MEХANİKA

Fizikalıq shamanın’ ma’nisi dep usı shama ushın saylap alıng’an birlikte alıng’an fizikalıq
shamanın’ o’lsheminin’ bahası aytıladı. Bul ma’nis esaplawlardın’ yamasa o’lshewlerdin’
ja’rdeminde alınadı.
Fizikalıq parametr dep qarap atırılg’an fizikalıq shamanı o’lshewde usı shamanın’
ja’rdemshi ta’riplemesi tu’rinde qabıl etiletug’ın ma’nisi aytıladı. Ma’selen o’zgermeli toq ushın
elektr kernewi o’lshengende toqtın’ jiyiligi kernewdin’ parametri sıpatında qabıl etiledi.
Ta’sir etiwshi fizikalıq shama dep berilgen o’lshew quralları ja’rdeminde o’lshew ko’zde
tutılmag’an, biraq o’lshewge na’tiyjelerine usı o’lshew quralları qollanılg’anda ta’sir etiwshi
fizikalıq shamag’a aytıladı.
Additiv shama dep ha’r qanday ma’nisleri o’z ara qosılatug’ın, sanlıq koeffitsientke
ko’beytiletug’ın, biri birine bo’linetug’ın fizikalıq shamanı aytamız. Bunday shamalarg’a
uzınlıq, massa, ku’sh, basım, waqıt, tezlik ha’m basqalar kiredi.
Additiv emes shama dep sanlıq koeffitsientke ko’beytiw yamasa ma’nisleri biri birine
bo’liw fizikalıq ma’niske iye bolmaytuın shamag’a aytıladı. Bunday shamalarg’a Хalıq aralıq
praktikalıq (a’meliy) temperaturalıq shkala boyınsha alıng’an temperaturanı, materiallardın’
qarsılıg’ın, vodorod ionlarının’ aktivliligin ha’m basqalardı kirgiziwge boladı.
Fizikalıq shamanın’ birligi dep bir tekli fizikalıq shamalardı sanlıq jaqtan an’latıw ushın
qollanılatug’ın l ge ten’ bolg’an san shaması berilgen belgili o’lshemdegi fizikalıq shama
aytıladı.
Fizikalıq shamanın’ birligi usı shamanın’ o’zinin’ a’wladınan boladı.
To’mendegi kestede bazı bir qashıqlıqlar (uzınlıqlar) haqqında mag’lıwmatlar keltirilgen
(10 nın’ da’rejesi aldındag’ı ko’beytiwshinin’ tek pu’tin ma’nisi alınıp juwıq tu’rde berilgen):
Obъektler atları Qashıqlıq, metrlerde
En’ alıs kvazarg’a shekemgi aralıq (1990-jıl) 2*10 26
Andromeda dumanlıg’ı 2*10 22
En’ jaqın juldız (Proksima) 4*10 16
Quyash sistemasının’ en’ alıs planetası (Pluton) 6*10 12
Jer sharı radiusı 6*10 6
Everesttin’ biyikligi 9*10 3
Usı bettin’ qalın’lıg’ı 1*10 -4
Jaqtılıq tolqını uzınlıg’ı 5*10 -7
A’piwiyı virustın’ o’lshemi 1*10 -8
Vodorod atomı radiusı 5*10 -11
Protonnın’ radiusı ∼ 10 -15
Fizikalıq shamalardın’ birlikleri sistemaları. Fizikalıq shamalardın’ birlikleri sisteması
dep fizikalıq shamalardın’ berilgen sisteması ushın qabıl etilgen printsiplerge sa’ykes du’zilgen
tiykarg’ı ha’m tuwındı fizikalıq shamalardın’ jıynag’ı bolıp tabıladı.
Birlikler sistemasının’ tiykarg’ı birligi retinde berilgen birlikler sistemasındag’ı tiykarg’ı
fizikalıq shamanın’ birligi qabıl etiledi.
14