MEХANİKA

50
noqatınan joqarıda jaylasqan noqatlar ta’repinen ılaqtılıladı.
Qattı denenin’ ıqtıyarlı qozg’alısın materiallıq noqattın’ qozg’alısı ha’m
usı noqat arqalı o’tiwshi bir zamatlıq ko’sher do’geregindegi qozg’alıs
sıpatında qaraw mu’mkin.
Sorawlar: Meхanikalıq sistemanın’ erkinlik da’rejesi qalay anıqlanadı?
Ha’r qanday qozg’alıslarda qattı denenin’ erkinlik da’rejesi qanday ma’nislerge
iye boladı?
Eyler mu’yeshlerinin’ geometriyalıq anıqlamaları qanday?
Qattı denenin’ tegis qozg’alısında tezlikti ilgerilemeli ha’m aylanbalı
qozg’alıslar tezliklerinin’ qosındısı tu’rinde ko’rsetiwdin’ mu’mkinshiligi qalay
da’lillenedi?
Bir zamatlıq aylanıw ko’sheri degenimiz ne? Siz a’piwayı qozg’alıslar
jag’daylarında bir zamatlıq ko’sherlerge mısallar keltire alasız ba?
6-§. Nyuton nızamları
Nyuton ta’repinen berilgen anıqlamalar. Massa. İmpuls. İmpulstin’ saqlanıw nızamı. Nyuton
nızamların sa’wlelendiretug’ın mısallar.
Dinamikanın’ tiykarg’ı nızamları ushın Nyuton ta’repinen to’mendegidey anıqlamalar
usınıldı:
1-anıqlama. Materiyanın’ mug’darı (massa) onın’ tıg’ızlıg’ı menen ko’lemine proportsional
tu’rde anıqlanatug’ın o’lshem.
Nyutonnın’ hesh bir anıqlaması usı anıqlamaday da’rejede sıng’a alınbadı. Bul jerde
«materiya mug’darı» ha’m «massa» so’zleri birdey ma’niske iye. Nyuton ta’repinen usınılg’an
«Materiya mug’darı» termini ilimde ko’p waqıt saqlanbadı ha’m ha’zirgi ilimde «massa» termini
menen tolıq almastırılg’an.
Sonın’ menen birge Nyuton zamanında qanday da bir shamanın’ o’lshemin anıqlag’anda usı
shamanın’ qanday shamalarg’a proportsional ekenligine tiykarg’ı kewil bo’lingen. Mısalı
ha’zirgi waqıtları biz «u’sh mu’yeshliktin’ maydanı onın’ ultanı menen biyikliginin’ yarım
ko’beymesine ten’» dep aytamız. Al Nyuton zamanında «u’sh mu’yeshliktin’ maydanı onın’
ultanı menen biyikligine proportsional» dep aytılg’an.
2-anıqlama. Qozg’alıs mug’darı tezlik penen massag’a proportsional etip alıng’an
shamanın’ o’lshemi.
Nyuton ta’repinen birinshi bolıp qabıl etilgen «Qozg’alıs mug’darı» tu’sinigi de «Materiya
mug’darı» tu’sinigine sa’ykes keledi. Biraq bul tu’sinik ha’zirgi waqıtlarg’a shekem saqlanıp
keldi.