Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Medeniyet<br />
Araflt›rmalar›<br />
Merkezi<br />
MAM<br />
Arpagufl’a göre, Osmanl›’da<br />
dinî anlay›fl, ideal bir din tasavvurunun<br />
oluflturuldu¤u medresenin etkisinde<br />
geliflmifltir <strong>ve</strong> Türklerin kendilerine has<br />
niteliklerini içinde bar›nd›rmaktad›r.<br />
ğında MÜSBE Kelâm Anabilim Dalı’nda yaptığı<br />
“Yaygın İslâm Anlayışı: Klasik Dönem Osmanlı Geleneği”<br />
başlıklı doktora tezinin kitaplaştırılmasından<br />
oluşmuştur.<br />
Konuşmasına, çalışmasına kaynaklık eden ilmihaller,<br />
vaaz <strong>ve</strong> nasihat kitaplarından bahsederek başlayan<br />
Arpaguş, Tarikat-ı Muhammediye, Marifetnâme,<br />
Kara Davud, Delâilü’l-hayrat, Müzekki’n-nüfus,<br />
Envârü’l-aşikîn, Mızraklı İlmihal gibi eserler<br />
başta olmak üzere on üç eserden yararlandığını belirtmektedir.<br />
Osmanlı’da dinî zihniyetin oluşumunda<br />
yeni bir ihya hareketi başlatan Birgivî’nin Tarikat-ı<br />
Muhammediye adlı eserinin ayrı bir yeri olduğunu,<br />
Müzekki’n-nüfus adlı eserin ise Osmanlı tasavvufunu<br />
halka indirmiş bir eser olarak dikkate şayan<br />
bulunduğunu vurgulamaktadır. Modern dönem<br />
öncesine ait dinî nitelikli bu eserler Osmanlı<br />
halkının bilgi <strong>ve</strong> duygu dünyasına hitap etmektedir.<br />
Bu meyanda Arpaguş, “Din halka nasıl öğretilmeli?”<br />
sorusu etrafında şekillenmiş sözkonusu eserlerle<br />
oluşturulmaya çalışılan din telâkkisinin tespiti için,<br />
bu eserlerin kaleme alındığı dönemde fikhî, kelâmî<br />
<strong>ve</strong> tasavvufî manada “halk”ın nasıl algılandığı,<br />
“halk”tan ne anlaşıldığı meselesini öncelemektedir.<br />
Arpaguş’un belirttiğine göre, fıkıhta “halk” içtihat,<br />
hakikat, marifet bağlamında incelenmiştir. Bununla<br />
birlikte Osmanlı, İslâm dendiğinde bu eserlerle<br />
oluşturulan dinî kültürün nesiller boyu aktarımında<br />
cami, tekke, zaviye, ev sohbetleri gibi ortamların<br />
önemine dikkat çekerek tarikat <strong>ve</strong> medreselerin İslâm<br />
anlayışına, Medrese İslâm’ı-Halk İslâm’ı tasavvurunun<br />
oluşumuna da işaret etmektedir. Osmanlı’da<br />
halk liderleri olarak şeyhler karşımıza çıkmaktadır.<br />
Dolayısıyla halk İslâm’ı <strong>ve</strong>lî-kültür merkezlidir.<br />
Halk ile iletişimde, tarikatlar üzerinden hareket<br />
edilir.<br />
Aynı zamanda, bu eserlerin hangi amaçlarla kaleme<br />
alındığı hususunu “Acaba sadece halkı eğitmek<br />
amacıyla mı yazıldılar?” sorusu etrafında sorgulayan<br />
Arpaguş, bunların yalnızca halka dinî bilinç<br />
<strong>ve</strong>rme maksadı ile yazılmamış olabileceğini belirtiyor.<br />
Eserlerde Sünnî çizgi ağırlıklı olmakla birlikte,<br />
var olan heterodoks unsurlara dikkat çekerek, kitapların<br />
Osmanlı Anadolu’sundaki Bektaşîler de dahil<br />
olmak üzere bütün Osmanlı coğrafyasında<br />
okunduğunu vurguluyor.<br />
Bu tarihî arka plandan sonra “eserlerdeki öğreti”yi<br />
<strong>ve</strong> “inanç esaslarının nasıl anlaşıldığı” konusunu inceleyen<br />
Arpaguş, Hint, Yunan mitolojisinden unsurlar<br />
taşıyan eserlerdeki mitolojik muhtevalı âlem tasavvuruna<br />
değinerek göklerin <strong>ve</strong> yerin yaratılışının,<br />
öküz <strong>ve</strong> balık mitleriyle tasvir edildiğini, Osmanlı<br />
toplumunda Envâru’l-aşıkin <strong>ve</strong> Muhammediye gibi<br />
eserlerle “vahdet-i vücudçuluk”un yaygınlık kazandığını<br />
dile getirmektedir. Bu bağlamda, bu eserlerde<br />
yer alan, tamamen İslâm öncesi bir kaynaktan gelen<br />
Şia kaynaklı “vahdet-i vücud” öğretisinin bir felsefe<br />
olarak yer almadığının da altını çizmektedir.<br />
Arpaguş’un belirttiğine göre, kitaplarda “Yaratılış”<br />
telâkkîsi Nur-ı Muhammedîye üzerine kuruludur.<br />
Hz. Peygamber’in nurundan yaratılmış âlem tasavvurunun<br />
sunulduğu bu eserler Adem ile Havva kıssasının<br />
-özellikle yılan <strong>ve</strong> tavus figürleri başta olmak<br />
üzere- anlatımında olduğu gibi Yahudilik <strong>ve</strong><br />
Hıristiyanlıktan etkiler taşımaktadır. Hz. Adem <strong>ve</strong><br />
Havva kıssasında Yahudi kültür <strong>ve</strong> literatüründen<br />
boşluklar doldurulmaktadır.<br />
Öte taraftan, Şia üzerinden tasavvuf literatürüne giren<br />
Nur-i Muhammedîye telâkkîsini benimseyen<br />
bu kaynaklar, Peygamberin doğumu, miraç, hicret,<br />
Peygamberin mucizeleri gibi olayların aktarımında<br />
efsanevî nakillere yer <strong>ve</strong>rmektedirler. Dinî öğretinin<br />
18
Change language