MEХANİKA

Bunday situatsiya, mısalı, Jer menen baylanısqan esaplaw sistemasında orın aladı. Eger Jer
betinde ornatılg’an birinshi saat ekinshisine salıstırg’anda 10 m biyiklikte jaylastırılg’an bolsa,
onda bazı bir protsesstin’ uzınlıg’ı bir birinen usı waqıt uzınlıg’ının’ 10 -15 ine ten’dey shamag’a
ayırıladı. Og’ada az bolg’an bunday ayırma birinshi ret 1960-jılı baqlandı. Bunday az ayırmanı
esapqa almaytug’ın bolsaq, Jer menen baylanıslı bolg’an esaplaw sistemasında birden bir waqıt
bar dep esaplaymız.
Biz qarap o’tken mısalda saatlardın’ ha’r qıylı tezlik penen ju’riwine Jer payda etken
gravitatsiyalıq (tartılıs) maydan sebepshi boladı. Biraq tartılıs maydanı birden bir sebep emes.
Mısalı esaplaw sisteması aylanbalı qozg’alısta bolıwı mu’mkin. Bunday qozg’alıslar da
saatlardın’ ju’riw tezliginin’ o’zgeriwine alıp keledi.
Saatlardı sinхronizatsiyalaw. Berilgen noqatta o’tiwshi protsesstin’ uzaqlıg’ı usı noqatta
jaylastırılg’an saattın’ ja’rdeminde o’lshenedi. Demek bul jag’dayda bir noqatta jaylasqan
protsesslerdin’ uzaqlıqları salıstırıladı. Uzaqlıqtı o’lshew bul protsesstin’ baslanıwın ha’m aqırın
etalon etip qabıl etilgen protsess shkalası boyınsha anıqlawdan turadı. Bul o’lshewlerdin’
na’tiyjeleri ha’r qıylı noqatlarda ju’zege keletug’ın protsesslerdin’ uzaqlıqların salıstırıwg’a
mu’mkinshilik beredi. Biraq bul jag’dayda ha’r bir protsess belgili bir noqatta ju’riwi kerek.
30
Biraq bir noqatta baslanıp, ekinshi noqatta pitetug’ın protsesste jag’day
qalay boladı? Bul protsesstin’ uzaqlıg’ı dep neni tu’sinemiz? Qaysı orında
turg’an saat penen bunday protsessstin’ uzaqlıg’ın o’lsheymiz?
Bunday protsesstin’ uzaqlıg’ın bir saatın’ ja’rdeminde o’lshewdin’ mu’mkin emes ekenligi
o’z-o’zinen tu’sinikli. Tek g’ana ha’r qıylı noqatlarda jaylastırılg’an saatlardın’ ja’rdeminde
protsesstin’ baslanın’ ha’m pitiw momentlerin belgilep qalıw mu’mkin. Bul belgilew bizge hesh
na’rse bermeydi, sebebi ha’r qıylı saatlardag’ı waqıttı esaplawdın’ baslang’ısh momenti bir biri
menen sa’ykeslendirilmegen (basqa so’z benen aytqanda saatlar sinхronizatsiyalanbag’an).
En’ a’piwayı sinхronizatsiya bılay islenedi: barlıq saatlardın’ tilleri belgili bir waqıtta belgili
bir belgige alıp kelip qoyıladı. Biraq «belgili bir waqıtta» degen so’zdin’ ma’nisi ele belgisiz.
Sonlıqtan saatlardı sinхronizatsiyalawg’a belgili bir tu’sinikler arqalı
emes, al usı sinхronizatsiya baylanısqan fizikalıq protseduralarg’a su’yenip
anıqlama beriw kerek.
En’ da’slep ha’r qıylı noqatlarda jaylasqan saatlar arasındag’ı fizikalıq baylanıstı anıqlaw
sha’rt. Bunday jag’daylarda ja’ne de signallardı paydalanıwg’a tuwra keledi. Sonlıqtan
sinхronizatsiyanı a’melge asırıw ushın signallardın’ ha’r qıylı noqatlar arasındag’ı tarqalıw
nızamları da belgili bolıwı kerek.
Saatlardı sinхronlastırıw ha’m ha’r qanday fizikalıq signallardın’ tarqalıw nızamların
u’yreniw bir birin tolıqtırıw jolı menen tariyхıy jaqtan birge alıp barıldı. Bul ma’seleni
sheshiwde jaqtılıqtın’ tezligi en’ a’hmiyetli orındı iyeledi. Sebebi jaqtılıq a’yemgi waqıtlardan
baslap ta’biyiy signal bolıp keldi, onın’ tezligi basqa belgili bolg’an signallardın’ tezliklerine
salıstırg’anda sheksiz u’lken dep esaplandı. Sonlıqtan sheksiz u’lken tezlik penen qozg’alıwshı
signal ja’rdeminde saatlardı sinхronlastırıw ideyası payda boldı. Bul sinхronlastırıwdı a’melge
asırıw ushın da’slep barlıq noqatlarda jaylasqan saatlardın’ tilleri birdey awhallarg’a qoyıladı.
Keyin bir noqattan barlıq noqatlarg’a qaray jaqtılıq signalları jiberiledi ha’m usı signal kelip
jetken waqıt momentlerinde saatlar ju’rgizilip jiberiledi. Bunday etip sinхronlastırıw a’hmiyetke
iye. Eger A noqatında jaylasqan saat penen B noqatında jaylasqan saat, B noqatındag’ı saat
penen C noqatındag’ı saat sinхronlasqan bolsa, A noqatındag’ı saat penen C noqatındag’ı saat