komisionit të përhershëm anketueslëndëveNumri iDebati në Komisionin e përhershëm anketuesnë séanceVendosja sipas parashtresave në KomisioninanketuesKomisini ka debatuar, pjesërisht kavepruar, ndërsa kërkesa e plot përcillet nga anae KomisionitNga ana e Komisionin të përhershëm 2anketues janë formuar grupe punueseTakimi i përbashkët me organizatatndvrkombëtare nga ana e KomisionitKërkesa e informacionit nga organi 32përkatësPërgjiqet e arritura 17Udhëzimi I dhënv deri te parshtruesi si të 33veprojPranimi në biseda 47Ndihma gjat kompletimit të parashtresës 23deri në KomisionDhënja e ndihmës profesionale12parashtruesit të parashtresës respektivishtpërcjellja në organ tjetërDhënja e rekomandimit, të pritet veprimi 26i organit përkatës dhe e Avakotit popullor6 681 693 701 7168 Këtu bënë pjesë kërkesa e grupit parlamentar të VMRO-DPMNE në lidhje mecrregullimin e lirive dhe të drejtave, ndërsa pika pas aferës "Përfgjimi" edhe më tej mbetet ehapur.69 Parashtresa në lidhje me banesat, individ me të ardhura të vogla70 parashtresa nga NA "Vera Jociq"; Persona të zhvenosur dhe Forumi për të drejtae Romëve "Arka"71 Përfaqësues i OSBE-së e përcjell punën e Komisionit në pikën e propozuar ngaVMRO-DPMNE143

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutStruktura territoriale e parshtresaveTabela nr.8Shkup 33Kumanovë 4Prilep 3Manastir 3Kiçevë 2Tetovë 2Gevgeli 2Berovë 2Mak. Kamenica 2Ohër 2Sv. Nikole 1Strumicë 1Gostivar 1Veles 1Koçanë 1Delçevë 1Shtip 1Resnje 1Hraçinë 1f.Mateç 1f.Tearcë 1F.Ilovic 1F.Gorno Srpci 1f.Star Karaorman 1O. Orizare 1Më shumë qytete 3gjithë sejt 74• Bashkëpunimi i përgjithshëm me organizatat jo qeveritare dheinstitucione jasht paralamentitKomisioni anketues ka vendosur marrëdhënie dhe bashkëpunim të hapurme të gjitha organizatat jo qeveritare për sigurinë e të drejtave dhe lirive tënjeriut, të cilat kan shprehur një interesim të tillë me Komision, duke e marr144

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutparasysh edhe prezencën dhe drejtimit të përfaqsuesve të tyre në punën e Komisionit.Në këte përbërje parlamentare, një bashkëpunim i tillë është realizuarme Komitetin e Helsinki për sigurin e të drejtave të njeriut, shoqatën ARKAdhe të ngjajshme). Bashkëpunimi i tillë është në dobi të madhe për anëtarët eKomisionit në ndriçimin e fakteve dhe të dimenzionin juridik të parashtresavetë drejtura Komisionit, aq më tepër kur politikanët (duke përfshirë edheanëtarët e Komisionit), për fat të keq, nuk kanë njohuri të mjaftueshme përmaterien e të drejtave dhe lirive të njeriut dhe fakti se Komisionin profesionalishte ndihmon vetëm një person (bashkëautori i këtij referati). Sa i përketbashkëpunimit me Qeverinë dhe organet e saja, mund të thuhet se bashkëpunimiështë i mirë, organet qeveritare rregullisht i përgjigjen kërkesave të Komisionit,dorëzon informacione, përfaqësues të saj në punën e Komisionit anketues,i përgjigjen pyetjeve, edhe pse në momente të caktuara ka edhe vonesënë dhënjen e përgjigjeve ose mos prezencë (për shembul, në përbërijen e tanishme,në këtë kuptim janë lajmëruar probleme të ashtuquajtura raste me banesatsociale, kur Ministeria për komunikocion dhe lidhje dhe qeveria u vonuanme dorëzimin e informacionit të nevojshëm). Komisioni në lidhje me të ashtuqujturatbanesa sociale vendosi një basjkëpunim me Avokatin popullor i ciliprezentonte në seancat e Komisionit. Shikuar përgjithësisht Komisioni realizonbashkëpunim thuajse me të gjitha organet komptente dhe organizatat, Këshillingjyqësor republikan, Organizatat sindikale etj. Aspektet e bashkëpunimit janëllojet vijuese: kërkesa e informacioneve; kërkesa e mendimit; thirrja në seancadhe anketimi; rekomandime; konsultime; sygjerime, etj.Komisioni anketues realizon bashkëpunim me të gjitha OJQ të cilatpunojnë në këti lëmi, dhe veçmas me delagacionet dhe përfaqësuesit të organizatavetë huaja për çka më detaisht do të bëhet fjalë gjat prezentimit të aktivitetevetë Komisionit anketues ndaras për çdo rast.RROLI I KOMISIONIT ANKETUES PËR TEJKALIMINE TRAUMAVE NGA KONFLIKTI I VITIT 2001Çdo konflikt i armatosur bart rrezikim të zmadhuar për rrezikimin e tëdrejtave dhe lirive të qytetarit, ndërsa konflikti në Maqedoni nga viti 2001 nukbënë përjashtim në këtë kuptim. Komisioni anketues mund, dhe duhet të ketrrolin e vet në sanimin e traumave nga konflikti. Këtë rol, Komisioni mund tarealizoj, para se gjithë ash, përmes shqyrtimit të parashtresave të qytetarëvepërmes mbajtjes të seancave të përgjithsuara në të cilat do të shqyrtohej gjendjadhe problemet në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të qytetarit të cilat janëkrijuar si pasojë e konfliktit, dhe në të cilat do të ftoheshin përfaqësues tëorganizatave joqeveritare të cilat mirren me këtë problematikë, ekspertët,145

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpërfaqësues qeveritar. Në këto dy mënyra, si dhe përmes karakterit publik tëpunës së saj, Komisioni do të bëjë presion ndaj organeve të pushtetit shtetërorpër tejkalimin e gjendjeve të tilla. Për fat të keq, deri më tani Komisioni,parasegjithash, për shkaqe objektive (numri i madh i parashtresave nga lëmej tëndryshëm, joekipimi i Komisionit me kuadër profesional, angazhimet e tepërtatë deputetëve me aktivite të tjera në paralament) nuk janë të organizuara nëparim debate për pasojat dhe traumat nga konflikti i armatosur. Por, Komisionianketues mund të luaj rol të rëndësishëm për krijimin e kushteve për pajtimkombëtar dhe për tejkalimin e traumave edhe përmes shqyrtimit të parashtresaveindividuale të qytetarëve. Përmes shqyrtimit të rasteve individuale, nganjëra anë Komisioni mund të kontribuoj për krijimin e ndjenjave për satisfakcionmoral te viktimat e luftës,për arsye se të njejtit e arrijn rastin e kallëzimevetë tyre jetësore, për padrejtësit e përjetuara dhe traumat t´i kuptoj i tërë opinjoninë Maqedoni, dhe nga ana tjetër, në opinjon krijohet vetëdija se viktimatmë të shpeshta në konfliktet e armatosura pikërisht janë individët, familjet,raportet ndërnjerëzore, me një vetëdije se fajësinë për shkeljen e të drejtave dhelirive të qytetarit nuk duhet të koliktivizohet sipas përbërjes etnike apo tëndonjë pikëpamje tjetër, por duhet të individualizohen dhe të kërkohet teindividët, pa marr parsysh se a janë bartës të funksioneve publike ose tëformacione parashtetërore, politke apo ushtarake.Në këtë kuptim, nxitje kryesore për Komisionin është edhe politizimi nërealizimin e një detyre të tillë. Problemet e përgjithshme me tensionet politikenë punën e Komisionit mund të ndikojnë në sigurinë e të drejtave dhe lirive tënjeriut në kontekst të konfliktit të armatosur nga viti 2001, aq më tepër kurkonteksti i përgjithshëm në lidhje me konfliktin është politizuar tej mase.Nxitje kryesore për anëtarët e Komisionit duhet të jet kufizimi i rolit të tyre sipërfaqësues të opcioneve konkrete dhe të partive poltike reprezente nëparlament dhe rolit si përfaqësues të qytetarëve, me çka primare, kuptohet,duhet të jet kjo e dyta. Politikanët nga të gjitha opcionet poltike duhet tëkuptojnë se paqa e mirëfillt në shtet nuk do të arrihet nëse nuk largohentraumat nga lufta në të gjitha palët në konflikt në një mënyrë të drejt e cila, nëmes tjersh, implikon në detyra të rëndësishme të Komisionit anketues. Pandriçmin e çështjeve për shkeljet e mundshme të drejtave dhe lirive tëqytetarëve si individ, traumat dhe ndjenjat e padrejtësisë rëndë tejkalohen dhedo të lënë pasoja afatgjate.Duke folur konkret, Komisionit anketues i janë dorëzuar disa parashtresakonkrete të cilat kan të bëjnë për shkeljet e mundshme të drejtave dhe lirive tëqytetarëve në lidhje me konfliktin e vitit 2001. Menjëherë të potencojmë, dukei pasur parsysh indikacionet se kanë egzistuar një numër i madh i shkeljeve tëdrejtave dhe lirive të njeriut gjat konfliktit të armatosur dhe në periudhënpaskonfliktit, numri i parashtresave është (për habi) i vogël, edhe pse në të146

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutnjejtën kohë patjetër duhet të theksojmë se më së shpeshti kanë të bëjnë meparashtresa të cilat janë në grupe dhe përfshijnë një numër të madh tëpersonave. Kjo çështje mund të analizohet, ndërsa këtu vetëm do të përmendimdy sqarime të mundshme: e para se, shumë qytatar nuk dinë për ekzistimin eKomisionit anketues ose për kompetencat e tij; e dyta mund të shpjegohet seqytararët nuk kanë besim në Komisionin anketues, për shkak të parafytirimitose jobesueshmërisë në efikasitetin e saj në sigurinë e të drejtave dhe lirive osepër shkak të politizimit të tij. Sipas kriteriumit etnik, kjo është mësekarakteristike për përfaqësuesit bashkësisë shqiptare por edhe te bashkësitë etjera që nuk janë shumicë në shtet (shiko tabela nr. 4). Pikërisht përshkak tëkëtyre shpjegimeve të mundshme, parashtresat e dorëzuara paraqesin nxitjeplotësuese dhe rast që ta ngrisë legjitimitetin dhe autoritetin edhe te qytetarëtnga të gjitha bashkësitë etnike, si të realizojnë rrolin e vet kushtetues nësigurinë e të drejtave dhe lirive të qytetarëve të ndërlidhura me konfliktin earmatosur, dhe me këte edhe të jep kontributin e vet në tejkalimin e traumave tenjerëzit. Do të thot, parshtrohet pyetja: Si ballafaqohet Komisioni anketues meparashtresat konkerete?Persona të zhvndosur nga mbrendia (PZHB)Në seancën e dytë, të mbajtur më 31.01.2003, Komisioni anketues përsigurinë e të drejtave të qytetarit, debatoi për gjendjen e personave tëzhvendosur, me çka konstatoi, formimin e grupit punues, në përbërje të saj:Karolina Ristova, Teuta Arifi dhe Blazhe Stojanoski, si kryetar i grupit punues,me detyrë deri më 21.02.2003 të i dorëzoj raport Komisionit për mënyrat emundshme të jetësimit të kërkesave individuale dhe për statusin e përgjithshëmtë personave të zhvendosur nga Regjioni e Lipkovës, më konkret nga fshatrat,Opajë, Ropalcë, Dumanovc, dhe personat e zhvendosur nga komuna eHaraçinës.Komisioni u përcaktua për një mënyrë të tillë të punës duke e pasurparsysh ndëlikueshmërinë dhe problemetikën e ndieshme, dhe me një dëshirëkonstruktive të shqyrtohen dhe t´i qasen kërkesave dhe problemeve individualeme të cilat ballafaqohen personat e zhvendosur.Në këtë seancë të dytë u parshtruan edhe apelet dhe qëndrimet, epërfaqësuesve të personave të zhvendosur, të cilët më par janë drejtuar meparshtresa grupore në Komisionin e përhershëm anketues, dhe përmesinformacioneve nga Ministria e punëve të brendshme u njoftuam me faktet përgjendjen e personave të zhvendosur.Grupi punues, i formuar nga Komisioni anketues në funksion të detyrëssë tij, realizon aktivite punuese: vizita e personave të zhvendosur dhe tëvendëqëndrimeve të tyre dhe takime me organizatat ndërkombëtare të147

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutndërlidhura me këtë problematikë, me qëllim që të fitohen të gjithë treguesit edetyrueshëm dhe të përgadit një qasje të përgjithshme për statusin e personavetë zhvendosur. Në bazë të kërkesave të përfaqësuesve të personave tëzhvendosur, grupi punues përmes Kryetarit të Komisionit, iu drejtua Qeverisësë Republikës së Maqedonisë me shkresë më 17 shkurt 2003, me qëllim që tëmarr mendimin për mënyrën e realizimit të mundshëm të kërkesave individualetë personave të zhvendosur nga brendia. Informatën kthyese, mendimin ngaQeveria e RM, Komisioni e ka ptranuar disa muaj më von më 22.08.2003. Nëmendimin e Qeverisë detaisht janë të përshkruara gjendjet dhe masat endërmarruna nga ana e tij.Kërkesat e përfaqësusve të personave të zhvendosur nga Haraçina dheshoqata "Zora" ishin: përgjithsisht, që të sigurohen kushte për kthimin nështëpit e tyre, dhe individualisht: a) të sigurohet ekspertiza e pronësisë tëpërgjithshme nga Haraçina me harxhime të shtetit; b) të lirohen nga harxhimetgjyqësore gjat realizimit të drejtave të tyre; v) me ligj të rregullohet dhe tëdefinohet statusi i “personave të zhvndosur”; g) transparenca në informim përgjendjen në regjionin e krizës; d) informim për mënyrën e distribuimit tëmjeteve nga buxheti shtetëror të destinuara për personat e zhvendosur;rishqyrtimi i punës të organizatave të cilat i kryejnë meremetimet të shtëpive tëgoditura nga veprimet luftarake, pasise ekzistojnë indikacione se ekeqëpërdorin detyrën.Sa i përket kërkesës së përgjithshme, personat e zhvendosur ngaHaraçina kërkuan që Ministria e punëve të brendshme t´u garantojë sigurinë,dhe nëse nuk janë në gjendje që këte ta bëjnë kërkojnë ndërtimin e një lagje tëpërkoshme për vendosje, tani më në banesa të ndërtuara.Nga ana e përfaqësusve të personave të zhvendosur nga regjioni iLipkovës, fashatrat Mateç, Opajë, Ropalcë dhe Dumanovc i kishin të theksuarakëto qëndrime dhe kërkesa: përgjithësisht, se edhe më tej nuk mund të kthehennë shtëpitë e tyre për shkaqe të sigurisë, çka e mbështesin me ngjarje konkretenegative nga periudha e kaluar, dhe konkretisht, kërkesa për caktimin evendbanimeve të përkoshme për të zhvendosurit, në të cilat do të siguroheshinkushte normale për jet, pasise kushtet në qendrat kolektive, ku janë tëvendosura dy ose më shumë gjeneratsh në një dhomë pre 9 deri 12 metrakatror, nuk I plotëson edhe kushtet minimale për jetë normale.Nga ana e dy qytetarëve nga f. Tearcë, në parashtresë kanë potencuarkryesisht kërkesa teknike dhe vërejtje.Në bazë të orarit të përgaditur për aktivitete, Grupi punues në përbërje tëplot, në lokalet e parlamentit të Republikës së Maqedonisë kishte takim mezotri Toon Vandenhove nga Delegacioni i Komitetit ndërkombëtar të Kryqit tëkuq. Pas takimit me zotëri Vandenhove, grupi punues në përbërje të KarolinaRistova, Teuta Arifi, Blazhe Stojanoski dhe sekretarit të Komisionit, Marjan148

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutMaxhovski më 18.02.2003 realizoi një vizitë objekteve në Shkup ku ishinpërkohsisht ishin të vendosur persona të zhvendosur nga brendia dhe atë:"Zdravko Cvetkovski" dhe Seniq, (në të cilët prezentuan të tubuar personat evendosur në objektet "Ranka Milanoviq" dhe "Partenie Zoografski"). Në orët epasditës Grupi punues në përbërje Karolina Ristova, Blazhe Stojanoski dhesekretari i Komisionit, realizuan një vizitë personave të zhvendosur ngaRegjioni i Lipkovës në objekte "Kristal" në Kumanovë, ku ishin të tubuar tëzhvendosurit edhe në objektet e tjera.Pasqyra nga vizita në qendrat kolektive për vendosjen e PZHBPas realizimit të mbikqyrjes të gjendjes faktike dhe realizimit tëbisedave, Grupi punues i Komisionit anketues arriti në këto konstatime, të cilatjanë të përbashkëta për tre qendrat kolektive të vendosura:• Ngarkesë e madhe, shqetsim dhe raste të traumatizuar (nuk mund tëflitet pa qajtur, frikë që most ë implikohen në ngjarjet). Numri i madh ngagjendja e tillë psikike është pasojë e tre faktorëve: a.) kushtet e kqia tëvendosjes b.) paqartësi se cila është ardhnëria v.) ndjenta e të lënit pas dore,injorimit si nga personalitet oficiale (minsitrat e resoreve, deputetët, zyrtar tëlart shtetëror), si dhe nga qytetarëtrt e tjerë g.) papunësia dhe pakuptueshmëriae ditës për shumë të rritur dhe personave të aft për punë• Grupi punues ka përshtypje se ministritë përkatëse me PZHBrealizojnë komunikim të dobët dhe nuk ka persona të caktuar për kontakt përzgjidhjen e problemeve të nevojshme dhe për paraqitjen e pyetjeve• Me pranimin e tyre, u tha se ka tensione në marrëdhëniet e tyre tëbrendshme, por më tepër ka të bëjë me konflikte verbale, dhe rrallë edhe meqërim hesapesh me forcë të cilat janë pa pasoja. Raste të dhunës familjare nukjanë vërejtur, edhe gjat paraqitjes të pyetjeve konkrete për këte, nuk ishin tëinformuar për raste të tilla.• Raste të kërcënimeve, veçmas sa i përket persionave të cilët kanqenë të regrutuar gjat luftës në polici dhe ushtri• Frika dhe pesimizmi për kthimin në vendbanimet e tyrev të rregulltamadje edhe në raste shtëpitë t´i meremetohen ose numër i madh i personavedeklarojnë se asnjëherë në çfarëdo kushte nuk do të kthehen asnjëherë nështëpitë e tyre, me çka, frika dhe traumat paraqiten si shkaqe kryesore• Interesimi i madh që shteti t´i paguaj pasuritë dhe t´i sigurojvendbanimet e tjera të përshtashme• Skepticizëm i madh për mënyrën (se si) bëhet vlerësimi i pasurisë,dëmtimit të shtëpive, ndirtimi i tyre i sërishëm (sipas tyre, ofrohet ndërtimi icila nuk është në sipërfaqe të mëparshme adekuate)149

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriut• Ankesa se mjetet të destinuara për PZHB orjentohen për të tjerët,sipas tyre për qëllime luksoze, siç janë fusha sporti, kamera, plaka, dhe jo përnevojat elementare• për PZHB prej cilëve 50% me profesion janë bujq, me shpejtësi iarrijnë kistet për paguarjen e sigurimitr buqsor, edhe pse nuk e punojnë tokën,me çka edhe kërkojnë që të lirohen nga të dhënat e tilla spsurde• Si shtesë e kësaj kërkojnë vlerësim të fondit buqësor dhe të bagtisënë llogari të shtetit• Mosbesim i madh për mënyrën e shpërndarjes të ndihmave përPZHB e cila u dedikohet atyre, por edhe mendime të ndara për atë se ajondihmë të merret në naturë apo në të holla• Ankesa se shteti nuk është energjik për vënjen e sigurisë,çarmatimin, se përcillen rekomandime të përziera në opinjon ("ka apo ska"kërcnime për sigurinë), dhe veçmas se policia nuk i realizon kompetencat eveta sa i përket sigurisë të personave dhe të pasurisë, madje edhe pas thirrjes(në Haraçinë, ka ndodh kur policija iu ka thënë “ejani që vet t´i mbronipasurinë” dhe të ngjajshme).• Kërkohet që personat që kanë shërbyer në forcat e sigurimit, të kenëpërparësi në punësim në organet e sigurimit të shtetit• Insistimi që anëtarët e Komisionit anketues t´i vizitojnë fshatrat në tëcilat PZHB kan jetuar, me thirrjen e mediumeve dhe me ata persona të caktuartë cilët do t´i tregojnë shtëpitë e dëmtura dhe të rrënuaraGrupi punues i ka propozuar Komisionit anketues hapat eardhshëm të cilët duhet t´i ndërmerr (në tërsi janë paraqitur qëndrimet):• të caktoj takim të grupit punues me OSBE, Zyra e UE për ndihmëhumanitare (ESNO), Komisioni Evropjan për rekonstruim dhe IMG;• Të organizohet vizitë në Haraçinë, Mateç, Opajë etj. vende, metakime me pushtetin lokal, policinë lokale dhe banorët, veçmas për ata të cilëtjanë kthyer në shtëpitë e tyre. Sipas mundësisë, të jemi të shoqëruar mepërfaqësuesit e PZHB dhe mediumet• Të insistohet deri te Qeveria që të bëjë angazhime serioze që tësigurojë vendosje më të përshtatshme, hapsirë më të madhe jetësore përvendosje (më shumë dhoma). Urgjentisht të kërkohet zgjidhja e rasteve përvendosje të grave shtazënë dhe familjen e fëmiut me bronhit kronik në shtëpinëSeniq; gjithë ashtu, si urgjente, KA t´i përcaktoj problemet për sugurinë e ujittë nxehtë dhe për funksionimin e instalimeve...• Të kërkohet nga Qeveria që ta hulumtojë mundësinë PZHB tëlirohen nga nga pagesat e tatimeve, (gjyqsor) e etj. taksi, sigurinë shëndetësorenë entet shëndetësore (sidomos për të sëmuarit kronik, pleqët dhe fëmijët),150

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutharxhimet për në fakultet (dhe, participimi për shkollim universitar) edhe përatë të lajmëroj KA ne afat të kuptueshëm• Të kërkohet nga qeveria (Ministrit të shëndetësisë dhe ministrit tëarsimit) të sjellin akte nënligjore me të cilat të punësuarëve në këto (dhe nënjisit rajonale respektivisht në institucione dhe oraganizata që jan në nënkompetencat e tyre) të cilët punojnë me PZHB, nën kërcënimin e sanksioneve,në harmoni me Ligjin, të përmbahen nga komentet nënçmuese, denoncuese,joteolerante dhe komentet diskriminues dhe veprime ndaj PZHB. Njëherit tëbëhet denimi publik i veprimeve të tilla nga KA. Të kërkohet që MPB në tërësit´i rishqyrtojë kompmetencat e veta ligjore në sigurinë e qytarëve dhe të pasurivetë tyre, veçmas te PZFB në rajonet e rrezukuara të shtetit.• të apelohet deri te Qeveria, Ministrat dhe të gjithë funksionerët e lartshtetëror të angazhuar për PZHB të kenë komunikim të rregullt dhe t´i vizitojvëndvendosjet e PZHB që të tejkalohet ndjenat e lënjes pas dore, harresës dhediskriminimit në shtetin vetanak• të apelohet me emër te kolegët deputet nga njisitë zgjedhore nga tëcilat vijnë PZHB (për shembull, Haraçinë etj) të i vizitojë PZHB• të i apelohet Qeverisë përmes ministrive përkatëse, të ndërtohet ndihmaprofesionale psikologjike në vendet ku janë të vendosur personat për tëcilët mund të konstatohet se kanë nevojë për ndihmë• të kërkohet qëndrim i arsyetuar nga Qeveria për planet sa i përketrikondstruimit të shtëpive, dhe veçmas për dhënjen e dëmshpërblimit përshtëpitë dhe pasuritë e PZHB• të kërkohet nga Qeveria qëndrimi i qart dhe i arsyetuar sa i përketkërkesës të PZHB për ndërtimin vendeve të reja për vëndosjeGrupi punues i Komisionit anketues në fund të raportit propozoi, prejkur do të mirren të gjitha veprimet do të fitohen informacione relevante, Komisionitë përgadis një raport detal për PZHB (fakte, konstatime dhe sugjerime,propozime) i cili do të përcillet te të gjithë deputetët në mbikqyrje. Pas përgaditjestë një raporti të tillë, Komisioni anketues do të vendos se a do të kërkojnga Kryetari i Parlamentit të RM, në koordinim me kordinatorët e grupeveparlamentare, të sjellin Vendimin se një raport i tillë dhe në tërësi pika përPZHB të vëhet si pikë e posaçme e rendit të ditës në Kuvendin e RM.151

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutTakime me organizatat ndërkombëtareMë 28.02.2003 Grupi punues, në përputhje me hapat e propozuar nRaport, realizon takime me këto organizata ndërkombëtare: OSBE - PiterBooker, Imanuel Alters; ECHO - Stefan Taniq; Agencioni Europian për rikonstruim- Daniel Giuglaris, Melita Mihajlovska dhe Aleksa Tomovski; IMG -Jorgen Engel; EU Delegation - Vassilis Maragos dhe UNHCR - Carolina Linholmdhe Dicter van der Meer, në takime ku u njioftuan me aktivitet e tyre,vlerësime dhe sygjerime. Me kërkesë të anëtarit të Komisionit anketues, mandatepër shqyrtimin e problemit me PZHB nga ana e Grupit punues u zgjëruaedhe me me të zhvendosurit bashkësisë etnike shqiptare, edhe pse nuk ështëdorëzuar kërkesë konkrete ose parashtresë nga qytetarët e dëmtuar.Kthimi i PZHB nga regjioni i Tetovës në vendëlindjet e tyreNë fillim të muajit mars, viti 2003 Qeveria solli vendim që t´i qasetkthimit të personave të zhvendosur nga brendia nga regjioni i Tetovës.Vendimi nxiti reakcione të caktuara te personat e zhvendosur duke e pasurparsysh gjendjen psikologjike në të cilë ata gjinden.Komisioni anketues, me shkresë i është drejtuar Qeverisë, e përshëndetiVendimin, por njëkohësisht edhe rekomandon zbatimin e vendimit të udhëhequrme vlerësimet për kthimin e të zhvenosurve në shtëpitë e tyre, në ambijentine garantuar të sigurisë me kushte të siguruaraekzistenciale dhe banesorepër jetën e tyre normale.Komisioni kërkoi informacion për Vendimin e lart pëemendur të Qeverisë,për realizimin e së cilës ishte e obliguar Ministria për punë dhe politikësociale, me qëllim që në formë aktive të përcjell proceset e kthimit gradual tëPZHB nga regjioni i Tetovës, për të cilin kryesisht mund të vlerësohet se ështëkryer me sukses.Në seancën e mbajtur më 7 mars 2003, Komisioni anketues e vazhdoipunën pas senacës së dytë dhe të tretë në të cilën si pikë e dytë shqyrtohejgjendja me të zhvendosurit e brendshëm, përmes raportit të grupit punues. Nëseancë prezentuan edhe përfaqësuesit e ftuar nga ministritë përkatëse.Raste: 12 persona të kidnapuar nga konflikti luftarak 2001Deri te Komisoni anketues për sigurinë e të drejtave dhe lirive tëqytetarit më 21.12. 2001., nr. 15-4294/1 nga ana e familjarëve të kidnapuar,është e dorëzuar parashtresa. Ata me fillim prej 21.12.2001 protestuan/bënëgrevë në lokalet e Pralamentit të R.M. për shkak të pamundësisë të shtetit që t´ijap informacione relevante për të afërmit e tyre.152

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutPikërisht, në periudhën prej 15 qershori deri më 31 gusht 2001 nëTetovë dhe rrethinë janë kidnapuar 12 qytetar. Në zgjidhjen e problemit, përqyetarët kidnapuar, në këtë periudhë ishin të inkuadruar edhe faktorindërkombëtar, me Alen Leroa përfaqësus special i UE; Komisioni për tëkidnapuarit dhe për personat e zhdukur për Maqedoninë – e formuar nga UE,në krye me Lars Norberg, Ambasada e Suedisë, ambasadori i NATO-s nëRepublikën e Maqedonisë - Klaus Volers.Aktivitet të Komisionit anketues:• është dërguar shkresë qarkore deri te organizatat më relevante nëRepublikën e Maqedonisë më 13 dhe 14 dhjetor 2001, të cilët në veprimtaritë etyre i kanë të drejtat dhe liritë e qytetarëve, për bashkëpunim të përgjithshëmnë fushën e të drejtave dhe lirive të qytarit, përmes dorëzimit tëinformacioneve, biltenit, publikimeve etj.;• takim i hapur me Annick Bouvier - information delegate i Komitetitndërkombëtar të kryqit të kuq, me kërkesën e tyre, dhe me rastin e shkresësqarkore, më 15.01.2002, është realizuar takimi me sugjerim të tyre me zyrtarmë të lart të kësaj organizate më 18.01.2002. Në takim është mundësuarkomunikimi fillestar për problematikën e të 12- të kidnapuarëve.• Dorëzoi shkresë deri te të gjitha organizata relevvantendërkombëtare në Republikën e Maqedonisëv me kërkesë që të dorëzoheninformatat e tyre të fundit me këtë rast. Në shtojcë i është dorëzuar edheInformacioni i Qeverisë së Maqedonisë nga 05.12.2001.• Kërkoi informacion më të ri nga Qeveria e R. së Maqedonisë.Rasti me me të kidnapuarit ende nuk është zgjidhur. Kryesia e reMinistrisë së punëve të brendshme bëri orvajtje të formojë trup multiresoralpër zgjidhen e rastit, ndërsa qeveria e RM shpalli dhuratë për çdoinformacion relevant të dorëzuar Ministrisë së punëve të brendshme.153

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutLuman ЗermenikaPsikolog i Diplomuar, StrugлTRAUMAT DUE DUKURITЛ PSIKOLOGJIKE-KRIZA DUE REAGIMET NЛ STRESETTRAUMATOLOGJIKE, PAS STRESITTRAUMATOLOGJIK TE FЛMIJЛT DHE PJESATJETËR E POPULLATËS GJATË KRIZËS SËKOSOVËSPërjetimet traumatike- psikike, kriza dhe reakcionet e stresit traumatik,sindroma e stresit postraumatik te nxënësit dhe gjithë popullata kosovare tëdëbuar me dhunë nga trojet e tyre.Nocioni i traumatizimit është mjaftë i gjerë. Në përgjithësi ai ka putimine ndikimit të një faktori të jashtëm tepër mundues dhe sfilitës, çrregullues eaftësive mbrojtëse dhe psikologjike të organizmit. Gjatë jetës së tij njeriu ndeshetme shumë faktorë stresues dhe traumatizues, si katastrofat naturore, luftrataksidentet nga mjetet e transportit, si abuzimi fizik e seksual, vrasjet, krimet,grabitjet, marrjet peng, përdorimi i drogës etj.Qëllimi i kësaj teme në fakt është nxjerrja në pah e çrregullimeve psikikepostraumatike të nëxënësve dhe popullatës shqiptare kosovare, të shkaktuarnga përjetimi i luftës, nga maskarat, djegiet e shtëpive, mizorive dhe dëbimeveme dhunë nga ushtria serbe në vitin 1999.Njerëzit kanë nevojë jashtëzakonisht të madhe në kriza të mëdha, e sidomosnë kohë luftë të orjentohen, t’i kuptojnë rrethanat e krijuara e të gjejnëzgjidhjet më të përshtatshme për të mbijetuar. Jeta në kësi rastesh merrë njëkuptim tjetër kur cënohet thellë nga e keqja, kështu që tërë qenja njerëzoreshndërrohet rrënjësisht dhe kjo shkakton pasiguri në vetvete që është qëllimikruesor i armikut, të thyejë dinjitetin njërëzor përmes përkuljes paravështirësive.Ana më thelbësore e ndihmës në këtë periudhë tronditjesh është praniadhe biseda, një dialog që jep mundësi e shpresë, përmes ndryshimeve të nevojshmetë këtij procesi shërues. Por, këto veprime të domosdoshme rehabilituesemund të përjetohen si dhunë të mundimshme, si një kanosje e sërishme, kurmendimet rrëshqasin në palcën e kujtimeve më të dhemshme. Kjo është qën-154

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutdresa kur dinjiteti merret nëpër këmbë.Kontaktet e këtilla ndodhin edhe pa fjalë- kështu ndodhë me çdo gjë fillestare,para se të lindë fjala. Së pari e merrë fjalën gjuha trupore, duke u paraprirësimboleve. E njëjta gjë ndodhe edhe me rastin e tronditjevetë thellashpirtërore, gjuha e folur në filim mpihet, bëhet memece, sikur paralizohet ngae tërë ajo e keqe. Në çastin tronditës mund të sillemi si fëmijë të vegjël, mekëmbim sinjalesh, me dëshirë afrimi me të tjerët. Ndaj dhe mjaft ka kontaktetrupore në ngushëllim, shtrëngim duarsh dhe përqafime.Përveç një prehëri rehatie, me ndjenja të ngrohta dhemshurie, lypsetedhe diçka për të ngrënë dhe për të pirë, madje edhe një gotë ujë a ndonjëcigare mund të simbolizojë një fragment të një ndjenje të thellë anësie, diçkaqë lakmojnë pa pra, diçka që na jepë forcë, diçka që është mbi të gjitha.Pas pak krijohen kushte për biseda aq të rëndësihme, pa marrë parasyshse ku zhvillohet ajo. Nga një herë nuk dijmë nga t’ia nisim bisedës. Të trondituritmund të sillen e të flasin hutueshëm dhe e humbin ndonjë herë fare fillin emendimit. Një gjë e tillë mund që t’i frikësojë të afërmit dhe çdo njeri që do tëndihmojë. Duhet të kemi parasysh se edhe këto çaste të turbullta janë shumë tërëndësishme për rikonsolidimin e kuptimit të jetës si dhe për përpunimin engjarjes tronditëse. Çdo gjendje kritike në jetë zgjonë ndjenja që duhet tëshprehen pa marrë parasysh se për çfarë ngjarjesh bëhet fjalë. Janë të natyrshmereagimet e furishme pas një fatkeqësie me pasoja tragjike. Ndër më tëzakonshmet janë shqetësimet e pëgjithshme, shpërthimet e vajit, zemërimi,ndjenja e zbrastisë shpirtërore, çrregullimet e gjumit, ëndërrat e llahtarshme,reagimet trupore, si përshembull marramendje, rrahje të shpejtuara të zemrës,ndjenja frymëzënëse, drithërima dhe humbje oreksi. Këto reakcione kapërcehenpas një kohe te shumica e personave të tronditur. Një njeri, i cili nuk kakaluar sprova të rënda të jetës, e që nuk ka ecur skaj vdekjes e ka të vështirë tëmarrë me mend se me çfarë përjetimesh të hidhura përleshen personat e traumatizuaratë kësaj lufte, për disa prej tyre nuk ka qetësi as ditë as natë, se kujtimetdepërtojnë pa mëshirë me tërë vërtetësinë e dhimbjes së përjetuar. Si tëpakëndshme që janë shtypen këto kujtime në ndërdije, por shfaqen prap si hije,në situata të caktuara, apo si ëndrra të llahtarshme në gjumë. Këto përjetime tëdhembshme mund të çojnë gjer te gjendjet e ndryshme depresive ku hidhërimii thellë dhe zemërimi i ngujuar përmbrenda pengon vajtimin e duhur, shtonvuajtjen dhe nga donjëherë shkakton ndryshime të personalitetit. Personi itraumatizuar rron me një shtrëngim të përhershëm, gjithëmon i gadshëm përhikje nga trauma që i rri në mendje. Këtë do ta ilustroj me një rast konkret. Nëmuajin maj të vitit 1999 ku fëmijët e dëbuar nga Kosova erdhën e u strehuannë Strugë dhe në rrethin e saj, gjegjësish vazhduan mësimin në shkollatpërkatëse fillore, si edhe në fshatin Ladorisht, në tetvjeçaren “Ashim Agushi”,ku në orën e biologjisë, gjatë së cilës ishtë planifiukuar të mbahet mësim në155

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutnatyrë për të vërejtur florën e mjedisit dhe të forografoheshin. Në atë momentnë rrugë kaloi patrulla me dy polic dhe kur nxënësit refugjat kosovar i panëpolicët filluan të ikin dhe tek ata filluan të paraqiten simtome që flasin përgjendjen e tmerrit dhe të frikës që kishin përjetuar, ndërsa nga nxënësit vendornuk iku asnjë.Faktori më i rëndësishëm për një përpunim më efektiv të krizës ështëvetëdishmëria e individit të traumatizuar për rrjedhën e kësaj krize drejt përpunimitdhe riorjentimit.Duke ilustruar sa më objektiv me shembuj konkret gjatë muajve prill,maj dhe qershor të vitit 1999, bëmë sistemimin nëpër klasë në shkollën tetvjeçare“Ashim Agushi” në Ladorishtë të Strugës. 160 nxënësve refugjat kosovarqë vinin nga qytetet : Podujevë, Ferizaj, Prishtinë, Gjilan, Pejë, Prizrendhe fshatrat përreth tyre. Mësimi bëhej nga mësueset kosovare të dëbuara ngatrojet e tyre: Shehbaze Vislaj, Bardha… dhe mësues vendas.Pasi bëmë kontrrollin shëndetësor dhe diagnostifikimin psikofiziologjik,i cili u organizua në atë mënyrë që ata të mos shqetësoheshin. Në pamje të parëata dukeshin mjaftë të dobësuar (astemik). Pjesa më e madhe e kishin fytyrën sitë ngrirë, të zbehtë, sytë të dalë (ekzoftalmi) bebzat e syve të zgjeruara, sklerate syve të skuqura. Pjesa më e madhe e tyre kishin duar të djersitura.Këto simptome tregojnë tmerrin që ata kishin përjetuar. Nga pyetjet ebëra rezultoi se shumë nxënës kanë qënë dëshmitarë të vrasjeve të njerëzve tëafërt, të pjesëtarëve të familjeve të tyre, në ndonjë rast ishin përballuar vetë mekëtë kërcënim. Kishte edhe nxënës që në mënyrë të vazhdueshme plot mestrese vazhdonin të jetonin me ngjarjet e dhimshme. Për shembull nxënsja eklasës së pestë Luljeta Kryeziu nga Ferizaj kishte fytyrë të deformuar (neurit inervit facial) shtrëmbërim të syve (strabizëm konvergjent) dhe djersitje tëtheksuara të pëllëmbëve të duarve (hiperidrozë) të shkaktuaa, sipas rrëfimevetë së afërme të saj nga përzënja me dhunë prej shtëpisë dhe nga mbetja nëKosovë e babajit të saj, i cili në çastin e dëbimit kishtë shkuar për të blerëbukë. Sa herë që dikush e pyeste për babanë, fytyra e Luljetës zbehej,mbulohej me bula të vogla djerse dhe shpërthente në të qara. Kështu ndodhikur e pyetëm edhe ne.Pati edhe nxënës që ankoheshin për pagjumësi, se kur flinin shihninëndrra të llahtarshme, të tjerë nuk kishin dëshirë t’i pyesje, rrinin të vetmuarme sytë drejtuar diku larg. Na tërhoqi vemendjen edhe një nxënëse, mjaftësimpatike, bjonde me sy të kaltër. Ishte e brishtë dhe me gështrinjë të duarveveçanërisht të gjatë. Quhej Ylfete Ismaili nga Prishtina. Fytyrën e ksihte mjaftëtë zbehtë dhe përllëmbët e duarve mjaftë të djersitura. Ylfetja dukej si “zog itrembur”. Me qënse nga ajo nuk morëm të dhëna më të detajuara rreth përjetimevetë saj takuam babnë. I jati tregon: Ylfetja frekuentonte shkollën emuzikës në degën e violinës. Ishte mjaftë e gjallë, por kur filluan bombardimet156

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutu tremb shumë, u fut në një dhomë, nga e cila nuk pranonte të dilte më. Gjatëtestimit konstatuam ngadalësim të theksuar të punës së neuroneve cerebrokartikale.E diagnostifikuam si “gjendje stresi pastraumatikë”. Çrregullimepsikike të vërejtura te nxënësit kosovar plotësonin shumë kritere të paraqituranë Fjalorin Diagnostik Amerikan (DSM III R) i botuar më 1987 ku ështëevidentuar edhe një patologji e re “PTSAC” (çrregullim stresor postraumatik).Gjatë bisedave që zhviluam me mësuesit që punonin dhe nga vëzhgimiynë, kuptuam se shumica e tyre ishin të pavemendshëm gjatë orës së mësimit,reagonin me vonesë, kishin kujtesë shumë të dobët dhe përqëndroheshin mevështirësi.Të gjitha këto të dhëna bënin të pamundur interesimin dhe anketimin ekëtyre nxënësve me anën e pyetësorëve, prandja ishte me vend të përdorimtestin diagnostikues psikologjik, i cili lejon të studjohet didnamika(nxitshmëria dhe frenimi) i punës së neuroneve të trurit. Mbi bazën e tëdhënave të fituara gjatë kontrollit shëndetësor dhe testimit psikofiziologjik,ndërtuam psikogramën për çdo nxënës e pastaj të të gjithë ë nxënësve, fëmijëvenga Kosova dhe fëmijëve vendës. Psikograma nxjerr në pah qëndrueshmërinë evemendjes, vëllimin e kujtesës dhe tempin e punës intelektuale, dukeaktivizuar për këtë procese psikike, neuronet cerebrokortikale, me anën endërrimit të vendit të 12 numrave, fjalëve inkurajuese, nxitëse dhe tejnxitëse.Psikograma përmban grafikët e dy testimeve. Testin e parë (grafiku A)përcakton qëndrueshmërinë e vemendjes gjatë shpërndarjes së saj. Ai konsistonnë përcaktimin e kohës së leximit nga ana e nxënësit e numrave 1-12 sipasrradhës rritëse, të katër grupe tabelash, ku çdo grup përbëhet nga katër tabela,por që kanë vendosje të ndryshme të numrave në tabela. Leximi i gruptabelavebëhet sipas njërës prej mënyrave testuese (inkurajuese-nxitëse), (shih tabelën etestimit të parë). Në fillim lexohen në qetësi katër tabelat e grupit të parë. Mëpas lexohen me inkurajim katër tabelat e grupit të dytë, ato të grupit të tretë menxitje dhe atë të grupit të katërt me tejnxitje. Testimi i dytë (grafiku B)përcakton vëllimin e kohës së leximit nga ana e nxënësit.Numrave 1-12 sipas rradhës rritëse, të katër grupe tabelash, ku çdo gruppërbëhet nga katër tabela, por që kanë të njëjtën vendosje të numrave metabelat e çdo grupi. Katër tabelat e grupit të parë lexohen nga nxënësit,përkatësisht në qetësi – Q, me inkurajim – INK, me nxitje – NX dhe metejnxitje- TNX. Më pas lexohen në të njëjtën mënyrë dhe të tre gupuet e tjera Adhe B të marrë së bashku normalisht paraqesin gjendjen neurocerebrokartikale,që karakterizohet nga një dinamizëm i lartë (ndërrim i shpejtë i nxitshmërisëme frenimin dhe anasjelltas), si dhe tempin e punës intelektuale që kushtëzohetnga mënyra e organizimit dhe e bashkëveprimit të qendrave nervore të trurit.Të gjithë këto proceseneuro-psikike janë të ndryshme për çdo individ,157

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutpërcaktohen nga faktorë gjenetikë, ekonomiko-social, sëmundjet apo traumatcerebrokraniale që kalon fëmija gjatë jetës intrauterine, aktit të lindjes, paslindjes, si dhe efektit toksik të medikamenteve të përdorura nga nëna për efektedështimi. Sipas tabelës së rezultateve të testimeve të nxënësve rezulton senëxënsit kosovarë kohëm mesatare të ecurisë së proceseve neurokatikale ekishin me të madhe se nxënësit vendor. Sipas grafikut A të kësaj tabelediferencat e të dhënave sipas grupeve I- IV janë si më poshtë:Në qetësi, përkatësisht 11, 8, 23 dhe 12 sekonda; me inkurajim- 13, 12,18 dhe 10 seknonda ; me nxitje -10 12, 10, dhe 8 sekonda; me tejnxitje- 12, 7,15, dhe 4 sekonda.Sipas grafikut B të po kësaj tabele rezulton se koha mesatare mesekonda (te tabelat 1, 2, 3, 4) ka qënë më e madhe te nxënësit kosovar,krahasuar me nxënësit e vendit. Kështu në tabelën nr. 1 të dhënat (diferencat)sipas grupeve të klasëve kanë qënë: 13, 9, 19 dhe 4 sekonda. Në tabelën nr.2kanë qënë: 10, 10, 19, dhe 8 sekonda. Në tabelën numër 3 ka qënë: 10, 5, 15dhe 12 sekonda; dhe në tabelën nr, 4: 13, 12, 20 dhe 10 sekonda.Tabela e rezultateve të testeveEdhe koha e përmirësimit të të dhënave të marra në qetësi si rezultat indikimit të stresit postraumatik te nxënësit kosovar kërkonte mënyra më tëforta nxitëse për t’u përmirësuar.Për shembull nxënësit kosovar të grupit tëparë kohën prej 51 sekondash në qetësi e përmirësonin në 45 sekonda ( 6sekonda më pak) duke përdorur tejnxitjen, ndërsa nxënësit vendor nga 40sekonda në qetësi e përmirësonin në 33 sekonda ( 7 sekonda më pak) dukepërdorur inkurajimin. Nxënësit kosovar të grupit të dytë kohën prej 45sekondash në qetësi e përpmirësonin në 42 sekonda (2 sekonda më pak) meanën e nxitjes. Ndërsa nxënësit kosovarë të grupit kohën prej 50 sekondash nëqetësi e përmirësonin në 38 sekonda ( 12 sekonda më pak) me anën etejnxitjes, kurse nxënësit vendor nga 27 sekonda në qetësi e përmirësonin në22 sek ( 12 sek më pak) me anën e inkurajaimit. Nxënësit kosovar të grupit tëklasës së katërt nga 38 sek në qetësi e përmirësonin në 30 sek (8 sk më pak )me tejnxitje, kurse nxënësit vendor nga 26 sek e përmirësonin në 22 sek (4 sekmë pak) me anën e inkurajimit.158

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutGjatë interpretimit të psikogrameve bien në sy këto të dhëna:• Te nxënësit kosovar puna e neuroneve përmirësohet kryesisht memënyra të forta (tejnxitje, nxitje) te të gjithë nxënësit e grupeve I-IV (grafikuA) përkatësisht grupi i parë I 45 sek (tejnxitje), grupi II 42 sek (nxitje), grupi iIII 38 sek (tejnxitje) dhe grupi i IV 30 sek (tejnxitje), ndërsa te nxënësit vendordominon kryesisht menyra inkurajuese. Për nxënësit e gurpit të I 33 sek(inkurajimi), grupi i II 30 sek (nxitja), grupi i II 22 sek (inkurajimi) dhe grpi iIV 22 sek (nkurajimi).(shih psikogramin I, II, III, IV).• Te nxënësit kosovar ndjehet lodhja e tyre (konsumimi) duke shkuarnga tabela nr. 1 në tabelën nr, 4.• Stresi (konsumimi) ka qënë më shumë i shprehur ne nxënësit egrupit IV 15 sek, pastaj te nxënësit e klasës parë 10 sek, te të klasës së dytë 7sek dhe te të klasës së tretë 3 sek.• Te të gjithë grupet klasore të nxënësve kosovar vërehet ngadalësim itempit të punës intelektuale, pasi psikotraumat në formën e stresit postraumatknë qendrat nervore e dobësojnë dhe ngadalësojnë punën e e tyre (shihpsikogramën e grupklasës I, II, III, IV)PsikogramaMe anën e psikogramës testohen edhe nxënësit e grupmoshave të tjera,studentët dhe personat e profesioneve që kërkojnë shpërndarje dhe përqëndrimmë të madh të vemendes. Psikograma diagnostifikon stresin, tensionet arterialeetj. Mbi bazën e saj si de të të dhënave shëndetësore, vehet diagnoza dhe jepenkëshilla psikofiziologjike. Të dhënat e përfituara nga rezultatet e psikogramavetë marra së bashku tregojnë se te nxnësit kosovarë të dëmbuar me dhunë, stresipastraumatik ka qënë mjaft i shprehur dhe se do kohë relativisht të gjatë për t’umënjanuar.Te nxënësit kosovar stresi ishte i shoqëruar me simtomet e alarmit dhetë frikës gadi te të gjithë të testuarit, madje proceset psikike te nexënësitkosovar në të gjitha grupet gjatë leximit në qetësi janë më të ngadalta se sa tenxënësit vendas të shkollës Ashim Agushi dhe koha e testimit te nxënësitkosovar në qetësi përmirësohej kryesisht nga mënyra të forta tonizuese, si menxitje dhe tejnxitj, kurse te nxënësit vendorë kryesisht me përmirësohej ngainkurajimi. Duhet theksuar se çrregullime psikike dhe pastrumatike u paraqitënedhe te nxënësit, gratë, fëmijët e popullatës shqiptare në Maqedoni tëshkaktuara nga përjetimet e luftës dhe djegjeve të shtëpive, mizorive dhedëbimeve gjatë luftës së vitit 2001.Lufta shkaktoi kriza të mëdha, tronditje, simptome anaksioze-159

Traumat dhe dukuritë psikologjike si pasojë e konfliktit dhe të drejtat e njeriutdepresive, vuajtje shpirtërore psikiko-somantike dhe shkatërrime tëpersonalitetit në tërësi. të gjitha këto kriza katastrofike janë mësime dhe duhettë na shtojnë interesimin për të kuptuar sadopak tendencat shkatërruese paskëtyre traumave të mëparshmeqë i prjetuan njerëzit, kush më shumë e kush mëpak detyrohemi që jetën ta nisim nga e mbara, nëse duam të shkojmë përparadhe jeta duhet kuptuar së prapthi për t’u jetuar së mbari. Prandaj dhe kërkohetpërgjegjësi, solidaritet dhe shsumë mirëkuptim e nderim i gjithë ë shoqërisë sifaktor përkrahës pozitiv me rëndësi.LITERATURA E SHFRYTËZUAR• Stresi dhe pasojat e tij, PSIKOLOGJIA, Tery Pettijohn, Tiranë, 1996• Torture surviors- A New Group of Patients. Jone Jacobsen Danimarkë1992• Rev. ped. Nr. 1 Tiranë 1999• Testimi psikofiziologjik në polici, Rev. Policia sot, gusht 1999• Shtypi i përditshëm dhe revistat në Kosovë dhe në Maqedoni gjatë vitit1999, 2000, 2001 dhe 2002.160