PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

ANKARA UN İ VERS İ TES İ
İ L 'AII İ YAT FAKÜLTESI YAYINLARI
134
HADIS TAR İ H İ
Prof. Dr. Talât KOÇYİĞİT
ANKARA-1977

ANKARA ÜN İ VERS İ TES İ
İ LÂH İ YAT FAKÜLTESI YAYINLARI
134
P 4.-►-1 ı p,
ıJ
HADIS TARIHI
Prof. Dr. Talit KOÇYİĞİT
AN KARA-1 977

ANKARA UN İ VERS İ TES İ BASIMEV İ . ANKARA - 1977

ÖNSÖZ
(11mu u şitli'l-lıadisin, yahut 'Dm ıı mu ştalabı'l-badisin, yahutta kısaca

I. BÖLÜM
HAZRETI PEYGAMBER VE ASHABI DEVR İNDE HADIS
(I. Hicri Asır)
A. Hadisin manşei, önemi ve tekamülü
1- Hadisin lugat ve ıstılah manas ı 9
2- Hadisin de ğeri 11
3- Hadisin sahabe tarafından rivayeti 15
B. Hadislerin yazılmas ı
1- Hadis kitabetinin yasaklanmas ı 26
2- Yasak karar ının sebepleri 27
a) Yazı 27
b) Kur'ânla karışma tehlikesi 29
3- Yasa ğın kaldırılması 30
4- İlk yazılı hadisler 32
a) Hazreti Peygamberin diplomatik mektuplar ı 32
h) Sadakat hadisleri 34
i. `Amr İbn Ilazm'den rivayet edilen sadakat 34
ii. Halife Ebü Bekr'den rivayet edilen sadakat 37
iii. Halife 'Omer'den rivayet edilen sadakat 38
5- Hadis sahifeleri 41
a) Ebd Bekr ve 'Omer'in denemeleri 41
b) 'Abdullah İbn sahifesi 44
e) Cdbir İbn

D. Sahabe devrinde hadislerin yay ılması
1- Islam ülkelerinin geni şlemesi 84
2— Baz ı ilim merkezleri 89
a) Medine 89
b) Mekke 91
Kfife 92
d) Basra 93
e) SEun 94
f) Mışır 96
3— Ilaclislerin yay ılması ve "er-Mile ft talebi'l-lıadtş" 97
E. Hadiste yaz' hareketleri
1—Mevzii< (uydurma) hadisin tarifi 103
2—Hadis vaz

D. Hadisin te şrii değeri üzerinde münaka şalar
1—Haber çe şitleri 181
2—Hadislerin de ğeri üzerinde munaka şalar 189
3—Mutezile ve hadis 193
a) Vâsıliyye fırkası 193
b) (Amriyye fırkası 195
c) Huzeliyye fırkau 196
d) Naiiâmiyye fırkas ı 197
E. Hadislerin tedvin ve tasnifi
1—Tedvin ne demektir 199
2—Hadis tedvininin başlangıcı 200
3—Hadislerin tasnifi 205
4—İlk hadis eserleri 207
a) Siyer ve magazi kitaplar ı 208
b) Sunen kitaplar ı 210
c) Câmi'ler 211
d) Musannaflar 212
e) Belirli bir konuya tahsis edilmi ş kitaplar 213
Mâlik İbn Enes ve el-Mavattd ı 214
III. BÖLÜM
TASN İF İN ALTIN ÇAĞI: KUTUB-İ S İTTE BEVR İ
(III. Hicri As ır)
1— Tasnife hız veren âmiller 218
a) Kelâm ilminin do ğuşu 218
b) Iladisçllerin itham edilmeleri 222
c) Halku'l-Kur'ân inanc ı ve mihnet 225
d) Genel de ğerlendirme 229
2— Hadis eserleri ve müellifleri 231
a) Siyer ve ma ğaziler 232
b) Musnedler 233
Ahmed İbn Hanbel ve Musned'i 239
c) Sunenler 242
i. En-Nesül ve Sunen'i 244
ü. Elıfi Dâviid ve Sunen'i 245
Et-Tirmizi ve Sunen'i 247
iiü. İbn Mâce ve Sunen'i 249
d) Musannaflar 250
e) Câmicler 250
i. El-Buhüri ve el-Ctımicu'ş-Sab,iift'i 251
ii. Muslim ve el-CCunicu'ş-Şalıi4'i 257
f) Cüz'ler 260
g) Belirli konulara tahsis edilmi ş kitaplar 262
h) Mustahrecler 264
1) Hadis ilminin çe şitli konularına tahsis edilmi ş kitaplar 265
Bibliyografya 269
indeks 273
7

I. BÖLÜM
HAZRETI PEYGAMBER VE ASHABI DEVR İNDE HADIS
(L Hicri As ır)
A. HADİSİN MENŞE İ ÖNEMI VE TEKAMIILÜ
1. Hadısin lugat ve ıstılah mantıst
Gerek lugat ve gerekse ıstılah yönünden hadis kelimesinin arzetti ği manâlar
aras ında bir hayli farkl ıhklar mevcuttur. Lugat yönünden kadim (eski)
in z ıdd ı cedid (yeni) manas ına gelen hadis, ayn ı zamanda haber manas ına da
gelir ve bu kelimeden mü ştak baz ı fiiller, haber vermek, tebli ğ ve nakletmek
gibi manâlarda kullan ılır. "Bu söze inanmayanlar ın ard ından üzülerek neredeyse
kendini mahvedeceksin"1 meâlindeki Kur'an âyetinde gördü ğümüz
"hadis" kelimesi, söz veya haber manas ında kullanılmış ve bununla Kur'an].
Kerim kasdedilmi ştir2. Bir ba şka ayette ise, bu kelimenin mü ştakkı olan bir
fiil, "haber ver", "tebli ğ et" manas ında kullanılmış t ır: "Rabb ının nimetlerini
de tandis et (haber ver)" 3.
Daha sonralar ı, kelimenin istimalinde baz ı inkişaflar görülmü ş, umumi
manasında her hangi bir de ği şiklik olmamakla beraber, dini çevrelerde baz ı
haber nevilerine ıtlak olunan hususi bir mana kazanm ışt ır. İbn Mes'ild'tarı
nakledilen bir haberde bu manâ aç ıkça görülür: "Muhakkak ki sözün en güzeli
Allah' ın Kitab ıdır" 4.
Ist ılah yönünden hadis, umumiyet itibariyle Hazreti Peygamberin sözlerine
ıtlak olunmakla beraber, İslam uleması aras ında yine aynı manâda kullanılan
kelimenin ınedlülünü tarif bahis konusu oldu ğu zaman, baz ı farkl ı
görüşler ortaya ç ıkmışt ır. Buna göre, baz ı usöl ulemasının tarifinde hadis,
1 Kehf süresi, 6.
2 Mesela bkz. Tefslru'l-Cekileyn, Il. 2.
3 Zuhâ süresi, 11.
4 EbBubarl, Şahiti, VIII. 139; Muslim, Şahiti, II. 592-593.
9

Hazreti Peygamberin söz, fiil ve takrirlerine ıtlak olunmuştur; bu bakımdan
kelime, ayn ı manâda kullan ılan sunnetsin müradifidir 6. Bazı hadis ulemas ı
ise, hadis lafz ını, yalnız Hazreti Peygamberin sözlerine de ğil, sahabe ve tabiûndan
nakledilen mevidıf ve malttfıc haberlere 7 de ıtlak etmi şlerdir; buna göre
kelimenin ifade etti ği mana, haber kelimesiyle kasdolunan manân ın müradifidir8.
Bu manâ içerisinde Hazreti Peygamberin, peygamberlikten önceki
sözleri de mündemiçtir. Baz ıları da, hadisi yalnız Hazreti Peygamberin sözlerine
tahsis etmi şler, ba şkalar ından gelen sözlere de haber demi şlerdir9. Bu
takdirde hadisle haber aras ında belirli bir farkın mevcudiyeti kolayca anlaşıhr.
Nitekim Hazreti Peygamberin hadisleriyle me şgul olanlara multaddiş
denildiği halde, ba şkalarından gelen tarih, k ısas ve benzeri nak ıllerle uğraşanlara
da ahbürf, denilmi ştir ıo.
Diğer bazılar ı ise, haberle hadis aras ında umûm husûs mutlak bulunduğunu
söyliyerek, her bir hadisin haber oldu ğunu, fakat her çe şit habere hadis
denilemeyece ğini beyan etmi şlerdir. Bu görü şe göre, haber daha umumi
bir manâ ta şımakta ve Hazreti Peygamberin sözleriyle birlikte sahabe ve
tabi`ûndan yahutta ba şkalarından nakledilen sözler de bu manân ın şümûbine
girmektedirn.
Hadisin tarifiyle ilgili bu görü şler ne kadar de ğişik bir mahiyet arzederse
etsinler, şuras ı muhakkakt ır ki, hadis denildi ği zaman, daima hazreti Peygamberden
nakledilen bir söz, yahut bir fiil, yahutta bir takrir akla gelmi ştir. Bu
bakımdan hadisin, söz, fiil ve takrirden ibaret olan sunnetin müradifi olmas ı
keyfiyeti, bu konuda kuvvet kazanan ba şhca manâ olarak tezahür etmi ştir.
Şurasını da hatırdan uzak tutmamak gerekir ki, hadisin, sunnetin müradifi
olarak kazanmış olduğu bu manân ın tarihi, Hazreti Peygamberin hayatta
bulunduğu devreye kadar iner. Mesela me şhur sahabi Ebü Hurayra taraf ından
sorulan bir soruya Hazreti Peygamberin vermi ş olduğu cevapta geçen
5 Sunnetin lugat manösı, yol gidiş, sirettir. Bu manda gidi ş hem iyi, hem de kötü olabilir.
Istılahta ise, Hazreti Peygamberin söz, fül ve takririlerine denir.
6 El-Rûsm ıl, .Icıveıcıdu't-tandi.2, s. 35-38; el-Ceza'iri, Tet ıcihu'n-nazar, s. 2.
7 Hadis usûlünde, Hazreti Peygamberden rivayet olunan hadislere"merfû"ad ı verilmi ştir.
Bu hadislerin isnadlar ı, hazan Hazreti Peygambere kadar ula şırlar') bir sahabi veya tabi'ide
kalmış olsa bile, yine hükmen merfû say ılırlar. Fakat bir sahabiden rivayet olunan söz, gerçekten
onun sözü ise, ve hiç bir surette Hazreti Peygamberden al ınmamış ise, sahabinin bu sözüne
ıreevic4f denir Aynı şekilde bir tâbi'iden rivayet edilen söze de makul denilmiştir. Bu konuda daha
geni ş bilgi için bkz İbn Hacer, Nubbetu'l-fiker şerhi, s. 72-78.
8 Aym eser, s. 22.
9 Aynı yer.
10 Aynı yer.
11 Aynı yer.
10

hadis kelimesi, bunun en aç ık delilini te şkil eder. Ebu Hurayra bu sualinde
şöyle demi ştir: "K ıyamet günü senin şefaatine nâil olacak en mes'isıd kimse
kimdir, yâ Rasülallah". Hazreti Peygamber, Ebu Hurayra'n ın bu sualine şu
cevab ı vermi ştir: "Senin hadise karşı olan iştiyaknu bildiğim için, bu hadis
hakkında hiç kimsenin bana senden evvel sual sorm ıyaca ğını tahmin ediyordum.
Kıyamet günü benim şefaatime nall olacak en mes'ad kimse Lci İlcihe
illa'llah diyen kimsedir" 12.
Hadis tarihinde, hadise kar şı büyük tutkusuyle şöhret kazanan Ebü
\Hurayra' ılın bu tutkusu bizzat Hazreti Peygamber taraf ından teyid edilirken,
dis lafz ımn her hangi bir izahtan uzak olarak• zikredilmesi, onun, Hazreti
Peygambere has manay ı daha Islam' ın ilk günlerinde kazanm ış olduğunun
en aç ık delilidir.
Keza baz ı sahabenin Hazreti Peygambere ba şvurarak hadis yazmak için
izin istemeleri", yahut i şittikleri hadisleri h ıfzedemediklerini söyliyerek hafızalarından
şikayet eden baz ı sahabeye, Hazreti Peygamberin hadis yazmaları
tavsiyesinde bulunmas ı" ile ilgili haberlerde, hadis lafzunn delâlet
ettiği mana, biraz önce i şaret etti ğimiz manânın ayn ıdır; yani hadis, Hazreti
Peygamberden söz, fiil ve takrir olarak rivayet edilen sunnetin hiç bir tereddüde
mahal b ırakmayacak kadar kusursuz, tam bir kar şıhğıdır. Bu bakımdan
bizim, hadisin İslam Dinindeki yeri, sahabe aras ındaki rivayeti. yahut tedvini
gibi ba şhklar alt ında hadisi ve hadisle ilgili meseleleri incelerken, kelimeyi,
rivayet edilmiş sunnet" manas ında kullandığımızı belirtmemizde, konunun
daha iyi anla şılmas ı yönünden büyük bir fayda bulundu ğuna şüphe yoktur.
2. Hadisin değeri
Hadisin sunnete müradif bir manâya sâhip olarak sahabe devrinde ve
müteakip nesiller aras ında rivayet edildi ği kabul edilirse, İslam Dininde onun
kazandığı ehenuıliyet derecesini ve Dinin tekemmülü ıade oynad ığı rolü tayin
ve tesbit etmek çok daha kolaylaşmış olacakt ır. Çünkü İslam te şriinde sunnetin,
Kitap (Kur'ân) dan sonra ilk kayna ğı te şkil etti ği, bu konuya eğilmiş
olanlarca bilinen hususlardand ır. Bu bak ımdan, onun fıkıh ulemas ı yönünden
İslam te şriindeki değeri, bir bak ıma, hadisin aynı sahada sahip olduğu de ğer
manas ındadır. Bu de ğer, Hazreti Peygamberin risalet göreviyle birlikte ortaya
ç ıkm ış ve yine bu görevin de ğeri nisbetinde yükseklik kazanm ıştır. Ha-
12 Hadis için bkz. El-Buhrırt, Şaglt, I. 33.
13 Bu konuda gelen haberler için bkz. El-Hatib s. 74-82.
14 Aynı eser, s. 65-67.
15 Bkz. Karfıcıdu't-tal.urfş , s. 35-38; el-CezWiri, Tevcil ıu'n-nazar, s. 2.

disin kazand ığı bu yüksek de ğeri tesbit edebilmek için, Hazreti. Peygamberin
risalet görevini ve bu görevin ehemmiyet derecesini daima gözönünde bulundurmak
laz ımd ır.
Hazreti Peygamberin görevi, genel manâda ve Islam' ın koydu ğu prensipler
çerçevesi içinde, insanlar ı tek Allah inanc ına davetten ibarettir. Bir
bakıma bu görev, kendisinden önce gelmi ş geçmi ş peygamberlerin görevlerinden
farkh de ğildir. Bununla beraber görevin ylixütülü şü yönünden diğerlerrinden
ayr ılan pek çok noktalar ı bulunduğuna da şüphe yoktur. Bu ayr ılığın
mühim bir kısmı, ona inzal olunan Kur'an cihetinden gelir. Filhakika Allah
Ta'ala, Hazreti Peygamberi, Kur'ân ı Kerimi tebliğ etmekle görevlendirmi ş
ve bu hususta ona şu emri vermi ştir:
"Ey Peygamber, Rabb ından sana indirileni tebli ğ et; e ğer (bunu) yapmazsan
O'nun peygamberli ğini yapmam ış olursun". Bu aç ık emirden anlaşıldığına
göre, Hazreti Peygambere tevdi olunan tebli ğ görevinin taalluku,
kendisine inzal olunan Kur'âm Kerimin insanlara duyurulmas ı veya ö ğretilmesi
ve dolayısıyle onların, Kur'ân ın emir ve nehiylerine uymalar ının sağlanmas
ıdır. Çünkü Kur'an dinin esas ıdır ve dinin hayatiyyeti, ancak, onun
getirdi ği emir ve nehiylere ittiba etmek suretiyle gerçekle şir.
Hazreti Peygamber Rabb ından aldığı emre uyarak, Kur'an! Kerimden
kendisine inzal olunan ayetleri müslümanlara tebli ğ etmiş ve bu suretle peygamberlik
görevini yerine getirmi ştir. Ancak, bu görevin mücerred tebli ğ
görevine münhas ır kalmas ı halinde, müslümanlar ın büyük müşkillerle karşılaşm
ış olacaklarını hatırdan uzak tutmamak gerekir. Çünkü Hazreti Peygamber
tarafından tebliğ olunan ve tatbiki istenen baz ı ayetler, mücmel gayri
mufassal, yahut mutlak gayri mukayyed olarak nazil olmu ştur. Mesela namaz
kıhnmasım emreden ayetler mücmel olarak gelmi ş, fakat rik'atlartn ın adedi,
şekli ve vakitleri Kur'ânda beyan edilmemi ştir. Keza zeka -t verilmesini emreden
ayetler mutlak olarak gelmi ş, zekat ı gerektiren mal ın asgari haddi takyid
ve tandid, miktar ı ve şartlar ı beyan edilmemi ştir. Kur'an Kerimde bunun
gibi, şekli, şart ı ve erkan ı beyan edilmedikçe tatbiki mümkün olmayan daha
bir çok hükiiınler vard ır ve bunlar ın beyan ı için yine Hazreti Peygambere
başvurmaktan ba şka çare yoktur. Nitekim Allah Ta'ala da bu yönden Hazreti
Peygambere ikinci bir görev vermi ş ve şöyle derni ştir:
"Insanlara, kendilerine indirileni beyan edesin diye sana Zikr (Kur'ân)i
indirdik. Ola ki onlar da dü şünürler" 17. Görülüyor ki, Hazreti Peygamber bir
16 MEt'ide sûresi, 70.
17 Nabl sûresi, 44.
12

taraftan kendisine indirilenle ı i insanlara tebli ğ etmekle, di ğer taraftan da
tebliğ ettikleri aras ında müslümanlar için anla şılmas ı ve tatbik edilmesi güç
olanlar ı açıkla makla görevlendirilmiştir. Onun bu görevi, şu ayette daha aç ık
bir şekilde görülür:
"Allah, mü'minlere âyetlerini okuyan, onlar ı tezkiye eden, onlara Kitap
ve Hikmeti ö ğreten kendi aralar ından bir Peygamber göndermekle lütufta
bulunmu ştur; halbuki onlar önceden apaç ık sap ıklıkta idiler" 18.
Bir çok islam ulemas ı, zikrettiğimiz bu ayette geçen Hikmet kelimesinin
buradaki manas ı üzerinde durmu şlar ve Allah' ın isminden sonra Peygamberin
zikredili şine ve Allah'a imandan sonra Peygambere imamn şart ko şuluşuna
kıyasla, Kur'ândan. sonra Hikmetin zikre .dilişini gözönüncle tutarak
bunun Sunnetten ba şka bir şey olmadığı görüşü üzerinde ittifak etmi şlerdir.
Eş -şafig bu hususta şöyle demi ştir: Kur'ân ilmine viluf kimselerden i şittiğime
göre, Hikmet, Hazreti Peygamberin Sunnetidir; çünkü, önce Kur'an zikredilmi
ş, onu Hikmet takip etmi ştir. Allah, insanlara Kitap ve Hikmeti ö ğretmek
suretiyle onlara yapt ığı büyük hit -Utan bahseder. Bu bakımdan Hikmetin
Sunnetten ba şka bir şey olduğunu söylemek mümkin de ğildir. Zira Hikmet,
Kitapla birlikte zikredilmi ştir. Aynı Zamanda Allah, Peygaberine itaat ı ve
emirlerine ittiba ı farz kılmıştır. Peygamberine iman ı, kendisine iman ile birlikte
farz k ıl ınan şeyin de Peygamberin Sunnetinden ba şka bir şey olmadığı
anla şıhr° 9.
Gerek yukar ıda zikretti ğimiz Kur'ân âyetinden ve gerekse e ş-şaficinin
bu âyetle ilgili açıklamasından anla şılıyor ki, Hazreti Peygambere Kitapla
birlikte Sunnetle ifade edebilece ğimiz bir de Hikmet verilmi ş ve müslümanlar,
her ikisine de ittiba ile emrolunmu şlard ır. Çünkü Allah'a ittiba, bir bakıma
O'nun Kitab ına ittibad ır; Peygamberine ittiba da, ona verilmi ş olan hem Kitaba
ve hem de Hikmet veya Sunnete ittibadan ba şka bir şey de ğildir. Kur'an
Kerimde de aç ıklandığı gibi Hazreti Peygamber: "Kendisine tabi olanlara
mar -Un emreder, munkerden nehyeyler; temiz şeyleri helal, murdar şeyleri
haram kılar; yüklerini indirir, a ğırlıkla= hafifletir"20. Hazreti Peygamberin
bu ayet mealinde belirtilen görevlerinin kayna ğı Kitap (Kur'an) oldu ğu
kadar Sunnet veya Hikmettir de. Nitekim bir hadisinde Hazreti Peygamber,
kendisine Kitapla birlikte, ittiba yönünden Kitap ayar ında olan bir
başka şeyin daha verildiğini açıklamıştır ki, bunun Sunnetten ba şka bir şey
olması mümkin değildir2°.
18 Al-i cImrün süresi, 164.
19 E ş- Şlficrnin mezkiir ayetin tefsiri ile ilgili görü şü için bkz. er-Risöle, s. 78. ,
20 Acrlif süresi, 156.
21 Hadis için bkz. Ebü Drıvild, Sunen II. 505.
13

Kendisine Kitapla birlikte bir de Sunnet verilmi ş olan Hazreti Peygambere
itaat ı enıreden Kur'an ay-etlerinin say ısı pek çoktur. Biz, bunlardan bir
kaçtın misal olarak zikretmeyi faydal ı buluyoruz: "Allah'a ve Peygambere
itaat ediniz; ola ki rahmet olunursunuz" 22. "Kim Peygambere itaat ederse
Allah'a itaat etmi ş olur"23. Ey Paygamber, de ki: E ğer Allah' ı seviyorsanız
bana ittiba ediniz ki Allah da sizi sevsin ve günahlar ınızı affetsin"24. "Ey
Peygamber, de ki: Allah'a ve Peygambere ittat ediniz; e ğer yüz çevirirseniz
(biliniz ki) Allah kafirleri sevmez" 25. "Peygamber size neyi getirmi şse onu al ı-
n ız; neden sizi nehyetmi şse ondan da sak ınınız" 26.
Bir kaç ın ı misal olrak zikretti ğimiz bu ayetler Hazreti Peygambere itaat
ın zorunlu olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktad ırlar. Bu, Islam ın ve
imanm bir gere ğidir. Bu olmaks ızın ne İsla ından ve ne de imandan eser kalmaz.
Hazreti Peygambere itaat ise, onun sunnetine ittibadan ba şka bir manâya
gelmez. Binaanaleyh sunnete ittiba ın, İslarrım ve ima= bir gere ği
olduğu anla şılır. İşte bu sebepledir ki, o henüz hayatta iken sahabe, Kur'an
ahkam ımn tefsirinde, mü şkilinin beyanmda, aralar ında meydana gelen fikir
ayrılıklarının ve husumetlerin hallinde ona ba şvurmayı dinin bir gere ği saymışlar;
din işlerinde, onun "namaz ı benim kıldiğım gibi kılımz"" emrine uyarak
namaz ın şeklini, vaktini, rikatlar ının adedini ondan almışlar; onun "haec
menâsikini benden ahn ız" 28 emrine uyarak menâsildn şartlar ını ondan öğrenmi
şler; keza sâhip olduklar ı maldan verecekleri zekat ı, onun tayin etti ği miktarlar
üzerinden ödemi şlerdir. Bu bakımdan Hazreti Peygamber, en geni ş manasıyla
kuvveti elinde bulunduran yegane otorite olarak kabul edilmi
ştir. Kitap ve Sunnet ise, yukar ıda da belirtti ğimiz gibi bu te şriin iki kaynak.'
olmuştur. Çünkü her hangi bir ihtilaf veya bir hadise, yahutta bir sual
veya fetva talebiyle te şrii gerektiren bir şey zuhur etse, Allah Ta'ala, elçisine,
hükmü bilinmek istenen mesele hakk ında hüküm getiren bir veya bir kaç
ayet indirmi ş, Hazreti Peygamber de vahyedilen bu âyetleri uyulmas ı gerekli
(vacib) bir kanun olarak müslümanlara tebli ğ etmi ştir. Eğer te şrii gerektiren
bir hadise olmuş, fakat Allah Ta'ala bu hadise ile ilgili hükmü beyan edecek
bir ayet vahyetmemi şse, Hazreti Peygamber, bu hükmün bilinmesi için ictihadda
bulunmuş ve bu ictihad ın ona sa ğladığı netice ile hüküm vermi ş, yahut
sual veya istiftaya icabet etmi ştir. İctihad eseri olarak ondan sad ır olan bu
22 (Imrün süresi 132.
23 Nisa' süresi, 80.
24 cImrün süresi, 31.
25 Aynı süre, 32.
26 I-Jaşr süresi, 7.
27 El-Bubürl, ŞabilJ, I. 155.
28 Muslim, şabk, II. 943.
14

hüküm veya cevap, ilahi valiye istinad eden hükümler gibi, uyulmas ı gereken
bir kanun olmuştur 29 .
Hazreti Peygamberin, dinin çe şitli meselelerine taalluk eden ietihadları,
çok defa ilahi ilhamın bir neticesidir. Bu bakımdan bunlar ı ittiba yönünden
Kur'ânla sâbit olmu ş diğer ahlçamdan ayırt etmek mümkin de ğildir.
Her ne kadar kayna ğı ilahi ilham olmayan baz ı söz ve ictihadlar da mevcut
idiyse de, Hazreti Peygamberin bunlardaki isabeti vahiy yolu ile teyid, bir
be şer olmas ı hasebiyle hataya dü ştüğü noktalar olmu ş ise, yine vahiy yolu
ile tashih edilmi ştir". Bu itibarla, ilham- ı ilakiden sad ır olmayan ictihad- ı
nebevi hükmü ile ilham- ı ilahiden sad ır olan ictihad- ı nebevi hükmü aras ında
tefrik yapma ğa mahal yoktur".
İşte, ilk devirde söz, fiil ve takrir olarak Hazreti Peygamberden sad ır
olan her şey, Kur'an]. Kerimin "(Peygamber) kendi hevasmdan konu şmaz;
(o her ne söylemi şse) kendisine vahyolunan bir vahiydir" 32 ayetiyle de
şehadette bulundu ğu gibi, yukarıda izalum verdi ğimiz şekilde kabul edilmiş
ve sahabe, dini ve dünyevi ya şayışlarına düzen veren Sunneti büyük bir
titizlikle muhafaza etme ğe koyulmuşlard ır. Sunnet ise, daha önceki bahiste
de aç ıklad ığimız gibi, söz, fiil ve takrir olarak Hazreti Peygamberden rivayet
edildiği müddetçe, badisin, isim yönünden bir ba şka ifade şekli olmu ştur.
3. Hadisin sahabe tarafmdan rivayeti
İnsan, yarat ılışı itibariyle kendisine de ğer kazand ıran ve toplum içerisinde
yüksek mertebelere ula şt ıran şeylere kar şı sıkı bir ba ğlılık duyar. Bu
29 Bu konuda daha geni ş bilgi için bkz. cAbdulvahhab Hallaz, İslam te şrii tarihi (türkçeye
çeviren: Doç. Dr. Talat Koçyi ğit, Ilahiyat Fakültesi yay ınlarından) s. 13-14.
30 Hazreti Peygamberin bir be şer olarak hazan hata yapabilece ği, bizzat kendisinden rivayet
olunan hadislerle de sabittir. Muslim'in Şa611.ı'inde (IV. 1835) nakledilen bir hadisten anlaşıldığına
göre Hazreti Peygamber şöyle buyurmu ştur: "Ben de bir be şerim. Size dininizden
bir şeyi emrettiğim zaman onu alnuz. Fakat reyimle size bir şey emredersern, (biliniz ki) ben de
bir be şerim". Bedr sava şında esir edilen mü şriklerin alribetleriyle ilgili olarak, Ebü Bekr ve
cOmer ibnu'l-ljattabla isti şarede bulunan Hazreti Peygamber, kendi ictihadma istinaden esirlerden
fidye alm ış ve sonra onlar ı serbest b ırakmıştı. Fakat bunu müteakip nazil olan bir ayet.
Hazreti Peygamberin, ictihadmda hata yapt ığını ortaya koymu ş olduğu gibi, hatayı tashih etmiştir:
"Peygambere, harbedip zafer kazanmad ıkça esir almak yara şmaz. Siz dünya malnu istiyorsunuz;
Allah ise Ah ıreti istiyor" •
Bir ba şka habere göre, Hazreti Peygamber, özür beyan ederek Tebilk gazvesine i ştirak etmek
istemiyenlere izin vermi şti. Fakat nazil olan bir ayet, onun bu hareketini tashih etmi ştir:
"Allah seni affetsin; do ğruyu söyleyenler sence belli olmadan, yalanc ıları bilmeden (seferden
geri kalmak isteyenlere) niçin izin verdin"
31 cAbdulvahhab Hallaf, İslam teşrii tarihi, s. 15.
32 Necm süresi, 3.
15

ağlılık, çok defa, a şır ı derecedeki tutkulara kadar var ır. Eğer bu tutkuyu,
bir şeye kar şı sonsuz derecedeki ba ğhhk ve ona sahip olma duygusu manasına
gelen "h ırs" kelimesiyle aç ıklayacak olursak, bu duygunun, insan ı bazan
kötü, bazan da iyi ak ıbetlere sevketti ği müşahede olunur. Meselâ para ve mal
mülk sevgisi, insan ın benliğini kaplar ve onlara sâhip olma arzusu "h ırs" dediğimiz
dereceye yükselirse, bu arzunun insanda hasislik vasf ının belirmesi
bir yana, hazan onu h ırs ız, hatta kaatil bile yapt ığı görülür. Bunun aksine,
insanda iyilik etme arzusunun veya ilim ö ğerenme iste ğinin "hırs" haline geldiği
de olur. Bu takdirde insan ın ne kadar yüksek mertebeler kazanabilece ğini
tasavvur etmek güç de ğildir. Toplumlar da böyledir ve çok defa, onlar ı te şkil
eden ferdlerin, çe şitli de ğer ölçüleri kar şısındaki temayüllerinin vasf ını
taşırlar. Yukar ıda verdiğimiz misali toplum için de tatbik edecek olursak, diyebiliriz
ki, ferdleri madde h ırs ıyle yan ıp tuta şan toplumlar, ne kadar maddeci
olurlar ve onu elde etmek için nas ıl her türlü çareyi mubah sayarak bu çarelerin
tatbikinde ustahk kazamrlarsa, ferdleri iyilik etme ve ilim ö ğrenme arzusunu
"hırs" haline getirmi ş toplumlar da, bu sahalarda temayüz eder ve
ba şarı sağlarlar.
İslam öncesinde Arap kavmiyle islâm'dan sonraki müslüman toplulu ğu,
mukayese edilecek olursa, ayn ı kaymin de ğişik devirlerinde birbirinden çok
farkl ı, hattâ birbirine z ıt görünümler arzetti ği kolayca anla şılır.
Kör bir dalâlet ve koyu bir cehalet içersinde yüzen câhiliye devri Arab
ının en ınümeyyiz vasfı, kendi eliyle yapt ığı ta ş veya toprak putlara tap ınak
idi. Fakirlik ve geçindirememek korkusu ile çevresi içinde ay ıplanmak ve
şerefini yitirmek duygusu, onlar ı evi:adlar= öldürme ğe sevkedecek kadar
şiddetli idi. Kuru ve sert iklim şartlar ı, geçimlerini topraktan sa ğlamalar ına
imkan vermediği için, biribirlerinin ellerindeki mallar ı kapmak, çalmak veya
gasbetmek adet haline gelmi ş ; bu maksatla düzenlenen bask ınlar, bilhassa kabileler
aras ında şiddetli husumetlerin do ğmas ına sebep olmu ştu. Her halde
bu husumetlerin neticesi olacakt ır ki, kabileler aras ında ortaya ç ıkan asabiyet
mücadelesi, her bir Arab ın kalbinde derin izler b ırakmış ve her biri,
kendisini diğerlerinin fevkinde görmü ştür. K ısacas ı, eâhiliye devri Araplar ı,
büyük ölçüde yoklu ğunu hissettikleri maddenin esiri olmu şlar ve yaşayış -
larım, onu elde etmek için "hırs" haline getirdikleri duygular ının ezici bask ısı
alt ında tanzim etmek zorunda kalm ışlard ır.
Hazreti Peygamberin yeni bir dini tebli ğ etmekle görevlendirilmesinden
sonra Arap ya şayışında akla durgunluk veren bir de ğişme olmu ştur. Tek Allah
inanc ına davetle ve gizli olarak ba şlayan yeni din, bidayette, Hazreti Peygamberin
yak ınlarından bir kaç taraftar bulmu ş, fakat bu davetin alenili ğe
geçmesinden sonra, kurtulu şların ı ve yükselişlerini Peygamberin kendilerine
16

tebli ğ etti ği Kur'an" Kerimde ve onun beyan ı demek olan Sunnette gören
Araplar, fevc fevc, yeni dine intisab etme ğe ba şlamışlard ır. Onların islam'ı
kabullerinde her hangi bir tehdid veya zorlaman ın bulunabilece ğini düşünmek
mümkin de ğildir. Aksine, Islam' ın sessiz, fakat süratle yay ılmas ında istikballerinin
kötü alubetini gören mekkeli mü şrik reisleri bu geli şmeyi önlemek
için her türlü hakaret ve i şkenceyi Peygamber ve ashab ına reva görmüşlerdir.
Ne var ki bu zulüm, müslümanlar ın sayıca artmalar ına engel olamamış,
fakat onlar ı, kuvvetli bir imanla ve sars ılmaz bir inançla Hazreti Peygamberin
etrafında toplanmalar ına yard ım etmi ştir. Ana ve babalarla evladları
aras ında görülen sevginin çok daha üstünde bir sevgiyle ona ba ğlanan
müslümanlar, dinin ir şad ına uyarak Kur'an' Kerimden nazil olan âyetleri ve
onların beyan ı mahiyetinde olan Hazreti Peygamberin sözlerini h ıfzetmeyi
ihmal edilmez bir görev telakki etmi şlerdir. Mekke'den Medine'ye hicretleri,
bu görevin ifas ında, onlara daha geni ş ve daha rahat imkanlar sa ğlamış ; bu
suretle câhiliye devrinin koyu dalâleti, yerini, Islam' ın insanlar ı ilme teşvik
eden ayd ınl ık yoluna terketmi ştir.
Filhakika, Hazreti Peygambere ve onun tebli ğ ve beyan etti ği Kur'an:E
Kerime büyük bir imanla ba ğlanmış olan ilk müslümanlar "de ki: Bilenlerle
bilmeyenler e şit olur mu ” 33, "Allah, içinizden iman etmi ş olanlar ı ve kendilerine
ilim verilenleri derece derece yüceltsin" 34, "Mü'minlerin hepsi birden
sefere ç ıkacak de ğiller; fakat her fırkadan bir gurup bir araya gelseler dinde
derinle şip, sefere ç ıkanlar geri dönüp geldiklerinde, kavimlerini uyarsalar..
Böylece onlar da belki sak ınırlar' 35 ayetleriyle ifade edilmek istenen mana -yr'
anlamakta güçlük çekmemi şler, dinle ilgili bilgilerini art ırmak ve onda derin
le şmek için Hazreti Peygamberin etraf ında daha s ıkı bir ilim halkas ı vücuda
getirmişlerdir. Onlar ın öğrenmek arzusunu bizzat Hazreti Peygamber de "her
kim ilim elde edece ği bir yola girerse, Allah bununla, onu cennete götüren yolu
kolayla ştırır' 36. "Allah, her kim hakk ında hayır murad ederse, onu dinde
fakih kılar" 37 gibi sözleriyle te şvik ve tahrik etmi ştir.
Hazreti Peygamberin, ashab ına öğretim yapaca ğı bir mederesesi veya bir
okulu yoktu. Bununla beraber o, seferde hem ordusunun kumandan ı, hem
öğretmeni idi. Vacz ve ir şadlanyla bir taraftan askerlerinin hamaset duygular
ını harekete getirirken, di ğer taraftan cihad ın hükümlerini ve dindeki yerini
33 Zumer süresi, 9.
34 Mueûclele sûresi, 11.
35 Tövbe sûresi, 123.
36 El-BuVıri, Şahiti, I. 25; Ebû Drıvücl, Sunen, II. 285; et-Tirmigt, Sunen, V. 48-49;
ibrı Mâce, Sunen, I. 79.
37 El-Bubûrt, şala4, I. 25-26; Ibn 1Vİ .ce, Sunen, I. 95.
17

onlara ö ğretiyordu. Hazarda ise, hem ev halk ının, hem de di ğer müslümanların
imamı ve muallimi idi. Evde ve sokakta, ihtiyaç sahibi herkes onu durduruyor,
soruyor ve ö ğreniyordu. Evinin biti şi ğinde olan mescid, hem be ş
vakit namaz ın eda edildi ği ve hem de ilim meclislerinin akdedildi ği bir yerdi
ve bu meclisler çok defa vakit namazlar ınm kıhnmas ından sonra akdediliyor;
sahabe yorgunluk ve usanç hissetmeden Hazreti Peygamberi dinliyor;
Hazreti Peygamber de ayn ı şekilde sahabenin suallerine cevap veriyordu.
El-Buharrnin İbn Mescfid'tan nakletti ği bir haberden de ö ğrendiğimiz gibi.
"Hazreti Peygamber, va'zlarla ashab ım usand ırmamak için uygun ve belirli
günleri kolluyordu" 38 .
Hicretten sonra Medine'de in şa edilen mescidin geri bir kö şesinde üstü
örtülü bir gölgelik daha yap ılmıştı. Hazreti Peygamberin ashab ından bir
çoğu ziraat veya ticaretle u ğra şırlar, gerek kendilerinin ve gerekse ailelerinin
mai şetlerini kazarurlard ı. Fakat bunlar ın aras ında hayatlar ını ilim ve irfana
vakfeden sahabiler de vard ı. Bunlar daima Hazreti Peygamberin refakatinde
bulunurlar, onun ilminden istifade ederlerdi. Geçimlerini temin edecek her
hangi bir i şleri de bulunmadığı için ashabın en fakir kimseleri idiler. İşte, mescidin
geri bir kö şesine inşa edilen bu gölgelik bunlara tahsis edilmi şti. Bu sahabiler,
" Şuffe" denilen bu yerde bar ınırlar ve diğer sahabilerin verdikleri
yiyeceklerle geçinirlerdi. Hazreti Peygamber, el-Bubarrn ın bir rivayetinden
öğrendiğimize göre, "iki ki şilik yiyece ği olan bir kimsenin (onlardan) üçüneüsünü,
üç ki şilik yiyeceği olan kimsenin dördüncüsünü, be ş kişilik yiyece ği
olan kimsenin de onlardan alt ınc ısım alıp evine götürmesini" emretmi ş 39 ;
bir defas ında Ebu Bekr de Şuffe ehlinden üçünü, Hazreti Peygamber ise onunu
alıp evlerine götürmü şler ve onlar ın karınlarmı doyurmu şlard ı40 .
Şuffeyi, İslâmiyetin ilim tedris eden ilk üniveristesi olarak kabul etmek
bile mümkindir. Çünkü Ahmed İbn 1.1anbel'e göre 70-80 ki şinin barındığı bu
yerde 41, Hazreti Peygamber taraf ından tayin edilen hocalar vas ıtasıyle Kur'an'
ilimleri, akaid, yaz ı ve kıraat ö ğretilirdi. `Abdullah İbn Sacid ibni'l-q ş burada
yaz ı sanat ını öğreten bir hoca idi ve Hazreti Peygamber taraf ından bu
i ş için görevlendirilmi şti 42 .
Hazreti Peygamberin sohbetinden ve s ık sık akdetti ği ilim meclislerinden
en çok mahrum olanlar, şüphesiz ki Medine d ışında oturanlard ı. Fakat bunlar
38 El-ButAri, şablh, I. 25.
39 Şabll.t, I. 149.
40 Aynı yer.
41 Musned, III. 371.
42 Ibnu'l-E şir, Usdu'l-göbe, III. 175.
18

da, gerek vukubulan bir hadisenin hükmünü ö ğrenmek ve gerekse dinle ilgili
geli şmelerden haberdar olmak için, develerini Medine'ye ko şturmakta tereddüt
göstermiyorlard ı. Nitekim İhab İbn cAzIz'in kızı ile evlenen `UU>a ibnu'l-
Hariş, hem kendisinin ve hem de kar ıs ının bir kad ın tarafından emzirildiklerini
ve süt karde şi olduklarını öğrenince devesine binip Mekke'den Medineye
gelmi ş ve durumla ilgili hükmü Hazreti Peygamberden ö ğrendikten sonra
da karısından ayr ılmıştı'''.
Hazreti Peygamberi dinlemek ve dinin hükümlerini ö ğrenmek yaln ız
erkeklere hâs bir i ş değildi. Kad ınlar da onun va(z ve irşadlarından istifade ediyorlar,
lüzum hissettikleri zamanlarda mü şkillerinin hani için ona ba şvuruyorlard
ı. Nitekim bir defas ında toplu olarak ona müracaat etmi şler ve erkeklerin
kendilerine galip gelip daima onu me şgul ettiklerinden şikayetle, bir
gününü de kadınlara armas ını istemişlerdi. Hazreti Peygamber onlara söz
vermiş, tesbit edilen günlerde de va'z ve nasihatlarda bulunmu ştur".
Islam, ilim elde etmek ve dinden bir şeyi öğrenmek bahis konusu oldu ğu
zaman hayâ'a yer vermemi ştir. Bunu bilen müslüman kad ınlar, her hangi
bir müşkille karşılaştıkları zaman, Hazreti Peygambere ba şvurmuşlar ve hiç
çekinmeden müşkillerini ona arz etmi şlerdir. Filvaki, Ummu Suleym, bir gün
"yâ Rasala'llah, Allah hakk ı açıklamaktan hay etmez. Acaba bir kad ın ihtilam
olursa gusletmesi gerekir mi" diye sormu ş, Hazreti Peygamber de onun
bu sualine şu cevabı vermiştir: "Suyu gördü ğün zaman (evet)"". Kad ınların
Hazreti Peygambere yönelttikleri bu çe şit sualler pek çok olacakt ır ki, el-Bulsıarrnin
talik etti ği bir haberden anla şıldığına göre Hazreti cki şe, Ensar
kadınların medhetmi ş ve "ne güzel, onlar ın dini meselelerde derinle şmelerine
hayâ engel olmuyor" demi ştir".
43 El-Butu-iri' Şabitt, I. 30-31. Hazreti Peygamberin hayat ında başlayan bu türlü yolculuklar,
onun vefat ından sonra da devam edecek ve hadis ö ğrenmek veya yazmak için, hadisçiler,
şehirler ve ülkeler dola şacaklard ır. Mesela el-Buhar' (I. 27) tarafmdan nakledilen bir haberden
ağrendiğimize göre Cabir İbn `Abdillah, 'Abdullah İbn Uneys'in elinde bulunan bir tek hadisi
bizzat onun a ğzından duyabilmek kin bir ayh ıc bir yolu katetmek zorunda kalnb ştır. İbn

Yukarıdan beri birer misal vererek zikretti ğimiz bu açıklama, ilk müslümanların,
bütün yaşayışlarında Hazreti Peygamberi örnek ald ıklar ını ve
hayatlarını onun talimat ına uygun olarak düzenlediklerini gösterme ğe kafidir.
Şüphesiz bu ya şayış, ona olan inançlar ımn bir neticesidir. Bu inanç
olmaksız ın ona tâbi olmak, dini i şlerinde oldu ğu kadar dünyevi i şlerinde de
onun direktiflerine göre hareket etmek mümkin de ğildir. İşte, gerek bu inanç
ve gerekse bu inanc ın gere ği olan hayat tarz ı, sahabeyi, Hazreti Peygamberden
görüp i şittikleri fiil ve sözleri, büyük bir titizlikle muhafaza etme ğe sevketmi
ştir. Bu, aynı zamanda hadisin, Hazreti Peygamber devrinde ba şlamış
olan toplanmas ı faaliyetinin en aç ık delilini te şkil eder.
Ne var ki, hadis toplama ve onları muhafaza etme i şi, Hazreti Peygamber
devrinde yaln ız hafızaya tevdi edilmi ş, bu hususta yaz ıdan istifade
etmek mümkin olmamıştır. Çünki el-Bellizurrnin kayd ına göre 47, Islam'ın
başlangıcında Kureyş kabilesinden okuma yazma bilen 17 ki şi müstesnâ diğer
müslümanlar yaz ı bilmiyorlard ı. Bu bakımdan her hangi şifahi bir metnin
muhafazas ı, ancak hafızanın yard ımıyle mümkin olabiliyordu. Maamafih
yaz ıdan faydalamlmad ığı zamanlarda hıfzetme melekesinin büyük ölçüde
geliştiği ve kuvvet kazand ığı gözönünde bulundurulursa, pek çok metnin
bu yolla muhafaza edilmesinin imkan dahiline girmi ş olabileceğini kabul etmek
gerekir. Nitekim neseblerini, menk ıbelerini, şiirlerini ve hutbelerini büyük
bir titizlikle muhafaza ettikleri bilinen cahiliye devri Araplar ından Islam devrine
büyük bir edebiyat intikal etmi ş bulunmaktad ır. Öyle bir edebiyat ki,
içerisinde her kabiliye şeref kazand ıran neseb medhiyesiyle ilgili haberler yamnda,
muarız kabileleri zemmeden haberler bile mühim ölçüde yer i şgal eder.
Şifahi olarak rivayet edilen cahiliye edebiyat ının, üstün olu şu sebebiyledir ki,
Islam'ın ba şlangıc ıyle nazil olma ğa ba şlayan Kur'an' Kerim, gerek ifade ve
gerekse uslilb yönünden bir mucize olarak di ğerlerinin çok üstünde bir mevki
almış bulunmaktad ır.
İşte, cahiliye devrinde kazan ılmış olan hafıza ile ilgili olan bu meleke,
Islam devrinin ba şında, Hazreti Peygamberden görülüp i şitilen fiil ve sözlerin
güvenilir bir muhafaza vas ıtas ı olmuştur.
Hazreti Peygamber hayatta oldu ğu müddetçe hadis, sahabe aras ında dolaşmış,
müzakere ve münaka şa edilmi ştir. Hatta zaman ilerledikçe yeni yetişen
genç sahabiler aras ında okuyup yazmayı öğrenenler ç ıkmış, yaz ı ile
hafızalarındaki hadiseleri perçinleme gayretine giri şmişlerdir. Maamafih bu
devirde, daha sonraki devirlerde ortaya ç ıkan çe şitli tehlikeler hadis için henüz
bahis konusu de ğildir. Bir taraftan Hazreti Peygamberin hayatta olu şu, diğer
47 Bkz. Futübu'l•buldtın, s. 457.
20

taraftan vahyin devam edi şi, hadise musallat olabilecek tahrif, tashif ve yaz'
(uydurma) gibi her çe şit tehlikeye kar şı en emin koruyuculuk görevi ifa etmiştir.
Çünkü Hazreti Peygamberin hayatta olu şu, sahabilerin ondan i şitmiş
oldukları hadisleri aralar ında müzakere ederken has ıl olan tereddütlerde ona
başvurmak ve sözün do ğrusunu ö ğrenmek imkan ını sağlıyordu. Müzakere
sıras ında her hangi bir sahabi, Hazreti Peygamberden i şittiğini söyledi ği bir
hadisin naklinde her hangi bir hataya dü şmesi halinde, o hadisi bilen di ğer
sahabilerin hemen itiraz ına u ğruyor, e ğer sözün do ğrusu üzerinde ittifak has ıl
olmazsa Hazreti Peyganibere müracaat ediliyordu. Mesela Hi şam İbn klakim'ın
Furkan sûresini de ği şik bir kıraatla okudu ğunu gören `Omer ibnul-ljattab,
onu ete ğinden tutup Hazreti Peygambere götürmü ş ve ona "bu, senin bana
okuduğundan ba şka bir şekilde okuyor" demi şti. Hazreti Peygamber, her ikisine
de mezkûr süreyi okuttuktan sonra, her iki k ıraat ın da doğru olduğunu
söylemi ş ve Kur'an]. Kerimin "yedi harf üzerine nazil oldu ğunu" sözlerine ilave
etmi ştir 48. Sahabenin bu türlü davran ışı, aslında, Kur'an]. Kerimin "bir şeyde
ihtilafa düştüğünüz zaman onu Allah'a ve Peygambere götürün (onlara ba ş -
vurun)" 49, ayetindeki emre uymaktan ba şka bir manaya gelmez.
Hazreti Peygamberin sa ğh ğında, hadisleri üzerinde koruyuculuk görevi
yapt ığını yukarıda kaydetti ğimiz ikinci husus da vahyin devam edi şidir.
Filhakika daha sonraki devrelerde görülen hadis metinleri üzerindeki tahrif
ve tashiflere, yahut vaz'' hareketlerine, Hazreti Peygamberin hayatta bulunduğu
devirlerde rastlanmaz. Esasen bu hareketleri, Peygambere inanm ış
ve onun etrafında bir ilim halkas ı meydana getirmi ş olan sahabilerden ummak
mümkin değildir. Bununla beraber, bu gibi hareketlere tevessül edebilecek
kimselerin bulunabilece ği ve bunun da, say ılar ı fazla olmasa bile, müslümanları
bir hayli üzüntüye sokmu ş olan münafıklar cihetinden gelece ği düşünülebilir.
Fakat şuras ı muhakkakt ır ki bu münafıklar, müslümanlar tarafından
ferden ferda tan ınm ış ve onların hadis alış veri şiyle ilgilenmelerine meydan
verilmemi ştir. Esasen onlardan din ve toplum aleyhine sad ır olan veya olmas ı
muhtemel bulunan her türlü hareket vahiy yolu ile te şhir edilmi ş ve münafıklar,
daima korku ve endi şe içerisinde ya şamak zorunda kalm ışlard ır. Onların,
bu haleti rühlye içinde iken hadise musallat olup ona yalan kar ıştırmaya
ciiret ederaiyeeekleri mant ıki bir neticedir ve Kur'ân ı Kerimde onlarla
ilgili olarak yer alan şu âyet de, bu neticenin en aç ık delilini te şkil eder:
"Münafıklar, kalplerinde (gizledikleri) şeyi haber verecek bir sürenin indirilmesinden
korkarlar" 50. İşte bu korkudur ki, münafıkların dini meselelere el
48 El-Bubüri, Şabilı, VI. 100.
49 Nis6 sûresi, 58.
50 Tövbe sûresi, 65.
21

atmalarına ve bilhassa Hazreti Peygamberin hadisleri üzerinde keyiflerince
tasarrufta bulunmalar ına engel olmu ştur.
Kur'an' Kerimden nâzil olan ayetlerde ve Hazreti Peygamberden sad ır
olan hadislerde, zaman zaman "ilim" den, "fik ıh" veya "tefakkuh" tan bahsedilmesi,
yukarıda da kaydetti ğimiz gibi, .sahabenin dini meselelerde bilgi
sahibi ve hattâ kudretleri nisbetinde bu meselelerin inceliklerine vak ıf olma
arzularını kamçılamış, bazıları mesâilerini Kur'a= muhkem ve müte şabih
âyetlerini anlamaya hasrederken", di ğer bazılar ı da, yalnız sunnetle me şgul
olmağa ve Hazreti Peygamberden görüp i şittikleri fiil ve sözleri toplama ğa
gayret sarfetmi şlerdir 52. Bu devirde, her ne kadar, Hazreti Peygamberin hayatta
olmas ı dolayısıyle, ayet ve hadislerden hüküm istihrac ı sahabeyi do ğrudan
doğruya ilgilendiren bir husus olmasa bile, bunun yollar ını, usal ve kaidelerini
ondan görüp ö ğzen ınişler, ileride onun yoklu ğu halinde toplum ihtiyaçlar ına
cevap verebilecek bir seviyeye gelmi şlerdir. Sahabenin Kur'ân ve Sunnet
üzerindeki bu çal ışması, Islam' ın bu iki kayna ğına dayah bir ilmin vücut bulmasına
yol açmışt ır. Bu ilim, ba şlangıçta ne kadar basit bilgi k ırıntılarından
ibaret olursa olsun, gelecek için geli şmeğe ve yükselme ğe müste ıd bir hüviyete
sahip bulunuyordu ve bu da, onun gelecek nesillere sa ğlam ve sıhhatli bir şekilde
intikal! ile mümkin olacakt ı. Kur'an! Kerimden bu konuda da nazil
olan ayetler, mülüsmanlara dü şen görevi açıklıyor, ilmin başkalarına öğretilmesini
tavsiye ve telkin ederken, onu gizleyenleri şiddetli bir dille lânetliyordu:
"İndirdiğimiz apaç ık delilleri ve do ğru yolu göstereni, Kitapta insanlara
açıklamamızdan sonra gizleyen kimseler, i şte onlara hem Allah lanet eder,
hem de lânetçiler lanet eder"". Sahabe, bu ayetin ifade etti ği manâ içerisinde
dinin ikinci kayna ğım te şkil eden Sunnetin de mündemiç bulundu ğunu anlamakta
güçlük çekmemi ş, onu da bilmeyenlere ö ğretmeyi, ihmal edilmez bir
vazife telâkki etmi ştir. Nitekim çok hadis rivayet etti ği için itiraza u ğrayan
51 Meselâ 'Abdullah İbn Mescrıd, 'Alt !bn Ebi Talib, Ubeyy İbn Ka`b ve İbn `Abbas gibi
baz ı sahabiler, Kur'ân ilmiyle me şgul olmuşlar ve bu konuda sahabenin ileri gelenlerinden say ılmışlardır.
Es-Suyütruirı rivayetine göre, İbnu Meserıd Allah'a kasem ederek, Kur'an" Kerimden
nâzil olan her âyetin kimin hakk ında ve nerede nâzil oldu ğunu bildiğini, her hangi bir kimsenin,
Allah'ın Kitabını kendisinden daha iyi bildiğini haber alsa ondan ö ğrenmek için yanına
gitmekten çekinmiyece ğini söylemiştir. Keza 'Ali bn Ebt Trılib de Ilmi Mescrıd'un sözüne benzer
bir şey söylemi ş ve "hiç bir âyet yoktur ki, gece mi yoksa gündüz mü, da ğda mı yoksa düzlükte
mi nâzil olduğunu bilmiş olmayayım" demiştir. Bkz. II. 187.
52 Meselâ Ebü Ilurayra, Crıbir İbn `Abdillah, Ebü Sacid el-Hudri, (Abdullah İbn (Omer,
(Abdullah İbn `Arar, İbn `Abbas, Enes İbn Malik gibi baz ı sahabiler, mesailerini daha çok hadis
öğrenmeğe hasretmi şler, aym zamanda çok hadis rivayet eden sahabilerden olmu şlardır.
53 Bakara süresi, 159. Ebü Davüd taraf ından rivayet edilen bir hadiste ise Hazreti Peygaıııber
şöyle buyurmu ştur: "Bir kimseye ilimden bir şey sorular, o da gizler ve söylemekten imtina
ederse, Allah, k ıyamet günü onun boynuna ate şten bir tasma takan" (Sunen. II. 288).
22

Ebû Hurayra'nm, bu itirazlara cevaben "e ğer Kur'ânda şu iki ayet olmasayd ı
hiç bir hadis rivayet etmezdird 54 demesi, sahabe aras ında Sunnetin nakliyle
ilgili olarak yerle şmi ş olan kanaat ı aç ıklamas ı bakımından büyük bir ehemm5yet
ta şır. Maamafih sahabeyi, Sunnetin nakline ve ba şkalarına da öğretilmesine
sevkeden ba şka âmiller de vard ı ve bunların ba şında bizzat Hazreti
Peygamberin kendisi ve sahabeyi hadis rivayetine te şviki gelir. Nitekim ondan
rivayet olunan bir haberde şöyle denilmiştir:
"Sahid olan gâib olana tebliğ etsin; olabilir ki, kendisine tebli ğ olunan
onu i şitenden daha anlayışlıdır"55. Bir ba şka rivayette de, Hazreti Peygamber
şöyle buyurmu ştur:
"Allah, bizden bir hadis i şitipte onu hıfzeden, sonra da ba şkas ına tebliğ
eden kimseyi giizelle ştirsin. Bazan ilim (fıkıh) sâhibi kimse, kendisinden daha
alim olan kimseye onu nakletmi ş olur; hazan ilim (fıkıh) yüklü kimse alim
(fakih) olmayabilir'" 6 .
Hazreti Peygamberin, sahabeyi hadis rivayetine te şvik etmesi, gelecek
nesillerin islam' ı kusursuz anlam alan gayesine matuftur. Nitekim hadisin
değerini belirtirken de aç ıkladığımız gibi, Islam'ın ilk kaynağını te şkil eden
Kur'ân ı Kerimden baz ı ayetleri, Hazreti Peygamberin izahat ı olmaks ızın anlamak
mümkin de ğildir. Bu bak ımdan hadis veya sunnet, Kur'an' Kerimin
tefsiri olduğu gibi", Hazreti Peygamber de ilk müfessir olarak kabul edilmi ş -
tir.
Ancak, Hazreti Peygamberin ashab ını hadis rivayetine te şvik etmesine
rağmen, onun vefat ından sonra baz ı sahabilerin, çok hadis rivayet eden di ğer
baz ı sahabileri rivayetten menetmeleri, yahut onlardan hadis riveyetini azaltmalann
ı istemeleri, çeli şkili bir konu olarak kar şımıza ç ıkabilir. Filhakika Hazreti
Peygamber vefat ettikten sonra, mesela `Ömer İbnu'l-Hattab, `Irak'a
gitmek üzere yola ç ıkan Karaza İbn Kacb'a "gitti ği yerde hadis rivayet edip
halkı Kur'an okumaktan alikoymamas ım" söylemiş58, fazla hadis rivayet
54 El-Bubört, Sülii(e, I. 37-38.
55 Aynı eser, I. 24; II. 191; Muslim, şaiıik III. 28; Ebü Düvüd, Sunnen, I. 294; İbn 3(1 - ce
Sunen, I. 104.
56 Ebü Dâviid, Sunen, II. 289; İbn Möce, Sunen, I. 102.
57 Daha sonraki devirlerde mesela Yabyâ İbn Ebi Ke şir'in "Sunnet, Kur'an üzerine hakimdir;
fakat Kur'ân sunnet üzerine hakim de ğildir" mahiyetindeki sözünü (ed-Dürimi, I 145),
buna mukabil Ahmed İbn Uanbel'in bu sözü bahis konusu ederek "ben bunu söyleme ğe cesaret
edemem; fakat Sunnet Kur'âmn tefsiridir" demesini, bu görü ş çerçevesi içinde de ğerlendirmek
gerekir.
58 Ebü ljötim İbn Ifibban, ve'l-mecnibin, 10 b; Ahmed İbn Ijaubel, Kit&
bu'l-Vel, I. 62, 113; ez-Zehebi, Tezkiretu'i-lı uffii£, I. 6.
t) 9

eden üç ki şinin, İbn Mes(fıd, Ebu'd-Derda) ve Ebu Zerr'in Medine d ışına ç ıkmalar
ına da izin vermemi ştir". Ebii Hurayra ise, daha sonralar ı, cOmer
devrini bahis konusu ederek "onun zaman ında bugünkü gibi hadis
rivayet etseydim, `Ömer, k ılıcıyle boynumu uçururdu" 6° demi ştir.
Hilafeti cOmer İbn ııi-Hattab'a tekaddüm eden Eb ıl Bekr e ş-S ıddik da,
Hazreti Peygamberle sohbetinin çoklu ğuna ve ondan pek çok hadis i şitmiş
olmasına ra ğmen az hadis rivayet edenlerdendi. Cennetle teb şir olunanlardan
Sacid İbn Zeyd'in ise iki veya üç hadisten fazla rivayeti bilinmemektedirm.
Bu konuda diğer baz ı sahabilerden gelen haberler de gözönünde bulundurularak,
hadis rivayetinin azalt ılmas ı hakkında ortaya ç ıkan görü şün Hazreti
Peygamberin rivayeti te şvik eden sözleriyle tenakuz te şkil etmedi ğini kabul
etmek gerekir. Asl ında bu görü ş, rivayeti azaltmak ve ona engel olmak manas
ında de ğil, hadisin de ğerine paralel alarak, fazla rivayet edilmesi halinde zuhur
edebilecek hata veya kusurlar ı önlemek manas ında de ğerlendirilmelidir;
bir ba şka ifade ile, henüz yaz ıyle de tesbit edilmemi ş olan ve hafizadan şifahi
olarak rivayet edilen hadisi korumak arzusunun bir neticesidir. Nitekim Zeyd
İbn Erkam'ın, hadis dinlemek için etrafına toplananlara "biz ihtiyarlard ık
ve unuttuk; Rasülu'llahtan hadis rivayet etmek güçtür" 62, İbn cAbbas' ın "biz,
önceleri ondan hadis rivayet ediyorduk; o zamanlar onun üzerine yalan söylenmiyordu.
Fakat, ne zaman ki halk ın durumu de ği şti, biz de ondan rivayeti
terkettik" 63 ve Mu(aviye'nin de D ımaşk minberinde halka hitap ederek "Rasalu'llahtan
hadis rivayetini azalt ın ız. Siz, hiç yeri olmayan hadisleri rivayet
ediyorsunuz. E ğer muhakkak rivayet etmek isterseniz, `Ömer ibm ıl-Hattab
zaman ında dola şan hadisleri rivayet ediniz; çünkü o, halk ın içerisinde Allahtan
en çok korkan kimse idi"" demeleri, hadisi korumak arzusunun e ıı
açık delilini te şkil eder. Sahabenin Hazreti Peygamberden i şitmi ş olduklar ı
"her kim bana yalan isnad ederse cehennemdeki yerine baz ırlansın" 65 hadisinin
dehşet verici manas ım anlamam ış, hadis rivayet etmekle ne derece büyük
bir mes'aliyet alt ına girdiklerini idrak etmemi ş olmalar ı mümkin de ğildir.
Biraz önce zikretti ğimiz hadis gibi, "bir kimsenin, bütün i şittiklerini rivayet
etmesi kizb için kafidir" 66 hadisi de, sahabeye hadis rivayetindeki mes'aliyet-
59 Ebu 115tim İbn Elıbb5n, adı geçen eseri, 10b; İbn (Adi, I. 2b; Ahmed İbn 11anbel,
Kittbu'l-( ılel, I. 62. Bazı rivayetlerde İbn Mescild, Elırı'd-Derda' ve Ebii Mes`fıd el-Ans5r1
isimleri verilmi ştir.
60 Ez-Zehebt, Tezkiretu'l-iftuffii.i, I. 7.
61 Tercemesi hakk ında bkz. İbn Hacer, el-Iştibe, III. 96-97; Ihud/-Esir, Usdu'l-giirbe
II. 306-307.
62 Elni. 115tim İbn Ijıbb5n, Kitdbu't-dırill ve'l-mecriildn, 11 alı .
63 Muslim, Şa13,14, I. 13.
64 İbn Adi, el-Kamil, I. 2.b
65 El-Buh5ri, Şalık, I. 35; Muslim, şaiıiiı , I. 10.
66 Muslim, Şalif4, I. 10.
24

lerini hat ırlatan bir ba şka örnektir. Filhakika insan çok şey i şitebilir; bunlar
ne kadar do ğru olursa olsun, aralar ına girmi ş baz ı yanlış şeylerin bulunmas ından
emin olunamaz. Hepsinin rivayeti ise, insan ı, istemese bile bazan yalanc ı
mevkiine düşürebilir. Bu bakımdan i şitilen şeylerin rivayetinde ihtiyatl ı davranmak
da, rivayet kadar önemli bir din görevidir.
Sahabeye hadis rivayetini azaltmalar ın ı tavsiye eden ve hattâ bu konuda
biraz da şiddet gösteren

vayetini menettikleri ve gelecek nesillerin onu ö ğrenmesine engel olduklar ı
düşünülemez.
1. Hadis kitabetinin yasaklanmas ı
B. HAD İSLER İN YAZILMASI
İlk devirde, Hazreti Peygamberden i ştilip muhafaza edilen hadislerin
tedvin edilmedi ği, yani bir kitap halinde toplan ıp yazılmadığı bir gerçektir.
Her şeyden önce şunu belirtmek gerekir ki, bu devirde sahabenin yaz ı bilgisi,
buna imkan vermiyecek derecede k ıttı. Maamafih ilk devirdeki yaz ı durumu,
hadis tedvirıini engelleyen bir ama say ılmasa bile, nübüvvetin ba şlangıcından
itibaren, Hazreti Peygamberin, dinin şerh ve izah" mahiyetinde olan bütün
konu şmaların kağıt yerine kullan ılan hurma yapra ğı, deri, geni ş kemikler
ve lavha halindeki ta şlar üzerine yazmamn, sonra da bunlar ı muhafaza etmenin
güçlüğü, hadis tedvinini engelleyebilecek ilk âmillerden say ılmak icabeder.
Bununla beraber, daha Hazreti Peygamber hayatta iken, hadis yazmağa
te şebbüs eden ve iktidarlar ı nisbetinde sakifeler vücüda getiren sahabiler
de yok de ğildir. İşin güçlüğüne rağmen bu sahifelerin meydana ç ıkarılmas
ı bile, ilk devirde hadisin kazand ığı de ğeri göstermeğe yeter bir delil sayılmalıdır.
Kaynaklar, Hazreti Peygamber hayatta iken ba şlayan hadis kitabetini
iki devre içerisinde mütalâ ederler. Birincisi, hadis yazmak için kendisine
müracaat eden sahabilere, Hazreti Peygamberin izin vermedi ği devredir İkinci
devrede ise bu yasak ruhsata ink ılab etmi ş ve hadis yazmak isteyen sahabiler,
biraz önce i şaret etti ğimiz sahifelerini yazma ğa başlam ışlard ır.
Hadis yazmayı yasaklayan en me şhur hadis, Eb ıl Sacid el-Hudzi taraf ından
rivayet edilmi ştir. Bu hatlisinde Hazreti Peygamber şöyle buyurmu ştur:
"Benden (bir şey) yazmayımz. Kim benden Kur'ândan ba şka bir şey
yazd ı ise onu imha etsin. Benden rivayet ediniz, bir beis yoktur. Kim
benim üzerime kasden yalan söylerse cehennemdeki yerine haz ırlansm"".
Yine Ebil Sacid el-kludri'den rivayet edilen bir haberden ö ğrenildiğine göre,
bu sahabi "hadis yazmak için Hazreti Peygamberden izin istemi ş, fakat o,
bu izni vermekten çekinmi ştir".
Hazreti Peygamberin, hadislerin yaz ılmas ını iyi kars ılamadığım gösteren
bir ba şka haber, Ebâ Hurayra'dan rivayet edilmi ştir: "Biz hadis yazarken
Hazreti Peygamber yan ımıza geldi ve: Yazd ığınız şey nedir dedi.
26
70 Muslim, şabt1;, IV. 2298; keza bkz. Talcyfdu'l-`11m, s. 29
71 EbtIatib, Takyld, s. 32.

Senden i şittiğimiz hadis' ler, dedik. Hazreti Peygamber: Allah' ın Kitab ından
başka kitap m ı istiyorsunuz Sizden evvelki milletler Allah' ın Kitabı yanında
başka kitaplar yazd ıklar ı için dalâlete dü ştüler, dedi" 72 .
Kitabetle ilgili bu türlü yasak haberlerinin sahabe aras ında yayılmasından
sonra, hadis yazmak isteyen baz ı sahabiler, arkada şları tarafından durdurulmu
ş ve onlara Hazreti Peygamberin hadis yazma ğa izin vermediği hatırlatllnu
şt ır. Zeyd İbn Sabit'in, bu yasa ğı hatırlatarak Mucaviye'yi hadis
yazmaktan menetmesi, ayn ı konuda rivayet edilmi ş çe şitli haberlerden bir
örnek te şkil eder73 .
2. Yasak karar ının sebepleri
a. Yaz ı
Kaynaklarda hadis kitabetiyle ilgili bu yasa ğın sebepleri hakkında çeşitli
görüşler ileri sürülmü ş, bu konuda gelen haberlerle kitabete izin verildiğini
gösteren haberler ele al ınarak, aralar ı çe şitli yönlerden telif edilmeye
çalışılmıştır. Mesela İbn Kuteybe'ye göre hadis yazma yasa ğı, iyi yazı bilmeyenlere
mahsustur; çünkü bu devirde Arap yaz ısı henüz tam mananyle
gelişmiş değildir. Diğer taraftan, az yaz ı bilenlerin de hatadan salim olarak
yazacaklar ından emin olunamaz. Hazreti Peygamber bu gibi kimselere hadis
yazmayı yasaklam ıştır . Izinle ilgili hadisler ise iyi yaz ı bilenler içindir. Hazreti
Peygamber bu gibi kimselerin hadis yazmalar ına izin vermi ştir".
Fiihakika, islamiyetin ba şlangıcında Arap yaz ısı, İbn Kuteybe'nin de
belirttiği gibi, tam manas ıyle geli şmiş değildir. El-Belazurrnin, bu yaz ının
ç ıkışı ve geli şmesiyle ilgili olarak, Muhammed İbn Sacid el-Kelbi'den naklettiği
bir haberden anla şıldığına göre, Tayy kabilesine mensup üç şahıs Mekkede
toplanarak hatt ı vazetmi şler ve kelimeleri de Süryani kelimelere göre
düzenlemi şlerdir. El-Belazurrye göre bu, Arap yaz ıs ının ba şlangıcıdır ve şöyle
yayılnuşt ır: Enbâr ahalisinden baz ı kimseler, yaz ıyı vazeden bu üç ki şiden
öğrenmi şler, onlardan da Illreliler almışlard ır. Cendel vak'as ı kahramanlar ından
Ekeydir İbn (Abdil-Melik'in karde şi Bi şr İbn `Abdi'l-Melik Hire'de kaldığı
müddet zarfında yazıyı Iffirelilerden ö ğrenmiş, sonra da baz ı işleri dolayısıyle
Mekke'ye gitmi ştir. Mekke'de Sufyan İbn Umeyye ve EVI Kays İbn
`Abdi Menâf, Bişr'in yaz ı bildiğini görünce, kendilerine de ö ğretmesini istemişlerdir.
Bi şr, onlara harfleri ve kelimeleri ö ğretmi ştir. Daha sonra bu üç
şahıs (Bi şr, Sufyan ve Ebil Kays), ticaret maksad ıyle 'fa'if'e gelmi şlerdir.
72 Aynı eser, s. 33
73 Ay ın eser, s. 35.
74 nın luteylıe, Te'vilu s. 365.
27

Yolda kendilerine refakat eden Gaylân İbn Seleme es-Sakafl de onlardan
yaz ıyı öğrenmi ştir. Bi şr, bilâhara ayr ılarak Muzar diyar ına geçmi ş, orada
İbn Zurüre'ye yaz ıy ı öğretmi ştir.

El-Belazuri, islamiyet girdi ği zaman, Kurey şlilerden on yedi ki şinin
yaz ı bildiğini söyler ve bunlar ın isimlerini verir: (Omer ibnul-tlattab, (Ali
İbn Ebi Talib, (Osman İbn (Affan, Ebü (Ubeyde Ibnu'l-Cerrah, Talha, Yezid
İbn EM Sufyan, Ebü Huzeyfe İbn (Utbe İbn Rabia, Suheyl İbn 'Amr'in kardeşi
1-Iatıb İbn (Arar, Ebü Seleme İbn (Abdi'l-Esed el-Mabzüml, Eban İbn .
Sdid ibni'l-q ş ve karde şi klalid İbn Sdid, (Abdullah İbn Sa(d İbn EM Serh,
Huveytıb İbn (Abdi'l-(Uzza, Ebü Sufyan İbn Harb İbn Umeyye, Mdaviye
İbn EM Sufyan, Cuheym ibrm' ş-Salt ve el-`Ala' İbnu'l- ljazrami 82 .
Yine el-Belazurrye göre, kad ınlar içerisinde Hazreti Peygamberin zevcesi
11afşa, Kerime Bint Mikilad yaz ı biliyorlard ı. `..A'işe ve Ummu Seleme ise okuyor
fakat yazam ıyorlard ı83. Bunlardan ba şka Hazreti Peygamberin vahiy
katipliğini yapan baz ı kimseler daha vard ı. El-Valgdi rivayetine göre Hazreti
Peygamberin ilk katibi. Kurey şten (Abdullah İbn Sa(d İbn EM Serh idi; fakat
sonradan irtidad etmi ştir. Hazreti Peygamberin Medine'ye geli şlerinde bu
vazifeyi Ubeyy İbn Ka(b üzerine alm ıştır. Ubeyy bulunmadığı zamanlarda
Hazreti Peygamber Zeyd İbn Sabit'i ça ğırır ve ona yazd ırırd ı84.
Nakletti ğimiz bu haberlerden anla şıldığına göre, İslâmiyetin ilk devirlerinde
yaz ı, tam amanas ıyle inki şaf etmemi şti ve yaz ı bilenlerin sayısı da
son derece azd ı. Fakat Hazreti Peygamberin, ashab ım hadis yazmaktan menetmesi
üzerinde, her halde yaz ı bilenlerin azlığından ziyade yaz ının tam olarak
inkişaf etmemi ş ve yaz ı bilenlerin de hatadan salim olarak yazamam ış olmaları
rol oynam ış olacakt ır. Bununla beraber, Hazreti Peygamberin yasaklama
kararını, yalmzca yaz ının geli şmemi ş olmasına ba ğlamak ve yukar ıda zikrettiğimiz
İbn Kuteybe'nin telifini gerçe ğe uygun kabul etmek bir hayli güçtür;
zira yasakla ilgifi me şhur hadiste bu görü şü teyid edecek hiç bir husus
mevcut de ğildir. Hazreti Peygamber, bu hadisinde iyi yaz ı bilmeyenleri kasdetmi
ş olsaydı, onların Kur'an]. Kerimi de yazmalar ına izin vermezdi. İyi
yaz ı bilmediklerinden dolay ı hadiseleri hatalı yazmalar ı ihtimaline kar şı
hadis yazmay ı yasaklamak bir ihtiyat tedbiri ise, Hazreti Peygamberin, bu
tedbiri hadisten önce Kur'ân için alabilece ğini düşünmemek mümkin değildir.
Oysa ki o, mezkar hadisinde, kendisinden Kur'ândan ba şka bir şey yazılmamasnu
istemi ştir. Bu bakımdan. hadis kitabetinden nehyin, yaz ının az geli ş-
mi şliğinden ziyade bir ba şka sebebe dayand ığı anla şılmaktad ır.
b. Kur'ânla kar ışma tehlikesi
Hadis kitabetinin yasaklanmas ında en mühim sebeb, hadis sahifeleriyle
Kur'ân sahifelerinin kar ışmas ı tehlikelidir.
konuyle il-
82 Futübu'/-bu/dCın, s. 457.
83 Aynı eser, s. 458.
84 Aynı yer
29

gili olarak sahabe ve tabi'andan gelen kitabetin leh ve aleyhindeki haberleri
s ıralad ıktan sonra, hadis yazman ın yasaklanmas ına, Araplar ın çoğunun fakih
olmamalar ını, Kur'an ayetleriyle di ğer elfaz ı birbirinden ay ırt edemenderini,
Kur'ana idhal edilecek her hangi bir lafz ı Allah kelâmı zannetmek tehlikesine
maruz bulunmalar ını belli ba şlı sebepler olarak ileri sürer". El-tlatib'in bu
görüşü, genellikle üzerinde ittifak edilen bir görü ş olarak tezahür eder.
bitir-niyetin Araplar aras ında günden güne kuvvet kazanmas ı, Islam ülkesinin
Mekke ve Medine hudutlar ım a şıp geni ş bir sahayı kaplamas ı, buna
parelel olarak müslümanlar aras ında yaz ı bilenlerin ço ğalmas ı ve yaz ının
inkişafı, çok kısa bir zamanda, bu günün insanlarm ı bile hayrete dü şürecek
bir şekilde süxatlenmi şti. Kur'ândan nazil olan ayetler, vahiy U -tipleri tarafından
muntazaman kaydediliyor, bununla da iktifa olunm ıyarak hafızlar
tarafından hıfzediliyordu. Art ık Kur'ânın kaybolma tehlikesi, , yazılması ve
hıfzedilmesiyle ortadan kalk ıyordu. Böyle bir durumda hadislerin de yaz ılmasında
bir mahzur kalm ıyordu. Islâmiyetin inti şariyle birlikte daha geni ş
bir dü şünce sahas ına kavu şan sahabe, her gün biraz daha geçmi ş günlerin cehaletinden
kendisini kurtar ıyor, ayet ve hadisi birbirinden ay ırt edebilecek
bir kültüre do ğru süratle ilerliyordu. İşte biz, bundan sonrad ır ki Hazreti Peygamberin
hadis yazanlara mani olmad ığını, yazmak isteyenlere izin verdiğini,
hadisleri h ıfzedemiyerılerin şikayetleri kar şısında yazmalar ını tavsiye ettiğini
görüyoruz. Kaynaklarda bu konuyle ilgili pek çok haber bulmak mümkindir.
3. Yasağm kaldırılması
Hazreti Peygamberin, hadislerin yaz ılmasıyle ilgili müsadesi hakk ında
çe şitli haberler vard ır. El-Bukari tarafından nakledilen bir haberden ö ğrendiğimize
göre, 1-Juza`ahlar, Mekke'nin fethi s ırasında, daha önceleri öldürülen
bir Huzacal ıya kar şılık Bena Ley ş'ten birini öldürmü şlerdi. Bu hadise Hazreti
Peygambere haber verilince hayvan ına binmiş ve mekkelilere hitaben,
Mekke şehrinde adam öldürmenin, hatta dikenini kesmenin, yitirilmi ş mahna
el uzatmamn kendisi için bile haram k ılındığına dair bir hutbe irad etmi ştir.
Hutbeyi dinleyenlerden Ebn Şah isminde bir Yemenli, Hazreti Peygambere
başvurarak hutbenin kendisi için yaz ılmasım istemi ş, Hazreti Peygamber de
""Ebü Şah için hutbeyi yaz ınız" demi ştir".
Eba Hurayra'dan rivayet edilen bir habere göre, ismi aç ıklanmayan bir
şahıs, Hazreti Peygambere haf ızas ından şikayet etmi ş, Hazreti Peygamber
de onu "elinden yard ım iste", yani "yaz" den ıi ştir87.
85 Talıyid, s. 57.
86 şa414, I. 36; Eloü Dâvrıd, Sunen, II. 286-287.
87 El-Ijati.b, Takyid, s. 65.
30

ljadie de, hadis yazmak için Hazreti Peygamberden izin istek
mi ş ve "yâ Restıla'llah, senden bir çok seyler i şitiyoruz; onlar ı yazalim m ı "
demi ş, Hazreti Peygamber de "yaz ınız, bir beis yoktur" cevab ını vermiştir".
Ebh Hurayra'mn,."Hazreti Peygamberin ashab ı içinde, (Abdullah İbn
(Amr müstesnâ, benden daha çok hadise sâhip olan kimse yoktu.

izim Peygamberden ezberledi ğimiz gibi ezberleyin" diyerek" onun iste ğini
reddetmesi; keza hadis yazmay ı kerih gören İbn cAbhâs' ın93, ölümünden sonra
geriye bir yük kitap b ırakm ış olması, üzerinde ehemmiyetle durulmas ı gereken
haberlerdendir. Bunun gibi, Hazreti Peygamberin kitabete izin vermesinden
sonra, yalnız sahabe tabakas ında de ğil, daha sonraki tabakalarda bile hadis
yazmayı kötü görenlerin bulunmas ı dikkat çekicidir94. Fakat kitabete kar şı
oldukça yabanc ı kalmış bir kavınin kâfızas ı, zihinlere durgunluk verecek derecede
inki şaf ederse, o kavmin, kitabete al ıştıktan sonra bile h ıfza kuvvetle
itimad edece ğini, hattâ onu zaman zaman kitabetten üstün tutaca ğım kabul
etmek gerekir. Nitekim sahabeyi takip eden nesil içerisinde h ıfzını kolayla ş-
t ırmak için hadis yazan, h ıfzettikten sonra da yazd ıklarını imha eden kimseler
görürüz 95. Hattâ bunlar aras ında kitaplar ını imha ettikleri için pi şmanlık
duyanlar bile vard ır96. Hadis kitabetiyle ilgili bu farkl ı görü ş ve davram şların
elbette bir veya belki de bir çok sebebi vard ı ve kanaat ımızca hepsi de, hadisin
en iyi bir şekilde muhafaza edilmesine matuf bulunuyordu. İmam el-Evzâclnin
şu sözü, bu gerçe ği ortaya koymas ı bakımından zikre şâyandır: "Bu ilim
büyük bir şerefe sâhiptir. Ricalin lufz ında iken ağızdan ahn ır ve müzakere
edilirdi Ne zaman ki kitaba girdi, nuru kayboldu, ehil olmayanlar ın eline
düştü".
4. İlk yazılı hadisler
a. Hazreti Peygamberin diplomatik mektuplar ı
Hangi maksatla olursa olsun, Hazreti Peygamber taraf ından yaz ılan veya
yazd ırılan bir vesikar, hadisin kapsam ı içerisinde mütalâa etmek kadar
tabii bir şey olmamak gerekir. Nas ıl ki huzurunda i şlenen bir fiil veya söylenen
bir söz, onun tarafından tasvib gördüğü müddetçe takriri sunnetten sayılnu
ş ve hadis olarak rivayet edilmi ştir", onun imzas ını taşıyan bir mektubu
da, yaz ılı bir hadis vesikas ı olarak kabul etmemek için hiç bir sepeti yoktur.
Hazreti Peygamberin, Bizans İmpratoruna, Acem Kisrâ's ına veya mısırlı
Mukavlsış'a ve Habe ş Necâ şiye yazdığı mektuplar İslam tarihinde pek me ş-
92 Talsyid, s. 36; Zemmu'l-keleim, I. 115a.
93 Talcyid, s. 42. İbn cAblıtis'ul bir deve yükü kitap b ıraktığına dair gelen haberler için
bkz. İbn Sacel, Tabalsöt, V. 216; ez-Zehebi, Tiirllıu'l-Isltım, IV. 48; İbn Hacer, Telt5ib, MIII. 433.
94 Meselâ tâbnin tabakas ında hadis kitabetini kerih görenlerle ilgili haberler için bkz.
ebljatib, Takyld, s. 45-48.
95 Aynı eser, s. 58-60.
96 Aynı yer.
97 Ayn ı eser, s. 64.
98 Bu konuda daha geni ş bilgi için bkz. İbn Hacer, N ıthbetu'l-fiher şerhi, s. 72-75.
32

hurdur. Fakat bunlar ın dışında, yaz ılmış daha yüzlerce vesika vard ır ve bu
vesikalarm yaz ılış sebepleri, yahut konular ı birbirinden farkl ıdır. Bu konular
ı şöyle sıralamak mümkindir: 1. Yeni anla şmalar, veya daha önce yap ılmış
anla şmaların yenilenmesi; 2. Islâm'a davet; 3. Memur tayinleri, vazifelerinin
tesbiti ve bu vazifelerin ifas ında davran ış şekilleri; 4. Arazi ve bu arazilerin
gelirlerinden at ıyyeler; 5. Eman ve tavsiye mektuplar ı; 6. Baz ı kimseler hakk
ında istisna te şkil eden hükümlerin tesbiti; 7. Hazreti Peygamber taraf ından
yaz ılan mektuplara gelmi ş cevaplarla ilgili baz ı müteferrildit°°.
Bu vesikalardan büyük bir k ısmının Medine devrine ait oldu ğuna şüphe
yoktur. Zira hicretten önceki devir, bir haz ırlık ve tecrübe devridir. Bu devirde
müslümanlar ın bir devlet sahibi olduklar ı elbette ileri sürülemez; çünkü siyasi
bir oluşa veya idari bir düzene sahip de ğildirler. Akabe bey'atlar ı dışında,
müslüman toplulu ğun lıarici siyaset denebilecek hiç bir faaliyeti olmam ıştır.
Bununla beraber, müslümanlar ın Medine halkıyle irtibat ın ı sağlayan ve onlara
Hicret yolunu açan bu bey'atlar, ileride tesisi gerçekle ştirilecek olan İslam
devletinin ilk temel ta şı olmuştur"°.
Hazreti Peygamber Medine'ye hicret etti ği zaman, ilk i şi, orada bir hükûmet
ve bir şehir devletinin temellerini atmak oldu. Muhtelif kabileler halinde
yaşayan yahudiler de dahil olmak üzere mekkeli Muhacirleri, medineli Ensar ı
ve henüz islâm'a girmemi ş olan diğer Araplar ı toplayarak onlarla mü şaverede
bulundu ve kendi riyaseti alt ında federatif bir devlet kurdu. İdare edenlerle
edilenlerin hak ve vecibelerini teferrüat ıyle aç ıklayan bir nizan ınâmeyi de,
bu devletin ilk anayasas ı olarak ilân etti. Dünyada ilk yaz ılı anayasa olarak
bilinen bu nizamnâme, şu ibarelerle ba şlıyordu:
"Bu, (Allah' ın Rasidü) Peygamber Muhammed'in, Kurey şli mümin, ve
müslimlerle, Yesrib (ehli), onlara tabi olanlar, iltihak edenler ve onlarla birlikte
harbe girenler aras ında geçerli bir kitab ı (yaz ısı) dır".
"Bunlar, di ğer insanlar d ışında, bir ümmet te şkil ederler..."° 1 .
Anayasa mahiyetindeki bu nizamnâmenin yaz ılı olarak haz ırlanm ış olduğu,
birinci maddeçle yer alan "bu, (Allah' ın Rasûlü) Peygamber Muhammed'in
...bir kitab ı (yaz ısı) d ır" ibaresinden aç ıkça anla şılmaktadır. Keza
nizamnâmenin 22, 37, 39, 42 ve 46 nc ı maddelerinde geçen "bu sahife ehli"
ibaresiyle, 47 nci maddesinde geçen "bu kitap, zâlimleri, yahut günahkarlar ı
himaye etmez" ibaresi de ayn ı hususu teyid ederm.
99 Muhammed Hamtdullah, Mecmdatu'l- Ve şie s. yhit.
100 `Akabe bey'atleri s ırasında Medfneli Ansarm dü şünce ve davranışları hakkındaki
haberler için bkz. Muhammed 11amidullah, ad ı geçen eser, s. 5-9.
101 Aynı eser, s. 15.
102 Aynı eser, s. 18-21.
33

Anayasanın 39 ncu maddesinde "Yesrib (Medine) in içi, bu sahi& ehline
haramd ır" denilmi ştir 103. Bunu teyid eden di ğer bir yaz ılı vesikanın mevcudiyeti,
sahabi Râfi İbn kİa.dic'ten gelen bir haber vas ıtasiyle ö ğrenilir Rafic
şöyle demektedir: "Medine haramd ır; onu Rasillu'llah (S. A. S.) haram kilmıştır.
Bu husus, havlabi (Yemen'de yap ılmış) bir deri üzerine yaz ılmış olup
bizim yammızdad ır" 104.
Müslümanların Medine'ye hieretleri ve orada İslam devletini kurmalar ı,
Kureyş ile aralar ında yeni münâsebetlerin do ğmas ına yol açmış ve bu münâsebetler,
Bedir, Uhud, Hendek ve kludeybiye isimleriyle şöyret kazanan yeni
vak'aların zuhuru ve yeni muâhedelerin imzalanmas ıyle neticelenmi ş ve nihayet
Mekke'nin fethiyle sona ermi ştir.
Müslümanların Fürs ve Rumlarla ve bunlar ın idaresi alt ındaki emirliklerle
münâsebetleri de, kludeybiye'den sonra ba şlam ış ve Hazreti Peygamber,
her emir veya krala bizzat mektup yazarak onlar ı İslâm'a davet etmi ştir.
Bunların bir kısm ı bu davete icabet edip felâh bulmu ş, bir kısmı da reddedip
helâk olmu ştur"5 .
İslam devletinin kurulu şundan sonra yo ğunlaşan diplomatik münâsebetler,
tabii olarak geriye bir çok yaz ıh resmi vesika b ırakmışt ır. Her ne kadar
bu vesIkalann as ıllar ı zaman ımıza kadar intikal etmemi şse de, muhtevaları,
hadis ve tarih. kitaplar ında zikrolundu ğu gibi, Prof. M. klamidullah' ın
himmetiyle Mecinfıcatu'l-veşdilds-siyiisiyye li'l-candi'n-nebevi ve'l-fitittfeti'rrCtşide
(Kahire 1956/1376, ikinci tab ı) adlı kitapta biraraya getirilmi ştir
b. Sadakat hadisleri
ı. 'Anar İbn Hazm'den rivayet edilen şadakât
Kaynaklar, Hazreti Peygamberin, sunneti ihtiva eden bir kitap yazarak
cAnır İbn Hazm vasıtas ıyle Yemen'e gönderdi ğini ve `Arar İbn Hazm'in de
bu kitabı Yemen ehalisine okudu ğunu zikrederler. Yine bu kaynaklara göre
kitap, fera'iz, sunen ve diyet hükümlerini ihtiva etmektedir" 6. Kitab ın met-
103 Aynı eser, s. 20.
104 Ahmed Ibn Hanbel, Musned, IV. 141; Mecmrıcane/-vesd ık, s. 21.
105 Mesela Hazreti Peygamberin Habe şistan kral ı Necrışl'ye, Rum Hirakl'a ve Iran
hükümdarı Kisrirya yazdığı mektuplar ve bunlar ın cevaplar ı hakkında bkz. Meemacatu'l-veste ık,
s. 43-49, 49-61, 76-78.
106 El-Hakim en-Neysiibürt, Mustedrek, I. 395; !bn Ebi 1.15tirn, `Ilelu'l-badf,s., I. 222;
Ebü cUbeyd Ibn Sellgn, s. 358; es-Suyüti, ed-Durru'l-mensür, I. 343;
Tiirttıu Bağdttd, VIII. 228; en -Nevevt, Teh5fbu'l-esm', II. 26.
34

nini tam olarak tesbit etmek imkan ını bulamıyoruz. Bununla beraber el-Hakim
Ebü cAbdillah' ın el- Mustedrek'inde ve en-Nesa'rnin es-Sunen'inde naklettikleri
k ısımlar, kitabın s ıhhat derecesi hakk ında bir fikir verecek, bilhassa
bu rivayetlerin, sadakata ait gelen di ğer rivayetlerle kar şılaştırılmas ı, kitap
hakkında has ıl olacak fikrin teyidine yard ım edecektir.
Halife cOnıer İbn
valilerine, kaybolmağa yüz tutan ilmi
(hadisi) toplamalar ını ve kendisine yazmalar ını emreden mektuplar ım
ileride bahis konusu edece ğiz. Bu mektuplardan birisi de, o sraralarda Medine
emin bulunan 'An ın İbn Haz ın'in torunu Ebü Bekr İbn Muhammed ( İbn'Amr
İbn klazm)e gelmi şti. Halife bu mektubunda, medine'de yegane kaza ilmine
sahip olan DA. Bekr'e, halas ı cAmra Bint

Bu haberlerden anla şılıyor ki, Hazreti Peygamberin cAmr İbn IJazm'e
gönderdiği kitap, bugün elimizde bulunan hadis eserlerine muhtelif yollarla
girmiştir. Fakat, muhteviyat ın bu eserlerde de ğişik isnadlarla zikredilmesi,
bu muhteviyat ın aslında her hangi bir de ğişikliğin meydana gelmesine yol
açmam ıştır. Bu, hadis tarihi ve hadislerin s ıhhatinin tayini bakımından önemli
bir noktad ır. Ancak, cAmr İbn Hazm'den rivayet edilen sadakat hadislerinin,
rivayet zincirinde bulunan ve baz ı hadis imamlarmca zayıf
addedilen, bu surette hadis üzerinde de şüphe uyand ıran bir râviden bahsetmek
gerekmektedir. Bu rivi Suleymân İbn
İbn Ebi
babasından naklen bu şahıs hakkında verdiği bilgiye göre, baz ıları onu
Suleymân İbn Erkam olarak isimlendirmi şlerdir. Erkam, lakab ı, Divid
ise ismidir; diğer baz ılarına göre de, Suleymân İbn Diviid ed-Dımaşki,
Yahyi İbn Hamza'n ın şeyhidir ve hadiste zay ıf bir kimse olarak tanmmaz.
Bununla beraber kimliği kesinlikle bilinmez; ed-D ırna şki: oldu ğu da şiiphelidirm.
İbn Hacer'in İbn Hıblıân'dan naklen verdiği bilgiye göre "Suleymân
İbn Divid Dımaşk ehlindendir ve güvenilir bir kimsedir. Suleymân
İbn Divid el-Yemimi ise bir şey de ğildir. Her ikisi de ez-Zuhri'den
hadis rivayet etmi ştir. El-Beyhalsi, Ebü Zurcamn, Ebü cOsmin İbn
Sacid ve huffâzdan bir çok kimsenin Suleymân İbn Divid'tan seni ile bahsettiklerini
söyler"'". İbn Hacer bu nakli yapt ıktan sonra kendi görü şünü
ileri sürerek şöyle der: "Suleymân İbn Div ıld el-Havlini, şüphe yok ki ş cıdalc
bir kimsedir; fakat sadakat hadisine ait bu şüphe, Yahya İbn Hamza'dan
hadisi rivayet eden el-Hakem İbn Müsi'mn yaptığı bir hata yüzünden ileri
gelmiştir El-Hakem, Suleymin' ın babas ını Divid olarak zikretmi ştir. Hakikatta
o, Suleymân İbn Erlsam'dır. Hadisi bu şekilde alanlar, bu sebepten
onun s ıhhati üzerinde şüpheye dü şmüşlerdir. Nitekim Yahya İbn Flamza'n ın
kitabında Suleymân İbn Erkam olarak geçmektedir. Şülih Cezre ve Ebü cAbdillah
İbn Mende, mezkür kitapta, Yal ıyi'mn yazısıyle Suleymân İbn Erkam
ismini okuduklarm ı zikretmi şlerdir. Hadisin s ıhhatine kail olanlar ise, hakikatte
ismin Suleymân İbn Divid olduğunu kabul etmi şlerdir. Ayrıca hadis,
ez-Zuhri'den Macmer ve Şucayb-Ebul-Yemin isnad ıyle mursel olarak da
rivayet edilmi ş ve onlar ın görüşlerini kuvvetlendirmi ştir. Ebü Divid da Suleymân
İbn Erkam'ın rivayetini, Suleymân İbn Divid rivayeti olarak göstermesi
bak ımından bunu el-klakem'in bir vehmi olarak kabul etmi ş ve Muhammed
İbn Bekkir'm Yabygı'dan rivayetinde Suleymân İbn Erkam ismini
zikretti ğini ileri sürmüştür" 1".
113 İbn Ebi 118tim, Kitiibu'l-c ılel, I. 222.
114 İbn Hacer„ Tehzib, IV, 189-190.
115 Aynı yer.
36

İbn Hacer'in bu mütalaas ından anla şıldığma göre, sadakat hadisini ez-
Zuhrrden Suleymân İbn Erkam rivayet etmi ştir. Fakat bu şahıs metrülcu'ltıadiştir.
Yahya İbn Hamza, hadisi bu şah ıstan rivayet etti ği halde, Yahya
İbn Hamza'dan rivayet eden el-Hakem İbn Musa, ismi değiştrimi ş ve Suleymân
İbn Davud olarak zikretmi ştir.
El- Hakem İbn Mı-Isa'nın böyle bir hataya dü şmesine sebep nedir Yahya
İbn Hamza'n ın kitab ında Suleymân İbn Erkam ismini gördü ğü halde, bu ismi
niçin de ği ştirmiştir Bu sualler kar şısında şu ihtimal akla gelmektedir: El- Hakem
İbn Masa, İbn Erkam'ın metra oldu ğunu biliyordu ve ondan rivayeti
halinde, zay ıf bir isnâda tâbi olman ın verece ği mahzuru da gözönünde bulunduruyordu.
Bu mahzuru ortadan kald ırmak için ismi de ğiştirmi ş olabilir.
Ancak bu ihtimal, el-Hakem İbn Musa aleyhinde bir puvan kayd ına sebep
olur. Diğer bir ihtimal, İbn Ebi Hâtim'in babas ından nakletti ği görü ştür:
Erkam, Suleymân İbn Davud'un lakab ıdır. Bu takdirde ortada bir şahıs
vard ır: İbn Erkam veya İbn Davud, ayn ı şahis olarak Yahya İbn Hamza'n ın
şeyhidir.
Görüldüğü gibi, bu mütalâalar, bir ihtimalden ileri geçmemektedir. Kaynaklar,
bize gerçe ğe uygun bir malûmat vermekten uzakt ır. Yahya İbn Matin,
Suleymân İbn Davud'un meçhul, bu sebeple hadisin de zayıf olduğunu ileri
sürüyor. Bir ba şka seferinde onun hakkında leyse bi- şey'in diyerek görü şünü
izhar ediyor 116. Buna karşılık Ahmed İbn Hanbel, hadisin sahih oldu ğunu
söylüyorn 7. En-Nesn Sunen'inde Suleymân İbn Davud rivayetini Yahya
İbn Ha ınza'danns, Diyat bahsinde, Said İbn 'Abdi'l-cAziz'in ez-Zuhrrden
rivayetini Mervân İbn Muhammed'den naklediyor" 9. Ayrıca metrak oldu ğunu
söylemekle beraber Suleymân İbn Erkam'ın ve mursel olarak Yiinus'un ez-
Zuhri'den rivayetini şâhid olarak zikrediyor 126.
Bu de ğişik görü şler kar şıs ında ve bilhassa ravilerden birinin zay ıfhğına
istinaden cAnır İbn Hazm'den rivayet edilen sadakat hadislerini reddetmek ve
onların hiç bir asla dayanmadığını ileri sürmek mümkin de ğildir. Yap ılması
gereken i ş, bu hadisleri teyid edecek ba şka rivayetlerin de bulunup bulunmad
ığın ı araşt ırmakt ır; biz de bu yolu takip edece ğiz.
ıı. Halife Ebu Bekr'den rivayet edilen Sadakat
Hazreti Peygamber, hayta ının sonlarına do ğru kılıcının kim üzerine
yazmış olduğu sadakat ahkâra ım valilerine göndermeden vefat etmi şti. Ebu
116 İbn (Adi, Kii ınil, II. 3b; ez-Zehebt, Miziinu'l-ictidöl, II. 200.
117 Es-Zehebt, ad ı geçen eseri, II. 200.
118 Bkz. II. 252.
119 II. 253.
120 Ayn ı yer.
37

Bekr'in hilafete geçmesi üzerine bu k ılıç ona intikal etmi ş, o da, Enes İbn
Malik'i Bahreyn'e gönderdi ği zaman, k ılıç üzerinde yaz ılı sadakat ahkam ını
yaz ıp ona vermi ş ve bu ahkam ile amel etmesini istemi ştir"". Ebn Bekr'in
Enes İbn Malik'e yazd ığı bu ahkam, onun tarafından muhafaza edilmi ş , vefatından
sonra da çocuklar ına kalm ışt ır. Bu itibarla hadis koleksiyonlarmda
Ebn Bekr'den rivayet edilen Eadakk hadislerinin Enes'in torunu Sumame
İbn (Abdillah vas ıtas ıyle nakledildi ği görülür. Mesela, Ebu' Daviid'un Mfisa
İbn İsmacirden rivayet etti ği mezkûr hadisin ravisi, Hammad İbn Seleme
şöyle demi ştir: "Sumame İbn (Abdillah İbn Enes İbn Malik'ten bir kitap aldım.
Bu kitab ın, Ebü Bekr taraf ından Enes için yaz ıldığını ileri sürüyordu;
onu musaddık olarak gönderdi ği ve onun için yazd ığı s ırada üzerinde Hazreti
Peygamberin mühürü bulunuyordu... ,,I22.
Yalıya İbn Matin, Sumame rivayetini sahih kabul etmemekle beraber' 23 ,
el-Bulıari ve Sunen sahipleri kitaplar ında naklet ıni şlerdir 124. Ancak el-Bubari,
'Abdullah ibnu'l-Musenna'n ın Sumame'den rivayetini alm ış, Hammad
İbn Seleme rivayetini terketmi ştir125. kayd ına göre, Hammad' ın
rivayeti, ibnu'l-Musenna'n ın rivayetinden daha sah ıhtir ve el-Bul ıari bu rivayetle
teferrüd etmi ştiri 26 .
Hammad, Sumame'den rivayetinde ahbarana veya haddesena gibi
marûf tabirler yerine "bu kitab ı Sumame İbn `Abdillah İbn Enes İbn Malikten
ald ım" ibaresini kullanm ışt ır 127. El-Beyhakrnin rivayetinde ise, Eyyüb,
hadisi şu ibare ile Sumame'den alm ışt ır: "Suma ıne'nin elinde bir kitap gördüm.
Bu kitab ı Ebu. Bekr, Enes'i sadaka amili olarak gönderdi ği zaman ona
yaz ıp vermi şti. Üzerinde Rasillu'llah' ın mühürü bulunuyordu'''.
ın. Halife cO ıner'den rivayet edilen Sadakat
`Ömer ibnu'l-Hattab'tan rivayet edilen sadakat hadiseleri, Ebu. ' Bekrden
rivayet edilen sadakat hadislerinden ayr ı bir şey de ğildir. Mevcut haberler,
açık bir şekilde bunu teyid ederler Salim İbn cAbdillah İbn (Omer ibni'l-
Hattab' ın, babas ı `Abdullah'tan rivayet etti ği bir haberden ö ğrendi ğimize
121 Ebü Dâvfid, Sunen, I. 360; et-Tirmizi, Sunen, III. 17.
122 Bkz. Sunen, I. 358
123 Bkz. İbn `Adi, Kinnil, I. 197; ez-Zehebt, Mfilm, I. 372.
124 Mesela el-Buhâri rivayeti için bkz. Sahili, II. 123.
125 Aslında el-Bohârt Ilammad'tan hadis almanu ştir. Sadakatla ilg ıli halisi ondan nakletmesinin
sebebi de budur
126 Mustedrek, I. 391-392.
127 Aynı yer; keza bkz. Ebü Davud, Sunen, I. 358,
128 Sunen, IV. 87.
38

göre, "Hazreti Peygamber, sadakat' yazd ıktan sonra vefat etmi şti. Sonradan
bu kitap Ebü Bekr'e kalm ış ve onunla amel etmi ştir. Ebü Bekr'in vefat ından
sonra da `Ömer ayn ı kitapla amel etti'" 29. Naficin 'Abdullah İbn

Sa`d'tan şu haberi nakletmi ştir: "Bu, sadaka kitab ıdır. Nafi

eddolunur. `Arar İbn Hazm'den gelen hadisin isnadmda, her ne kadar Sukyman
İbn Erkam isminde baz ılarınca zayıf addedilen bir râvi varsa da, gerçekte,
kaynaklar bu şahs ın asıl hüviyetini tam olarak tesbit edememi şlerdir. Sadakât
hattisinin s ıhhatine inananlar, râviyi Suleyman İbn 'Ayad, zafiyetine
inananlar ise, Suleyman İbn Erkam olarak kabul etmi şlerdir. Bu durum
karşısında, râviyi medial kabul etmek ve râvisi mechal olan hadisi de ihtiyatla
kar şılamak en do ğru yoldur. Fakat ayn ı hadisin ba şka isnâdlarla rivayet edildiğini
gördükten sonra da haberlerden şüphe etmek için hiç bir sebep yoktur.
Sadakat hadislerinin s ıhhatini kabul ettikten sonra, bu aç ıklamalardan,
hadis kitabeti yönünden ç ıkart ılabilecek baz ı neticelere i şaret etmek faydadan
hali olmayacakt ır:
a. Hazreti Peygamber, daha ba şlangıçta, dini hükümlerin müslümanlar
arasında ne şri için yaz ıya ba şvurmuştur. Bu husus, yaz ının hafızaya nisbetle
çok daha emin bir muhafaza vas ıtas ı oluşunun, Hazreti Peygamber tarafından
da teslim edildi ğini gösterir.
b. Gerek (Anar İbn 1.ḻazm'den ve gerekse Eba Bekr ve cOmer'den gelen
yaz ılı hadis vesikalar ı, hadislerin tedvin edildi ği devre kadar yine yaz ılı olarak
nakledilmiştir. Bu husus da, onlar ın daha sağlam bir yolla hadis kitaplar ına
girmiş olduklar ına delâlet eder. Bugün elde mevcut kaynaklarda, bu hadislerle
ilgili fazla malamat bulnam ıyorsa, bunun sebebini, ilk müdevvenat ın zamanımıza
kadar ula şmamış olmas ında aramak laz ımdır.
e. Hazreti Peygamberin hadis kitabetine müsade etmi ş olmasına rağmen
bunu ho ş kar şdamayanlar ın bulunduğu bir devirde, sadakat hadisleri yaz ılı
olarak muhafaza edilmi ştir. Bu, hakl ı olarak şu suali akla getirmektedir:
Acaba bu hadisler yamnda, sahabe taraf ından yaz ılmış ve yine yaz ılı bir
şekilde muhafaza edilmi ş başka hadisler de var midir Kaynaklarda bu suale
cevap te şkil edecek baz ı notlara rastlamak mümkindir.
5. Hadis sahifeleri
a. ELTI, Bekr ve (Omer'in denemeleri
Eba Bekr ve cOmer İbnu'l-tiattab'm sunene ait hadisleri yazma ğa teşebbüs
ettiklerini, hatta Eba Bekr'in 500 kadar hadisi bir kitapta toplad ığım,
fakat sonradan, baz ı sebepler dolayısıyle bu kitabı imha ettiğini belirten haberler
vard ırmi. Keza `Ömer İbnu'l-Hattüb da bir sunen yazmak için ashab
ile isti şarede bulunmu ş ; çoğu onun bu düşüncesini iyi kar şılamış olmakla
141 Eg-Zehebt, Tezkiretu'l -Iftuffli:z, I. 5.
41

eraber, bir ay geçtikten ve istiharede bulundukta ıı sonra bu dü şünceden vazgeçmiştir
ı 42 .
Yine haberlerden ö ğrendiğimize göre, Eb ıl Bekr'in, yazm ış olduğu kitab ı
imha etmesine sebep, hadislerin, kendisinden sonra ashna uygun olarak nakledilmemeleri
korkusudur° 4s. cOmer ibnul-ljattab ise, sunan yazmaktan vazgeçmesi
sebebini şöyle aç ıklamıştır: "Size bir sunen kitab ından bahsetmi ş -
tim. Sonradan dü şündüm ki, sizden önceki ehli kitab, Kitabu'llahtan ba şka
kitaplar yazm ışlar, o kitaplar üzerine dü şerek Allah' ın Kitab ını terketmi ş -
lerdi. Ben, yemin ederim ki, Allah' ın Kitab ını hiç bir şeyle gölgelemem"" 4.
cOmer İbnul-ljattab, Allah'a ve Rasfılüne iman bak ımından müslümanların
en kuvvetlisi, Allah' ın, Rasülüne indirdiklerine, Peygamberin söz ve
fiillerine ittiba yönünden en titizi idi. Bununla beraber o, mülün ıanlarm Kurândan
başka şeylerle me şgul olup Kur'âm terketmelerinden korkuyordu. Nitekim
Hazreti Peygamber, hayat ının sonlarına doğru hasta yatarken yan ında
bulunanlardan ka ğıt kalem istemi ş, kendisinden sonra müslümanlar ın ihtilafa
düşmemeleri için bir "kitap" yazaca ğım söylemişti. Fakat orada bulunan
`Ömer ibnu'l-ljattab, "Rasülu'llah a ğırlaşt ı, yanımızda Kur'ân vard ır. O
bize yeter" diyerek, böyle bir kitab ın yaz ılmas ına muhalefet etmi şti. cOmer'in
bu muhalefeti üzerine ehli beyt münaka şaya giri şnıiş, orada bulunanlar ın bir
kısmı kitabın yaz ılmas ını isterken, di ğer bir k ısmı (Omer'in fikrine i ştirak etmi
şlerdir. Münaka şadan doğan gürültü Hazreti Peygamberi rahats ız edince
yamndakileri d ışarıya ç ıkarmışt ırms. Hadiseyi nakleden İbn 'Abbas der ki:
"Bütün felaketler, ihtilüflar ı yüzünden Hazreti Peygamberin bu kitab ı yazmamas
ından ileri geldi. Bu, Allah' ın ona bir vahyi idi. E ğer yazmış olsayd ı, sonradan
clalalete dü şmezlerdi' 46. Bununla beraber cOmer ibnul-Ijattab bu görüşünde
ısrar etmi ş ve hayat ı boyunca bunu müslümanlara a şılamağa çalışmıştır.
Onun bu konudaki davran ışını anlamak için, daha önce de i şaret etti ğimiz
Karaza ile olan hikayesini hat ırlamak laz ımdır. Karaia İbn Kali ve arkada
şlar ı 'Irak'a gitmek için yola ç ıkt ıklar ı zaman, (Omar ibnu'l-ljattab da
bir müddet onlarla birlikte yürümü ş ve sonra onlara şöyle demiştir: "siz öyle
bir beldeye gidiyorsunuz ki, ehalisi ar ı uğultusu gibi Kur'ân okur. Hadislerle
142 İbn Sacd, Tabalsiit, III. 1, 206; el-Hatib, Takyl ılu'l-cılm, s. 50; İbn cAbdi'l-Berr, Camic
beyCnn'i-c ı/m, I. 64; es-Suyilt1, TenvIru'l-4av(ilik Şerbu Muv ıty(t)l- İmam Malik (mukaddime),
s. 6.
143 Eg-Zehebt, Tezkiretu'/-buffiii, I. 5.
144 Bkz. 142 No. lu dip notta zikri geçen kaynaklar.
145 El-BulArt, Şahiti, I. 36-37; Muslim, Sahili, V. 76.
146 El-Bulirt, .5.51.4, I. 37.
42

onları me şgul etmeyiniz ve yollar ını sapt ırmayınız. Kur'ân ı iyi okuyunuz ve
Hazreti Peygamberden rivayeti azaltunz"" 7.
`Orrıer ib ıtul-Hattüb' ın hadis rivayetine kar şı gösterdiği bu şiddet, aslında
Kitap nâm ına idi. Bununla birlikte diğer mühim bir sebebin de, rivayet
edilen hadislerin, bir gün tebdil ve ta ğyir edilerek kötü maksatlar için kullanılması
korkusu olduğu düşünülebilir. Aksi halde onun, Hazreti Peygamberden
gelen ve rivayeti teeviz eden haberlerden habersiz olmas ı gerekir ki, bu mümkin
değildir; Hazreti Peygamberin menetmedi ği bir şeyi

Bu durum gözönünde bulundurulursa, `Ömer ibnu'l-Hattöb'm bir sunen
yazmaktan vazgeçmesine esef etmemek elden gelmez. Zira, ilk önce dü şündüğü
gibi, zaman ına kadar Hazreti Peygamberden rivayet edilen hadisleri, ş âhidlerini
de tesbit etmek suretiyle yazm ış ve kendisinden sonrakilere rivayet
kap ısını kapamış olsa idi, belki hadislerin alabildi ğine çoğalmas ım ve kizbin
artmas ını önleyebilirdi. Belki de bu suretle ihtilaflar ın önü de alınmış olabilirdi.
Çünkü her ihtilaf, ortaya at ılan yeni hadislerle körükleniyordu. Maama-
`Omer Ibnu'l-ljattöb'm yapmad ığı bu işi, diğer baz ı sahabe, kudretleri
nisbetinde ve küçük çapta yapma ğa çalışm ışlard ır.
b.

Hazreti Peygamberden rivayet etmi ş olmaktad ır ki, onun Hazreti Peygamberle
sohbeti bulunmad ığına göre, isnâdda yine bir ink ıta vad ır; ancak bu
inkıta sahabi tarafında olduğu için isnâd murseldirm. Şu var ki, yukar ıda da
i şaret etti ğimiz gibi, Muhammed İbn cAbdillah, hadisle me şgul olduğu bilinen
bir kimse değildir. Bu bakımdan ceddin ona atfedilmesi ihtimali zay ıft ır.
Üzerinde durulmas ı gereken di ğer mühim bir nokta, Şdayb' ın, ceddi 'Abdullah'a
mülâki olup olmad ığı meselesidir. El-Bulyari Ttırih'inde bir habere dayanarak
Şdayb' ın `Abdullah' ı i şittiğini söylemi ştir"°. Keza Yahya İbn Mdin
de bu görü şü ileri sürmü ş, ancak baz ılar ın ın, onun sahifeden rivayet etti ğini
söylediklerine dikkati çekmi ştir' 62 .
Bir ravinin rivayet etti ği hadisleri şeyhinden i şitip işitmediğinin ara ş-
t ırılmas ı, hadis tarihinde, ehemmiyetli bir konu olarak kar şımıza çıkar. Şeyhini
i şitmeyen, fakat sahifesinden veya kitab ından rivayet eden ravi, asl ında
güvenilir bir kimse olsa bile, hadisçilerin tenkidine u ğrar ve kitaptan rivayet
ettiği hadisler, çok defa reddedilirm. Bunun en güzel misali 'Anar İbn Şdaybt
ır. Hiç bir hadisçinin cerhine maruz kalmam ış olmas ına rağmen, babası vas
ıtas ıyle ceddi 'Abdullah İbn cArar'den rivayet etti ği hadiseler, `Abdullah' ın
kendisine intikal eden sahifeden al ındığı gerekçesiyle itiraza u ğram ışlard ır.
Ez-Zehebi'nin isim zikretmeksizin baz ı ulemadan naklen belirtti ği gibi° 64,
(Abdullah İbn (Amr'in Hazreti Peygamberden yazd ığı bu sahifenin her şeyden
esah olmas ı gerekir. O halde güvenilir bir kimse olan (Anar İbn Şdayb'm
bu sahifeden rivayeti niçin kabüle sayan_ olmaz
Ebü Zur`a'ya göre bunun sebebi, onun, babas ı vas ıtas ıyle ceddinden rivayeti
ço ğaltmas ı, kolay hadisleri i şitip diğerlerini yan ında bulunan sahifeden
rivayet etmesidirl". Şdayb, Ebil Zur (a'ya göre de güvenilir - bir kimsedir.
Fakat ceddinden rivayeti ço ğaltmas ı, niçin itirazlara yol açm ışt ır
160 İsnadında sahabi râvisi dü şmü ş olan hadislere mursel denildiği gibi, isnad da ayn ı adı
alır.
161 Bkz. Et-Tdrilıtı'l-kebir, II. 2, 219.
162 İbn Hacer, Tehzib, VIII. 53.
163 Mesela Ebii R ılabe kitaplarını Eyyab es-Selytiyant'ye vasiyet etmi ştir (Ez-Zehebl,
tezkire, I. 88; el-Hatib, el-Kiftıye, s. 352). Bu yüzden Eyyüb'un bu ldtaplarda mevcut hadisleri
Eba Kılabe'den işitip i şitmediği ihtilaf konusu olmuş; el-Ilatib de ayn ı konuda şu görü şü ileri
sürmüştür: "Bir kimsenin kitaplar ını bir ba şka kimseye vasiyet etmesiyle, o kimsenin, asıl
kitap sahibinin ölümünden sonra onun kitaplarını satın almas ı arasında fark yoktur. Bu itibarla
böyle hadislerin rivayeti ancak victıde yolu ile caiz olur" (el-Kifiiye, s. 352). El-Hatilfin bu görüşü,
sema kaydım ihtiva etmeyen hadislerin şüphe ile karşılandıgına delâlet eder; çünkü victide
metodu, hadisçiler aras ında makbul olmayan bir tahammül yoludur.
164 Bkz. IV. 286.
165 Kit(tbu'l-Cerk ve't-tddil, III. 1, 239.
47

Madem ki o, güvenilir bir kimsedir, itimada şayând ır, o halde sahifeden rivayet
etse bile ancak onda mevcut hadisleri rivayet edece ği tabiidir. Aksi halde,
munker hadisleri sahabeden olan ceddi `Abdullah İbn `Amx'a isnadla ondan
rivayet etmesi, onun güvenilir olmas ıyle kaabili telif değildir. Bizce gerçek
olan şudur ki, 'Ana İbn Şucayb ceddi `Abdullah'a mülâki olsa ve ondan hadis
işitse bile elinde bulunan sahifenin tamam ını ondan i şitmemi ştir. Bir ba şka
deyimle sahifenin tamam ı için aralar ında senıa yoktur. Ebü Zurca'n ın da
i şaret etti ği gibi, İbn Lehica ve el-Musennâ İbn Şabbâli gibi baz ı zayıf râviler
de (Amr İbn Şucayb'tan rivayetlerine bir tak ım munker hadis kar ıştırmış -
lar° 66 ve böylece cArnr İbn Şucayb üzerinde bir tereddüt uyand ırmışlard ır.
Hadis târihi bak ımından mühim olan husus, İbn Lehica ve benzerleri tarafından
(Anar İbn Şdayb'm hadisleri aras ında dercedilen munker hadislerin
tesbit edilip ay ıklanmasıdır. Bu mümkin olduğu takdirde `Abdullah ibn.
(Amr'in Hazreti Peygamberin a ğzından yazdığı şahife şadıka'nın bir nüshasının
elde edilebilece ği, kuvvetli bir ihtimal olarak kar şımıza çıkar. Ahmed
İbn Hanbel'in 'Abdullah İbn 'Am" musnedinde 'Artır İbn şdayb can ebihi can
ceddihi isnâd ıyle birbiri arkas ına yer alan rivayetler 167, böyle bir sahifenin
tesbitinde musned eserlerden ne derecede yararlamlabilece ğini gösterme ğe
yeterlidir.
e. Ccibir İbn cAbdillah' ın sahtfesi
Hazreti Peygamberin ashab ı aras ında fazla hadis rivayet etmekle şöhret
kazananlardan birisi olan Câbir ibn. `Abdillah, Hicretin. 74 üncü senesinde
vefat etmi ştir. Veki İhnu'l-Cerrâh' ın Hişâm İbn `Urva'dan nakletti ği bir
haber, onun hadis sahas ında bir otorite oldu ğunu gösterir. Bu habere göre
halk, Hazreti Peygamberin mescidinde Câbir'in etraf ında bir halka te şkil
ederek oturur ve ondan hadis dinlerdi. 168.
Kaynaklar, Câbir'e ait bir sahifenin mevcudiyetinden bahsederlerse de
bu sahifenin kendisi taraf ından yaz ıldığına dair her hangi bir kayda rastlanmaz
169.Ez-Zehebi Tezkiresinde ve Törilfinde Katüde'nin lufz ından bahsederken,
ona Cc1bir'in şahifesinin bir defa okundu ğunu ve onu hemen h ıfzetti ğini kaydederi".
Keza el-tlatib ve İbn Hacer de buna benzer bir haber verirlerm.
166 Aym yer.
167 Bkz. Musned, II. 178 vd.
168 İbn Hacer, Tehz1b, II. 43.
169 Bkz. İbn Sa`d, Tabaküt, VII. 2, 1, 2; İbn EM IWim, Takdimetu'l-Cerb, s. 46;
el-Hatib, el-Kif(ıye, s. 354; ez-Zehebt, Tezkire, I. 116; Tiiribu'l-islöm, IV. 296; en-Nevevt,
Tehzibu'l-es ıniP, II. 58; İhn Hacer, Telı zib, V. 27.
170 Tezkire, I. 116; T(trilJu'l-İslam, IV. 296.
171 El-Kifrtye, s. 354; Tehz1b, V. 27.
48

Cabir'den hadis rivayet eden Ebü Sufyan Talha İbn Nafi`m, bu hadisleri
bir salrifeden rivayet etti ği söylenir" 2.
Kaynaklarda mezki:ir sahifeden Şahifetu Ccibir, yani Ctıbir'in Şahifesi
olarak bahsedilmesine ra ğmen, baz ı haberlerin delâletiyle, onun Cabir tarafından
yaz ılmadığını anlıyoruz. Mesela İbn Ebi Hâtim, Suleman İbn Kaya
el-Ye şkurrnin tercemei halinden bahsederken, onun, Cabir ile uzun müddet
beraber bulundu ğunu, ondan hadis dinledi ğini ve bir sahife yazd ığını kaydeder
ve şöyle der: "Suleyman İbn Kays' ın vefat ından sonra bu sahife ailesinin
yanında kalmıştır Ebu'z-Zubeyr, Ebfi Sufyan ve Sa (bi, Cabir'i dinlemi ş -
ler ve ondan hadis rivayet etmi şlerdir; fakat rivayet ettikleri hadislerin ço ğu
bu sahifedendir. Keza Katade de ayn ı sahifeden rivayet etmi ştir"" 3. El-Buhari.
de, Ebil. Bi şr, Katade ve el-Ca`d EU. (Osnıân.' ın Suleyman İbn Kays' ın kitabından
rivayet ettiklerini kaydeder 174. Diğer taraftan el-Hatib ve Ahmed İbn
Hanbel şu haberi nakletmi şlerdir: "Suleyman el-Ye şkuri'nin anas ı bir kitap
getirir. Bu kitap, Katade, Ebfi Bi şr, Hasan ve Sübit'e okunur. Hepsi de bu
kitaptan rivayet ederler, fakat Sabit yaln ız bir hadis rivayet eder" 175. Aynı
kitab ın Ebu'z-Zubeyr'in de elinde bulundu ğunu gösteren bir ba şka haber
şöyledir: İsmi zikredilmeyen bir şahıs, Suleyman el-Ye şkuri'nin kitab ıyle birlikte
Ebu'z-Zubeyr'e gelmi ş ve kitaptaki hadisler hakk ında ona sorma ğa ba ş -
lamıştır. Ebu'z-Zubeyr bu şahsa "elindeki kitaba bak" diyerek h ıfz ından baz ı
hadisler okumu ştur. Bu hadisler kitaptaki hadislerdir ve Ebü'z-Zubeyr onları
aynen kitaptaki gibi okumu ştur 176. Ez-Zehebi tarafından nakledilen bu
haber, yukar ıda zikrettiğimiz İbn Ebi Hatim'in "Ebu'z-Zubeyr, Ebü Sufyan
ve Sa`bi dinlemi şler ve ondan hadis rivayet etmi şlerdir; fakat rivayet
ettikleri hadislerin ço ğu bu sahifedendir" şeklinde gelen haberine uygundur
ve her ikisi de Ebu'z-Zubeyr'in bu sahifeye sahip oldu ğuna delâlet eder.
Yukar ıda zikretti ğimiz haberlerin hepsinde ad ı geçen sahifeden Şahifetu
Ciibir diye bahsedilmesine ra ğmen, bu sahifenirı aslında Suleyman İbn
Kays el-Ye şkuri tarafından yaz ıldığı anla şılmaktad ır. Ancak Suleymân İbn
Kays' ın `Abdullah İbnu'z-Zubeyr zaman ında vukubulan. fitnede Cabir'den
önce vefat etmesi." 7, sahifesinin şöhret kazanmas ına sebep olmu ş, ancak Cabir'in
hadislerini ihtiva etmesi dolay ıs ıyle de ona isnâd edilmi ş ve Şahifetu
CcIbir olarak tan ınmışt ır.
172 El-Kifrıye, s. 355; Törffiu'i-iskim, V. 23.
173 Kitribu'l-cerl.x ve't-tac ılil, II. 1, 136.
174 Et-Törgıu'i-Kebir, II. 2, 354.
175 s. 354; Kitilbu'/-c ı/e/ ve macrifeti'r-riciil, v. İ 06a.
176 Ez-Zehebi, Ttırittu'l-İslam, V. 154.
177 Ahmed İbn Hanbel, Kit(ıbu'l-c ılel, v. 106a; İbn Hacer, Tehz1b, IV. 215.
49

Câbir'in sahifesi hadisçiler aras ında şöhret kazand ıktan sonra pek çok
kimse bu sabâfeden rivayet etme ğe başlamıştır. Meselâ Ahmed İbn 1.1anbel,
Ebu (Avâ ııe tariluyle Ebü Bi şr'in Suleymân İbn lays'tan rivayet etti ği bir
hadis nakleder 178. Bu hadisin nihayetinde Ebü

mek yanh ş olmaz. Filhakika Eba Sufyan' ın hadisleri el-A(me ş, Ebii Bi şr, el-
Mu§enna İbn Şabbah ve daha bir çok kimse taraf ından rivayet
Biz burada bir misal olmak üzere yaln ız el-A(me ş'irı rivayetine k ısaca temas
etmek istiyoruz. Bu suretle, me şktır sahabi Cabir İbn `Abdillah' ın Hazreti
Peygamberden rivayet etti ği hadislerin, kitaplar ın tasnifi devrine kadar nas ıl
bir yol takip ederek geldiklerini küçük bir örnekle göstermi ş olaca ğız.
İbn (Adi, Ebu Sufyan' ın Cabir'den sâlih hadis'« rivayet etti ğini, ayn ı
hadislerin de el-A(me ş tarafından Eba. Sufyan'dan nakledildi ğini söyledikten
sonra "el-A (me ş'ten Ebii Sufyan' ın hadislerini nakledenlerin hepsi de güve
nilir kimselerdir; keza Ebii Sufyiin da reddedilecek bir kimse de ğildir" der° 86.
İbn Hacer ise, el-A (me ş'in Eba Sufyan' ın ravisi olduğunu 187, Ebü Bekr el-Bezzar'dan
naklen onun Ebil Sufyan'dan rivayet etti ği yüz kadar hadisin bir
sahifeden ibaret bulundu ğunu" 8 söyler. Görülüyor ki Suleyman İbn Kays' ın
Cabir'den yazm ış olduğu sahife bir taraftan Ebfı Bişr - Ebii `Avan tarik ıyle
nakledilirken, di ğer taraftan da Ebii Sufyar ı - el-Aeme ş taraikiyle nakledilmiştir.
Şüphesiz, gerek Suleyman İbn Kays'tan ve gerekse Eba Sufyan'dan
aynı sahifeyi rivayet eden ba şka kimseler de vard ır. Bizim verdiğimiz bir kaç
misal, hadislerin nas ıl yaz ılı bir kayna ğa dayan ılarak rivayet edildiklerini
gösterme ğe yeterlidir. Hadis tarihi bak ımından mühim olan husus budur.
d. (Ah İbn sahifesi
Hazreti Peygamberin amcazadesi ve ayn ı zamanda damad ı olan (Ali
İbn EM. Talib'in elinde de sadakat ve diyet hükümlerini ihtiva eden bir sahifenin
bulunduğu, muhtelif kaynaklar ın verdikleri haberlerden anla şdır 189 . Bu
haberlerden birisinde İbn EM Talib şöyle demektedir: "Hazreti Peygamberden,
Kur'ândan ve şu sahifedekilerden ba şka bir şey y-az ınad ık'". Bununla
beraber, (Ali'nin bu sahifeden ba şka Kur'ân ile hadisleri de toplad ığını ve kıymetli
bir kitap vüci`ıcla getirdiğini bize haber veren rivayetler gelmektedir.
Ez-Zehebi'nin Muhammed İbn Sirin'den nakletti ği bir habere göre (Ali, Hazreti
Peygamberin vefat etti ği s ıralarda, Kur'an' tenzil üzerine toplam ış bulunuyoxclu.
Hatta kendisini bu i şe o kadar vermi şti ki, Hazreti Peygamberin vefat
ı üzerine Hilafet makam ına geçen Ebil Bekr'e bey'at etmek f ırsat ını bile bula-
186 F/-Kamil, II. 109a.
187 İbn Hacer, Tehz1b, V. 26.
188 Aynı eser, IV. 224.
189 l'ılesern bkz. el-Bub*ri, şalı/b, I. 36; IV. 30; Ebii Davnd, Sunen, I. 469; Ahmed İbn
Musned, I. 81, I. 81, 102, 118, 119, 126; eI-Zehebi, Tezkire, I 12; Tartbu'l-İslam, II.
199; el-Herevi, Zemmu'l-keldm, I. 116a.
190 Meseltı bkz. ez-Zehebt, Tezkire, I. 12.
51

inan:usu. Yine Muhammed İbn. Sirin'e göre, 'Ali tarafından telif edilen bu
kitap, onu elde edenler için büyük faydalar sa ğlayacak bir iliM ihtiva ediyordu19'.
Muhammed İbn Sirin'in bu sözünden anla şıldığına göre (Ali İbn EM Talib,
Kur'an ı toplaniakla iktifa etmemi ş, belki nüzül sebeplerini ve Hazreti
Peygamberden gelen tefsizi de kitab ına dercetmi şti. Fakat bu hususta yeterli
derecede bilgi elde edilememi ştir. Ancak, Ibnu'n-Nedim, Ebu Ya (la'nın elinde
varaklaz ı düşmüş elyazmas ı biz mushaf gördüğünü ve bunun (Ali'nin elyaz ıs ı
ile yaz ılmış olduğunu zikrederse de 192, Mustafa Şad ık er-Rafi(iye göre bu, şii
haberlerden birisi olup şüyübulmam ışt ır193. Şuras ı muhakkakt ır ki, Muhammed
ibn. Sirin'in bahis konusu etti ği kitapla, ibnu'n-Nedim'in gördü ğünü söylediği
mushaf aras ında her hangi bir münasebet yoktur. Bu bak ımdan İbnu'n-
Nedim'in haberi doğru olsa bile, mezkür mushafin, İbn Sirin'in bahsettiği kitaptan
ibaret oldu ğunu ileri sürmek mümkin de ğildir.
Kaynaklar, `Ali'den sahife rivayet eden bir , kaç isim zilçxederlerse de,
rivayet olunan bu sahifenin mahiyeti hakk ında fazla bilgi vermezler. Mesela
İbn Sdd'a göze (Ali, C1-1.1azisu'l-A(ver için pek çok "ilim" yazm ış 194, İbn Ebi
Ratim de el-ljaris'in kitap sahibi oldu ğuna dair bir haber nakletmi ştir' 95 ;
Bununla beraber, onun hakk ında ileri sürülen baz ı mütalaalar, bu haberlerden
kesin bir netice ç ıkarmak imkan ını vermemektedir:
Muğire'ye göre, el-Wrisu'l-A`ver (Ali'den rivayet etti ği hadislezde sad ık
değildiz 196. Yahya İbn Matin ve en-Nesa'i, onun hak ında leyse 'bihi be'sun demişler'97,
e ş - Şa(b1 ise, "el-Haris bana rivayet etti; fakat bir kezzâb
bir rivayette de "ben şehadet ederim ki, o kezzablardan biridir"'" diyerek elitham
etmi ştir. Ez-Zehebi, bu itirazlara ra ğmen el-Haris'in hadislerinin
Sunen-i Erbgada yer ald ığını kaydettikten sonra, e ş - Şa(brnin onu tekzib
etmesine temasla "bununla beraber ondan hadis rivayet etmi ştir. Bundan anlaşılıyor
ki el-Haris sâir konu şraalar ında yalan söylese bile, hadis-i nebevide
yalancı değildir" 200der. Filhakika Ahmed İbn klanbel'in Musned'i gözden geçirilecek
olursa 20I, e ş- Şdbrnin, 'Ali'nin hadislerini el-Uaris vas ıtas ıyle rivayet
191 Ez-Zehebt, rıirlhıt'l-İslam, II. 199.
192 Bkz. Fihrist, s. 42-43.
193 iccilzu'l-lurYtn ve'l-belSigtau' ıı-Nebeviyye, s. 32-33.
194 Tabakat, VI. 116.
195 Kirdbu'l-cer4 ve't-tddil, 1. 2, 78.
196 Eg.-Zehebt, Mizttnu'l-ictidttl, I. 435.
197 Aynı yer.
198 Aynı yer
199 bn EM 1:15.tim, Kittıbu'l-cerh ve't-tace111, I. 2, 78.
200 Ez-Zehebl, Mizttn, I. 435.
201 Bkz. I. 79, 83, 87, 93, 106, 107, 110, 121, 133, 150, 153, 158.
52

ettiği görülür. Bu hadisler Musnedde mevsid isnadlarla nakledilmekle beraber,
bir yerde e ş- Şa`bi, "Allah' ın Rasülü Muhammed (s. a. s.) riba yiyen kimseye
lanet etti" diyerek şeyhinin ismini zikretmezse de, hadisi e ş- Şacbrden
rivayet eden İbn (Ayrı. "bunu sana kim tandis etti" diye sordu ğu zaman, e ş -
Şa`bi "el-Ilarisul-A`ver el-Hemdâni" cevab ını verir 2q2.
Burada hadis tarihi bak ımından üzerinde durulmas ı gereken mühim bir
haber vard ır. Şube ibnu'l-Haccüc'tan nakledilen bu habere göre, e ş - Şa(brnin
cAlrden rivayet etti ği hadisler bir kitaptan ibarettir 203. E ş - Şa931'nin
den rivayet etti ği bu kitab ı kimden aldığını kesin olarak tesbit etmek mümkin
olamamıştır. Bununla beraber bu as ıl kitap sahibinin, e ş - Şa(brnin,
nin hadislerini kendisi vas ıtas ıyle rivayet etti ği el-Haris olmas ı kuvvetle muhtemeldir.
Çünkü, el-Würis'in kitap sâhibi oldu ğunu belirten haberler vard ır.
Mesela el-Wıris'ten rivayet eden Ebü İshak es-Sebl'inin, asl ında onu i şitmediği,
fakat onun kitab ından rivayet etti ği söylenir204. Ahmed İbn 1;lanbePden
nakledilen bir ba şka habere göre, Ebü İshak el-Haris'in kar ısıyle evlenmi ş ve
bu sûretle onun kitaplar ı Ebü islıak'a intikal etmi ştir295. Her halde e ş - Şacid
de Ebü İshak gibi (Ali'nin hadislerini yaz ıh olarak alm ış olacakt
ır. Fakat yukar ıda da kaydetti ğimiz gibi, bu hususta verilmi ş bilgiye rastlanmamıştır.
Şu var ki, eş - Şacbrnin vefat ından sonra evinde ferâiz ve cerahâta
dair baz ı yaz ılı kitaplar bulunmu ştur 20 6. Her ne kadar bu kitaplar ın ona el-Ilaris'ten
geçtiğini gösteren bir delil mevcut de ğilse de, 'Ali tarafmdan yaz ılan
sahifenin ferâiz ve cerahata ait hadisleri ihtiva etti ği, el-I-Jüris'in (Ali'den yine
bu konularda bir sahife rivayet etti ği, keza e ş - Şa(br ıain de el-Haris'ten ayn ı
konulardaki hadisleri ald ığı gözönünde bulundurulursa, e ş -Şdbr ınin vefat ından
sonra evinde bulunan ferâiz ve cerahatla ilgili hadis sahifelerinin menşeini
tayin etmek her halde güç olmasa gerektir.
İbn Ebi ralib'ten sahife rivayet edenlerden biri de Ilda ş İbn 'Artır
el-Heceri (Ö. 100 H. den önce) dir. Yal ıya İbn Sacid'e göre thla ş, aslında `Aliyi
i şitmemi ştir; fakat ondan rivayet etti ği hadisler bir kitaptan ibarettir 207.
Kezâ İbn Sa`d onun hakk ında "hadisi çok olan bir kimsedir; bir sahifesi vardir,
ondan rivayet eder" demi ştir208. Ebü Ilâtim'e göre Ilda ş, "(Ali'nin sahi-
202 I. 133.
203 İbn Ebi Wıtim, Takdimetu'l-cedt, s. 130.
204 Ez-Zehebt, MizCın, I. 435.
205 Ez-Zehebt, Tririhu'l-İslam, V. 117.
206 El-Ha ıibu'l-BağtUdt, T3riltu Bağd1d, XII. 232.
207 İbn Hacer, Tekşib, III. 177.
208 Aynı yer.
53

fesini elde etmi ştir" 209; Ahmed İbn Hanbel de " (Ali'den rivayetinin bir kitaptan
oldu ğunu" 210 ileri sürmüştür.
11114'm bu sahifeyi ne şekilde elde etti ğini aç ıklayan her hangi bir habere
rastlanmam ışsa da, Ahmed İbn Hanberin "Hılö ş' ın, el-Höri şu'l-A(verin
sahifesinden rivayet etmesinden korkuyorlard ı" sözü211, bu hususta kuvvetli
bir ihtimali ortaya koymaktan uzak de ğildir: Her halde H ılö ş da, e ş -
şa`bi ve Ebii İshök gibi (Ali'nin hadislerini yaz ılı olarak el-Höris'ten alm ış
olacakt ır.
e. Semura İbn Cundeb'in sakfesi
Hazreti Peygamberin ashab ı içerisinde hadis yazanlardan bizi de Semura
İbn Cundeb (Ö. 58,60) tir. Hakk ında geni ş bilgi verilmezse de, onun bir
hadis kitab ı olduğunu, Muhammed İbn "Semura'n ın oğullar ı için yazdığı
risalede pek çok ilim vard ı" sözünden anhyoruz 212. Keza bu risalenin
oğulları tarafından rivayet edildi ğini belirten haberler de, Muhammed İbn
Sirin'in sözünü teyid eder. Ancak Semura'n ın risaleyi ne zaman yazd ığını
kesin olarak tesbit edemiyoruz. Kendisi, Hazreti Peygamber zaman ında küçük
olduğunu ve ondan hadis h ıfzettiğini söylemektedir 213 . Bu haber, risalenin
Hazreti Peygamberin vefat ından sonra yaz ıldığı ihtimalini doğurur. Keza
risalenin Semura tarafından o ğullarma yaz ılmas ı ve el-Buhöri'nin de nakletti
ği gibi2 ı 4 “min Semura İbn Cundeb ila benihi" (Semura İbn Cundeb'ten
oğullarına) ibaresiyle ba şlamas ı da bu ihtimali kuvvetlendirm.ektedir. Bu
ihtimale göre Semura'nnn haf ızas ında bulunan hadislerle di ğer sahabilerden
işittiği hadisleri toplad ığı anla şılmaktad ır.
Yukar ıda bahis konusu edilen sahifeler gibi, Semura İbn Cundeb'in risalesi
de o ğulları ve di ğer mustensihlar ı tarafından rivayet cdilmi ştix. İbn
Hacer, Suleymön İbn Semura'n ın, babas ı Semura'dan büyük bir nüsha rivayet
etti ğini haber verir 215 ki, bu nüshan ın bahis konusu edilen risale oldu ğuna
şüphe yoktur. Ayn ı nüsha, Suleymön'dan o ğlu Hubeyb tarafından rivayet
edilmi ştir2". Keza İbn Hacer ve İbn Ebi klötim'in verdikleri bilgiye göre,
209 Eg-Zehebt, Mizgın, I. 658.
210 İbn ljacer, Tehzlb, III. 177.
211 Aynı yer.
212 Ibnu'l-Esir, Usdu'l-gıibe, Il. 354; İbn Hacer, işabe, III. 130; Tehzi,b, IV. 236.
213 Aynı yerler.
214 Et-T5.rilıu'l-Kebtr, I. 1, 26.
215 Telı;jh, IV. 198.
216 Ayn ı eser, III. 135.
54

nüsha, Hubeyb'ten amcas ının oğlu Ca

dan mühim olan husus, Semura İbn Cunden taraf ından yaz ılmış bir kitab ın
mevcudiyeti ve diğer yaz ılı vesikalar gibi bu kitab ın da yine yaz ılı olarak
rivayetidir.
f. Ebri Hurayra'nın sahifesi
Hazreti Peygamberden en fazla hadis rivayet etmekle şöhret kazanan
Ebü Hurayra, hadis ö ğrenme ğe kar şı, "hırs" diyebilece ğimiz büyük arzu sahibi
olan bir kimse idi. Bu arzu, tabii olarak onu Hazreti Peygamberin her
sözünü dikkatle dinleme ğe, sonra da bu dinleyip ö ğrendiklerini ba şkalar ına
nakletme ğe sevkediyordu. Hadis rivayetinden dolay ı bazan ashab ın itiraz ına
maruz kaldığı da oluyordu; fakat bu itirazlar, onu tekzib etmekten ziyade,
onun fazla hadis rivayetinden ileri geliyor, hataya dü ştüğünü ileri sürenlere
kar şı da, rivayetini teyid edecek şahidler bulmaktan geri kalnuyordu. Bir
defas ında -Hazreti Peygamberden "cenaze na maz ını kalanlar için büyük bir
ecir, kılan ve cenazeyi takip edenler için de iki büyük ecir vard ır" hadisini
rivayet etmi şti. 'Abdullah İbn (Omer ona itirazda bulunmu ş ve "ya Eba Hnrayra,
sen çok hadis rivayet ediyorsun" diyerek onu (A.'i şe'ye götürmü ştii.
`Abdullah . İbn (Omer'in itiraz ına ra ğmen Ebû Hurayra'yı tasdik etmek
zorunda kald ı227 .
Ebû Hurayra, bazan bir hadis rivayet ettikten sonra Ummul-mu'minin
(_7ıi şe'ye döner ve "beni dinle beni dinle" derdi. Maksad ı cA'i şe'nin ikrar ı ile
hadisini takviye etmekti. (k)işe ise onun bu hareketine sükûtla mukabelede
bulunur, sözlerini inkar etmezdi. Ancak unutkanl ık sebebiyle hadisin yanlış
öğrenilmesinden korkarak bir toplulukta fazla hadis rivayet etmesini isterue
zdi 228 .
Ebû Hurayra, çok hadis rivayet etti ğini söyleyenlere kar şı kendisini
şöyle müdafa ediyordu: "Halk (itiraz mahiyetinde) diyor ki: El ıii Hurayra
çok hadis rivayet ediyor. E ğer Allah' ın Kitabında şu iki ayet olmasayd ı
bir tek hadis bile rivayet e tmezdim. (Eb ıl Hurayra bundan sonra Kur'a=
ikinci sûresinde yer alan 159 ve 160 ınc ı ayetlexi okumu ştur. Bu ayetler
meâlen şöyledir: İndirdiğimiz o aç ık ayetlerimizi ve do ğruyu - biz kitapta
insanlara onu pek a şikar bir sûrette bildirdikten sonra - gizleyenler yok mu;
i şte onlara hem Allah lanet eder, hem de lanet ediciler. Ancak tövbe edenler,
hareketlerini düzeltenler ve hakikati gizlemeyip iyice aç ıklayanlar ba şka.
Ben art ık onlar ın günahlar ından geçerim. Ben en çok tövbeyi kabul edenim;
227 Ahmed bn Ijarıbel, Musned, II. 387; el-Bubiri, et-Tdrillu'l-Kebir, I. 2, 272. Burada
hadisin muhtelif varyantlar ı, II. 1, 47 de de hadisin ( "ii.işe'den gelen bir rivayeti zikredilmi ştir.
228 En-Nevevi, Şalıfitu Muslim bi şerlu)n-Nevevi, XVIII. 129.
56

en çok csirgeyenim). Muhacir karde şlerimiz al ışverişle, Ensar çiftliklerinde
ziraat ve bahçivanl ıkla me şgul olurlarken, Ebü Hurayra, mi ğdesinin istediğini
düşünmeden (kar ın tokluğuna) Hazreti Peygamberin yan ında hadis
topluyordu. Di ğerleri kendi i şleriyle me şgul iken o, Hazreti Peygamberle
beraber bulunuyor ve di ğerlerinin bilmedikleri şeylere şâhid oluyordu" 229.
Ebü Hurayra bu kadar çok hadis rivayet etmekle beraber, rivayet ettiği
bu hadisleri yazm ış ve bir kitapta toplam ış mı idi Bu hususta gelen rivayetler,
bizi kesin bir neticeye ula şt ırmaktan uzakt ır. Bununla beraber, bu
rivayetleri gözden geçirmek ve bir netice ç ıkarmağa çalışmak elbette ki faydadan
hali değildir.
Fuayl İbn. Hasan İbn (Amr'in nakletti ği bir haberden ö ğ'rerı diğimize
göre, babas ı Hasan İbn (Amr, Ebü Hurayra'ya bir hadis okumu ş, fakat Ebü
Hurayra bu hadisi bilmediğini söylemi ştir. Hasan İbn (Amr'in "hadisi senden
işittim" demesi üzerine de, onu kolundan tutmu ş ve "e ğer benden i şitti isen
yazıhdır" diyerek evine götürmü ştür. Eb ıl. Hurayra ona bir çok kitap göstermiş
ve o kedisi de bunlar aras ından bulup çıkarmişt ır23°.
Sakih bir senedle rivayet edilen bir ba şka habere göre Ebü Hurayra
"biz hadis yazarken Rasülu'llah (s. a. s.) yan ımıza geldi..." demektedir 23 ı .
EV" Hurayra'n ın hadis yazd ığına delâlet eden bu iki haberden birincisi
isnad bak ım ından zayıf addedilir232. İkinci haberin isnad ı sahih olsa bile,
bizzat kendisinin hadis yazd ığını bu lıaberle tesbit etmek güçtür; çünkü Ebü
Hurayra, haberinde ço ğul sigas ı kullanmakta ve "biz" demektedir. Onun bir
başkas ına hadis yazd ırırken Hazreti Peygamberin yanlar ına gelmi ş olması
muhtemeldir. Di ğer taraftan, Ebü Hurayra'n ın hadis yaz ınadığını gösteren
daha sahih haberler vard ır ve bunlardan birisi, (Abdullah İbn (Amr' ile ilgili
olarak evvelce zikretti ğimiz el-Buhari hadisidir. Bizzat kendisinden nakledilen
bu hadisinde Ebü Hureyra "Hazreti Peygamberin hadislerini 'Abdullah
İbn (Arar müstesna en iyi kendisinin bildi ğini, çünkü (Abdullah'ın yazdığını,
kendisinin ise yazmadığım" söylüyordu233. Kendisi hakk ında bir ba şka haber
yine kendisinden nakledilmi ştir: "Ebü Hurayra yazmaz ve gizlemez" 234.
229 El-Bulffirt, Şahiti, I. 37-38.
230 İbn `Abdi'l-Berr, beydni'l-cdm, I. 74; İbn Mater, Fetluı'l-bart, I. 174.
231 El-Hagbu'l-Ba ğditdt, Taleyidu'/-c ı/m, s. 33, 34.
232 İbn `Abdi'l-Berr, Cami( bepini'l-cdm, İ. 74.
233 E1-Bn13&rt, şiig/), I. 36; Ahmed İbn IIanbel, Musned, jI. 403; Ilin cAbdi'l-Berr, Cdmi<
beytıniV-cdm, I. 70; eg-Zehebt, Tezkire, I. 36.
234 El-ljagbu'l-Ba ğda. cli, s. 42.
57

İbn 'Adi tarafından nakledilen bir habere göre Ebu Hurayra Hazreti
Peygambere, bir çok hadis i şittiğini, fakat sonradan bunlar ı unuttuğunu söylemi
ş, o da "elinden yard ım istemesini" Ebii Hurayra'ya tavsiye etmi ştir2".
Bu tavsiyenin ancak yaz ı bilen bir kimseye yöneltilebilece ği gözönünde
bulundurulursa, Hazreti Peygamberin, yaz ı bildiğini bilerek Elini Hurayra'ya
bu tavsiyede bulundu ğu ileri sürülebilirse de, gerçekte bu haberin yanl ış
olarak nakledildiği anlaşılmaktad ır. Zira Eba Hurayra'dan gelen di ğer rivayetlerde
"bir adam ın Hazreti Peygambere gelerek Infz ından şikayet etti ği
ve Hazreti Peygamberin de ona elinden yard ım istemesi tavsiyesinde bulunduğu"
belirtilmektedir 236. Her halde, İbn

arzedip etmedi ğini de söylememi ştir. Halbuki İbn Sa`d' ın verdiği haber,
Be şifin Ebü Hurayra'yi i şittiğine delâlet eder: "Ebii Hurayra'ya ondan yazdığım
bir kitapla geldim ve ona okuyarak, bunlar senden i şittiğim hadislerdir,
dedim. Eb0 Hurayra peki, diye cevap verdi" 242. Zikrettiğimiz haber, muhtelif
kaynaklarda ayn ı isnadla yer ald ığı gibi, hepsinin de aynı asla dayand ı-
ğına şüphe yoktur. Bununla beraber, Be şir'in Ebn Hurayra'y ı işittiğine kesinlikle
delâlet etmeyen Ahmed İbn klanbel haberinde bir noksanl ığın bulunmuş
olmas ı ihtimali de vard ır. Nitekim el-Buhâri, Be şir'in Ebn Hurayra'y ı
i şittiğim T4rilıinde zikretmi ştir243. Buna göre, et-Tirmizrnin el-Buhâri'ye atfettiği
sözün asıl menşeini bulmak, kar şımıza hailedilmesi güç bir mesele olarak
çıkar. Maamafih hadis tarihi bak ımından mühim olan husus, Ebü Hurayra
hayatta iken hadislerini ihtiva eden bir sahifenin Be şir İbn Nuheyk tarafından
yaz ılmış ve Ebü Hurayra'ya arzedilmek suretiyle -varsa e ğer- hatalarının
tashih edilmi ş olmasıdır.
Ebü Hurayra'n ın hayat ında yaz ılan ve büyük şöhret kazanan di ğer bir
sahife de Heramânı İbn Munebbih'in sahifesidir. Berlin ve Şürn kütüphanelerinde
iki yazma nüshas ı Profesör Muhammed 1-Jamidullah taraf ından bulunarak
geni ş bir mukaddime ile ne şredilen bu sahife 244, hadis tarihi yönünden
değerli bir vesika te şkil eder.
Profesör Muhammed kla ınidullah bu sahife hakkında şu bilgiyi vermiş -
tir: "Ebii Hurayra'n ın talebelerinden biri, bu eserin râvisi olan Hem ınârn İbn.
Munebbih idi. Bu eser, bize kadar gelen eserlerin en eskisidir. İbn. Sa`cl'a
göreus Ebü Hurayra, 59 H./677-8 senesinde ölmüştür; diğer kaynaklar, onun
ölümünü bir sene daha evveline, yani 58 senesine al ırlar. Aslen yemenlidir;
keza Hem.mânı da yemenlidir. Tahsil için Medine'ye geldi ği zaman, onan,
kendisini mümtâz hem şehrisi Ebü Hurayra'ya takdim edece ği tabüdir. Ebn
Hurayra, bu genç hem şehrisi için Hazreti Peygamberin hadislerinden 140
kadarını seçmiştir. Bu hadisler, daha ziyade ahltıki tavr ve , hareketlerle ilgili
olup, Ebü Hurayra bunlardan küçük bir risale te şkil etmi ş ve talebesine yazdırmışt
ır. Bu olayın tarihi kesin olarak belli de ğildir; fakat Ebü Hurayra'n ın
ölümünden önce olduğu muhakkakt ır. Daha sonraki baz ı kayıtlar bu risaleye
eş-Şattlfe e ş-Şaltfha• denildiğini gösterir; ancak, Hen ımâm'ın onu muhafaza
ve rivayet etmek için gösterdi ği gayretlerinden dolay ı, sonraki nesiller ona
Şalgetu Hemmdm demişlerdir. Bu sahifenin tam isminin Ebii Hurayra'n ın
Hemmdm İbn Munebbih için tasmim etti ği eş-Şalge es-Şahika olmas ı gerekirse
242 Bkz. Tabaluit, 'VII. 1, 162.
243 Bkz. et-Ttırku'l-Kebk, I. 2.
244 Bu eser, tarofim ızdan türkçeye terceme edilmi ş ve Ilahiyat Fakültesi yayınları aras
ında (1967) "Hemnuim İbn Munebbih'in Sahifesi" ad ı altında neşredil ıniştir.
245 rabaVıt, V. 396.
59

de, biz burada, her iki yazma nüsha üzerinde yer alan di ğer ismi muhafaza
edece ğiz. Bu isim, akla daha yak ın gelmektedir; zira yukar ıda da görüldü ğü
gibi, eğer Ebü Hurayra, hadis ilmiyle ilgili hususlarda her hangi bir kimseye
imrenmiş olsayd ı, bu kimse eş-Şakife e ş -ştıchica adı alt ında bir telif b ırakmış
olan `Abdullah İbn (Artır ibn'l-cA ş olurdu. Bu takdirde Ebü Hurayra'n ın
cAbdullah' ı taklid ederek kendi koleksiyonuna eş-şattlfe es- Şahika ismini vermesi
garib de ğildir."
"Hicretin birinci asrmm ortalar ında meydana ç ıkan bu koleksiyon,
tarihi de ğeri bakımından kıymetli bir vesika te şkil etmektedir. Hazreti Peygamberin
hadislerinin, onun ölümünden iki veya üç yüz sene sonra yaz ılmağa
başlandığını iddia eden kimseler vard ır; ve bu tahmine istinaden, İbn IIanbel,
el-Bubari, Muslim ve et-Tirmizi gibi şahsiyetleri sahtekarl ıkla itham etmekte
tereddüt göstermezler. Bunlar, delillerini daha ziyade Hazreti Peygamber
veya ashab ı zamanında yaz ıh hadislerin bulunmadığı tahmini üzerine
dayamışlardır. Dikkatle mukayese ve mukabele edildi ği zaman, İbn klanbel,
el-Bubürl, Muslim gibi daha sonraki müellifler, Peygamberin hadislerinin umumi
manas ı şöyle dursun, bir kelimesini ve hattâ bir harfini bile de ğiştirmemi
şlerdir. Hemmdm' ın Şattifesinde yer alan her hadis, yaln ız Ebü Hurayranın
rivayeti olarak alt ı sahih kitapta (S ılıah Sitta) kelimesi kelimesine bulunmakla
kalmam ış, aynı zamanda Peygamberin bu sözlerinden her biri,
mana itibariyle di ğer sahabilerden de rivayet edilmi ştir. Bu suretle onlar ın,
Hazreti Peygambere isnadlarm ın ne hayali ve ne de as ıls ız, olmad ıklarına
mükemmel bir delil te şkil etmişlerdir. Mesela Hemnıam'm mezkür koleksiyonundaki
56 No.lu hadisin, el-Bulıarrnin Şaltibinde Enes tarafından, 124 No.lu
hadisin, 'Abdullah İbn `Ömer tarafından rivayet edildi ğini görürüz. Keza 54
No.lu hadis, yine el-But ıari tarafından Enes ve Sehl İbn Sacd es-Sac ıdrye istinaden
nakledilmi ştir; diğerleri de bunun gibidir" 246.
Hemma ın İbn Munebbih'in sabifesi, Hemmam'dan Macmer İbn Ra şid247
ından rivayet edilmi ştir; ayr ıca Macmer sahifeyi Cürnic adli eserinde ay- taraf
246 Hemmiim İbn Munebbih'in Sal ıffesi, s. 49-50.
247 Prof. M. Ila ınİdullah, Macmer İbn Röşid hakkında şu bilgiyi vermiştir: "Ebü cUrve
Macmer İbn Röşid (Ö. 153 H. /770) yalnız Hemmöm'm Safıffesini muhafaza etmekle kalmam ış,
aynı zamanda el-Ciimi< isimli mühim bir hadis kitab ı da telif etmiştir. Eserin isminden anla şılacağı
gibi, bir çok şeyhlerden i şitmi ş ve yazmış olduğu Hazreti Peygambere ait bütün
hadisleri bu kitapta toplanu ştır. Eserin muhafazas ı ve son zamanlarda Türkiye'de ke ş-
fedilmesi, ilim ad ına büyük bir talihtir. Bir nüshas ı Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Co ğ-
rafya Fakültesi Kütüphanesi (Ismail Saib Koleksiyonu No. 2164)nde bulunmaktad ır. Nüsha
noksan olmakla beraber çok eskidir ve 364 H. /974 tarihlidir. Tuleytula (Toledo- İspanya) da istinsah
edilmiştir. Aynı eserin diğer bir nüshası tamam olup Istanbul'da Feyzullah Ef. Kütüphanesi
No. 541 de bulunmaktadır. Bu nüsha 606 H. /1209 tarihini ta şır. Dr. Fuat Sezgin "Musannaf
isimli hadis eserlerinin menşe'i ve Mdmer İbn Riişid'in Cömici" ba şlığı altında mühim bir
makale ne şretmiştir. (Türkiyat Mec. İstanbul 1955, XII. 115-34). Eserin muhtevas ı, rövilere
göre de ğil mevzua göre tanzim edilmi ştir. Ankara nüshas ında süratli bir okumadan sonra sekiz
on yerde Hem ınEun' ın Sahıfesine atıf yapıldığını gördüm...' (Ad ı geçen Sahife. s. 52 —dipnot).
60

nen nakletmi ştir. Md ıner'in sahifeyi Ilem ınam'dan al ışı ile ilgili olarak gelen
rivayete göre, Mdmer Hem ınam'a mülaki oldu ğu zaman, Hem ın.am ihtiyarlamış,
göz kapaklar ı gözleri üzerine dü şmüştü; sahifeyi Mdme r'e okuyor,
yorulduğu zaman da Mdmer ona okuyordu 248. Hemmam'ın sahifesi Mdmerden
de (Abdurrazzak İbn Hemmam tarafından rivayet edilmi ştir. Buhari
şarihı (AbdurrazzaV ın Mdmer'den onbin hadis dinledi ğini kaydeder 249.
El-Buhari ve Muslim de salüfeden baz ı hadisleri, muhtelif bâblarda cAbdurrazzak
yolu ile nakletmi şlerdir 250. Yazılı hadis nüshalar ın ı kitab ında nakletmesi
bak ımından daima ön planda bulunan Ahmed İbn Hanbel ise, mezkür
sahifenin tamam ını bir tek isnâd alt ında zikretmi ştir 251 . Sahifenin yazma
nüshas ında bulunan hadislerle, Ahmed İbn Hanbel tarafından rivayet edilen
Hemma ın' ın hadisleri, aras ında mukayese yapan Profesör Muhammed
Hamidullah, belli ba şlı şu farklar ı tesbit etmi ştir:
1. Hem ınam'm yazma niishas ıyle Ahmed İbn Hanbel'in Musned'inde
basit bir takdim ve tehirden ibaret olan ve fakat sözleri de ği şmeden kalan 13,
93, 126 ve 138 No.lu hadisler müstesna, di ğerlerinde muhteva bak ımından aynı
sıra vard ır; istisna te şkil edenler müstensihe atfolunabilir.
2. Ahmed İbn Hanbel'in Musnedinde be ş kelimelik kısa bir hadis vard
ır ki, Hemma ın' ın yazmas ında eksiktir. Buna mukabil He ınmam' ın yazmas
ında 5 No.lu hadis, İbn Hanbel'in Musnedine almmanu şt ır. Bütün bilgimiz,
müteaddit bask ı hatalar ı bulunan Musnedin ilk edisyonuna dayanmaktad ır.
3. Hemmam'a ait yazma nüsham ız, 29 ve 40 No.lu hadislerde, "Hazreti
Peygamber, harbin hile (hud'a) oldu ğunu söyledi" ibaresini tekrarlar. İbn
Hanbel'in Musnedinde ise ayn ı ibare sadece bir defa, o da 40 No.lu hadiste
zikredilmi ş, 29 No.lu hadiste tekrarlanmam ışt ır.
4. Hadisin asıl man:asma, her hangi bir surette tesir etmiyecek olan baz ı
ehem ıniyetsiz teferrüatta tek tük okuma farklar ı görülür; mesela baz ısında
"Allah" ismini "yüce olan O'dur", di ğer baz ılarında da "kuvvet , ve kudret
sahibi O'dur" gibi hürmet ve tazim ifade eden sözler takip eder. Ayn ı şekilde,
baz ılarında "Peygamber" kelimesi kullan ıldığı halde, diğer baz ısında "Rasülu'llah"
veya künyesi "Ebul-Kas ım" kullan ılmışt ır. Bunlar ın hepsi de deği
ştirilebilir, fakat manada her hangi bir de ğişiklik olmaz.
248 Ez-Zehebt, Dirthu'l-İslam, V. 309; İbn Bacer, TehzR ı, XI. 67.
249 Bkz. cUmdetu'l-Wari, I. 81.
250 El-BulArl ve Muslim taraf ından rivayet edilen hadislerin bir kar şıla
Ilem ınttm !bn Munebbih'in Sah ıfesi, s. 55-59.
251 Musned, II. 312-319.
ması için bkz.
61

5. Bir kitab ın yazma ııüshalar ı içine girebilen baz ı ehemmiyetsiz varyantlar
bulunabilir. Şam yazma nüshasryle Berlin yazma nüshas ı arasında
böyle farklar, yazmalarla İbn Hanbel'in Musned'i arasındaki varyantlar
gibidir. Eski metinlerin nâ şirleri, bunlara al ışıktırlar ve bu varyantlar, nerede
olurlarsa olsunlar, manaya tesir etmezler 252.
g.

ondan da diğer hadi şçilere geçmi ştir. Sahih isnadla gelen bir haberden ö ğrendiğimize
göre Mağözi sahibi Müsa İbn (Ukbe (Ö. 141), Kurayb İbn Ebi Muslim
(Ö. 98)in, İbn (Abbas' ın kitaplar ından bir deve yükii)(hımlu bair ev 'unu
bair) getirip kendilerine emanet etti ğini söyle ıniştir259. İbn (Abbas'ın oğlu
( Al!, bir kitaba ihtiyaç has ıl olduğu zamanlarda, Kurayb'a " şu kitab (salıife)
bana gönder" diye yazar, Kurayb da onun istedi ği kitab ı istinsah ederek iki
nüshadan birini (ya orijinali ya da kopyesini) ona gönderirdi 26°.
İbn (Abbas' ın kendisi tarafından yaz ılm ış kitaplar yanında, onun imlaslyle
talebeleri taraf ından yazılm ış kitap veya sahifeler de vard ır. Said İbn
Cubeyr (Ö. 94), Mucalnd (Ö. 103) ve (Ikrime (Ö. 105), İbn cikbb&' ın en me ş-
hur talebeleridir. Bunlardan Sacid İbn Cubeyr'in İbn (Abbas'tan hadis yazmas
ı zikre şayandır. Said der ki: "Sahifemle İbn `Abbas'a gelir, imlâ ile ondan
hadis yazard ım. Sahife doldu ğu zaman dahi İbn (Abbas imlâya devam
ederse elbiseme, ayakkab ıma ve hatta avcuma yazd ığım olurdu" 2". Şüphesiz
Sacid İbn Cubeyr evine döndükten sonra, bu yazd ıklarını temize çekmi ş olacakt
ır; fakat bu hususta her hangi bir kayda rastlanmaz.
Bize kadar gelen haberlerden, Said İbn Cubeyr'in Halife (Abdul-Melik
(Ö. 86) için bir tefsir kitab ı yazdığın ı da ö ğreniyoruz. Ahmed İbn Şâlih, Sa(idten
tefsir rivayet eden (Ata' İbn Dinar (Ö. 126) in, asl ında Sa(id'i i şit ın.ediğini
ve rivayetinde de onu i şittiğini gösteren hiç bir delilin bulunmad ığını söyledikten
sonra, bu rivayetin sadece Sacid'e ait bir sahifeden ibaret oldu ğunu ileri
sürmü ştür262. Gerçekten, İbn Ebi Halim'in babas ından nakletti ği bir haber de
bunu teyid eder. Bu habere göre, (Abdu'l-Melik İbn Mervan, Said İbn Cubeyrden
bir Kur'an tefsiri yazmas ını istemi ş, Sa(id de bu tefsiri yazarak Halifeye
göndermi ştir. (Ata İbn Dinar da bu tefsiri divanda bularak alm ış ve ondan
rivayet et ıniştir263. Said İbn Cubeyr'in telif etti ği bu tefsir kitab ının, aslında
İbn (Abbas'tan geldiğini söylemeğe elbette lüzam yoktur.. Nitekim tefsir filminde
şöhret kazanm ış olan bu me şhur sahabinin, yine me şhur talebelerinden
biri olan Mucahid (Ö. 103) de, İbn (Abbas'tan ald ığına şüphe bulunmayan
sahih bir tefsir kitab ına sahip idias 4. İbn

Necilı (Ö. 131) el-Atme ş Suleyman İbn Mihran (Ö. -148) ve İbn Curayc

Eba Cdfer en-Nahhas tarafından verilmi ş tir: "Mışır'da tefsire ait bir sahife
vard ır; bu sahifeyi İbn EM Talha rivayet etmi ştir. Bir kimse bu sahife
için Mışır'a seyahat etmi ş olsa, me şakkati buna de ğer"272. Bir ba şka rivayette
Ahmed İbn Hanbel şöyle demi ştir: "Mışır'da Mdaviye İbn Şalihten rivayet
edilen Kikibu't-te'vil mevcuttur. Bir kimse M ışır'a giderek bu kitab ı yazıp
dönse, o kimsenin seyahati benim nazar ımda bat ıl sayılmaz" 273. Keza el-
Butrari şarihi İbn Hacer de Ahmed İbn lianberden gelen haberi naklettikten
sonra, mezkar sahifenin, Mucaviye İbn Şalih'ten rivayet eden el-Ley ş'in kâtibi
Eba Şalih' ın elinde bulundu ğunu ve ondan da el-Bubarrnin ŞalAtinde ekserisini
nakletti ğini söyler 274.
Ez-Zehebi'ye göre İbn Ebi Talha, İbn cAbbas' ın tefsirini Mucahid'ten
almış, fakat İbn cAbbas'tan irsal etmi ştir; nitekim Duhaym da onun İbn 'Abbas"'
i şitmedi ği görü şündedir 275 . Es-Suy ılti'llin görü şü de bundan farkl ı değildir
ve `Ali İbn Ebi Talim, baz ı kimselerin de ileri sürdükleri gibi, tefsiri
İbn

tır"277. Buna benzer bir ibareyi, İbn (Adi Mdaviye İbn Şalik'ten rivayet eden
(Abdullah İbn Şahlı Katibu'l-Leys (173-222) hakk ında kullanır: "'Abdullah
İbn Şalih' ın elinde Mdaviye İbn Şalili'ten gelen büyük bir nüsha vard ı' 278 .
Aynı nüshan ın el-BuharVnin elinde bulundu ğuna dair İbn Hacer tarafından
verilen haberi yukar ıda zikretmi ştik. El-Buhari, bu nüshadan yaln ız
garib kelimelerin tefsirine ait kısımlar ı almakla iktifa etmi ş, fakat isnad kullanmaks
ız ın ald ıklar ını İbn (Abbas'tan gelen ta(liklar aras ında zikretmi ştir.
Et-Taberi ise, Tefsirinde bu nüshadan daha çok istifade etmi ş, ayn ı zamanda,
rivayet zincirini de kullanmak suretiyle, garib kelimelerin tefsiri yan ında,
ayet tefsirlerini de nakletmi ştir.
h. 'Abdullah İbn `Ömer sakilesi
Hazreti Peygamberin genç ashab ından biri olan (Abdullah İbn cOmer (Ö.
74) in hadis yaz ıp yazmad ığını bilmiyoruz. Fakat elinde yaz ılı hadis vesikalarının
bulundu ğuna ve kölesi Nafi'm ondan bir sahife rivayet etti ğine dair
gelen haberler, onun da di ğerleri gibi hadis yazd ığına delâlet ederler. El-Buhari
tarafından Nafi' vas ıtas ıyle nakledilen bir haberden ö ğrendiğimize göre,
(Abdullah İbn (Omer "soka ğa ç ıkmadan önce kitaplar ına bakard ı" 279. Aynı
haberi nakleden ez-Zehebi ise, "sokak" tabiri yerine "halk" (nas) tabirini kullanır280.
Öyle anla şılıyor ki, İbn cOmer, kendisinden hadis dinlemek isteyenlerin
huzuruna ç ıkmadan önce, kitaplar ını gözden geçiriyor ve bu suretle önceden
h ıfzetmi ş olduğu hadisleri bir daha hat ırlamak imkan ın ı elde etmi ş
oluyordu.
`Abdullah İbn (Omer'in hadisleri, yukar ıda da i şaret etti ğimiz gibi, kölesi
Nafi( (Ö. 117) 2" tarafından rivayet edilmi ştir. Ancak rivayet edilen bu
hadislerin yaz ılı bir kaynağa dayanmas ı, İbn cOmer'in kitap sâhibi oldu ğunu
gösteren yukar ıdaki haberleri de teyid eder. El-Vak ıdrnin isim zikretmeksizin
bir cemaattan nakletti ği habere göre "Nafi< ın İbn (Onıer'den i şittiği kitap bir
sahifeden ibaretti ve bu sahife, haberin ravisi olan cemaatin elinde de mevcuttu
ve onu okuyorlard ı ,,282 .
İbn Hacer'in, Halid İbn Ziyad' ın tercemesinden bahsederken 28', İbn
Hıbban'dan naklen, "Nafi den sahili bir sahife ( Şabife mustakime) rivayet
277 Mizü ğiu'l-i(tidtıl, III. 134.
278 El-K(Intil, II. 141b.
279 Et-Tiirllıu'l-kebir, I. 1, 325.
280 Türilıu'/- İsröm, III. 180.
281 Tercemesi için bkz. eg-Zehebt, Tezkire, I. 99.
282 El-Zehebt, nirilju'l-Islam, V. 10-11.
283 Bkz. TehzIb, III. 90.
66

ettiğini", keza Muhammed 'bn `Abdirrahman İbn Ganac'm tercemesinde
yine 'bn Hıbban'a dayanarak "Naficden sahili bir nüsha (nusha mustahlme)
naklettiğini ,,284 söyelemesi, her ne kadar bu salifelerin maliyeti hakk ında
bilgi verilmemi ş olsa bile, (Abdullah İbn (Omer'in yukar ıda bahis konusu ettiğimiz
salifesinin Nafi( vasilas ıyle nas ıl rivayet edildi ğini gösteren açık birer
delil te şkil eder.
1. Sa`d İbn (Ubdde'nin sahifesi
Cahiliye devri kâtiplerinden olan Sa`d İbn (Ubade (Ö. 15) nin Hazreti
Peygamberden hadis yaz ıp yazmad ığını bilmiyoruz; daha do ğrusu, onun hadis
yazdığını açıkça belirten bir habere rastlanmaz. Tercemei halinden bahseden
kaynaklar, onun câhiliye devrinde arapça yazanlardan biri oldu ğunu kaydederler
285. Bununla beraber, Sacd İbn cUbade'nin, Hazreti Peygamberin meclislerinde
daima haz ır bulundu ğu, ondan Kur'an, ferâiz ve şeriat ahkam ı
öğrendiği bilinen hususlardand ır286. Yaz ı bildiğine ve ö ğrenmeğe kar şı büyük
bir arzusu bulunduğuna göre, her halde baz ı şeyler yazm ış olacakt ır. Nitekim
onun torunlar ından biri olan İsmatil İbn 'Ana İbn R.ays İbn Sa`d İbn (Ubade'den
(Ahmed İbn HanbePin naklettiği bir haber, bu hususu teyid edecek
bir manâya sahiptir: İsmaciPin babas ı 'Arar, Sa`d İbn cUböde'nin kitab ında,
Peygamberin bir şahid ve bir yemin ile hüküm verdi ğini gösteren bir hadis
bulmu ştur 287. Ayn ı haber, isnad ındaki biraz daha de ğişik bir ifade ile et-
Tirmizi tarafından da nakledilmi ştir 288 . El-Buharrnin haberinde ise, kitap,
Sa`d İbn (Ubacle'nin oğlu Sacid'e isnad edilmi ştir289. Öyle anla şılıyor ki, ya şad
ığı müddetçe, Hazreti Peygamberin meclislerini kaç ırmayan Sa`d İbn cUbade,
ondan i şittiği hadisleri yazarak bir de kitap telif etmi ştir. Vefat ından sonra
onun bu kitab ı, hadis yazan di ğer sahabilerde de gördü ğümüz gibi, torunlarma
intikal etmi ş ve onlar tarafından rivayet olunmu ştur.
Yukarıdan beri, hadis yazan baz ı sahabe ile onlar ın vücûda getirdikleri
sahifeleri ve bu sahifelerin müteakip nesillere nas ıl intikal ettiklerini misalleriyle
görmüş bulunuyoruz. Belki bu zikrettiklerimiz d ışında, hadislerini
salifelerde toplayan daha ba şka sahabiler de vard ır. Mesela Hazreti Peygamberin
kölesi Ebü Rafi` ve di ğer baz ı sahabenin, hadis yazmak için Peygamberden
izin istedikleri bilinmekte, fakat bu izin verildikten sonra onlar ın hadis
284 Aynı eser, IX. 300.
285 İbn Sacd, Tabalccit, VII. 2, 115; İbn Hacer, İşrıbe, III. 80; Tehflb, III. 475.
286 İbn Sa`d; Tabakta, V. 383.
287 Bkz. Musned, IV. 285.
288 Bkz. Sunen, III. 627.
289 Bkz. et-Tttriku'l-keUr, II. 1, 456.
67

yaz ıp yazmad ıkları hakk ında her hangi bir kayda rastlanmamaktad ır. Keza
ashabtan Ebn Umöme el-Böhilrye kitöbetu'l-Slm hakk ındaki görü şü sorulduğu
zaman, onun, bunda bir beis görmedi ği belirtilmekte, fakat hadis yaz ıp
yazmad ığı hakkında her hangi bir bilgi verilmemektedir 290. Sahabeden Vösile
ibnu'l-Eska`ın halka imla yolu ile hadis yazd ırdığına ve halkın onun önünde
hadis yazd ığına dair haberler zikredilmektedir 291. Buna rağmen, Vasile'nin
hıfzından m ı yoksa elinde bulunan bir kitaptan m ı yazdırd ığı, şimdilik bizim
için meçhuldür. Bunun gibi, sahabi el-Bera' İbn (ikzib'in yanında kam ış kalemlerle
hadis yaz ıldığı bildirilir292; fakat fazla bir malumat verilmez.
Her ne kadar sahabeden gelen yaz ılı hadis vesikalarm ın daha sonraki
nesillere nas ıl intikal ettiğini baz ı misallere dayanarak gözden geçirmi ş isek
de, hadis tedvininin ba şlangıc ı kabul edilen birinci asrm sonu ile ikinci asr ın
başlar ında hadis yazanlar ın, daha sonraki devirlerde hadis yazanlara nisbetle
az bir yekün tuttu ğunu belirtme ğe elbette lüzfim yoktur. Fakat Islam' ın bidayetinden
itibaren her gün geçtikçe hadis yazanlar ın sayısı çoğalm ış ve ikinci
asırda hadis yazma i şi art ık bir mesele olmaktan ç ıkmış t ır. Bu sebepledir ki
biz, biyografik kaynaklarda ravilerin hadis yaz ıp yazmad ıklarma dair her hangi
bir kayda rastlamay ız; bununla beraber baz ı istisnai hallerde hadisçinin bir
kitap veya sahife sahibi oldu ğunu ö ğrenebiliriz. Mesela Hicri 62 veya 63 senesinde
vefat eden Mesrük ibnu'l-Ecdac ın hadis yaz ıp yazmad ığı biyografi
yazar ı için önemli de ğildir; fakat bu yazar, onun şiir hakkındaki görü şünü
sayam dikkat bulmu ş ve ondan "saltifesinde şiir görmekten holanmad ığın ı"
bir haber olarak nakletmi ştir 293. Bu haber şiir yönünden bizi ilgilendirmese
bile, hadis tarihi yönünden büyük bir ehemmiyeti haizdir ve bize Mesrük'un
bir sahifesi oldu ğunu isbat etmektedir. Bu bak ımdan, sahabe de dahil olmak
üzere daha sonraki nesillerden her hangi bir hadisçi hakk ında hadis yazd ığını
belirten bir haber gelmemi şse, o hadisçinin mutlak surette hadis yazmad ığma
hükmetmemek gerekir. Yukar ıda verdi ğimiz örenekler, Hazreti Peygamberin
ilk günlerinden itibaren hadislerin yaz ılma ğa ba şland ığını ve hadis yazanlar ın
giderek ço ğald ığını gösterme ğe yeterlidir.
1. Sahabi kime denir
C. HADIS İN İLK KAYNA Ğ I: SAHABE
Hazreti Peygamber devrinde toplanan geni ş hadis külliyatm ın, daha sonraki
nesillere naklinde ilk mühim rolü oynayan neslin sahabe oldu ğu elbette
290 Eg-Zehebi, İslam, III, 313-315.
291 ihn 'Adi, el-Kamil, I. 6b; e-Zehebl, Tetrilııı'bis/Cım, III. 311.
292 Ed-Drıriml, Sunen, I. 125.
293 El-ljapb, Ttırihu BağdCıd, XIII; 233; ez-Zehebi, Törihu'/-İslam, III. 76.
68

ilinen bir husustur. Bununla beraber hadis tarihini incelerken bu nesle de
kısaca temas etmek ve hakk ında genel de olsa biraz bilgi vermek faydadan
hali olmayacakt ır.
Sahabi, lugat yönünden sohbet kelimesinden mü ştak olup zaman veya
mekan tandidi olmaks ız ın, bir kimse ile sohbeti bulunan bir ba şka kimseye
nisbet edilen isimdir. Zaman ın tandid edilmemesi, sohbetin, bir saatlik bir
müddetin küçük bir cüz'ünü oldu ğu kadar, bir çok senekri de Şamil olabileceğine
delâlet eder ve mesela bir kimse için "bir saatlik sohbeti var" denildi ği
gibi, senelerce sohbeti bulundu ğu da söylenebilir.
Hadis ıst ılahl yönünden sahabi, Hazreti Peygamberi gören her müslümana
denir; ancak bu tarifte baz ı görü ş ayrılıklar ı vard ır: El-Buharrye göre,
Hazreti Peygamberle sohbeti bulunan, yahut onu gören her müslüman onun
ashab ındand ır294. Ahmed İbn Hanbel, Bedir harbine i ştirak edenleri ve fazilet
yönünden bunlar ı takip eden diğer sahabeyi zikrettikten sonra, Hazreti
Peygamberle bir sene, yahut bir ay, yahut bir gün, yahut bir saat sohbet
eden, yahutta onu gören her müslüman ın onun ashab ından olduğunu söyler295.
Ebu'l-Muzaffer es-Sem'anrye göre hadisçiler, sahabe ismini, Hazreti Peygamberden
bir hadis, yahut bir kelime rivayet eden, hatta bunu daha geni ş
tutarak, Hazreti Peygamberin üstün mertebesi dolay ısıyle onu bir defa da
olsa gören kimseye ıtlak etmi şlerdir 296.
Tabi'an imamlar ından Sacid ibnu'l-Museyyeb'ten rivayet olundu ğuna
göre, sahabi, Hazreti Peygamberle bir veya iki sene beraber bulunan, yahut
onunla birlikte bir veya iki gazveye i ştirak eden kimsedir; bunun d ışındakiler
sahabeden say ılmazlar297. Me şhur sahabi Enes İbn Malik'e " şu zamanda,
Hazreti Peygamberin ashab ından senden ba şka bir kimse kalm ış mıd ır "
denildiği zaman "onu gören baz ı acrab vard ır; fakat onunla sohbeti bulunan
kimse, hayır" cevab ını vermi ştir298. Hafız İbn Kesir'e göre Enes İbn Malik
bu sözü ile, Hazreti Peygamberle sohbeti bulunanlar ın art ık hayatta kalmadıkların
ı belirtmi ş, fakat ekseriyetin ıstılahında mücerred görme fiilinin,
sahabi olmaya kâfi gelmi ş olmas ı keyfiyetini nefyetmemi ştir; çünkü Hazreti
Peygamberin şerefi ve kadrinin yüceli ği, onu görmenin hususiyetine delâlet
eder299.
294 Bkz. Şabk, IV. 188.
295 El-Hatib, el-Kiföye, s. 51.
296 ibnu's- ŞaMb, s. 263.
297 El-Kif5ye, s. 50—A; cU/ ı7mu'/-hadis, s. 263; Ahmed M. Şakir, s. 203;
es-Suyilg, Tedribu'r-rrıd, s. 398.
298 cUlıimu'l-hadis, e. 264; el-B8'is ıt'/-Ims1.5, s. 203.
299 Ayin yer.
69

Es-Suyıltrnın, naklini el-Vâkıdrye isnad ve fakat şâz olarak tavsif ettiği
bir görüşe göre de, akl ı bâliğ olarak Hazreti Peygamberi gören kimseye
sahabi ismi ıtlak olunur". Bir ba şka görü ş, diğerlerinden daha farkl ıdır ve
ınuhadramları301da tarifin içine idhal eder: Yabyâ İbn cOsmân 'bn Şâlih
el-Mışri'den nakledildi ğine göre, Hazreti Peygamber devrini idrak eden her
müslüman, onu görmese bile sahabi say ıhr"2 .
Kanaat ımızca sahabinin tarifini en güzel ve en mükemmel şekilde yapan
kimse, İbn Hacer el-cAskalânT olmu ştur. 'bn Hacer bu konuda şöyle der:
"Sahabi, Hazreti Peygambere mü'min olarak mulâki olan, sahili görü şe göre,
araya irtidad devri girmi ş olasa bile, müslüman olarak ölen kimseye denir.
Mulâki olmaktan maksat, mucâleset (birarada oturmak), mumâ şât (beraber yürümek),
birbiriyle konu şmasalar bile birinin di ğerine kavu şmas ı gibi tabirlerden
daha umumi gelen bir kelimedir. Bu manân ın içine, ister yaln ız ba şına olsun,
ister ba şkas ıyle birlikte olsun, birinin diğerini görmesi de girer. Bu bakımdan
sahabinin tarifinde "mulâkât" tabirini kullanmak, baz ılar ının "sahabi Hazreti
Peygamberi gören kimsedir" demelerinden daha iyidir; çünkü "görme"
lafz ıyle yap ılan tarif, İbn Um,mi Mektüm ve bunun gibi âmâ olan kimseleri
sahabi olmaktan ç ıkar ır; halbuki bunlar da tereddütsüz sahabeden say ılırlar.
Tarifte geçen "mü'min olarak" sözünden maksat, kendileri için miilâkât has ıl
olan, fakat kâfir olduklar ı halde Hazreti Peygambere mulâki olan kimseleri
tarif d ışında b ırakan ayırdedici bir ibare olmas ıdır. Hazreti Peygambere delâlet
etmek üzere tarifte zikredilen "ona" ibaresi ise, Hazreti Peygamberden
ba şka peygamberlere inan ıpta ona mulâki olan kimseleri tarif d ışında b ırak ır.
Ancak, Hazreti Peygambere onun peygamber olaca ğına inan ıpta peygamberlik
devrine yeti şemiyenleri tarif d ışına ç ıkar ıp çıkarmıyaca ğı, üzerinde
ayrıca durulmas ı gereken bir konudur. Tarifteki "müslüman olarak ölen"
sözü de, bir ba şka ayırt edici ibaredir ve Hazreti Peygambere mü'min olarak
mulâki olduktan sonra irtidad eden ve bu hal üzere ölen kimseleri tarif d ışına
ç ıkarır. Meselâ cUbeydullah İbn Cab ş ve İbn Hatal bunlardand ır. "Araya irtidad
devri girmiş olsa bile" sözü ile, Hazreti Peygambere mü'min olarak mulâki
olmas ıyle Hazreti Peygamberin vefat ı aras ında irtidad edip sonradan tekrar
müslüman olanlar kasdedilmi ştir. Bu gibi kimseler, ister Hazreti Peygamberin
hayat ında islâm'a dönsünler, ister ikinci defa ona mulâki olsunlar, ister olmas
ınlar, bunlar için sohbet ismi bâkiclir. "Sahih görü şe göre" sözü ise, bu me-
300 Tedribu'r-Mvf, s. 399.
301 Muhadram, Hazreti Peygamber devrini idrak etti ği halde Hazreti Peygamberi göremeyen
kimselere denir.
302 Tedribu'r-ravr, s. 399.
70

seledeki ihtilafa i şaret olup 303, Egas İbn Kays' ın hikayesi bu görüşün doğluğuna
delâlet eder. Bu zat, irtidad eden kimselerdendi. Eb ıl Bekr es-S ıddl'a
esir olarak getirilmi ş ve onun eliyle İslâm'a dönmü ştü. Ebü Bekr de onun islam'a
tekrar giri şini kabul ederek k ız karde şiyle evlendirdi. Bundan sonra
hiç kimse onu sahabi olarak zikretmekten ve hadislerini musned ve di ğer eserhrde
nakletmekten geri kalmad ı'"".
2. Sahabenin dereceleri
Sahabinin yukar ıda verilen tariflerinden de anla şılıyor ki, Hazreti Peygamberden
bir hadis veya bir kelime rivayet eden, hattâ mevkiindeki yüceli ği
gözönünde tutularak onu k ısa bir süre için gören kimse dahi sahabeden sayilmaktadır.
Sahabilik, insana derece, mertebe ve yüksek şeref kazand ıran bir
s ıfatt ır. Kur'âm Kerimden 'laza olan ayetlerle ve Hazreti Peygamberden sad ır
olan hadislerle sahabenin faziletleri dile getirilmi ş ve bu neslin di ğer müslüman
nesillere üstünlüğü aç ıkça belirtilmi ştir 305. Ancak şunu da unutmamak
gerekir ki, her ne kadar yukar ıda verilen tariflerde, Hazreti Peygamberi k ısa
bir süre için gören kimselere de sahabi ismi verilmi ş olsa bile, onu görenler aras
ında diğerlerinden önce müslüman olanlar ve bütün ömürlerini onun yan ında
geçirenler vard ır; onunla birlikte gazvelere i ştirak edenler vard ır; onunla birlikte
Islam' ın yayılması, Allah isminin yüceltilmesi için çal ışanlar, mücadele
edenler vard ır; onunla birlikte mür şikler tarafından tehdit edilenler, i şkenceye
maruz kalanlar, ölümle kar şılaşanlar ve yurtlar ını, mallar ını, e ş ve çocuklarını
terkedip ba şka yerlere hicret etmek zorunda kalanlar vard ır; nihayet şehid
olanlar vard ır. Elbette bütün bunlar aras ında derece fark ı olması tabiidir ve
Hazreti Peygamberi yaln ız bir saat içinde görüp ondan i şittiği tek bir hadisi
rivayet eden sahabi ile, bütün ömrünü onun hizmetine vermi ş, yahut İslam
için onunla birlikte mücadele etmi ş, yahutta bu yolda şehid olmuş sahabi
aras ında bu derece ay ırımını yapmak gerekmektedir; k ısacas ı her sahabiyi
fazilet bak ımından bir ve ayn ı mertebede saymak mümkin de ğildir. Aynı
konuya temas eden İbn Hacer de şöyle demiştir: "Hazreti Peygamberle daima
303 Müslüman olarak Hazreti Peygamberi gördükten sonra irtidad eden ve sonra tekrar
müslüman olan kimselerin sahabi say ılıp sayılmayacaklar ı hakkındaki ihtilafa el-cIraki de i şaret
eder ve e ş-Şafici ile Ebü Hanife'den "irtidadm amelleri yoketti ğine" dair kesin hüküm ve
nass bulundu ğunu belirterek şöyle der: " Şüphesiz irtidad ilk sohbeti yokeder. Nitekim Kurra
İbn Meysere ve el-Egas İbn Kays, bu şekilde sahabi vasıfim yitirmiş olan kimselerdendir. Fakat
bir kimse, Hazreti Peygamberin hayat ında tekrar müslüman olursa, onun yine sahabi sayılmasmda
hiç bir mahzur yoktur". Teddbu'r-rıl4 s. 396.
304 Bkz. İbn Hacer, Nuljbetu'l-fiker şerhi (türkçe tercumesi: Talat Koçyi ğit), s. 75-76.
305 Bu konuda gelen âyet ve hadislere, a şağıda "sahabenin adaleti" ba şlıkh konuda i şaret
edilmiştir.
71

eraber bulunan, onunla harplere giren veya sanca ğı altında şehid edilen sahabilerin,
onunla daima beraber bulunmayan, onunla birlikte harplere i ştirak
etmeyen, onunla az konu şan, az yürüyen, yahut onu uzaktan gören, yahutta
sadece çocuklu ğunda gören sahabilere üstün olduklar ına şüphe yoktur.
Her ne kadar sohbet şerefi hepsi için ve hattâ rivayet yönünden Hazreti Peygamberden
hiç hadis i şitmeyen ve hadisleri mursel olan kimseler için has ıl
olsa bile, birincileri diğerlerinden üstündür. Bununla beraber ru'yet (görme)
şerefine nâil olmalar ı dolayısıyle hepsi de sahabeden say ıhr" 3°6.
İşte, sahabe aras ında, tabii olmas ı gereken bu fark dolay ıs ıyle islam
ulemas ı onlar ı tabakalara ay ırmışlard ır:
Hafız İbn Kesir'e göre, Peygamberden sonra, belki de bütün insanlar ın
efdali, Hazreti Peygamberin halifesi Ebü Bekr'dir. Herkesten önce Hazreti
Peygamberi tasdik etti ği için kendisine şıddilc denilmiştir. Ebü Bekr e ş-S ıddiVtan.
sonra `Ömer ibnu'l-ljattab, sonra 'Osman İbn `Affan, sonra da 'Ali
İbn Ebi Talib gelir. Bu s ıra, ayn ı zamanda Muhacir ve Ensar ın da kabul ettiği
bir s ıradır; çünkü (Omer 4513, kendisinden sonra yerine geçecek
olan halife i şini alt ı kişilik bir şûraya havale etti ği ve i ş, (Osman ile 'Aliye
münhas ır kaldığı zaman, 'Abdurrahman İbn (Avf, geceli gündüzlü olmak
üzere üç gün sokaktaki adama, evdeki kad ına ve mektepteki çocu ğa sormuş ,
hiç kimsenin (Alryi 'Osman'a takdim etti ğini görmemi ştir. Bu sebeple o da

görü ş ayrılığı bulunduğunu bilmiyorum. Ancak görü ş ayrılığı, onun müslüman
olduğu s ırada bülüğa ermi ş olup olmadığı meselesinde ç ıkmıştır. Fakat do ğru
olan şudur ki, bâliğ olmuş rical aras ında ilk müslüman Elıtı Bekr'dir. Nitekim
Hazreti Peygambere "bu i şte sana tâbi olalı kimdir " denildiği zaman "bir
hür ve bir köle" cevab ını vermi ştir ki, o s ırada Ebu Bekr ve Bilâl onunla beraber
bulunuyordu.
2. Sahabenin ikinci tabakas ı Düru'n-Nedve ashab ıd ır. (Omer ibnu'lljattüb
müslüman oldu ğu ve Islâm' ı izhar etti ği zaman, Düru'n-Nedve'ye
Hazreti Peygamberin yan ına götürülmü ştü. Orada Mekke ehlinden baz ılar ı
da Hazreti Peygambere bey'at etmi şlerdi.
3. Habe şistana hicret eden sahabe.
4. Sahabenin dördüncü tabakas ı, (Akabe'de Hazreti Peygambere bey'at
edenlerdir. Nitekim "fulân (akabiy", "fulân `akabiy" denir.
5. Be şinci tabaka ikinci (Akabe ashab ı olup çoğunu Ensar te şkil ediyordu.
6. Altıncı tabaka, ilk Muhacirler olup Medine'ye girmeden önce Hazreti
Peygamber Kubâ'da iken ona yeti şenlerdir. Burada bir de mescid in şa edilmi
şti.
7. Bedir gazvesine i ştirak edenlerdir ki, Hazreti Peygamber bunlar hakkında
"Allah, elbette ehl-i Bedre muttali olmu ştur; diledi ğinizi yap ınız;
Allah sizi mağfiret etti" buyurmu ştur.
8. Bedir ile Efudeybiye aras ında hicret eden sahabiler.
9. Dokuzuncu tabaka, R ızvân bey'atine kat ılanlar olup, Allah Ta'âlâ
haklar ında "ağaç alt ında sana bey'at eden mü'minlerden Allah elbette raz ı
oldu" âyetini inzal buyurmu ştur309. Rızvân bey'at ı, liudeybiye'de, Hazreti
Peygamberin Kurey şli kâfirler tarafından umreden menolunmas ı üzerine vukubulmu
ştur. Burada Hazreti Peygamber, gelecek sene umre yapmak için
Kurey şlilerle bir de anla şma imzalam ıştı. I-Judeybiye bir kuyunun bulundu ğu
yerin ismi idi ve bu kuyunun yak ınında bir de a ğaç vard ı. Bu ağaç sonradan
kayb olmuştur.
10. Onuncu tabaka, Hudeybiye ile Mekke'nin fethi aras ında hicret eden
sahabilerdir. Bunlar aras ında 1-fülid
(Anır ıbnu'l- (A ş, Ebu Hurayra
ve daha bir çok kimse vard ı. Hazreti Peygamber Ilayber'i ald ığı zaman
her taraftan muhacirler ak ın ediyorlar, o da klayber ganimetlerini bu muhaeirlere
da ğıtıyordu.
309 Fetb. siiresi, 18.
73

11. Bu tabaka, Mekke'nin fethi üzerine müslüman olan Kurey şlilerden
bir cemaatt ır. Bir k ısm ı Vaat üzere müslüman olmu ş, bir k ısm ı da kılıç korkusu
ile islam'a girip zamanla al ışmışlard ı .
12. Nihayet onikinci tabaka, Hazreti Peygamberi Mekke'nin fethi s ırasında
ve veda hacc ında gören çocuklard ır. Es-Sü'ib İbn Yezid ve 'Abdullah
İbn Sagebe bunlardand ır. Bu ikisi Hazreti Peygambere gelmi şler, o da onlar
için ve isimleri uzayıp gidecek diğer kimseler için duâda bulunmu ştur. Ebu't-
Tufey1 qmir İbn Vasile ve Ebü Cubeyfe Vehb İbn 'Abdillah da Hazreti Peygamberi
tavaf esnas ında ve Zemzem yan ında görenlerdendi 3".
3. Sahabenin say ısı ve hadis râvileri
Hazreti Peygamberin vefat etti ği s ıralarda sahabilerin say ısı hakkında
elimizde kesin bir rakkam yoktur. Bununla beraber, Islam'da ilk nüfüs sayımının
yine Hazreti Peygamberin emriyle yap ıldığını unutmamak laz ımdır.
El-Buhari. 311 ve Muslim3 i 2in Huzeyfe ibnu'l-Yeman'dan naklettikleri bir hadisten
anla şıldığına göre, Hazreti Peygamber "bana müslümanl ığın sözü ile
açıkhyanlar ı yazınız (sayınız)" buyurmuş ; bu emir üzerine 1500 ki şi (racul)
sayılıp yaz ılnuştır 313.
Bu nüfus say ım ının ne zaman yap ıldığı kesinlikle belli de ğildir. Baz ı
müelliflere göre, Hazreti Peygamberin say ımla ilgili emri Uhud gazvesine
çıkıldığı sıralarda (sene 3 /625), di ğer baz ılarına göre, Hendek kaz ıldığı s ıralarda
(sene 5 /627), baz ılarına göre de Hudeybiye seferinde (sene 6/628) verilmiştir"
4. Profesör Muhammed Hamidullah ise, el-Bubarrnin yukar ıda
i şaret etti ğimiz hadisini ele alarak şöyle demi ştir: "Medine'ye hicretten hemen
sonra, Hazreti Peygamber, müslümanlar ın nüfils sayımını yapm ışt ır. El-Bubari
tarafından verilen 1500 rakam ı, erkek kad ın, ihtiyar herkesi Şamil gibi
görünmektedir. Rivayette say ımın yaz ı ile tesbit edildiği de kesin olarak
310 El-lIfıldm Ebü (Abdillab, Macrifet s. 22-24.
311 Bkz. Sa1314, IV. 33-34.
312 Bkz. Şahiti, I. 131-132.
313 Aynı haberin rivayeti için bkz. Ahmed İbn ljanbel, Musned, V. 384; İbn Mce,
Sunen, II. 492. Bu rivayetlerle, müslümanlar ın sayısı hakkında değişik rakkamlar gelmi ştir.
El-Bubi-lif, yukarıda işaret etti ğimiz rivayetiyle 1500 ki şi vermiş olmakla beraber, bunu akabinde
gelen bir rivayette 500, bir ba şka rivayette ise 600 ile 700 aras ında birer rakkam zikretmiştir.
Muslim, Ahmed İbn Ilanbel ve İbn Mrıee de el-Bulffirrnin üçüncü rivayetine uygun olarak 600
ile 700 aras ındaki rakam ı vermi şlerdir.
314 Bkz. elsAynt, cUmdetu'14cdri, VII. 98; el-R.astalliini, İrşMu's-siirti, V. 175.
74

elirtilmiştir. Ayrıca rakamlar, hâdisenin 1 /622 senesinde vukubuldu ğu inancını
kuvvetlendirmektedir" 5.
Oldukça erken bir devirde yap ılm ış olduğu anla şılan bu nüfus sayımr ile
daha sonraki sahabi say ıs ını tayin veya tahmin etmek elbetteki mümkin
değildir. Bununla beraber, islâm' ın ilk devirlerine ait sahabi say ısıyle ilgili
olarak takribi baz ı rakamlar ileri sürülmü ştür. Meselâ ibnu' ş- Şalöh'ın naklettiği
bir haberden ö ğrenildiğine göre, Hazreti Peygamberden hadis rivayet eden
sahabi sayısı hakk ında bir suale muhatab olan Ebfı Zur'a er-Rözi "bunu kim
zabtedecek Hazreti Peygamberle birlikte veda hacc ına 40 bin, Tebrik gazvesine
ise 70 bin ki şi kat ılm ıştı" cevab ın ı vermi ştir 316. Bir ba şka rivayette,
Hazreti Peygamberden yaln ız dört bin hadis rivayet olundu ğunu söyleyen
bir kimseye şiddetle itiraz eden Ebrı. Zurca, bu sözün z ındıklara ait oldu ğunu
ileri sürmü ş ve "Rasfılu'llahın hadislerini kim saym ış ki O kabzolundu ğu
zaman onu görmü ş ve i şitmi ş 114 bin kişi vard ı" demiştir. Onun bu sözü üzerine
"yö. Ebft Zurca, bu 114 bin ki şi nerede idiler ve Hazreti Peygamberden
nerede i şittiler " denildiği zaman da şu cevabı vermi ştir: "Medine ile Mekke
ahalisi ve bu iki yer aras ındakiler, a

kaçının i şitmi ş oldukları sözleri sonraki nesiller için saklam ış ve onlara rivayet
edebilmi ş olmalar ıdır. Yukar ıda verilen rakamlara dayanarak ortalama
100 bin sahabinin ya şadığını kabul etsek bile, bunlar ın hepsinin de hadis
rivayet etti ğini düşünmek elbette mümkin de ğildir. Belki de ço ğunluğunu basdiye
Arab ımn te şkil ettiği bu müslümanların, inanç ve iman yönünden mertebeleri
ne derece yüksek olursa olsun, hadis ahz ve rivayetinde hepsinin de ayn ı
bilgi ve kabiliyete sahip olduklar ı da ileri sürülemez. Her devirde ve her toplumda
olduğu gibi, Islam' ın ilk devrinde ve sahabe toplumunla da, her ferd,
yapabilece ği i şe yönelmi ş, kabiliyeti nisbetinde kendisini o i şin yürütülmesine
hasretmi şti. Ebü Hurayra'n ın da söylediği gibi, Medine'ye toprak ve arazi
sahibi olan Ensar tarlas ında ziraatla veya bahçivanl ıkla me şgul oluyordu. Mekke'den
Medine'ye hicret etmi ş olan Muhacirler ise, çar şıda veya pazarda ticaret
yaparak geçimlerini temin ediyorlard1 321. Bunlardan baz ıları da kendilerini
ilme vermi şler, yine iktidarlar ı nisbetinde bir şeyler ö ğrenme ğe çalışmışlard
ır. Bugün bile, nüfuslar ı milyonlarla ifade edilen toplumlar içerisinde,
kendilerini ilme hasretmi ş insanların sayısı ne kadar azd ır!
Sahabe devrinde de durum bundan farkl ı değildir. Aşa ğı yukar ı hadis
rivayet etmi ş olan bütün sahabilerin hadislerini Musned adli eserinde naklettiği
söylenen Ebü (Abdirrahman Bak ıy İbn Mabled322, hadis rivayet eden
takriben 1300 sahabi ismi zikretmi ştir 323. Ibnul-Cevzrnin ayn ı kitaba istinaden
verdi ği sahabi say ısı ise 1060 t ır324. Yine verilen rakamlara göre, bunlardan
1000 kadar ının en fazla iki şer hadis rivayet etti ği gözönünde bulundurulursa325,
geride kalan 300 sahabinin k ısmen hadis rivayetiyle me şgul oldukları
söylenebilir. Fakat bu 300 ki şiden yalnız yedi ki şinin 1000 in, yalnız dört
kişinin 500 ün, ve yaln ız yirmiyedi ki şinin de 100 ün üstünde hadis rivayet
ettikleri dü şünülürse 326, 38 sahabinin 100 ün üstünde hadis ezberlemek suretiyle
kendilerini gerçekten bu i şe vermi ş oldukları ileri sürülebilir. Ortalama
100 bini bulan bir sahabi toplulu ğu içinde her biri 100 ün üstünde hadis rivayet
eden 38 sahabi elbette ki büyük bir say ı değildir. Oysa ki, biraz önce
de i şaret etti ğimiz gibi, bunlardan da yaln ız yedi sahabi 1000 in üstünde hadis
rivayet etmi ş ve el-Muk şirün (çok rivayet edenler) ad ıyle andm ışlardır.
321 El-Buhar ı, Sahili, I. 37-38.
322 El-Birişu'l-basks, s. 210. Burada, Ahmed M. Şökir'in de belirtti ği gibi, ad ı geçen Musned,
önemli bir hadis kayna ğı olmasına rağmen tam nüshas ı zamanımıza kadar intikal etmemi ş-
tir.
323 Aynı yer.
324 M. Zubeyr Şıddiki tarafından Telkihu naldedilmiştir Bkz. Hadis
Edebiyat ı Tarihi (türkçe tercümesi: Y. Ziya Kavakç ı), s. 41.
325 Aynı yer.
326 Aynı eserde verilen liste, s. 41-45.
76

Verilen rakamlara göre, bu yedi ki şiden en çok hadis rivayet eden sahabi,
5374 hadisiyle Ebn Hurayra'd ır327. El-Bulı ri ve Muslim, Sahiplerinde bu
hadislerin 325 ini ittifakla nakletmi şler, el-BuMri 93, Muslim ise 189 unu
nakletmekle infirad etm,i şlerdir328. Ahmed İbn Hanberin Musnedinde de
3848 Ebii Hurayra hadisi yer alm ıştır329.
Ebn Hurayra'dan sonra rivayet etti ği 2630 hadisle ikinci dereceyi i şgal
eden sahabi 'Abdullah İbn `Ömer İbni'l-ljattb't ır. Ahmed İbn Hanbel onun
2019 hadisini nakletmiş tir33°.
`Abdullah İbn `Orner'den sonra en çok hadis rivayet eden sahabi Enes
İbn Mffiik'tir ve 2286 hadis rivayet etmi ştir. Ahmed İbn Hanbel ise, Musnedinde
Enes'in 2178 hadisini nakletmi ştir"'.
Enes İbn Mrılik'i rivayet etti ği 2210 hadisle Ummu'l-mu'minin cAi şe
takip eder 332.
Unınıu'l-Mu'minin (Xişe'den sonra gelen sahabi `Abdullah İbn (Abb&-
t ır. ibnu'l-Cevzi'ye göre 1660 hadis rivayet eden İbn (Abbâs'ın, Ahmed İbn
HarıbePin Musned'inde 1969 hadisi yer alm ışt ır'".
İbn

leri belirtilmi ştir 33t. Mülik'in Mm ıattii'ında 98, Ebâ Döviid et-Tayölisrnin
Musnedinde 281, Ahmed İbn Hanberin Musnedinde ise 700 e yakın sahabiden
hadis almmıştır336.
Verilen bütün bu rakamlar, bugün elde mevcut hadislerin belirli say ı-
da sahabiler taraf ından rivayet edildi ğini gösterme ğe yeterlidir. Kanaatimızca
bu, bir bak ıma hadisin sıhhat yönünden garantisi olarak da kabul edilebilir.
Çünkü daha önce de i şaret etti ğimiz gibi, insanoğlu daima hata yapabilir
bir yarat ılışa sâhiptir. Bu yarat ılış onun her zaman en az hata yapabilece
ği i şlere yönelmesine sebep olmu ştur. İhtisasla şmamn en ileri bir seviyeye
ula ştığı asr ım ızda bu husus daha iyi görülüp anla şılmaktad ır. Hiç
kimse yapamayaca ğı bir işin pe şine düşmemekte, hattâ ona ilgi bile duymamaktadır.
İslâm'ın ilk devrinde de durum bundan farkl ı olmamıştır. Hazreti
Peygamberin binlerce ashab ı, yeni bir dinin do ğuşunu ve yükseli şini , heyecanla
takip ederken ve onun ilk ve son müjdecisine sevgi ve iman dolu bir
kalb ile ba ğlamrken, dünyevi i şlerini de ihmal etmemi şler, bir kısm ı ziraat
ve ticaretle me şgul olurken, di ğer bir kısm ı, kendilerini ba şka bir sahaya,
ilim sahas ına vermi şlerdir. Bunlardan baz ıları, hadis ö ğrenip h ıfzet ıneyi gaye
edinip, bu sahada ihtisas sâhibi olmay ı başarmış, baz ısı bu hadislerden hüküm
istihracını öğrenirken, di ğer baz ısı de mesâilerini Kur'âna hasrederek âyetlerin
zâlıir ve bât ın marıöları üzerinde ilim sâhibi olmu şlardır. Fakat binlerce sahabinin
hepsi de, büyük şerefine ra ğmen bu sahada derinle şme hevesine kap ılmamış,
her biri iktidar ve kabiliyetinin elverdi ği değişik sahalara yönelmi ş-
tir. Bunu, bir kaç misalle şöyle aç ıklayabiliriz:
Hazreti Peygamberin ashab ı içerisinde ismi 'Abdullah olan 220 ki şi bulunmas
ına ra ğmen337, bunlardan yalnız dört ki şi,

Bunlar: (Omer İbnul-ljattüb, 'Ali 'bn Ebi Tülib, 'Abdullah İbn Mestüd,
Abdullah İbn (Omer, (Abdullah İbn (Abbüs, Zeyd İbn Sübit ve Ummu'lmu'minin
jr.işe'dir 339.
Zikrettiğimiz bu misaller, her sahabinin ancak muktedir oldu ğu sahada
temayüz etti ğini gösterme ğe yeterlidir. Bu bak ımdan, hadisle me şgul olanların
da kabiliyetlerini bu sahada geli ştirmiş olduklarını kabul etmek gerekir.
Bu ise, tabii olarak, yukar ıda da i şaret ettiğimiz gibi sahabi hadisçilerin,
hadisin s ıhhati yönünden garanti olduklar ı neticesini do ğurur.
4. Sahabenin adaleti
Hazreti Peygamberden rivayet olunan hadislerin s ıhhatini garanti alt
ında bulunduran diğer bir husus da, sahabilerin adalet vasf ına sahip olmalarıdır.
Daha önce de aç ıkladığımız gibi, sahabiler, ilk vahyin geli şinden itibaren
hudutsuz bir imanla Hazreti Peygamberin etraf ında toplanmağa ba -
lanuşlar ve dinin emirlerini tam bir teslimiyetle yerine getirmi şlerdir. Onlar ı
bu yola sevkeden bir tehdit, bir korku veya bir d ış bask ı mevcut de ğildir. Aksine,
zaman ilerledikçe artan say ıları karşıs ında tedirgin olan, telâ ş ve korkuya
kapılan kimseler mü şriklerdi ve onlar ı yeni dinden uzakla ştırmak için
tehditlerini her gün biraz daha art ırıyorlar, hatta bu tehditlerin gere ği olan
işkence veya öldürmeleri, zaman zaman, tatbik sahas ına ç ıkarmaktan bile
geri kalm ıyorlard ı. Ancak sahabiler, İslâm' ın yayılması ve kuvvetlenmesi
için her türlü i şkenceye katlan ıyor, ölümü göze al ıyor, malını mülkünü, e şini
ve çocuğunu terkederek ba şka yerlere göçediyorlard ı. Bu türlü davran ışların,
kalbi tamamiyle dolduran e şsiz bir imanm tezahüründen ve gere ğinden başka
bir şey olmad ığı aşikürd ır. İşte bu imana Kur'ân ı Kerimde s ık s ık işaret edilmi
ş ve Allah Ta'âlâ, hiç bir şüpheye mahal b ırakmayacak kadar aç ık bir ifade
ile Hazreti Peygamberin ashab ından medh u senâ ile bahsetmi ştir:
"Muhammed Allah'ın Raaülüdür; onunla beraber olanlar da, kafirlere
karşı sert, kendi aralar ında ise merhametlidirler. Onlar ı rükfı'a var ırken, sesde
ederken, Allah'tan lütuf ve ho şnudluk dilerken görürsün. Onlar ın alâmetleri,
yüzlerindeki sesde eseridir. İşte bu, onlar ın Tevratta anlat ılan vasıflarıd
ır. İncildeki vas ıfları da böyledir: Filizini çıkarm ış, onu kuvvetlendirmi ş,
kaluda şmış, ziraatç ıların hoşlandığı ekin gibidirler. Allah bunlar ı böylece
çoğalt ıp kuvvetlendirmekle küfirleri öfekelendirir. Allah, iman edenlere amel-i
sâlihte bulunanlara büyük ecir vadetmi ştir" 340.
Allah Ta'âlâ, bir ba şka âyette, Muhacirleri ve Ensar ı bahis konusu ederek
şöyle buyurmu ştur:
339 Aynı yer.
340 Fettı siiresi, 29
79

" İyilik yarışında öncelik kazanan Muhacirlerle Ensardan ve onlara bu
yolda tabi olanlardan Allah raz ı olmuştur; onlar da Allah'tan raz ıdırlar. Allah,
onlara alt ından nehirler akan, içinde ebedi kalacaklar ı cennetler haz ırlamışt
ır; i şte en büyük kurtulu ş budur" 341 .
Yine Muhacirler ve Ensar hakk ında şöyle buyurmu ştur:
" İman edenler, hicret edenler ve Allah yolunda cihada ç ıkanlar ve bir
de bu muhacirleri bar ındıranlar ve onlara yard ım edenler, i şte gerçekten mü'-
min olanlar bunlard ır. Onlar için mağfiret ve bol bol verilmi ş rızıklar vard ır" 342.
Keza muhacirler ve Ensar hakk ında nazil olmu ş üç ayeti kerimede şöyle
buyurmu ştur:
"(Allah'ın verdiği bu ganimet malları) yurtlar ından ve mallar ından edilmiş
olan, Allah'tan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah' ın dinine ve Peygamberine
yard ım eden Muhacir fakirler içindir. İşte do ğru olanlar bunlard ır. Daha önceden
Medine'yi yurd edinmi ş ve gönüllerine iman ı yerle ştirmi ş olanlar, kendilerine
hicret edip gelenleri severler; onlara verilenler kar şısında içlerinde bir
çekememezlik hissetmezler; kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onlar ı
kendilerinden önde tutarlar. Nefislerin tamahkarl ığından korunabilmi ş olanlar,
i şte onlar saadete erenlerdir. Onlardan sonra gelenler, Rabb ınuz, bizi ve
bizden önce inanmış olan karde şlerimizi ba ğışla; kalbimizde mü'minlere kar şı
kin b ırakma; Rabb ımız, şüphesiz sen şefkatlisin, merhametlisin, derler' 343.
Hudeybiye andla şmas ının yap ıldığı sıralarda R ıdvan bey'at ına kat ılan
sahabilerin bahis konusu edildi ği bir ayeti kerimede de şöyle buyurmu ştur:
"(Ey Muhammed) Allah, muhakkak a ğaç alt ında sana bey'at eden müminlerden
ho şnud olmuştur. Kalplerinde olan ı bilmiş ve onlara güvenlik ve
yakin bir zafer vermi ştir" 344.
Kur'an' Kerinıden misal olarak zikretti ğimiz bu ayetler, ilk ayetin nüzölü
ile ba şlayan Islami davetin bidayetinden Hudeybiye andla şmas ına kadar
Hazreti Peygamberle beraber bulunan sahabenin faziletine, üstünlü ğüne
veya e şsizliğine şehadet ederler. Allah Ta'ala hepsinden raz ı olmuş, geçmi ş
günahlar ın mağfiretle onlara ebediyen kalacaklar ı altından ırmaklar akan
cennetler vadetmi ştir. Kur'an]. Kerimin onlarla ilgili bu şehadeti, onlar ın
adaleti hakkında da aç ık bir nass te şkil eder ve böyle bir Kur'an nass ı mev-
341 Tövbe sûresi, 100 .
342 Enfül sûresi, 74.
343 Haşr süresi, 8-10.
344 Fetb süresi, 18.
80

cut olduktan sonra, her hangi bir kimsenin sahabeyi ta'dili, Kur'a ıun ta'diline
ilaveten onlara hiç bir şey kazand ırmıyaca ğı gibi, bir kimsenin onları
kötülemesi de, Kur'ân ın ta'dilinden sonra onlar ın derecesinden hiç bir şey
eksiltmez.
Kur'ân âyetleri yan ında sahabenin faziletine şehadet eden bir çok sahih
hadis de vard ır. El-Bulıarrnin cImran İbn 1-Juşayn'dan 345, Muslim'in ise 'Abdullah
İbn Mesciid'dan346 naklettikleri bir hadisi şerife göre Hazreti Peygamber,
en hay ırlı ümmetin kendi asr (kara) ı, sonra onu takip eden as ır, sonra
da onu takip eden as ır olduğunu beyan buyurmu ş ve bu suretle ba şta sahabiler
olmak üzere, s ırasıyle, tabi'an ve etbâut tabi'ini İslam ümmetinin
en hay ırlı nesilleri olarak tavsif etmi ştir.
Bir ba şka hadisinde Hazreti Peygamber şöyle buyurmu ştur: "Ashab ıma
sövmeyinz. Nefsim elinde bulunan Allah'a yemin ederim ki, sizden biriniz
Ulıud dağı kadar altunu sadaka olarak da ğıtsa, (bunun sevab ı), sahabilerden
birinin bir, avuçluk (hurma) sadakas ına eri şmez, (hatta) yar ısına bile ula ş -
maz ,3 47.
Hazreti Peygamberin bir hadisi de şöyledir: "...Y ıldızlar gökzüyünün
emniyet kayna ğıd ır; onlar yokolup gittikleri zaman, gökyüzüne vadolunan
şeyler gelir çatar. Ben de ashab ım için bir emniyet ve güven kayna ğıyım;
ben gittiğim zaman, ashab ıma vadolunan (tehlikeli) şeyler gelip çatar. Ashab
ım da ümmetim için bir emniyet kayna ğıdır; onlar gitti ği zaman ise, ümmetime
vadolunan (fitne, fesad ve bid'at gibi) şeyler gelip çatar" 348 .
Kur'an' Kerimden nazil olan ayetler ve Hazreti Peygamberden varid
olan hadisler, sahabenin yerini kesin bir şekilde tesbit etmi ş, her hangi bir kimseye,
onlar ı ta'dil etmek hususunda en küçük bir ihtiyaç b ırakmam ışt ır. Bu
itibarla İslam ulemas ı, onlar ın adaletine taalluk eden hususlarda münaka şa
kap ısının açılmas ını lüzumsuz, adaletinin isbat ı konusunda yap ılan gayretleri
fuztili addetmi şlerdir; çünkü Kur'an ve hadis, bunu en mükemmel bir
şekilde yapm ışlar, ba şkasına söyleyecek bir şey b ırakmam ışlard ır.
Hal böyle olmakla beraber, Hazreti Peygamberin vefat ından sonraki
günler ayn ı sulh ve sükan içerisinde geçmemi ş, müslümanlar aras ında zuhur
eden ihtilâflar, zaman zaman kanl ı hadiselerin vukuuna da sebep olmu ştur.
Ilerideki bahislerimizde üzerinde ayr ıca duraca ğım ız, İslam tarihinde "fitne"
ad ıyle ınaraf olan bu hadisler, üçüncü Halife `Osman İbn cAffan' ın şehid edil-
345 şabli), IV. 189.
346 şal.ıllt, IV. 1963.
347 Muslim şal:4, IV. 1967.
348 Aynı eser, IV. 1961.
81

mesiyle ba şlamış, bunu Hazreti Peygamberin sevgili e şi Ummul-mu'minIn
gişe ile (Ali İbn Ebi Talib aras ında cereyan eden sava ş takip etmi ştir. Bu
sava şta baz ı sahabiler şehid dü şmüş, Hazreti `di şe mağla olarak harp sahasından
ayrdm ıştır. Daha sonra 'Ali ile Mucaviye aras ında ikinci bir sava ş
ç ıkmış, bu ise, müslümanlar aras ında, şi'a ve havaric olmak üzere birbirini
tekfir eden iki büyük fırkan ın ortaya ç ıkmasına sebep olmu ştur. Bidayette
hilafet meselesine dayanmas ı dolayısıyle siyasi nitelik ta şıyan bu bölünmeler,
Kur'ân ve hadis nasslarmdan da destek görmek ihtiyac ında bulunduklar ı
için, zamanla itikadi sahaya da s ıçram ış, bu suretle, İslanı'a uysun veya uymasın,
çe şitli akaidi müdâfa eden yeni farka ve mezbebler ortaya ç ıkm ışt ır.
Bunlar aras ında ilk temayüz eden mezheb mutezile olmu ştur.
İşte müslümanlar aras ındaki bu bölünmelerden sonrad ır ki, Allah Ta'alanın
yukarıda bir kaçını misal olarak zikretti ğimiz ayetleriyle ve Hazreti Peygamberin
yine örne ğini gördüğümüz hadisleriyle medh u sena edilen sahabe
bu fırkalar tarafından kötülenme ğe başlamıştır. Sanki Allah Ta'ala onlardan
raz ı olmamış ve onlara alt ından ırmaklar akan cennetler vadetmemi ş gibi,
bu fırkaların mensupları sahabeyi tefkir etmi şler; sanki Hazreti Peygamber
"ashab ıma sövmeyiniz" dememi ş gibi, onlar sahabeyi en galiz küfürlerle itham
etmişlerdir. Mesela mutezilenin zuhur etti ği s ıralarda hariciler, Ummu'lmu'minIn
(7ki şe ile onun tarafında yer alan Talha ve ez-Zubeyr'i, Cemel harbinde
`Ali'ye karşı geldikleri için, cAlryi de, kendisi hak sahibi oldu ğu halde,
Şıffin'de tahkimi kabul etti ği için tekfir etmi şlerdir. Ashnda, ehli sunnetin
de kabul ettiği gibi, sahabe aras ındaki ihtiltiflar, ne derece şiddetli olursa olsun,
hepsi de bir ictihad neticesi idi ve gayesi müslümanlar ın selâmetine matiif
idi. Taraflardan birisi hatal ı olsa bile, ictihadda hata küfrü veya f ıskı gerektirmezdi;
çünkü muctehid bazan hata yapar, bazan da isabet eder. Isabet
ederse iki ecir kazan ır; hataya dü şerse yine de kazanc ı bir ecirdir 349.
Hariciler sahabenin ileri gelenlerini bu şekilde tefkir ederlerken, mutezilenin
ilk imamlar ından say ılan Va şıl İbn (Ata' daha de ğişik bir görü şle ortaya
ç ıkmış, her iki gurubu da fâsik olarak ilan etmi ştir. Va şıl'a göre, Cemel
harbine i ştirak edenlerden ve onu destekleyenlerden ya 'Ali, Hasan, Huseyn,
İbn `Abbas, `Ammar İbn Yâsir, Eyyâb el-En şari ve diğer taraftarlar fasikt
ırlar; yahutta gi şe, Talim ve ez-Zubeyr; çünkü fısk ın iki gurubtan hangisinde
olduğu bilinemez. Bu itibarla iki gurubtan (Ali ve Talha veya `Ali ve
ez-Zubeyr, şehadette bulunsalar, ikisinden birinin f ıskı dolayısıyle her ikisinin
de şehadetleri kabul olunmaz 35°.
349 İbn Ketstr, Ibaş& culrni7-1.tadt§, s. 205.
350 El-Ba~i, el-Fark beyne'l-firalh s. 71-72
82

Mutezile inıamlarındarı Vöşıl' ın arkada şı

onun ashab ı hakkında daha neler söyIeyebileceklerini tahmin etmek güç
değildir. Ne var ki bu türlü görü şleriyle zihniyetlerini ve İslam dini kar şısındaki
mevkilerini iyice belirlemi ş olan mutezilenin, sahabeyi ithamlar ı, Kuran
ve hadisin onlar için tayin etti ği, fakat ba şkalar ı için eri şilmesi mümkin
olmayan yüksek mertebeden hiç bir şey eksiltmez.
D. SAHABE DEVR İNDE HADİSLER İN YAYILMASI
1. İslam ülkelerinin geni şlemesi
Hazreti Peygamber vefat etti ği zaman Arap Yar ımadas ı İslam Devleti
hudutlan içine kâmilen girmi ş bulunuyordu. Fakat gaye Arap Yar ımadası
davas ı değil, Islâm' ı yaymak ve hangi milletten olursa olsun, bütün insanları,
tek bir kelime, tevhid kelimesi etrafında toplamak idi; çünkü islam'a
davet peygamberli ğin ba şlıca görevi idi. Hazreti Peygamber 9 uncu Hicri
senenin yaz ortalar ında Bizans hududuna kadar bir sefer yapm ış (Telcak)"°,
11 inci senede ise, yeni bir sefer haz ırlığı için kumandanı Usame'ye gerekli
talimatı vermişti36°. Ancak onun vefat ı, bu seferin ikmaline imkan vermedi.
Hazreti Peygamberden sonra hilafet makamma geçen El ıa Bekr, onun arzusunu
gerçekle ştirmekte gecikmedi ve yine Usame kumandas ındaki orduyu
Şam'a doğru yola çıkarch362. Ancak dahildeki baz ı olaylar ve bilhassa ridde hareketleri
fütilhat ın süratle geli şmesini engelliyordu. Bu sebeple Ebn Bekr'in
ilk i şi, dahilde süldinu Sağlar sa ğlamaz kuvvetlerini d ışarıya sevketmek oldu.
Ebn (Übeycle ibnu'l-Cerrah kumandas ında
(Anır ibnu'l-q ş kumandas
ında Filistin'e, Yezid İbn Ebi Sufyan kumandasmda D ımaşk'a, ŞurahM1
İbn Hasene kumandas ında Ürdün'e dört koldan ilerleyen bu kuvvetler363,
birbirlerine de yard ım ederek İslam devletinin hudutlarm ı kısa bir zaman,
içerisinde geni şlettiler. Hicretin 13 iineü senesi sonlar ında D ımaşk364,
17 inci senede ise Filistin, Ürdün, Safiye ve Lubnan dahil olmak üzere bütün
Şam ülkesi müslümanlar tarafından fethedildi. Bunu, Iran (Faris) a yap ılan
seferler takip etti. Ramahurrnuz, Sas, Tuster ayn ı sene içinde alind ı.365. 20 nci
senede. Mısır fetheclilerek 366 Şimali Afrika'ya yap ılacak seferlerin ilk ad ımı
360 Bkz. Tabert, Törk, II. 366. vd.
361 Aynı eser, II. 429.
362 Basan Basan, Ttırku'/- İslam, L 227.
363 Tabert, Tiiılh, IL 585, 591; Basan Ibrithtm Basan, I. 240.
364 Basan İ. Basan, Türü> u'l-isl ıiın, I. 245.
365 Tabert, Ttırk, III. 179.
366 Ayni eser, III. 195.
84

at ılmış oldu. 22 nci senede Azerbeycan 367, 23 de Kirmân, Sicistân 368 ve (Aska-
1âri369 müslümanlar ın eline geçti. Şarkta Çin'e do ğru ilerlemeler devam ederken
Hiscretin 27 nei senesinde Afrika `Abdullah İbn Satd İbn Ebi Serli'in
eliyle fethedildi 370. Stratejik ınevkii daha o zamanlar anla şılan K ıbrıs, bir
görüşe göre ayn ı sene içinde, di ğer baz ı görüşlere göre 28 de veya 33 de 3"
müslümanların bir ikmal merkezi haline geldi.
48 senesinde Halife Mdâviye, karadan ve denizden Kustantiniyye ( İstanbul)
nin fethini sa ğlamak için Sufyân İbn (Avf kumandas ında büyük bir
ordu techiz etti. Kumandanla birlikte, (Abdullah İbn (Alibâs, 'Abdullah İbn
`O ıner, 'Abdullah İbnu'z-Zubeyr ve Ebâ Eyyfib el-En şâri gibi sahabenin baz ı
ileri gelenleri de bu sefere Jcat ılmışlard ı. Ordu, İstanbul önlerine kadar geldi;
müslümanlarla rumlar aras ında şiddetli çarp ışmalar oldu. Ancak şehir surlar
ın ın mukavim ve stratejik mevkiinin emin olmas ı dolayısıyle şehre girmek
mümkin olmad ı. Muhasara esnas ında me şhur sahabi Ebii Eyyilb el-Enşâri
şehid düştü; şehir dışında surlara yak ın bir yerde defenedildi. Müslümanlar
asker ve gemi olarak büyük kay ıplar verdikleri için Şam'a geri dönmek
zorunda kald ılar 372 .
Tarihleriyle birlikte zikretti ğimiz bu fetih hareketleri, Hazreti Peygamberin
parmakla say ılabilecek kadar az ashabiyle Mekke'den Medine'ye hicret
edip orada ilk Şehir Devletini kurduktan sonra geçen 50 sene gibi k ısa bir
zaman içerisinde islânı'm kazand ığı zaferlerin tarihe geçmi ş belgeleridir.
Fetihler bundan sonra da devam etmi ş, Mâverâunnehr ve tlirizm'in fethi
93 senesine kadar tamamlanm ış, 96 senesinde ise Çin hududuna gelinmi ştir.
Garpta ise, 92 senesi Şaban ayından itibaren Târ ık kunı.andasırıdaki müslümanlar,
Afrika sâhillerinden dört gemi ile İspanya fethi için harekete geçmi
ş bulunuyorlard ı373.
Hicretin birinci asr ı boyunca, Avrupa'n ın bat ıdaki en uzak noktas ından
doğudaki Çin hududuna kadar bir şerit halinde uzanan topraklar ın büyük
İslam Imparatorlu ğu hudutlar ı içerisine girmesinde dikkati çeken en mühim
husus, bu fetih hareketlerinden büyük bir k ısm ının bilhassa genç sahabilerin
çoğunlukla hayatta bulunduklar ı bir devirde gerçekle şmiş olmasıdır. Bu,
tabii olarak, fetih için merkezden do ğuya, bat ıya ve kuzeye ç ıkart ılan sefer
367 Aynı eser, III. 235.
368 Aynı eser, III. 255-256.
369 Aynı eser, III. 304.
370 Aynı eser, III. 312.
371 Aynı eser, III. 315.
372 Hasan İ. Hasan, T(trihu'l- İslıjm, I. 302
373 Ay ın eser, I. 337.
85

heyetlerinin başında veya içinde, gerek kumandan olarak ve gerekse er olarak
büyük say ıda sahabi guruplar ının da yer alm ış olduklar ı neticesini doğurur;
zira bilgi, dikkat ve tecrübe isteyen harp hareketlerinde, Hazreti
Peygamberle birlikte bir çok gazvelere i ştirak etmi ş ve onun strateji bilgisinden
yararlan ıp tecrübe edinmi ş sahabilerden istifade etmemek elbette
düşünülemezdi. Nitekim `Ulümu'l-badIşinde hadis ravilerinin "buldön" ve
"evtö'n" ına bir fas ıl ayıran el-Höldm Ebn `Abdillah, Hazreti Peygamberin
vefat ından sonra bir çok sahabilerinin Medine'den ayr ıld ıklarım ve muhtelif
ülkelere yerle ştiklerini söyler 374 .
El-klökim'in verdiği bilgiye göre, sahabeden İbn Ebi Tâlib, Sacd
İbn Ebi Vakkö ş, Saqd İbn Zeyd İbn (Anır İbn Nufeyl,

lar ından da yararlanarak ayn ı konuda telif etti ği kitapta Mışız'a dahil olan
300 ü a şkın sahabi ismi vermi ştir378 .
Ebiz cUbeyde İbnul-Cerrah, Bilal İbn Rabab, cUbade İbnu' ş-Şamit,
Mucaz İbn Cebel, Sacd İbn cUbade, Ebu'd-Derda), Şürahbll İbn Hasene, ljalid
İbnu'l Velid, (Iyaz İbn Ganem, el-Fazl İbn 'Abbas İbn `Abdi'l-Muttalib (Ürdün'de
medfiindur), Ebü Malik el-E şcari, cAvf İbn Malik el-E şcaci, Seyhan,
Şedd ad İbn Evs, Fuzale n ın cUbeyd, cAmr İbn cAnbese, el- Hari ş İbn Hişam,
Mucaviye ibn. Ebi Sufyan, Vasile İbnu'l-Eskac, `Busr İbn Ebi Ertat, Hubeyb
İbn Meseleme, ez-Zakkak İbn Kays, Kuba ş İbn Eşyem, el-cIrbaz İbn Sariye,
(Abdullah İbn Busr,

Hâlid ibnu'l-Velid gibi me şhur sahabilerin kumandas ındaki müslümanlar tarafından
zabtedilince, yap ılan ilk iş, yine bir mescid yeri tesbit etmek olmu ştu.
Bu tesbit i şini de ilk defa Ebü

kazanm ıştı. Ordusunu ve elinde bulunan mallar ı düşmana kar şı korumak
için bir şehir kurulmas ını planladığı zaman, önce bir Daru'l-Smare ve bir de
mescid in şa etmeyi unutmad ı. Ancak namaz kfianlar için oldukça dar gelen
bu ınescidin geni şletilmesini halifeye yaz ımş, o da mescid civar ındaki arazinin
sat ın alınarak geni şletilmesini emretmi ştir. Daha sonralar ı milteaddit defalar
yenilenen ve geni şletilen bu mescid, bugün Tunus'ta Kayrevan Câmii olarak
ıneşhurdur ve sahabi

Hadis ve fıkıh sahas ında şöhret kazanm ış pek çok sahabi Medine'de yaşadığı
için, buras ı, Hazreti Peygamberi görmeyen, fakat onun hadislerini en
yakın arkadaşlar ından işitip lııfzetmek isteyen hadisçilerin devaml ı ziyaret-
Olu olmuş, t ıpkı bir ticaret merkezi gibi, hadis alma ğa gelenlerle dolup boşalmışt
ır.
Medine'de ya şayan ve hadis sahas ında otorite olan bu sahabilerin başında
Ebii Bekr es- şıddik, (Omer ibnul-tiattab, halife olarak Kafe'ye intikalinden
önce (Ali İbn Ebi Talib, Eba Hurayra, Ummu'l-mu'minin

. Mekke
İlk vahiyle İslami davetin ba şlang ıç şerefine nâil olmas ına ra ğmen, halk ı ,
Hazreti Peygambere ve etraf ındaki bir avuç müslümana reva gördükleri tehdit
ve i şkencelerle onlar ın hicret etmelerine sebep olan bu şehir, ancak sekiz
sene sonra, müslüman fethiyle tarihteki gerçek yerini alm ışt ır.
Fetihten sonra Hazreti Peygamber Mucâz İbn Cebel'i Mekke'de b ırakm ış
ve Mekke halk ına Kur'ân ve Sunnet ahkâm ını ve kıraat ı *etmesini ona emretmi
şti. Mucâz, Hazreti Peygamberin genç ve âlim sahabilerinden biri idi
ve onunla birlikte bütün gazvelere i ştirak etmi şti 398.
Mu`âz İbn Cebel ile birlikte Mekke'de daha bir çok sahabi yerle şmi ş bulunuyordu.
El-klikim en-Neysâbüri bunlardan baz ılarının isimlerini verir:
Ebn Rabia el-Muliz ılmrnin oğullar ı (Ayyâ ş ve 'Abdullah, el-Hâri ş İbn Hişâm,
(Ikrime İbn Ebi Cehl, 'Abdullah ibnu's-Sâ'ib el-MahzlimI ki K âri'u' ş - şalıabe
olarak bilinir, (Attâb İbn Esid ki Hazreti Peygamberin Mekke'deki halifesi
idi, karde şi Hâlid İbn Esid, el-Hakem İbn
İbn (Anır ve diğerleri 399.
ş, `Oşınân İbn Talha, (Ukbe
Şeybe İbn (O şmân, Şafvân İbn Umeyye, Ebn Malizüre, Suheyl
Fakat Mekke medresesi, as ıl (Abdullah İbn (Abbâs' ın Ba şra'dan dönü şünden
sonra kuvvet kazanm ışt ır 400. Daha önce gerek tefsir sahas ındaki ınevkiine
temas etti ğimiz ve gerekse rAbtıdile, ve fetva vermekle şöhret kazanm ış yedi
sahabi aras ında zikrettiğimiz İbn `Abbâs, rivayet etti ği 1700 e yakın hadisle
de en çok hadis rivayet eden yedi sahabi (muksirfin) den birisi olarak da
biliniyordu4°°. İşte bu ilmi kapasite ile el-Beytu'l-Harânı'da oturan ve talebelerine
tefsir, hadis, f ık ıh ve edeb ö ğreten İbn (Abbâs ile Mekke medresesi
ilmi bir şöhret kazanm ış ve pek çok talebe yeti ştirmi ştir. Bu talebelerden bilhassa
üçü, mevaliden olmakla beraber tefsir ve hadis sahalar ında ziyadesiyle
meşhur olmu şlard ır. Bunlardan birisi, İbn (Abbâs' ın Kur'ân tefsiriyle ilgili
akvalini rivayet etmekle şöhret kazanan Mucâhid İbn Cebr 402, birisi Mekke'nin
zâhid ve fakihlerinden, ayn ı zamanda hacc menâsikini en iyi bilenlerden
398 Tercemesi için bkz. İbn Hacer, lzdbe, VI. 106-107; Ibnu'l-E şir, Usdu'l-gdbe, IV.
376-378.
399 Bkz. Macrifet s. 192.
400 Tercemesi için bkz. İbn Hacer, Iz ılbe, IV. 90-94; Ibnu'l-E şir, Usdu'/-gtıbe, III. 192—
195.
401 "Sahabenin sayısı ve hadis râvileri" ba şlıklı bahse bak ın ız.
402 Tercemesi için bkz. Eb ıl Nucaym, 1:111ye, III. 279-310; ez-Zehebi, 1111zeinu'l-ictidül,
III. 439-440; Tezkire, I. 92-93; bn Hacer, Tehzib, X. 42-44.
91

olan `Ata' İbn Ebi Rabüh 403 ki Mescid-i Hargunda etrafinda toplananlara f ıkıh
anlat ır, hadis riyayet eder ve dini meseleleri ö ğretirdi. Üçüncüsü ise, pek çok
sahabiden ders alm ış, sonra İbn cAbbüs' ın talebesi olmu ş, Mekke'nin me şhur
fakih ve müftilerinden say ılan Tavas İbn Keysün404 dir.
Şurasuu da unutmamak lân ındır ki, Mekke, sonra da Medine, bir hacc ve
ziyaret mahalli olmalar ı itibariyle her iki şehrin de İslâm âleminde ayr ı bir
mevkii vard ır. Her sene buralara gelen binlerce ziyaretçi aras ında muhtelif
ülkelerin fakih, müfessir ve muhaddislerinin de bulunmas ı, ilim hayat ının
canlılığını muhafaza etmesini sa ğlayan başhca âmillerden birisi sayılmak icab
eder; çünkü bu çe şit toplant ılarda cereyan eden müzakerelerin, bilhassa hadislerin
teyid, takviye ve ne şri yönünden rolü çok büyüktür.
c. Küfe
Daha önce de i şaret etti ğimiz gibi Küfe, Şimale uzanan İslâm filtilhatı
s ıras ında ordu kanirgühl olarak tesis edilmi ş bir şehirdi. Bununla beraber bu
şehrin bulundu ğu ülke, yani cIrük, geçmi ş as ırlar ın medeniyet izlerini ta şıyan
bir yer olup, Babillilerin, Asurlar ın, Keldanilerin, Fürs ve Rumlar ın hepsi
burada birbirinden farkl ı devletler kurmu şlard ı. Müslümanlar (Oluer ibnu'l-
Hattüb devrinde buralar ı istilâ edip Ba şra ve Küfe şehirlerini kurunca, Medüin'in
liazineleri, Babil ve Iffire'nin medeniyeti buralara intikal enni ş 405, her
iki şehir de kısa bir zamanda ilim dünyas ının iki büyük merkezi haline gelmiştir.
Kiife, bidayette bir ordu karargühl olarak kuruldu ğu için, ordu içinde
bulunan bir çok sahabi buraya gelmi ş bulunuyordu. Fakat `Ali İbn Ebi
Medine'yi terkederek hilâfet merkezini Kilfe'ye nakletmesinden sonra şehir
geçici bir karargülı merkezi olmaktan ç ıkm ış, her gün süratle geni şleyen büyük
bir devletin makam olmu ştur. Bu sebepten pek çok sahabe buraya yerle
şmi ş ve ömürlerinin sonuna kadar burada ya şanuşlard ır.
Kilfe'ye yerle şmi ş olan sahabilerin ilim yönünden en me şhurları, şüphesiz
`Ali İbn ELI Tülib ve

mas ı takip etmi şti. Fakat bu çat ışman ın ortaya ç ıkard ığı hariciler kadar hiç
bir şey her halde onu me şgul etmemi ştir. Bütün bu me şgaleler, onun ilim için
zaman ayırmas ına daima engel olmu ştur.
`Abdullah İbn Mes

ese te şekkül etmi ştir. Basra'da kalan sahabilerin ilim yönünden en me şhurları
şüphesiz Ebü Müsal-Egarl ve Enes İbn Malik idi. (Ali İbn Ebi Tülib'in.
hilâfetinde (Abdullah İbn (Abbüs' ın da Ba şra'ya vali olarak tayin edildi ği
malumdur418. Bu sahabiler yanında hadis rivayetleriyle tan ınan 'Imrün İbn
kiuşaynals, Ma

c ın ikrar ından ibaret bir din de ğildir. Bu inanan yan ında, gerek ibadet yönünden
ve gerekse halöl ve haram yönünden a ın.eli gerektiren bir tak ım mükellefiyetler
de vard ır ki, bunların inançtan ayr ı mütallia edilmeleri mümkin
değildi; çünkü hepsi de inancın zorunlu bir neticesi idi ve bunlar olmaks
ız ın inanc ın varlığına hükmedilemezdi. Bu itibarla kim olursa olsun islâm'a
giren bir kimsenin gerçekten müslüman olabilmesi için gerek bu ibadetleri
ve gerekse lialöl ve haram ı en ince teferrüat ına kadar bilmesi ve tatbik etmesi
gerekiyordu; bu ise sistemli bir e ğitim ve öğretime ihtiyaç gösteren bir i şti.
Nitekim Hazreti Peygamber, bir kabilenin veya bir şehir halk ının islâm'ı
kabul etmesi üzerine oraya hemen ibadet ahkömm ı, halâl, ve haramı öğretecek
bir hoca göndermekte gecikmiyor, onlar ın İslam' ı tatbik etmelerini sa ğlayacak
her türlü bilgiyi edinmelerine imkön haz ırlıyordu.
Halifeleri devrinde fetihler süratlendi ği zaman Hazreti Peygamberin
sunneti aynen tatbik edilmi ş ve fethedilen ülke halkına İslâm'ı öğretecek
hocalar gönderilmi ştir. Söm da bu ülkelerden biridir. Fethi üzerine ordu kumandanlar
ından Yezid İbn Ebi Sufyön, Halife (Omer tbnu'l-ljattöb'a şöm
halkının, kendilerine Kur'ân ı öğretecek ve F ıkıhta derinle ştirecek kimselere
ihtiyaçlar ı olduğunu yazm ış, (Omer de oraya Mucöz İbn Cebel'i, (Uböde ibnu'-
ş-Sömit'i ve Ebu'd-Derdö' ı göndermiştir 432.
Mucöz İbn Cebel, sahabenin halfd ve harama vak ıf ileri gelen tdimlerinden
birisi idi. Hazreti Peygamber, hem islâm'a davet etmesi, hem de halöl
ve haram ı öğretmesi için Yemen'e bir elçi göndermek lüzumunu hissetti ği
zaman Mu

Diğer iki sahabi cUbade İbnu's-Samit ve Ebu'd-Derda'm da vücf ıduyle
teşekkül eden Şam ınedresesi, (1.Tbade'nin klumus'ta, Ebu'd-Derda'm D ımaşkta
ve Mucaz İbn Cebel'in de Filistin'deki e ğitim ve ö ğretim faaliyetleriyle,
tabi(iindan pek çok ilim adamı yeti şmiştir. Ebü İdris el-tiavlani
İbn

`Abdullah İbn (Amr'dan başka Mısır'a gelmi ş ve oraya yerle şmiş daha
pek çok sahabi vard ır. Yukar ıda es-Suyöti'ye istinaden 300 ü a şkın sahabinin
Mısır'a geldi ğini kaydetmi ştik. Bunlar ın büyük bir k ıs ım devamlı olarak
orada kalmam ış olsa bile, kalanlar ın himmetiyle bir medresenin te şekkül etmi
ş ve pek çok töbicim ve etba` ı ulemasın ın yeti şmi ş olaca ğı tabiidir. Nitekim
Mıs ır müfti ve muhaddisi Ebul-ljayr Mersed İbn cAbdillah 446, Yezid İbn IJbi
Hubeyb 447, cOmer kis 448,

önünde bulundurmak gerekir. Ne var ki, biraz önce de i şaret etti ğimiz gibi,
her sahabinin Hazreti Peygamberden i şitip gördüğü söz ve fiiller birbirinden
farklı idi. Bunların aras ında, Hazreti Peygamber hayatta kald ığı müddetçe
onun yan ından ayr ılmayanlar, bir ba şka ifade ile, onunla sohbeti uzun olanlar
bulunduğu gibi, yan ında az kalanlar, yahut sohbeti k ısa sürenler de vard ı .
Bu, tabii olarak Hazreti Peygambere ait söz ve fiillerden, bir sahabinin bildiğini
diğer bir sahabinin bilememesi neticesini do ğurmuştu. Nitekim daha
önce rakamlar vererek de aç ıkladığımız gibi, binin üzerinde hadis rivayet ettikleri
için muk şirün denilen yedi sahabi aras ında bile hadis say ısı bakımından
oldukça büyük farklar vard ır. En çok hadis rivayet eden Ebü Hurayra'n ın
3800 ün üstünde hadisi var iken, ondan sonra gelen 'Abdullah İbn cOmer'in
2600 küsür hadisi rivayet edilmi ştir. Bunun gibi, Enes İbn Mülik'in 2286,
Ummul-mu'ıninin. qi şe'nin 2210, İbn cAbbüs' ın 1969, Cübir İbn `Abdillah' ın
da 1540 hadisi vard ır. Muksiründan en az hadisi olan kimse ise, 1170 hadisle
Ebü Sa(id el-ljudri'dir. Bu rakamlar gösteriyor ki, baz ı sahabenin i şittiklerimi
diğer baz ıları i şitmemi şlerdir. Bu ise tabii olarak şu neticeyi do ğurmu ştur:
Bir sahabi hangi ülkeye göçedip yerle şmi şse, o ülkede yaln ız o sahabi tarafından
bilinen ve rivayet edilen hadisler tan ınmış, fakat o ülkeye u ğramayan sahabilerin
hadisleri orada meçhul kalm ıştır. İşte hadis tarihinde zaman zaman
rastlanan "cIrük ehlinin hadisi", yahut " Şam ehlinin hadisi", veya "M ısır ehlinin
hadisi" tabirlerinin delâlet etti ği mana budur. E ğer bir hadis, Şüm'a
yerle şmi ş bir sahabi tarafından rivayet edilmi ş, fakat o hadisi ba şka ülkelerdeki
diğer sahabiler rivayet etmemi şlerse, yaln ız Şüm ahalisince maruf olan
bu hadis için " Şüm ehlinin hadisi" demek kadar tabii bir şey olmamak gerekir.
Değişik hadislerin de ği şik ülkelerde yay ılmas ı, te şrii görevin ifas ında
farkl ı neticeler do ğurmu ştur. Bilindiği gibi sahabe devrinde te şriin başlıca
üç kaynağı vard ı : Kur'ân ı Kerim, Sunnet veya hadis, sahabe ictihad ı. Burada
şunu hemen belirtmek gerekir ki, ictihad, Hazreti Peygamber taraf ından sahabeye
yüklenmi ş en mühim görevlerden birisi idi. Mu`üz İbn Cebel'i Yemen'e
gönderdi ği zaman ona, ne ile hüküm verece ğini sormuş, Pilu'üz da "Allah' ın
Kitab ı ile, onda bulamazsam Rasülu'llahm Sunneti ile, onda da bulamazsam
ictihad ımla" demi şti. Hazreti Peygamber onun bu cevab ından memnun olmuş
ve göğsüne vurarak "Allah' ın elçisinin elçisini, Allah' ın elçisini ho şnud
edecek şekilde muvaffak k ılan Allah'a hamdolsun" diyerek bu memnuniyetini
ifade etmi şti 454. Bu bakımdan ictihad, çe şitli hödiselerin zuhurunda, onların
hani için her sahabinin başvurmas ı gereken te şrii görevlerden birisi sayıllyord
ur.
98
454 İbn cAbdi'l-Berr, C ı5imic beytıni'l-cılın, II. 56.

Her ne kadar Eba Bekr ve `Ömer ibr ıu'l- İjattab' ın hilâfetlerinde, yani
sahabenin henüz Medine d ışındaki ülkelere fazlas ıyle yayılmadıkları devirlerde
ortaya ç ıkan mü şkillerin halli, çok defa ayn ı şehirde ya şayan sahabilerin
görü şlerine ba şvurmak suretiyle hallediliyor ve mesele ile ilgili hüküm
bir çe şit sahabe icma' ı olarak ortaya ç ıkıyor idiyse de, fetihlerin geni şlemesi ve
sahabenin da ğılmas ıyle, onlara ba şvurmak ve herbirinin görü şünü almak imkanı
ortadan kalkm ıştı Medine'de bulunan halifenin, hakk ında nass bulunmayan
bir hâdise zuhur ettikçe, Kafe'de, Basra'da, Şam veya Mısır'daki sahabe
ileri gelenlerini toplamas ı ve onlar ın hadise ile ilgili görü şlerini almas ı
kolay de ğildi. Bu sebeple te şri salahiyetine sahip olan sahabiler, te şri görevlerini
ya ferden, yahutta daha çok sahabenin bulundu ğu yerlerde cemaat
halinde yapmak zorunda kald ılar. Bu suretle, müslüman ülkelerin her birinden,
orada bulunan sahabi say ısı nisbetinde, hakk ında nass bulunmayan mese
lelerle veya nasslar ın tefsir ve izah' ile ilgili fetvalar sad ır olma ğa başlad ı.
Bunun neticesi olarak da, sahabe aras ında sad ır olan bu ahkam ile ilgili bir
çok ihtilaf zuhur etti. Bu ihtilaflar ın muhtelif sebepleri vard ı :
a. Kur'an ve Sunnet alikam ına ait nasslar ın çoğu, murad edilen manaya
delâlet yönünden kat'î de ğil zanni idi. Nasşın bir manaya gelme ihtimali olduğu
gibi, bir ba şka manaya gelme ihtimali de vard ı. Bunun sebebi, çok defa
bir nassda lugat yönünden mü şterek yaz ılışta iki veya daha fazla manâya
gelen lafızların bulunmas ı idi. Bazan tahsis ihtimali olan, fakat amm ı ifade
eden, hazan takyid ihtimali olan, fakat mutlak ifade eden bir laf ız bulunuyordu.
Her kanun yaz ı' sahabi, bunlar ı kendi nazar ında makbul olan karineler yardımıyle
ve kendi aç ısından değerlendiriyor, veya manaland ınyordu. Sahabenin
bir nass ı anlayışlar ındaki farkl ılık dolayıs ıyle eliz'i meselelerde aralar ında
zuhur eden ihtilaf pek çoktur.
b. Sahabenin ya şad ığı çevreler birbirinden farkli oldu ğu gibi, te şzie konu
olan mesalih ve ihtiyaçlar ı da de ğişikti. Mesela Medine'de

den i şitti ği bir hadis nass ına istinaden hüküm vazedebilirken, (Irak'taki bir
sahabi, o hadisi bilmedi ği için, aynı hadiseyi kendi ictihad ıyle halletmek zorunda
kal ıyor ve bu suretle, iki ayr ı ülkede ayn ı hadise için birbirinden farkl ı
hükümler ortaya ç ıkmış oluyordu.
Bu üçüncü hal, her ne kadar ahkam hadislerine taalluk etse bile, muhakkak
olan ve sahabe taraf ından da idrak edilen husus şu idi ki, Hazreti Peyrin
hadisleri sahabilerin çe şitli ülkelere da ğılmalarıyle da ğılmış ve bir bütün
olarak herkes taraf ından istenildi ği anda kaynak olarak kullan ılma in ıkann ı-
dan mahrum kalm ışt ır. Keza sahabe tarafından iyice bilinen diğer bir husus
da, ülkesinde maruf ve me şhur olmayan pek çok ilmin di ğer ülkelerde maruf
ve me şhur olmas ıdır. Bir ba şka ifadeyle her sahabinin, di ğer ülkelerde ya şayan
arkada şlarının Hazreti Peygamberden duyup ö ğrendikleri, fakat kendisinin
bilmediği şeyleri bulunduklar ı yerlerde ö ğrettiklerini bilmesidir. İş te
bu durum, sahabe aras ında önce küçük çapta da olsa, bir hareketin ba şlamasına
yol açm ıştır. Bu hareket, bir ülkede ya şayan bir sahabinin, bilmed ıği
yahut Hazreti Peygamberden i şitmedi ği bir hadisi, onu bilen ve fakat ba şka
ülkede ya şayan bir ba şka sahabiden ö ğrenmek için onun yan ına seyahat etmek
(r ıhlet) şeklinde ortaya ç ıkmışt ır.
Aslında dine taalluk eden bir şeyi öğrenmek maksad ıyle günlerce ve
hatta haftalarca süren seyahatlar ın ba şlangıcını Hazreti Peygamberin hayatta
bulundu ğu devre kadar indirmek mümkindir Medlne'ye bir hayli uzak
yerlerde oturan kabile mensuplar ının tek ba şlar ına veya heyetler halinde s ık
s ık Hazreti Peygambere gelerek din hakk ında sualler sorduklar ı , ondan nasihat
dinleyip tavsiyesini ald ıkları bilinen hususlardand ır. Hatta bu, o kadar
me şhur olmu ştur ki, Enes Ilmi Malik bir hadisinin ba şında "Rasalu'llah (s. a. s.)
a sual sormaktan nehyolunmu ştuk. Bundan dolay ı çöl ahalisinden ak ıllı bir
kimsenin gelmesi ve bizler dinlerken Hazreti Peygambere sual sormas ı hoşumuza
giderdi" demek suretiyle 456 bir şeyler ö ğrenmek maksad ıyle Hazreti
Peygamberin yan ına gelmek için uzun seyahatlar ın göze alınd ığın ı ve bunun
sık s ık tekerrür etti ğini açık bir şekilde ortaya koymu ştur. Yeni bir dinin vazolunduğu
s ırada, bu dine intisab edenlerin onun gere ğini yapmak için bir çok
şeyleri ö ğrenmek zorunda kalacaklar ını ve bunun için de en sa ğlam yolun o
dini vazedene ba şvurmak oldu ğunu tabii kar şılamak icabeder. Hatta Hazreti
Peygamberin vefat ından sonra bile dini en iyi bildiklerine şüphe olmayan onun
en yak ın arkada şlar ına danışmak maksad ıyle bu seyahatlar ın devam etmi ş olaca
ğı da tabiidir. Filhakika, ister dine taaluk eden bir şeyi öğrenmek için olsun,
ister Hazreti Peygamberin bir hadisini i şitmek için olsun, er-rıltle fi talebi'l-
456 Muslim, Şahiti, I. 41.
100

ltadiş ad ıyle şöhret kazanan bu seyahatlar, sahabe aras ında olduğu gibi daha
sonraki tabakalarda giderek artm ış ve hadis toplaman ın başta gelen şartlar ından
biri olmu ştur.
Bir sahabinin bilmedi ği veya Hazreti Peygamberden duymad ığı bir hadisi
öğrenmek, yahut bildi ği halde sonradan tereddüde dü ştüğü bir kaç kelimesini
yeniden i şiterek ondan emin olmak için her türlü yolculuk me şakkat ım
göze alarak uzak bir ülkede ya şayan bir ba şka sahabinin yan ına gitti ğini gösteren
enteresan haberler vard ır.
cAtü) İbn Ebi Rabâb.'tan nakledildi ğine göre, MedIne'de bulunan Ebii
Eyyiib el-En şüri, Hazreti Peygamberden i şittiği bir hadisi Mışır'da bulunan
(Ukbe İbn (Arnir'e sormak için hayvan ına binip yola ç ıkm ıştır; zira bu hadisi
Hazreti Peygamberden i şiten kendisiyle (Ulbe'dan ba şka kimse kalmamıştır.
Elif'. Eyyüb Mışır'a geldiği zaman, o s ırada Mışır emin olan Mesleme
İbn Matıled'in evine u ğramış ve kendisini Ukbe'nın evine götürecek bir rehber
alarak cl4be'ya gelmi ştir. Ona "her kim dünyada bir mü'minin ay ıbım
örterse, Allah da k ıyamet günü onun ay ıbım örter" hadisini sormu ş ve "bu
hadisi Hazreti Peygamberden i şiten senden ve benden ba şka kimse kalmad ı"
demiştin. (Ukbe' ınn, hadisi Hazreti Peygamberden i şittiği şekilde tekrarlamas
ı üzerine yine hayvan ına binerek Medine'ye geri dönüm. ştür 457.
Öyle anla şılıyor ki Ebü Eyyüli, bu hadisten baz ı şeyleri unuttu ğu korkusuna
kap ılmış, onu hüfızas ında tazelemek için, Hazreti Peygamberden i şitmiş
kendisinden sonra tek ki şi kalan (UlFlie İbn mir'i arama ğa koyulmu ştur.
Bunun için Medine'den M ışır'a, bir kom şu evine gider gibi, yola ç ıkmış, cUkbe
dan hadisi dinledikten sonra tekrar memleketine dönmü ştür.
El-Bulıürl tarafından da bâb ba şlığı olarak zikredilen bir ba şka haberden
ö ğrendiğimize göre, Câbir İbn `Abdillah, sahabi cAbdillah İbn Uneys'in
Hazreti Peygamberden rivayet etti ği bir hadisi bizzat onun a ğzından i şitmek
için bir ay süren bir yolculu ğa ç ıkmışt ır 4". O s ırada Şiim.'da bulunan
`Abdullah İbn Uneys'in yan ına gelen Cabir, ona: "Hazreti Peygamberden
i şitmediğim bir hadisi rivayet etti ğini öğrendim. Onu i şitmeden ikimizden
birinin ölmesinden korktum ve sana geldim" diyerek hadisi ondan dinlemi ş
ve Medine'ye dönmü ştür 459.
Tek bir hadis için dahi olsa sahabe aras ında görülen bu türlü seyahatlar,
tâbi(iin neslinin yeti şmesinden sonra şüphesiz daha çok artm ışt ır ve ha-
457 El-15£1kim Ebû cAbdillah, Macrifet s. 7; İbn cAbdi'l-Berr, Cdmic bey
ıti'l-cılm, I. 94.
458 Bkz. Şcıli,[4, L 27.
459 İbn cAbdi'l-Berr, beyiıni'l-(tl ın, I. 93.
101

disle me şgul olan bir çok tabi% ilk kaynak olan ve muhtelif ülkelere da ğılmış
bulunan sahabileri teker teker ziyaret ederek onlar ın Hazreti Peygamberden
i şitip rivayet ettikleri hadiseleri toplama ğa ba şlamışlardır. Sacid İbnu'l-
Museyyib'in "gerektiği zaman bir tek hadis için günlerce yürüdü ğünü"
söylemesi 46°, Mesrök İbnul-Eeddın "bir harf için de olsa yolculuk etti ğini"
belirtmesi 46', hadislerin toplanmas ı için sarfedilen gayret ve titizli ği gösteren
delillerdendir. Bu seyahatlar ın yalnız ilim ve din için yap ılmış olması da, bundaki
samimiyetin bir ba şka delilini te şkil eder. `Abdullah İbn Mescöd'un "Allah'ın
Kitabın ı benden daha iyi bilen bir kimsenin bulunduğunu öğrensem
ona giderdim" 462 sözü ile `tamir e ş -Sacbi'nin "bir kimse hikmetle ilgili bir kelime
işitmek için Sâm'ın bir ucundan Yemen'in öbür ucuna kadar sefere ç ıkmış
olsa, onun bu seferi zâyi olmu ş sayılmaz" sözü 463 bu konudaki niyet ve samimiyeti
aç ıkça gösterir.
İbn Mâce tarafından nakledilen bir hadisin râvisi Kesir İbn Kays, şöyle
anlatmaktad ır: "D ıma şk mescidinde Ebu'd-Derdâ'm yan ında oturuyordum.
Bir adam geldi ve: Yâ Eba'd-Derdö ) ! Senin rivayet etti ğini işittiğim bir hadis
için Rasûlu'llah (s. a. s.) ın şehri Medine'den geliyorum, dedi. Ebu'd-Derdö.
ona: Ticaret yahut ba şka bir i ş için gelmedin mi diye sordu. Adam hayır,
deyince Ebu'd-Derdâ ona şu cevab ı verdi: Hazreti Peygamberin şöyle dediğini
i şittim: Her kim ilim elde etmek için bir yola sülük ederse, Allah da ona
cennet yolunu kolayla şt ır ır. Melekler ilim pe şinde giden kimseden ho şnud
olarak kanadlar ını eğerler. Göktekiler ve yerdekiler, hattâ denizdeki bal ıklar
bile onun için ma ğfiret dilerler Âlimin âbide üstünlü ğü, ayın sâir yıldızlara
üstünlü ğü gibidir. :klimler peygamberlerin vârisleridir. Ne var ki Peygamberler
ne dinar ne de dirhem b ızakırlar; onlar ın bıraktıklar ı yalnız ilimdir;
onu alan da büyük bir ho şnudlukla ahr" 464.
Hazreti Peygamberden rivayet edilen bu çe şit hadislerle de teyid ve
te şvik edilen seyahatlar, bir taraftan hadisin daha geni ş ülkelere yayılmas ını
sağladığı gibi, diğer taraftan bir hadis metninin de ğişik rivayet şekillerinin de
ortaya ç ıkmasına vesile olmu ştur; çünkü bir hadisçi, hazan ya şadığı şehirde
kendi şeyhinden i şittiği bir hadisi, bir ba şka yerde ve bir ba şka şeyhten daha
değişik bir şekilde i şitmi ş olabiliyordu. Bu ise, bir taraftan hadisçiler aras ında
hadisle ilgili müzakere kap ısını açarken, bir taraftan da "fulan kimse hadisi
bu şekilde rivayet etti; fulan kimse de şu şekil..." ifadesinin tabii bir neticesi
olarak isnad fikrinin yerle şip gelişmesinde ba şıca âmillerden birisi olmu ştur.
460 Aynı eser, I. 94.
461 Aynı yer.
462 EI-Ijatibu'l-BağdAdi, el-Kiföye, s. 402.
463 İbn cAbdil-Berr, Cami cbeyöni'l-`11m, I. 95.
464 Bkz. Sunen, I. 97-98.
102

Ilerde daha geni ş bir şekilde üzerinde durma imkan ını bulaca ğımız bu
konu ile sahabe devrine son verirken, şu hususu bir defa daha belirtmekte
fayda vard ır ki, vahyin ba şlangıc ı ile Islam' ın iki dayanağından birisi olduğu
anlaşılan hadis, Hazreti Peygamberin en yak ın arkada ş ve yard ımc ılar ı olan
sahabe tarafından tam bir titizlikle korunmu ş, bazan hafıza ve hazan da yaz ı
yard ımıyle müteakip nesle nakledilmi ştir. Ne var ki sahabeden sonra yine de
hayırla yadedilmesi gereken ve Kur'an ve hadis ba şta olmak üzere Islami
ilimler sahas ında alimleri sayılamıyacak kadar çok olan bu nesil, belki de Hazreti
Peygamberi görmemenin ve onun devrine bir ku şak da olsa uzak bulunmanın
bir neticesi olarak, aralar ına fesad unsurlar ın s ızmasma ve tevhid kelimesinin
geni ş çapta zedelenmesine engel ola ınamışt ır. Bu zedelenmenin en
büyük tesiri ise, hadis üzerinde görülmü ştür. Bunu müteakip babislerimizde
inceleme ğe çalış aca ğız.
E. HADISTE VAZc HAREKETLERI
1. Mevzii< (uydurma) hadisin tarifi
Ba şta Islam dinine kasdedenler olmak üzere, mensub olduklar ı siyasi
fırka ve hizibleri, f ıkhi mezhebleri, kabilelerini, cinsiyetlerini, dillerini, peşinden
gittikleri imam veya hükümdarlar ı medhetmek, halife ve emirlerin
nezdinde yüksek mertebeler kazanmak, cami ve mescidlerde va`zettilderi cemaatin
teveccühüne JIâil olmak, halk ın dini emir ve nehiyelere kar şı rağbetini
art ırmak maksad ıyle din düşmanlar ının, yalancıların ve calillerinuydurduklar ı,
sonra da bu uydurulan şeylere, derecelerini yükseltmek için tan ınmış hadis
ravilerinden düzdükleri isnadlar ekleyerek hadismi ş gibi Hazreti Peygambere
iftira ile isnâd ettikleri sözlere mevzin` (uydurma) hadis ad ı verilmiştir 465.
Hazreti Peygamber "her kim benim üzerime kasden yalan söylerse, cehennemdeki
yerine haz ırlans ın" 466 demi ş olmakla beraber, esefle belirtmek
gerekir ki, Islam' ın çok erken bir devrinde, çe şitli sebeplerle pek çok hadis
uydurulmuş ve Hazreti Peygamberin ismine izafeten sahib hadiseler meyanında
rivayet edilmi ştir. Hadis vaz' ının çe şitli sebepleri vard ır. Bu sebepler
üzerinde durmadan önce, tarihi kesinlikle tesbit edilemese bile, hadis yazının
ba şlang ıc ına, yahut mevzii` hadislerin zuhur etme ğe ba şladığı devre kısaca
i şaret etmek faydal ı olacakt ır.
465 Talat Koçyiğit, Hadis usulü, s. 132.
466 Hadisçilerin ittifakla mütevatir olarak kabul ettikleri bu hadis bütün hadis kitaplarmda
nakledilmi ştir. Varyantlar ından birisi için mesela', bkz. Muslim, şagb, IV. 2298.
103

2. Hadis vaz`mm ba şlangıcı
Hadis, İslam toplum hayat ındaki yerini ve de ğerini incelerken de bebelirttiğimiz
gibi, hem Kur'a/un tefsiri, hem de te şriin Kur'ândan sonraki
ilk kayna ğı olmas ı bakımından, Hazreti Peygamberin hayat ında gerçek değerini
bulmuş ve sahabe aras ında aranan, müzakere edilen ve büyük bir titizlikle
korunan mukaddes bir emanet olmu ştur. Gerçek bu olunca, hadis
vaz'ının başlangıç devrini ara şt ırırken, ilk akla gelen sualin, hadisin de ğer
kazand ığı bu ilk devirle ilgili olmas ı ve "yaz' hareketinin Hazreti Peygamberin
hayat ında görülüp görülemiyece ği" istifhammın belirmesi tabii bir netice
olarak ortaya ç ıkabilir. Ancak şunu hemen belirtmek gerekir ki, böyle bir istifham
ın hadis tarihi bak ımından hiç bir mesnedi ve hiç bir de ğeri yoktur. Bu
hükmü teyid bab ında ileri sürülebilecek basit, basit oldu ğu kadar da münaka şa
götürmez ilk delil, hadis tarihi ile ilgili kaynaklarda, Hazreti Peygamber
hayatta iken hadis vaz' ına te şebbüs edildi ğini, yahut bir ki şi dahi olsa, onun
bu derece şefi bir fiile cüret etti ğini gösterecek tek bir habere rastlanmamaktad
ır. Eğer böyle bir hareket olsayd ı, daha sonraki devirlerde bu i şe te şebbüs
edip de hadisçiler tarafından en a ğır dille te şhir edilenler gibi, bu hareketin
fiili veya failleri de, ya bizzat Hazreti Peygamber, yahutta onun ashab ı tarafından
aynı tarzda te şhir edilir ve Iânetlenir, bununla ilgili haberler de bize
kadar intikal ederdi. Nitekim ilk as ır içerisinde hadislerin hususi bir kitapta
toplanmayıp, yalmz hafızaya itimad edilmesinden, ayn ı zamanda vahyin ba ş -
langıcından vefata kadar geçen 23 sene içinde Hazreti Peygamberin söylediklerine
ve yapt ıklarına hasretmenin güçlüğünden dolay ı baz ı kimselerin hadis
yaz ( ve Hazreti Peygambere nisbet etmeyi mubah sayd ıklarını ileri süren Fecru'l-i-slöm
müellifi Ahmed Emin 467, yaz( i şinin Hazreti Peygamberin hayat ında
zuhur etti ğini ve bu sebeple onun "her kim benim üzerime kasden yalan söylerse,
cehennemdeki yerine haz ırlansm" hadisini söylemek zorunda kaldığını
iddia etmi ş, fakat bu iddias ını teyid edecek mü şahhas bir delil ortaya koymaktan
fıciz kalmıştır. Oysa ki düşüncesi, vazc hareketinin Peygamber devrinde
ba şladığı görü şüne mütemayil olan bir müellifin, bu kadar ciddi bir konuda
dü şüncesini teyid edecek bir iki misal göstermesi ve hadis vaz< eden
bir iki isim zikretmesi gerekirdi. Maamafih onun böyle bir delil ileri sürmekten
aciz kalmas ı ve iddiasını sadece Hazreti Peygamberin ne ınaksatla söylediği
sibakından aç ıkça anla şılan mezkör hadisin vliraduna dayand ırmas ı ,
kaynaklarda hadis vaz' ının Hazreti Peygamber devrinde ba şladığını gösteren
tek bir haberin bulunmad ığına dair yukar ıda i şaret etti ğimiz görü şümüzü
teyid eder.
467 Bkz. ad ı geçen eser. s. 210-211.
104

Hadis vazenun Hazreti Peygamber devrinde ba şlamış olamayaca ğını!'
diğer bir delili, aksine varid olacak iddiamn ak ıl ve mant ıktan uzak olu şudur.
Çünkü Peygamber devrinde İslâm'ın inti şar ı, ona kar şı duyulan büyük
bir inanç içerisinde cereyan etmi ş, müslümanlar üstün bir imanla onun etrafında
topland ıkları için din, süratle yay ılmışt ır. Böyle bir imamn, sahibini
Hazreti Peygambere yalan isnad etme ğe götürebilece ğini kabul etmek mümkin
de ğildir. Tarih, sahabenin adaletine hiç bir şüphe ve tereddüde mahal
bırakmayacak şekilde şehadet etmi ştir.
Her hangi bir sahabinin hadis uydurup onu Hazreti Peygambere isnad
etmiyece ği kesin olmakla beraber, Peygamber devrinde ya şamış, süreta müslüman
olmu ş, fakat içlerinde inançs ızliklarmı gizlemi ş "mün -afık" denilen
bazı kimselerin hadis vaz`ma te şebbüs gidebilecekleri dü şünülebilirse de, sahabe
tarafından çok iyi tamnan bu gibi kimselerin hadis naklinde hiç bir değerleri
bulunmad ığını da hatırdan uzak tutmamak gerekir. Daha önce bir
vesile ile de temas etti ğimiz gibi, Kur'ân ı Kerimden zaman zaman nâzil olan
ayetler, bunlar ın içlerinde gizledikleri nifak alâmetlerini aç ığa çıkarmış ve
onların her hangi şefi bir fülde bulunmalar ına fırsat vermemi ştir. Bu
bakımdan, Kur'ân ı Kerimin de aç ıkça belirttiği gibi "münafıklar, kalplerinde
bulunan kötülükleri haber veren ayetlerin nazil olmas ından şiddetle çekiniyorlard
ı" 468.
Hazreti Peygemberin vefat ından sonra devlet idaresini eline alan iki
halife Ebü Bekr e ş- ŞıddilF ve

Biz, yine kaynaklardan edindi ğimiz intiba ile, Hazreti Peygamber ve
onun halifeleri devrinde hadis vaz`ma te şebbüs edilmediği görüşüne sahip
olmamıza rağmen, bu i şin yine de çok erken bir devirde ba şladığını söylemek
zorundayız. Çünkü İslam alemi, yar ım asırlık bir devri henüz tamamlamadan
büyük bir bâdireye sürüklenmi ş ve bu bâdirede üçüncü halife 'Osman İbn
`Affan şehid edilmiştir Onun şehadetiyle Islam' ın binası sarsılmış, inanç ve
iman duvarlar ında tamiri gayri kaabil çatlaklar meydana gelmi ştir. `Osman' ın
katlinden sonra müslümanlar 'Ali İbn EM. Talib'e bey'at etmi ş olmakla beraber,
vukubulan yeni hâdisler, anla şmazl ıklar ı bir kat daha art ırmıştır. Çünkü
bir taraftan 'Ali'ye bey'at edilirken, di ğer taraftan `Osman' ın ölümünden
mes'ul olduğu gerekçesiyle yine 'All'den onun "dem"i talebedilmi ştir. Bu olaylar,
müslüman saflar ında büyük bölünmelere sebep olmu ş, bir taraftan Hicaz
ve e ve haderiyye bid'atlar ı vukubuldu. Tabican asrının başlarında, Emevi
hilâfetinin sonlar ına do ğru cehmiyye ve mu şebbihe mumessile bid'atlar ı zuhur
etti. Sahabe devrinde bunlar ın hiç biri olmamışt ı" 4".
Ez-Zehebi tarafından özetlenen bu ihtilâflarm zuhurunda ve geli şip büyümesinde,
İslam'ın Arap Yarımadası'', aşıp şarkta ve garpte çok geni ş ülkelere
yay ılmasın ın tesiri büyük olmu ştur. Çünkü bu ülkelerde müslümanlar,
de ği şik din ve mezheblerde bir çok de ğişik milletlerle kar şılaşmışlar ve
onların büyük derecede tesiri alt ında kalmışlardır. Kur'âm Kerimde, yahudiler,
nasraniler, sabi'iler, medisiler ve mü şrikler olarak isimleri geçen"' bu
değişik din mensuplar ından bir ço ğu, islam' ı kabul etmiş olmakla beraber
zihinlerinden ilk dinlerinin baz ı inanç kal ıntılar ım atamamışlar ve islam' ı
470 Bkz. el-Munteka min ci's-sunne, s. 386.
471 Bkz. Hacc s ılresi, 17.
106

u inançlar ın tesiri alt ında anlamak zorunda kalm ışlard ır. Bunlardan bir
kısm ı ise, çe şitli sebeplerle islam' ı zoraki kabul etmi şler, fakat hükümranl ıklarına
son veren bu dine kar şı içlerindeki devaml ı kin hissinden kendilerini
sıyıramamışlar, fırsat buldukça onu inanç ve itikad yönünden y ıkma gayretlerine
giri şmi şlerdir. Nitekim Halife (Osman İbn `Affan' ın öldürülmesiyle
başlayan ihtilaflar ın çıkışında aslen yahudi olan (Abdullah İbn Sebe'in büyük
rol oynadığı tarihi bir gerçektir. Et-Taberrnin kaydetti ğine göre İbn Sebe',
şada' ehlinden olup, anas ı siyah bir köle idi. `Osman zaman ında müslüman
olmuş, müslümanlar aras ına girerek onlar ı sap ıklaştırmağa çalışmışt ır. I şe
önce, Hicaz'dan ba şlayan İbn Sebe', oradan Ba şra'ya, sonra da Şam'a gelerek
faaliyetine devam etmi ştir. Ancak buralarda emellerini tam manas ıyle gerçekle
ştiremeyip Mu(aviye tarafından Şam'dan ç ıkarıhnca Mıs ır'a gelmi ştir.
Burada, (Isa'mn bir gün yeryüzüne tekrar dönece ğinin iddia edildiği, halbuki
Muhammed'in son peygamber oldu ğu ve 'Isa'ya nisbetle onun yer yüzüne
dönme ğe daha çok hakk ı bulunduğu; her peygamberin bir vasisi olduğu,
Muhammed'in vasisinin de (Ali'den ba şkas ın ın olamayaca ğı gibi fikirleri
yaymağa başlamış lir 472.
İbn Sebe', İslam itikaduu yıkmak için ona tamamiyle z ıt fikirler yaymağa
çalışırken, siyasi havay ı da buland ırmayı ihmal etmemi ş ve esasen
böyle bir hava içerisinde kendi fikirlerinin daha kolay yay ılabilece ğine büyük
bir imanla bağlanm ıştır. Ona göre, madem ki 'Ali Peygamberin vasisidir; o
halde Peygamberden sonra imamet, hilafet veya devlet reisli ği herkesten
ziyade (Ali'nin hakkıdır; (Osman bu hakkı ondan gaspetmi ştir. Binaanaleyh
müslümanlar ın hemen harekete geçip bu hakk ı sahibine iade etmeleri gerekir
Böyle bir hareket el-emru ve'n-nehyu

cak dereceye gelebilece ğini kabul etmek gerçekten güçtür. Nitekim (Osman
İbn (Affan da, muar ızlannın bu konudaki iddialar ını reddetmek için "ben,
Rasalu'llah (s.a.s.) ın, kendi kabilesinden ve kendi cinsinden vazifelendirdiği
kimselerden başkas ına vazife vermedim" demi ştir 474. EMi Bekr ve (Omer
ibnu'l-tiatfab da ayn ı yolu tutmuşlardır. Ebu Bekr, Şam'ın fethinde Yezid
İbn Ebi Sufyan'ı oraya vali olarak tayin etmi ş, `Ömer ise, onu yine ayn ı yerde
bir müddet tutmu ş, sonra onun karde şi Mucaviye İbn Ebi Sufyan' ı görevlendirmi
ştir. Bu tayinler, Emevi sülâlesinin devlet i şlerinde vazife almalarının
bir mahzuru bulunmadığını gösterir. Akrabalar ın tayin edilmesi i şine
gelince, bunda da her hangi bir garabet olmamas ı gerekir. E ğer 'Osman' ın
öldürülmesindeki sebep bu olsayd ı, ondan sonra hilafet makam ına geçen
`Ali İbn Ebi Talib'in ayn ı siyaseti takip etmemesi, yani kendi akrabalar ına
devlet işlerinde vazife vermemesi gerekirdi. Fakat görüyoruz ki

`Osman' ın katilleri cezaland ır ılmad ıkça bey'at etmiyece ğini aç ıklamış ve
(Ali'ye kar şı cephe almakta ısrar etmi ştir. Bu ısrar ise, (Ali ile Mu'aviye kuvvetlerinin
Şıffin mevkiinde kar şı kar şıya gelmelerine yol açm ıştır (H. 37).
Tahkim hadisesiyle neticelenen Şıffin harbi de, bilindi ği gibi, (Ali'nin hilafet
makamından hal'i ve Mucaviye'nin nasb ı ile sonuçlanm ış ; fakat daha mühimmi,
Kur'âm Kerim yerine insanlar ı hakem olarak kabul etti ğinden dolayı
`All'yi şiddetle suçlayan kendi taraftarlar ından büyük bir gurubun (Ali'den
ayrılmalarına ve lıcıviiric ad ı altında hilafet makam ın daima me şgul eden
korkunç bir kuvvet olarak tarih sahnesine ç ıkmalar ına yol açm ışt ır 476 .
Ijavaric fırkas ı bu suretle ortaya ç ıkarken, Mucaviye'nin hilafetini tan ı-
mayan ve (Ali'ye sad ık kalan şi'a fırkası, 'Ali'nin bir hârici tarafından öldürülmesinden
sonra (H. 40) da o ğlu Hasan'a bey'at etmi ş, hatta Hasan' ın bir
müddet sonra hilafetten vazgeçip bütün i şleri Mucaviye'ye devretmesi bile,
onların 'Irak'a hâkim bir kuvvet olarak hayatiyetlerini devam ettirmelerine
engel olmamıştır.
İşte, kısaca özetleme ğe çalıştığımız bu siyasi ihtilâflar ve bu ihtilaflar ın
neticesi olarak ortaya ç ıkan şi'a ve havaric fırkalar ı, hadis vaz' ının başlamasında
ba şlıca âmil olmuşlard ır; çünkü her fırka, kendi siyasi görü şlerinin doğruluğuna
halkı inandırabilmek için bu görü şleri teyid edecek dini nasslara
şiddetle ihtiyaç duymu şlardır. Ne var ki bu nasslar ı Kur'ân içinde ve sahib
hadisler aras ında bulamadıkları zaman, yeni hadisler imal etmekten ba şka
ç ıkar yol görememi şlerd.:r. Ancak şunu hemen belirtmek gerekir ki, hariciler
hadis vaz' ında şi'iler kadar ileri gitmemi şlerdir; çünkü itikadlar ınca murtekibu'l-kebire
(büyük günah sahibi) kâfirdir; yalan söylemek kebiredendir;
binâanaleyh yalanc ı kâfir say ılır 477. Bu itikad ın onları hadis uydurmaktan
alıkoyaca ğına hiç şüphe yoktur. Filhakika hâricilerin hadis uydurduklar ını
gösteren aç ık bir delil bulunmad ığı gibi, lehlerinde vaki olan şehadetler de
onları bu konuda temize ç ıkartmaktad ır. Mesela İbn Teymiye, şica ile havariç
arasında bir mukayese yapar ve şöyle der: "Cerh ve ta'dil kitaplar ını gözden
geçirenler, en fazla yalan uyduranlar ın şiiler olduklarını açıkça görürler.
Hariciler ise, dinden uzakla şmış olmalarına ra ğmen, halk aras ında en sad ık
kimselerdir ve hatta l ıadislerinin en sahih hadisler oldu ğu bile söylenir" 475.
Yine İbn Teymiye'nin bir rafıziye kar şı ileri sürdü ğü itirazda şöyle dediğini
görürüz: "Biz biliyoruz ki havaric sizden daha şerdir; bununla beraber on-
476 Bu konuda daha geni ş bilgi için bkz. Talât Koçyiğit, Hadisçilerle keldıncliar arasındaki
miinaka şalar, s. 31,35 vd.
477 Aynı eser, s. 38-39.
478 E5-Zehebi, el-Muntekii min s. 22.
109

lara yalanc ılık isnad etme ğe dilimiz varmaz. Onlar ı tecrübe ettik ve do ğruyu
arayan kimseler olduklar ını gördük" 479.
Şicaya gelince, İslam tarihinde ilk defa ortaya ç ıkan büyük siyasi bir
fırka olmas ı dolayısiyle, yalnız

fezâ'il ile ilgili yalan hadislerin asla şica cihetinden gelmi ş tir. Onlar ı hadis
vaz` ına sevkeden âmil, has ımlar ının düşmanlığı idi... Ne zaman ki Bekriyye
şi`an ın bu faaliyetini gördü, onlar da kendi imamlar ı hakk ında şican ın
hadislerine mukabil ba şka hadisler vazettiler" 482.
Şica, hadis vaz (ım bir meslek haline getirdikten sonra, merkez ittihaz
ettikleri (Irak' ın, uydurma hadislerin be şiği haline gelmi ş olaca ğını tahmin
etmek güç de ğildir. Nitekim medineliler, bu sebepten İrakl ıların rivayet ettikleri
hadisleri ihtiyatla kar şılam ışlar, daha doğrusu onlardan "tevakki"
etmi şlerdir 483. Yine bu sebepten, me şhur imam Malik İbn Enes, 'Irak ehlinin
hadislerini ehl-i kitab ın hadisleri ayar ında görmü ş, "onları tasdik de etmeyiniz
tekzib de" diyerek bu ülkede rivayet edilen hadislerden korunmak gerektiğini
hat ırlatmışt ır 484. Aynı İmam ın nazar ında 'Irak bir "daru'z-arb"
idi; para basar gibi burada hadis imal ediliyor ve piyasaya sürülüyordu.
İbn Enes bunu ifade etmek için " İrakl ılar gece basarlar, gündüz harcarlar"
demi ştir 4".
Şi'a taraf ından vazedilen hadislerin büyük bir k ısm ı, 'Ali'nin menak ıbi
ile ilgili oldu ğu gibi, baz ıları da Mu'aviye ve Emevi sülâlesini, (Ali'ye tekaddüm
eden di ğer üç halifeyi ve baz ı sahabileri zemmetmek gayesini güdüyordu.
Fakat her şeyden önce üzerinde durduklar ı husus, Hazreti Peygamberin
kendisinden sonra hilafeti `Ali İbn Ebi Talib'e vasiyyet etti ğini isbat edebilmekti.
Bu konuda pek çok hadis uydurmu şlard ır. Misal olmak üzere bunlardan
baz ılar ını zikretmekte fayda vard ır.
"Selman'dan rivayet edilmi ştir: Hazreti Peygambere vasisinin kim olduğunu
sordum. Buyurdu ki: Vasim, s ırda şım, ehlim içinde halifem ve kendimden
sonra b ırakt ığım en hayırl ı insan (Ali
"Eba Burayde babas ından rivayet etmi ştir: Her nebinin bir vasisi vard
ır. Benim vasim ve varisim de `Ali'dir" 487 .
"Enes İbn Malik'ten rivayet HazretiPeygamber devrinde bir
y ıldız kaym ıştı. Allah' ın elçisi buyurdu ki: Şu yıld ıza bakın; kimin evine düşerse,
o, benden sonraki halifedir. Bakt ık: Yıld ı z `Ali İbn Ebi Talib'in evine
düştü...' 4"
482 Bkz. Şerbu Nehei'l-beltığa, III, 26-27.
483 Ez-Zehebi, el-Muntek'd min Minh ıki's-Sunne, s. 88.
484 Aynı yer.
485 Aynı yer.
486 Es-Suyüti, fi'l-al.trukşi'l-ınevg ılca, I. 358.
487 Aynı eser, I. 359.
488 Aynı eser, I. 357.
111

II. BÖLÜM
HADIS İLM İNİN TEŞEKKÜLÜ VE BUNU
HAZIRLAYAN SEBEPLER
(II. Hicri As ır)
A. TOPLUM HAYATINA GENEL BAKI Ş
1. Siyasi durum
Seçimle i şbaşına gelmiş ilk dört halifenin devri, emevilerin babadan
oğula intikal eden halifelik idaresiyle sona erince, İslam devleti, yeni bir idari
sistemle kar şı kar şıya gelmi ş bulunuyordu. Ancak halifeye istibdad ruhunu
telkin eden bu veraset sistemi, çe şitli unsurlar ın idareye kar şı giri ştikleri şiddetli
mücadele neticesinde el de ği ştirerek emevilerden abbasilere geçti. Bu
neticeyi sa ğlayan unsurlar ın başında, daha önce temas etti ğimiz şi'a ve havaric
fırkalar ının Emevi idaresine kar şı besledikleri şiddetli husumet geliyordu.
Sica, imamet ve hilâfette ehl-i beytin ve dolay ısiyle `Ali ve evladunn emevilerce
gasbedilmi ş haklarını müdafa ediyor ve her ne şekilde olursa olsun
bu hakkı ele geçirme ğe çalışıyordu. Hariciler ise, bugünün ifadesiyle cumhuriyetçi
idiler ve halifenin, hiç bir kabile ve sülâle gözetmeksizin, müslümanlar
aras ından layık olan birisinin seçilmek suretiyle i şbaşına getirilmesi gerektiğini
ileri sürüyorlard ı .
şi(a ve havaricin hilafet meselesinden dolay ı emevilere kar şı giri ştikleri
bu mücadeleye Emevi idaresinin takip etti ği koyu ırkç ılık siyasetinden bezmi
ş olan kabilelerin, İslâm'a girmi ş Fürs, Rum vs. unsurlar ın düşmanlığı da
inzimam edince, Emevi idaresi, bir asr ı bile dolduramadan hayat sahnesinden
silindi (132 /750).
Emevi devletinin y ıkılmas ından sonra, es-Saffah unvan ıyle tan ınan Ebu'l-

fah' ın hilafet makam ındaki ömrü uzun sürmedi. 136 senesinde vefat etmesiyle,
daha önce veliand tayin etti ği karde şi Ebu Cdfer el-Man şür (136-158) a
bey'at edildi 494. Ebu Cdfer, şiddet, ciddiyet, uyan ıklık ve ra ıyyenin
masalihine ihtimam bak ımından Abbasi halifelerinin en büyü ğü sayılmış ,
devletin temellerini sa ğlam ve kuvvetli esaslar üzerine oturtmas ı dolayısiyle,
onun ilk kurucusu olarak kabul edilmi ştir. Ebu Cdfer el-Man şfir devrinin
mühim ve devlet için tehlikeli olabilecek siyasi olaylar ı aras ında, ileriden
beri hilâfette hak iddialar ın ı sürdürmekte olan

Er-Re şid devri (170-193), imparatorlu ğun en parlak devri say ılır. Bununla
beraber, Afrika'da tiorâsân ve Suriye'de meydana gelen ayaklanmalar
eksik olmamıştır. Afrika'da, berber" ayaklanmas ı önce Herseme İbn Acyun50°,
sonra İbrühlm Ibnu'l-Ağlebs°' tarafından bast ırılmış, Suriye'de adnânilerle
yemeniler aras ındaki ihtilâflar harbe dönü şünce Halifenin müdahalesiyle
halledilmi ş, Ijorâslinda ise, vâli 'Ali İbn cisâ'n ın sebep oldu ğu ho şnudsuzluk,
onun azli ile bertaraf edilmi ştir" 2 .
Er-Re şid'ten sonra yerine o ğlu el-Emin geçmi ştir. El-Emin devri (193—
198) çe şitli hâdisler ve devletin temellerini sarsan fitnelerle dolu olarak görülür.
Önce, Suriye'de Mu

Halife el-Me'mün devrinin en mühim olayı, Halifenin mutezile akaidini
benimsemesi ve bu akaidin en belirli özelli ğini ta şıyan lıcıllcu'l-Kur'an inanc ını
halka ve bilhassa aralar ında Ahmed İbn Hanbel gibi muhaddis ve fakihlerin
bulunduğu ulemaya kabul ettirme ğe çalışmasıdır. Milme tabir edilen ve üçüncü
as ırda hadis tarihiyle ilgili babislerirnizde ayr ıca incelenecek olan bu hadiseler,
el-Me'man'dan sonra yerine geçen karde şi el-Mucta şım (218-227)
ve onun o ğlu el-Va§ik (227-232) devirlerinde şiddetini art ırarak devam etmi ş
ve bir çok hadisçi, halkul-Kur'an inanc ına karşı geldikleri için büyük i şkencelere
maruz b ırakıhnışlardır. Burada şuna da işaret edelim ki, el-Va şik'm
ölümü ile Abbasi devletinin alt ın devri sona ermi ş bulunmaktad ır.
K ısa notlar halinde özetleme ğe çalıştığım ız İlk abbasiler devri, siyaset
bakımından İslam tarihinin en muhte şem, en istikrarl ı ve en uzun süren bir
bölümünü te şkil etmekle beraber, bir imparatorluk içinde görülmesi mümkin
olan ve fakat bu imparatorlu ğun kaderinde mühim rol oynayan, hatta onun
parçalanmas ına kadar yol açan baz ı faktörleri de bünyesinde ta şıdığına şüphe
yoktur. Bu faktörlerden ikisi ve en mühimleri, hemen bütün halifeler devrinde
görülen alevi ayaklanmas ı ve devletin bir Arap devleti olmas ına rağmen,
idari ve askeri te şkilatta mevaliden olan ve ekseriyetini fürsler te şkil eden
yabancı unsurlara araplardan çok itimad edilmesi ve yer verilmesidir.
Abbasi devletinin, Emevi devletinin çöküntüsü üzerinde kuruldu ğu malumdur.
Emevilerin `Ali taraftarlar ı veya aleviler nezdindeki hükmü de me ş -
hurdur ve bu hüküm, ilk Emevi halifesi Mdaviye'nin hilafeti 'Ali'nin elinden
aldığı zaman verilmi ştir. Binâanaleyh emeviler, aleviler nazar ında gas ıbtırlar
ve her ne bahas ına olursa olsun, gasbedilen bu şeyi onlar ın elinden almak
laz ımd ır. Aleviler, Emevi idaresi süresince bu gayenin tahakkukuku için
çalıştılar, hem öldürdüler hem öldüler.
Alevilerle amca çocuklar ı olan abbasiler de ortaya ç ıktıkları zaman bu
gaye ad ına konu ştular: Hilafeti ve imameti gas ıbların elinden almak ve as ıl
sahiplerine yani Mulıammed'e iade etmek. Bu gayeyi gerçekle ştirmek
için, işe, şiciliğin merkezi olan Kafe ve tlorasan halk ını davetle ba şladılar.
Çünkü buralarda ya şayan fürslerin islam'a girdikten sonra örf ve adetlerine
sıkı benzerli ği dolayısiyle şi9 görüşü benimsediklerini, yahut daha do ğrusu,
kendi, örf, adet ve inançlanyle bu görü şü bizzat onlar ın meydana getirdiklerini
ve onu her fırsatta müdafa ederek gasbedilen hakk ın Muhammed ailesine
veya `Ali oğullarına iadesi için mücadele ettiklerini biliyorlar; al-I Muhammed
ad ına yapılacak bir davete ilk ko şacak olanlar ın yine fürsler olacağına
inanıyorlard ı.
Fürsler ise, bu davete icabette kendileri için iki büyük fayda bulunduğunu
mülahaza ediyorlar ve her ne babas ına olursa olsun, bunlar ı elden ka-
116

ç ırmak istemiyorlard ı. Bu iki faydadan birisi, emevilerin koyu milliyetçilik
politikas ı dolayısiyle Araptan gayri milletlere hayat hakk ı tan ımayan zâlim
idaresinden kurtulmak, di ğeri ise, abbasilere yazd ım etmek suretiyle islâm' ın
ellerinden ald ığı nüffiz ve sultayı bir nebze de olsa yeniden ele geçirmek ve
devlet idaresinde sözleri dinlenen kimseler olarak hayatiyetlerini muhafaza
etmekti. Ve filhakika, Horâsâ'nl ı Eb ıl Muslim'in ve adamlarının bütük yardımıyle
Emevî devleti yık ıl ıp yerine Abbasi devleti kuruldu ğu zaman, fürsler,
emellerini büyük ölçüde gerçekle ştirmi ş oldular. Halifeler, fürsleri kendileri
için muhafız seçtiler; saraylar ında vezirlik ta şrifatç ılık ve kâtiplik gibi mevkiler
ihdas ettiler ve bu mevkileri fürslere verdiler. Bu suretle devlet nizam ı,
fürslerin idaresinde eski Sasani devleti nizam ının bir kopyas ı haline geldi.
Abbasi devletinin kurulu şu ile fürsler kendi emellerini gereçke ştirmiş
olmakla beraber, (Ali oğulları, bidayette Muhammed ad ına yap ılan davetin
kendilerini aldatmak için ba şvurulmu ş bir oyun oldu ğunu anlamakta
gecikmediler; çünkü hilâfet kendi haklar ı olduğu halde yine elden ç ıkmış ve
başkalar ın ın malı olmu ştu. İşte bu sebeple mücadelelerine yine devam etmeğe
ba şlad ılar; fakat bu sefer daha zay ıf ve daha kuvvetten dü şmüş olarak...
Netice itibariyle, ilk abbasi devri, mevali olarak Islâm'a girmi ş olan
fürslerin siyasi alanda hakimiyet kazand ıkları, nüftiz ve sultalar ını araplar
üzerine hakim k ıldıklar ı, buna kar şılık, kendi adlar ına mücadeleye giri şilen
ve Arap olan `Ali o ğullarımn durumunda bir de ği şikliğin olmadığı ve mücadelelerinden
yine ma ğlub çıkt ıkları bir devil- olarak görülür.
2. İlhad hareketleri
a. Zındıklar
Abbsiler, takip ettikleri siyaset dolay ısiyle çe şitli din ve inançlara sâhip
milletlerin, islâm'a girmi ş olsalar bile, islâm d ışı davranışlarını sürdürmelerine
ve bu davran ışlar ın hem din, hem devlet için büyük tehlike te şkil etmesine
tam bir ba şanyle engel olamamıslard ır. Bilhassa fürslere tan ıd ıkları
geni ş imtiyazlar, ba şta ordu olmak üzere devletin bir çok kurulu şlarında verdikleri
yüksek mevkiler, islâm'a z ıt dü şen inançlar ın geniş çapta ve süratle
yayılmas ında ba şlıca âmil olmu ştur. Zaten kuvvet kazan ıp geni ş ülkelerde
yayılmağa başladığı ilk devirlerden itibaren dü şmanlar ının kin ve gayızlarını
üzerine çeken ve intikam arzular ını her geçen gün biraz daha ate şlendiren
Islam, ba şta z ındıklar olmak üzere bir çok rnülhıdin taarruzuna maruz kalm ış
ve bu taarruz bilhassa abbasiler devrinde bütün aç ıkhğlyle su yüzüne çıkmışt
ır.
117

Zındık tabiri , umumiyetle, zâhiren müslüman olan, fakat içinde küfrü
gizleyen kimseye ıtlak olunmuştur. Z ındıklar, daha ziyade mecüsi dinine
mensub olan, yahut Mani ve Senevi akaidini benimseyen, iki ilaha ibadet
eden kimselerdir. Abbasi devrinde itikadi bozuklu ğun yaygınla şmas ı ve dinsizliğin
açığa vurulmas ı dolayısiyle ulühiyyeti inkar eden herkese z ındık ad ı
verilmi ştir.
El-Gazali "Küfr"iin bir hukm-i şer'i olduğunu ve nass veya k ıyasla bilinebilece
ğiııi açıklarken, yahudi ve hristiyanlar hakk ında nass vârid olduğunu,
brahman, senevi ve dehrilerin bitarikil evlâ bunlara iltihak edece ğini
belirtmek suretiyle z ındıkları seneviye ve dehriye cümlesinden olarak zikretmişmi,
bir ba şka yerde ise, "kainatm tedbirli, alim ve muktedir bir yarat ıc ısı
bulunduğunu inkar eden, onun eskiden beri kendili ğinden böylece mevcut
olduğunu, hayvanın nutfeden, nutfenin de hayvandan meydana geldi ğini,
eskiden beri böyle oldu ğunu ve ilelebed de böyle olaca ğım ileri süren" dehrilerden
bahsederken de "i şte z ındıklar bunlard ır" demek suretiyle 5i 2, dehriye
ve zandakay ı, yahut z ındık ve dehriyi müradif iki isim olarak kullanm ıştır.
Zındıklarm İslam tarihinde zuhuru, Emevi idaresinin sonlar ına rastlar.
Halife el-Velid ibn. Yeild İbn (Abdi'l-Melik'in mürebbii (Abdu' ş-Samed İbn
(Abdi'l-Acla'nuı zındık olduğu söylenir5". Keza son Em.evi halifesi Mervan
İbn Muhammed (127-132) in mürebbii Caccl. Ibn Dirhem, İbnu'n-Nedim'in
ifadesine göre bir z ındık idi514. Halifeye Mervan el-Cacdi lakab ının verilmesine
sebep olan Ca (c1.5", müslümanlar aras ında cebr, tatil ve halku'l-Kur'an akidelerini
yayrnakla da şöhret kazanm ışt ım 6. Nitekim bu faaliyetlerini Halife
Hişam İbn tAbdi'l-Melik zaman ında (105-125) daha çok art ırdığı için, Haliferlin
'Irak'taki valisi Ijalid İbn (Abdillah el-Ka şri tarafından bir Kurban
Bayramı sabahı hutbeyi müteakib bo ğazlanarak öldürülmii ştür 5".
Abbasiler devrinde z ındıkların faaliyeti daha çok yayg ınlaşmış ve bilhassa
Küfe, bu faaliyetlerin merkezi haline gelmi ştir. (Irak' ın Zerdüşt, Mani
ve Mezdek dinlerine mensub fürslerin ya şad ıkları bir belde olduğu ve bilhassa
Marırnin, mensuplar ına 1 /10 (u şr) zekat ı, gece ve gündüz dört namaz ı ve
duâayı farz kıldığı düşünüliirse5", z ınd ıkların bu bölgede inti şar etmelerinin
sebebi kolayca anla şılır.
511 El-Gaz'ai, Faysalu't-tefrika beyne'l-İslam ve'z-zandaha, s. 134-135.
512 Bkz. el-Munh ı zu s. 143-144.
513 El-Isfahüni, el-A ğrınf, VI. 132.
514 Bkz. el-Fıhrist, s. 486.
515 Aynı yer; el-R.s ııni, Tdritıu'l-Cehmiyye, s. 27.
516 İbn Teyndye, Risitletu'l-furk ıin (Meenıdatu'r-resnl I. 137).
517 ilınu'n-Nedttn, s. 486. Ibnıfl-E şir, IV. 205.
518 Fş-Şehristni, el-Milel ve'n-nihal, I. 248.
118

İbnu'n-Nedim, z ınd ıklığı içlerinde gizleyip izhar eden baz ı kelam
ehlinin ve z ındıklıkla itham edilen baz ı "mülük ve ruesamn" isimlerini
verir ki, bunlar, z ınd ıkhğın nerelere kadar s ızdığını göstermek bakımından
şayam dikkatt ır. Ibnu'n-Nedinı'in belirtti ğine göre, Abbasi devletinin me ş-
hur vezirleri Bermekiler ve el-Mehdi'nin kâtibi Muhammed İbn cUbeydillah
z ındık idiler ve hatta bu mezheb mensablarm ın yaz ılarında okunduğuna göre
Halife el-Me'mün bile onlardand ı".
Z ınd ıklarla ilk defa mücadele eden halife el-Mehdi (158-169) olmu ştur.
Bunun için önce bir divan kurmu ş ve ba şına cOmer el-Kelvazryi getirmi ş-
tir520. "541bU'Z'Zalldlla" unvan ı verilen bu zat ın vazifesi, z ındıklar ı takip
etmek ve onların faaliyetlerine son vermekti. Hicri 168 de ad ı geçen " şababu'
z-zanad ıka" vefat etmi ş ve onun yerine Muhammed İbn `Isa tayin olunmu ş -
tur. Yine ayn ı sene içinde el-Mehdi Ba ğdad z ındıklarını kâmilen öldürmü ş -
El-Mehdrnin ölümünden sonra yerine geçen o ğlu Masa el-Hadi (168—
170) babas ının vasiyyetine uyarak z ınd ıklara kar şı aynı şiddetle mücadele
etmi ştir. Et-Taberrnin anlatt ığına göre el-Mehdi, bir gün kendisine getirilen
bir z ındığa tövbe etmesini söylemi ş, fakat onun tövbeden çekilmesi üzerine
boynunu vurarak as ılmas ın' emretmi ş, sonra da o ğlu el-Hadrye şöyle demi ş -
lir: "Ey o ğul, i ş ba şına geldiğin zaman bu Mani ehline dikkat et. Bunlar halkı
dünyada zühd, ah ıret için amel ve kötülüklerden sak ınma gibi zahiren
güzel olan şeylere davet ederler. Sonra eti, temiz suya dokunmay ı ve hastaliklı
devenin öldürülmesini haram k ılmaya var ırlar. Daha sonra da, birisi nur,
diğeri zulmet olan iki şeye ibadet edilmesini isterler. Bundan sonra, karde ş-
ler, kızlar aras ında evlenmeyi, bevl ile yıkanmayı, yoldaki çocuklar ı zulmetin
dalâletinden kurtar ıp, nurun hidayetine sevketmek için çalmay ı mubah sa-
519 Bkz. el- Fihrist, s. 487.
520 Et-Taberi, Tiirlh, VI. 390. Hicri 167 senesi olaylar ı içinde, et-Taberi, el-Mehdrnin
zındıklara karşı amansız bir mücadeleye giri ştiğini ve onları her tarafta takip etti ğini kaydeder
(VI. 389). Me şhur şâir Be şşür İbn Burd'un de bu s ırada Halife tarafından kırbaçlanarak öldürüldüğüne
şüphe yoktur. Zira Be şşür'a atfetdilen bir şiirde "arzın karanl ık, ate şin ise parlak olduğu
ve ate şin ate ş olduğu günden beri kendisine ibadet edildi ği" açıklanmış ve şair bu yüzden
zındıklıkla itham edilmi ştir (Bkz. İbn Hallikün, Vafeyiit, I. 247). Her ne kadar İbn
Be şşür'm kitaplar ının tetkik edildiğine ve z ındıklığma delâlet eden bir şey bulunmad ığına dair
zayıf bir haber nakleder ve et-Taberrye isnaden (bkz. Pirik, VI. 401) Be şşür'ın, Halffenin veziri
Yagsfib İbn Düvüd'u hicvetmesi dolay ısıyle öldürüldü ğünü kaydederse de, şürlerinde umumiyetle
kad ın ve gilman sevgisini terennüm etmesi, sefihane bir hayat sürmesi, aslen fürisi bir köle
olması ve nihayet Röfızadan Könüliyye fırkasına mensub bulunması (bkz. el-Bağdüdi, el-Fark
beyne'l-firak, s. 35; keza bkz. İslam Ansiklopedisi: Be şşar), onun z ındık olabileceğini gösteren
bir kaç delildir.
521 Et-Taberi, Tdrih , VI. 391.
119

yarlar. Bu i ş için kılıc ı s ıyır ve şeriki olmayan Allah'a, bunlar ı tenkil etmekle
yakla ş ,,522. El-Hadi, babas ının bu vasiyyeti üzerine bir çok z ındık öldürmüş ,
hilâfetinin onuncu ay ı da geçtikten sonra şöyle demi ştir: "Allah'a yemin
ederim ki, e ğer ya şarsam bu fırkayı kâmilen öldürece ğim; öyle ki, bunlardan
kırpan tek bir göz b ırakm ıyaca ğım'" 23 .
Zınd ıklara kar şı mezkûr halifeler ne derece şiddetli davran ırlarsa davrans
ınlar, bunları tamamiyle ortadan kald ıramamışlard ır. Hârün er-Re şid'den
sonra ve bilhassa el-Mucta şım devrinde Mâni dinine mensub me şhur kumandan
el-cAfşin'in gölgesinde, bunların, faaliyetlerini daha çok art ırm ış olacaklarına
şüphe yoktur.
b. Rtıvendiyye
Abbasi devletinin kurulu şunda büyük faaliyet gösteren Hornl ı Elif]
Muslim'in Ebn Cafer el-Man şür tarafından öldürülmesinden sonra ortaya
çıkan en mühim ilhad hareketlerinden biri de Râvendiyye hareketidir. Bu hareket,
Ebü Muslim'in intikamm ı almak için Halifeye kar şı yöneltilmiş siyasi
bir ayaklanma gibi görülürse de 524, ayaklananlar ın, İslam dışı baz ı dini görüş
ve inançlar ı ta şımaları ve bunların dâiliğini yapmalar ı, hareketin, intikam
arzusunun kamç ıladığı basit bir siyasi olay olmad ığını gösterir. Nitekim Ebü
Muslim'in, Halife el-Man şilr'un huzuruna giripte orada öldürüldü ğü sırada
salona gelen ve Ebü Muslim'i öldürülmü ş gören (İsa İbn 'Ali'nin, Halifeye
tevcih etti ği "onu öldürdün mü Ya askerlerini ne yapacaks ın Zira onlar
onu Rab ittihaz etmi şlerdi" sözü, bu konuda büyük bir gerçe ği ortaya koymaktad
ır525 .
Ebu'l-Hasan el-E şcari'nin aç ıkladığına göre, râf4a 526 dan olan Keysâniyyes"
fırkas ının bir kolu Elif' Ha şim İbn Muhammed İbni'l-Hanefiyye-
522 Aynı eser, VI. 433-434.
523 Aynı yer.
524 Bkz. Ebü Hanife ed-Dineveri, el-Alıburıem ıvü/, s. 384. Burada, Ebü Ca

den sonra imametin Muhammed İbn (Ali İbn cAbdillah İbn cAbbas'a geçtiğini
ileri sürmü ştür; çünkü Ebü Ha şim Şam'dan ayr ılırken bunu vasiyyet
etmiştir. Muhammed İbn oğlu Ibrahim'e, İbrahim de ilk Abbasi halifesi
Ebu'l-cAbbas es-Saffalı'a vasiyyet etmi ş ve bu suretle hilafet vasiyyet yolu
ile Ebü Cdfer el-Man şfma'a kadar gelmi ştir. Ancak bu görü şe sahip olan Keysaniyye
kolundan baz ıları sonradan bu görüşü terketmi şler; Hazreti Peygamberin
im.ameti 'Abbas İbn (Abdi'l-Muttalib'e onun da o ğlu cAbdullah'a vas ıyyet
ettiklerini ve böylece hilafetin ayn ı yolla Ebıl. Cacfe el-Man şür'a kadar
geldiğini ileri sürmüşlerdir. İşte bu görü şe sahip olanlar, Ravendiye denilen
fırkayı te şkil ederler. Bu fırka, Ebü Muslim'in öldürülmesi işinde ihtilafa düş -
müş, Rizamiyye denilen bir gurup EMIL* Muslim'in öldürüldüğünü kabul ederken"'
Muslimiyye adı verilen diğer bir gurup, onun ölmedi ğini iddia etmi ş-
tir"°.
El-Eşcari tarafından verilen bu bilgi, Ebü Muslim'in öldürüldüğü sırada
halifeye yöneltilen "ya askerlerini ne yapacaks ın Onlar Ebü Muslim'i Rab
ittihaz etmi şlerdi" sözünün manas ım açık bir şekilde ortaya koymaktad ır.
Filhakika et-Taberi'nin aç ıkladığı gibi, Ravendiyye, Ebü görü şüne
sahip olan horasanl ılardır. Bunlar ruhlar ın tenasuhuna inan ırlar. Iddialar ına
göre kendilerine yiyecelderini ve içeceklerini veren rablar ı Ebü Cdfer el-Manşür'dur.
Halife, Küfe civar ındaki Haşimiye'ye geldiği s ıralarda, bunlar, Halifenin
saray ını sarmışlar ve "bu bizim rabb ımı z ın sarayıdır" diyerek onu
tavaf etme ğe başlamışlardır. Bunlar ı ortadan kald ırmad ıkça din ve devletin
büyük bir tehlike içinde kalaca ğını bilen Halife, Ravendiyyenin ileri gelenlerinden
200 ki şiyi hapsettirmi ştir. Ne var ki geride kalanlar, arkada şlarının hapsedilmesinden
galeyana gelerek hapishaneye hücum etmi şler ve onlar ı kurtarmışlard
ır. Onlarla dövüşmekten ba şka çare olmad ığını gören Halife, saray ından
yaya olarak ç ıkmış ve 600 ki şiyi bulan ravendilerin üzerine yürümü ştür.
Burada öldürülmek tehlikesiyle kar şı kar şıya gelmiş, ancak, abbasilere kar şı
dövüşmüş Emevi kumandanlar ından Macn. İbn Wide'nin yard ımıyle bu
badireden kurtulabilmi ştir"°.
Ravendiyye, yukar ıda da i şaret etti ğimiz gibi, Ebü Muslim'in adamlar ı
idiler ve eski Fürs devletini ihya etme gayesi pe şinde koştukları için, onları
hilafetin ba şta gelen siyasi dü şmanlar ından biri saymak mümkindir Di ğer
528 El-Eşcarl, Malceiltıt, I. 19. E ş-Şehristönt'ye göre Rizömiyye, Rizöm adl ı bir şahsa izafe
edilmiştir. Ebü Muslim zaman ında Ijorösön'da zuhur eden bu firka, Ebu. Muslim'in imametini
ve hublliyeden olması dolayısıyla de ilüh ruhunun Ebü Muslina'e hulul etti ğini ileri sürmüştür.
Bkz. El-Milel ve'n-niltal, I. 154.
529 El-Eş'arl, Maliöltıt, I. 19-20.
530 Daha geni ş bilgi için bkz. et-Tabert, Ttırilı, VI. 147 vd. (141 inci sene olaylar ı).
121

taraftan, sahip olduklar ı dini inançlar dolayısiyle ve mec'üsi, yahut onun kollarından
olan Zerdü şt, Mani veya Mezdek akaidini ta şıdıkları için zındıklar
zümresine mensub bulunuyorlard ı. Bu sebeple Halife el-Man şür onlarla şiddetli
mücadeleye giri şmi ş ve pek çok Ravendi öldürmüştür. Ancak onun bu
mücadelesinde kesin bir ba şarı elde etti ğini söylemek mümkin değildir. Nitekim
Ravendiyye hareketinin benzerleri daha sonraki devirlerde Mulg ınnac
Babek gibi isimlerin alt ında yeniden ortaya ç ıkmışlard ır.
e. MuIsannaciyye
llorasan'da zuhur eden (Ata. (veya Hakim) el-Mukannd, Merv'li olup
Riza ıniyyeye mensub idi ve ruhlar ın tenasuhuna inamrd ı; sonralar ı ilâh olduğunu
iddia etmi ştirs". Kendisine tâbi olan taraftarlar ına şöyle demişti:
Allah, Adem süretine bürünmü ş ve meleklerine ona secde etmelerini emretmi
ştir. Iblis müstesna bütün melekler ona secde etmi şlerdir. Sonra peygamberlerin,
`Ali ve evladlaniun, daha sonra da Ebü Muslim el-H, orasanrn ın süretlerine
bürünn ıüştür. Ebü Muslim'in ölümünden sonra ise ulühiyet kendisine
intikal etmi ştir. Mukannacın bu iddialarına inanan bir çok kimse ona
ibadet etme ğe ba şlamış ve onun ad ına dövüşerek bir çok müslüman öldürınüştür
532.
Mulsanna

Mukannacm, kar ılarmı ve kendisini zehirleyip öldürmeleri üzerine dü şmüştür.
Müslümanlar kaleye girdikten sonra içeride bulunan bütün taraftarlar ı
öldürmüşler, Mulpımacın, ba şını da keserek Halife el-Mehdi'ye göndermi şlerdir
536 . Ancak Mulanna` taraftarlar ımn kökü tam manâs ıyle kurutulamamış ,
çe şitli şekil ve isimlerle tarih sahnesinde zaman zaman. görünmü şlerdir.
d. Hurramiyye
El-Ba ğclâdrnin verdi ği bilgiye göre 537 , ljurramiyye iki guruba ayr ılır
Birincisi, islâm'dan önce, Sasaniler devrinde ortaya ç ıkan ve Mezdekiyye
gibi haram şeyleri mubah sayan, mal ve kad ınlarda ortaklık iddias ında bulunan
ve hükümdar Adil Enu şirvan devrine kadar fitnesi devam eden urramiyye;
diğeri ise islâm'da, Azarbeycan civar ında zuhur eden ve Bâbek elljurrami'ye
mensub olan Ilurramiyyedir ki, Rövendiyye ve Mukannac ıyye
hareketlerinin bir devam ı olarak Abbasi halifeleri el-Me'mân ve el-Mucta şım'ı
bir hayli me şgul etmi ştir.
Ed-Dineveri, Bâbek'in el-Me'miln devrinin sonlar ına doğru harekete
geçtiğini, nesebi ve mezhebi hakk ında de ği şik görüşler ileri sürüldü ğünü kaydettikten
sonra "bizim için sâbit olan şudur ki, Bâbek, Ebü Muslim'in k ızı
Fâtıma'nın torunlarındand ır ve ljurramiyyeden olan Fât ımiler, Hazreti
Peygamberin kız ı Pât ıma'ya de ğil, bu kadına müntesibtirler"der 539. Ancak
Ibnu'n-Nedim'in verdiği haber bundan farkl ıdır ve ona göre Bâbek'in babas ı
Medâyinli bir yağ tüccarı olup Azarbeycan' ın Bilâlâbaz köyünde yerle şmiş
ve Bâbek'in anas ı olan kör bir kad ınla evlenmiştir539. Bâbek, on ya şına kadar,
ücretle süt anneli ği yapan anas ının yan ında kalm ış, sonra da evden ayrılarak
çobanlık yapmağa başlamıştır. On sekiz ya şlarında anasının yanına döndüğü
bir s ırada klurramilerin reisi Câvidânla tan ışmış, Câvidân' ın onda gördüğü
kabiliyet dolay ısiyle anasından istemesinden sonra da, Câvidânia birlikte
gitmi ştir. İşte Böbek'in hayat ı bundan sonra çok çabuk de ğişmiştir.
Önce Câvidan' ın karısıyle a şk oyunlarına ba şlamış, Crıvidan'ın bir müddet
sonra ölmesi üzerine de, onun ruhunun Bübek'e geçti ğini ileri süren kar ısının
536 Aynı eser, VI. 374; Ibn Hallikön, Vafeyüt, II. 426. El-Bağdödi, Mukanndm kendisini
kalede bulunan bir fırında yaktığını, bu sebeple ne cüssesinin, ne de küllerfiM ı bulunabildiğini
kaydeder. Yine bu sebepledir ki ashab ı, onun semaya yükseldi ğini iddia etmi şlerdir. Mukannda
bağlı kimselerin, halen ya şadıkları yerlerde bir mescidleri bulundu ğunu, fakat namaz kılmadıkla=
söyleyen el-Ba ğdödt, ölü ve domuz etini helal sayd ıklaruu, birbirlerinin kardar ından faylandıklarnu,
müslümanlardan nefret ettiklerini ve bunlardan birisini yakalad ıkları zaman öldürüp
cesedini gizlediklerini zikretder. Bkz. el-Fark beyne'l-firah, s. 156.
537 Aynı eser, s. 160.
538 El-Alıbtıru'Hıv/, s. 402.
539 Bkz. el- Fihrist, s. 494.
123

yalanlarıyle Hurremilerin reisi olmu ş, aynı zamanda Cüvidün' ın kar ısıyle
evlenmi ştir54°.
Bübek'in önderli ği altında kısa bir zamanda kuvvetlenen ljurramiler,
civardaki müslüman halka sald ırmağa, mallarını gasba, kad ın çocuk gözetmeksizin
önlerine ç ıkanı ö!dürmeğe ba şlamışlardır. Halife el-Me'mün'un onları
tenkil etmek maksad ıyle Ermenistan ve Azarbeycan'a gönderdi ği kumandan
ve völilerin ba şarıs ızlıkları541, ljurramilerirı cüretlerini daha çok art ırmış ,
akla gelmeyen cinayetler i şlemi şlerdir. El-Makdisi, i şin bidayetinden itibaren
bu cinayetleri şöyle anlatır: "Bübek, adamlarma k ılıç ve hançerler verip köylerine
ve evlerine dönmelerini ve gece yar ıs ını beklemelerini emrederdi. Bu
vakit gelince evlerinden ç ıkarlar uzakta olsun, yak ında olsun, kesilmedik ve
öldürülmedik erkek, kadın, çocuk bırakmazlard ı. Bu suretle belde halk ı, Hurremilerin
eliyle öldürülmü ş oluyordu. Bu emri kimin verdi ğini ve ne sebeple
verdiğini bilmiyorlardı. Halkın içine büyük bir korku ve deh şet dü şmüştü.
Uzak yerde bulunanlara Bübek'in emri henüz ula şmış oluyordu ki, hiç vakit
kaybetmeden, büyük, küçük müslim, =mi, hangi s ımftan olursa olsun rastladıklarını
öldürüyorlard ı. Kendilerine bütün yol kesenler, itler, u ğursuzlar
ve sap ık inançlılar da kat ılmış olduğu için, yalnız süvarilerin sayısı 20 bini
bulmuştu. Bir çok şehir ve kasabalara sahip olmu şlard ı. Sultanın bir çok
ordusunu hezimete u ğratm ış, bir çoklar ını da öldürmü şlerdi"542.
El-Mucta şım devrinde Azarbeycün. Bübek'in eline geçmi ş, Bağdüd halkının
içini de büyük bir endi şe kaplamıştı. Nihayet Halife, el-Afşin kumandasında
kuvvetli bir orduyu, hergün külliyath miktarda para, erzak ve techizatla
takviye etmek suretiyle Bübek'in bulundu ğu dağlık bölgede bir seneye yak ın
bir zaman tutma ğa muvaffak olmu ştur. Bübek, hezimetin mukadder oldu ğunu
anlay ınca, kendisi için muhkem bir kale durumunda olan Bezz şehrine
çekilmiş, ancak orada da s ıkışt ırıhnca kıyafet de ğiştirip Ermenistan'a kaçmağa
te şebbüs etmi ştir. Yolda Sehl İbn Sunbüt adlı bir ermeni tarafından
te şhis, sonra da el-Afşin'e teslim edilen Bübek, bir bayram havas ı içinde Halife
el-Mucta şım'ın bulunduğu Samarrü'ya getirilmi ş, önce el ve ayaklar ı,
sonra da ba şı kesilmek suretiyle öldürülmü ştür543.
,540 Aynı eser, s. 495-496. Keza bkz. et-Taberi, Tarih, VII. 141. Burada, 202 senesi olayları
cümlesinden olarak Bübek el-Ilurremt' ılin harekete geçerek envidün' ın rühunun kendisine
hulul ettiği iddisıyle fesad ç ıkarmağa başladığı kaydedilir
541 Mesela IL 205 senesinde (Isii İbn Muhammed İbn Ebt Iiâlid, Bübek muharebesi için
Ermeniyye ve Azerbeycan'a tayin olunmu ştur (et-Tabert, VII. 159). H. 209 da önce Zurays ad ıyle
maruf Şadaka İbn (Alt, sonra Ahmed İbnul-Cuneyd, daha sonra da İbrahim İbnu'l-Leyş (aynı
eser, VII. 174), H. 214 de de (Abdullah İbn Tühir ve (Ali İbn Higun (aynı eser, VII. 189) tayin
olunmuşlardır.
542 El-Bed' ve't-tarih, VI. 116.
543 El-Mescrıdi, Murücu'g-geheb, IV. 55-58; el-Makdist, el-Bed' ve,t-ttlrilj, VI. 117-118
124

Abbasi devri tarihinde mühim rol oynayan tiurramilerin gaye ve inançlar
ına burada k ısaca temas etmek, konumuz bak ımından faydal ı olacakt ır;
çünkü bu gayenin gerçekle ştirilmesine parelel olarak yürütülen din propagandalar
ının, Islam fikir hayat ında hat ırı sayılır tesirler icra eyledi ğine şüphe
yoktur.
Islam, Sasani hükümdarl ığına son vermi ş ve fürsleri kendi bünyesinde
zahiren eritmi ş olmakla beraber, onlar ın örf ve adetlerini, Zerdü şt, Mezdek
ve Mani gibi mecasili ğin çe şitli görünü şleri alt ında içlerine sinmi ş din ve inançlarını
kalplerinden tamamen söküp atamam ıştı. Bu sebeple fürsler, her fırsatta
eski hükümranhk devri özlemlerini aç ığa vuruyorlar ve hattâ bu hükümranlığı
müslümanların elinden al ıp ınecasiliği hakim 'olmak istiyorlard ı.
Daha önce zikretti ğimiz Ravendi ve Mukanna` gibi Hurremi hareketi de, ayn ı
gayenin gerçekle ştirilmesine yönelmi ş hareketlerdi. Nitekim el-Makdisi bu
görü şü teyiden şöyle der: "Hurramiler, hükümranl ığı Araplardan Acemlere
geçirmek için çal ışt ılar. Câhiller için bu görü şü süsleyip kuvvetlendirdiler
ve halkı bu görü şe davet ettiler. Bunun neticesi tatil ve ilhad ortaya ç ıkt ı'" 44.
Akidelerinin ba şında tenasuh geliyordu. Nitekim Cavidan' ın ölümü üzerine
adamlar ı, karısının evinde toplanm ışlar ve Cavidan' ın ruhunun Babek'e
geçtiği inanc ı içinde ve yeni kesilmi ş bir sığır derisi üzerinde şarab içip "ey
Babek'in ruhu! Cavidan' ın ruhuna iman etti ğimiz gibi sana da iman ettik"
diyerek Babek'e bey'at etmi şlerdir"5.
El-Makdisi'nin açıkladığına göre Hurramiyye, muhtelif fırka ve s ın ıflardan
ibarettir; bununla beraber "ric`a" görü şünde ittifak ederler ve ismin
ve cismin de ği ştiğini söylerler (bir ba şka ifade ile tenasuha inan ırlar). Iddialarına
göre bütün Peygamberler, şeriatlar ı ve dinleri ayr ı olsa bile, bir tek
ruh ile gelmi şlerdir. Vahiy hiç bir zaman kesilmez. Her din sahibi, sevab ı
ümid ettiği ve ıkabtan korktuğu müddetçe do ğru yoldad ır; mezheblerine
zarar vermedikçe onun tahkir ve tezyifine raz ı olmazlar. Ebü tazim,
onu öldüren Ebil Cacfer el-Man şür'a lanet ederler. Firüz, en çok duâ ettikleri
kimsedir; çünkü Fiili Muslim'in kızı Fatma'nın oğludur. Ahkâm için müracaat
ettikleri imamlar ı, "Feri şdegan" ad ım verdikleri aralar ında dola şan
Peygamberleri vard ır. Şarab ve içki kadar hiç bir şeyi mubarek saymazlar.
Dinlerinin asl ı "nur" ve "zulmet" inanc ıdır. Kad ınları ve nefse lezzet veren
her şeyi mubah sayarlar 546.
544 El-Bed' v. 134.
545 Ibırdn-n-Nedim, el-Fihrist, s. 496.
546 El-Bed' ve't-t&lh, IV. 30-31.
125 '

3. İtikadi mezhebler
a. Cebriyye
islam'dan önce muhtelif din sâliklerini fazlas ıyle me şgul eden ve büyük
münaka şalara sebep olan cebr ve kader meselesi, bu konu ile ilgili olarak
Kur'an]. Kerinade gelen ayetler ve Hazreti Peygamberden rivayet edilen hadislerle,
insano ğluna, idrak edebilece ği kadar dar bir çerçeve içinde aç ıklanmış
olmakla beraber, müslümanlar aras ındaki siyasi ihtilaflar ın artt ığı ve akaide
intikal etti ği s ıralarda yeniden su yüzüne ç ıkmış ve yeniden şiddetli münakaşalar
ın kayna ğı olmu ştur.
Cebr ve kader meselesinde meydana gelen münaka şalar, birbirine z ıd
iki gurubun ortaya ç ıkmas ına sebep olmu ştur. Bunlardan birincisi, kaderin
isbat ında ifrata varan ve kuldan fiili nefiyle Allah'a izafe edenlerdir. Bunlara
göre insan "hiç bir şeyi yapmağa kadir de ğildir; istitaatla tavsif olunamaz;
fiillerinde mecburdur; çünkü hiç bir kudreti, iradesi ve ihtiyar ı yoktur. Allah
sair cemadattaki harekat ı yaratt ığı gibi insanın eralini de yarat ır. Ancak bu
fiillerin insana nisbeti mecazidir. Cemadatta oldu ğu gibi, nas ıl a ğaç meyve
verdi, su akt ı, güneş doğdu veya batt ı, hava bulutlandı ve yağdı, yer sars ıldı
veya ye şerdi denirse, insan ın fiilleri de böyledir. Bütün fiiller cebri oldu ğu
gibi sevab ve ıkab da cebridir" 547.
Kaynaklardan ö ğrenildiğine göre, bu görü şleri müslümanlar aras ında
ilk defa yayma ğa ba şlayan şahıs Cacd İbn Dirhem ad ındaki bir köledir 548 .
Bu şahıs Benli Hakim'in mevalisinden olup Şam'da ikamet ediyors 49 ve cebr
akidesini burada yayma ğa çalışıyordu. Ne var ki görü şlerinin halkı ifsad edici
olduğu anla şıhnca Şam'dan tardedilmi ştir 4".
Son Emevi Halifesi Marvan İbn Muhammed'in mürebbii olan ve ona
Mervan lakab ını da kazand ıran Cacel İbn Dirhemss ı , cebr akidesi
yanında, s ıfatlar ın nefyi (tactil) ve halku'l-Kur'an akidelerinin de claili ğini
yapmakla tarımmıştır'52.
İbn Teymiye'nin verdiği bilgiye göre, Cacd İbn Dirhem, I-Jalku'l-Kur'an
akidesini Eban İbn Senışan'dan almıştır; Eban, Lebid İbn Atşam' ın yeğeni
Talat'tan, o da Lebld'ten ö ğrenmi ştir. Lebid ise, Hazreti Peygamber° sihir
547 Es- Şehrist6nt, el-Milel ve'n-nihttl, I. 85. .
548 İbn Teymiye, (Mecnıfıcatu'r-ressil), I. 137; Risttletu'l-ljamaviyye
(aynı mecmua), I. 425.
549 El-R.lisunt, Ttırihu'/-Cehmiyye, s. 27.
550 Aynı yer.
551 Aynı yer ve İbnu'n-Nedtm, el-Fihrist, s. 486; Ibnu'l-Estr, el-KtImil, IV. 332.
552 İbn Teymiye, Risdletu'l-Fur4iin, I. 137.
126

yapan büyliciidürs". Buna benzer bir haber de, ibnu'l-EsIr tarafından şöyle
nakledilmiştir: "Halku'l-Kur'an akidesini müslümanlar aras ında ilk defa
ne şreden Yahudi Lebid İbn A(şam'd ır. Bu şahıs daha önce Tevrat' ın mahluk
olduğunu söylüyordu. Ayn ı akideyi, Lebid'ten kız karde şinin oğlu Talüt almış
ve Kur'ân ın mahluk olduğuna dair bir de kitap telif etmi ştir. Islam'da
bu i şi ilk defa yapan şahıst ır"554.
Yukar ıda da i şaret etti ğimiz gibi, faaliyetine Şam'da ba şlayan, fakat
oradan tardedilen. Ca (d İbn Dirhem Kiife'ye gelmi ş ve aynı faaliyete devam
etmiştir. Bu arada Cehm İbn Safiran (Ö. 128) ile kar şılaşmış ve görüşlerini
ona da aşılam ıştır. Ne var ki, burada da farkedilen Cdd, Halife Hi şam'ın emri
ile cIrak Valisi Halid İbn (Abdillah el-Kasri tarafından öldürülmüştür555.
Cebriyye, baz ı taraftarlar ı bulunmakla beraber bunun z ıddr olan ve kaderin
reddi ile insan iradesinin hürriyetini isbat eden kaderiyye kadar şöhret
kazan ınamıştır. Maamafih Ca`d İbn Dirhem'in yayd ığı diğer iki akide yani
s ıfatlar ın nefyi ile 4alku'l-Kur'an akideleri, Cehm İbn Safvan'ın aracılığı ile,
aynı sıralarda tarih sahnesine ç ıkacak olan mutezileye intikal edecek ve bu
mezhebin kelâmi görü şleri aras ında kuvvetle müdafaas ı yap ılacakt ır. Aynı
zamanda mutezile, bu görü şlerden dolay ı cehmiyye ad ıyla de şöhret kazanacakt
ır.
b. Kaderiyye
Cebr ve kader meselesinde meydana gelen münaka şalarda cebriyyenin
görüşüne z ıd olan ve insanın fiil ve hareketlerinde hür bir iradeye sâhip bulunduğunu
isbat etme ğe çalışan mezhebin müdafikrine kaderiyye ad ı verilmiştir.
Bunlar di ğederinin aksine kaderi reddederler ve insan ın, kendi fülinin
tam bir irade ile yarat ıcısı olduğunu ileri süreder.
El-Makrizi'nin aç ıkladığına göre "Islam'da kader meselesini ilk defa
ortaya atan şalus, Macbed İbn Halid
El-Hasan
meclisine devam edenlerdendi. Basra'da bu görü şü yayma ğa başladığı zaman
(Anır İbn cUbeyd de ona intisab etmi ş, bunu gören Basra halk ı da onun pe şinden
gitmiştir. Macbed el-Cuheni, kader görü şünü Ebü Yünus Sinseveyh adh
bir süvariden al ınışt ır""6.
553 El-Ahltletu'l-Hamaviyye, I. 425. Felak ve Nds sürelerinin bu sihir üzerine nazil oldu ğu
bilinmektedir. Bu konu ile ilgili olarak mesela bkz. Tefsfru'l-Celiileyn, II. 277.
554 El-Kiımil fi't-tdrItt, V. 294.
555 Ibnu'n-Nedim, el- Fihrist, s. 486; Ibnu'l-Esir, el-K ılmil, IV. 255, 332.
556 El-krıtıtt, IV. 181.
127

Muslim'de yer alan bir hadisin rivayetinde de şöyle denilmektedir:
"Yahya ibn. Yac ıner anlat ır• Basra'da kader (in nefyi) hakk ında konuşan
kimselerin ilki Ma`bed el-Cuheni idi..." 5"
Kaderin nefyi ile ilgili bu görü şü yaymak için giriştiği faaliyet, halk arasında
büyük bir nifakın ç ıkmas ına yol açmak üzere iken, Ma'bed, Halife

takip etti ğini, birinci asr ın siyasi olaylar ı aras ında zikretmi ş ; bu sava şların
neticesinde iki büyük fırkanın, Şica ve Havaricin, ortaya ç ıktığını anlatmış -
t ık. İmamet ve hilafet meselesinin sebep oldu ğu bu ihtilâflar, bidayette, siyasi
bir mahiyet arzediyor idiyse de, f ırkalar ın ham dini nasslara dayanarak
görü şlerini teyid etme ğe çal ışmaları, itikadi konulara taalluk eden baz ı meselelerinde
de yeni ihtilâflara yol açm ışt ır. Bu ihtilaflar ın en mühimmi iman ve
küfür meselesiyle ilgili olanıd ır.
Şıffin sava şın ın hakem usülü ile neticelenmesinden sonra, (Ali Kuvvetleri
aras ında 12 bin ki şiye varan bir gurubun, neticeden memnun olm ıyarak
ayr ıldığını ve bunlar ın Iiavaric denilen fırkayı meydana getirdiklerini biliyoruz.
Haricilere göre Ebil Bekr ve (Omer ibrıu'l-ljattab' ın hilâfetleriyle
(Osman İbn (Affân' ın hilâfetinin ilk yar ısı sahihtir; fakat ikinci yar ısında
öldürülmesine sebep olan büyük hatalar i şlemi ştir.

terketmek gerekti ğini ileri sürerek564 Murci'e adıyle şöhret kazanan mezhebi
meydana getirmi şlerdir. Bunlar ın mücadeleci guruplar hakk ında ileri sürdükleri
bu görü şten anla şıldığına göre, murtekibul-kebire, yani büyük günah
sâhibi insan, tekfir edilemese bile hakk ında hüküm vermek de mümkin de ğildir;
o halde bu hükmü tehir etmek ve Allah'a b ırakmak en do ğru yoldur.
Birbirini tekfir eden muhaliflerin durumlar ını tekir manas ına gelen "irca"a
nisbetle bu görü şe sahip olanlara murci'e denilmi ştir 5".
İman ve küfürle ilgili hükmün Allah'a terki görü şü, tabii olarak, bu iki
kavram ın manas ı üzerinde murci'nin sâhip oldu ğu inanç ve kanaat ın bir neticesi
olarak ortaya ç ıkmıştır: İman ve küfür nedir Mu'min ve kâfir kime denir
Murci'enin ileri sürdü ğüne göre iman, Allah' ı ve Peygamberlerini bilmekten
ibarettir. Her kim ALLAH'tan ba şka ILÂH olmad ığını ve MU-
HAMMED'in O'nun RASUL'ü olduğunu bilirse, o kimse mü'mindir. Murcienin
imanla ilgili bu tarifi, bir bak ıma onun tandidi manas ındad ır ve ayn ı
zamanda hem havaricin hem de şicanın iman hakkındaki görü şlerine reddiye
mahiyetindedir; çünkü haricilere göre iman, Allah' ı ve Peygamberlerini bilmek,
tarzlar ı eda etmek ve kebâirden sak ınmakt ır. Her kim Allah' ı ve Peygamberlerini
bilir, fakat farzlar ı terk ve kebâirden bir şey irtikab ederse, bu
kimse, hariciler nazar ında kafir, murci'e nazar ında ise mü'mindir. Sitaya
göre ise, imam ı bilmek ve ona itaat etmek de imamn bir cüz'üdür 566.
İleri sürülen bu görü şlerden de anla şılmaktad ır ki, murci'enin temel
akidesi imana taalluk etmekte ve bir kimse islam'a ba ğlı kald ığı, iki şehadeti,
yani Allah'tan ba şka ilah olmad ığını ve Muhammed'in O'nun Bas-Mü
olduğunu ikrar etti ği müddetçe, farzlar ı ifa etmese ve büyük günah
sâhibi olsa bile, küfre nisbet edilemiyece ğidir. Murci'e bu akide ile, baz ı
hususlarda ehli sunnete yakla şmış olsa bile, "iman eksilmez ve artmaz" görüşü
ile Kur'a= emretti ği ve dinin temeli olarak vas ıfland ırdığı ameli tarzlar
ı küçümseme ğe yol açt ığı gibi, "imanla birlikte ma's ıyet zarar vermez"
görü şü ile de, Kur'ân ın şiddetle nehyetti ği fiillere ayn ı derecede kap ı arab.-
mışt ır567.
d. Mutezile
Biraz önce üzerinde durdu ğumuz iman-küfür meselesi ile ilgili münaka.-
şalarm, birinci Hicri asr ın sonlar ında ve ikinci Hicri asr ın ba şlar ında daha
564 Bkz. Ahmed Emin, Fecru'l-isliim, s. 279.
565 Aynı yer.
566 Murci'e hakk ında daha geni ş bilgi için bkz. E ş- ŞehrisUnl, el-Milel, I. 139-146; el-
Bagc1, el- Fark, s. 122-125; el-E ş

çok yoğunluk kazand ığı anla şılmaktad ır. Zira 80 senesinde dünyaya gelen
Vâsil İb ıı (Ata' ınn, 110 senesinde vefat eden el-Hasan meclisinden
ayr ılmas ına ve Basra'da ayr ı bir ilim halkas ı te şkil etmesine, murtekibu'lkebire
üzerinde ç ıkan münaka şalar ı sebep olmu ştur. Vasfi, bu münaka şada
el-Hasan el-Ba şrrye muhalefet ederek murtekibu'l-kebire için menzile beyne
menzileteyn formülünü ileri sürmü ş ve büyük günah sahibinin ne mü'nrin ne
de kafir oldu ğunu, fakat iki menzile aras ındaki bir yerde bulundu ğunu söylemi
ştir"g.
Va şıl İbn 'kW= murtekibu'l-kebire hakk ında ileri sürdüğü bu formül,
müeerred bir görü ş veya hocas ı el-Hasan el-Ba şri'ye alâlade bir muhalefet
olarak kalmam ış, tatbik sahas ında di ğer görü şlerle birlikte neticesi de görülmüştür.
Hariciler, (Osman İbn (Affan'', (Ali ile mücadeleye giri şen Ummulmu'minin
`di şe ve taraftarlar ını, tahkimi kabul eden `Alryi ve hilafeti onun
elinden haks ız yere alan Mdaviye ve adamlar ını günahlarından dolay ı tekfir
ederken, murci'iler, imanla birlikte büyük günah ın zarar vermiyece ğini ileri
sürerek gerçek hükmü Allah'a b ırakırken, Va şıl İbn (Ata', mezkûr formüle
dayanarak, kar şılıklı harbeden iki fırkadan birinin hatal ı olduğunu, fakat
bu hatan ın hangi tarafta oldu ğunu kesinlikle tesbit etmek imkanının bulunmadığını,
her iki tarafın da hatal ı olmas ı ihtimali bulundu ğundan bunlara
mu' ınin de kafir de denilemiyece ğini, dolayısiyle her iki tarafın da şehadetlerinin
bat ıl sayılaca ğını ileri sürmü ştür 569 .
İşte, Basra Câmiinde Va şil İbn `Ata tarafından ortaya at ılan bu görü ş,
etrafında toplanan ve bir ilim halkas ı te şkil ederek Mutezile ad ıyle anılan
mezhebin temel ta şı olmu ştur57°.
Zaman ilerledikçe ve yeni mutezili imamlar yeti ştikçe mezhebin akidesinde
de geli şmeler olmu ş ve nihayet be ş as ıl ile bu geli şme son safhas ına gelmi
ştir. Mutezilenin, üzerine bina k ılındığı bu be ş as ıl s ıras ıyle şöyledir:
`adi, menzile beyne menzileteyn, emx bil mdrfif nehy canil munker.
TevItid, mutezilenin birinci asl ıdır. Bu as ıl, Allah Tdalânın her türlü
s ıfattan tenzihi maksad ıyle ortaya konmu ştur. Mutezileye göre Allah Ta(ala
e şyadan hiç bir şeye benzemez. Cisim de ğildir; unsur de ğildir; cüz, cevher,
araz de ğildir; fakat O, cismin, araz ın, unsurun, cüz ve cevherin hal ıkıdır. Havastan
hiç biri O'nu dünya ve ab ırette idrak edemez. Zaman ve mekan ile
568 El-BağcMiii, el-Fark, s. 70.
569 Aynı eser, s. 72.
570 Mutezilenin ba şlangıcıyle ilgili me şhur olan tarih, genellikle Va' şıl Bin cAWnın elklasanu'l-Ba
şri meclisinden itizaline dayanır. İbn R.utcybe, Vü şıl yerine onun yakın arkada şı
`Anar İbn (Ubeyd'i verir. Bkz. KMibu'/-macCirif, s. 212.
131

mahsur de ğildir. Haddi ve nihayeti yoktur. Kadimdir; O'ndan ba şka he şey
muhdestir" 1 .
Mutezilenin ikinci aslı cadrdir. Buna göre, Allah Tacala fesad ı sevmez;
insanlara zulmetmez. Onlara daima iyi ve güzel olan yolu gösterir. Kullar ın
fiillerini yaratmaz; fakat insan, kendisine emr ve nehyolunan şeyleri, Allah' ın
verdiği kudretle yapar. O, murad etti ği şeyi emr, kerib gördüğü şeyden de
nehyeder. Kullan ım takatlar ı ve kudretleri d ışında hiç bir şey teklif etmez.
Mezheb akaidinde tevhidden sonra en mühim yeri i şgal eden bu as ıl ile mutezile,
insan iradesinin hiirriyetini ileri Sürerek kaderi kâmilen reddetmi ş ve
kaderiyye ad ıyle de şöhret kazanm ıştır.
Üçünü as ıl vacid3dir. Allah Tdala murtekibu'l-kebireyi, tövbeden ba şka
hiç bir yolla affetmez. O, vdd ve vdidinde sa ılıkt ır; hiç bir suretle vacd ve
vdidinden dönmez.
Dördüncü as ıl, menzile beyne menzileteyndir. Daha önce de i şaret etti ğimiz
gibi, murtekibu'l-kebire (büyük günah sahibi), mu'min de de ğildir, kâfir
de; fakat iman ile küfür aras ındaki bir mertebededir ve bu kimseye fâsik denir.
Be şinci asıl, emr bil macruf nehy 'ana munker olup, her müslümana, kudreti
nisbetinde mdrafu emr ve munkerden nehyetmek vacibtir. K ılıcla da
olsa kafir ve fas ıkla dövüşmenin, sair cihaddan fark ı yoktur.
K ısaca i şaret etti ğimiz bu be ş as ıl, mutezile kelarıum te şkil ettiği gibi,
bu as ıllardan her hangi birini reddeden kimse de mutezili olmak vasf ını kaybeder
572 .
Mutezile, zuhurundan itibaren z ındıklarla ve sair din mensuplar ıyle münazara
ve mücadeleyi gaye edinmi şlerdir. Telif ettikleri kitaplar ın büyük
bir kısmını bunlara ve mecasilerin çe şitli fırklarına reddiye olarak tahsis etmi
şlerdir. İlk imamlarından say ılan Va şıl İbn (Ata', kar ısından rivayet edilen
bir haberden ö ğrenildiğine göre, gece namaza ba şladığı zaman, önünde daima
bir kalem ve ka ğıt bulundurur, namazda okudu ğu ayetler aras ında muhaliflerine
kar şı delil olarak ileri sürebilece ği bir ayet gelirse, hemen onu kaydedercli
573. Mani dinine mensup olanlara kar şı telif etti ği bir reddiye, bin
meseleyi ihtiva ediyordu 574 . Arkada şı (Anır İbn (Ubeyd'in ifadesine göre,
havaric, zandaka, dehriye ve murci'e kelanum Va şıl'clan daha iyi bilen bir
kimse yoktur"5.
571 Daha geni ş bilgi için bkz. Ebul-Hasan el-E ş'ari, Makaitıt, I. 148.
572 El-Dayy5t, Kitrıbu'l-intiş r, s. 126.
573 ibılu'l-Murtaz'a, Tabalditu'l-muctezile, s. 32.
574 Aynı eser, s. 35.
575 Aynı eser, s. 29-30.
132

Mutezile imamlar ını muhaliflerine kar şı ba şarılı kılan âmil, hiç şüphesiz,
eski Yunan felsefesiyle me şgul olmalar ıdır. ,Zira, M. IV. as ırda süryaniler
eliyle ba şlayan terceme faaliyeti, daha sonraki devirlerde arapçaya pek
çok felsefi eser kazand ırmıştırs". Mutezile imamlar ı, bu eserlerden geni ş çapta
istifade etmi şler ve has ımlarına kar şı akli delilleri ba şarıyle kullanmışlard ır.
Ancak şuna hemen i şaret etmek laz ımd ır ki, bidayette felsefe, İslam akaidini
müdafa etmek için bir araç olarak kullan ılmış olmakla beraber, zaman ilerledikçe
araç olmaktan ç ıkmış ve gaye haline gelmi ş ; bu suretle mutezile felsefeyi
lizatihi ö ğrenme ğe ve onda derinle şmeğe ba şlamışlardır. Bunun neticesi,
bir taraftan İslam akaidini ve onun müdafaas ını bir tarafa iterken, di ğer
taraftan, Yunan feylosoflar ını nübüvvete yak ın bir kudsiyetle büyütmü şler
ve sözlerinin do ğrulu ğuna kat' ıyetle inanm ışlard ır. Kelâmlar ını Yunan felsefesi
esaslar ına göre tesbit ederek, dini nasslar ı bu esaslar ın ışığı alt ında aç ıklamağa
çalışmışlard ır. Bu sebepledir ki, felsefelerine ayk ırı düşen bir çok
Kur'an ayeti, tevilleriyle manâ de ğiştirmi ş, bir çok sahih hâdis ise, yalan olduğu
gerekçesiyle reddedilmi ştir. Ru'yetin, yani Allah Tacalân ın ahırette
mü'minler tarafından görülmesinin nefyi, insan iradesinin hür olu şu inanc ıyle
kaderin reddi ve Kur'ân ı Kerimin mahltsık olduğu iddias ı bu felsefenin hem
kaderiyye hem cehmiyye adlar ıyle de tan ınan mutezileye kazand ırdığı akaid
içerisinde yer alan görü şlerdendir. Ileride, bu konular üzerinde daha geni ş
bir şekilde durma imkan ını bulacağımız için, biz burada, mutezile tarihine
kısaca temas etmeyi faydal ı buluyoruz.
Daha önce de aç ıkladığı= gibi, kaynaklar, umumiyetle, mutezilenin
Va şıl İbn (At' ile ba şladığını zikrederler. Bu ba şlangıç, Emevi idaresinin sonuna
yakla şıldığı bir devirdir. Bununla beraber, Halife (Abdu'l-Melik İbn Mervan
(65--86) ın, kaderiyyenin ilk mümesillerinden olan Ma(bed el-Cuheni (Ö. 80)
yi577, Hi şam İbn (Abdi'l-Melik (Ö. 105-125) in de halku'l-Kur'an inanc ın ı
yayma gayretine dü şen Ca`d İbn Dirhem'i öldürtmeleris", ayn ı görüşleri
benimseyen ve müdafa eden mutezile için korku verici birer örnek te şkil
eder. Ancak mutezile, bu örneklerden ibret almas ını bilmi ş ; görü şlerini daha
rahat bir şekilde yayabilmek için mümkin oldu ğu kadar halifelere yana şmayı
ve onlar ın teveccühünü kazanmay ı yegane ç ıkar yol olarak görmü şlerdir.
Halife Yezid İbnu'l- Velid (H. 126) bir kaderi ve bir mutezili oldu ğu için",
Mervan İbn Muhammed (127-132) ise, halku'l-Kur'ân inanc ını yaydığından
Hi şam İbn `Abdi'l-Melik tarafından öldürüldü ğünü biraz önce kaydetti-
576 De Boer, s. 25.
577 E1-Malg121, el-Ijıtat, IV. 181.
578 Ibnu'l-Egr, el-Kamil, IV. 332; İbnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 486.
579 Et-Tabert, V. 596; el-Mesci-idi, Muraeu'z-zeheb, II. 190.
133

ğimiz Ca`d İbn Dirhem'in yeti ştirmesi olduğu için"° mutezile, bu iki halifenin
himayesinde geli şip büyümesine devam etmi ştir.
Abbasiler devrinde, baz ı duraklamalar istisna edilirse, mezheb daha çok
geli şme imkanı bulmuştur. Ebii Cacfer el-Man şür (136-158), mutezile imamlarından
(Anar İbn (Ubeyd'in yakın dostu oldu ğu için mutezile, bu halifeden
büyük yard ım görmü ş, ancak z ındıklara kar şı sert davranan ve onlar ı temizlemek
için büyük gayret sarfeden Ebu Ca (fer'in o ğlu el-Mehdi (158-169) ve
onu takip eden el-Hadi (169-170) devirlerinde sinmek zorunda kalm ışsa da,
Haran er-Re şid (170-193) in hilâfetinde daha rahat nefes alm ıştır. Bu devirde
kaderiyyeden olduklar ı bilinen baz ı kimselere devlet i şlerinde mühim vazifeler
bile verilmi ştir. Mesela D ımaşk kad ılığına getirilen Yahya. İbn Hamza
el-Hazrami (Ö. 183) bunlardan birisidirs 81 .
Harün er-Re şid'ten sonra yerine geçen o ğlu el-Emin (193-198) zaman ında
mutezile bir daha sinmek zorunda kalm ıştır. Çünkü el-Emin, z ındıklara
ve bilhassa cehmiyyeye karg ı çok sert davranan bir halife idi.
Mutezilenin en parlak y ıldızı el-Emin'in öldürülmesinden sonra yerine
geçen karde şi el-Me'man (198-218) devrinde do ğmuştur. Daha önce de i şaret
ettiğimiz gibi el-Me'man, alevilere kar şı da yakınlık duyan, Abbasi alâmeti
siyah rengi terkederek Alevi alâmeti ye şili alan ve Ali er-Rıza'yı veliand ilan
eden bir halife idi. Mutezili fikirlere ve felsefeye karg ı büyük bir dü şkünlüğü
vard ı. Bu dü şkünlük, onu, mutezile mezhebini devletin resmi mezhebi olarak
kabul ve ilan etmesini sa ğlad ı. Halkı da mezheb umdelerini kabule zorlayan
el-Me'mün, bilhassa halkul-Kur'an inanc ında açt ığı kampanya ile şöhret
kazand ı. Bu kampanyada hadisçilerin ve fukahan ın ileri gelenlerini
Kur'am ikrara ve halk ı da bu inanca davet etme ğe zorlad ı. Karde şi el-Mdta
şım (218-227) ve onun o ğlu el-Vasik (227-232) devirlerinde de devam eden
bu zorlama, mutezileye hiç bir fayda sa ğlamad ı. Çünkü hiç bir hadisçi ve
hiç bir fakih, tatbik edilen i şkencelere ra ğmen bu inanc ı itiraf etmemi şti.
Bunun aksine, mutezileye kar şı halk aras ında şiddetli bir tepki ba şgöstermi ş ,
nihayet el-Mutevekkil'in hilafete geçmesiyle mutezilenin sultas ı da sona ermi
ştir. Halife, önce Kur'an üzerinde cidal ve münaka şaları kat'i surette yasaklamış
582, bunu, el-Vasık tarafından muhtelif ülkelerde hapsedilen müslümanlar
ın serbest b ırak ılmalar ı takip etmi ştir. 234 senesinde muhaddisler ve
580 Ibnu'n-Nedim, el-Firhtist, s. 486; İbnu'l-E ştr, el-Kamil, IV. 332. Cdd, Merv ıı İbn
Muhammed'in miirebbii idi ve ona kaderin nefyi ile halku'l-Kur'an inançlar ını telkin etmi şti.
Bu sebeple ona Mervün lakab ı verilmiştir.
581 Bkz. eg-Zehebt, Mizatnu'l-ictidatl, IV. 369.
582 Ilmu'l-E ştr, el-Kamil, V. 291; el-Yackfıbi, III. 209.
134

fukaha hediyyelerle taltif edilmi şler, cami ve mescidlerde ilim halkalar ı te şkil
edip hadis rivayet etmeleri istenmi ştir583. 237 senesinde ise mutezileye kar şı
aç ıkça harp ilân edilmi ş, daha önceleri muhtelif vazifelere getirilen mutezililer,
bu vazifelerden azl ve baz ıları hapsedilmi şlerdir584. Fakat mutezile için
en büyük darbe, el-Cubbn'nin dizi dibinde yeti şmi ş ve büyük bir mutezile
imamı olarak şöhret kazanm ış olan Ebu'l-Hasan el-E şcad (260-330) nin, bu
mezhebten ayr ılarak ehli sunnete intisab ı olmuştur. Bundan sonra şi'llerin
hakim oldukları yerlerde bir müddet daha hayatiyetlerini devam ettirme ğe
çalışan mutezililer, zamanla silinip yok olmu şlard ır.
B. HADIS VAZeINDA GELI ŞMELER VE SEBEPLERI
1. Siyasi ihtilâflar
Birinci Hicri asr ın ilk yar ıs ında, Halife `Osmân İbn

Bunlara ilâveten, İbn

El-Hakem İbn `Umeyr'den rivayet edilen bir ba şka hadise göre, Hazreti
Peygamber, Ebü Bekr, `Ömer, `Osman ve `Ali'nin hilâfetlerinden ho şnud
olarak hepsinin kendi yolu üzerinde olduklar ını ve Allah' ın onların amellerini
göreceğini söylemiş, Mucaviye hakkında ise "sen kötüyü ve çirkini, iyi ve
güzel ittihaz ettin; öyle ki, küçükler bununla büyür, büyükler bununla ihtiyarlar,
Ecelin yak ın, zulmün azindir" demi ştir59°.
Ebü Bereze'den rivayet edilmi ştir: Hazreti Peygamberin yan ında bulunuyorduk.
Dışarıda bir şarkı sesi duyuldu. Bu nedir, gidip bak ın dedi. Çıkt
ım, bakt ım. Mucaviye ve `Anar İbnu'l-q ş şarkı söylüyorlard ı. Döndüm ve
Hazreti Peygembere haber verdim. Bunun üzerine şöyle buyurdu: Allah ım,
her ikisine de fitne ver; Allalum, her ikisini de ate şte bırak"" ı .
Emeviler, dü şmanları tarafından uydurulup Hazreti Peygambere isnad
edilen bu türlü hadislerle zemmedilirken, onlar ın taraftarlar ı da boş durmanuşlar,
Mu'aviye'yi korumağa ve uydurduklar ı hadislerle onun kadr u k ıymetini
art ırmağa ve faziletlerini dile getirme ğe çahşmışlardır. Mesela, dü ş-
manlar ı tarafından rivayet edilen "Mucaviye'yi benim bu minberimde hutbe
okurken gördü ğünüz vakit öldürün" sözü, Mucaviye taraftarlar ı aras ında
"Mdaviye'yi benim bu minberimde hutbe okurken gördü ğünüz vakit kabul
edin" şeklinde rivayet edilmi ştir592. Diğer baz ı taraftarlar ise, dü şmanlar ı
tarafından "onu öldürün" manas ında gelen hadisin sahih olmas ı ihtimali
kar şısında, ismi geçen Mucaviye'nin, Halife İbn Ebi Sufyan de ğil, Mucaviye
İbnu't-Tabüt oldu ğunu isbatlama gayretine dü şmüşlerdir593 .
590 Aynı eser, II. 28.
591 Aynı yer. ibnu'l-Cevzi, hadisin sahih olmad ığını belirttikten sonra, isnadmda bulunan
Yezid İbn Ebi yaşhhğı dolay ısyle telkine maruz kalan râvilerden biri oldu ğunu
söylemiş, Yahya İbn Macin'in, Ibnu'l-Mubrırek'in ve İbn `Adrııin bu rövi hakkındaki cerhle
ilgili görüşlerini nakletmiştir. Bununla beraber es-Suyüti, telkinin hadis vaz'uu gerektirmiyeceğini
ileri sürerek Ebü Yaclü'nin Musned'inden ve şüllid olarak et-Tabarünt'nin Kebtr'inden
hadisin bir ba şka varyantuu nakl etmi ştir. Bu hadiste, şarkı söyleyen şahısların Emevi halifesi
Muckiviye ve cAmr Ibnu'l-cAs değil, Mucüviye İbn Rüfic ve cAmr !bn Ruraca !bn Tübüt oldukları
belirtilmektedir. Es-Say -ü -tl, bu hadisi naklettikten sonra şöyle deıniştir: Bu rivayet mü şkili
izale etmiştir. Birinci rivayette tek bir laf ızda vehim yük! olmu ştur. Bu lafız da Ibnu'l-c.A ş'tır;
doğrusu İbn Ruftica olmak gerekir. Mucüviye ise, münaf ıklardan biri olan Mucüviye İbn Rüficdir.
Bkz. el-Le'41i'l-ma şnrıca, I. 427-428. Es-Soy:4min bu aç ıklaması doğru olsa bile, birinci
rivayet, hadisin Emevi dü şmanları tarafından nas ıl tahrif edilerek aleyhlerine kullan ıldığmı
gösterme ğe yeterildir. 'Am !bn Rufaca' ıun cAmr Ibnu'l-cAs şekilinde tahrif edilmesi halinde,
Muctıyiye'nin, Emevi halifesi Mucüviye İbn Ebu Sufyün'dan ba şkasına delâlet etmiyece ği ve
ilk anda onun hatırlanaca ğı açıkça anla şılmaktadır.
592 Ibnui-Cevzt, II. 27; çünkü "onu öldürün" manösma gelen faktulühu ibaresindeki t
harfinin b ile yazılması halinde (falibulithu), "onu kabul edin" manös ı ortaya ç ıkar.
593 Aynı yer.
137

Mu

itina gösteriyorlar ve bunun için, tabii olarak, ona, abbasller hakk ında söylemedi
ği sözleri isnad ediyorlard ı. Meselâ bu hadislerden birisinde, şicanın
`Ali ad ına uydurduklar ı hadisin mukabili olarak şöyle deniliyordu: "Hazreti
Peygamberin yan ında bulunuyorduk ki (AbbEıs İbn cAbdi'l-Muttalib ç ıkageldi.
Hazreti Peygamber onu görünce: Bu, cAbbr ıs İbn
benim hem babam, hem amcam, hem de vasim ve vârisimdir, dedi'" 99.
Bir başka hadiste, 'Abbüs' ın cennetteki yerine i şaret olunmu ş ve şöyle
denilmi ştir: "Allah İbrahim (a.s.)i Ijalil ittihaz etti ği gibi beni de Ijalil ittihaz
etti. K ıyamet günü cennette benim ve ibrâhim'in evi kar şılıklı olacak, (Abbâs
da aram ızda, iki Halil aras ında, emin bulunacakt ır"

yacaklar ım tahmin etmek güç değildir. Nitekim bunlardan birisi Sevban'a
isnad ile rivayet edilmi ştir. Hazreti Peygamber Abbasi dü şmanlar ının ağızlar
ı ile şöyle demi ştir: "'Abbas o ğullarının kötülük edip siyah elbise giydirdikleri
ümmetime yaz ık. Allah da onlara ate şten elbise giydirsin. Onlar ın
helâki, şunun ehli beytinden olan bir adam yüzünden olacakt ır. Hazreti Peygamber
bunu söylerken Ummu Habibe'yi i şaret ediyordu" 604.
İşte, müslümanlar aras ında hilafet ve iktidar meselesinde siyasi ihtilafların
sebep oldu ğu hadis vaz' ı bu şekilde geli şip büyürken, birinci asr ın sonlarında
ortaya ç ıkma ğa ba şlayan itikadi mezhebler, fıkıh mezhebleri ve bunlara
paralel olarak faaliyetini daha çok art ıran zındıklik ve ilhad hareketleri
de, hadis vaz' ının yaygınlaşmas ında ayr ı birer âmil olmu ştur. Biz bunlar ı
ayrı ayrı incelemeğe girişmeden önce, hadis vaz' ının emevilere taalluk eden
kısmıyle ilgili olarak, me şhur müste şrıklardan Ignaz Goldziher'in ileri sürdüğü
bir görü şe kısaca temas etmek istiyoruz.
Ignaz Goldziher. Islami ara ştırmalar ıyle şöhret kazanm ış, bu konuda
bir çok eser yazmış ve 1921 senesinde vefat etmi ş Yahudi as ıllı bir Macard ır.
Muhammedanische Studien adlı iki cildlik kitabının ikinci cildini hadise tahsis
etmi ş6°5 olan müste şr ık, baz ı sahih hadislerin mevcudiyetini kabul eder
görünürse de, ekseriyetinin, dinin geli şmeğe başladığı daha sonraki devirlere
ait oldu ğunu, yani uydurulduğunu ileri sürer. Bu bak ımdan hadisler, Goldziher'e
göre, dinin inki şafını sağlayan uydurulmu ş sözlerden ibarettir 6°6.
Goldziher, hadislerle ilgili bu görü şünü teyid etmek maksad ıyle, şi'iler
tarafından emeviler aleyhine i şletilen hadis vaz' ını, emevi idaresine muhalif
din adam ı ilahiyatçllar ın bir marifeti olarak göstermekle yetinmemi ş, bizzat
emevi halifelerini de, muhaliflerini susturmak ve kendi görü şlerinin desteklenmesini
sa ğlamak maksad ıyle taraftarlar ını hadis uydurmağa te şvilde
itham etmi ştir 6°7.
Goldziher'in, bu iddias ını isbat etmek için ileri sürdü ğü delil şudur: Mu..
caviye, Mağ'ire İbn Şucbe'yi Küfe'ye vali olarak tayin etti ği zaman ona şu emri
vermi ştir: "cAN'yi, şetm ve zemmetmekten, `Osman'a rahmet ve ma ğfiret
dilemekten, (Ali ashab ını ayıplamaktan, onlardan uzakla şmaktan ve onlara
kulak asma maktan, `Osman taraftarlar ını medhetmekten, onlara yakla şmaktan
ve onları dinlemekten çekinme" .
604 Aynı eser, II. 39.
605 Bu cild, Leon Bercher taraf ından Etudes sur la tradition Islamique adıyle franc ıcaya
terceme edilmi ş ve 1952 senesinde Paris'te ne şredilmi ştir.
606 Leon Bercher, ad ı geçen eser, 6.
607 Ad ı geçen eser, s. 43.
140

Goldziher'in delil olarak ele ald ığı bu sözler et-Taberi tarafından zikredilmi
ştir608. Ne var ki bu me şhur müste şrık, mezkür sözleri e t-Taberrden naklederken
onlarda tahrifat yapmaktan çekinmemi ş ve onlara "'Ali taraftarlar ından
uzak dur; onlar ı hadis kaynaklar ı olarak dinleme (yani onlardan hadis
alma); 'Osman taraftarlar ına yakınlık göster; onları hadis kaynaklar ı olarak
dinle (yani onlardan hadis al)" manas ı vermi ştir 609 .
Yukar ıda et-Taberi'den nakletti ğimiz haber, her ne kadar 'Ali'ye şetrnetmek
hususunda Mu`aviye'nin bir emrini göstermekte ise de, bu emirde
`Ali ve taraftarlar ından hadis almamak hususunda hiç bir i şaretin mevcut
olmadığı açıkça anla şılmaktad ır. Bununla beraber müsteşrık, zihninde tasarladığı
bir oyunu sahneye koyabilmek için böyle bir tahxifi zaruri görmü ş ,
sonra da bu tahrif üzerine şu mütalaay ı ileri sürmüştür: "Burada, 'Ali aleyhindeki
hadislerin tasni ve ne şrini te şvik, onun lehindeki hadisleri de bertaraf
etme ğe matuf resmi bir emir vard ır. Emeviler ve onlar ın siyasi taraftarları
kas ıdl ı yalanlarını mukaddes bir hava içinde ne şretmekten endi şe duyarak
kimseler de ğillerdi. Mesele, bu yalanlar', isimleri hücânıa maruz kalmayacak
dindar kimseler vas ıtasıyle yaymaktan ibaret kahyordu. Bu i şi yapacak
kimseler de her devirde bulunuyordu"".
Goldziher tarafından ileri sürülen bu mütalaa ile sahnelenmek istenen
oyunun henüz sona ermedi ği anlaşılmaktadır. Zira bu sözlerde, emeviler tarafından
uydurulan hadislerin, isimleri hüciima maruz kalmayacak dindar
kimseler vas ıtas ıyle yayılmağa ihtiyaç bulundu ğu aç ıklandığına göre, Goldziher'in
bu dindar kimselerin kimler oldu ğunu da aç ıklamas ı gerekmektedir.
Filhakika müste şrık, böyle bir isim bulmakta da güçlük çekmemi ş ve me şhur
hadis imamlarından İbn Şihab ez-Zuhri (Ö. 124) yi, emevilerin yalan hadis
yaymak hususundaki âmaline hizmet eden bir kimse olarak takdim etmek
cür'etini göstermi ştir. Goldziher, bu husustaki delilini de şi`a tarihçilerinden
el-Yackabi'den nakletti ği bir haberden alm ıştır.
El-Ya`kübPnin aç ıkladığına göre, Hicaz'da 'Abdullah İbnu'z-Zubeyr,
Emevi idaresine kar şı ayaklanıp bu bölgeyi ele geçirince, Şam'da bulunan
Halife `Abdu'l-Melik İbn Mervan (65-86), Safiye halk ını hace için. Hicaz'a
gitmekten menetmi ş ve Kudüs'te R.ubbetu' ş - Şalira'y ı inşa ederek, halk ın
orada haccetmelerini istemi ştir. Bunu isterken de, ez-Zuhri taraf ından rivayet
edilen "binekler, yaln ız üç mescide do ğru koşturulur: Mescid-i Haram,
benim mescidim ve bir de Beytu'l-Makdis mescidi" hadisine i şaretle "i şte İbn
608 Bkz. Törgı, IV. 188.
609 Leon Bercher, ad ı geçen eser, s. 43.
610 Aynı yer.
141

şihab ez-ZuhrT Hazreti Peygamberden size bu hadisi rivayet ediyor" demi ş -
tirs ıı .
GOldziher, yaln ız şi`a tarihçisi el-Yackabi tarafından verilen bu haberi
ele alarak, hiç bir tenkide tâbi tutmadan, haberde zikri geçen hadisin, Halife
cAbdu'l-Melik'in emriyle ez-Zuhri taraf ından uydurulduğunu ileri sürmü ş-
tür; çünkü Goldziher'e göre Kudüs'te de hacc farizasm ın ifa edilebilece ğine
halkı inand ırmak için Halifenin böyle bir hadise ihtiyac ı vard ır. Her ne kadar
bu hikayeyi anlatan el-Ydkabi, hadisin ez-Zului taraf ından uyduruldu ğuna
dair her hangi bir söz söylememi ş ise de, Goldziher, böyle bir iftiray ı da ortaya
atmaktan çekinmemi ş ve bu suretle, hadisler hakk ındaki görüşünü, kendi
kafas ında imal ettiği bir yalanlar zincirine ba ğlamak zorunda kalm ışt ır. Asl
ında, islam'daki ibadetin ve ibadet yerlerinin kudsiyyeti üzerinde biraz durmak
lüzumunu hissetseydi, veya kafas ında İslam aleyhine oyunlar düzmek
yerine biraz tarafs ız bir ilim adam ı hüviyetine sahip bulunsayd ı, zühd, takva
ve ibadetle şöhret kazanm ış olan Halife cAbdu'l-Melik 612in Kdbe'den ba şka
bir yeri hacc mahalli olarak ilan etmiyece ğini bilir, bir Emevi Halifesi
hakkında bu çe şit haberlere yer veren el-Ya`kabi'ye de bir şi`a tarihçisi
olması dolayısiyle tam bir güvenle bağlanmazd ı .
Diğer taraftan Goldziher, üç mescidle ilgili olarak ez-Zuhri taraf ından
rivayet edilen hadisi tetkik etmek lüzamunu da hissetmemi ş, yahutta onun
Hazreti Peygamberden de ği şik isnadlarla rivayet edildi ğini613 bilmezlikten
gelmi ştir. Aslında Hazreti Peygamber bu hadisiyle üç mescidin kudsiyyetine
i şaretle oralarda yap ılacak ibadetlerin di ğer mescidlerde yap ılacak ibadetlerden
üstün olduğunu belirtmek istemi ş, fakat Ka`be d ışında diğer iki mescidde
de hacc farizasm ın ifa edilebilece ğini kasdetmemi ştir. Nitekim bir ba şka
hadisinde de şöyle buyurmu ştur: "Benim şu mescidimde kılınan bir namaz,
Mescid-i Haram müstesna, di ğer mecsidlerde k ıhnan bin namazdan hayırlıdır"
614. Bu hadisin ifade etti ği mana ile, ez-Zuhri tarafından rivayet edilen
611 Goldziher'in nakletti ği bu haber için bkz. ad ı geçen eser, s. 44; haberin yer ald ığı
asıl kaynak olarak bkz. el-Yackubt, III. 7.
612 Halife cAbdul-Melik'in, Allah' ın emir ve yasaklar ı karşısındaki titizliğini gösteren
bir sözü için bkz. Hasan İbrahim Hasan, Türque/- İslam, I. 323. 'Abdul-Melik, bir gün halka
şöyle hitabetnıiştır: "Ey nas! Allah bir takım hadler ve farzlar koymu ştur. Eğer günah izlemekte
devam eder ve onu art ırırsanız, biz de sizinle k ılıç ba şında biraraya gelecek kadar bunun cezas ını
artımız".
613 El-Buhrui, Şahiti, II. 56; burada hadisi Hazreti Peygamberden Ebu. Hurayra rivayet
etmiştir. II. 58; burada bir ba şka hadisin sonuna ekli olarak Ebü Said el -Ijudd tarafından rivayet
edilmi ştir. II. 219-220; burada yine Eki Said rivayeti yer ahmştır. II. 249—
250; burada da Ebü Said'den gelen bir rivayet nakledilmi ştir. Muslim, Sahili, II. 975-976 da
Ebü Said, II. 1014-1015 de Ebü Hurayra'mn rivayetleri yer alm ıştır.
614 El-Buhört, Şahiti, II. 57.
142

"binekler yaln ız üç mescide do ğru ko şturulur..." hadisinin ifade etti ği mana
aras ında hiç bir fark yoktur ve bunlar ın hacc farizasm ın ifas ı ile uzaktan
yakından hiç bir ilgisi bulunmamaktad ır615.
Netice itibariyle Goldziher, siyasi ihtilaflar ın yol açtığı hadis vaz`mın,
Emevi halifelerinin te şvikiyle ba şladığını baz ı haberleri tahrif ederek isbat
etme ğe çal ışmışsa da, bunun gerçekle bir ilgisi bulunmad ığı aşikard ır. Daha
önceki bahislerimizde de aç ıkladığımız gibi nas ıl aşırı derecedeki `Ali taraftarlar
ı hadis vaz' ını başlatmışlarsa ve 'Ali ile evradm ın yaz' i şinde her hangi
bir tahrik ve te şvikleri olmam ışsa, emeviler ve abbasiler ad ına giri şilen yaz'
hareketinde de, halifelerin her hangi bir rolleri olmam ıştır. Keza gerçek hadisçileri
ve bilhassa ez-Zuhri gibi hadis imamlarm ı bu i şe kar şt ırmak da, bir
iftiradan ve Islam' ın mühim bir temelini yıkmak arzusundan ba şka bir mantıy
a gelmez.
2. itikadi ihtilaflar
Birinci as ırda şica eliyle başlayan yaz' hareketi, bu asr ın sonunda ve
ikinci asrm ba şlarında belirme ğe, başlayan itikadi ihtilaflarla ve bu ihtilaflar ın
neticesinde ortaya ç ıkan akaid mezhebleriyle süratini art ırmış; bidayette
siyasi mahiyet ta şıyan mevzi' (uydurmd) hadislere, birinci asr ın sonlarından
itibaren çe şitli mezheplerin akaide müteall ık görüşlerini aksettiren hadisler
de eklenme ğe ba şlamıştır. Siyasi mezheblerde oldu ğu gibi, itikadi mezheblerde
de as ıl kaynak dini nasslar oldu ğu için, bu mezhebler, hayatiyetlerini
ancak bu çe şit nasslara sahip olduklar ı takdirde devam ettirebilmi şler, aksi
halde bir varl ık göstermeden yokolup gitmi şlerdir. Ancak şuras ını da hat ırdan
uzak tutmamak gerekir ki, bu çe şit mezheblerin ço ğu, itikadi konularda
çıkan görü ş ayr ılıklarının bir neticesi olarak ne şet etmi ştir. Oysa ki islam
dini, bilhassa itikadi konularda, her meseleyi, hiç bir şüphe ve tereddüde mahal
bırakmayacak şekilde ikmal etmi ş ve bu konularda münaka şa yolunu
kapalı tutmu ştur. Bununla beraber, yine de ihtilaflar ın ç ıkışı ve bir takım mezheblerin
do ğuşu, göstermektedir ki, çe şitli mezheb taraftarlar ı, müdafas ım
yapt ıkları konularda, Islam d ışı görü şlerin tesirinden kurtulamam ışlar ve
Islam akaidini bu görü şlerin ışığı altında aç ıklamak zorunda kalnuşlard ır.
Fakat bu aç ıklamalar, ne derece islami bir boya ile ileri sii ıiilmüş olursa olsunlar,
alt ındaki aykırılık, taraftarlar ın gözünden kaçmam ış, bu aykırıliğı
izale etmek, yahut hiç olmazsa mümkün oldu ğu nisbette hafifletmek için
yeni nasslar aramak zorunda kalm ışlardır. Aslında yeni nass tabirini kullanmak,
Hazreti Peygamberin hayatta kald ığı müddet içinde nasslar ı varid ol-
615 Goldziher ve görü şleri hakkında daha geni ş bilgi için bkz. Talat Koçyi ğit, I. Goldziher'in
hadisle ilgili görüşlerinin tahlil ve tenkidi, (ilahiyat Fakültesi Dergisi 1967) cilt XV. 43-55.
143

muş ve ikmal edilmi ş bir din için garib kar şılanmak icabeder; fakat bu, Kuran
hakkında doğrudur; çünkü nasslar ı belirli süre içinde vahiy yolu ile vârid
olmu ş, kusursuz tesbit ve müslümanlar ın her an miiracaat edebilecekleri bir
mushaf olarak ellerine teslim edilmi ştir. Bu bakımdan hicretin ikinci asr ında
Kur'ândan yeni bir nass bulma keyfiyeti elbetteki bahis konusu edilemez.
Fakat hadisler için durum ayn ı değildir. Hazreti Peygamberin hayat ında,
Kur'an âyetleri gibi, muntazam tesbit edilmedikleri için, belirli hacimde bir
ınecrımas ı yoktur. Daha önceki bahislerimizde de aç ıkladığımız gibi, sahabilerin
k ısa zamanda geni şleyen İslam ülkelerine da ğılmaları ile hadisler de
dağılmış ; bu ise, bir ülkede bilinen bir hadisin di ğer ülkelerde bilinmemesi
gibi bir netice do ğurmuştur. İşte bu durum, mevzil hadislerin yay ılmas ını
kolayla ştıran âmillerin ba şında yer alm ışt ır; çünkü bir ülkede ortaya at ılan
hadise benzer bir söz, di ğer ülkelerde rivayet edilen hadisler cümlesinden biri
ve dolayısiyle yeni bir nass olarak müslümanlar aras ında kabul görmü ştür.
itikadi mezheplerin bu çe şit nasslara ihtiyac ı, müdafas ını yapt ıkları
görüşlerin islam'a ayk ırıhğı nisbetinde artm ış ve artan bu ihtiyaçlar kar şısında
görüşlerini teyid edecek yeni hadisler vazetme ğe yönelmi şlerdir. Mesela,
birinci asr ın ikinci yar ıs ında ortaya ç ıktığını belirttiğimiz murci'e, murtekibu'l-kebEre
hakkında "te'hir" veya "irea" hükmünü verirken, imanla ilgili
olarak sâhip oldukları görüşü teyid edebilmek için, hadis uydurmak zorunda
kalmışlar ve Hazreti Peygamberden sad ır olmuş bir nass gibi bu hadisleri
halk aras ında yayma ğa çalışmışlard ır. Daha önce de i şaret ettiğimiz gibi,
murci'eye göre iman, Allah'a ve Peygamberini bilmek (marifet) ten ibarettir;
amel olmasa veya kebairden bir şey irtikâb edilse bile, bu, im.ana zarar vermez;
bu bakımdan imanda artma veya eskilme bahis konusu de ğildir. Murci'e,
iman hakk ında ileri sürdükleri bu görü şü Hazreti Peygamberin a ğzından
teyid, yahut onun hadis nass ına dayand ığını isbat edebilmek için, muhtelif
hadisler vazetmi şlerdir.
Bu cümleden olarak, Ebü Sdid el-ljudri'ye varan bir isnadla ileri sürdüklerine
göre, Hazreti Peygamber şöyle demiştir: "Her kim iman ın art ıp
eksildiğini iddia ederse, (bilsin ki), artmas ı nifak, eksilmesi ise küfürdür.
Böyle kimseler, e ğer tövbe ederlerse (ne ala); aksi halde boyunlar ını kılıçla
vurunuz. Bunlar Rahman (olan Allah' ın) düşmanlar ıdır. Allah' ın dinini parçalam
ışlar, küfre intisab etmi şler, Allah'a muhas ım olmuşlard ır. Allah, yeryüzünü
bunlardan temizlesin. Haberiniz olsun ki, bunlar ın namazlar ı da,
oruclar ı da, zektut ve hacclar ı da makbul de ğildir. Haberiniz olsun ki, bunlar ın
dini de yoktur. Rasalullah (s.a.s.) onlardan uzakt ır; onlar da Rasulullahtan".
Bu haberi nakleden İbnu'l-Cevzi "hadis uydurmad ır ve onu rivayet eden
Muhammed ibnu'l-Kas ım e t-TalkanPnin mevza'at ındand ır" dedikten sonra,
144

Ebü (Abdillah'tan şu sözleri nakletmi ştir: "Muhammed ibrıu'l-
K.âs ım et-Talkönif murci'e reislerindendi ve mezhebleri ad ına hadis vazederdi,,616
.
İmam Ebü Hanife'nin ashab ından, re'y ve ilim sâhibi olmakla beraber
hadis zabt ı yönünden şiddetle tenkid edilen Ebü Mutic el-Hakem İbn cAbdillah
Hammüd İbn Seleme - Ebu'l-Muhezzim - Ebü Hurayra tarikıyle
şu haberi nakletmi ştir: "Sekif heyeti Hazreti Peygambere gelip imanm
art ıp eksilmesi hakkında bir sual sormu ş, Hazreti Peygamber de onlara, hayır
(yani ne artar ne de eksilir); artmas ı da eksilmesi de küfürdür, demi ştir" 618 .
Ebü Hâtim İbn Hıbbün' ın ifadesine göre, hadisin ravisi Ebü Mutic el-Hakem
İbn cAbdillah, Sunene düşman, murci'e reislerinden "kezzâb" (yalanc ı) bir
kimsedir619. Aynı hadisi, cOsmân İbn cAbdillah, Ebü Mutrden çalarak Hammad
İbn Seleme'den rivayet etmi ştir. Bu `Osmân, güvenilir kimselerden
mevzil hadis rivayet eden bir kimse idi 62°.
Ez-Zehebl, Ahmed İbn (Abdillah İbn Hâlid el-Cuveybârrnin tercemesinden
bahsederken şu bilgiyi verir: İbn tAdi'nin aç ıkladığına göre el-Cuveybüri,
Kerrânnyye reislerinden Muhammed İbn Kerrâm' ın iste ği üzerine hadis vazeder,
İbn Kerrâm da kitaplar ında bu hadisleri naklederdi. Bu hadislerden
birisi, Ebü Hanife hakk ında idi ve Enes İbn Mâlik'e varan bir isnadla şöyle
deniliyordu: "Ummetim içinden Ebü Hanife denilen bir kimse ç ıkacak ve
Allah, onun eliyle sunnetimi tecdid edecek". İbn Hıbbün, el-Cuveybürryi
"deccâl", en-Nesâ 3.1 ve ed-Dârakutni de "kezzâb" isimleriyle tavsif etmi şler;
el-lJükim ise, onun hakk ında şunlar ı söylemi ştir: Bu kezzab, habis, amellerin
faziletleri hakk ında da bir çok hadis uydurmu ştur. El-Hasan (el-Ba şri)nın
Ebü Hurayra'dan hadis i şitip i şitmediği el-Cuveybziri'nin önünde zikredildiği
zaman, bu şahıs, hemen Hazreti Peygambere varan bir isnadla şu sözü
nakletmi ştir: "El-Hasan, Ebn Hurayra'dan
İşte hakk ında k ısaca bilgi verdi ğimiz bu el-CuveybürPnin Muhammed
İbn Kerrâm için uydurdu ğu hadislerden birisi de murerenin imanla ilgili
görüşlerini destekler mahiyettedir ve bu mevzil hadiste, Hazreti Peygamberin
ağzından şöyle denilmi ştir. " İman kavildir; amel onun şerâr ıdır; artmaz ve
616 Ibnu'l-Cevzt, el-Mevz ı7

eksilmez" 622. Eğer Kerrömiyyenin de iman ı ikrardan ibaret gördü ğü ve irtidad
olmad ıkça bu ikrar ın ilelebed iman olarak kalaca ğı görü şü gözönünde
bulundurulursa 6", yukar ıda adı geçen el-Cuveybörrnin İbn Kerröm için
uydurduğu hadislerin hikmetini anlamakta güçlük çekilmez.
Baz ı murci'enin "sirk ile birlikte amelin fayda vermedi ği gibi, iman ile
birlikte ma's ıyetin de zarar vermiyece ği görüşünün bile 624, Hazreti Peygambere
isnad edilen bir hadisle teyid edilme ğe çalışıldığı görülür.

İbn Muhammed İbn Harb olup, İbn 'Adi ve İbn Hıbbarı onun yalanc ı olduğunu
ve hadis vazetti ğini söylemi şlerdir. İkinci afet ise, İbn Humeyd olup, Eb ıl.
Zurca, İbn Vare ve di ğerleri onu yalanc ılıkla itham etrni şler ılir 63°.
Murci'eye kar şı ileri sürülen diğer bir hadis, sahabi Vasile ibnu'l-Eskd ın
kölesi Ma(rilf İbn (Abdillah el-I-Jayy4 tarafından Vasile'den rivayet edilmi
ştir. Bu hadise göre Hazreti Peygamberin şöyle dedi ği ileri sürülür: " İman
kavl ve ameldir; artar ve eksilir" 63i. İbn `Adi, hadisin mevzft munker ve afetinin.
de Macraf İbn cAbdillah olduğunu, onun tarafından rivayet edilen hadislerden
hiç birinin mutabi' ı bulunmadığını söylemiştir 632. Ez-Zehebi ise,
Macraf İbn (Abdillah'tan gelen mevzficat ın as ıl beliyyesinin `Ömer İbn Hafş
cihetinden geldi ğini , zira bu şahs ın, Macriif adına pek çok hadis vazetti ğini
ileri sürmüştür633. Yine ez-Zehebrye göre Macrurun rivayet etti ği hadis sayısı
azd ır ve ço ğu da, efendisi Vasile'nin hayat hikayesiyle ilgilidir 634. Maamafih
Maşrüf İbn (Abdillah'tan rivayet edilen şu hadis de dikkati çekicidir:
"Bir murci'i, yahut bir kaderi ölüp de defnedilse, üç gün sonra kabirleri
açıldığında k ıble cihetinden dönmü ş olduklar ı görülür" 635 .
Bu hadiste iman hakk ındaki görüşlerinden dolayı murci'eye ve ayn ı derecede,
kaderi reddeden kaderiyyeye kar şı sert bir tepkinin Hazreti Peygamberin
a ğzından dile getirilmek istendi ği açıkça görülmektedir.
Murei'eyi zemmeden buna benzer ba şka hadisler de uydurulmu ştur. İbn
(Abbas'a varan ve içinde Ahmed İbn İbrahim İbn Milsa ile, Suleyman İbn
Ebi Kerime'nin de bulundu ğu bir isnadla rivayet edilen şu hadiste, Hazreti
Peygamberin şöyle dediği ileri sürülmü ştür: "Her ümmetin yahudileri vard
ır. Benim ümmetimin yahudileri de murei'edir" 636 .
Muhammed İbn
İbn cAbbas'a varan bir isnadla rivayet etti ği
bir ba şka hadiste, yine murci'e Hazreti Peygamberin a ğzıyle zemmedilmi ş -
630 İbnu'l-Cevzt, I. 130. Ahmed İbn Muhammed İbn Harb hakkında daha geni ş bilgi
için bkz. ez-Zehebi, Mfziin, I. 134.
631 ibrıu'l-Cevıt, I. 130; es-Suyiiti, 1. 37; ez-Zehebt, 1{1 ./z‹-ın, IV. 144. Es-Surâti ve et-
Zehebt rivayetlerinde hadis, "iman kavl ve ameldir; artar ve eksilir. Üzerinize Sunnet vâeibtir;
ona bağlı kalın" şeklinde yer almıştır
632 İbnu'l-Cevzt, I. 130.
633 Bkz. III. 190.
634 Aynı eser, IV. 145.
635 Aynı yer.
636 İbmıl-Cevzt, I. 276; es-Sâyğıi, I. 262. Keza aynı hadis ve râvisi Suleymlin İbn Ebt
Kerime hakk ında bkz. ez-Zehebt, Mtz ın, II. 221; diğer râvisi Ahmed İbn İbrahim İbn Müsa
hakkında bkz. M/ilin, I. 80.
147

tir: "Rasalullah (s.a.s.) a murci'e hakk ında soruldu ğu zaman şu cevab ı verdi:
Allah murci'eye lanet etsin. Bunlar öyle bir kavimdir ki amelsiz iman üzerinde
konu şurlar; salât, zekât ve hacc ı farz saymazlar; bunlar yap ılırsa iyidir,
yap ılmazsa bir şey laz ım gelmez, derler" 637 .
Hazreti Peygambere isnad edilen di ğer bir hadiste de, murci'e ile birlikte
diğer üç fırkan ın daha zemmedilmi ş olmas ı dikkat çekicidir; zira bütün bu
fırkalar, Hazreti Peygamberin vefat ından çok daha sonralar ı tarih sahnesine
ç ıkmışlard ır. Muhammed İbn 'Isa tarafından Elıa Said el-tludri'ye varan
bir isnadla rivayet edilen bu hadiste şöyle denilmektedir: "Allah, dört f ırkaya
yetmi ş nebiy diliyle lanet etmi ştir. Bunlar kimdir, yâ Rasffiallah diye sorduk,
Şöyle cevap verdi: Kaderiyye, Cehmiyye, Murci'e ve Raf ıza. Hazreti
Peygamber, sonra da bu f ırkalar ı şöyle tarif etmi ştir: Kaderiyye, hayr ın Allah'tan,
şerrin de iblisten oldu ğunu söylerler. Biliniz ki, hay ır da şen. de Allah'tand
ır. Kim bunun aksini söylerse, Allah' ın lâneti üzerine olsun. Cehmiyye,
Kur'ân ın mahlûk olduğunu söyleyenlerdir. Biliniz ki, Kur'an gayri mah-
Rıktur. Her kim bundan ba şka bir şey söylerse Allah' ın laneti üzerine olsun.
Murci'e, amel olmaks ızın imanın kavl olduğunu söyleyenlerdir. Ravaf ız ise,
Eba Bekr ve `Onıer'e şetmedenlerdir. Haberiniz olsun ki, her kim onlara bu ğ-
zederse, Allah' ın lâneti üzerine olsun" 638 .
itikadi mezheblerin zuhurundan sonra giderek artan hadis vaz' ı, elbette
yalnız murci'eye veya muhaliflerine münhas ır kalmam ıştır. Kaderiyye ve
cehmiyye gibi mezhebler de uydurduklar ı hadislerle kendi mezheblerinin
dailiğini, yahut propagandas ını yaparlarken, İslam' ı bunlara kar şı koruma
gayretine giri şen baz ı cahil müslümanlar da, yine ayn ı yola, yani hadis vazına
başvurarak bu mezhebleri reddetmeyi büyük bir fazilet saym ışlard ır.
Ileride temas etmek imkan ını bulaca ğım ız halku'l-Kur'an meselesi, hadîsçilerle
kelamc ılar ı aras ında şiddetli münaka şalara sebep olmu ş ,
Abbasi halifesi el-Me'mün'un mutezile mezhebini devletin resmi mezhebi
olarak kabul ve ilân ından sonra, hadis imamlar ı, hallu'l-Kur'an inanc ını
ikrara zorlannu ş, ikrar etmeyenler ise hapsedilmi ş ve şiddetli i şkencelere maruz
b ırakılmışlard ır.
637 ibnu'l-Cevzi ., I. 276-277; es-Suyüti, II. 262. Keza Mezkur hadis ve râvisi Muhammed
İbn Sacld el-Ezrak hakk ında bkz. ez-Zehebt, Miziin, III. 565. Bu ş ahıs, İbn `Adi tarafından "hadis
vazeden bir kezzab" olarak tavsif edilmi ştir
638 İbnu'l-Cevz ı, I. 275-276; es-Suyüti, I. 262. ib ıau'l-Cevzi, hadisin şüphesiz mevzi"' ve
râvisi Muhammed İbn 'İ s ıii ile şeyhi Muhammed İbn Ahmed İbn Man şür
mechtıl
olduklarını söylemi ştir. Keza bu râvilerle ilgili olarak ez-Zehebrnin sözü hakk ında bkz.
III. 464.
148

Aslında islânı, halku'l-Kur'ân inanc ı diye bir inanç getirmemi ştir. itikadi
mezheblerin zuhuruna kadar müslümanlar, bizzat Kur'ânda da s ık s ık
tekrar edildi ği gibi, Kur'ân ın Keltımu'llah (Allah Kelâm ı) olduğuna inanm ışlar,
bunun d ışında, onun mahlük veya gayri mahlük oldu ğu görü şüyle zihinlerini
me şgul etmemi şlerdir. Fakat cehmiyye ve mutezile gibi mezheblerin
zuhuru ile, Allah' ın Kur'ân ı Kerimde bahis konusu edilen s ıfatlar ının ve bu
arada Kelâm s ıfat ının nefyi, Kelamu'llah olan Kur'ân ın mahlük olduğu inanc
ını doğurmuş ve bu inanç, ad ı geçen mezhebler tarafından İslami bir akide
gibi müdafa edilmi ş ve halka da zorla kabul ettirilme ğe çalışılmıştır. Ancak
burada şunu hemen belirtmek gerekir ki, halku'l-Kur'ân inanc ının mucidi ve
müdafii olan cehmiyye veya mutezile yönünden bu inanc ın teyidine yard ım
edecek mevzü hadislerin gelmemi ş olması garib kar şılanmamak gerekir; çünkü
bu mezhebler, sahih olan hadisleri bile delil olarak kabul etmemi şler, onları
külliyyen reddetmi şlerdir. Hadisi kabul etmeyen kimselerin, görü şlerini
teyid etmek için hadis uydurma ğa te şebbüs etmeyecekleri - kesin olmasa
bile - tabii olmak icabeder. Bu sebepledir ki, mevzû'ât kitaplarmda Kur'ân ın
mahlûk oldu ğunu ifade eden hadislere pek rastlanmaz.
Bununla beraber cehmiyye ve mutezilenin, Kur'â ınn mahlük olduğu
görü şünü İslâmi bir akide olarak ortaya atmas ı, müslümanlar aras ında şiddetli
bir tepki ile kar şılanmış, bir taraftan bu mezhebler sert bir dille kötülenirken
diğer taraftan görü şleri çe şitli yönlerden çürütülme ğe çalışılmıştır.
Bu arada baz ı gayretke şler de tıalku'l-Kur'ân inanc ını, uydurup Hazreti
Peygambere isnad ettikleri hadislerle reddetme yolunu tutmu şlard ır. Aslında
gerçek hadisçiler de cehmiyye ve mutezilenin kar şıs ında yer alm ışlardır; fakat
hadis vaz' ını, bu mezheblerin ika edecekleri zarardan çok daha tehlikeli
gördükleri için, kendi görü şlerini destekler mahiyette de olsa, uydurulmu ş
hadisleri tesbit ve uyduranlar ı en şiddetli dille tenkid etmekte tereddüt göstermemi
şlerdir. Bu konuda da baz ı örnekler verebiliriz:
Muhammed İbn cAbd İbn mir es-Sem.e4andPnin, Câbir İbn cAbdillah'a
varan bir isnadla rivayet etti ği hadise göre, Hazreti Peygamberin şöyle dediği
ileri sürülmüştür: "Her kim Kur'ân ın mahlük olduğunu söylerse kâfir olur" 639
Hadisin râvisi Muhammed 'bn `Abd, ez-Zehebi'nin ifadesine göre, hadis
vazc ıyle tan ınm ış bir kimsedir. Keza ed-Dârakutni de, onun yalan söyledi ğini
ve hadis uydurdu ğunu söylemi ştir64°.
Muhammed İbn Yabyâ İbn Razin tarik ıyle Enes İbn Mâlik'ten rivayet
edilen bir ba şka hadiste şöyle denilmi ştir. "Göklerde ve gökle yer aras ında
639 ibnu'l-Cevz1, I. 107.
640 Tercemesi ve mezkûr hadisle ilgili olarak Cacfer Ibnu'l-IjaceEıe'm bir hikayesi hakkında
bkz. ez-Zehebl, Miziin, III. 633-634.
149

-Allah ve Kur'an müstesna- her şey mahlüktur. Kur'ân O'nun kelâm ıd ır;
her şey onunla ba şlamış ve O'na dönecektir. Ümmetimden baz ı kimseler
ç ıkıp Kur'a= mahlük oldu ğunu söyleyeceklerdir. Her kim bunu söylerse
Allah'a küfretmi ş olur. Böyle söyleyen kimseyi kar ıs ının hemen bo şaması
laz ımdır; çünkü mü'min olan bir kad ının kâfir bir erke ğin taht ı nikalunda
bulunmas ı caiz de ğildir; me ğer ki kad ın, ayn ı sözü kocas ından evvel söylememi
ş olsun" 641. Hadisin râvisi olan Muhammed İbn Yahya İbn Razin, onu
uydurmakla itham edilmi ştir. İbn Hıbban, bu şah ıs hakkında "hadis vazeden
bir deccal" tabirini kullan ımştır642.
Ahmed İbn Muhammed İbn Harb'in Ebü Hurayra'ya varan bir isnadla
rivayet etti ği diğer bir hadiste de şöyle denilmi ştir: "Kur'an Allah' ın kelâm ı-
d ır. Halik da de ğildir, mahliik da. Kim bundan ba şka bir şey söylerse, o kafirdir"643
İmanın artıp eksilmesiyle ilgili hadisi uydurmakla şöhret kazanan
Ahmed İbn Muhammed İbn Harb 644, bu hadisin de vaz ıcıdır. İbn cAdi'nin
ifadesine göre, teammüden yalan söyleyen ve hadis vazeden bir kimsedir 645.
Keza İbn Hıbban da onun hakkında "hadis vazeden bir kezzab idi" demi ş -
tir646 .
Zikrettiğimiz bu misaller, Kur'a= mahlilk olduğunu ileri süren cehmiyye
ve mutezileye kar şı gösterilen şiddetli tepkinin en aç ık örne ğini te şkil
ederler. Ne var ki bu tepkiyi gösterenler, Hazreti Peygambere kas ıdh olarak
yalan isnad etmekle islam'a çok daha büyük kötülük yapt ıklarının anlayışaldığı
içinde kalm ışlard ır. Bu suretle, bir taraftan, ortaya ç ıkan yeni yeni
itikadi mezheblerin görü şlerini aksettiren, di ğer taraftan, bu görü şlere karg ı
çıkan fakat gerçe ği aksettirdi ği ileri sürülen İslam akaidine ait bir çok uydurma
hadis, müslümanlar aras ında yayılmış ve her ferd, inanç yönünden sahip
olduğu görü şü, ister istemez, bu hadisler aras ında kolayca bulabildi ği bir
delil ile müdafaa etme ğe çalışmıştır.
3. İslam dü şmanlığı
Siyasi ve itikadi ihtilaflar ın sebep oldu ğu hadis yaz'', ikinci as ırda büyük
bir süratle geli şirken, baz ı çevrelerde İslaın'a kar şı beslenen kin ve nefret
duyguları da, onu yıkmağa matuf bir tak ım sinsi faaliyetlerin giderek yo ğun-
641 Ibnu'l-Cevzt, I. 107.
642 E-Zehebi M -Izi -in, IV. 63.
643 Ibnu'l-Cevzi, I. 107-108
644 630 No.lu dipnota bakımı .
645 Bkz. ez-Zehebt, Mizten, I. 134.
646 ibnu'l-Cevzi, I. 108.
150

laştırılmasına sebep olmuştur. Bu faaliyetlerde yine hadis yaz (' birinci planda
yer alıyordu.
Daha Hazreti Peygamber hayatta iken bütün 'Arap Yar ımadas ı İslam
Devletinin hudutlar ı içine girmi şti. Halifeleri devrinde ise, bu devletin hudutları,
bir taraftan (Ir -ak ve Suriye'yi de içine alarak M ısır ve Simali Afrika'ya,
diğer taraftan Iran ve Ermenistan dahil Hindistan'a kadar uzanm ıştı. Islam'ın
bu yayılmas ı, şüphesiz, bir çok imparatorluklar ın, krall ıkların veya
prensliklerin y ıkılmas ı pahas ına olmu ş ; yayıldığı ülkelerde, müsamahas ı, adaleti
ve getirdi ği rahat hayat şartlar ıyle, halk ı, dalgalar halinde kendisine
cezbetmi ş olsa bile, iktidarlar ına son verdi ği kudretli ki şilerin ve onlar ın yardımcılarının
kalplerinde kin ve intikam ate şlerinin alevlenmesine engel olamamışt
ır. Ancak bu intikam ın, gün geçtikçe kuvvetlenen İslam ordusuna
kar şı silâhh bir mücadele vererek al ınmasını imkans ız gören bu yabanc ı unsurlar,
kinlerini içlerinde gizleyerek islam'a girdiler ve onu içten y ıkmak için
her fırsattan istifade etme gayretine dü ştüler. Daha önceki bahislerimizde
üzerinde durdu ğumuz undtk ve müllud denilen bu türlü kimseler, islam'a
olan inançs ızlıklarını, kin ve nefretlerini içlerinde gizleyerek bazan zühd ve
takva, bazan 'Ali ve evlad ı hayranlığı, bazan da felsefe-hikmet örtüsüne bürünmüşler,
fakat her şeyden önce Islam akaidini ifsad etmeyi ve müslümanların
kalplerinde bu akaide kar şı şüphe ve tereddütler uyand ırmayı ba şlıca
gaye edinmi şlerdir. Bu maksatla, akla hayale gelmeyen ve Hazreti Peygamberin
a ğzından çıkmas ına imkân olmayan binlerce söz uydurup yaym ışlard ır647.
Bunların ileri gelenlerinden sayılan (Abdul- Kerim İbn Ebi'l- (Avea', Basra
emiri Muhammed İbn Suleyman tarafından öldürülürken şu itirafta bulunmuştur:
"Vallahi hakk ınızda dört bin hadis vazettim ve bunlarla helal ı
haram, harama helal k ıldım. Oruclu gününüzde size oruc bozdurup, iftar gününüzde
oruc tutturdun'"". Halife el-Mehdrni ıı huzuruna götürülen bir ba ş-
ka z ınd ık da, dört yüz hadis uydurdu ğunu, halen bu hadislerin halk dilinde
dolaştığını itiraf etmekten çekinmemi ştir6".
Zındıklar ın hadis yaz (' yönünden islam'a yapt ıkları kötülük, diğerleri
yanında çok daha büyük ve tehlikeli olmu ştur. Ne var ki gerek halifelerin
bunlara karşı ald ıkları sert tedbirler, bu meyanda ele geçirdiklerini öldürmeleri
ve gerekse hadisçilerin bunlar taraf ından vazedilen hadisleri tesbit
edip tesirsiz hale getirmeleri, İslam akaidini z ındıkların şerrinden koruyan
başhea âmiller olmu ştur.
647 El-tlatib el-Ba ğdğdi, s. 431; es-Suyfrti, Tedrbu'r-rılvt, s. 186.
648 bınu'l-Cevzr el-MevOciit, I. 37; es-Suyi-41, el-Le'rıli'l-maşnrıca, II. 468 ve Teddbu'rr(ıııI,
s. 186.
649 Ibnu'l- Cevzi, I. 37-38; el- 1-ja-gb el- Ba ğdtdi, el-Kiftıye, e. 431; es-Suyüg,
el-Le'Cıli'l- maşniica, II. 468.
151

Tabakat kitaplar ında z ınd ık ve mülhıd olarak tavsif edilen baz ı isimlere
temasla, bunlardan gelen rivayetlere bir kaç örnek vermek, z ındıkların ne
tür uydurma hadislerle İslam inanc ını karışt ırma ğa çalıştıklarını göstermek
bakımından faydal ı olacakt ır.
İbn Iiıbban' ın z ınd ık olarak isimlendirdi ği Eyyılb İbn (Abdi's-Selam,
Ebrı Bekre tarik ıyle İbn Mestad'tan şu haberi nakletmi ştir: "Allah gazab ettiği
zaman

kimseye, bu i şin nas ıl yap ıldığını göstermek için, elini hayvan ın derisi ile eti
aras ına sokmu ş ve deriyi yüzmü ştür. Bu arada eline ve elbisesine kan ve baz ı
et parçalar ı bula şmış olduğu halde bunlar ı yıkamadan halk ile namaz Unust
ır.
Yalanc ılığı ve hadis vazcındaki faaliyeti bütün hadisçiler taraf ından
takip ve teslim edilen Muhammed İbn Sa(Id, en-NesâTnin ifadesine göre bu
sahada en çok şöhret kazananlardan birisi olmu ştur. En-Nesâ'i, bu konu ile
ilgili olarak şöyle der: "Hadis vaz

ir kavim olarak tavsif edilmi şler, Islam' ın zuhurundan sonra ise, Kur'ân ve
Sunnetle ilgili bilgilerini gö ğüslerinde muhafaza etme ğe çah şmışlardır; çünkü
tedvin ve tasnif gibi, ilimlerin muhafazas ında ve geli şmesinde ilk mühim rolü
oynayan vas ıtalar, ummilikten ziyade sanat ve medeniyetin ba şta gelen
unsurlar ındandı. Bu sebeple ilimlerin tedvin ve tasnifi devrine girilmesi, Islam'
ın Arap olmayan kavimler aras ında yay ılmas ından sonra sürat kazanmışt
ır.
Tabi

— Medine fukahas ı kimlerdir
— Zeyd İbn Eslem, Muhammed ibnu'l-Munkedir, Nöfic, İbn Ebi Necik.
— Bunlar nedir
— Mevali. Rengi de ğişti ve tekrar sordu:
— Kubâ ehlinin en fakiki kimdir
- Rab1(atu'r-Re'y ve İbn Ebi'z-Zinöd.
— Bunlar nedir
— Mevaliden. Yüzü kar ıştı ve sordu:
— Yemen fakiki kimdir
— Tâvns, oğlu ve İbn Munebbih.
— Bunlar kim
— Mevali. Boyun damarlar ı şi şti, aya ğa kalkarak sorma ğa devam etti:
— Ijorösön fakiki kimdir
— cAtgı' İbn CAbdillah el-Ijorösöni.
— Bu cAtö' ne
— Mevlâ. Yüzü daha çok kar ışt ı, siyahlaştı ; o kadar ki korktum. Sordu:
— Söm fakiki kim
—
— Bu Mekköl ne
— Mevlö. Yorgun ve bitkin bir halde nefes alma ğa ba şlad ı :
— Kiife fakiki kim
Eğer korkmasayd ım el-Hakem İbn (Uteybe ve cAmmör İbn Ebi Suleymön
diyecektim. Fakat i şin kötüye varaca ğını düşünerek İbröhim en-Nakdi
ve e ş-Sacbi dedim. O yine sordu:
— Bunlar ne
— Arap. Bunu i şitince "Allahu Ekber" dedi ve sükiin buldu 656.
Zikrettiğimiz bu misal, islâm' ın Arap olmayan milletler aras ındaki yayılmas
ından sonra ilmi hayata ve ilim adamlar ına ışık tutacak bir mahiyet
arzeder. Yukar ıda ismi geçen zevat ın, Arap olmasalar bile, ilim ve faziletleriyle
islâm'a yapt ıkları hizmetin büyüklüğü, elbetteki her türlü şüphenin
üstündedix. Fakat bu misal, bize şunu da göstermektedir ki, islöm bayra ğı
alt ında toplanm ış Arap ve Arap olmayan milletlerin muhtelif meslek ve mezheblerdeki
tabakalar ı aras ında ırk ve cinsiyet yönünden, zaman zaman, şid-
656 İbn cAbd Rabbih, el-Ilcdu'l-ferld, III. 415-416.
155

detli münaka şalara varan fikir ayril ıklarımn ç ıkma ihtimali fazlas ıyle mevcuttur
ve nitekim bu ihtilaf ın çıktığı da görülmüştür. Ancak, ne çe şit fikir
olursa olsun, dini nasslarla teyid edildi ği zaman de ğer kazanabilece ği filmle=
hakim olduğu bir devirde, ırk ve cinsiyet üstünlü ğü ile ilgili münaka şalarda
da bu çe şit nasslara ihtiyaç has ıl olaca ğını hat ırdan uzak tutmamak
gerekir. İşte bu ihtiyaç, üzerinde durdu ğumuz sair konularda oldu ğu gibi,
hem Arap kabileleri aras ındaki riyaset ve tefahuru, hem de Araplarla di ğer
ırklara mensup milletler aras ındaki üstünlük yarışını hedef tutan yeni tür
hadislerin vaz`ma yol açm ışt ır. Bir taraftan Araplar, bu çe şit hadislerle, kendilerinin
diğer milletere üstünlülderini isbat etme ğe çalışırlarken, diğer taraftan,
Arap olmayanlar da, bazan dil, bazan da şehir ve kasabalar ıyle . Araplara
üstünlüklerini, yine kendi vazettikleri hadislerle ortaya koyma gayretine
giri şmi şlerdir.
Araplar ın faziletini en bariz bir şekilde ortaya koyan şu hadis, mevzuat
kitaplar ında konu ile ilgili olarak yer alan tipik bir örnek te şkil eder: cAll'derı
gelen ve isnad ında (Anbese İbn cAbdi'r-Rahman ad ında bir râvisi bulunan
bu hadiste şöyle denilmi ştir: " İnsanlar ın hayırhs ı Araplard ır. Araplarm hayırhsı
Kureyş, Kurey ş'in hayırhs ı da Benü Ha şim'dir. Acem (Arap olmayan)in
hayırlısı Fâris, siyahilerin hay ırhs ı N -C.113e, renklerin hay ırlıs ı sar ı, malın
hayırlısı saray, boyalar ın hayırlısı ise kınad ır"657.
Yalıya İbn Yezid'in İbn `Abbas'a varan bir isnadla rivayet etti ği bir
ba şka hadiste de şöyle denilmi ştir: "Üç sebepten dolay ı Araplar ı seviniz: Ben
bir Arab ım; Kur'ân arapçad ır; ve cennet ehlinin kelann da arapçad ır"6".
Siyahi (zenci) lerle ilgili olarak ileri sürülen bir hadiste, onlarla dostluk
kurulması tavsiye edilmi ş ve "çünkü aralar ında cennet ehlinin efendilerinden
üç ki şi vardır: Lukman en-Neca şi ve Bilal" denilmi ş659, bir
başka hadiste ise, "siyahilerde hay ır olmad ığı, bunların aç iken hırs ızlık yaptıkları,
karınları doyduğu zaman da zina i şledikleri" ileri sürülmü ştür66°.
Baz ı şehirlerin faziletleri, di ğer baz ılarının da zemmi hakk ında uydurulan
hadislerin de, bu ırk taassubunun birer tezahürü oldu ğuna şüphe yoktur.
657 İbn

Ebü Hurayra'dan merf0 olarak rivayet edilen bir hadiste, dünyadaki dört
şehir cennet, dört şehir de cehennem şehri olarak ilan edilmi ştir: "Dünyadaki
dört şehir cennet şehirlerindendir. Bunlar: Mekke, Medine, Bey tu'l-Makdis
(Kudüs) ve D ımaşk't ır. Dünyadaki dört şehir de cehennem şehirleridir. Bunlar
da: El-Kustantlmyye ( İstanbul), et-Taberiyye, yanan Antalya ve Sadadır.
Tatl ı suların ve ya ğmur getiren rüzgar ın kayna ğı, Beytul-Makdis kayas
ın ırı alt ıdır" 661.
(Abdul-Melik İbn (Antere'nin, babas ı ve ceddi vas ıtas ıyle (Ali'den rivayet
etti ği bir hadiste de şöyle denilmi ştir: "Cennet kap ılarından dünyada
açılmış dört kap ı vard ır. Bunlardan birincisi İskenderiyye'dir. Sonra (Askaln
ve Kazvin gelir; fakat Cudde'nin bunlara üstünlü ğü, Beytu'l-Haram'm
diğer evlere üstünlü ğü gibidir" 662.
cAskalan, İskenderiyye ve Kazvin'in beraberce medhini tazammun eden
hadisler yan ında, her biri için ayr ı ayrı uydurulmu ş hadisler de vard ır. Mesela
Kazvin hakk ında Enes İbn Malik'ten geldiği ileri sürülen bir hadiste şöyle
denilmiştir: "Sizin için ufuklar aç ılacak ve Kazvin denilen bir şehir fethedilecektir.
Bu şehirde kırk gün veya k ırk gece kalan kimseye, üzerinde ye şil
zümrüt, onun da üzerinde k ırmız ı yakuttan kubbe bulunan bir sütun verilir.
Bu kubbenin altundan yap ılmış 70 bin kap ı kanad ı vard ır. Her kanatta lifır-i

Bunlar aras ında bilhassa Ba ğdad' ın ve Mısır' ın zemmiyle ilgili uydurma hadislerin
de yer alm ış olmas ı dikkat çekicidir. Fakat bu şehirler, ister medhedilmiş
olsun, ister zemmedilmi ş olsun, bunlara delâlet eden hadislerin hepsinin
de ırk ve ülke taassubu neticesinde uydurulduklar ına şüphe yoktur. Ancak
yaz sebepleri kolayl ıkla izah edilemiyen bir gurup hadis vard ır ki, bunlar
haftan ın günleriyle ilgili olup, Kur'an' Kerimdeki baz ı ayetlerin tefisiri için
israiliyyatta ıı al ınmış olmalar ı muhtemeldir.
Ebn Hurayra'ya varan ve zay ıf ve meçhul ravilerden müte şekkil bir isnadla
ileri sürülen bir hadiste şöyle denilmi ştir: "Cumartesi günü hile ve desise
günüdür; çünkü Kurey ş, bu günde hile yapmak istemi ş ve Allah Tacala
da onlar hakkında "kafirler sana hile yapmak isterler" 664 âyetini
Pazar günü bina yapmak ve a ğaç dikmek günüdür; çünkü cennet, bu günde
nebatlanm ış ve bu günde a ğaçland ırılmıştır. Pazartesi günü, sefer ve ticaret
günüdür. Sal ı günü kan günüdür; çünkü Adem o ğlu, karde şini bu günde öldürmüştür.
Çar şamba günü u ğursuzluk günüdür; çünkü Allah, `Ad kavmi
üzerine fırt ınayı bu günde göndermi ştir. Firavun bu gün do ğmuş, ila olduğunu
bu gün iddia etmi ş ve Allah onu bu gün hela etmi ştir. Per şembe günü
sultamn huzuruna girme ve ihtiyaçlar ı görme günüdür; çünkü İbrahim (a.s.)
in Mıs ır hükümdar ının yanına girdiği, kans ım ona geri verdi ği ve ihtiyaçlar ını
gördüğü gündür. Cuma günü de, k ız isteme ve nikâh günüdür; çünkü Peygamberler,
Cuma gününün bereketi dolay ısiyle bu günde evlenirler" 665 .
İkinci as ırda ortaya ç ıkan baz ı fıkıh mezheblerinin yahut mezheb imamlarının
medih veya zem mini istihdaf eden hadis va z` ını da, cahil mezheb taraftarların
ın a şırı derecedeki taassubuna ba ğlamak mümkündür. Asl ında bu
imamlar, biribirlerini saym ış, biribirlerinin görü şlerine sayg ı göstermi ş ve
hattâ biribirlerinden ilim alm ış olsalar bile, onlar ın baz ı taraftarlar ı, cehaletin
kazand ırd ığı taassupla kar şısında olduklar ı imamı kötülemeyi veya ba ğlı
bulundukları mezheb imam ını medhetmeyi mezheblerine hizmet telakki
etmişler ve bu hizmeti ifa ederken Hazreti Peygambere yalan isnad etmenin
ağır vebalini de yüklenmi ş olduklar ını idrak edememi şlerdir. Mesela Ebü
Hurayra'dan rivayet edilen bir hadiste Hanefi mezhebinin imam ı Ebü Hanife
medhedilmi ş ve şöyle denilmi ştir: "ümmetim içinden ismi en-Nucman,
künyesi Ebü Hanife olan bir adam ç ıkacak; bu, ümmetimin ışığı olaeakt ır" 666.
664 Enfül süresi, 30.
665 İbnu'l-Cevzi, II. 71-72; es-Suyüti, I. 481.
666 Bu hadisi zikreden ihnu'l-Cevz ı (II. 48), el-tlatIb'in şu sözünü de naldetmi ştir: "Hadis
ınevzûclur ve rivayetiyle teferrüd etmi ştir. El-IRkinı'den bana nakledildi ğine göre,
Ebü `Abdillah
şika olan kimselerden pek çok menakir vazetmi ştir. En a şırı derecede
olanı da Ebil Hanife ile ilgili olan hadistir".
158

Ebıl Hanife ile ilgili olan bu hadis, Horasan taraflar ında bu şekilde
yayılmış , (Irak'ta ise, ona bir de şu söz eklenmi ştir: "Ümmetim içinden
Muhammed İbn Idris (e ş-Safici) denilen bir adam daha ç ıkacak; bunun
fitnesi, ümmetime iblisten daha zararl ı olacak" 667.
Ebü Hanife hakk ında Enes İbn Malik'e varan de ği şik bir isnadla şu hadis
de uydurulmu ştur: "Benden sonra, ismi en-Ndman İbn Sabit olan ve
Ebu Hanife diye künyelenen bir adam gelecek; bu, Allah' ın dinini ve sunnetimi
ihya edecek" 668. Bu hadis de di ğeri gibi bat ıl ve mevzüdur İsnad ında
bulunan râvilerden Muhammed İbn Yezid, metrük 669, Suleyman İbn Kays
ve Ebu'l-Mdalla İbnul-Muhacir, mechuldür; Eban ise, yalanc ılıkla itham
edilmi ştir".
5. Hikâyeeiler ve va' ızler
Hulefâ-i Ra şidin devrinin sonlarına do ğru ortaya ç ıkan ve "ku şşaş"
(hikaye anlatanlar) denilen baz ı kimseler, cami ve mescidlerde oturmay ı ve
çevrelerinde halka te şkil eden cemaata vacz ve nasihatta bulunmay ı adet
haline getirmi şlerdi. Ancak bunlar ın bir kısmını, vacz ve nasihattan ziyade,
halkın nazar ında kazanacaklar ı yüksek mertebe ve şöhret ilgilendiziyor ve
v dzlann ı, kendilerini bu gayeye ula şt ıracak bir şekilde haz ırlıyorlard ı. Bunlar,
şöhrete giden yolun, halk ın dini hislerini galeyana getirmek suretiyle
tutulabilece ğini bildikleri için, onları co şturacak şekilde vdzediyorlar, bazan
da hazin konu şmalarla onlar ı uzun uzun a ğlatıyorlard ı. Halk üzerinde en
çok tesir eden vdzlar, cennet ve cehennem tasvirleriyle, buralarm sonsuz
nimetlerini veya azablar ını ihtiva eden konu şmalard ı. Her ne kadar Kur'ân ı
Kerimde ve Hazreti Peygamberden rivayet edilen sal ıih hadislerde, cennet
ve cehennem hakkında bir müslümana yetecek kadar bilgi verilmi ş ise de,
bu vacızler, bunlarla iktifa etmiyorlar, halk ı daha çok ümidle ne şelendirmek,
yahut onlara daha çok hüzün ve korku verip a ğalatmak için daha bol ve deği
şik malzemeye ihtiyaç duyuyorlad ı. Bu ihtiyac ı gidermek için hadis, inand
ırıc ı olmak yönünden de e şsiz bir hazine te şkil ediyordu. Ancak mevcut
olan sahih hadisler i şlenmiş ve halk tarafından art ık öğrenilmiş olduğu için,
tesirlerini de yitirmi şlerdi. Bu sebeple vaSzler, yeni hadisler uydurmay ı,
mesleklerinde ba şarıl ı olmanın ba şlıca çaresi olarak gördüler; zaten vazc
kap ısı geniş ölçüde aç ılm ış ve bir çok kimse, gayelerini gerçekle ştirmek için
667 Aynı yer.
668 Ayni yer.
669 Bkz. ez-Zehebt, Mizön, III. 459-Muhammed İbn Ahmed İbn Yeztd es-Sulemt.
670 İbnu' ı-Cevzt, II. 49.
159

u kap ıdan girmeğe başlamıştı. Vacaler için de ayn ı yönde ad ım atmay ı engelleyecek
Allah ve Peygamber korkusundan ba şka hiç bir engel yoktu; esasen
onlar ın kaiplerine böyle bir korku da yerle şmi ş değildi6".
İşte cami ve mescidlere musallat olan bu "ku şşaş" eliyle ve s ırf şöhret
hırsı için pek çok hadis uydurulmu ş ve Hazreti Peygamberin ad ı altında halk
aras ında yayılmışt ır
(Ali İbn Ebi Talib'e varan bir isnadla ortaya at ılmış böyle bir hadisi, bu
rada misal olarak zikredebiliriz. Bu hadiste şöyle denilmiştir: "Cennette öyle bir
ağaç vard ır ki, üstünden elbiseler, alt ından da alaca bir at ç ıkar. E ğeri altundan,
gemi inci ve yakuttan olan bu at, kanatl ı olup, ne i şer ne de hacet görür.
Allah' ın evliyas ı onun kanatları üzerine otururlar ve diledikleri yere uçarlar.
Onlardan daha a şağıda olanlar: Bize insaf ediniz. Ya Rab, onlar ı, bu mertebeye
getiren şey nedir ki derler. Allah Ta

itirdikten sonra kendisine verilen hediyeleri al ır ve geride kalanlar ı almak
için oturur, bekleme ğe ba şlar. Yahya. İbn Macin eliyle i şaret ederek adam ı
yanına çağırır. Kassas, hediye alacağı umudiyle ko şarak yanlar ına gelir.
Yahya sorar: Bu hadisi sana kim rivayet etti Kassas: Ahmed İbn Hanbel
ve Yahya İbn Ma

6. Terğib ve terhib
Daha önce de aç ıkladığımız gibi, siyasi ve itikadi ihtilaflar ın müslümanlar
aras ında sebep oldu ğu husumet, gün geçtikçe şiddetini art ırm ış ve bölünmeler
daha da ço ğalmıştır. Bu durum, şüphesiz, Islam' ın tesisine çalıştığı
birlik inanc ına ayk ırı idi ve bundan hem din zarar görüyor, hem de müslümanlar,
bütün kin ve gay ızlar ını Islâm'a kar şı yöneltmi ş olan iç ve d ış dü şmanlar
kar şısında son derece za'fa dü şüyorlard ı. Samimi müslümanların bu durumdan
endi şeye düşmemeleri elbetteki mümkün de ğildi. Bu endi şe, tabii
olarak onlar ı bozulmuş olan birliğin yeniden tesisi için gayret sarfetme ğe ve
bir takım tedbirler alma ğa yöneltti. Bu tedbirlerin ba şında, İslam dininin
ibadet ve itikad gibi çe şitli konulardaki görü şünün, Hazreti Peygamber devrindeki
saf şekliyle halka ö ğretilmesi prerısibi geliyordu. Bu ö ğretimin temel
kayna ğı da elbette Kur'ân ve Hadislerdi. Müslümanlar ın bu iki kayna ğı en
iyi bir şekilde bilmeleri ve onlar vas ıtas ıyle gelen emir ve nehiyleri en kusursuz
biçimde tatbik etmeleri, k ısacas ı Allah'a ve Peygamberine iman noktasında
birle şmeleri, ilk devirde görülen vandetin yeniden tesisini sa ğlayacakt ı ;
bunda hiç kimsenin şüphesi yoktu.
Ashnda bu dü şünce, Islam' ın özüne muvafıkt ır ve ilk devirden itibaren
bütün müslümanlar üzerinde hakim bulunmaktad ır. Bu sebeple, bilhassa
Islam' ın emir ve nehiylerine uymak hususunda, gerek Kur'ân ı Kerimde yer
alan ayetler ve gerekse Hazreti Peygamberden sahih olarak gelen hadisler
üzerinde titizlikle durulmu ş, va'z ve nasihatlarda bunlar müslümanlara s ık
sık tekrarlanarak, onlar ın em.irlere uymalar ı, nehiylerden salunmalar ı sağlanmağa
çalışılmışt ır
Ihtilaflar ın veya husumetlerin geni ş bölünmelere yol açt ığı ikinci Hicri
as ırda, baz ı müslümanlar, bütün zühd ve takvalar ına rağmen, cehaletin pençesine
dü şmekten kendilerini kurtaramam ışlar; halk ı, Islam' ın emirlerine
ıs ınd ırmak, nehiylerinden sak ınd ırmak için, Kur'an ve sahih hadisler içerisinde
yer alan hükümlerle iktifa etmiyerek yeni hadisler va zetmi şlerdir. Bu
davranışın z ımrunda, Hazreti Peygambere yalan isnad etmek d ışında, İslam
dinini noksan ve kusurlu görmek gibi a ğır bir ithamın da yer aldığnu, farkedememi
şlerdir. Zira bu kimseler, hadis -yaz (' ile şunu demek istemi şlerdir:
"Islam dini noksand ır ve tamamlanma ğa muhtaçt ır; biz bu hadislerle onu
tamamlama ğa çal ıştık"676.
Müslümanlar ı hayra yöneltmek ve şerrden uzakla şt ırmak gayesiyle hadis
uyduran bu gibi kimseler, ba şta ibadetler olmak üzere İslam dini içerisin-
676 Bkz. es-Suyüti, el-Le'rıli'l-maşıefıca, II. 469.
162

de yer alan her çe şit konuya girmi şler ve o konuyle ilgili bir çok hadis uydurmuşlard
ır. Mesela bu konulardan birisi, Kur'ân ı Kerimin süre süre faziletleriyle
ilgilidir. Bu cümleden olarak Ubeyy İbn Kdb'tan şöyle bir hadis rivayet
edilmi ştir: "Rasülullah. (s.a.s.) öldü ğü sene Kur'an' bana iki defa okudu ve
Cibril (a.s.) in, kendisine, bana okumas ı için emretti ğini söyliyerek onun selamını
nakletti. Ben de Hazreti Peygambere, Kur'ân ın sevab ı hakkında Allahin
kendisine ö ğrettiği bilgilerden bana da tahsis edilen bir şey bulunup bulunmadığını
sordum. Rasülullah (s.a.s.) şöyle buyurdu: Evet, ey Ubeyy; bir
müslüman Fatiha süresini okudu ğu zaman, ona, sanki Kur'ân ın üçte birini
okumu ş gibi sevab yaz ıhr. Her kim Bakara süresini okursa, kad ın ve erkek
bütün mü' ıninlere tasaddukta bulunmu ş gibi ecir kazan ır. Her kim (Imrn'
ı okursa, o kimseye, sürenin her bir ayeti için cehennem köprüsür ıden
geçiş emam verilir. Her kim Nisa süresini okursa, ona, miras b ırakmış kimselere
tasaddukta bulunmu ş gibi ecir verilir. Her kim Ma'ide süresini okursa,
onun için on hasenat yaz ıhr, on seyyiat silinir; ayn ı zamanda, yer yüzünde
ya şamakta olan bütün Yahudi ve Hristiyanlarm say ısınca on derece yükseltilir.
Her kim Edam süresini okursa, yetmi ş bin melek ona duâ eder... Bu
şekilde Kur'ân ın sonuna kadar bütün sürelerin sevab ı zikredilmiştir" 677.
Bu hadisi Mevzü'dt ında nakleden İbnu'l-Cevzi, onun hakk ında şu bilgiyi
vermi ş tir: "Ebü İshak es-Sdlebi, Tefstrinde hadisi bölmü ş ve her k ısm ı ,
ilgili olduğu sürenin ba şında zikretmi ştir. El-Valudi de ona tâbi olarak ayn ı
i şi yapmışt ır. Onlar ın bu hadisi nakletn ıelerine hayret etmem; çünkü hadis
ashab ından de ğillerdir. Fakat as ıl hayret etti ğim şey, Ebü Bekr İbn Ebi Davud'un,
hadisin muhal oldu ğunu bildi ği halde, Kur'ân ın faziletleriyle ilgili
olarak tasnif etti ği kitab ında onu bölerek nakletmesidir. Fakat daha kötüsü
ekser hadisçiler yönünden gelmektedir; çünkü bunlar ın adeti, bat ıl da olsa,
hadislerini tervic etmeleridir. Bu, onlar yönünden gelen büyük bir kötülüktür;
zira Hazreti Peygamberden sahih olarak şu hadis varid olmu ştur: "Bir
kimse benden bir hadis rivayet eder ve o hadisin yalan oldu ğunu da bilirse, o
kimse yalanc ılard an biri olur" 678 .
"Kur'an sürelerinin faziletleriyle ilgili olan bu hadisin uydurma olduğuna
şüphe yoktur. İsnad ında bulunan Mahled İbn
İbn 1-.11bban'
ın aç ıkladığına göre munkerul-hadis olan bir kimsedir ve sika (güvenilir)
olan kimselerin hadislerine benzemeyen menakir rivayetiyle teferrüd etmi ş-
tir, ,679.
677 İbnu'l-Cevzi, I. 239-240.
678 Bu hadis için bkz. Muslim, Şaitiiı, I. 9 (mukaddime).
679 ibnu'l-Cevzi, I. 239-240. Ad ı geçen râvi hakkında daha geni ş bilgi için bkz. -Zehebt,
Miziin, IV. 83. Burada -Zehebi, mezkûr hadisi bahis konusu ederek "e ğer bu hadis Mahled'in
bir iftiras ı değilse onu kimin vazetti ğini bilmiyorum" demiştir.
163

"Hadisin bizzat kendi metni de uydurma oldu ğuna delâlet eder; zira
bütün süreler, istisnas ız, kendilerine sevab yönünden uygun olan bir şekilde
ve Hazreti Peygambere yak ışmayan bir zafiyetle zikredilmi ştir...Sürelerin
faziletleri hakk ındaki hadisi Meysere İbn (Abd Rabbih de rivayet etmi ştir.
Bu şahıs hadis vazetmekle tan ınm ış bir ki şi olup, bizzat kendisi de bunu itiraf
etmi ştir. 'Abdurrahman İbn Mehdi ona: " şu süreyi okuyan kimseye şu
sevab verilir, hadisini nereden getirdin" dedi ği zaman Meysere: "Halk ın
Kur'ân kıraat ına rağbetini art ırmak için ben vazettim" cevab ını vermi ştir686.
Hayırlı olan şeye halk ın rağbetini art ırmak için hadis uyduruldu ğu gibi,
kötü olan şeyden onlar ı uzakla şt ırmak ve korkutraak için de çe şitli konularda
bir çok hadis uydurulmu ştur. Meselâ insana sarho şluk veren alkollü içkiler,
gerek Kur'ân ı Kerimde yer alan âyetlerle ve gerekse Hazreti Peygamberden
rivayet edilen sahih hadislerle haram k ılınmıştır. Bununla beraber bu aç ık
ve kesin nehiylerle iktifa etmeyen baz ı kimseler, müslümanlar ı içkiden uzakla ş -
t ırmak için ba şka hadisler vazetmek ihtiyac ım duymu şlardır. Bu cümleden
olarak, `Abdullah İbn cAmr'a varan bir isnadla şu hadis rivayet
"Her kim hamr ( şarab) içerse, bu mi ğdesinde iken onun yedi vakit namaz ı
kabul olunmaz; ve bu halde ölürse, kâfir olarak ölü_ r. Eğer aklını farzlardan
uzakla ştırırsa, k ırk günlük namaz ı kabul olunmaz ve bu halde iken ölürse,
kâfir olarak ölür" 6".
`Abdullah İbn cOmer'e de şu hadis isnad edilmi ştir: " Şarab içenlerle birarada
oturmaynnz; hastalar ını ziyaret etmeyiniz; cenazelerinde haz ır bulunmayuuz;
zira şarab içen, k ıyamet günü, yüzü kararm ış, dili göğsüne sarkmış,
salyaları akar ve görenler'i tiksindirir bir şekilde dirilir" 682 .
Ba ğclâcl'ın ileri gelen zâhidlerinden Ahmed İbn Muhammed Gulâm İja-
M ((O. 275), ilim sahibi bir kimse olarak da tan ım/list'. Öldüğü zaman Ba ğdâd
sokaklar ı kalabal ıktan t ıkanm ış ; tabutu Ba şra'ya ta şınmış ve mezar ı üzerine
bir de kubbe yapt ırılin ıştı683. Bununla beraber hadis ulemas ı, onun durumunu
680 ibnu'l-Cevzi, I. 40, 240-241. Meysere ile ilgili haberler hakk ında daha geni ş bilgi için
bkz. ez-Zehebt, MIziin, IV. 230-232. Mucemmirden de şöyle bir haber nakledilmi ştir: "Ubeyy İbn
Ka9ıtan rivayet edilen Kur'an sürelerinin faziletleriyle ilgili hadisi bir şeyh bana rivayet etti.
Ona bu şeyhin kim oldu ğunu sordum. Medayin'de, halen hayatta olan bir adam, dedi. Medayin'e
gidip o adamı buldum ve hadisi rivayet edeni sordum. Vasit'da bir şeyh, dedi. Vasit'a gittim,
onu da buldum. O, Basra'da, Basra'daki de Ba ğdad'da ya şayan bir şeyi i tarif etti. Bu şeyhe hadisi
kimin rivayet ettiğini sorduğum zaman şu cevab ı verdi: Hiç kimse. Fakat görüyoruz ki halk
Kur'ân'dan uzakla şıyor; onlar ı Kur'ân'a yöneltmek için bu hadisi biz vazettik". il ınu'l-Cevzi,
I. 241.
681 İbnu'l-Cevzt, III. 41.
682 Aynı eser, III. 42.
683 Ez-Zehebt, Miztın, I. 141.
164

açıldamaktan çekinraemi ş ve ondan hadis al ınmayaca ğını kesinlikle belirtmişlerdir.
İşte zühdü ve ihniyle tan ınmış olan bu şahıs, kendisine, rivayet
ettiği hadislerin mahiyetini soran Eb ıl (Abdillab en-Nihövendi'ye "halk ın
kalbini düzeltmek için uydurduklar ını" söyleyebilimi ştir 6". Onun, uydurduğunu
itiraf etti ği hadiderden birisi Ebü Sacid el-Ijudri'ye isnad edilmi ştir;
bu hadiste şöyle denilir: "Her kim bir o ğlanı şehvetle öperse, Allah o kimseye
lanet eder; şehvetle musafaha ederse namaz ı kabul olunmaz; şehvetle
kucaklarsa k ıyamet günü ate şten bir lurbaçla dövülür. E ğer onunla fısk i ş-
lerse, Allah onu cehenneme gokar" 686 .
Abid ve zâhid oldu ğu halde hadis vazeden kimseler, di ğerlerine nisbetle
daha çok tehlikeli olmu şlard ır; çünkü bunlar, ya şayışları itibariyle halk üzerinde
emniyet telkin etmi şler ve sözlerine güvenilen 'kimseler olarak tamnm
ışlardır. Bu sebeple hiç kimse, böyle kimseler taraf ından rivayet edilen
bir hadisin mevzâ olabilece ği ihtimalini düşünmemi ş, belki de onu, güvenilir
bir kimsenin en sahih hadisi olarak kabul etmek durumunda kalm ıştır.
Maamafih hadis imamlar ı böyle kimseleri de tenkid süzgecinden geçirmeyi
ve hadis rivayetindeki durumlar ını tesbit etmeyi ihmal etmemi şlerdir. Me ş-
hur imamlardan Yahya İbn Sacid el-Ka tfön' ın bu konuda söyledi ği şu söz,
çok dikkata şayandır: "Hiç kimsede, hayr ve zühde nisbet edilenlerde gördiiğürnden
daha çok yalan görmedim" 686.
Ikinci asr ın başından itibaren bütün süratiyle geli şmeğe başlayan hadis
vaz`mın çe şitli sebeplerini baz ı örnelderiyle birlikte, bir kaç madde içerisinde
açıklamağa çalıştık. Bu sebepler yan ında, daha önce zikrettiklerimiz kadar
yaygın olmamakla beraber, yine de baz ı örnekleri görülen ba şka sebepler de
vardır. Mesela halife veya erairlere yakla şmak ve onlardan hediye veya câizeler
elde etmek, yahut ani kızgınlık hallerinde, bir kimseyi zemmetmek ve
gerilmi ş sinirleri sakinle ştirmek için hadis vazedildi ği görülmütür. Meselâ
Halife el-Mehdi'nin Mukâtil İbn Suleymön hakk ında söyle ği şu söz dikkat
çekicidir: "Mukötil'in bana ne söyledi ğini görüyor musun E ğer dilersen
`Abbas hakk ında senin için hadis vazedeyim, diyor. Ona, benim buna ihtiyacım
olmadığını söyledim" 687. Mukötil'in (Abbas hakk ında hadis uydurmak
için ehMehdl.'ye yapt ığı bu teklifin, halifeye yakla şmak ve onun gözüne girmek
gayesine matuf , olduğuna şüphe yoktur6 88 .
684 Ayni yer ve ibnu'l-Cevzi, I. 40.
685 İbnu'l-Cevzi, III. 113; ez-Zehebt, Mizön, I. 142.
686 Ibnu'l-Cevzt, I. 41.
687 Es—Suyiiti, Tedribu'r-riid, s. 187; Ahmed M. Şakir, s. 94.
688 H. 150 senesinde vefat eden Mukötil İbn Suleymön tefsir sahas ında şöhret kazanm ış
bir kimse idi. Bu sebeple e ş-Şöfig, halkın tefsirde Mukötil'e muhtaç oldu ğunu söylemiştir. Bununla
beraber bu şahıs, hadis sahas ında yalane ıhkla itham edilmiş ve hakkında «kezzilb" denilraiştir.
Daha geni ş bilgi için bkz. ez-Zehebt, Miztın, IV. 173-175.
165

Yine Halife el-Mehdi ile ilgili bir ba şka hikaye, G ıyas İbn. İbrahim en-
Natıacii ad ındaki bir ravinin, ayn ı gaye ile Halifenin huzurunda nas ıl hadis
uydurma ğa te şebbüs ettiğini gösterir. Anlat ıldığına göre, Halife el-Mehdi,
güvercin beslemekten ve onlar ı bir takım müsabakalara sokmaktan ho şlanan
bir kimsedir; fakat İslam dini yönünden böyle bir tutkunun baz ı mesuliyetler
getirece ği endi şesini de içinden atamamaktad ır. İşte bu endi şenin
Halifeyi daima rahats ız ettiğini her nas ılsa farkeden Gıyas İbn İbrahim, onun
huzurunda ve güvercinlerle me şgul olduğu bir s ırada isnadiyle şu hadisi rivayet
etmi ştir: "Müsabakalar, yaln ız pençeli, t ırnakl ı veya kanatl ı hayvanlarla
yap ılır". Aslında bu hadis, "müsabakalar, yaln ız pençeli veya t ırnaklı
hayvanlarla yap ılır" şekliyle sahih olan bir hadistir" 9; yani, güvercin gibi
kanath hayvanlar ın da müsabakalar için yeti ştirilebilece ğine delâlet edecek
"yahut kanath" ibaresini ihtiva etmemektedir. Fakat G ıyas İbn Ibrahim,
Halifenin gözüne girmek ve muhtemelen hediye almak için -"yahut kanadı"
ibaresini uydurup sahih bir hadisin sonuna eklemekten çekinmemi ştir. Nitekim
Halife el-Mehdi de, onun bu açıkgözlülüğünü farketmekte gecikmemi ş
ve Gıya ş'a "görüyorum ki kafan, Hazreti Peygambere yalan isnad eden , bir
kezzCıbın kafas ı" diyerek onu kovalam ış ve bir hadisin tabxifine sebep olan
güverci ıılerini de kestirmi ştir69°.
Ani kızgınlık hallerinde, buna sebep olan şeyleri kötülemek ve süküna
kavuşmak için hadis uydurarıların da bulunmas ı, hadis vaz< ımn ilgi çekici
ayrı bir tarafını gösterir. Okulunda ö ğretmeni tarafından dövüldüğü için
a ğlayarak eve gelen ve babas ına hocasını şikayette bulunan bir çocu ğun hikayesi,
bunun güzel bir örne ğini te şkil eder. Çocuk, babas ı Sacd İbn Tarife
hocas ı tarafından dövüldüğünü söyleyince, gazaba gelen Sacd "vallahi, onlar ı
rezil ederim" demi ş ve hemen orac ıkta İbn (Abbas'a varan bir isnadla şu hadisi
uydurmuştur: "Çocuklar ımz ın hocalar ı, sizin en şer olanlar ınızd ır" 691 .
Hicretin ikinci asr ında, yukarıdan beri örnekleriyle birlikte çe şitli sebeplerini
zikretti ğimiz hadis vazcı, Islam' ın ikinci te şrici kayna ğı olan Sunnet
için, ortaya ç ıkabilecek tehlikelerin en büyü ğü olmuştur. Bununla beraber,
gerçek hadisçiler, hadis vazc ının daha ba şlangıcından itibaren bu tenlikeyi
689 Bkz. Ebü 135vıld, IL 28; et-Tir ınizi, IV. 205; en-Nesn, VI. 226-227; İbn M5ce, II.
205-206.
690 İbnu'l-Cevzi, I. 42; es-Suyüti, el-Le'itli'l-maşnrıca, II. 470; Tedribu'r-riid, s. 187; Ahmed
M. Şakir, s. 94. GlyEıs İbn İbrahim en-Nalıacrnin kezz5b ve hadis vazeden
bir kimse olduğunu söyleyen hadis imandarm ın görüşleri hakk ında bkz. ez-Zehebi, Miztın, III.
337.
691 Ib ınfl-Cevzi, I. 42; es-Suyr4i, el-LeY ıli'l-maşnii`a, II. 470. Sacd İbn Taririn yalanc ı
ve dilediği anda hadis uyduran bir kimse oldu ğu hakkında daha geni ş bilgi için bkz. ez-Zehebi,
Mizün, II. 122-124.
166

farkederek cerh ve ta`dil ilmini geli ştirmekte gecikmemi şler ve ortaya koyduklar
ı baz ı kaideler ve sert tedbirler sayesinde onu bertaraf etmesini bilmi
şlerdir.
C. CERH VE TA9AL HAREKETININ DO ĞUŞU
1. Cerh ve ta'dile yol açan âmiller
a. Hadis vazc ı
Daha önce de i şaret etti ğimiz gibi, Hazreti Peygamber devrinde ve onun
vefat ından sonra sahabiler, hadis rivayetinde birbirlerinden şüphe etmiyorlar,
ufak tefek baz ı itirazlar müstesna, biribirlerinin rivayet ettikleri hadisleri
yalanlam ıyorlard ı. Keza tübi'findan olan hadisçiler de, sahabeden i şittikleri
hadislerin kabulünde tereddüt göstermiyorlar, daha do ğrusu, Hazreti
Peygambere ve onun Sunnetine olan inançlar ı dolayısiyle, hadisin her türlü
yalandan, tahrif ve tashiften sâlim bir şekilde nakledildiğin.e samimi bir kalple
inanıyorlard ı. Fakat bu inanç uzun müddet devam etmedi. Halife (Osmân
İbn (Affân' ın öldürülmesiyle ba şlayan ve birbirini takip eden olaylar, müslümanlar
ın huzur ve sükünunu bozdu ğu gibi, hadisle me şgul olan kimselerin
biraz önce i şaret etti ğimiz samimi inançlar ını da yıkmakta gecikmedi; çünkü
kendi aralar ında alıp verdikleri hadisler aras ına, hiç kimsenin bilmedi ği bir
tak ım sözler S1Z1111 Ş , hadis ad ı alt ında, halk aras ında dola şmağa ba şlam ıştı .
Hadisin ve dolayısiyle islâm'ın büyük bir tehlike ile karşı karşıya geldiğini
anlamakta gecikmeyen sahabe ve tübi'f ınun ileri gelenleri, hadis naklinde
ve kabulünde ihtiyat ı elden b ırakmamak ve çok titiz davranarak râvileri
ve isnadları bilinen hadisleri almak gerekti ğine inanmışlar ve bu Manem
gere ği olarak hadis rivayet eden kimseleri büyük bir titizlikle ara şt ırmağa
ba şlamışlard ır. Râvilerle ilgili bu ara ştırmanın küçük sahabiler devrinde,
yani 'Ali ile Mucâviye aras ında cereyan eden ve bir tak ım fırkalarm zuhuruna
sebep olan mücadeleleri ve bu fırkalarm ç ıkışını gören ve daha bir müddet
ya şayan sahabe zaman ında ba şladığma şüphe yoktur; çünkü ınevzü hadislerin
zuhuru ile ilgili bahislerimizde de aç ıklamağa çalıştığımız gibi, hadis
"fitne" tabir edilen bu dahili kar ışıklıklardan sonra ba şlam ıştır. Binaanaleyh
hadis râvileriyle ilgili ilk ara ştırmalar ın hadiste yaz( hareketinin zuhuru
ile ba şlamış olması da tabiidir Elimizde bu hususu teyid eden muhtelif
haberler vard ır ve bu haberlerin biri, ayn ı zamanda, hadiste isnad tatbikat ı-
nın ba şlangıcıyle de ilgilidir. Muslim'in, şalatı'in mukaddimesinde nakletti ği
bu haberden ö ğrendiğimize göre, İbn Sirin (33-110 H) "önceden isnad hakkında
sormuyorlard ı; fakat fitne vaki olunca râvilerinizin isimlerini bize söyleyin,
deme ğe ba şlad ılar. Bu suretle, sunnet ehlinden olanlara bak ıhr ve on-
167

ların hadisleri al ınır, bid'at ehlinden olanlara bak ılır ve onlar ın hadisleri de
alınmaz oldu" demi ştir692. İbn Sirin'in bu sözü, râvilerle ilgili ara ştırmalar ın,
müslümanlar aras ında ortaya ç ıkan fitne ile ba şladığını açık bir şekilde göstermektedir
693. Bir ba şka haber yine Muslim tarafından nakledilmiştir. Bu
habere göre, Bu şeyr el-

. Be şeri zafiyetler
Cerh ve ta

mayan kimseler bu sahaya el atmışlar, niyetlerinde samimi olsalar bile, gaf-
!etleri ve ehliyetsizlikleri dolay ısiyle, keridilerine sahib olarak gelen hadislerde
yapt ıklar ı talıxif ve tashifierle onlar ı bozmuşlard ır.
Ellil olmayanlar ın hadis sahas ına kolayca s ızdıklarını ve orada tahribkar
bir rol oynad ıklarını ortaya koymas ı bakımından el-Evzacrnin şu sözü
dikkata şayand ır: "Bu ilim büyük bir şerefe sahipti. Ricalin h ıfzında iken
ağızdan al ınır ve müzakere edilirdi Fakat ne zaman ki kitaba girdi, nuru
kayboldu, ehil olmayanlar ın eline düştü"698. Bu sözlerde büyük bir hakikat
payının bulunduğuna şüphe yoktur. Filhakika, hadisin muhafazas ının kitaba
tevdi edilmesinden önceki devirlerde, bu i ş hafıza ile yürütülmü ş ve onun
hafızada canl ı olarak kalmas ını sağlamak için müzakere kap ıs ı daima aç ık
tutulmuştur. Bu suretle, hataya dü şüldüğü noktalarda, bu hatan ın tashihi
de müzakere s ıras ında mümkin olabilmi ştir. Ancak, hadisle me şgul olmak,
bu me şguliyeti meslek haline getirerek binlerce hadisi isnadlar ıyle birlikte
hıfzetmek ve müzakere esnas ında her isnad ı ait olduğu metne, veya her metni
ait olduğu isnada bağlamak, kudretli bir hafıza ve yüksek bir kaabiliyet i şi
olmas ı dolayısiyle, her insan ın kolayca nüfüz edebilece ği bir saha olmam ış
ve yalnız ehil olanların elinde kalm ışt ır. Hadis kitabetinin yayg ınlaştığı ve
hafızanın ikinci plana dü ştüğü devirlerde ise, bu güçlük ortadan kalm ış ve
ehil olmayan bir çok kimse, hafızaya dayanmaks ızın yazıp rivayet ettikleri
hadislerle bu ilmin şerefinden nasiblerini almak istemi şlerdir. Ne var ki, ehliyetsizliğin
neticesi olarak çe şitli kusurlar ın, rivayet ettikleri hadislere intikalini
önleyemedikleri gibi, kendilerini hadis tenkidçilerinin sert ve sert oldu ğu
kadar da ac ı dillerine dü şmekten kurtaramam ışlard ır.
Daha sonralar ı tedvin edilme ğe başlayan usül kitaplar ı gözden geçirilecek
olursa, bu gibi kismelerin ba şhca iki yönden tenkide tabi tutulduldar ı
görülecektir. Birincisi, hadis rivayet eden kimsenin adaleti; ikincisi de, zabt ı,
yani hadis tahammül ve rivayetindeki dirayetidir. Adalatten maksat, ravinin
takva ve mürüvvet sahibi olmas ını sağlayan bir melekedir ki, tamamiyle
onun diyanetine taalluk eder. Adil kimse, i şlerinde istikameti tam olan, f ısk
ve fücürdan uzak bulunan kimsedir 699.
Adalet yönünden zayıf olan râvilerde umumiyet itibariyle be ş hal görülür
ve bu haller, onlar ın rivayet ettikleri hadislerden şiddetle sak ınmayı gerektirir.
Adil olmayan bir ravide görülen bu hallerden birincisi, Hazreti Peygamberin
hadisinde yalan söylemek, yahut hadis uydurmakt ır ki, hadis vazc ı
698 El-ljatib el-Bağadi, Takyklu'l-c ılm, s. 58.
699 ibn Hacer, Hadis ıstilahları hakk ında Nulıbetu'l-fiker şerhi (terceme: Talt Koçyi ğit),
s. 34, 57.
170

ile ilgili bahislerimizde Ininun çe şitli sebepleri üzerinde durulmu ştur. İkinci
râvinin hadis uydurraasa bile, uydurulmu ş hadisleri rivayet etmesi ve
toplum içerisinde yalan söyleyen bir kimse olarak tan ınmas ıdır. Bu hal, râvinin
Hazreti Peygamberin hadislerinde de yalan söyleyebilecek bir kimse
olarak itham edilmesine ve dolay ısiyle rivayet etti ği hadislerden sak ııııılmasına
sebep olur. Üçüncü hal, râvinin, islâm' ın şiddetle haram kıldığı bazı
ağır günahlar' irtikâb eden kimselerden olmas ıdır ki, bu gibi kimselere fâs ık
denilmiştir. Fâs ık, fıskından dolay ı hadis imamları tarafından cerhedilmi ş
ve rivayeti makbul say ılmamıştır. Dördüncü hal, râvinin bid'at sahibi olması
ve çok defa bideatuu destekler mahiyette hadisler rivayet etmekle şöhret
kazanmas ıdır. Bidcat, lugat yönünden bir şeye başlamak, onu ihdas ve in şa
eylernek manâsma gelir. Ist ılahta ise, dinin ikmalinden sonra ihdas olunan
ve dine izafe edilen inanç ve amellerdir. Hadis imamlar ı, bid'at ehlinden olanları,
bid'atlar ı dolayısiyle tenkide tabi tutmu şlar ve rivayetlerini kabul etmemi
şlerdir700. Râvinin cerh veya tenkid edilmesine sebep olan be şinci hal
de, onun mechul olmas ı, yani adalet ve zabt yönünden durumunun bilinmemesidir.
Bir râvi, umumiyet itibariyle, ya çok az hadis rivayet etti ği için hadisçikr
aras ında şöhret kazanmaz; yahutta isnad içinde, hadisçiler aras ında
maruf olmayan bir isim, künye, lakab veya s ıfatla zikredilir. Her iki halde
de hakkında cerh veya tacclil vaki olmad ığı cihetle mechul kalan böyle bir
râvinin hadisi, bir ihtiyat tedbiri olarak kabul edilmezm.
Zikrettiğimiz bu be ş hal, râvinin adaletine veya diyanetine taaluk eder;
aynı zamanda cerh ve tacdil faaliyetinin zuhuruna yol açan âmillerden say ı-
lır. Fakat yukarıda da i şaret etti ğimiz gibi râviler adalet yönünden olduğu
kadar zabt veya dirayet yönünden de tenkide tabi tutulmu şlard ır. Çünkü
zabt ı zayıf olan bir râVide, yine bir evvelkinde olduğu gibi, umumiyetle be ş
hal görülür. Ya hatas ı çoktur, ya gâfildir; yahutta vehm üzere rivayet eder.
Vehim, çok defa, râvinin, muttas ıl olan bir hadisi munkat ı olarak, yahut
bunun aksine, munkat ı veya mursel olan bir hadisi muttas ıl olarak rivayet
etmesine yol açar. Bazan da râvi, yine vehmi dolay ısiyle bir hadisi di ğer bir
700 Bidat, hazan iyi, güzel ve faydal ı olduğu gibi, hazan da kötü ve zararl ı olur. Bu
itibarla bidcat, dini yönden iki kısma ayr ılmış, birincisine 'bidcrıt-ı hasene", ikincisine de "bidat-ı
seyyie" denilmiştir Ancak hadis ıstılahnıda bid'at bahis konusu oldu ğu zaman, daima kötü
ve zararlı olan, yani islâm'a ayk ırı düşen inanç ve itikadlar kasdedihni ştir. Meselâ şica, havaric,
kaderiyye, cehmiyye, mutezile ve benzeri mezheblere mensilp olup bu mezheblerin görü şlerini
müdafaa edenlere "mubtedica" veya "bidcat ehli" denilmi ştir. Hadis imamlar ı, umumiyetle bidat
ehlinden olanların rivayetlerini kabul etmemi şlerdir. Bununla beraber baz ıları, mezhebinin dâiliğini
yapmayan ve sözüne güvenilir olan baz ı mübtedi'amn rivayetlerini kabule taraftard ırlar.
701 Râvilerin adalete taalluk eden bu be ş halden dolayı tenkid edilmeleriyle ilgili daha
geni ş bilgi için bkz. İbn Hacer, Hadis ıst ılahlart hakkında Nubbetu'l-fiker şerhi,s. 57 vd.
171

hadise idhal eder. Ravinin, hadisin isnad ına veya metnine idrac etti ği baz ı
isim veya sözlerle, güvenilir ravilerin rivayetlerine muhalefet etmesi de ayr ı
bir cerh amili say ılır. Bazan muhalefet, ya râvi isimlerinin de ğişmesiyle, yani
baba isminin o ğul, oğul isminin de baba yerine geçmesiyle, hazan da hadis
metnindeki ibarelerin takdim ve tehiriyle vukubulur. Bir diğer cerh sebebi
de, raviye, ya ya şhliğı dolayısiyle, ya gözlerinin görmemesiyle, yahutta daima
müracaat etti ği kitaplar ının yanmas ı veya zayi olmas ı dolayısıyle ar ız
olan sui hıfzd ır702.
İşte, yukarıdan beri zikretti ğimiz bu haller, umumiyetle insanlar ın maruz
bulundukları zafiyetlerdendir. Baz ı sahalarda bunlar, bir insan için büyük
bir kusur sayılmasa bile, dinin temelini te şkil eden hadis bahis konusu
olduğu zaman, bu zayifetlerin müsamaha ile kar şılanmas ı düşünülemez. Çünkü
her hadis, dini bir hükmün kayna ğı olabilecek bir de ğere sahiptir. Bir hadiste,
yukar ıda zikretti ğimiz zafiyetlerden her hangi birisinin sebep olaca ğı
bir de ği şiklik, o hadisten, farkl ı bir hükmün istihrac ına yol açar, bu ise, dinin
geni ş çapta zedelenmesi neticesini do ğurur. İşte bu sebepler dolay ısıyledir
ki, siyasi fırkalar ın zuhuru ile ba şlayan vazo hareketi, hadis imamlar ı için ilk
mühim uyarı olmuş, bir taraftan hadis uyduranlar tesbit edilma ğe çalışılırken,
diğer taraftan, rivayet sahas ına at ılan ve değişik derecelerde ehliyet
noksanl ıklar' gösteren raviler ara ştırılmağa ve bu ravilerin hadislerde sebep
oldukları kusurlar aç ıklanma ğa ba şlannuşt ır.
Ravilerin hadis rivayetine tesir eden zay ıf halleri incelenirken, rivayeti
kabuk sayan olan kimselerin tesbiti ve bu kimselerde göze çarpan mü şterek
hallerin tayini de tabii olmak gerekir; çünkü bir ravide aran ılan şart ın bulunmamas
ı, çok defa, o şart ın yerini tutan zay ıf bir halin bulunmas ına yol
açar. Diyanet yönünden, iman vasf ına sahip olmayan bir kimsede göze çarpacak
ilk hal, elbetteki imans ızlık halidir. Keza dirayet yönünden iyi bir
hafızaya sahip olmayan kimsenin hali de sui h ıfzd ır.
Hicretin ikinci asr ında ya şamış ve üçüncü asrın hemen başında vefat
etmi ş olan me şhur imam e ş - Şafig (Ö. 204), hadisi kabul edilen raviyi şu sözlerle
tavsif etmi ştir:
"Hadis rivayet eden ravi dininde sika hadisinde s ıdk ile maruf; rivayet
ettiği şeyi bilir (akıl), hadisin malı:as ıllı bozacak lafza vak ıf (alim), hadisi
i şittiği şekildeki harfleriyle rivayet , eder, mana üzere rivayet etmez (mana
üzere rivayet eder ve manay ı bozacak lafz ı da anlayamazsa belal ı haram veya
haramı helal yapabilir), lufz ından veya kitab ından rivayet ederse hafız, bir
hadisin rivayetinde diğer hafizlarla birle şirse rivayet etti ği hadis diğerlerinin
702 Daha geni ş bilgi için bkı. aynı yer.
172

hadisine uyar, mülâki oldu ğu şeyhlerden i şitmediği ve sikâtın Hazreti Peygamberden
rivayet ettikleri hadislere muhalif hadisi rivayet etmez ve nihayet,
hadisi Hazreti Peygambere kadar muttas ıl olur ise, böyle bir râvinin
hadisi kabul edilir""3.
Eş - Şâfi(I'den nakledilen ve bir râvinin ta'dili için zaruri görülen bu haller,
asl ında, bizim yukar ıda bahis konusu etti ğimiz cerhe sebep te şkil eden
hallerin mukabili olan hallerdir. Bu bak ımdan, e ş- Şâfi

evsaftaki bu hadislerin en do ğrusunu bulup ç ıkarmak, ancak, tayin edilmesi
gerekli olan bu ölçüler sayesinde mümkin olur. O halde bu ölçülerin ba şında
sahib denilen hadisin evsafı gelir. Bir hadiste hangi s ıfatlar biraraya gelirse
o hadis sahih olur Bu sual, ister istemez, kar şımıza sahili denilen hadisin
tarifini ç ıkarmaktad ır. Sahihin tarifi, çok daha sonraki devirlerde tedvin
edilme ğe başlanan ıst ılah kitaplar ında görülmü ş olsa bile, onun, cerh ve tadil
faaliyetinin daha sistemli bir şekilde yürütülme ğe başladığı birinci hicri
asrın sonlarından itibaren hadisçiler aras ında formüle edilmi ş olabilece ğini
düşünmek herhalde hatal ı olmaz. Zira yukar ıda da i şaret etti ğimiz gibi, ravilerin
cerh ve tacdili ile, sahih hadisin di ğerlerinden ay ırt edilmesi gaye edinilmiş
ise, bu gayenin, sahihin ne oldu ğunu bilmeden gerçekle ştirilmesi mümkin
görülemez. O halde sahih hadis nedir ve nas ıl olmalıdır
Cerh ve tacdil hareketinin do ğusunda ba şlıca rol oynayan iki âmilden
birincisi, yani hadis -yaz (' bir tarafa b ırakıhrsa - asl ında uydurulmu ş sözleri
hadis ad ı alt ında zikretmemek laz ımdır - diğer âmil olan be şeri zafiyetlerin,
umumiyetle iki gurupta topland ığını ve bunlar ın, ravinin adaletine ve zabtına
taalluk etti ğini bir önceki bahsimizde aç ıklamıştık. Eğer bir hadis, ray-ilerden
birinin veya birkaç ımn adalet ve zabt ındaki zafiyetten dolay ı s ıhhat
vasfını kaybediyorsa, bu takdirde sahih hadisin iki vasfı, veya iki şart ı belirlenmi
ş olmaktad ır. Bu iki, vas ıf, râvilerin adil ve zab ıt olmalar ıd ır. Buna göre
sahibi, ravileri Mil ve zab ıt olan hadis olarak tarif etmek mümkindir. Ancak
bu tarif henüz tam bir tarif de ğildir ve daha sonra da üzerinde duraca ğımız
gibi, isnadın birinci asr ın ikinci yar ıs ında kullan ılmağa başlandığı gözönünde
bulundurulur ve hadisçilerin ikinci as ırda kesiksiz bir isnad ı ara şt ırmalar ı
tabi görülürse, isnaddaki ittisalin de sahihin tarifinde yer almas ı gereken ü-
çüncü şart olduğunu kabul etmek gerekir. Bu şart ı da alarak sahihin tarifini
yapmak gerekirse, râvileri Mil ve zab ıt, isnad ı muttas ıl olan hadistir, diyebiliriz.
Filhakika bu tarifi, muhtemelen sahibi ilk defa formüle eden el-Ilaç-
-tabi (Ö. 388)nin sözünde görmek mün ıkindir. Ebu Davud'un Sunen'ine yazd
ığı Me(tılimu's-Sunen adlı şerhinin mukaddimesinde "sahil, senedi muttasıl,
ta`dil edilmi ş hadistir" demi ştir705. Daha sonraki usal kitaplarmda
"sahih hadis, ravileri adil ve zab ıt, senedi muttas ıl; şaz olmayan ve ılleti bulunmayan
hadis" olarak tarif edilmi ş ve sahihin saz ve ılletten salim olmas ı
şart ko şullmuş ise de706, bu iki şart ın, el-tlatta.bi tarafından yap ılan tarifin
manası içinde yer ald ığı ve bu manay ı vuzuha kavu şturmak için daha sonraki
tarife ilave edildi ği ileri sürülmütür 707. Nitekim el-cIraki (Ö. 806) yukar ı-
da zikretti ğimiz el-liattabl'nin tarifine "râvinin zabt ını, hadisin şaz ve ılletten
selâmetini şart ko şmadığı" için itirazda bulunmu ş ve "şüphe yoktur ki
705 Bkz. I. 6.
174

zabt şartt ır; çünkü hadisinde hatas ı çok olan ve a şırı dereceye varan kimse
terke müstehak olur" demi şse de, es-Suyilti, müdafa ederek
tarifinde bu şartlar ın yer aldığını, zira "ravileri tacdil edilmi ş" ibaresini kulland
ığını ve bu ibare ile "ravileri adil" demek aras ında fark bulundu ğunu
ileri sürmüştür70S. Filhakika bir râvinin adil oldu ğunu söylemekle, ta'dil edildiğini
söylemek aras ında belirli bir fark vard ır. 'Adil diyanet yönünden güvenilir
bir kimseye delâlet ederse de, zabt yönünden mutlak surette kusursuzluğunu
göstermez; fakat I-ayinin ta`dil edildi ği söylendiği zaman, hem adalet
ve hem de zabt yönünden kusursuzlu ğu belirtilmi ş olur. Bu aç ıklama gözönünde
bulundurulursa, el-HattabFnin tarifini, kusursuz formüle edilmi ş
bir tarif olarak kabul etmek mümkindir.
Sahih hadisin tesbiti için, hadislerin gerek rical yönünden ve gerekse
isnadlar ındaki ittisal yönünden tetkike tabi tutulmas ı, hadisçilerin kar şısına
yeni meseleler ç ıkarmıştır. Çünkü bu tetkik neticesinde görülmü ştür ki, her
ravi, gerek adalet ve gerekse zabt yönünden zay ıf sayılmıyacak bir derecede
bulunursa bile, bir ba şka ravi, diğerinden çok daha üstün bir derecede olabilmektedir.
Zayıf sayılmayan, fakat adalet ve zabt yönünden birbirinden farkl ı
olan bir çok ravinin hadisleri de sahih olmakla beraber, bunlar ın sıhhat dereedeni
aras ında da belirli bir fark ın bulunmas ı tabiidir; çünkü kuvvet yönünden
s ıhhat ı gerektiren adalet ve zabt derecelerinin farkl ı oluşu, zorunlu olarak,
birbirinden farkl ı sahil" derecelerinin ortaya ç ıkmasına yol açar. İşte bu
sebepledir ki, hadisçiler aras ında, adalet ve zabt yönünden en üstün derecede
bulunan ravilerin hadisleri, en sahih hadisler olarak kabul edilmi ştir Daha
sonralar ı tedvin edilme ğe ba şlayan usûl kitaplar ında gördüğümüz sahih lizâtihi
ve sahih ligayrihi, et-Tirmizi (Ö. 279) nin ilk defa formüle etme ğe çalıştığı
hasen hadisin 709 lizâtihi ve ligayrihi çe şitleri, sahihin birbirinden farkl ı
derecelerine verilmi ş isimlerden ba şka bir şey değildir. Bu, ayn ı zamanda
cerh ve tacdil hareketinin sahih hadislerin s ınıfland ır ılmas ında ula ştığı ilk
mühim neticedir.
Bazal' bir râvi, ne kadar güvenilir olursa olsun, yapt ığı bir hata dolay ısıyle
hadisini di ğer ravilerin rivayetine muhalif bir şekilde rivayet edebilir ve
bu rivayetinde tek kalabilir; yani o hadisi, o şekliyle ondan ba şka hiç kimse
rivayet etmez. Bu takdirde o ravinin hadisine sahih vasf ını ıtlak etmek elbette
mümkin de ğildir. E ş-Safi% (Ö. 204) nin şclz adını verdiği bu hadis çe şidinde
olduğu gibi, diğer çe şitli kusurlar sebebiyle zayıf rivayet gurubu içinde yer
706 Meseld bkz. s. 10.
707 Bkz. es-Suyüti, s. 23.
708 Ayni yer.
709 Bkz. (el-CCtmitin sonunda). V. 758.
175

alan hadisleri, benzer rivayet guruplar ı içinde toplamak ve bunlar ı birbirinden
ay ırdedebilmek için her birine ayr ı bir isim vermek, hadislerin ve hadis
râvilerinin tetkik ve tesbiti, yahut, bir ba şka ifade ile cerh ve ta'dili neticesinde
mümkin olmu ştur.
Ileride de bahis konusu edece ğimiz isnadın, birinci asr ın sonlarından
itibaren s ıkı bir şekilde sorulma ğa ba şlandığı gözönünde buhındurulursa,
hadislerin, ikinci as ırda, râvileri aras ındaki ittisal yönünden de tetkike tâbi
tutulmu ş olaca ğını garib kar şılamamak gerekir. Ashnda bu as ır, sahabeyi
gören ve onlardan hadis i şiten tabi'lln ile tab'ilna yeti şen ve onlardan hadis
alan etba'lar ı ve nihayet bunlar ı takip edenlerin asr ıd ır. Bir tabi'inin bazan
hadisini irsal ederek, yani as ıl işittiği sahabiyf atlayarak do ğrudan do ğruya
Hazreti Peygamberden rivayeti görüldü ğü gibi, etba'larından birinin de bazan
şeyhi olan tabi'iyi, yahut tabn ile birlikte sahabiyi atlay ıp hadis rivayet
ettiği görülen hususlardand ır. Hadislerin tetkiki s ıras ında, isnadlarında görülen
bu çe şit inkıta veya ittisal bozuklu ğu, hadisçilerin gözünden kaçm ıyacak
kadar bariz olan rivayet kusurlarmdand ır ve bu kusurlar ı ihtiva eden
hadislerin zay ıf hadis gurubu içine sokulmas ında herhangi bir tereddüt gösterilmedi
ği gibi, benzer kusurlarla ılletli olanlar ın bir isim alt ında toplamak
da ihmal edilmemi ştir. Nitekim isnad ında sahabisi atlanmış rivayetlerin mursel,
sahabeden sonraki tabakalarda bir veya bir kaç ravinin atlan ınasma göre
municat ı` veya muczal isimleri alt ında toplandığını, usül kitaplar ında kolaylıkla
görmek mümkindir.
I şte, sahili ve zay ıf hadis çe şitleriyle ilgili olarak aç ıklamağa çalıştığımız
bu bir kaç misal göstermektedir ki, ikinci asr ın başlarından itibaren sistemli
bir şekle giren cerh ve tacdil hareketi, bir taraftan hadislerin ve hadis ravilerinin
s ıbhat ve güvenilir olmalar ı yönünden snufland ırılmas ını sağlarken,
diğer taraftan, tedvini biraz daha geçikmi ş olsa bile, bu harketin temel prensip
ve kaidelerini, tabir ve ıstılahlar ını içinde toplayan, bunlar ı inceleyen ve
münakaşas ım yapan mu ştalalıdl-hadis veya uşfılu'l-hadis Bininin doğuşunu
hazırlamıştır.
3. Hadiste isnad tatbiki
Hadis vaz`ma kar şı cerh ve tacclil hareketiyle birlikte ba şladığma şüphe
bulunmayan isnad, islarn'a hâs olan ve râvi isimlerini zikretmek suretiyle
haberin ilk kayna ğına kadar inmek imkan ını veren bir rivayet sistemidir.
Isnadm başlangıcı ile ilgili olarak bize oldukça aç ık ve kesin bir tarih veren
Muhammed İbn Sirin'in sözlerini burada tekrar zikret ınekte fayda vard ır.
Hicretin 110 senesinde vefat eden bu tan ınmış tabi(i imamdan, hadis ravi
176

lerinin sorulup, güvenilir olanlar ından hadis al ındığını belirten şu sözler nakledilmiştir:
" İlk zamanlar isnad sormuyorlard ı; ne zaman ki fitne zuhur etti;
bize kendilerinden rivayet etti ğiniz kimselerin isimlerini söyleyin, deme ğe
ba şladılar. Bu suretle ehl-i sunnetten olanlara bak ıyorlar ve hadislerini al ı-
yorlar; ehl-i bidattan olanlara bak ıyorlar, onların hadislerini de terkediyorlard
ı"710. İbn SirIn'in bu sözünü k ısa bir cümle ile özetlemek gerekirse diyebiliriz
ki, "isnad, fitne zuhur ettikten sonra kullan ılmağa ba şlamışt ır".
Muhammed İbn Sirin, 110 senesinde vefat etti ğine ve fitneden sonra ba şlayan
isnad tatbikine şâhid olduğuna göre, yukar ıda verilen haberde İbn
bahis konusu etti ği "ilk zamanlar" sözünden, fitneden önceki devri anlamak
güç de ğildir. Ancak İbn Sirin, sözünü ettiği fitneyi aç ıklamamış, onun hangi
fitne olduğunu belirtmemi ştir: Eğer İslam tarihinde onun gördüğü, yahut
bilgi sahibi olduğu tek bir fitne ç ıkmış olsayd ı, her halde bir mü şkil kalmaz
ve kasdettiği fitneyi anlamak güç olmazd ı. Halbuki üçüncü Halife (Oşman
İbn (Affan' ın öldürülmesini takip eden olaylar - ki bunlardan biri

Mu

cOmer İbn (Abdi'l- (Aziz'in emriyle hadisleri ilk tedvin eden bir kimse olarak
da tan ınmıştır. İb ıl Sihab ez-Zuhri, hicretin 124 üncü senesinde vefat etmi ş -
t h.713 .
İş te Muhammed İbn Sirin ile ayn ı devirde ya şamış olan bu me şhur hadis
imam ı, Malik İbn Enes'in aç ıklad ığına göre, hadis rivayetinde isnad ı ilk
kullanan kimsedir74. Burada şimu hemen belirtmek gerekir ki, isnad ın ilk
defa ez-Zuhri taraf ından kullanıld ığının söylermi ş olmas ı, her halde onun bu
konuda gösterdi ği şiddetli titizlikten kinaye olsa gerekir; yoksa evveliyetin
ona atfedilmesinden, ez-Zuhri'ye kadar isnad ın Araplar aras ında bilinmedi ği
manasın ı çıkarmamak laz ımdır. Zira ez-ZuhrI'den önce sahabe de, hadisi
biribirlerinden ald ıkları veya Hazreti Peygamberden i şittikleri zaman onu
kimden ald ıklarını belirtiyorlard ı. Fakat o zamanlar aralar ında yalan câri
olmadığı için bu konuda fazla titizlik göstermiyorlard ı. Nitekim Bu şeyr eltAdevl,
İbn (Abbs'a gelipte kile Rasülu'llah (s.a.s.) diye hadis rivayet etme
ğe başlay ınca, İbn `Abbas onu dinlememi şti de Buşeyr, ne oluyor ki, ben
sana Rasidu'llalitan hadis söylüyorum da sen dinlemiyorsun deyince İbn
`Abbas ona şu cevab ı vermi şti: "Bizler bir kere (yalanc ılığın zuhur etmesinden
önce) bir kimseyi, Rasâlullah buyurdu ki, derken duyduk mu gözlerimizi
süratle ona çevirir ve kulaklar ımız ı ona verir dinlerdik. İnsanlar sacb (h ırçın)
ve zeki' (uysal) deveye bindikleri (yani medh ve zemm edilen her mesle ğe
yöneldikleri) zaman art ık tanıdığımız şeylerden ba şkas ını almaz olduk" 7".
Ez-ZuhrPnin isnad tatbiki üzerinde gösterdi ği titizliği, isnad ı ihmal eden
kimseleri ikaz etmesinden anlamak mümkindir: Medine'de İshak İbn cAbdillah,
ez-ZuhrPnin meclisinde oturmu ş "Rastilullah (s.a.s.) buyurdu ki"
diyerek hadis rivayet etme ğe ba şlamışt ı. Ez-Zuhri onu hemen durdurmu ş
ve "sana ne oluyor Allah seni katletsin, yâ İbn Ebi Ferve! Allah'a kar şı bu
cür'etin nedir Hadisini isnad et! Bize ipi ve halkas ı olmayan hadisleri rivayet
ediyorsun" diyerek azarlam ışt ır 716 . Ez-Zuhri'nin, bu çe şit ihtar ve ikazlar
ı, isnad zikretmeden hadis nakleden herkese yöneltti ği anlaşılmaktad ır.
El-Velid İbn Muhammed aynı konuda şöyle der: "Ez-Zuhri ile birlikte Ebü
Hazim'e uğramıştık. Hazreti Peygamber şöyle buyurdu, diyerek hadis nakletme
ğe ba şlayınca, ez-Zuhri ona şöyle dedi: Ne o, ipi ve halkas ı olmayan
hadisler görüyorum" 7.
713 Ez-Zuhri'nin tereemesi hakk ında daha geni ş bilgi için bkz. Talüt Koçyi ğit, İbn Şiheb
ez-Zuhrt (D5hiyat Fakültesi Dergisi. Cilt: XXI, s. 51-74)
714 İbn Ebi ve't-tddtl, IV. 1, 74.
715 Muslim, Şabilı (mukaddime), I. 13.
716 El-Hakim Ebü `Abdillah, Mdrifet cutümi'l-hadis, s. 6; Ebü Ndaym, ljtlye, III. 365.
717 Ebü Ndaym, fidye, III. 365; İbn Ke şir, el-Bidiiye, IX. 345.
179

Ez-Zuhrrnin isnada verdi ği ehemmiyeti gösteren haberlerin en dikkat
çekici olan ı, isnadı Şâm hadisçileri aras ında yaynıas ı ve onun ciddi bir şekilde
hadis rivayetinde kullan ılmas ını sağlamış olmas ıyle ilgili olan haberdir.
El-Velld İbn Muslim'in nakletti ğine göre " Şâm halk ı, Rasfılullah şöyle buyurdu,
diyerek hadis rivayet ederdi. Ez-Zuhri onlara: Ya . ehle'ş- Şâm! Ne
oluyor ki hadislerinizi ipsiz ve halkas ız görüyorum diye hitap ettikten sonra
herkes isnad kullanma ğa başladı"718. Bu haber, Şânı'da muntazam bir isnad
tatbikinin, ez-Zuhri'nin ikaz ve ihtarlar ı neticesinde ba şladığını gösterme ğe
yeterlidir. Bununla beraber, ayn ı haberden ç ıkartabilece ğimiz bizce çok daha
önemli bir netice, Medine'den Şâm'a müteaddit defalar gidip gelen ez-Zuhrinin,
Medine'de isnadı ihmal eden baz ı şahıslar ı ikaz etmesine ra ğmen, diğer
tarafta, bütün Şâm halkına ayn ı ikazı yöneltmi ş olmasıdır. Bu husus aç ıkça
göstermektedir ki, islâm' ın be şiği ve hadisin kayna ğı olan, aynı zamanda
Dâru's-Sunne ad ıyle an ılan Medine'de isnad umumiyetle bilindi ği halde, bu
merkezden bir hayli uzak olan Şam'da bilinmemektedir; yahut hiç olmazsa
Medine'deki kadar yayg ın de ğildir; fakat ez-Zuhri, ikazlar ı ile Şâm ehli aras
ında da isnad kullan ılmas ını sağlam ıştır7'9.
Hadiste muntazam bir isnad tatbikinin mevzii hadislerin zuhurundan
sonra ba şladığını, Muhammed İbn Sirin'in bu konudaki sözünü de gözönünde
bulundurarak yukar ıda aç ıklamışt ık. Ez-Zuhrrnin isnad üzerinde bu kadar
titizlik göstermesine sebep olan âmilin de, yine hadis vazc ı olduğuna
şüphe yoktur. Ez-ZuhrI de di ğer hadis imamlar ı gibi hadis vazcın ın İslam
için arzettiği büyük tehlikenin farkında ve buna kar şı tedbirler alman ın gerekli
olduğuna inanmaktad ır. Nitekim bu tehlikeye kar şı hadisleri yazılı olarak
toplamayı bir tedbir çaresi olarak görmü ş ve "eğer Şark tarafından bilmedi
ğimiz ve kabul etmedi ğimiz bir takım hadisler gelmemi ş olsayd ı, ne bir
hadis yazard ım, ne de yaz ılmas ına izin verirdim" demi ştir720.
718 Eş-Zehebt, rdrilju'l-İslam, V. 148.
719 Burada bir hususu hat ırlatmakta fayda vardır: Arapçada, hazan, umuma delâtet eden
ibareler kıllanıldığı halde, bunlarla husus kasdedilir ve e ğer bu mana anla şılmazsa yanlış neticelere
varil'''. Bu bak ımdan ez-Zuhrt'nin yrı elde'ş-Şâm (ey Şâm halkı) sözünden bütün Şâtrı
halkını anlamamak lâz ımdır. E ğer bu mana anla şıhrsa, ez-Zuhrrnin, Şam halkı arasında isnad
kullanılmasmı sağlamasının güçlüğü ileri sürülerek konuyla ilgili haber üzerine şüpheye dü şülebilir.
Halbuki mezkür haberde zikredilen ehlu'ş-Şâm veya Şâm halk ı'ndan maksat, sadece Şâmda
hadisle meşgul olan ve hadis rivayet eden kimselerdir Bunlar ın sayıca çok olmad ıklarını tahmin
etmek güç de ğildir. Medtne'den gelmi ş, halifeler nezdinde ilmiyle büyük itibar kazanm ış
ez-Zulul gibi bir hadis imanunın, Dımaş1F meseidinin bir köşesinde, Şâm hadisçilerinin te şkil
ettiği bir halkada, onlara isnad ın ehemmiyetini anlatmas ı ve bu suretle hadis rivayetinde isnad
kullanılmasını sağlamış olması her halde güç bir i ş olmasa gerektir.
720 El-Hatib el-Ba ğdrult, s. 107-108.
180

Ez-Zuhrrnin sözünde "bilinmeyen ve kabul edilmeyen hadislerin geldiği
Şark tarafı" olarak ifade edilen yerin

mesinden has ıl olur. Yahut, ortada yarat ılmış bir şey varsa, mutlaka onun
bir de yarat ıc ısı vard ır; yarat ıc ı olmadan yarat ılmış bir şeyin olmas ı mümkin.
değildir. Bunlar, akl ın insana kazand ırdığı bilgilerdendir. Di ğer baz ı şeyler
ise, duyu (his) organlar ı vas ıtas ıyle bilinir. Mesela insamn söyledi ği bir sözü,
yahut yapt ığı bir hareketi bilmek bu yolla olur. Söylenen sözün bilinmesi,
onu kulakla i şitmeğe, yap ılan bir fiilin bilinmesi ise, onu gözle görme ğe ba ğ-
lıd ır. Bazan da söylenen bir sözü i şitmeyen, yahut yap ılan bir fiili görmeyen
kimse, onlar ı i şiten veya gören kimsenin haberi sayesinde bilebilir. İşte bu
gibi hallerde söylenen sözü veya yap ılan fiili haber veren her şahs ın sözünde
sad ık olmamas ı dolayısiyle, haberin de do ğru veya yalan olmas ı ihtimali
vard ır. Haberin doğruluğu, ya onu haber verenlerin çoklu ğu dolayısıyle yakinen
bilinir; yahutta di ğer baz ı karineler yard ım ı ile onun do ğruluğu üzerinde
zanna dayanan bir kanaat has ıl olur. Hazreti Peygamberin hadisleri de
onun söz ve fiillerinden ibaret oldu ğuna göre, bunlar ın bilinip öğrenilmesi
de ancak haber yolu ile mümkin olur, ve bu bilgi, biraz önce i şaret olundu ğu
gibi, onlar ı haber verenlerin durumuna göre ya kesindir, yahutta kesinlikten
ziyade zannidir. İşte, daha sonraki as ırlarda tedvin edilme ğe ba şlayan usal
kitaplarında Hazreti Peygamberin söz ve fiilleriyle ilgili haberler, vazedilmi ş
bazı kaidelerin yard ım ı ile bu yönden de ğerlendirilmi ş ve ortaya ç ıkan haber
çe şitleri verilerek bunlar ın tarifleri yap ılmışt ır
Haberlerin bize geli şi itibariyle do ğruluklar ı hakkında kesin kanaata
varılanlarla, do ğru olup olmadıkları baz ı karineler yard ımı ile tesbit olunanlar,
usal kitaplar ında iki gurupta mütalaa edilmi ş, birincisine mutevatir ikincisine
ise ahad haberler denilmi ştir.
Hakkında haber verilen söz veya fiili bizzat i şitip gören ve sonra da onu
işitme veya görme imkan ını bulamayan kimselere haber verenlerin say ı bakımından
çok olmas ı halinde bu haber mutevatir olur. E ğer haberin müteakip
nesillerde a ğızdan ağıza nakli bahis konusu olursa, yine mezkar çokluk
mutevatirin şart ı olarak hali kahr; aksi halde, yani çoklu ğun sayıca azalması
halinde, haber mutevatir olmaktan ç ıkar.
Mutevatirin şart ı olan bu çokluğun sayıca belirlenmesi hususunda usal
müellifleri her hangi bir zorlama ğa gitmemi şlerdir. Bununla beraber mezkar
çokluğu yine de tarif ve tavsif ederek, onun, kasden veya gayri kasdi olarak
bir yalan üzerinde ittifak edemeyecek bir çokluk olmas ı gerektiğini ileri sürmüşlerdir723.
Bu şartlar ı muhtevi olarak gelen mutevatir haber, onu i şitenler
için ılm-i yakin ifade eder. Bir ba şka deyi şle o haberin do ğruluğu hakkında
kesin ve reddi mümkin olmayan bir inanç veya kanaat has ıl olur724.
723 Mesel3 bkz. Hadis ıst ılahları hakk ında Nuhbetu'l-fiker şerhi, e. 22-23.
724 Aynı yer.
182

Mutevatir haber, bizâtihi kesinlik ifade etmesi dolay ısiyle hadis ilminin
ara ştırma konusu içine alınmamıştır; çünkü ara ştırmadan maksat, badisin
sahih olan ını sakim veya zay ıf olanından ayırmaktır. Sahih olan ı tesbit edildikten
sonra onunla amel edilir. Halbuki mutevatir haber geli şi itibariyle
sahihtir; s ıhhati kesindil.; ara ştırmaya tâbi tutulmaks ızın onunla amel edilmesi
gerekir.
Mute -vatir olmayan ikinci gurup haberlere gelince, bunlara âhâd denildiğini
yukarıda zikretmi ştik. Usid kitaplarında âhâd haberler geli ş yollarına
göre, üç gurupta mütalâa edilmi şlerdir. Bu haberler ya bir ki şi vas ıtasıyle
gelmiştir ki bunlara garib veya ferd ad ı verilmi ştir. Yahut iki ki şi vasıtas ıyle
gelmi ştir ve (aziz denilmiştir. Yahutta üç veya üçün üstünde bir kalabal ık
vas ıtas ıyle gelmi ştir; bunlara da me şhür ad ı verilmi ştir. Ancak bu sonuncuda
bahis konusu edilen üçün üstündeki kalabal ık, haberi mutevatir yapan kalabalık
değildir.
Adıd kelimesi, lugat yönünden völnd veya ahad (bir ki şi) in çoğuludur.
Bu manda haber-i vethi,d'e "bir ki şinin haberi" demek gerekir. Ancak biraz
önce de aç ıkladığı= gibi, hadisle ilgili usûl kitaplar ında lıaberu'l-viiind veya
ahbCtru'l-âhâd terkibi, ıstılühi bir manâ kazanm ış ve genellikle mutevatirin
d ışında kalan (me şhilr, aziz ve garib gibi) haberlere tahsis edilen bir tabir
olmuştur.
Hadis ihninin konusu, sahih olduğu kadar zay ıf olma ihtimali de bulunan
âhâd haberlerdir. Bu bak ımdan hadis ulemas ı, mutevatir haberlerin
aksine, âhâddan olan her haberi, gerek râvileri yönünden ve gerekse senedinin
ittisali yönünden tetkike tâbi tutmu şlar ve sahihini zay ıf ve sakim olamndan
ayırmayı gaye edinmi şlerdir. Daha önce i şaret etti ğimiz ve tarifini
verdiğimiz sahi& hadisle, hasen ve zay ıf hadisler, âhüd ın s ıhhat yönünden
yapılm ış üç ayr ı bölümüne delâlet eder.
Usul kitaplar ında mutevatir haberin ilm-i yak ın ifade' ettiği, islâm ulemas
ının ittifaka yakın bir kanaati olarak belirtildi ği halde, haber-i vâlud
hakkında de ği şik görü şler ileri sürülmüştür: Baz ılarına göre haber-i vâh ıd
zan, baz ılarına göre de ilim ifade eder. Onun zan ifade etmesi, râvisinde yan
ılma ihtimalinin bulunmas ı dolayısiyledir. İbn Hazm'e göre bu görü şte
olanlar, hanefiler, şâficiler; mülikilerin ço ğunluğu, mutezile ve havarictir 725.
Maamafih âhâd haberler üzerindeki bu türlü miinaka şalarm, tamamiyle ıst
ılaha münhas ır kaldığı, mutezile ve havaric d ışındaki mezheblerin hiç birinin,
âhâd yolla sâbit olan sunnetin dinde huccet olarak kullan ılmasını hiç bir
zaman reddetmedi ği ve hattâ onunla amel etmenin vücilbu üzerinde birle ş -
tiği görülmektedir.
725 Bkz. el-Ilık ılm, I. 119.
183

Bizim, yukarıdan beri haberler ve onlar ın kısımları hakkında özet olarak
verme ğe çalıştığımız bilgi, dördüncü as ırdan itibaren tedvin edilme ğe
ba şlayan usül kitaplar ına istinad etmektedir Halbuki üzerinde durdu ğumuz
ikinci as ırda, haberlerin taksimiyle ilgili ıstılahlann yukar ıda açıkladığı=
şekliyle yerle şmiş olduğunu gösteren her hangi bir kayda rastlanmaz. Her
ne kadar ikinci as ırda ya şamış ve üçüncü asr ın başında vefat etmi ş olan e ş -
Şafici (Ö. 204), haber-i vah ıd tabirini kullanmış ve bu haberin, baz ı şartların
tahakkuku ile huccet olduğu görüşünü şiddetle savunmu ş ise de, onun anladığı
haber-i vahıd, daha sonrakilerin anlad ığı m.anada 'aziz ve me şhür denilen
çe şitlerini de içine alan haber de ğil, fakat yaln ız bir ki şinin yine bir
kişiden rivayet etti ği haberdir. E ş- Şafici buna haber-i Iıiişşa da demi ştir. Nitekim
er-Risüle adlı meşhur eserinde, en az ından huccet olabilecek haberin
tarifini yapmas ını isteyen kimseye bu haberi şöyle tarif etmi ştir: "Hazreti
Peygambere, yahut ondan sonraki bir şahsa müntehi olana kadar bir ki şinin
bir kişiden rivayet etti ği haberdir" 72°. Ancak e ş -Şafi

aziz ve garib çe şitlerini içine alan ıst ılah manas ı değil, delâlet etti ği lugat
manas ıdır; yani onun, Hazreti Peygambere mevsül olarak müntehi olana
kadar yaln ız bir ki şinin bir ki şiden rivayet etti ği haberdir.
Eş-SaficVnin haber-i vah ıdle kasdetti ği bu manayı görüşünü isbat etmek
için ileri sürdüğü delillerinde de aç ıkça görmek mümkindir. Haber-i vah ıdin
tesbitinde kendisinden bir haber, yahut bir delâlet, yabutta bir imâ nass ı
zikretmesini isteyen kimseye, e ş-Safi% şu delilleri ileri sürmü ştür:
1) "Hazreti Peygamber buyurmu ştur ki: Benim sözümü dinleyip ezberleyen
ve olduğu gibi başkasına duyuran kimse (cabd)nin yüzünü Allah a ğartsın.
Bazan fıluh hâmili fakih olmayana, bazan da kendisinden daha fakih
olana nakleder. Üç şey vard ır ki, müslümanın kalbi hiç bir zaman onlara kapalı
kalmaz: i şlediğini sırf Allah için ihlâsla yapmak, müslümanlara nasihat
etmek ve müslüman cemaat ından ayrılmamak; zira duaları onları arkalar ından
çepe çevre ku şatmıştır".
Bu hadisinde Hazreti Peygamber, sözünün dinlenip ezberlenmesini ve
olduğu gibi bir ba şkas ına duyurulmas ını emrettiği zaman, bu emrin muhatab
ı olan kişi ((abd), tek bir ki şidir. Bu, Hazreti Peygamberin, ancak, sözünün
kendisine duyurulan ki şi için huccet olabilecek bir kimseye duyurmay ı
emretti ğine delâlet eder 728 .
2) Bir adam, oruclu oldu ğu halde kar ısını öper; fakat sonradan bu hareketinden
büyük bir endi şeye düşerek kar ısını mesele hakkında sormas ı için
Hazreti Petgamberin evine gönderir. Kad ın Ummul-mu'minin Umm Seleme'nin
yanına girer ve hadiseyi ona anlat ır. Umm Seleme, Hazreti Peygamberin
de oruclu iken öptü ğünü haber verir. Kad ın evine döner ve kocas ına
Umm Seleme'nin sözünü nakleder. Ne ver ki adam, biz Peygamber gibi de ğiliz;
Allah dilediği şeyi Peygamberine helal k ılar, diyerek meseleyi büyütür.
Kadın tekrar Umm Seleme'ye gider. Bu sefer yan ında Hazreti Peygamberi
de bulur. Rasalu'llah (s.a.s.) meseleyi ö ğrenince Umm Seleme'ye "benim de
aynı şeyi yaptığımı bildirmedin mi" der. Umm Seleme "bildirdim; fakat
kocas ı, biz Allah'ın Rasülü gibi değiliz, diyerek meseleyi büyütmü ş" cevab ını
verince, Hazreti Peygamber sinirlenir ve "Allah'a yemin ederim ki, ben sizin
en çok mütteki olan ımz ve Allah' ın hududunu en iyi bileninizim" buyurur.
E ş-Safi% bu habere istinaden der ki: Hazreti Peygamberin Umm Selemeye
"bu işi benim de yaptığınu haber vermedin mi" sözünde, Umm Selemenin
kendisinden naklettiği haberin, kabulü caiz olan haberlerden oldu ğuna
728 Aynı eser, s. 401-403.
185

delâlet vard ır; çünkü Hazreti Peygamber, Umm Seleme'ye kendisinden haber
vermesini emretti ği zaman, ancak, onun haberinde, haber verdi ği kimse
için huccet olan şeyi emretmi ştir729. Bir ba şka ifade ile, Hazreti Peygamber,
kendisinden naklen Umm Seleme'nin verece ği haberin i şiten kimse için huccet
olduğunu bilerek zevcesine "benim de ayn ı şeyi yaptığım ı o kad ına haber
vermedin mi" demi ştir. Bu, Hazreti Peygamber nazar ında s ıdk ehlinden
olan zevcesinin, yani tek bir ki şinin haberidir.
3) İbn (Omer'den rivayet olundu ğuna göre Kuba'da sabah namaz ı kılımrken
bir haberci gelir ve Hazreti Peygambere Kur'an (dan bir ayet) inzal
olunduğunu ve kıbleye dönülmesinin emredildi ğini haber verir. Önceden yönleri
Şam ciheti (Kudüs) ne dönüktü; haberden sonra Ka

duğunu biliyoruz. Hele Allah' ın Rasülünü görelim; yahutta haber-i âmme
(mutevatir haber) bize gelsin, (sonra şarab ı terkederiz)" demediler. Onlar
helal olan bir şeyi dökmenin israf oldu ğunu bildikleri için bunu yapmazlard ı ;
israfçı değillerdi. Yapt ıkları şeyi Hazreti Peygambere haber vermeyi ihmal
etmedikleri gibi, haber-i valud kabul edilir bir şey olmasayd ı, Hazreti Peygamber
de onun kabulünden onlar ı nehyetmekten geri kalmazd ı73 °.
5) Hazreti Peygamber Mucaz İbn Cebel'i Yemen'e göndermi ş ve kendisine
itaat edenlerin etmeyenlerle sava şmasmı, Allah' ın üzerlerine farz k ıldığı
şeyleri onlara ö ğretmesini, vacib olan sadakay ı onlardan almas ını emretmi
şti. Hazreti Peygamberin Mu (az İbn Cebel'i seçmesi, yemenlilerin onu tanımaları,
mevkiine ve doğrulu ğuna güvenmeleri dolars ıyle idim. Böyle bir
kimsenin haberi onu i şitenler için huccet olmasa idi, Hazreti Peygamber Mucaz
ile birlikte haberleri huccet olabilecek bir kalabal ığı Yemen'e göndermekten
geri kalmazd ı.
6) cOmer İbnu'l-ljattab cenin hakk ında Hazreti Peygamberden her hangi
bir haber bulunup bulunmad ığını ara şt ırırken, Hamd İbn Malik iburn-
Nübiğa çıkmış ve ona şu haberi nakletmi ştir: Bir gün iki kar ımdan biri hamile
olan diğerine sopa ile vurdu ve karnmdaki ceninin ölü olarak do ğmas ına sebep
oldu. Bu hadise üzerine Allah' ın Ilasfilü gurra ile; yani vuran ın ötekine
bir köle veya cariye vermesi ile hükmetti. cOmer İbnu'l-tlattab bu haberi
duyunca şöyle demi ştir: E ğer bunu i şitmemi ş olsaydım ba şka bir hüküm
-di ğer bir rivayete göre, nerede ise kendi re'yimizle hüküm-verecektikm.
7) cOmer ibnu'l-ljattab şöyle diyordu: "Diyet akl ı baliğ olan kadın içindir.
Kad ın kocas ının diyetinden hiç bir şeye varis olmaz". Fakat e-Zal ılrük
İbn Sufyün ç ıkıp da Hazreti Peygamberin, kendisine "E şyem e-Z ıbabl'nin
diyetinden karısııu varis k ılmas ını yazdığım" haber verince, (Omer ibnu'ltlattab
kendi görü şünden rücü etmi ştir734 .
E ş Safi% bu son iki habere ilitilqu'ül-tıadis adlı eserinde de temas etmi ş
ve şöyle demi ştir: "Bu haberler, haber-i valudin, onu haber verenin s ıdkına
güvenildiği zaman kabul edilmesi gerekti ğine delalet ederler. E ğer böyle bir
haberi her hangi bir hal dolars ıyle reddetmek icabetseydi, her şeyden önce
(Omer ibnu'l-Igattab bunu yapar ve mesela ez-Zahlrük'e "sen Necid ehlinden
birisin" ve Hamel İbn MMik'e de "sen Tihüme ehlinden birisin. Her ikiniz de .
Hazreti Peygamberi görmediniz; yahut onunla sohbetiniz çok az. Ben ve
731 Aynı eser, s. 409-410.
732 Aynı eser, s. 416.
733 Aynı eser, s. 427
734 Aynı eser. s. 426
187

muhacirön ile ansardan bir çok kimse onunla beraberlik. Ondan nakletti ğiniz
bu haberler nas ıl bizim meçhulümüz kald ı da siz ö ğrendiniz Her ikiniz
de rivayet etti ğiniz haberde teksiniz. Onlar ı sizlerden ba şka rivayet eden
olmad ı. Yanılmanız veya unutman ız mümkindir" diyebilirdi. Fakat bunlar ı
söylememi ş ve kad ının kocasının diyetine vâris k ılmması ile düşük cenin hakkında
kendi görü şünü terkederek rivayet edilen bu haberlere tabi olmu ştur.
(Omer'in dü şük cenin hakkındaki görü şü, e ğer cenin canl ı düşerse diyeti yüz
deve, idi; ölü düşerse hiç bir şey laz ım gelmez, diyordu. Allah, elçisi dili ile
dilede ği şeye mahlakat ın ibadet ve ittibanu zaruri k ılar. Hiç kimse, Hazreti
Peygamberden gelen bir haber için kendi görü şüne dayanarak niçin ve nas ıl
suallerini s ıralama ğa ve sözüne güvendi ği kimsenin haberini -bu haber yaln ız
bir ki şi tarafından rivayet edilmi ş olsa bile- reddetme ğe mezün de ğildir"735.
E ş-Saficrnin, haber-i vah ıdin huccet olarak tesbitinde ileri sürdü ğü delilleri
daha da ço ğaltmak mümkindir. Bu delillerin hepsi, onun, haber-i vahıdi
tek bir ki şinin haberi olarak anlad ığını gösterir. Nitekim bu husus, k ıblenin
tahvili ile ilgili haber hakk ında e ş-Saficruin "e ğer haber-i vah ıdle huccet
sabit olmasa idi, Hazreti Peygamber onlara şöyle derdi: Siz bir k ıbleye yönelmi
ştiniz. Benden bizzat i şitmedikçe, yahut âmmenin, yahutta bir ki şiden
fazla kimselerin getirecekleri haberle sizin için huccet kaim olmad ıkça bu
kıbleyi terketmemeniz gerekirdi" meâlindeki sözlerinde aç ıkça görülmektedir.
Eş-Safi% bu sözde, haber-i valud yan ında haber-i amme dedi ği mutevatir
haberle, bir ki şiden fazla kimselerin naklettikleri haberi de zikretmi ş ve bir
ki şinin haberiyle huccetin sâbit oldu ğu, bunun için haber-i ammenin veya
bir ki şiden fazla kimselerin haberinin şart olmadığı görüşünü savunmuştur.
E ş-Safi(rnin haber-i vah ıd hakkındaki bu görü şü, birbirinden çok az
fasılalarla vefat etmi ş olan diğer mezheb ima ınlarm ın da görü şleridir; yani
hepsi de haber-i valudi huccet olarak kabul etmi şler ve mezheblerinin tesisinde
bu haberleri kullanm ışlard ır. Ancak yukar ıda da i şaret etti ğimiz gibi,
haber-i vah ıdle huccet, râvinin adalet ve zabt ı gibi baz ı şartlar ın vüc ıldu ile
sabit olur. Bu konuda, elbette ki, her imanun kendine hâs baz ı şartlar ı vardır
ve bu şartlar biraraya gelmedikçe haberin kabulü mümkin olmaz. Bu
bakımdan bir imamın kabul etti ği haber, diğer bir imam tarafından kabul
edilmemi ş ise, bu, hiç şüphesiz şarta müteall ık ihtilâflar yüzündendir.
İkinci hicri as ırda haber-i valudle ilgili genel kanaat bu olunca, haberlerin
mutevatir, me şhur, aziz ve garib olarak çe şitli kısımlarda mütalaa edilmelerinin,
bunlardan hangilerinin ılm-i yakin veya zan ifade ettikleri, yahut
735 Bkz. (Kitabui-Umnfun VII. cildinde), VII. 20-21; keza bkz.
a. 429 (1 No. lu dipnot).
188

hangilerinin yaln ız amell hangilerinin de hem ameli hem itikadi sahalarda
huccet olma ğa sâlih bulunduklar ı hususunda daha sonraki devirlerde şiddetini
art ıran münaka şaların bir neticesi oldu ğuna kolayca hükmedilebilir. Filhakika
sonralar ı ortaya ç ıkan ve haber-i ahad ın itikadi konularda huccet
olarak kabul edilemiyece ği görüşüne meyleden baz ı kanaatlara ra ğmen, habir
azab ı, munker nekir, havz, şefaat, muvahhıdlerin bir müddet sonra cehennem
ate şinden kurtar ılmaları ve ru'yetu'llah gibi itikadi konular, ehl-i
sunnet mezheblerinin iman edilmesi gereken akaid konular ı içinde yer alm ış -
t ır ki, bu konular ın hepsi de âhâd yolla gelmi ş hadislerden al ınmıştır.
2. Hadislerin değeri üzerinde münaka şalar
İmamet ve hilâfet meselesinin müslümanlar aras ında sebep olduğu anlaşmazlık,
oldukça erken bir devirden itibaren silahl ı çatışmaya dönü şmüş ,
bu çat ışma ise, daha önce de aç ıklad ığımız gibi, kendi görü şlerinde hakl ı olduklarını
iddia eden ve bu görü şlerini dini nasslarla teyid etme ğe çalışan birbirine
düşman fırkaların doğmasına yol açm ışt ır. Dini nassa dayanma ihtiyac
ı, bazan kendisini o kadar şiddetle hissettirmi ştir ki, bu fırkalar, nass bulamad
ıklar ı zaman onlar ı düzmek veya uydurmak zorunde kalm ışlar ve çok
iyi bildiğimiz gibi, mevzû hadisler böyle bir faaliyetin neticesi olarak birden
bire ortaya ç ıkmış ve kısa zaman içinde say ılar ı bir hayli kabarm ıştır.
Hadisin Islam dinindeki yeri ve de ğeri malûmdur. Kur'ân ı Kerimden
sonra te şriirı ikinci kaynağı oluşu, kitabımız ın baştaraflar ında da i şaret ettiğimiz
gibi, muhtelif Kur'ân âyetleriyle kat' ıyyet kazanmıştır. Onun bu değerini
isbat etmek için ba şka delillere elbette ihtiyaç yoktur. Nitekim ikinci
as ırdan itibaren ortaya ç ıkmağa ba şlayan fıkıh mezheblerinin te şekkülünde
hadislerin oynad ığı rol de bunun bir ba şka delilidir. Fakat mevzû hadiskrin
zuhurundan ve geni ş çapta yay ılmas ından istihrac edebilece ğimiz bir de ğer
hükmü daha vardır ki, biz bunu, garib kar şılanmaması gereken bir espri içinde
belirtmek istiyoruz. Bu da hadisin de ğerine paralel olarak hadis vazcnun
gelişmiş olmasıyle ilgilidir. Gerçekten, bir şey ne kadar değerli ise, ona sahip
olma arzusu da o kadar şiddetli olur. E ğer bu kaideyi, imamet ve hilafet kavgalarının
ortaya ç ıkardığı fırkalar ın dini bir nass olarak hadise duyduklar ı
ihtiyaç yönünden ele alacak olursak, diyebiliriz ki, e ğer hadis müslümanlar
aras ında bu derece kesin bir de ğer ifade etmemi ş olsaydı, ne bu fırkalar hadis
vaz(ma nuıkabil Islam' ın kebireden sayd ık.' yalanc ılığı yüldenmek lüzûmunu
hissederlerdi; ne de onlar ın dışmdakiler kendi gayeleri için ayn ı gabaveti
işlerlerdi. Oysa ki onlar, hadis vazc ını yegane kurtar ıcı bir çare olarak görmü ş-
ler ve her şeye ra ğmen bu i şi gerçelde ştirmi şlerdir. Bu da, hadisin şüphe götürmez
üstünlü ğünü gösteren bir delildir. Maamafih vazettikleri hadisler,
189

gerçekte, onlara bir kurtulu ş yolu sağlayamanu şsa, bu elbette, Allah' ın doğrulara
yard ımı ve as ıl hadisçilerin onlar ın oyunlarını bozmalar ı sayesinde
olmuştur.
Hadisin kısaca i şaret etti ğimiz bu üstün de ğeri müslümanlar aras ında
yaygın bir şekilde kabul edilmi ş olmakla beraber, ikinci as ırda hadise kar şı
yeni bir cereyan ın başlat ıld ığı anla şılmaktadır. Bu cereyan kısmen veya tamamen,
hadisin İslam te şriindeki asliyyetini inkâr esas ına dayanmış ; bu suretle
hadis, yalanc ıların uydurduklar ı sözlerle onu ifsad etme ğe çalışanların
yanında, bir de inkarc ılarm tasallutuna maruz kalm ışt ır.
Hadisi kısmen veya tamamen inkâr edenleri, bize, e ş - Şafi`i haber vermek-,
tedir. Hadisin yilmaz müdafilerinden biri olan bu büyük imam, el-Umm adlı
eserinde üç taifeden bahsetmi ş ve bunlarla yapt ığı münaka şaları özetlemi ş-
tir736. E ş - Şafi(rnin verdi ği bilgiye göre, bu üç taifeden biri, Kur'ân ın hadise
muhtaç olmad ığı ve esasen hadis ravilerinin, hata, unutkanl ık ve yalandan
sâlim bulunmad ıkları cihetle, hadisin İslam teşriinin as ıllarından biri olamayacağı
görü şünü ileri sürerek onu tamamen inkâr etmi ştir. Di ğer bir taife, hadisin
Kur'âna zâid bir hüküm getiremiyece ğini ve ancak onu beyan edebilece
ğini ve dolayısiyle Kur'anda as ıllar ı bulunan ve beyan mahiyetinde vârid
olan hadislerin al ınabilece ğini ileri sürerek onlar ı kısmen reddetmi ştir. Üçüncü
taife ise, râvileri adalet ve zabt yönünden ne derece güvenilir olurlarsa
olsunlar, âhâd yolla gelen hadislere itimad edilmeyece ğini, bu sebeple yaln ız
mutevatir olan hadislerin alınabilece ğini iddia ve dolay ısiyle hadislerin tamam
ına yakın bir kısm ını inkâr etmi ştir.
E ş - Şafi`i, hadisleri tamamen reddeden tâifeden bahsederken şöyle der:
"Ashab ının mezhebine göre ilim ehline mensup birisi bana dedi ki: Sen bir
Arabs ın. Kur'an senin mensup oldu ğun milletin dili ile nazil oldu. Sen Kur'an ı
iyi bilirsin. Bu kitapta Allah' ın inzal ettiği farzlar vard ır. Birisi bunlardan
şüphe etse, yahut Kur'ânda iltibasa dü şse, onu hemen tövbeye davet edersin;
tövbe etmese öldürürsün. Allah Ta'ala Kur'an hakk ında "onu her şeyi beyan
için indirdik" buyurur. Allah' ın farz kıldığı bir şey hakk ında, senin, yahut
bir ba şkas ının, bir defa bu farz ammd ır; bir ba şka defa da hast ır, yahut bir
defa o şeydeki emir farzd ır, bir ba şka defa da delâlettir, demeniz nas ıl caiz
olur Aralar ında böyle ayırımlar yapt ığın pek çok şey vard ır Elinde bir, iki,
yahut, üç hadis var; birisinden rivayet ediyorsun; o bir ba şkas ından, o da bir
başkas ından; böylece isnad ı Hazreti Peygambere kadar ula şıyor Bununla
beraber sen ve senin mezhebinde olanlar, kar şıla şt ığımz, hatta s ıdk ve hafıza
yönünden ba şkalar ının üstünde tuttu ğunuz kimselerden hiç birini, yine de
736 Bkz. VII. 250.
190

galattan, unutkanl ıktan ve hatadan tebriye etmiyorsunuz. Ve hatta görüyorum
ki, bir çok kimseler hakk ında, fulan şu hadiste, fulan da bu hadiste hata
etti, diyorsunuz. Birisi, kendisiyle helal veya haram k ıldığınız ılm-i hassa
(haber-i vah ıd) dan bir hadis hakk ında "Hazreti Peygamber bunu söylemedi;
siz yahut onu size rivayet eden hataya dü ştünüz; veya siz yahut onu size
rivayet eden yalan söylediniz" dese, onu tövbeye davet etmiyorsunuz; ona
"bu söyledi ğin ne kadar kötü bir söz" demekten öte bir şey de söylemiyorsunuz.
Hiç Kur'ân ahkam ı ile, durumların ı aç ıkladığınız böyle bir kimsenin
haberi aras ında tefrik yapmamak caiz olur mu Siz böyle kimselerin haberlerini
Allah' ın kitab ı yerine koyuyor, onlarla verip, onlarla menediyorsunuz...'
,73 7 .
Görüldüğü gibi, e ş-Safi`i'ye hadisin de ğeri hakkında bu sözleri söyleyen
şahıs, Kur'ândan ba şka bir şey kabul etmemekte ve râvileri, yalandan, hatadan
ve nisyandan beri olmayan hadisin Kur'ân mertebesine yükseltilmesine
ve onunla Kur'an âyetlerinin tahsis, takyid veya tafsil yolu ile beyan
edilmesine kar şı koymaktad ır. Oysa ki e ş-Safi% yukar ıda bir k ısmını naklettiğimiz
bu münaka şada, muhatab ına verdiği cevapta, Allah Ta'alân ın, Hazreti
Peygamberin emrine tâbi olmay ı üzerimize farz k ıldığını ve "Rasfıl'iin
size getirdiğini alın, nehyettiği şeyden de sabrım" buyurduğunu belirtmi ş ,
Hazreti Peygamberin devrine yeti şmeyen ve onu görmeyen kimselerin, onun
emrine tâbi olmak hususundaki farz ı edâ edebilmelerinin de ancak haber
yolu ile mümkin olabilece ğini söylemi ştir738. Keza e ş-Safiq'nin aç ıkladığına
göre, namaz, zekat ve hacc gibi mücmel olarak zikredilen farzlar ın, hadisin
beyan ı olmaks ız ın anlaşılıp edâ edilmesi de mümkin de ğildir739 .
E ş-Sfi(T, hadisleri tamamen reddeden mezhebe \ mensup bir şahısla yaptığı
bu münaka şa s ıras ında, hakkında Kur'an nass ı bulunan şeylerle ilgili
hadislerin kabul edilebilec ğini, fakat bunun d ışındaki haberlerin kabul edilmemesi
gerekti ğini ileri süren taifeyi de zikreder 74° ve bunlar ın da, hakkında
Kur'an nass ı bulumadıkça hiç kimse üzerine her hangi bir farz ın terettüb
etmiyeceğine dair birinci taifenin sahip oldu ğu görü şe yakın görüşler ileri
sürdüklerini aç ıklar. E ş-Saficrye göre bu görü ş de, nâsih ve mensilhun, hâs
ve amm ın bilinmesine imkan vermez 741 .
E ş-Saficrnin haber-i hassa dedi ği haber-i vahıdi reddeden üçüncü taife
hakkında verdi ği bilgi de şöyledir: "Bir taife de, haberleri tesbit etmenin
737 Ayni eser, VII. 250.
738 Aynı eser, VII. 251.
739 Aynı eser, VII. 252.
740 Aynı yer.
741 Aynı yer.
191

ümmet için lüzumlu olduğu hususunda bize muvafakat etti. Benim, sunneti
reddedenlere kar şı huccet olarak kulland ıklarını, onlar da sunnetin huccet
olduğunu isbat için yeterli görüyorlar ve buna muhalefet edenleri şiddetle
s ıkıştırıyorlar. Onlardan bir gurup toplu olarak ve münferid halde benimle
konuştular. Onların münferiden ve toplu olarak benimle ne konu ştuklarını
ve benim onlara ne cevap verdi ğini nakletmek için aynen bellemi ş değilim.
Onlar ın delillerini çürütme ğe gayret ettim. Söyledi ğim bazı şeyleri ve kimlere
söyledi ğimi, onları ilzam edece ğini bilerek zikrediyorum. Allah'tan beni
korumas ını ve muvaffak k ılmas ını dilerim. Onların söyledikleri şeylerden
bir kısmı şöyledir: Hakim olsun müfti olsun, ancak ihata ettikleri cihetle
hükmedip fetva verebilirler. İhata, zâhirde ve bât ında hak olan ve Allah indinde
kendisiyle şehadet olunan ilimdir. Bu ise, Kitapla, üzerinde ic ına has ıl
olan sunnetle ve insanlar ın hakkında birle şip ayrılığa düşmemeleriyle has ıl
olur. Bu takdirde hüküm daima birdir. İşte böyle oldu ğu zaman onlar ı kabul
etmemiz lazım gelir. Mesela öğle namazı dört rik'att ır; çünkü üzerinde niza
yoktur; hiç bir müslüman ona kar şı gelmemi ştir. Hiç kimsenin ondan şüphe
etmesi ~kin de ğildir..." 742 .
Görüldüğü gibi bu taife de, hadislerin mühim bir k ısmını reddederken,
kabul edilebilecek hadis cinsini tavsif etmi ş ve bunun, müslümanların topluca
üzerinde ittifak ettikleri, şüphe ve tereddüde mahal olmaktan uzak haber
cinsinden olmas ı gerekti ğini ileri sürmü şlerdir. Onlar ın bu görü şünden
anla şıldığma göre, bir veya bir kaç ki şi tarafından rivayet edilen hadis ki
daha sonralar ı usideüler bunlara ahad ad ını vermi şlerdir; râvileri ne derece
adil ve zab ıt olurlarsa olsunlar, hataya dü şmekten ve nisyan illetine maruz
kalmaktan masiin bulunmad ıklar ı cihetle kabule şayan de ğildir. Buna mukabil
müslümanlar ın kabulünde ittifak ettikleri hadisler ise âmme taraf ından
yine ittifakla nakledildikleri için bunlar üzerinde hiç kimsenin şüphe ve tereddüdü
olamaz. Bu taifenin hadislerle ilgili bu görü şü kısaca özetlenmek gerekirse,
diyebiliriz ki, âhâd yolla gelen hadisler kabule şayan de ğildir ve dinde
huccet olarak kullan ılamaz. Kabule sayan olan hadisler ise, yaln ız âmmenin
rivayeti olan ve mutevatir denilen hadislerdir.
E ş-Safici, bu üç taifenin iddialer ını, bahis konusu ettiği münakaşa s ıras
ında kısaca cevapland ırmıştır. Fakat bunlara kar şı onun asıl cevab ı er-Riside
adli me şhur eserinde yer alm ıştır. Bu cevaplar, hadisi kısmen veya tamamen
inkâr etmekte muannid olmayan her akl- ı selim sâhibini ikna edecek
mahiyettedir.
E ş-Safi% hadisi kısmen veya tamamen reddeden bu üç f ırkayı, yahut
münaka şa etti ği fırka mensuplar ım zikretmemi ş, onların kimler olduğunu
742 Ayn ı eser, VII. 254-255.
192

aç ıklamamıştır. Bununla beraber Ttırllıu-t-te şrl` müellifi Şeyh elkluzari,
hadisleri külliyyen reddeden taifeyi bahis konusu ederek şu görüşü
ileri sürmü ştür: "E ş - Şâfi% bu görü şe sahip olan kimsenin şahsiyyetini aç ıklamam
ıştır; tarih hakk ında da bize aç ıklayıc ı hiç bir bilgi vermemi ştir. Ancak
müteâkıp bahiste hebr-i hâssay ı reddeden kimselerle yapt ığı münaka şa s ırasında,
hadisleri külliyyen reddeden mezheb sahibinin Ba şra'ya mensup olduğunu
tasrilı etmiştir. Bu s ıralarda Ba şra, kelâmi ilimlerin hareket merkezi
idi ve mutezile mezhebi burada ne ş'et etmi ş, ileri gelenleri ve yazarlar ı burada
yeti şmi şti. Bunlar hadis ehline kar şı husumetleriyle de marüf idiler.
Her halde hadisleri reddeden görü ş sahipleri bunlardan olacakt ı. Bu zan,
bende, Ebu Muhammed Abdullah İbn Muslim İbn Kuteybe (Ö. 276) nin Te'-
vilu mulıtelifi'l-hadis adlı kitab ını gördükten sonra daha da kuvvetlendi. İbn
Kuteybe, bu kitab ın baş tarafında "Allah seni taatlyle s ıyanetiyle
muhafaza ve hak yolda rahmetiyle muvaffak edip kendi ehlinden k ıls ın. Bana
kelâm ehlinin hadis ehline küfrettiklerini, onlar ı imtihana çektiklerini ve
kitaplarında bol bol onlar ı zemmederek yalane ıhkla ve mütenakız hâdis rivayet
etmekle suçlad ıklar ını yazıyorsun" dedikten sonra, en-Naiiâm ve el-
Câhıi gibi mutezilenin ileri gelen kelâmedarm ın hadis ehline nas ıl hücâm
ettiklerini anlatm ıst ır"743 .
El-Huzarrnin, hadisleri külliyyen reddeden bu taifenin kimler oldu ğu
hakkındaki tahmininde bir hakikat payının bulunduğuna şüphe yoktur. Zira
mutezilenin bütün ileri gelen imamlar ı haber-i âhâd ı kabul etmedikleri gibi,
mutevatir haberlerin de bazan yalan oldu ğunu ileri sürerek onlar ın delil olarak
al ınamayaca ğını iddia eden mutezili imamlar vard ır. Bunu anlamak için
mutezileden söz eden baz ı kaynaklara göz atmak yeterlidir.
3. Mutezile ve hadis
a. Vö şıliyye f ırkası
İlk mutezile imamlar ından Vâ şıl İbn `At7ya nisbetle onun görü şünde
olanlar ın te şkil ettiği fırkaya Vâ şıliyye denilmi ştir.
Müslümanlar aras ında zuhur eden siyasi mücadelenin, tesiri akaid üzerinde
de görülen fikir ayr ılıklarına sebep olduğunu ve bunun neticesinde bir
takım itikadi mezhablerin ortaya ç ıktığını daha önceki bahislerimizde incelemi
ştik. Mutezilenin do ğusundan bahsederken de, `Osmân İbn cAffân' ın öldürülmesinden
ve `Ali ile Mucâviye aras ında çıkan sava ştan sonra müslümanlar
aras ında yoğunla şan iman-küfür münaka şalar ına temas etmi ş ve bu sıra-
743 El-Ijuzarrnin bu görü şleri için bkz. TCırflıu't-teşriS s. 185-86.
193

larda el-Hasan el-Ba şri (Ö. 110) nin talebesinden biri olan Va şıl İbn

Görüldüğü gibi, mutezilenin ilk imandar ından say ılan Vaşıl İbn

kasem ederim ki, içinizden biri veya bir kimse, cehennem ehlinin amelini i ş -
ler; öyle ki cehenneme girmesine bir kulaçhk mesafe kal ır; fakat kitap (kader)
öne geçer ve o kimse cennet ehline yara şır bir i ş i şleyerek cennete girer. Bir
başkas ı cennet ehlinin i şini i şler; cennete girmesine bir iki kulaçl ık mesafe
kalır; fakat kitap öne geçer ve o kimse cehennem ehline yara şır bir i ş işleyerek
cehenne ırıe girer" 746 hadisini i şittiği zaman şöyle demi ştir: "E ğer bu
hadisi (onun ravilerinden olan) el-A (me ş söylerken i şitseydim ona yalanc ı olduğunu
söylerdim. Zeyd İbn Vehb söylerken i şitseydim cevap vermezdim.
(Abdullah İbn Mes(fid söylerken i şitseydim kabul etmezdim. Peygamber
söylerken i şitseydim reddederdim. Allah böyle söyleseydi O'na da derdim
ki: Sen bu esas üzere bizden misak almadm” 747 .
Bu haber, bir kaderiyye imam,' olan (Amr İbn `Ubeyd'in, kaderi isbat
eden ve Hazreti Peygamberden bir çok sahabi taraf ından rivayct edilen748
sahih bir hadisi, inanc
ına aykır ı düştüğü için hangi yollarla reddeti ğini aç ık
bir şekilde göstermektedir.
c. Huzeliyye f ırkası
Ebu'l-Huzey1 Muhammed İbnu'l-Huzey1 el- (Allâf (Ö. 227 veya 235) a
nisbetle onun görü şünde olan mutezileye Huzeliyye ad ı verilmiştir. Mutezile
Va şıl İbn (Ata' ve (Anar ibn. `Ubeyd ile tarih sahnesine ç ıkmış olmakla beraber,
sistemli bir mezheb olma hüviyetini Ebu'l-Huzey1 sayesinde kazanm ış -
tır. İslâm'a ayk ır ı bir çok görü şleri yüzünden şiddetli hücumlara maruz kaldığı
gibi, tekfir de edilmi ştir. Hattâ onu tekfir edenler aras ında kendi mezhebine
mensup olan imamlar bile vard ır. El-BağelüdPnirı bildirdiğine göre 749, el-
Murdar ad ıyle maruf me şhur mutezile imam ı, Ebu'l-Huzeyl'in fezayih ı ve
kendine has dalâletleri sebebiyle tekfiri hakk ında büyük bir kitap telif etmiştir.
Keza me şhur mutezili el-Cubba'I'nin de Ebu'l-HuzeyPe reddiye mahiyetinde
ve onu tekfir eden bir kitab ı vard ır.
Eb ıl Manşiir el-Ba ğdadl, Ebu'l-Huzeyl'in alt ınc ı fezayih ı olarak bize
şu bilgiyi vermi ştir: Ebu'l-Huzeyl'e göre Peygamberler ve di ğerleri hakk ında,
art ık havastan uzak kalmış şeylerin ahbar yolu ile bilinmesi, aralar ında cennet
ehlinden bir veya daha fazla kimselerin bulunmas ı şart ı ile en az yirmi ki şi
ile mümkin olur. Aralar ında cennet ehlinden birisi bulunmad ıkça, yalan üzerinde
birle şmeleri mümkin olmayan tavatür say ıs ına baliğ olsalar bile, kafir
746 Iladis için bkz. el-Buhürt, Şahiti, VII. 210; Muslim, Şahiti, IV. 2038.
747 EI-Iiatib'in bu haberi için bkz. rıirflıu Bagdiid, XII. 172.
748 İbn Hacer, FetI3,u'/-bari, XI. 384.
749 Bkz. el-Fark beyne'l-firalf, s. 73.
196

fasik olanlar ın haberiyle huccet kaim olmaz. Dört ki şinin altındakilerin haberi
hiç bir hüküm ifade etmez. Dördün üstünde ve yirmiye kadar olan ki şilerin
haberiyle filmin vukuu muhtemeldir; fakat bazan da bu ilim vukubulmaz.
Bununla beraber haberi yirmi ki şi rivayet eder, aralar ında da cennet
dilinden birisi bulunursa, bu haber mutlak surette ilim ifade eder.
El-Bağdadi, Ebu'l-Huzeyl'in haberler hakk ındaki bu görü şünü naklettikten
sonra, şu açıklamay ı yapmak lüzumunu hissetmi ştir: Ebu'l-Huzeyl'in,
aralar ında cennet ehlinden birisinin bulundu ğu yirmi kişinin haberinin huccet
olaca ğı yolundaki iddias ı , Şer'i ahkâmla ilgili haberleri faydas ız hale getirmek
gayesini güder; çünkü o, aralar ında bulunmas ını şart ko ştuğu cennet
dilinden birisi ile, itizal, kader, ve Allah' ın makdürat ım yok etmek hususunda
kendi bidatına mensup olan kimseyi kasdetmektedir. Çünkü bu görü şte
olmayan kimse, onun itikad ınca, mü'min olmad ığı gibi cennet ehlinden de
de ğildir. Ebu'l-Huzeyrden önce hiç kimse böyle bir bidat ı, yani yirmi ki şinin
rivayeti şartını ileri sürmemi ştir75°.
Görüldüğü gibi Ebu'l-Huzeyl, Hazreti Peygamberden dine müteall ık
bir hadisin huccet olarak kullandabilmesi için, onun en az yirmi ki şi tarafından
rivayet edilmesini ve bu yirmi ki şi aras ında bir veya daha fazla mutezili görü ş-
lü kimsenin bulunmas ın ı şart ko şmuştur. Bu şart ı ihtiva etmeyen bir hadis,
onun nazar ında makbul de ğildir. E ğer el-Bubari, Muslim ve di ğer tanınmış
hadis imamlarnun, mezheblerinin da'ili ğini yapan bid'at ehlinden ve dolay ı-
sıyle mutazile görü şünde olanlardan hadis nakletmedikleri gözönünde bulundurulursa,
bugün elimize bulunan bütün hadis kitaplar ının ihtiva ettikleri
hadisleri Ebu'l-Huzeyl'in şartına uymad ığı için bir kalemde çizip atmak
gerekmektedir. Çünkü bu hadisleri rivayet edenler aras ında, Ebu'l-Huzeyre
göre cennet ehlinden olan tek bir mutezili yoktur.
d. Na iiiimiyye fırkast
Ebu'l-Huzeyl'in kız karde şinin oğlu olan ve en-NaZiam ad ıyle tan ınan
Ebü İshak Ilin Seyyar (Ö. 231), kendi görü şüne bağlı olan mutezililerle NaZ-
Zamiyye fırkas ını meydana getirmi ştir. Basra'da ya şayan en-Naiiam, daha
çocuklu ğundan itibaren seneviyye ve semeniyye dinlerine mensup baz ı kimselerle
temas etmi ş, daha sonralar ı felsefe ile me şgul olarak bu sahada kendine
has baz ı görüşler ileri sürmü ştür751 . Devamlı olarak zınd ıklarla temas ı,
Islam' ın aslına ve fer'ine müteall ık bir çok meselede tahrib edici bir görü şü
benimsemesine vesile olmu ştur. Mesela Kur'ân ı Kerimin i'caz ını reddetmiş,
750 Aynı eser, s. 77.
751 Aynı eser, s. 79.
197

uslüp ve tertibindeki güzelli ğin bir mucize olmad ığını, insanların da onun
gibisini ve hattâ ondan daha güzelini telif edebileceklerini ileri sürmü ştür752 .
Ümmetin her as ırda re'y ve istidlül yönünden hataya dü şebilece ğini
iddia eden en-NaiZâm, k ıyas ve icma'a te şriin as ıllar ı olarak da reddetmi ş -
tir. Daha mühimmi, mutevatir haber nak ılcilerinin, say ı itibariyle ne kadar
çok olurlarsa olsunlar, her birinin de ği şik gaye ve maksatlar ı bulunduğu için,
yalan üzerinde ittifak etmelerinin mümkin oldu ğunu ileri sürerek bu çe şit
haberlerin de kesinlik ifade edemiyece ği iddiasında bulunmu ştur753 .
En-NaiZâm' ın sahabe ve hadisçiler hakk ındaki çirkin sözleri, kendisi
gibi bir mutezile imam ı olan el-Câbli tarafından da nakledilmi ştir. Ebu Maus&
el-Ba ğdâdrnin, Kitdbu'i-Ma (drif'inden nakletti ğine göre en-
Nazzüm, hadis ashab ını ve Ebü Hurayra'dan rivayetlerini ay ıplannşt ır; çünkü
ona göre Ebü Hurayra insanlar ın en yalanc ısıdır754. En-Naiiüm, (Omer
ibnu'l- İjattâb'a da dil uzatm ış ve onun hem 1:ludeybiyye'de, hem de Hazreti
Peygamberin vefat ı s ıras ında şüpheye dü ştüğünü, Fütıma'r dövüp ona miras
vermedi ğini, hacc mut (asun nehyetti ğini, mevalilerin Arap kad ınlanyle
evlenmelerini haram k ıldığını, teravih namaz ım bir bid'at olarak ihdas ettiğini
ileri sürmüş, diğer baz ı tasarruflar ından dolayı onu kötülemi ştir. Keza
(Osmân İbn (Affân'a baz ı azil ve tayinleri, (Abdullah İbn Mes(iid'a kader ve
in şikâkul-kamer hadislerini rivayeti dolay ısiyle ta'netmi ş, re'y ve ictihadlarından
dolayı kötülemedi ği hiç bir sahabi b ırakmam ışt ır755 .
Görüldüğü gibi en-NaZiâm, bir taraftan mutevatir ve dolarsiyle âhüd
haberleri reddedip ba şta sahabe olmak üzere bu haberlerin râvilerini kötüleyerek,
diğer taraftan k ıyas ve icmac ı reddederek İslâm te şriinin bütün kaynaklar
ını kurutma yolunu tutmu ş, Kur'ân ı Kerime de dil uzatmak suretiyle
dini temelinden yıkmak istemi ştir.
Hicretin ikinci asrmda ya şayan ve ya şıyışlarnu üçüncü asrm ba şlar ında
da devam ettiren baz ı mutezile imamlarm ın, Hazreti Peygamberin hadisleri
ve hadis ashab ı hakkındaki kanaatlar ını öğrendikten sonra, e ş - Şâfi'l ile haberlerin
de ğeri üzerinde münaka şa eden fırka mensuplar ının kimler oldu ğunu
tahmin etmekte ve bu tahmini kuvvetli bir kanaat olarak aç ıklayan el-ljuzarrye
hak vermekte her halde güçlük çekilmeyecektir. Mutezile, bir taraftan
felsefi inançlar ı, diğer taraftan hadis ve hadisçiler hakk ındaki menfi kanaat-
752 Aynı eser, s. 87.
753 Aynı yer.
754 Aynı eser, s. 89.
755 Aynı yer.
198

larıyle İslam tarihinde büyük bir fitnenin ilk ate şleyicileri olmu şlard ır. Üçüncü
asr ın ba şlarında, halkul-Kur'ön inanc ı ile ilgili olarak açt ıkları kampanyada,
zaman ın hadis ve fıkıh imamlar ını, bu inancın kabulüne zorlam ışlar,
aklın kabul edemiyece ği i şkenceleri, bu inanc ı kabul etmeyen imamlara reva
görmüşlerdir.
E. HAD İSLER İN TEDVİN VE TASN İFİ
1. Tedvin ne demektir
Tedvin, lugatta cemetmek, toplamak manös ına gelir. Yaz ılı sahifeleri
biraraya getirerek iki kapak aras ında bir kitap yapmak, bu manâda tedvinin
tam kar şılığıdır756. Sahifelerin, kitab ı vücuda getiren, yahut ba şka bir ifade
ile, tedvini yapan kimse taraf ından yaz ılmış olması şart de ğildir. Bununla
beraber, kendi yazd ığı sahifelerle bir kitap vücuda getirebilece ği gibi, ba şkaları
tarafından yaz ılmış sahifeleri de biraraya getirebilir, yani tedvin edebilir.
Hazreti Peygamberin hayat ında baz ı sahabilerin onun hadislerini yazarak
" şakife" ad ı verilen küçük çapta kitaplar vücuda getirdiklerini görmü ş-
tük. (Abdullah ibn (Am"
"Şcichlsa" ad ın ı verdi ği hadis sahifesi, yahut
Hemınöm İbn Munebbih'in Ebü Hurayra'dan yazd ığı ve "Sal4a" adını
verdiği bir başka sahife, bunların aras ında en çok şöhret kazananlar ı idi.
Ancak biz, kitab ım ızın baştarafında bu sahifelerden ve onlar ın yaz ılışından
bahsederken "tedvin" tabirini kullanmam ış, daha çok, yazma i şine delâlet
etmek üzere "kitöbet" lafz ını tekrarlam ıştık. Filhakika konu ile ilgili kaynaklarda,
"kitöbet" ile "tedvin" in, hattâ daha sonra bahis konusu edece
ğimiz "ta şnirin, ayrı ayr ı zamanlarda hadis toplama i şine delâlet etmek
üzere birbirinden farkl ı manölarda kullanılmış oldukları görülür. Kitabet,
Hazreti Peygamber ve sahabe devrindeki hadis yazma i şine delâlet etmektedir.
Tedvin, toplamak manös ına geldiğine göre, Hazreti Peygamber ve sahabe
devrinde böyle bir faaliyetin mevcut oldu ğunu gösterecek hiç bir delile sahip
değiliz. Sadece, baz ı sahabiler, Hazreti Peygamberden bizzat i şittikleri hadisleri
yazmışlar, fakat bu sahabilerden hiç biri, kendi i şittiği hadisler yan ında,
diğer sahabi arkada şlarının işittikleri hadisleri de toplay ıp yazmayı düşünmemi
ş, yahut dü şünmü ş olsa bile böyle bir i şe te şebbüs etmemi ştir. Nitekim
en me şhur sahife sâhibi (Abdullah İbn cAmr, "Süd ıka" adını verdiği sahifesine
bakmak isteyen Mucöhid'e "bu, benim Rasülu'llah (s.a.s.) tan i şittiğim
eş-Şabffe eş-Seıdılscı'd ır ve benimle Rastılu'llah (s.a.s.) aras ında bu hadisleri
756 Kelimenin inanâsi için bkz. n ın Maniür, Tiicu'l-carits, IX. 204.
199

ana nakleden hiç kimse yoktur" derken 757, sahifeyi, Hazreti Peygamberden
yalnız kendisinin i şittiği hadislerden meydana getirdi ğini açık bir şekilde
belirtmiştir. Keza Hemmam İbn Munebbih'in sahifesi de, yaln ız Ebü Hurayra'nın
Hazreti Peygamberden nakletti ği hadislerden müte şekkildir. Bu da
gösteriyor ki, sahabe devrinde toplama faaliyeti yok, fakat baz ı sahabilerin,
yazabildikleri nisbette, Hazreti Peygamberden i şittikleri hadisleri yazma
faaliyetleri vard ır ve hadis tarihinde bu faaliyete kitübetu'l-badis denilmi ştir.
Tedvin, muhtelif sahabiler taraf ından yaz ılm ış olan sahifeleri birarada
toplayarak bir kitap meydana getirmek man:asma gelebilece ği gibi, yine muhtelif
sahabilerin rivayet etmi ş oldukları hadisleri yaz ıp bir kitapta toplamak
ma/tasma da gelir. Buna göre tedvinin kitabete nazaran çok daha geni ş ve
sistemli bir toplama faaliyetinden ibaret oldu ğu ve bu faaliyetin hadis tarihinde
kitabetten sonra ba şladığı anla şılmaktad ır.
Tasnif kelimesi ise, diğerlerinden daha farkl ı bir manaya sahiptir. E ğer
hadisleri tedvin eden kimse (mudevvin), kitab ını meydana getirirken, onlar ı
konularına göre snufland ırır ve mesela salâtla ilgili olanlar ım bir bölümde,
zekatla ilgili olanlar ın' ayr ı bir bölümde zikrederse, "mu şannaf" denilen bir
eser vücuda getirmi ş olur ki, onun yapmış olduğu bu i ş, hadisleri konular ına
göre "ta şnlf" etmekten ibarettir. Hadis tarihinde tasnif de tedvinden sonra
başlam ıştır.
Görüldüğü gibi, kitabet olsun, tedvin veya tasnif olsun, her üçü de, bir
bakıma hadis toplayıp yazmak man:asma gelse bile, gerek zaman bak ımından
ve gerekse sistem ve şiimâl bakımından birbirinden ayr ılmakta ve de ği şik
toplama ve tertip faaliyetlerine delâlet etmektedir.
2. Hadis tedvininin ba şlangıcı
Hazreti Peygamber ve ashab ı devrinde baz ı sahabilerin hadis yazd ıklarını
ve bir takım sahifeler vücuda getirdiklerini biliyoruz. Ancak yukar ıda
açıkladığı= manada sistemli bir toplama faaliyetinin, sahabe devrinden
sonra, yani birinci asr ın sonlar ıyle ikinci asr ın ba şlarında ba şladığı anlaşılmaktad
ır. Şuras ı muhakkakt ır ki, böyle konuda rakkamla tesbit edilmi ş kesin
bir tarih ileri sürmek elbette mümkin de ğildir. Bununla beraber, tedvinin
başlangıcı ile ilgili olarak gelen baz ı haberler, konuya ışık tutacak bir mahiyettedir.
Bu haberlerin bir k ısmı, hadis rivayetinde isnad tatbikinden bahsederken
ismi üzerinde durdu ğumuz İbn Şilıab ez-Zuhri ile ilgilidir. Ez-Zuhri
(50-124) bu haberlerde "hadisleri ilk tedvin eden kimse" olarak görülür. Bu
konuda Malik İbn Enes'in şu sözü bilhassa çok şöhret kazanm ışt ır: "Evvela
757 İbn Sacd, Tabalcit, VII. 2, 189; ez-Zehebl, nriltd/-İslam, III. 38.
200

men devvenel-hadIse İbn Sihabin" (hadisi ilk tedvin eden kimse İbn Sillabt
ır) 758. Malik'in bu sözünü teyid eden bir ba şka haber de, ez-Zuhri'nin bizzat
kendisinden nakledilir. Ez-Zuhri şöyle demektedir: "Bu ilmi benim tedvinimden
önce hiç kimse tedvin etmemi ştir"7".
İbn Sihab ez-ZuhrPnin hadis toplamak ve toplad ığı hadisleri yazmak
hususunda büyük gayret sarfetti ğini gösteren çe şitli haberler gelir. Bu haberlerden
birisinde, onun takbu'l-(ılm yolundaki refiki Salih İbn Keysan şöyle
demektedir: "Ben ve ez-Zuhri, talebu'l- (dm için biraraya geldik ve suneni
yazal ım dedik. Hazreti Peygamberden gelenleri yazd ık. Sonra ez-Zuhri, sahabeden
gelenleri de yazal ım; onlar da sunnettendir, dedi. Ben, de ğildir,
dedim. O yazd ı, ben yazmad ım; o muvaffak oldu, ben kaybettim" 760. Ebu'z-
Zinad

derece büyük olursa olsun, hazan insan ın, fıtrat ı icab ı hata yapmaktan sâlim
olmadığı da bir gerçektir. İşte bu sebepledir ki, ilk devirlerde hadisini yazan
fakat iyi bellemeyen kimseler, i şin kolay tarafına yöneldikleri ve hadise gere ği
gibi ihtimam göstermedikleri için ho ş karşılanmam ışlardır. Bu ho şnutsuziuk
ise, tabii olarak, kolaylığa vas ıta olan kitabete de yönelmi ş ve bir çok hadisçi,
hadis hıfzını bir gelenek haline getirebilmek gayreti ile kitabeti herih görme ğe
devam etmi şlerdir. Hattâ bunlar aras ında, kitabeti herih görmelerine ra ğmen,
hafızalar ı için yine de ondan faydalanmak yolunu tutanlar vard ır. Baz ıları ,
i şittikleri hadisleri daha kolay h ıfzedebilmek için yazm ışlar, sonla imha etmişlerdir765.
Baz ıları, yazd ıkların ı imha ettikleri için sonradan pi şmanlık duymuşlar766;
baz ıları, 61/türlerinin bir k ısmında veya bütün ömür boyunca hiç
yazmadıkları için nâdim olmuşlar767; baz ıları da, ya ömiirlerinin sonunda yazdıkları
bütün kitaplar ı yakmışlar, yahutta ölümlerinden sonra yak ılmas ını
vas ıyyet etmi şlerdir768. Bütün bunlar, hadisi, bu i şe ehil olmayanlar ın tasallutundan
korumak için ba şvurulan bir takım tedbirlerden ibaretti. Bu itibarla,
yukar ıda bahis konusu etti ğimiz İbn Şihab ez-Zuhri'nin hadis kitabetiyle
ilgili olarak birbirine z ıt haberler görülürse, bunu, haberlerin mevsaiyyetini
hedef alan bir şüphe ile izah etme ğe çalışmak, bizi yanlış neticelere
sevkeder. Filhakika ez-Zuhri hakk ında bu çe şit mütenak ız haberler gelmiştir.
Mesela yukarıda da zikretti ğimiz Şablı İbn Keysan ile Ebu'z-Zinad' ın
haberlerinden, ez-Zuhri'nin, i şittiği her şeyi yazd ığını öğreniyoruz. Bunlara
ilaveten bir ba şka haberde, ez-ZuhrPnin kar ısının, onun kitaplar ından şikayet
etti ğini ve ona "bunlar, üzerime getirece ğin üç e şten daha çekilmez"
dediğini görüyoruz 769. Buna kar şılık diğer baz ı haberler, ez-Zuhrrnin kitap
sâhibi olmadığına delâlet ederler. Kurra İbn Şuveyl'in açıkladığına göre, ez-
ZuhrPnin elinde kavminin nesebi ile ilgili kitaptan ba şka yazılı hiç bir şey
yoktur770. Başka bir haberde ise, Yanus İbn Yezid, ez-Zuhri'ye kitaplar ını çıkarmas
ını istemi ş, ez-Zuhri de onu elinden tutup odas ına götürmü ş ve cariyesinden
kitaplar ını getirmesini istemi ştir. Ez-Zuhri şiir yazdı bazı sahifeler ç ı-
kararak "bende bunlardan ba şka bir şey yok" demi ştir771. Malik İbn Enes'e
göre de, ne Sacid İbnu'l-Museyyib'in, ne el-Kas ım'ın, ne (Urva'nm ve ne de
ez-Zuhrrnin öldükleri zaman hiç bir kitablar ı yoktur772.
765 Bu konuda gelen haberler için bkz. ayn ı eser, s. 58-60.
766 Aynı yer.
767 Aynı yer.
768 Aynı eser, s. 61-63.
769 İbn Vafeyatii'l-acyiin, III. 317; ibnu'l-cInnl.d, ŞezerCau'z-zeheb, I. 162.
770 Ez-Zehebl, V. 143; Tezkiretu'l-Ituffiii, I. 111.
771 Ez-Zehebt, TrırIhu'l-İslam, V. 145.
772 Ez-Zehebl, Tezkiretu'l4uffii£, I. 111.
202

Her halde z ıt görünüşlü bu haberler dolayısıyle olacakt ır ki ez-Zehebi,
yukarıda zikretti ğimiz ,aç ıklamayı yapmış ve "ez-Zuhri, yaz ıya ihtiyaç duymayacak
kadar hafız idi. Her halde o yaz ıyor, yazdıklar ını hıfzediyor, sonra
da onlar ı imha ediyordu" demi ştir. Fakat bu hususta gelen haberlerin mahiyeti
ne olursa olsun, i şin gerçek olan yönü şudur ki, ez-Zuhri, talebul. cılme
ba şladığı küçük ya şından itibaren Hazreti Peygamberden ve ashab ından
gelen haberleri yazm ış, yazd ıklarını da lufzetmeyi ihmal etmemi ştir. Nitekim
bu geniş çaptaki faaliyeti dolay ısıyle hadisçiler aras ında ilk müdevvin olarak
tanınmıştır.
Ez-ZuhrPnin tedvin faaliyetine, Emevi halifesi cOmer İbn (Abdi'l-cAzlz
(99-101) resmi bir hüviyet kazand ırmıştır. İslam ülkesinin geni şlemesi, hadis
bilenlerin bu ülkenin birbirinden uzak muhtelif şehir ve kasabalarma da-
'Olması, daha kötüsü, şica, ralıza havaric gibi siyasi, murci'e kaderiyye mutezile
gibi iktidi mezheblerin zuhuru ile müslümanlar ın çe şitli fırka ve hiziblere
bölünmesi, nihayet bunlara paralel olarak hadiste vazo (uydurma) hareketinin
ba şlamas ı, ta'at yönünden Kur'anla e şit derecede kıymeti haiz olan
hadis (sunnet) in kar şısına, e şine rastlanmaz bir tehlike olarak dikilmi ş, bu
tehlikenin bertaraf edilmemesi halinde hadislerin tamamen yokolaca ğı, İs-
Pandın gelece ğini düşünen her müslüman tarafından kolayca idrak edilir hale
gelmiştir. İşte bu durumda hadisçiler, cerh ve ta'dil faaliyetini ba şlatarak,
hadis rivayet edenleri gözalt ında tutma ğa ve s ıkı bir tenkid süzgecinden geçirdikten
sonra güvenilir olanlar ı olmayanlardan ayırmağa, her birinin rivayet
ettiği hadisleri s ıhhat veya zafiyet yönünden derecelendirme ğe yönelmişlerdir.
Hadisçiler bu faaliyeti sürdürürken, f ıkhı, ilmi ve takvas ı yanında
çok hadis rivayetiyle de tan ınan ve imam olarak kabul edilen Halife tOmer
'bn (Abdi'l-c.A.z1z 773de, sahih hadislerin ancak bir kitapta toplanmas ı halinde
korunabilece ği inancı içinde, Medine'de amili olan Ebü Bekr İbn Muhammed
İbn cAmr İbn I1aznı774e şu emri göndermi ştir: "Hazreti Peygamberin hadis-
'erini, sunnetlerini, cAmra Bint

ivayetlerden Halifenin, ayn ı emri, idaresi alt ında bulunan diğer valilere ve
hadisle me şgul olan baz ı ulemaya da gönderdi ği anla şılmaktad ır. Nitekim
el-Hatib'in bir rivayetinde, Halifenin, bu emri "Medine ehline" (ila eh]i'l-
Medine)776, es-Suyütrnin Ebü Ndaym'den naklen verdi ği haberde de "her
tarafa" (ilal-afak) yazd ığı"' belirtilmi ştir. Esasen Halifenin, tedvin i şini
ciddi surette gerçekle ştirmeğe niyet etti ği düşünülecek olursa, tedvinle ilgili
emrini, yaln ız Ebü Bekr İbn Hazm'e de ğil, fakat bu i şi yapmağa ehil olanların
bulunduğu her tarafa göndermi ş olması akla daha yak ın gelmektedir. Nitekim
bu emri alanlar ından birisi de, yukar ıda ismini ilk mudevvin olarak zikrettiğimiz
İbn Sihab ez-Zuhri idi. Kendisinden nakledilen bir haberden ö ğ-
rendiğimize göre ez-Zuhri şöyle demektedir: "`Ömer İbn cAlıdi'l-cAziz bize
sunenin toplanmasını emretti. Ona defter defter yazd ık. O da idaresi alt ında
bulunan her yere bu defterlerden birer nüsha gönderdi" 778 .
`Ömer İbn cAbdi'l-cAziz'in tedvinle ilgili emrini ilk gerçekle ştiren ve topladığı
hadisleri Halifeye gönderen kimse yine ez-Zuhri olmu ştur. Zira ayn ı
emri alan Ebü Bekr İbn Hazm, işi nihayete erdirip yazd ığı kitaplar ı gönderemeden
Halife vefat etmi ş, topladığı hadisler de kendi elinde kalm ıştır779. Malik
İbn Enes'in, sonradan, "bu kitaplar ın ne olduğunu Ebü Bekr İbn klazm'in
oğlu (Abdullah'a sordum; kayboldu ğunu söyledi" demesi dem, konu ile
olarak zikretti ğimiz diğer haberlerin do ğruluğunu teyid eder.
Mezldır haberler, tedvin faaliyetinin ez-Zuhri ile ba şladığını ve Halife
cOmer İbn (Abdi'l-cAziz'in bu husustaki emri ile resmen te şvik ve takip edildiğini
göstermektedir. Ancak burada dikkat edilmesi ve yanl ış anlaşılmamas ı
gereken bir husussa i şaret etmekte fayda vard ır: Her ne kadar ez-Zuhri ilk
mudevvin olarak kabul edilmi ş ise de, bu, onun muasular ı aras ında ondan
başka hadis toplayan kimselerin bulunmad ığı manasında anla şılmamalıdır.
Hadis kitabetinin daha Hazreti Peygamber hayatta iken ba şladığı ve giderek
yaygınlaştığı gözönünde bulundurulursa, ez-Zuhri'den daha ya şlı tabran
aras ında, kitabeti kerih gören baz ı kimseler bulunsa bile, muhtelif sahabilerden
i şittikleri hadisleri yazan kimselerin de bulundu ğu inkar edilemez.
Onların bu faaliyetini de hadis tedvini içinde mütalaa etmemek için hiç bir sebep
yoktur. Bununla beraber ez-Zuhrrnin ilk mudevvin olarak tan ınması, bu
sahadaki faaliyetinin çok daha geni ş ve semereli olması sebebiyledir. Mdmer
İbn Ra şid'in "biz, ez-Zuhri'den pek çok hadis ö ğrendiğimizi zannederdik; fa-
776 Bkz. Talcyrdu'l-cılm, s. 106.
777 Bkz. (mukaddime), s. 6.
778 İbn cAbdi'l-Berr, Ctunic beyani'l-

kat Halife el-Velid İbn Yezid öldürülüp de (126) hazinelerinden Mervar ı ailesi
için ez-Zuhri'den yaz ılan filmin kitaplar halinde hayvan s ırt ında ta şındığını
görünce, ondan ö ğrendiklerimizin ne kadar az oldu ğunu anladık" sözüm,
ez-Zuhrl'nin bu sahadaki faaliyetinin büyüklü ğüne delâlet etti ği gibi, o devirde
ez-Zuhri'den ba şka her hangi bir hadisçi hakk ında da söylenmemi ştir.
3. Hadislerin tasnifi
Birinci hicri asr ın sonu ile ikinci hicri asr ın ba şı, hadis tedvininin ba şlang
ıc ı olarak kabul edilmekle beraber, as ıl hadis eserlerinin ortaya ç ıkışı, ikinci
asrın ilk yar ıs ından sonraki devreye rastlar. Ez-Zuhri'nin tedvin faaliyetiyle
ilgili olarak Salih İbn Keysan'dan naklen yukar ıda zikretti ğimiz haber hat
ırlanacak olursa, ez-Zuhri'nin Hazreti Peygamberden gelen sunen yan ında,
sunnetten oldu ğu görü şü ile sahabeden gelen haberleri de toplay ıp yazdığı
görülecektir. Hatta Ebu'z-Zinad'm ayn ı manda söylediği "biz, helal ve haramla
ilgili haberleri yazard ık. İbıı Şilıab ez-Zuhri ise i şittiği her şeyi yaz ıyordu"
sözü, ez-Zuhrrnin, Hazreti Peygamberin hadislerinden ba şka diğer bir
çok söz ve haberleri de toplad ığını göstermektedir. İşte bu durum, ez-Zuhri
ile ba şlayan tedvin faaliyetinin ilk devredeki genel görünü şünün bir yanını
te şkil eder. Bu görünü şün diğer yan ı ise, t ıpkı Hazreti Peygamberin hayatta
bulunduğu s ıralarda baz ı sahabilerin ondan i şittikleri baz ı sözleri, birbiri arkasına
yazd ıklar ı gibi, tedvin devrinin ba şlang ıcında da, toplanan haberlerin
aynı şekilde ve basit bir s ıra ile yaz ılm ış olmas ıd ır. Bu tarzda meydana getirilen
bir kitab ın, aran ılan bir hadisi içinde bulmak yönünden ne kadar güç ve
kullanışsız olduğu kolayca anla şıl ır. İşte bu güçlük, tedvin devrinin ba şlang
ıc ından çok k ısa bir zaman sonra hadisçiler taraf ından da farkedilmi ş ; gerek
mümkin olduğu kadar Hazreti Peygamberin hadislerini toplayan kitaplar
meydana getirmek ve gerekse bu kitaplar ın daha kolay bir şekilde kullan ılmalar
ını sağlamak için, hadislerin geli şi güzel s ıralanmas ı yerine konular ına
göre tertib ve tasnif olunmas ı cihetine gidilmi ştir. Bu suretle meydana getirilen
kitaplarda her hadis konusu ile ilgili bölümde yer al ıyor ve mesela salâtla
ilgili olanını salât, yahut zekatla ilgili olan ını da zeka -t bölümünde aray ıp
bulmak kolayla şt ır ılmış oluyordu. "Mu şannaf" denilen bu çe şit eserler yanında,
hadisleri sahabi ravilerinin isimleri alt ında biraraya getiren bir ba şka tasnif
şekli daha vard ı ve bu kitaplara da "musned" ad ı verilmi şti. Ancak musned
eserlerin ç ıkışı, musannaf denilen di ğer eserlerden çok k ısa bir zaman sonraya
rastlar.
781 Ebil INdaym, Ijılye, III. 361; bn Ke şir, ve'n-niltitye, IX. 344; e-Zehebt,
Tc-trihu'l-islCım, V. 141.
205

Mustalabul-hadise dair ilk tedvin edilen eserin ıniiellifi olan er-Flamahurmuzi
(Ö. 360), ilk musann ıflar hakk ında bize şu bilgiyi vermiştir: "Bildiğime
göre hadisleri ilk defa tasnif edip bâblara ay ıran kimse, Ba şra'da er-
Rebi< İbn Subeylı (Ö. 160), Sacid İbn Ebi

ayr ı ayr ı faaliyetlerden ibarettir. Bu itibarla tedvin ile tasnifi birbirinden ay ırmak
ve her ikisinin ba şlangıç tarihlerini birbiriyle kar ıştırmamak löz ımdır.
Bununla beraber, meselâ musteşrık I. Goldziher, ikisi aras ındaki farkı idrak
edememi ş ve her ikisinin ba şlangıcı hakkında verilen ayr ı ayrı tarihler arasında
bir tenakuz bulundu ğunu iddia ederek tedvinin ba şlangıç tarihini çok
daha sonralara götürme ğe çahşmıştır784. Goldziher'in tarihi gerçeklere ayk ırı
düşen bu iddias ını bahis konusu eden Fuat Sezgin şöyle der: "Hadislerin Şubife
adlı bir tak ım yazılı vesikalara dayand ığını göstermek hususunda selefi
Sprenger'in mesaisini devam ettiren Goldziher, aksine islâmi kaynaklar tarafından
gösterilen ilk tedvin ça ğını takriben bir as ır kadar geç ba şlatmak ve
bu devri Zuhri'den ilk musned hadis kitaplar ının meydana geldiği üçüncü asır
başlarına kadar indirmek istiyor. Bu tedvin i şinin başlangıcına, kitab ında
ay ırmış olduğu kısım ehemmiyetli bir yer i şgal eder (Muh. Stud. 208-211).
Hadislerin tedvin devrini de ğiştirmek veya bir as ır kadar tekir etmek için,
takip etti ği yol oldukça çetrefildir ve tezadlar ı bizzat kitab ında mevcuttur.
Nedense bir defa tasavvur etmi ş olduğu neticeye varmak için baz ı garib izahları
vardır. Bunun münaka şasına girişmeden evvel kaydedeilim ki, Goldziher'in
tezad olarak tasavvur etti ği ve dolayıslyle ortadan kald ırmağa çah ş-
tığı iki ayr ı menşe vard ır. Bunlardan biri hadislerin tedvini, di ğeri ise, hadislerin
tasnifidir. Islami kaynaklar ın bu ikisi için ileri sürmü ş olduklar ı tarif
bâriz şekilde birbirinden ayr ıdır. Birincisi için evvelu men devvene'14adis,
ikincisi için evvelu men sannefe'l-kutub tabirini kullan ırlar. Birincisiyle hadislerin
kitaplarda toplanmas ını, ikincisiyle mudevven hadislerin ırmayyen bâblara
göre tasnifini kasdederler. İşte kaynaklar ın bu iki mebde için mevzu bahsetti
ği tarih ayrıdır ve şüphesiz ki tedvin tasniften evveldir. Nas ılsa Goldziher
bu farka dikkat etmemi ş, yani tedvin ıle tasnif devrini birbirinden arrmamış
ve dolars ıyle islami kaynakların bu ikisi için farkl ı olarak gösterdi ği
iki tarih aras ında bir tezad ın mevcut olduğunu farzetmiş, birini ortadan kald
ırmağa çalışarak, tedvine ait haberleri ve kaynaklar ını zayıf addederek bu
neticeye ula şmışt ır..." 785 .
4. İlk hadis eserleri
Hadis ıst ılahlarına dair ilk eseri telif etmekle şöhret kazanan er-RâmahurmuzPnin,
ilk musanmflardan verdi ği baz ı isimleri yukarıda zikretmi ştik.
İkinci asırda kitap tasnif edenlerin hepsi, şüphesiz ki, bu isimlerden ibaret
değildir. Bununla beraber bu isimler, ço ğunun eserleri zaman ımıza kadar
784 Bkz. Etudes sur la tradition Islamique, s. 265-267.
785 Fuat Sezgin'in bu tenkidi için bkz. Buhari'nin kaynakları Hakk ında Araştırmalar,
s. 11-12.
207

intikal etmemi ş olsa bile, tasnif faaliyetinin, islâm' ın çok erken bir devrinde
başladığını göstermek bak ımından büyük ehemmiyeti haizdir. Konumuzun
a ğırliğım hadis tarihi te şkil ettiğine göre, ikinci as ırda ortaya ç ıkan hadis
eserlerine ve müelliflerine i şaret etmek elbette ki faydal ı olacakt ır.
İkinci as ırda telif ve tasnif edilen hadis eserlerini ba şlıca be ş gurupta
toplamak mümkindir: a) Siyer ve ma ğazi kitaplar ı; b) Sunen kitaplar ı; c)
Câmi'ler; d) Musannaflar; e) Belirli bir konuya tahsis edilmi ş kitaplar.
a. Siyer ve mağazi kitapları
islâm'ın başlangıcından itibaren müslümanların, Hazreti Peygamberin
hadisine büyük ilgi duyduklar ı, onları sahifeler veya büyük hacimde kitaplar
halinde yaz ıp toplad ıkları mahımdur. Bu hadisler aras ında onun ibâdât, muamelât
ve ukubâta ait sözleri bulundu ğu gibi, ahlâkma, şemailine, Mekke ve
Medine hayat ına ve gazvelerine ait haberler de yer al ıyordu. Tedvin devri
ba şladığı zaman, baz ı müellifler, Hazreti Peygamberin dinle ilgili hadislerini
toplarken, baz ılar ı da, Mekke ve Medine'deki ya şayışı, Peygamberlikten önce
ve sonraki şahsi hayat ı, fiil ve davran ışları, ahlâkı, kısacas ı sireti ve gazveleri
ile ilgili haberleri de toplamay ı ihmal etmediler. Bu haberler, müslümanlar
ın alışık oldukları hadis görünümünde nakledildi ği için, daima onları
nakledenlerin isimlerini ihtiva eden birer isnad zincirine ba ğlanmış ve mevsükıyetleri
de, umumiyetle, bu isnadlarda yer alan nak ılcilerin güvenilir olup olmamaları
ile tesbit edilmi ştir
Hazreti Peygamberin siret ve ma ğazisine tahsis ve hadis usûlü ilminin
kaidelerine uygun bir şekilde tasnif edilen bu kitaplar, daha sonraki devirlerde
ortaya ç ıkacak olan büyük hacimdeki tarihi eserlerin ilk denemeleri
sayılabilir Nitekim bu eserlerde de rivayet usûlü terkedilmemi ş ve her tarihi
haber, hadislerde görüldüğü gibi, bir isnad zincirine ba ğlı olarak nakledilmiştir
Bu bak ımdan islâm'da tarih bilimi, hadis ilminin içinden ç ıkan
ve onun tenkid ve tevsik metodlarmdan yararlanarak geli şen bir bran ş olarak
görülür.
Siyer ve mağazi ile ilgili ilk kitaplar, birinci asrm sonlar ına doğru tasnif
edilmeğe başlamışt ır. Kaynaklardan ö ğrendiğimize göre, ilk Mağdzi tasnif
edenler, Medine'nin tan ınmış âlim ve fakihlerinden `URVA İBNU'Z-ZUBEYR
ibni'l-cAvvâm el-Esedi (O. 94) 7 B6, Ebü 'A= 'kırık İbn Şerâhil E Ş-ŞA

103) 787, Ebü Bekr Muhammed İbn Muslim İbn cUbeydillah İbn cAbdillah İbn
Sihüb EZ-ZUHRI (Ö. 124) 788 , MeS7k. İBN (UKBE İbn Ebi cAyy-4 el-Esedi
(Ö. 141) 789. ELI (Abdillah Muhammed İBN İSHAK İbn Ye4r (Ö. 150) 799,
MA(MER İBN RA- ŞU) Ebn (Urva el-Ezdi (Ö. 153) 791 , EB1D- MAcŞER Naclh
İbn (Abdirrahman es-Sindi (Ö. 170) 792, , IV. 2, 152-153; İbnu'n-Nedtm, el-Fihrist, s. 332; eg.-Zehebt,
Tezkire, I. 302-304; Mizör ı, IV. 347-348; İbn Hacer, Tehzib, XI. 151-155; İbnu'l-chn ıld, şezerirıt,
I. 344; Fuat Sezgin, GAS, I. 293.
209

telif edildi ği söylenir797. Keza Ibnu'n-Nedim'in i şaret etti ğine göre, MağCızi,
sahibi İbn İshak (Ö. 150)in da bir Kitc-ıbu's-Slre'si vard ır7".
b. Sunen kitapları
Fıkıh bablar ına göre tasnif edilmi ş ahkam hadislerini mhutevi kitaplara
Sunen adı verilmi ştir. Bu kitaplarda yer alan hadisler, Hazreti Peygamberin
söz, fiil ve takrirlerinden ibaret olan ve merfö say ılan haberlerdir. Bu bakımdan
sunenlerde mevkfıf ve makta olan, yani sahabe ve tabi'anun kendilerine
ait bulunan söz veya fiillerine rastlanmaz. Ahkam hadisleri, umumiyetle, insanlar
ın Allah'a kar şı olan kulluk görevleriyle, kendi aralar ında biribirlerine
kar şı olan insanlık görevlerini ve biribirleriyle münasebetlerini düzenleyen
hükümleri muhtevi nasslard ır. Bu bak ımdan, bir sunen kitab ında yer alan
hadisleri, ibadat, muâmelat ve ukabâta ait olmalar ı itibariyle üç gurupta toplamak
mümkindir. Buna göre, bir sunenin muhtevas ı incelenecek olursa,
umumiyetle, şu konulardaki hadislerin tasnife tabi tutulduklar ı görülür:
Taharet, şalat, zekat, hacc, şavm, nikah, talak, cihad, va şiyyet, feraiz, harac,
cenaze, yemin ve nezir, buyfic, akziye, e şribe, at' ıme, tıb, libas, fiten, melahım,
hudrıd, diyat sunne, edeb. Bu konular ın her biri "kitab" ba şlığı alt ında
zikredilir (Kitabu't-tahare, Kitabu' ş- şalat, Kitabu'z-zekat gibi) ve her kitab,
konusunun geni şliğine göre muhtelif say ıda "bab"lara ayr ılır.
İkinci asrın ba şlarında tedvin ve tasnif faaliyetinin ba şlamas ı ile ortaya
ç ıkan ilk hadis eserleri "Sunen" denilen bu çe şit koleksiyonlar olmu ştur.
Bu as ırda Sunen tasnif eden hadisçiler şunlard ır:
MEKHÜL İbn Ebi Muslim ES-Sk- M1 (Ö. 112) 799, Ebu'l-Velid (Ebü Iialid)
(Abdu'l-Melik İbn `Abdi'l-(Aziz İBN CUREYC (Ö. 150) 2°°, SAcID İBN
EBI 'ARÜBE Mihran el-(Adevi el-Ba şri (Ö. 156)" 1, Ebu'l-Haris Muhammed
797 Bkz. el-Ketfant, el-Mustatrafa, s. 79.
798 Bkz. el- Fihrist, s. 142.
799 Bkz. İbn Sactl, Tabakta, VII. 2, 160-161; el-BubAri, Tarih, IV. 2, 21; İbnu'n-Nedim,
el- Fihrist, s. 332; Elyü Nu'aym, klaye, V. 177; 193; ez-Zehebi, Tezkire, I. 107-108; Mizcin, IV.
177-178; İbn Hacer, Tehzib, X. 289-293; Fuat Sezgin, GAS, I. 404.
800 Bkz. İbn SaM, Tabakta, V. 361-362; el-Buhri, Ttiritt, III. 1, 422-423; İbn Ebi klitim,
KitCıbu'/-cerlı, II. 2, 356-358; İbnu'n-Nedim, el- Fihrist, s. 330; el-Hatib el-Ba ğclacH, Tarih u Bağdttd,
X. 400-407; İbn Hallikân, Vafeyett, II. 338; ez-Zehebi, Tezkire, I. 169-171; Mktın, II. 659;
İbn Hacer, Tehzib, VI. 402-406. Fuat Sezgin, GAS, I. 91.
801 Bkz. İbn. Sa`cl, Tabakta, VII. 2, 33; el-Butıhrt, Tarih, II. 1, 462; İbnu'n-Nedim, el-
Fihrist, s. 331; ez-Zehebi, Tezkire, I. 177-178; MIilın, II. 151-153; İbn Hacer, Tehzib, IV. 63-66;
Fuat Sezgin, GAS, I. 91.
210

İbn 'Abdirralıman İbni'l-Muğire
İBN EBI Z İ'B el-Kura şi (Ö.
159) 802, İBRA.HIM İBN TAHMA.N İbn Şdbe el-Horasanl (Ö. 163) 803, Eba
Seleme HAMM/ID İBN SELEME İbn Dinar (Ö. 167) 8°4, cABDULLAH İB-
NU'L-MUB "AREK İbn Yazılı et-Temimi (Ö. 181) 805, Ebn Said
Yalıya İbn Zekeriyya İBN EBI Z ı1' İDE el-Vadici el-Kafi (Ö. 183) 806, Eb ıl
Mucaviye HUŞEYM İBN BE ŞIR ibn. Kas ım el-Sulemi (O. 183) 807, Ebu'l-
'Abbas El-VELID İBN MUSLIM el-Umevi ed-D ıma şki (Ö. 195) 808, Eb ıl cAbdirralıman
MUHAMMED İBN FUZAYL İbn Gazvan ez-Zabbi (Ö. 195)8°9 .
c .
İkinci as ırda tasnif edilen baz ı hadis kitaplar ına da Crımic adı verilmiş -
tir. Câmicler de Sunenler gibi ibâdât, muâmelât ve ukabâta ait bâblara göre
tasnif edilmi ş hadisleri ihtiva ederler; ancak Camilerin ihtiva ettikleri hadisler,
sadece bu konularla ilgili hadislerden ibaret de ğildir. Bunlara ilaveten,
Camigerde, çok daha de ğişik konulardaki hadislere de yer verilmi ştir. Mesela
Cami`lerde bulunan Kur'âmn faziletleri, tefsiri, yarat ılışın ba şlangıc ı, geçmi ş
peygamberler, menak ıb, Hazreti Peygamberin sireti ve ma ğazisi, halifeleri
ve ashab ının faziletleri, iman, tevhid ve bunun gibi di ğer baz ı konulara ait ha-
802 Bkz. İbn Kuteybe, el-Macttrif, s. 213; İbn Ebi ILatim, Kitatu'l-cerh, III. 2, 313-314;
el-Mesci-1dt, Muriteu' z- zeheb, III. 333; Ilınu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 329; İbn Ilalliktın, Vafeyilt,
III. 323; ez-Zehebt, Tezkire, I. 191-193; Mizitrt, III. 620; İbn Hacer, Tehzib, IX. 303-307.
803 Bkz. el-BubW, Tarih, I. 1, 294; İbn EM Wtim, Kitau'l-Cerb, I. 1, 107-108; Ibnu'n-
Nedim, el-Fihrist, s. 338; el-Hatib
Tet-rffitt Ba ğdeid, VI. 105-111; ez-Zehebl, Tezkire,
I. 213; MizCın, I. 38; İbn Hacer, TehzUt, I. 129-131; Fuat Sezgin, GAS, L 92-93.
804 Bkz. el-Bubürt, Tarih, II. 1, 21-22; İbn Kuteybe, s. 220; tim EM
KitFtb ıt'l-cerh, I. 2, 140-142; Ibnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 331; ez-Zehebt, Tezkire, I. 202-203;
Miliin, I. 590-595; Ebü Nucaym, Ijılye, VI. 249-257; İbn Hacer, Tehzib, III. 11-16; el-Kett'ant,
el-Mustatrafa, s. 31.
805 Bkz. el-BulArt, Titrib, III. 1, 212; İbn Ruteybe, s. 223; İbn Ebi
Talsdimetu'l-cerb, s. 262-281: EM' Nucaym, İiı/ye, VIII. 162-190; el-Hatib el-Ba ğdk11, Tdribu
Bağdr-tıl, X. 152-169; İbn HallikSu, Vafeyüt, II. 237-239; ez-Zehebt, Tezkire, I. 274-282; el-Mescin%
Muri-teu'z-zeheb, III. 350; ibnu'b

dislere Sunenlerde rastlanmaz. Bu bak ımdan Câmieler, ismin de deIalet etti ği
gibi, akla gelebilecek her konudaki mü şkilin halli için ba şvurulabilecek en
mufassal hadis koleksiyonlar ı sayılır.
İkinci as ırda Gimic ad ı verilen bu tip eserlerin ilk musann ıfı MA(MER
İbn RYIS İD el-Ezdi (Ö. 153)mdir. İki yazma nüshas ı zaman ımıza kadar intikal
eden' ve (Abdurrazzük İbn Hemmiim' ın Mu şannaf adlı eserinin sonunda
ne şredilen bu kitap hadis tarihi yönünden büyük bir ehemmiyeti haizdir 812 .
El-Ciimicu'l-Keldr ve el-CCımicu' ş-Sağir adlı iki eseriyle Ebü cAbdillah SUF-
Yik N İbn Mesrük es-SEVRI el-KMI (Ö. 161) 813, REBIc İBN HABIB el-B ışıl
(Ö. 170) 814 , 'ABDULLAH İBN VEHB İbn Muslim el-Fihri el-Kura şi (0.197r
ve SUFYN İBN `UYEYNE İbn Meymün (Ö. 198) 816, yine bu as ırda
Câmic tasnif eden hadisçilerdir.
d. Musannaflar
İkinci as ırda ortaya ç ıkan ve Musannaf denilen baz ı hadis kitaplar ı vardır
ki, bunlar, Sunen denilen hadis kitaplar ından ayr ı bir özellik ta şımazlar.
Muhtemelen bu eserlerde de fıkıh ahküm ına muteall ık hadisler tasnife tâbi
tutulduklar ı için, yap ılan i şe delâlet etmek üzere, mu şannaf tabiri kullanılmış -
810 Bkz. 791 No.lu dipnot.
811 Bkz. Fuat Sezgin, Hadis Musannafattnin mebdei ve Ma`mer İbn Rit şitrin Ciititi`i, Türkiyat
Mecmuas ı 12 /1955, s. 215-234.
812 Aynı makale.
813 Bkz. Ibn Saccl, Tabakta, VI. 257-260; el-Buhört, Törih, II. 2, 93-94; İbnu'n-Nedim,
el-Fihrist, s. 328-329; Ibn Ebi liötim, Takdimetu'l-cerk, s. 55-126; Kitdbu'l-terk, II. 1, 222-227;
el-Hatib el-Bagdödi, Tdriku Bakitıd, IX. 151-174; Ebü Ndaym,H ılye, VI.356-393; VII. 3-144;
'bn Hallikön, Vafeyiit, II. 127-128; ez-Zehebi, Tezkire, I. 203-207; MrzFin, II. 169; İbn Hacer,
Tehzib, IV. 111-115; Fuat Sezgin, GAS, I. 518-519.
814 Bkz. el-Buhört, Tdrik, II. 1, 277; İbn Ebi ljötim, Kitdbu'l-cerk, I. 2, 457; İbn
Tehzib, III. 241; Fuat Sezgin, GAS, I. 93.
815 Ctni'inin bir kısmı papirüsler üzerinde bulunmu ş olup, halen Döru'l-Kutub el-M ış -
rıyye'de bulunmaktad ır ve 1942 senesinde Dawid-Weil taraf ından ne şredilmi ştir. 1,..1-
yömet'le ilgili bölümünü dinlerken üzerine gelen bir bayg ınlık, 'Abdullah Ibn Vehb'in ölüm sebebi
olarak zikredilir. Tercemesi hakk ında bkz. İbn Sacd, Tabakta, VII. 2, 518; el-Buhört, Tdritt,
III. 1, 218; İbn Ebi Ilötim, Kittıbu'/-cerlı, II. 2, 189-190; İbn Hallikön, Vafeyta, II. 240-242;
ez-Zehebi, Tezkire, I. 304-306; Miziin, II. 521-523; İbn Hacer, Tehzib, VI. 71-74; Fuat Sezgin,
GAS, I. 466.
816 Bkz. el-Buhörl, II. 2, 95; İbn IÇuteybe, el-Macttrif, s. 221; İbn Ebi ljötim, Takdimetu'l-cerk,
s. 32-54; Kitiibu'l-cerk, II. 1, 225-227; Ibnu'n-.Nedim, el-Fihrist, s. 330; Ebü Ndaym,
If ılye, VII. 270-318; el-ljatib el-Bagdödi, Tttrilıu Bağditd, IX. 174-184; İbn Hallikân, Vafey,:ıt,
II. 129-130; ez-Zehebt, Tezkire, I. 262-265; MIzifin, II. 170-171; İbn Hacer, Tehz ib, IV. 117-122;
Fuat Sezgin, GAS, I. 96.
212

t ır. Bununla beraber şuna da i şaret edebiliriz ki, Mu şannaf`lar, Cami` denilen
eserler gibi her konudaki hadisleri ihtiva etmeseler bile, Sunen'lerden farklı
olarak, Ginıi(lerde yer alan konulardan baz ılar ıyle ilgili hadislere de yer vermişlerdir.
Bu bak ımdan Mu şannaf'ları, ihtiva ettikleri konular yönünden,
Sunen'ler ile Ciimiler aras ında mütalaa etmek mümkindir.
İkinci as ırda Mu şannaf denilen eserleriyle şöhret kazanm ış imamlar,
HAMMAD İBN SELEME İbn Dinar (Ö. 167) 817 ve VERI' İBNU'L-CER-
RA11 İbn Muleylı (Melih) er-Ru's1 (Ö. 197) 818 dir. Ancak ibnu'n-Nedim,
Fihrist'inde (s. 331) her iki Mu şannaf' ı da KitCtbu's-Sunen adı alt ında zikretmiştir
ki, bu, bizim Sunen'ler ile Musannaf 'lar aras ında büyük bir fark bulunmadığına
dair biraz önce i şaret etti ğimiz görü şü do ğrular.
e. Belirli bir konuya tahsis edilmi ş kitaplar
İkinci asırda telif edilen hadis kitaplar ından bir kısmının da, CCani(lere
vücut veren çe şitli konulardan birine tahsis edildikleri görülür. Sunen olsun
Cami` olsun ınusannaf eserlerde bu konular, umumiyetle "kitab" ad ı altında
zikredildikleri için, belirli bir konuya tahsis edilmi ş müstekıl eserlere de umumiyetle
"kiUib" ad ı verilmi ştir.
SUFYAN İbn Mesrüls. tim Said ES-SEVR/ el-Kafi (Ö. 161) 8 Ş 9nin
FerCt'iz ve Kittıbu't-Tefslr'i; Ebu' ş- Şalt ZA' İDE İBN KUDAME es-Selp.f
I el-Kafi (Ö. 161)"nin Kit "cibu'l- Mendlab, KitCtbu'z-Zuhd ve Kitcibu't-Tefsir'i;
İBRAHIM İBN TAHMAN İbn Şu`be el-HorAs"âni (Ö. 163) 821 ııin KitCtbu'l-Me
nöktb, KitCibu'l-ciydeyn ve Kitilbu't-tTefslr'i; (ABDULLAH İBNU'L-MU-
BAREK İbn
et-Temlmi (Ö. 181) 822 nin Kittıbu'z-Zuhd ve'r-
Rak ırik, KitCtbu'l- Birr ve' ş-Stla, Kikibu't-Tefsir,
Ebii Mu-
(U'viye HU ŞEYM İBN BE Ş IR İbn Kasım es-Suleml (0. 183) 82' nin KitCtbu't-
817. Bkz. 804 Nolu dipnot.
818 Bkz. İbn Sacd, Tabolsiu, VI. 394; el-Bublri, Tarih, IV. 2, 179; İbn Isuteybe, el-Matörif,
s. 221; İbn Ebi Hetim , Takdimetu'l-cerit, s. 219-232; ibnu'n-Nedim, el- Fihrist, s. 331; Ebii Nu-
(aynı, Iit/ye, VIII. 368-380; el-Hatib el-Bagdrıdt, Törlhu Bağdöd, XIII. 496-512; el-Zehebt,
Tezkire, I. 306-309; Mlz ı7n, IV. 335-336; İbn Hacer, Tehzib, XI. 123-131; Fuat Sezgin, GAS,
I. 96-97.
819 Bkz. 813 No.lu dipnot.
820 Bkz. İbn Sa`d, Taba/süt, VI. 263; el-Bubftrt, Tarih, II. 1, 395; İbn Ebi Wıtim, Kitöbu'l-cerk,
I. 2, 613; ibnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 330; ez-Zehebi, Tezkire, I. 215-216; İbn Hacer,
Tehzib, III. 306-307.
821 Bkz. 803 No.lu dipnot.
822 Bkz. 805 No.lu dipnot.
923 Bkz. 807 Noju dipnot.
213

Tefsir'i; Ebü Bi şr İSM:A(IL İBN (ULEYYE el-Esedi (Ö. 193) 824nin Kitiibut-
Tandre, Kitöbu'ş-SalCıt, Kitdbu'l-Menrisik ve Kitdbu't-Tefs'ir'i, Ebil. Muhammed
İSHAK İBN YfTSUF İbn MirdAs el-Kura şi EL-EZRAK (Ö.
195) 825 ın Kitc-ıbu'ş-Salcit, Kitabu'l-Menrısik ve Kitöbu'l-1( ırrı'Cıt'ı ; MUHAM-
MED İBN FUZAYL İbn Gazvân İbn Cerir e-abbi (Ö. 195) 826 nin Kitcibu'd-
Du'd, Kitdbu'z-Zuhd, Kitc -ıbu'ş-StyCım ve Kitrıbu't-tefslr'i; VEK İ' İBNU'l-
CERRJUJ İbn Muleyh er-Ru'asi (Ö. 197) 827 nin Kitrıbu'z-Zuhd ve Kittıbdt-
Tefsir'i.
Burada, musannaf hadis eserlerinden olmakla beraber, Sunen veya Cdmi`lerden
farkl ı olarak de ği şik bir isimle zikredilen ve ikinci asr ın ortalar ında
hadis tarihine girmi ş bulunan bir kitap ve onun musann ıfı üzerinde ayr ıca
durmak istiyoruz. Bu kitap el-Muvattc-ı' ad ıyle şöhret kazanm ışt ır ve musannıfı
da, kitab ı kadar şöbrete ula şmış olan büyük imam MşkLİK İBN ENES
(Ö. 179) tir.
Malik Ibn Enes ve el-Muvattrft
Kendi ad ı alt ında kurulmu ş olan fıkıh mezhebi Mâlikiyye'nin me şhur
imamı, ayn ı zamanda, Hazreti Peygamberle birlikte bir çok gazvelere i ştirak
etmi ş olan sahabi Ebü qmir'in torunu Mâlik İbn Enes İbn Mâlik İbn Ebi
mir el-A şbahi, 93 senesinde Medine'de dünyaya gelmi ş ve uzun müddet
yanından ayr ılmadığı (Abdurrahman İbn Hürmüz ba şta olmak üzere Medinenin
di ğer âlimlerinden ilim alm ıştır. Hadis i şittiği me şhur imamlar aras ında
İbn (Omer'in kölesi Nâfi`, Muhammed İbnu'l-Munkedir, Ebu'z-Zubeyr, İbn
Sihâb ez-Zuhri, (.Amir İbn (Abdillah, (Abdullah İbn Dinar bulunur. Kendisinden
riveyet eden imamlardan baz ılar ı ise, kendi şeyhlerinden olan Yahyâ
İbn Sdid el-Ansâri, ez-Zuhri, İbn Cureyc, Yezid İbn (Abdullah, el-Evzâei,
Sufyân es-Sevri, Sufyân İbn (Uyeyne, Şube, (Abdullah ibnu'l-Mubârek,
e ş-S .a. fici, İbn `Uleyye, Ebu Hanife'nin talebelerinden Muhammed e ş-Seybâni
ve daha bir çok kimsedir.
Mâlik İbn Enes, hadis ilminde, râvi tenkidinde (cerh ve ta(dil), Kitap
ve Sunnetten hüküm istihrac ında büyük şöhret kazanm ış ve onun bu sahalardaki
üstünlü ğü, akranlar ı ve asr ının ileri gelen imamlar ı tarafından da
824 Bkz. el-Bu İAri, Tt-trih, I. 1, 342; İbn. Kuteybe, el-Macürif, s. 221; İbnu'n-Nedtm, el-
Fihrist, s. 331; İbn Ebi Hâtim, Kitiibu'l-cerh, I. 1, 153-155; ez-Zehebt, Mtzün, I. 216-220; İbn
Hacer, Tehzib, I. 275-279.
825 Bkz. Tiirth, I. 1, 406; İbn Ebi Hâtim, Kitrıbu'l-cerh, I. 1, 238; ibnu'n-Nedim,
el-Fihrist, s. 333; -Zehebt, Tezkire, I. 330; İbn Hacer, Tehb, I. 257-258.
826 Bkz. 809 No.lu dipnot.
827 Bkz. 818 No.lu dipnot.
214

teslim edilmi ştir. Hazreti Peygambere kar şı olan sevğisi ve hurmeti, Sunnete
ve dolay ısiyle hadise olan büyük ba ğhlığın ın ba şlıca amili olarak görülür.
İleri ya şına ve vücutça çok zay ıf olmas ına ra ğmen, Medine'de her hangi bir
hayvana binmez "burada Allah' ın Rasülü medfün bulunurken binmem"
derdi. Hadis rivayetine ba şlamadan önce de abdest al ır, yata ğının ba şına
vakar ve heybetle oturur, sonra rivayet ederdi. Bu suretle Hazreti Peygamberin
hadisini yüceltmi ş olurdu. Hadis aldığı kimseler üzerinde de titizlikle
durur; onlar ın güvenilir (sika), zühd ve takva sâhibi olmalar ı yanında hadis
ehlinden olmalarını da şart ko şard ı .
Malik İbn Enes, 147 senesi civar ında bir mihnete maruz kalm ış ve Halife
el-Man şiir'un valisi tarafından kırbaçla dövülmü ştiix. Bu hadisenin sebebi
hakkında çe şitli görüşler ileri sürülür. Baz ılarına göre Malik, Halifenin kaza
teklifini reddetti ği için bu muameleye maruz kalm ıştır; çünkü bu teklifi reddetmekle
Abbasi hükümdarlarma, i şlerinde yard ım etmekten kaçmm ış oluyordu.
Diğer baz ılarına göre de Malik, Medine'de Halifeye kar şı ayaklanmış
olan Muhammed en-Nefsu'z-Zekiyye lehinde fetva vermi ş olduğu için dovülmüştür.
Di ğer baz ılar ı ise, Halifenin ikrah ile talakın sahih olmad ığına
dair gelen hadisi rivayetten menetmesine ra ğmen, Malik'in mezkür hadisi
rivayet etmesini mihnetin sebebi olarak ileri sürmü şlerdir; çünkü Halifeye
kar şı ayaklananlar, bey'at ın ikrah ile vukubuldu ğunu ileri sürüyorlar ve bunu,
ikrah ile talakın sahih olmadığını belirten hadise k ıyasla, hilâfetin de
sahih olmayaca ğını iddia ediyorlard ı. Maamafih, bir hacc mevsiminde Hicaz'a
gelen Halife Ebü Ca (fer el-Man şür, vukubulan hadiseden haberi bulunmad ı-
ğın ı beyan ederek Malik'ten özür dilemi ş ve hatta baz ı haberlerden anla şddığma
göre, Hazreti Peygamberin hadislerini biraraya getiren bir de kitap
telif etmesini istemi ştir. Malik, Halifeden gelen bu istek üzerine el-Muvatt(ı'
ad ın ı verdi ği me şhur kitab ını tasnif etmi ştir.
İbn Hacer, el-I'Vluvattcr ın tasnifine tekaddüm eden devri de tavsif ederek
şöyle der: "Hazreti Peygamberin asari, ashab ı ve kibar- ı tabicin devrinde
iki sebepten dolay ı camilerde müdevven ve müretteb de ğildi. Birincisi, Muslim'in
şalıilı'inde de sâbit oldu ğu gibi, Kur'ân ı Kerimle kar ışma korkusundan
dolayı sahabenin tedvinden menedilmeleri; ikincisi ise, haf ızalarm ın geni ş -
liği ve zihinlerinin ak ıcılığı idi. Ço ğu yaz ı bilmiyordu. Fakat tabi'ün devrinin
sonlar ına do ğru uleman ın muhtelif şehirlere da ğılması, havaric, rafıza ve
kader münkirleri gibi bidat ehlinin ortaya ç ıkmas ı üzerine, asar ın tedvini
ve bâblara göre tertibi ba şlad ı. Bu i şe ilk defa giri şenlerin ba şında er-Rebic
nın Subeyh, Sacid İbn Ebi cArübe ve di ğerleri vard ı. Bunlar, üçüncü tabaka
gelinceye kadar her hain ayr ı ayrı tasnif ediyorlard ı . İmam Malik el-Muvagcr
ad ın ı verdi ği kitab ını tasnif etti. Bu kitapta, Hicaz ehlinin hadisini toplam ış ,
215

sahabenin sözlerini tâbi'an ve daha sonrakilern ı fetvalar ını da mezcederek
onu telif etmi şti" 828
Hazreti Peygamberin hadisleri yan ında sahabenin söz ve fetvalar ına da
yer verilerek telif edilen bu kitab ı, İmam Mülik, şeyhlerine arzetmi ş, onların
muvafakatlar ım bildirmelerinden sonra da ona el-Muvattir ad ını vermi ştir829.
İmam el-Evzü`rnin, kitab ı Mülik'e kırk günde okuyup arzetmesi üzerine
onun, "benim kırk senede telif etti ğimi siz benden k ırk günde ald ınız" demesi
83°, kitab ın telifinde gösterilen gayret ve titizli ğe delâlet eder.
Yukar ıda da i şaret etti ğimiz gibi Mülik, Muvagg ı ile ilk musann ıflardan
oldu ğu gibi, rivayet olunan hadislerin kabulünde ihtiyat ı elden bırakmayan
ve onlar ı metin ve isnad yönünden şiddetle tenkid eden imamlar ın da
başında gelir. Bu bak ımdan, kesinlikle bilinmese bile, hadis ilminin cerh ve
ta'dile ait kaidelerinden mühim bir k ısmının Mülik İbn Enes tarafından ortaya
konuldu ğu ileri sürülebilir.
İmam Mülik'in, hadislerin kabulünde gösterdi ği bu ihtiyat ve hadis râvileri
hakk ında giri ştiği şiddetli cerh dolayısiyle Muvatt

şu görüşü nakletmi ştir: "Malik'in kitab ı,kendi nazarmda ve mursel munkat ı c
ve bunun gibi baz ı zayıf hadislerle ihticac etmenin gerekli oldu ğu hususunda
kendisine tâbi olanlar ın nazar ında sahihtir. Fakat el-Butiari'nin kitab ındaki
munkat ı< hadislerle Muvagö'daki munkat ı

III. BÖLÜM
TASNİFİN ALTIN ÇAĞI: KUTUB- İ SİTTE DEVRI
1. Tasnife hız veren âmiller
a. Kad ın ilmi nin doğu şu
(III. Hicri As ır)
Birinci hicri as ırda, müslümanlar aras ında ortaya ç ıkan siyasi ihtilâflarm
giderek itikada dönü ştüğü ve İslami inanç üzerinde, yahut hiç olmazsa,
ilk müslümanların akaidini te şkil eden bir tak ım meselelerde cidal ve münakaşalara
sebep oldu ğu, önceki bahislerimizde yeterince aç ıklanm ış ; bu cidal
ve münkaka şaların ise, zamanla, mürci'e, mutezile, kaderiyye, cebriyye
gibi çe şitli akaid mezheblerinin do ğmas ına yol açt ığı gösterilerek bunlar hakkında
lüzumlu bilgi verilmişti. İşte bu akaid mezheplerinin do ğuşuna sebep
olan cidal ve münaka şalar, aynı zamanda, "Kelâm" ad ı verilen yeni bir ilmin
de başlıca kayna ğı olmuştur. Filhakika daha sonraki devirlerde, baz ı müellifler
tarafından verilen "Kelâm" ile ilgili tarifler, bu görü şümüzü kesinlikle
teyid eder. Meselâ el-Fürübi (Ö. 339) ye göre "Kelâm sanat ı, şeriat koyucusunun
tasrih etti ği baz ı mandut amel ve itikadlar ın müdafaas ında ve onlara
muhalif çe şitli söylentilerin temizlenip at ılmas ında, insanın sâhip olduğu
kudrettir. Bu, amel ve ittikadlara göre ikiye ayr ılır. Ancak kelâm sanat ı, "fıkıh"tan
ayr ıdır; zira "fıkıh", şeriat koyucusunun aç ıkça ortaya koydu ğu
amel ve akideleri al ır; onlar ı asıl kabul eder ve sonra bu as ıllardan, gerekli
olan diğer amel ve itikadlar ı istinbat eder. Buna göre mutekellim (kelâmc ı),
"fakih"in istinbattan önce as ıl olarak kullandığı delillerin müdafiidir" 837.
El-nraliPrıin bu tarifinden aç ıkça anla şılıyor ki, "Kelâm" ın aslı, ister
Allah Ta'ala olsun, ister O'nun Rasülü olsun, Şâric ( şeriat koyucusu) taraf ından
vazolunan dini as ıllarm müdafaas ından ibarettir.
El-GazülI (Ö. 505) de, kelâm hakk ında şu görüşü ileri sürmüştür: "Ehl-i
sunnet akidesini, ehl-i bid

dir. Allah, kullarma Rasülünün dilinde, din ve dünyalarm ın selâmeti bak ı-
mından hak olan bir akide vermi ştir. Sonra da şeytan, nıiibtedianın kalbine,
sunnete muhalif şeyler ilka etmi ştir. Onlar, şeytanın bu telkinleriyle hak olan
akideyi te şviş etmek üzere iken, Allah, mutekellimün taifesini vücuda getirip
davalarını sunnetin zaferi için, ehl-i bid'at ın telbisat ım çıkarıp atacak ınüretteb
bir kelâm ile harekete geçirmi ştir. Bunun neticesinde de Kelâm ilmi ve
ehli ortaya ç ıkın ıştır" 838.
El-Gazâli'nin bu görü şü de, kelümm, İslâm akaidinin müdafaas ını ve ona
ayk ırı düşen sap ık görüşlere kar şı korunmas ını gaye edinen bir ilim olarak
ortaya ç ıkmas ı yönünden, el-Fârübi"nin tarifiyle uyu şur.
"Kelâm ilmi, delil irad ı ve şüphenin izalesiyle akaid-i diniyyenin isbatıdır"
derken el- tel (Ö. 756) 839, diniyyeyi yakinen has ıl olan delil,.
lerle bilmektedir. Mevzuu bu akaidin isbat ıdır" derken de et-Teftüzâni.
792) 840, gerek el-FürübI'den ve gerekse el-Gazülrden farkl ı bir şey söylemiş
değillerdir.
Kelâm, İslâm akaidinin isbat ını ve onun yabanc ı fikirlere kar şı korunmas
ını gaye edinen bir ilim oldu ğuna göre, bu ilmin temelinde, cidal ve münakaşadan
oluşan bir ta şın yattığını anlamamak mümkin de ğildir. Bu bakımdan,
konunun ba şında da i şaret etti ğimiz gibi, müslümanlar aras ında siyasi ihtilâflardan
sonra ba şlayan akaide müteall ık münaka şalar, Kelâm ilminin do ğuşunu
haz ırlayan ba şlıca âmiller olmu ştu.
Ancak, şurasou da gözden uzak tutmamak gerekir ki, akaidle ilgili sistemli
münaka şalar, ilk defa ortaya ç ıkışı hakkında daha önce yeterli bilgi
verdiğimiz mutezile mezhebi taraf ından ba şlatılmış; bu mezhebin bilhassa
kadim Yunan felsefesi ile me şguliyeti ve akl ı, nakle dayanan dini nasslara
takdimi, kendine has mutezile kelümm ın doğmasına vesile oldu ğu gibi, ileride,
mutezile de dahil olmak üzere "bidat ehli" aras ında say ılan di ğer mezheb
kelâme ılarma kar şı mücadeleye giri şecek olan ehl-i sunnet kelânumn do ğ-
masına da öncülük etmi ştir. Bu bakımdan Kelâm ilminin doğuşunu, mutezilenin
doğuşu ile bir mütalaa etmekte her hangi bir mahzur yoktur. Bununla
beraber, mutezile ile birlikte bid'at ehlinden say ılan diğer mezhebler kelümm ın,
Kelâm ilminden sarhp sarlanuyaca ğı konusu, müteahh ırün aras ında münakaşa
konusu edilmi ştir; çünkü bunlara göre "kelâm ın konusu, Muhammed'in
dinine müteallık akaidin isbat ıdır. Bu da akideye konu te şkil eden meselenin
teslimiyetle kabul edilip sonra akla istinad eden bürhan ile takviyesidir.
838 El-Munlp.z minez-zaleıl, s. 132 vd.
839 Bkz. Aiudıfd-Din Şerh,u'l-Mevölf. ıf, I. 14-15.
840 Şerbu'l-Malciişul, I. 5.
219

Kelâmda şercın akıl ile teyidi ve akidenin Kitap ve Sunnette varid olan meselelerden
olmas ı şartt ır. Bu iki saman birisinin bulunmamas ı halinde, kelâm
asla kelâm olmaz" 84°. Bidat ehlinin kelânunda ise, Islam şeriat ına uymayan,
hattâ ona ayk ır ı düşen bir çok mesele akaid içerisinde mütalaa edilmi ş ve onların
akıl yolu ile iSbat ve müdafaas ı yap ılmağa çalışılmıştır. Bu ise, tabii
olarak, sunnete ba ğl ı müslümanlar aras ında tepki ile kar şılanm ıştır. Nitekim
yukarıda kelâmla ilgili sözlerini nakletti ğimiz el-Gazöli ve el-Ici"de bu hususu
açıkça müşahede etmek mümkindir. El-Gazali, "kelâm ilminin gayesi, ehl-i
sunnet akidesini, ehl-i bid (at ın te şvi şinden muhafaza etmektedir... Onlar,
şeytamn telkinleriyle hak olan akideyi te şvi ş etmek üzere iken, Allah mütekellimön
tâifesini vücöda getirip davalar ını sunnetin zaferi için ehl-i bidcat ın
telbistam ç ıkarıp atacak müretteb bir kelâm ile harekete geçirmi ştir" derken,
kelâm ın konusunun Kitap ve Sunnete dayanan akaid oldu ğuna i şaret etmi ş ;
ehl-i bidcat kelâm ım kelâmdan saymad ığım da, mütekellimön taifesinin sunnetin
zaferi için yarat ıldığını söylemekte aç ıklamışt ır. El-Id ise, Kela ın ilmini,
"delil irad ı ve şüphenin izalesiyle akaid-i diniyyenin isbat ıdır" sözü ile
tarif ederken, mezkör akaidin İslam dininden alınması gerekti ği görü şünde
tâbi olmu ş, fakat tarifine ekledi ği "has ım her ne kadar bizim nazarım
ızda hatalı da olsa, onu yine kelâm ulemas ından addederiz" sözü ile 842,
bidcat ehlinin kelâm ı görü şünde el-Gazöli'den ayr ılmıştır. Maamafih ehl-i
bicicat kelâm ı hakkında ortaya ç ıkan münaka şaların mahiyeti ne olursa olsun,
i şin gerçek olan yönü, yukarıda da i şaret etti ğimiz gibi, kelâm ın mutezeile
ile birlikte tarih sahnesine ç ıkmış olmas ıd ır.
Mutezilenin ehl-i sunnete muhalif kald ığı bir çok akaid meselesinden
bilhassa iki tanesi, usöl-i dinde çok büyük ehemmiyeti haizdir. Bunlardan
birincisi insanın fiilen (efcâlu'l-Sböd) ile ilgilidir. Mutezileye göre fiillerin gerçek
hâlikı (yarat ıcısı), Allah de ğil, insandır. Bu sebepledir ki insan, sevab ve
ıkaba müstahak olur. Mutezile, bu görü şü ile kaderi red, Hazreti Peygamberden
rivayet edilen kaderle ilgili hadisleri inkâr ve ba şta sahabe olmak üzere
bu hadislerin râvilerini yalanc ılıkla itham etmi ştir. Halbuki ehl-i sunnete göre
insanın füllerini Allah yarat ır. Bu yaratmada insan ın kesb ve ihtiyarının hiç
bir rolü yoktur. Her şey Allah' ın takdiri içerisinde cereyan eder. Hazreti Peygamberden
bu konuda rivayet edilen ve muteber kitaplarda yer alan hadisler
sahihtir; bu hadisleri geldi ği şekliyle kabul etmek lâz ımd ır
Mutezilenin ehl-i sunnete muhalif kald ığı ikinci konu, Allah Ta'âlân ın
s ıfatlar ı ile ilgilidir. Mutezileye göre Allah, sem ( (işitme), ba şar (görme), ilim,
hayat, kudret ve kelâm gibi zât ı ile kaim s ıfatlardan münezzehtir; çünkü bu
841 Ta şköprüzade, Mevzü

s ıfatlar isbat edildi ği takdirde kadimin teaddüdü gerekir. Ehl-i sunnet ise,
bu s ıfatlar ın, Allah Tacâlân ın zât ının ne aynı ne de gar'', fakat zât ı ile kaim,
kadim olduğu görüşündedir.
Mutezilenin sıfatlarla ilgili bu ta'til görü şü, fer'i bir meselede ciddi sonuçlar
veren yeni bir ih.tilüf konusu ortaya ç ıkarmıştır. Bu konu, Allah Ta'alâmn
kelâmından ibaret olan Kur'ân ı Kerimle ilgilidir: Kur'an, Allah' ın kelâmı
olduğuna göre, kadim midir yoksa hâdis ve mahlük mudur Mutezile, Allah' ın
zât ı ile kaim, s ıfatlar ını ve dolayısıyle kelâm s ıfat ını reddetti ği için, O'nun
kelâmı olan Kur'a= da muhdes ve mahlük oldu ğunu, ihtiyaç ânında harflerin
ve seslerin yine mahlük olân bir cisim üzerinde yarat ıldığını, Peygamberin
de bu sesleri i şittiğini ileri sürmü ştür. Ehl-i sunnet ise, Allah' ın zât ı ile
kaim kadim s ıfatlar ım isbat etti ği için, kelâmının da kadim oldu ğunu ve
dolayıs ıyle Kur'ân ı Kerimin mahlük olamayaca ğını kabul etmi ştir.
Ancak, ehl-i sunnet veya ilk devirlerde onlar ın temsilcileri olan hadisçiler,
s ıfatlar hakk ında veya Kur'ân ı Kerim hakkında, yukar ıda zikretti ğimiz
görüşü benimsemi ştir, derken, onlar ın, Hazreti Peygamberden ve onun
ashab ından gerek haber olarak ve gerekse genel inanç olarak, kendilerine ulaşan
bilgi dışında her hangi bir görü ş veya kanaata sahip olmad ıklarını da
belirtmek isteriz. İslam akaidi ile ilgili olarak bildikleri ve inand ıkları her şey,
sadece Hazreti Peygamberden ashab ı vasıtas ıyle gelen haberlerin ve Kur'ân ı
Kerim ayetlerinin ö ğrettiklerinden ibarettir. Kur'an:L Kerim, Allah' ın s ıfatlarmdan
bahisle onlar ı isbat ediyordu. Keza Hazreti Peygamberden nakledilen
sahih haberler de Kur'ân ı Kerimi teyid ediyordu. Kader meselesinde de
durum ayn ı idi. Hazreti Peygamber çe şitli sözleriyle, insanın iyi veya kötü
davranışlarına göre üzerine tereddüb edecek sevab ve ıkab ı gösterirken kaderi
reddetmiyor, aksine isbat ediyor ve ona inanmay ı islâm' ın şartlar ı içinde zikre
diyordu.
Kur'âm Kerimin, Allah' ın kelâm ı olmas ı dışında, mahlük veya gayr-i
mahlük olduğu hakkında Hazreti Peygamberden tek bir söz nakledilmemi ş ,
müslümanlar aras ında da bu konuda müsbet veya menfi hiç bir inanç teşekkül
etmemi şti. O halde mesele bir akide meselesi de ğildi.
Mutezilenin zuhuru ve Yunan felsefesi ile me şgul olmağa ba şlamas ı, daha
İslâm dinini bu felsefenin ışığı altında izah etme ğe kalkışmas ı, o zamana
kadar hakim olan İslâm akaidini ters yüz etti. İnanılmas ı gereken hususular
saf d ışı edilirken, yeni inançlar ihdas edildi. Hadisçaer de bu inançlar ı benimsesinler
diye tehdit edildiler, i şkenceye tâbi tutuldular. Kur'ân ı Kerime ve
Hazreti Peygamberden naklettikleri haberlere dayanan inançlar ını terketsinler
diye de haberleri yalanland ı; kendileri yalanc ıhkla itham edildi.
Bunlara dair elimizde pek çok örnekler vard ır.
221

U. Hadisçilerin itham edilmeleri
Mutezilenin, ba şta sahabe olmak üzere hadisle me şgul olan ve onu s ırf
dinin bir kayna ğı olduğu için nakleden hadisçileri, hiç bir kayda tabi olmadan
itham etmeleri, prensiplerine ve felsefe ile terbiye ettikleri ak ıllarına ayk ırı
düşen hadislerin yalan oldu ğunu iddia edebilemek için ba şvurulmu ş bir çare
olarak görülür. Nitekim bu husus, Ahmed Emin tarafından da tesbit edilmi ş
ve şöyle denilrai ştir: "Bu mezhebin mutezilenin akla tan ım ış olduğu tam
hakimiyetten ne şet eden bir yan ı da, prensiplerini vazedip onlara gerçek bir
imanla ba ğland ıktan sonra, bu prensiplere ayk ırı düşen âyetleri tevil, liadisleri
ise inkar etmeleri ve bunlar ı büyük bir cür'et ve sarahatla yapmalar
ıd ır. Bu sebeple onlar ın hadis kar şıs ındaki mevkileri, çok defa, onun s ıhhatinden
şüphe, bazan da inkar edenlerin mevkiidir. Çünkü onlar, ak ıl üzerinde
hadisin de ğil, hadis üzerinde akl ın hükmünü kabul ederler'"".
Mutezilenin hadisler kar şısındaki bu tutumunu, me şhur mutezile imamlarmdan
el-Cabli' ın, kendisi gibi bir mutezile imam,' olan en-Naiiam hakk ındaki
şu sözleri de teyid eder: "E ğer en-NaZiam' ın aklı, hadisle rivayet olunan
hakikati kabul etmezse, hadisi garip bir şiddetle inkâr eder. Mesela kedilerin
medhi, köpeklerin de zemmi hakk ında ve birincisini ikincisine tafdil eden
bir çok hadis nakledilmi ştir. Islam'da kedi sevilir; art ığı temizdir. Köpek ise
mekrûhtur; art ığı da ,pistir. Bununla beraber en-Naiiam, akl ına dayan ır;
hadisçilere hitap ederek şöyle der: Kediyi köpe ğe tercih edip Peygamberden
köpe ğin öldürülmesi, kedilerin ise bakılıp terbiye edilmesiyle ilgili hadisler
rivayet ettiniz. Bununla beraber kedinin bütün faydas ı fareleri yemesinden
ibaret. Halbuki o, sesi ve güzelli ği için beslediğiniz kuşlarmızı da yer. Evinizdeki
zararlar ından dolay ı affınıza mazhar olsa bile, kom şunuzun evindeki zararlar
ından dolayı onu affedemezsiniz. Bunlara ilaveten kedi, akrep, y ılan,
çe şitli pis böcek ve ha şaratla bir çok zehirli şeyleri yedi ği halde, siz kalk ıp
kedinin art ığı temiz, köpe ğinki ise pis diyorsunuz. Köpe ğin faydalar ı sayılamayacak
kadar çok oldu ğu halde, bununla yetinmeyip söylediklerinizi Peygamberinize
izafe ediyorsunuz 844.
El-Câkni' ın bu sözlerinden aç ıkça anla şılıyor ki, en-NaZiam' ın aklı, kedi
ile köpe ği sadece menfeat yönünden mukayese ettikten ve köpe ğin kediye nisbetle
daha çok faydal ı olduğu kanaatma vard ıktan sonra, Hazreti Peygamberden
nakledilen ve sahih olduklar ında şüphe bulunmayan kadislerin845 şeriat
843 ulta'l-İslam, III. 85.
844 Ayın eser, III. 116-117.
845 Mesela köpekelerin a ğız sokup yalayarak kirlettikleri kaplar ın yedi defa y ıkanmas ıyle
ilgili emirler için bkz. el-Bubart, Şahiti, I. 51; Muslim, .54/4, I. 234-235. Aynı hadisler dört Sunen
tarafından da nakledilmiştir. Köpeklerin öldürülmesi, sonra da av ve çoban köpeklerine müsade
edilmesi hakk ındaki hadisler için bkz. Şahiti, IV. 99; Muslim, Şahiti, III. 1200—
1204. Kedi art ığımn necis olmadığını ifade eden hadisler için bkz. Ebü Davhd, Sunen, I. 18;
Sunen, I. 153-155; en-Nesa'I, Sunen, I. 55; İbn MEıce, Sunen, I. 149-150.
222

yönünden sebeb-i vüradundaki hikmetini ara ştırmak lüzumunu hissetmeden
reddetmi ş, sonra da hadisçilere hitaben "söylediklerinizi Peygamberinize izafe
ediyorsunuz" diyerek onlar ı yalanc ıhkla itham etmi ştir. Bugün bile sokaklarda
ba şıbo ş dola şan kedilerden çok köpeklerin toplan ıp öldürüldüğü düşünülürse,
asırlarca önce Hazreti Peygamberin köpekler hakk ında söylediği
sözleri, mutezile imami en-NaZiam' ın hangi Ali, muhakeme ile reddetti ğini
araşt ırmak, her halde lüzumsuz bir i ş olmasa gerektir.
Mutezile kelâmc ılarının, prensiplerine ayk ırı düşen hadisleri reddetmek
için râvileri kötülemelerini ve yalanc ıhkla itham etmelerini, asl ında, daha
önce de aç ıkladığımız gibi, Cemel vak'as ına karışmış bazı sahabileri nas ıl
fâsik olmakla itham ettiklerini gördükten sonra, a şırı bir cür'et saymamak
gerekir. Hatta me şhur bir mutezile imam ı olan Sumame İbnul-Esras' ın Cuma
günü namaza giden müslümanlar ı i şaret ederek "bak şu öküzlere, bak şu e şeklere"
demesi, sonra da Hazreti Peygamberi kasdederek "bu Arab halk ı ne
hale sokut" diye ilave etmesi yamnda 846, hadisçilerin yalanc ıhkla itham edilmeleri
çok daha hafif kalmaktad ır. Bütün bunlar, mutezilenin, sahih olduğunu
bilseler bile, Hazreti Peygamberden gelen bir hadise tâbi olmayacak kadar
dini kay ıddan uzak, buna mukabil kendi umdelerine s ıkı s ıkıya ba ğlı bir
mezheb oldu ğunu gösterir.
İbn Kuteybe, mutezilenin hadisçileri itham etmeleriyle ilgili olarak baz ı
sözlerini nakleder. Bu nakle göre mutezile der ki: "Hadisçilerin garib olan hallerinden
biri de, Yahya İbn Macin, Ibnu'l-Medini ve benzeri i ınamlar ın
cerhine 'uyarak yalanc ı olduğunu kabul ettikleri bir şeyhten maraf olan hadisleri
yazmamalar ıdır. Halbuki yine bunlar, hiç bir sahabinin muvafakat etmedi
ği, cOmer, (Osman ve ( İı'i " şe' ılin yalancı olarak ilan ettikleri Ebu Hurayra'n
ın hadislerini rivayet ederler ve delil olarak kullan ılar. Keza

terden en az haz alanlar ıd ır İlmin şekli, hadisin ismiyle kanaat etmi şlerdir.
Fulan kimse rivayet yollar ını iyi bilir, hadis râvisidir, derler de, yazd ığını iyi
bilir veya bildi ği ile âmildir, demeyi terketmi şlerdir. Bunlardan elli sene boyunca
kendisine hayvan s ırt ında gelinip hadis al ınan birine, bir kuyuya dü şen
fareden sual sorulsa, kuyunun temiz oldu ğunu söyler. Bir ba şkasına Allah
Tacâlân ın "rihun fihâ şırr" sözü hakk ında sorulsa, şiddetli so ğuk manâsma
gelen " şırr" kelimesini, çok defa geceleri sesi duyulan bir ha şereye atfeder.
Bir ba şkas ı "seWatin" ve "selo (ine"den rivayet eder; fakat bunlar ın Şube ve
Sufyân oldu ğunu anlam a z" 8 47.
Mutezile kelâme ıları, İbn Kuteybe'den naklen zikretti ğimiz bu sözlerinden
de anla şıld ığı gibi, aralar ında hiç bir ay ırım yapmaks ızın bütün hadisçileri
kötülemi şler, sonra da bu kötüledikleri kimseler taraf ından rivayet olunan
hadislerin dinde delil olarak kullandannyaca ğını ileri sürüp daha önceki
bahislerimizde de aç ıkland ığı gibi, onlar ı kısmen veya tamamen reddetmi ş-
lerdir.
Asl ında bir hadisçinin kötülenmesi, daha do ğrusu, hadis ilmindeki kendine
has tabiri ile zay ıf ve kusurlu taraflar ının ortaya konulmak suretiyle cerh
edilmesi, garib kar şılanmamas ı gereken bir husustur. Hadisçilerin bizzat
kendileri de bu konu üzerinde titizlikle durmu şlar ve kendi meslekta şlarını
hiç çekinmeden cerhetmi şlerdir. Bu faaliyetin bir neticesi olarak meydana
getirilen rical kitaplar ı ve bilhassa bu kitaplar ın zu'afâya tahsis olunanlar ı,
bunun en aç ık delillerinden birini te şkil eder. Ancak, hadisçilerin kendi meslekta
şlar ın' cerhetmeleriyle mutezile kelâmcdarm ın hadisçileri kötülemeleri
aras ında gaye ve maksad yönünden belirli bir fark vard ır ve bu fark, amel
ve itikad ın meydana getirdi ği İslam şeriat ın ın temelini te şkil eden sunnetin
özüne müteall ık bir anlayıştan ileri gelir. Hadisçiler, daha önce de aç ıklad ı-
ğı= gibi, sabih olan sunneti tesbit etmek, zay ıf ve uydurma olan ından ay ırmak
gayesiyle râvileri ıı cerhini zaruri görmü ş ve bununla ilgili usül ve kaideleri
geli ştirme gayretine giri şmi ş iken, mutezile kelânıc ıları, me şgul olma ğa
ba şlad ıkları felsefenin ışığı alt ında, İslâm akaidine ba şka bir yön verme arzusuna
kap ılmış ; bu arzunun gerçekle ştirilmesi i şinde sunnet veya hadisin
lüzumsuzluğunu ve hattâ onun kendi prensiplerine çok defa ayk ır ı düştüğünü
görerek onu bertaraf etme çarelerine ba şvurmu şlard ır. Nitekim bu çareler de,
bazan haber-i âhâd ın ve hattâ mutevatirin delil olma keyfiyetini reddetmek,
hazan da, bütün hadisçileri kütülemek ve yalanc ıl ıkla itham etmek şeklinde
t ezahür etmi ştir.
847 Bu iki isim, noktasız yazıldığı zaman "yedi" ve "yetmi ş" mandlar ında "seb`a" ve "sebcii"
şeklinde de okunabilir. Ayn ı eser, s. 10.
224

Hazreti Peygmaberden, Allah Ta'alân ın sıfatlar ını isbat eden say ısız
hadis nakledilmi ş olmasına ve bu hadislerin Kur'an' Kerimde yer alan s ıfat
ayetlerini teyid ve tafsil edici bir mahiyeti bulunmas ına rağmen, mutezile
kelamcdar ı, aynı çarelere ba şvurarak bu hadisleri reddetmi ş, Kur'an ayetlerini
ise, kendi felsefi görü şleri do ğrultusunda tevil etme cihetine gitmi şlerdir.
Keza kaderle ilgili olarak ve kaderi isbat eden bir çok hadis ayn ı şekilde reddedilmi
ş, kaderin nefyi bab ında Hazreti Peygamberden tek bir hadis nakledilmemiş
olmas ına rağmen, mutezile kelâme ılar ı, felsefi görü şlerine uygun olarak
kaderi inkar etmekte tereddüt göstermemi şlerdir 848.
Allah Ta'alânın ahırette mü'minler tarafından görülece ği, muhtelif hadislerde
aç ık bir dille ifade edilmi ş, buna kar şılık görülmesinin imkansız olduğuna
delâlet eden tek bir hadis varid olmam ış iken, mutezile kelamc ıları,
,prensiplerine ayk ırı olduğu için, ru'yet hadislerini red, Kur'ân ayetler -ini de
garib bir biçimde tevil etmi şler ve ru'yetin imkans ız olduğunu ileri sürmü ş -
lerdir 849. Buna benzer daha pek çok örneklerinin gösterilmesi mümkin olan
mutezili faaliyetlerin en dikkat çekici olan ı, halku'l-Kur'an inanc ında takip
ettikleri yoldur. Daha önce de i şaret etti ğimiz gibi, Kuran]. Kerimin rnahla
veya gayri mahlnk oldu ğunu gösteren hiç bir dini nass ve müslümanlar aras
ında bu konuda yerle şmi ş her hangi bir inanç mevcild de ğilken, mutezile
kelamcıları, halku'l-Kur'ân ı bir akide konusu yapm ışlar ve müslümanlar ı bu
ak deyi ikrar etme ğe zorlanu şlard ır. Bu hadise, muhatab ın hadisçiler olmas ı
yönünden hadis tarihinde ve İslam fikir hayat ında önemli bir yer i şgal eder.
c. ljallcu'l-Kur'an inancı ve milu ıet
1-lalku'l-Kur'an inanc ı, Allah Tacalân ın s ıfatlar ının ve bilhassa kelâm
s ıfat ının nefyi neticesinde ortaya ç ıkmış bir görü ştür. Daha önce de i şaret
ettiğimiz gibi, gerek Kur'ân ı Kerimde ve gerekse Hazreti Peygamberin hadislerinde
zikredilen s ıfatlar, müslümanlar aras ında, tanıtıldıkları şekiliyle kabul
edilmiş, onlar ın, Allah' ın zatı ile kaim kadim s ıfatlar oldu ğuna inan ılmıştır.
Bunun ötesinde hiç kimse, cidal ve münaka şaya varacak bir görü şe sahip
olmamışt ır Ancak, mutezile mezhebi ııin zuhurundan sonra s ıfatlar meselesi,
Kur'ân ve hadisin çizdi ği çerçeve d ışında münaka şa edilen bir konu haline
gelmiş, bu iki kaynak tarafından aç ıklanmadığı için, insanın bilmesine imkan
olmayan bir takım meseleler, sanki kabul edilmesi gereken birer akide imi ş
gibi, müslümanlara telkin edilme ğe ba şlanmışt ır. Kelâm s ıfat ının nefyi neticesinde
ortaya ç ıkan halku'l-Kur'ân inanc ı bunlardan birini te şkil eder.
848 Daha geni ş bilgi için bkz. Talât Koçyiğit, Hadisçilerle keleime ılar arasındaki münakakaşalar.
849 Bu konuda daha geni ş bilgi için bkz. Talât Koçyi ğit, Kur'an ve Hadiste ru'yet meselesi.
225

Kur'an]. Kerimin bir çok âyetlerinde, Allah Tacâlân ın konuşma s ıfat ına
i şaret edildi ği, baz ı peygamberlerle arada hiç bir vas ıta olmadan do ğrudan
doğruya konu ştuğu, onlara hitap etti ği, açık ve tereddüde yer vermeyecek bir
uslüb içinde görülür. Bu bak ımdan Allah Tacölö "Mutekellim" dir ve O'nun
bu s ıfatı, zötı ile birlikte ezelden beri mevcuttur; bir ba şka ifade ile kadimdir.
Kur'ân ı Kerim de O'nun kelâmından ba şka bir şey değildir. Mutezile kelâmc
ıları, bu görü şün aksine, Allah Ta'âlân ın diğer s ıfatlar ı gibi kelâm s ıfat ını
da reddetmi ş, ancak kelânu ihtiyaç ân ında bir cisim üzerinde yartt ığını, dolayısıyle
Kur'ân ın da yarat ılm ış olduğunu ileri sürmü şlerdir.
Aslında s ıfatlarm tactili ve Kur'amn mahlük oldu ğu görü şü İslam türihinde
ilk defa Cacd İbn Dirhem tarafından ortaya at ılmıştır. İkinci asr ın
başlarında, son Emevi halifesi Mervön İbn Muhammed (1227-132) in mürebii
olan Cacd, muhtemelen Şöm hristiyanlar ından ald ığı bu güşü, müslümanlar
aras ında yaymağa başlayınca, Şöni'dan tardedilmi ştir. Bundan sonra Kiife'ye
gelmiş ve orada kar şılaştığı Cehm İbn Şafvön (Ö. 128) a da ayn ı görü şü telkin
etmiştir. Ne var ki halk ın akidesini ifsad eden faaliyetleriyle dikkat ı çeken
Ca'd İbn Dirhem, Halife Hi şö ın İbn

larda mutezile imamlar ına a şırı derecede yak ınlık gösteren bir halife idi. Bu
imamlardan bilhassa Sumame Ibnul-E şras, Ebu'l-Huzey1 el- (Allaf ve Bi şr
İbn Gıyas' ın Halife üzerindeki tesirleri pek büyük olmu ştur 853. Nitekim Halife
ile mutezile imamlar ı aras ındaki bu yakınlığın neticesinde, el-Me'mün,
lıalkul-Kur'an inanc ını devletin resmi akidesi olarak ilan etmekten çekinmemi
ş ; 218 senesinde Bizans seferine ç ıktığı bir s ırada, Ba ğelad'taki nâibi
İshak İbn Ibrahim'e ilk mektubunu yazarak, Kur'ân ın mahlük oldu ğu görüşünde
hadisçilerin ikrar ve itiraflar ını almas ını emretmiştir. Bunu takip
eden ikinci mektubunda, hadisçilerden yedi ki şinin seçilip kendisine gönderilmesini
istemi ş, bunların ikrarlar ın ı bizzat alaca ğını bildirmiştir. Naib, tan ınmış
imamlardan Yahya İbn Ma`in (Ö. 233) ba şta olmak üzere, Tabaldıt müellifi
İbn Sa`d (Ö. 230), Ahmed İbn İbrahim ed-Devraki (Ö. 246), Zuheyr İbn
Harb (Ö. 234) ve di ğer üç ki şiyi Halifenin karargah ına göndermi ştir. 13a ğdadta
iken naibin huzurunda lıalku'l-Kur'am ikrar etmeyen bu hadisçiler, Halifenin
karargah ında ve ölüm tehdidi kar şısında ikrar etmek zorunda kalm ışlar
ve Bağdad'z geri gönderilmi şlerdir.
Halifenin üçüncü ve dürdüncü mektuplar ı, başka hadisçilerin ikrara davet
edilmeleri, ikrar etmeyenlerin ikrarlar ının sa ğlanmas ı için Halifenin karargahına
gönderilmeleri ile ilgili emirleri ihtiva ediyordu. Nâib bu emirler gereğince
aralar ında Ahmed İbn Hanbel'in de bulunduğu bir çok hadisçiyi toplamış
ve bunlara Halifenin mektuplar ını okuyarak halku'l-Kur'an ı ikrar etmelerini
istemi ştir. Tehdit kar şısında bir çoklar ı ikrar etmi ş, Ahmed İbn Hanbel
ve Muhammed İbn Nalı ikrar etmedikleri için zincire vurularak Tarsüs'a
doğru yola ç ıkarılmışlard ır. Onlar yolda ikn Halifenin ölüm haberi gelmi ş ,
bu arada me şakkate dayanamaya ıı Muhammed İbn Nalı da vefat etti ği için,
Ahmed İbn Hanbel tek ba şına Ba ğdad'a geri getirilmi ştir.
Halife el-Me'man'un ölümü, hadisçiler yönünden hiç bir rahatl ık sa ğlamann
ş, aksine çok daha ac ı günlerin gelmesine sebep olmu ştur. Çünkü yerine
geçen karde şi el-Mdta şım (218-227), el-Me'mfin'un vasiyetine uyarak balku'l
Kur'an inanc ının telkini i şindeki faaliyetini devam ettirmi ştir. Her
şeyden önce, Ba ğdad' ın büyük imam ı Ahmed İbn Hanbel'in ikrar ında büyük
fayda mülâhaza eden yeni Halife, önce onu 14 ay gibi uzun bir süre hapis
tuttuktan sonra saray ına getirtmi ş ve ikrar ını alma ğa çalışnu şt ır. Ancak Ahmed
İbn Hanberin a ğz ından Kur'ân ın Kelâmu'llah oldu ğunu beyan eden
söz dışında hiç bir cevap alamam ış, bayıhncaya ve vücüdunda yaralar aç ı-
l ıncaya kadar k ırbaçlanmas ı da ikrar ın ı sa ğlamadığı için nihayet onu evine
iade etmi ştir.
853 E1-Bağd3c11, el-Fark beyne'l-firak, s. 104; İbn Keeir, el-Bidrıye, X. 275, 279.
227

Halife el-Mdta şım' ın Ahmed İbn Hanbel'i serbest b ırakmas ında, içine
düştüğü büyük bir korkunun rol oynad ığına şüphe yoktur. Zira sarayda i ş-
kencenin devam etti ği sıralarda, Bağdâd halkının Ahmed İbn Hanbel'in s ıhhatinden
endi şeye düşerek saray etraf ında toplanmas ı ve büyük hâdiselerin
çıkmas ı ihtimali, Halifeyi korkutmu ş ; önce yaralar ını tedavi ettirerek bedence
s ıhhatte oldu ğunu halka gösterip isbatlamış, sonra da ailesine teslim
etmi ştir.
Halifenin içine dü ştüğü bu korku, halku'l-Kur'kı inanc ından imtina ına
ve hatta vâlilerine de bu i şten el çekmelezi için emir vermesine bile sebep olmuştur.
Bu bak ımdan, Ahmed İbn 11anbel'in serbest b ırakıldığı 219 senesinden
itibaren bu mesele bir müddet unutulmu ştur. Ne var ki yerine geçen
el-Vâs ık (227-232), mutezile imamlar ının te şvik ve telkinleriyle bu i şi yeniden
ba şlatmıştır. Musned adlı hadis eserlerinin ilk müelliflerinden say ılan
Nu'aym İbn klam.mâ'd, halku'l-Rur'ân ı ikrar etmedi ği için. Samarrâ'da hapsedilmiş,
228 senesinde hapiste iken vefat etmi ştir854. İmam e ş-WicVnin talebesi
Ebız Yachrıb el-Buveyti de ayn ı sebepten hapsedilmi ş ve 231 senesinde
vefat edinceye kadar hapis kalm ıştır 855 . E ş - ŞafiTnin ashab ından olan er-
RebI` İbn Suleymân, el-BuveyWyi bir hayvan üzerinde, ayak bile ğinden ve
boynumdan bir ucunda 40 r ıtlı (bir r ıtl 12 okkad ır) a ğırlığında tûba bulunan
bir zincire vurulmu ş olarak gördüğünü ve onun şöyle dediğini anlat ır: "Allah,
mahlakat ı kun. (ol) kelâm ı ile yaratmıştır. E ğer "kun" mahltik olursa, mahlûku
bir mahlük yaratmış demektir. Allah'a kasem ederim ki, ben bu demirlerin
alt ında ölece ğim; ta ki benden sonra gelenler, bu u ğurda demirler alt ında
ölenlerin de bulunduğunu bilsinler" 856.
Halife el-Vâsik tarafından öldürülen hadisçilerden birisi de Ahmed İbn
Nasr el-ljuzâci idi. Onun ad ı, halku'l-Kur'ân ın sebep olduğu mihnete son vermek
için Halife ile onun te şvikçisi baz ı mutezile şeyhlerine kar şı hazırlanmas
ı düşünülen bir tertibe de kar ışmıştı. Ancak bu tertip ba şarıya ula şmadan
Halife tarafından haber al ınmış ve Ahmed İbn Na şr yakalanarak halku'llur'ân
ı ikrara davet edilmi ştir. Ehl-i sunnet akidesine şiddetli ba ğlılığı ile
tanınan Ahmed, bu davete icabet etm.eyince, boynu bir ipe ba ğlanarak gerdirilmi
ş, sonra da bizzat Halifenin bir k ılıç darbesi ile ba şı gövdesinden ayrılmıştır.
Bu ba ş, önce Şarki Ba ğdâd'ta, sonra da Garbi Ba ğdâd'ta halka te ş-
hir edilmi ştir. Te şhir esnas ında ba şın bir kula ğına as ılmış olan ve el-Yas ık
tarafından yaz ılan bir k4ıtta şu ibareler bulunuyordu: "Bu bag, Allah' ın
854 Es-Zehebt, Tezkire, I. 418.
855 İbn tiallikan, VafeyCit, V. 62.
856 Ibnu'l-Cevzt, Meniikzbu'l- ıındm Ahmed, s. 398.
228

Emiru'l-mu'minin eliyle katletti ği kâfir, mü şrik, dal' Ahmed İbn Na şr'ın
ba şıd ır. Kur'ân ın mahlöklyeti ve te şbihin nefyi hakkında deliller getirilerek
tövbe etmesi ve hakka dönmesi istenmi ş, fakat inad ı yüzünden buna yana ş-
mam ıştır. Onun cehenneme girmesini ve elim alubetine kavu şmas ını kolayla
şt ıran Allah'a hamdolsun. Emirul-mu'minin bu mesele hakk ında ona sorduğu
halde, o te şbihi ikrar etmi ş ve küfür ile konu şmuştur. Bu sebeple onun
kanını ve lânetlenmesini helal k ılmışt ır" 857.
El-Vasik' ın, Ahmed İbn Nasr'ı öldürdükten sonra yapt ığı i şten nedamet
duyduğu ve hattâ kendisini buna te şvik eden mutezile şeyhlerinden İbn Ebi
Du'ad' ı azaladığı söylenir 858. Gerçek olan şudur ki, mutezile imandan ile yukar
ıda adlar ı verilen baz ı Abbasi halifeleri taraf ından halku'l-Kur'an yüzünden
hadisçilerin ba şına açılan mihnet, arzu ettikleri netice yönünden ba şarıya
ulaşmamış ; Halife el-Vasik tuttu ğu yoldan nâdim olsa da olmasa da, kendisinden
sonra yerine geçen el-Mutevekkil (232-247), hilâfetinin ikinci senesinden
itibaren bu devri tamamen kapam ıştır. Önce, Kur'ân hakk ındaki cidal ve
münaka şaları yasaklamış, sonra da lıalku'l-Kur'ân inanc ıııın izhannı kesinlikle
menetmi ştir 859. Ayn ı zamanda, Mu ş(ab ez-Zubeyri, İshak İbn Ebi
İbrahim İbn `Abdillah el-Herevi, (Abdullah İbn Ebi Şeybe ve karde şi (Osman
İbn Ebi Şeybe gibi baz ı hadisçileri toplayarak onlara hediyeler da ğıtmış,
cami ve mescidlerde yeniden hadis rivayet etmelerini emretmi ştir860. Bu
bakımdan, el-Mutevekkil devri sunnetin bidcata kar şı kesin zafer kazand ığı
bir devir olarak bilinir. Bundan sonra mutezilenin y ıldızı art ık sönme ğe ba ş -
lamış, baz ı halife ve hükümdarları zoraki gayretleriyle zaman zaman parladığı
görülmüş olsa bile, bu parlakl ık onu kısa bir zaman sonra tamamiyle
yok olmaktan kurtaramam ışt ır.
d. Genel değerlendirme
İkinci asr ın ilk yar ı sı ortalar ında zuhur eden ve giderek geli ştikten sonra,
üçüncü asr ın yine ilk yar ısında tamamiyle kuvvetten dü şen mutezile ile, onun
eliyle ortaya ç ıkan Kelâm ilmi hakkında özet halinde verme ğe çalıştığımız
bilgi, bize şu gerçe ği göstermi ştir ki, mezheb, kurulu ş gayesi itibariyle hadisi
ve hadisçileri hedef olarak seçmemi ş olsa bile, müdafaa etme ğe çalıştığı prensipler
yönünden, hadis ve hadisçilerle ters dü şmüş ; bunun neticesinde, iki
taraf aras ında ithamlara varan sert tart ışmalar ç ıkmış, hatta mezhep men-
857 E-Tabert, VII. 326-330; es-Subkt, Telbakdtu' ş-Ş fictyye, I. 215; el-Yagplbi II. 589;
el-Kamil, VII. 15.
858 El-Ba ğelcli, el-Fark, s. 104.
859 Es-Subld, TabaWıtu'ş-şrıfictyye, I. 215.
860 ilınu'l:Cevzi, Mendk ılm'1-1-mdm Akmed, s. 357.
229

suplarının Halife el-Me'miin vas ıtas ıyle sultayı ele geçirmelerinden sonra,
karşı tarafın tehdit ve i şkencelerle imha edilmesi cihetine bile gidilmi ştir.
Mutezile imamlar ı, iyi veya kötü davran ışlar ını, akli ve felsefi görü ş -
lerini halka telkin edebilmek gayesiyle plânlarken, hadisçilerin de sunnete
dayalı inançlarını yaymak için gayret göstermi ş olmalarını tabii kar şılamak
gerekir. Asl ında hadisçilerin dini konularda sahip olduklar ı inanç, mutezileden
farklı olarak, Kur'ân ve hadiste bulduklar ı nasslarm ifade ettikleri manadir;
çünkü nass ın s ıhhati onlar için sabit olduktan sonra, o nass mutlak
surette inanç Nas ıl eder. Bu bakımdan hadisçiler için yap ılması gereken ilk
i ş, her biri bir amel veya bir inanc ı gerektiren hadis metinlerinin rivayeti ve
daha kolay istifade edilmesi için kitaplarda biraraya getirilmesidir. Halbuki
mutezileye göre durum farkl ıd ır. Onlar için nass ın sıhhati, manasm ın prensiplerine
uygun olarak gelmesi halinde de ğer ifade eder. Aksi halde nass ın
s ıhhatini ve dolayısiyle nass ı inkar etmekte tereddüt göstermezler.
İşte, ikinci as ırda hadisçilerle mutezile kelâme ılan aras ında ortaya ç ı-
kan ve üçüncü asr ın ba şında en şiddetli şeklini alan bu görüş ayrılığı, hadisçilerin,
Hazreti Peygamberin sunnetine dayal ı amel ve itikad ı, kelamc ılann eski
Yunan felsefesi ile terbiye edip geli ştirdikleri akli muhakemelerinden ve onun
tahripkar tesirlerinden korumak için yo ğun bir tedvin ve tasnif faaliyetine
girişmelerine vesile olmu ştur. Bu suretle meydana getirilen kitaplarda, s ıhhatleri
tesbit edilmi ş, gerek mutezilenin ve gerekse di ğer mezheplerin görü ş -
lerini çürütecek hadislerin biraraya getirilmesine bilhassa dikkat edilmi ştir.
Nitekim bu asırda telif edilen ve s ıhhati ile ün salan şabttıu'/-Buttari'deki
iman, tevhid, kader, Kitap ve Sunnete sar ılma, haber-i al:M gibi bölümler
ve bu bölümler içinde yer alan hadisler, kitab ın, kesinlikle İslam dinini mutezile
ve benzeri mezheblerin tasallutundan korumak maksad ıyle hazırland ığım
isbat eder. Buna benzer bölümleri Muslim'in Şalıf4'inde de görmek mümkindir.
Kutub-i Sitte musaıııııflar ı aras ında bulunan İbn Mace'nin bu konuda
takip etti ği yol çok daha aç ık ve kesindir. Sunen adlı eserine, sunnete tâbi
olmanın gerekli olduğunu gösteren hadisleri - biraraya getirmekle ba şlamış ,
bunu s ırasıyle, hadisin ehemmiyeti, hadiste kasden yalan söylemenin kötülüğü,
Hulafa-i Ra şidinin sunnetine ittiba, bidat ve cidalden, keyfi rey ve kryastan
sak ınma, iman, kader, ashab ın faziletleri, havaric, cehmiyye (mutezile)nin
inkar etti ği hususlar, iyi ve kötü olan sunnet (yol) i takip edenler,
sunneti ihya edenler ve diğer bâblar takip etmi ştir. İbn Mace, bu bâblarda
zikrettiği hadislerle, mutezile ve benzeri mezheblere Hazreti Peygamberin
ağzından cevap vermek ve onlar ın İslam dışı görüşlerini çürüt ınek gayesi
gütmüştür.
230

Kutub-i Sitte'nin zuhuru dolayısiyle hicretin üçüncü asr ını, hadis tasnifinin
altın ça ğı olarak tavsif ederken, bu as ırda tasnife hız veren âmillerin
başında, mutezile ve benzeri mezheblerin zuhurun.u, Kelâm ilminin do ğuşunu
ve kelâmellarla hadisçiler aras ında ortaya ç ıkan mücadeleyi zikretmi ş
bulunuyoruz. Ancak şunu hat ırdan uzak tutmamak gerekir ki, tasnife h ız veren
âmiller sadece bunlardan ibaret de ğildir. Daha önce çe şitli vesilelerle üzerinde
durduğumuz hadis yaz(' da, tedvin ve tasnife h ız veren âmillerin ba şında
hat ırlanmas ı gereken hususlardan biridir. Çünkü sahih hadislerin belirli kitaplarda
toplanmas ı halinde, bu kitaplar d ışında kalan hadislere itibar ın
azalaca ğı tabiidir. Her ne kadar hiç bir hadis toplay ıcısı, kitab ında bütün
sahih hadisleri toplamayı gaye edinmemi ş ise de, hiç olmazsa topladığı hadisler
aras ına mevzi"' olanlar ın karıştırmamağa dikkat sarfetti ği için, viiciida
gelen kitaplara güven içinde müracaat etmek imkan ı has ıl olmuştur. Bu bakımdan
hicretin üçüncü asr ı, sahîh hadis kitaplar ının viicild bulduğu, mütea
k-ıb as ırlara bu konuda art ık yap ılmas ı gerekli fazlaca bir i şin b ırakılmadığı
bir devir olarak görülür. Hadis haf ızı büyük imamlar ın çoğunluğu bu asırda
yaşam ış; hadislerin isnadlar ına, isnadlar ın illetlerine, ricalin cerh ve tadil
yönünden mertebelerine vak ıf me şhur üstadlar yine bu as ırda yeti şmiş ve
sahih hadis mecmualar ı bu asırda onların eliyle vücüd bulmuştur. Bu asrı
takip eden devirlerde her ne kadar baz ı müstakil hadis eserlerinin telif edildiği
görülürse de, as ıl telif faaliyeti, üçüncü as ırda ortaya ç ıkmış olan eserlerdeki
hadislerin bir kitap içinde cem'ine, yahut isnadlarm ın hazfedilmek suretiyle
ihtisar ına, yahutta mustedrek veya mustahreclerinin yap ılmas ına
hasredilmiştir. Keza müteak ıb as ırlarda telif edilen rical tarihi ile ilgili eserlerin
bilgi yönünden kayna ğı, üçüncü as ır müellifleri olduğu gibi, ricalin cerh
ve tadili hakkında ileri sürülen görü şlerin as ıl sahipleri de, yine bu as ır imamlarıdır.
İşte, üçüncü asr ın hadis ilmi yönünden bu üstün özellikleri dolay ısiyledir
ki onu alt ın ça ğı olarak vas ıfland ırmayı uygun gördük.
2. Hadis eserleri ve müellifleri
Birinci asrın sonlarına doğru önce tedvin daha sonra tasnif faaliyetinin
başlamas ı üzerine telif edilen ve ikinci as ır boyunca telifi devam eden hadis
eserlerini, siyex ve ma ğazi, sunan, cami`, musannaf ve belirli konulara tahsis
edilenler olmak üzere be ş guruba ayırarak zikretmi ştik. Üçüncü as ırda ise bu
faaliyet daha çok süratlenmi ş ve vildula getirilen eserlerle bu as ır, hadis tarihinin
en parlak devri olmu ştur. Bir taraftan yukar ıda zikrettiğimiz be ş
gurupla ilgili yeni ve daha güvenilir eserler tasnif edilirken, di ğer taraftan,
bu guruplar d ışında yeni tasnif şekilleri ortaya ç ıkmış ve hadis ilminin çeşitli
konular ında ve bilhassa usüle mütealhk kitaplar telif edilme ğe ba şlamıştır.
El-Buliari, Muslim, en-Nesal, Ebn Da'vücl, et-Tirmizi ve İbn Mace gibi imam-
231

lar Cami` ve Sunenlerini bu as ırda tasnif ederek Kutub-i Sitte ad ıyle maruf
olan ve Kur'an' Kerimden sonra Islam' ııı en mühim kayna ğı sayılan alt ı sahih
kitaba viicild vermi şlerdir.
Biz, daha önce yapt ığımız gibi, burada da, hadis eserlerine, tasnif şekillerine
göre guruplara ay ırarak müellifleriyle birlikte i şaret edece ğiz. Bu kitapların
çoğu zamamm ıza kadar intikal etmemi ş olsa bile, zikredece ğimiz isimler,
müslümanlar ın hadise ne derece ehemmiyet verdiklerini gösterme ğe yetecektir.
Burada bir hususa daha i şaret etmekte fayda vard ır: Muhtelif şekillerde
tasnif edilmi ş hadis eserlerini, önceki bölümde yapt ığımız gibi, müelliflerinin
vefat tarihlerine göre bir s ıraya koyarak zikretme ğe çah şacağız. Bir as ıxlık
zaman ı, Hicri 100 senenin ba şlangıç ve bitimine göre ald ığımız için, üçüncü
asrın ilk senelerinde vefat etmi ş olan bir musann ıf, üçüncü as ır musannıfları
arasında yer almıştır. Oysa ki bu musanmf, ömrünün en uzun zaman ım ikinci
asırda geçirmi ştir; belki kitab ını da yine ikinci as ırda tasnif etmi ştir. Bu bakımdan
onu ikinci as ır musann ıfları aras ında zikretmek elbette ki daha do ğru
olurdu. Ancak böyle yap ıldığı takdirde, asırlar aras ında belirli bir hudud
tesbit etmek imkan ı kalmaz, iki as ır aras ında ya şamış olan bir musanmfın
asrım belirtmek güçle şmi ş olurdu. Biz, sadece as ırlar aras ında bir hudud tesbit
etmek maksad ıyle, kusurlu da olsa, di ğer yolu tercih ettik. Her musann ı-
fın vefat tarihi verildi ğine göre, onun ya şadığı asr ı tayin etmek elbette güç
olmayacakt ır.
a. Siyer ve ma ğaziler
İslam tarihinin ilk ve temel kayna ğını te şkil eden ve birinci asr ın ikinci
yarıs ından itibaren telifine ba şlanan siyer ve mağaziler, üçüncü as ırda da
ehemmiyetini muhafaza etmi ştir. Bu asr ın başlarında vefat eden Ebü
lah Muhammed İbn (Omer EL-VAKIDI (Ö. 207) 861 , Şam, Mısır, (Irak ve
Afrika gibi çe şitli ülkelerin fethi ile ilgili olarak telif etti ği eserler yan ında,
Kikibu'l-Mağaza ve Kitiibu's-Sire adh eserleriyle de şöhret kazanm ış ve bu
sahanın büyük üstadlarmdan biri say ılm ıştır. Muhammed İbn İshah' ın Maihtisar
ederek, yeni ilavelerle ona ayr ı bir değer kazand ıran Ebü
Muhammed cAbdu'l-Melik İBN HİŞ AM 'bn Eyyüb el-H ımyerI (Ö. 218) 862
ise,
Slret İbn HiStm denilen eseriyle şöhret kazanm ıştır. Bugün bu eser, kendi
sahas ında ba şvurulan en mühim kaynaklardan biri say ılır.
861 Bkz. İbn Said, Tab ıthitt, VII. 2. 77; İbn Kuteybe, el-Macgtrif, s. 226; İbnu'n-Nedim,
el- Fihrist, s. 150-151; el-Mesciidi, Murücts' z-zeheb, IV. 33; ibnu'l-cI ıncl, Sezerga, II. 18; el-Batib
el-Bağdüdt, TitrIhu Bağditd, III. 3-21; İbn Hallikân, Vafeygtt, III. 470-473; İbn Hacer, Tehzib,
IX. 363-368; İbn Ke şir, el-Bidaye, X. 261; el-Kettünt, el-Mustatrafa, s. 81-82; Fuat Sezgin,
GAS, I. 294-297.
862 İbn Ballik'an, Vafeygtt II. 349-350; Ibnu'l-cImFıd, Sezerga, II. 45.
232

Ebâ Ahmed (Elin
MUHAMMED İBN c.L=V İZ İbn Ahmed el-
Kura şi (Ö. 233) 868 nin Kittıbu'l-Mağiizrsi de üçüncü as ırda telif edilen eserler
aras ında yer al ır.
b. Musnedler
Üçüncü as ırda ortaya ç ıkan ve hadisleri, di ğer hadis eserlerinden farkl ı
bir şekilde tasnife tâbi tutan kitaplar, Musnedlerdir. Sunen, musannaf ve
cami' ad ı verilen eserlerde hadislerin konular ına göre tasnif edildi ğini, her
müstakıl konuya "kitab" denildi ğini ve "kitab" ın da, konunun geni şliğine
göre muhtelif say ıda "bâb"lara ayr ıldığını önceki bölümde zikretmi ştik. İlk
defa üçüncü as ırda ortaya ç ıkan ve Musned denilen hadis eserlerinde ise, biraz
önce de i şaret etti ğimiz gibi, farklı bir tasnif yolu takip edilmi ştir. Bu
eserlerde, hadislerin konular ı nazara dikkata al ınmamış, fakat, kitaba al ınması
düşünülen hadisler, ya onlar ı rivayet eden sabah'', yahutta sahabiden
sonraki ravilerden birinin ismi alt ında biraraya getirilmi ştir. Bu suretle, mesela,
Eba. Hurayra'n ın Hazreti Peygamberden rivayet etti ği hadisler, konuları
ne olursa olsun, Ebu Hurayra ismi alt ında, İbn (Abbas' ın rivayet etti ği
hadisler de, keza İbn

senin o olduğu ileri sürülmü ştür. Ancak klüci: ijalife'ye göre, bugün Musnedu't-Tayrdist
ad ıyle şöhret kazanan bu eser, gerçekten Ebü Düviid et-Tayü
lisi tarafından tasnif edilmi ş olsa idi, onun, diğer musned musann ıflar ına
tekaddümü dolay ısiyle, Musned'i de ilk tasnif edilen musned olurdu. Oysa
bu Musned, Yünus İbn 1Iabib'in Ebü Düvüd'tan rivayet etti ği hadisleri
bir kitapta toplayan baz ı horasanl ı hâfızlar tarafından meydana getirilmi ş -
tir. Bu bakımdan, kitaptaki hadisler, Ebü Düvüd'un rivayet etti ği hadisler
olsa bile, kitab ın telif tarihi daha sonraki devirlere aittir. Nitekim Ebü Düvi-1d
tarafından rivayet edilmi ş daha pek çok hadis vard ır ki, bunlar, Musned'de
yer almamıştır865 .
Ebü Düvüd'dan sonra daha pek çok kimse Musned tasnif etmi ştir: Ebü
cAbdillah Muhammed İbn Yüsuf İbn Vükıd İbn (O şmün ez-Zabbi. EL-F İR-
YABI (Ö. 212) 8°6; ESED İBN MÜSA İbn ibrühim el-Umevi (Ö. 212) 867; Ebü
Muhammed cUBEYDULLAH İBN MÜSA. EL-

Ebü Zekeriyy' YAHYA İBN cABD İLHAMID EL-HIMMAS İ el-K0fi (Ö.
228) 874; Ebü Cdfer 'ABDULLAH IBN MUHAMMED İbn cAbdillah
el-BuhürI EL-MUSNED İ (O. 229) 875 ; Ebu'l-Hasan `AL İ İBNU'L-CAcD İbn
(Ubeyd el-Ha şimi el-Cevheri (Ö. 230) 876; EB -G HAYSEME Zuheyr İbn Harb
ibn Şedd en-Nes'a'l (Ö. 234) 877; EB13- BEKR İBN EBI ŞEYBE `Abdullah
İbn Muhammed İbn İbrahim İbn `Osman el-cAbsI el-KMI (Ö. 235) 878; Ebıl.
Yackfib İSHAK İbn Mahled İBN RAILÜYE el-Mervezi (Ö. 238) 879 ;
Ebul-Hasan `OSMAN İBN EBI ŞEYBE el-KUI (Ö. 239) 880; Ebü `Abdillah
AHMED İbn Muhammed IBN HANBEL İbn Hilal İbn Esed ez-Zuhll e ş - ŞeybünI
(Ö. 241) 881 ; Ebu'l-Hasan MUHAMMED İBN ESLEM İbn Salim İbn
874 İbn Sa`d, Tabak ın, VI. 287; el-Bubgırt, Ttlrlh, IV. 2, 291; 'bn Wıtim, Kittibu'lcerb,
IV. 2, 168-170; ez-Zehebt, Tezkire, I. 423; Mizttn, IV. 392-393; İbn Hacer, Tehzlb, X.I.
243-249; ibnu'l-cImgıd, Sezer ın, II. 67; el-Kettünt, el-Mustatrafa, s. 47.
875 Bkz. İbn Ebt Hâtim, Kitdbu'kerk, II. 2. 162; ez-Zehebt, Tezkire, I. 492-493; İbn
Hacer, TehzIb, VI. 9-10; İbnu'l-cImdd, Şezerta, II. 67; el-Kettiini, el-Mustatrafa, s. 47-48.
876 Bkz. İbn Sacit, Tabakin, VII. 2, 80; el-Buhdrt Tarih, III. 2, 266; İbn Kuteybe, el-
Macttrif, s. 229; İbn Ebi Hatim, Kitttbu'l-cerb, III. 1, 178; el-Rabb el-BagtIddi, Tttrfl,tu Ba ğdttd,
XI. 360-366; ez-Zehebt, Tezkire, I. 399-400; .1111zdn, III. 116-117; !bn Hacer, Tehdb, VII. 289—
293; ibnu'l-cImrtd, Sezercit, II. 68; el-Kettfınt, el-Mustatrafa, z. 68; Fuat Sezgin, GAS, I. 105.
877 Bkz. el-BubW, Tarih, II. 1, 429; ibn Ebi Iİ5tim, Kitiibu'l-cerb, I. 2, 591; ibnu'n-
Nedim, el-Fihrist, s. 335; el-Hatib el-Bagd5dt, TttrIbu Ba ğdttd, VIII. 482-484; ez-Zehebt,
Tezkire, I. 437; İbn Hacer, Tehzib, III. 342-344; ibnu'l 'Imdd, Sezerin, II. 80; el-Kett5nt,
el-Mustatrafa , s. 47; Fuat Sezgin, GAS, I. 107.
878 Bkz. İbn Sacci, Tabakiit, VI. 288; İbn Ebi 115tim, Kittıbu'/-cerk, II. 2, 160; ibnu'n-Nedtm,
el-Fihrist, s. 334; el-tlagb el-Ba ğddcbt, Törlhu Bağdttd, X. 66-71; ez-Zehebt, Tezkire, I.
432-433; Mizan, II. 490; İbn Hacer, Tehzib, VI. 2-4; ibnu'l-cIm5d, Şezeriit, II. 8.); İbn Kesti,
el-Biditye, X. 315; Tanribirdt, en-Nucilm, II. 282; el-Kettdnt, el-Mustatrafa, s. 31, 34, 50; Fuat
Sezgin, GAS, I. 108-109.
879 Bkz. Ttırib, I. 1, 379-380; İbn Ebt Wıtim, Kitttbu'l-cerb, I. 1, 209-210;
ibrıu'n-Nedtrn, el-Fihrist, s. 335; Ebü Nucaym, 1111ye, IX. 234-238; el-tlatib, TttrIbu Ba ğdttd,
VI. 345-355; İbn Ebi yacld, Tabakinu'l-klaniibile, I. 109; !bn Hallikân, Vafeydt, I. 179-180;
ez-Zehebt, Tezkire, I. 433-435; Mizdn, I. 182-183; İbn Hacer, Tehzi,b, I. 216-219; Ibnu'l- cImad,
Sezerin. II. 89; el-Kettdnt, el-Mustatrafa, s. 49; Fuat Sezgin, GAS, I. 109-110.
880 İbn Sacd, Tabakta, VI. 288; bn Ebi Hâtim, Knübu'l-cerb, III. 1, 166-167; ilınu'n-
Nedim, el-Fihrist, s. 334; el-Hatib el-Ba ğdddi, TörlItu Ba ğekid, XI. 283-288; ez-Zehebt, Tezkire,
I. 444; MIziin, III. 35-39; İbn Hacer, Tehzib, VII. 149-151 ilınu'l-`Inıdd, Sezerin, II. 92; İbn
Kestr, el-Bidttye X. 318; el-Kettant, el-Mustatrafa, s. 50-97.
881 Bkz. el-Bub5rt, Tarih, I. 2, 5; İbn Ebi Hâtim, Takdimetu'l-cerb, s. 292-313; Kitrıbu'lcer4,
I. 1, 68-70; Ebü Ndaym, Ifilye, IX. 161-233; el-Hatib el-Ba ğdddi, T fırqu ı Bağılttd, IV.
412-423; İbn Hallikân, Vafeyin, I. 47-49; İbn Ebi Yaqd, Tabakinu'l-liantıbile, I. 4-20; Ebu'l-
Ferec tbnu'l-Cevzi, Mencik ıbu'l- İmam Ahmed (Mısır 1349); ez-Zehebt, Tezkire, I. 431-432;
Tiirllıu'l-İslam, I. 58-131 (Ahmed M. Şakir'in Musned neşri mukaddimesi); İbn Hacer, Tehzib
I. 72-76; es-Subkt, Tabakatu'ş-Şdfic ıyye, I. 199-221; İbn Kestr, el-Bidtiye, X. 325-343; Tanribirdi,
en-Nucin, II. 304-306; Ibnu'l-cIm5d, Şezeriit, II. 96-98; Ebü Zehre, Ahmed İbn Hanbel
(Kahire 1949); el-Kettiim, el-Mustatrafa, s. H, 24, 34, 46, 60, 90, 111; Fuat Sezgin, GAS, I. 502-
509.
235

Yezid el-Kindi ET-TU- S/ (Ö. 242) 882 ;. Ebfi (Abdillah Muhammed İbn Yahyfi
İBN EB İ

HÂRi el-Cdfi (Ö. 256) 893 ; Ebü (Abdillalı MUIJAMMED İbn tAbdillah İBN
SENCER el-Cureüni (Ö. 258) 894; Ebü Meseüd AHMED İBNU'L-FUR ıkT İbn
Halid e -Zabbi er-Rüzi (Ö. 258) 895; Ebü Cdfer AUMED İBN S İN3IN İbn
Esed İbn Ijıbbün el-Vüsrti (Ö. 259) 896 ; Ebu'l-Huseyn MUSLIM ibnul-1-.1aeeüe
el-Ku şeyrİ en-Neysübüri (Ö. 261) 897; Ebü. Yüsuf YA(KtIB İBN ŞEYBE
ibni's- Şalt İbn cUsfür es-Sedüsi (Ö. 262) 898; EB İ-J ZURcA cUbeydullah İbn
cAbdi'l-Kerim İbn Yezid ER-RA Z' (Ö. 264 899); Ebü Bekr AkIMED İBN MAN-
SÜR İbn Seyyür ER-RAMADI (Ö. 265) 9°°; Ebü Yüsir `AMMAI İ İBN
et-Ta ğlebi (Ö. 267) 9°'; Ebü Cdfer AUMED İbn Mehdi İBN RUSTEM el-Isbahüni
(Ö. 272) 902; EBÜ UMEYYE Muhammed İbn İbrahim İbn Muslim
el-ljuzüci ET-TARSISI(Ö.273) 9° 3; Ebü(Abdirrahman BAKIY İBN MAHLED
İbn Yezid el-Kurtubi (Ö. 276) 9° 4; Ebü

İBN EBI US;kME lAhir, ET-TEMIMI el-Ba ğeUdi (Ö. 282) 9°8 ; İSM7k1L İBN
İSH -A- K. el-MA (Ö. 282) 9°9; Ebu'l-Hasan `AL İ İBN (ABD İ'L-(AZIZ İbni'l-
MerzulAn İbn Sübfir EL-BAGAVI (Ö. 287) 9"; Ebü (Ali el-Huseyn İbn Muhammed
İbn ZiyM el- (Abdi en-Neys5l ıfıri EL-RABILINI (Ö. 289) 911 ; Ebü İs-
114 İBRMIIM İBN İSHAK. ET-TESI (Ö. 290 dan önce)9 12; Ebü

Ahmed İbn Hanbel ve Musned'i
Büyük hafız, fakih, kendi ad ı altında kurulmu ş olan fıkıh mezhebinin
imamı, muhaddis Elya (Abdillah Ahmed İbn Muhammed İbn Hanbel İbn
Esed ez-Zuhti e ş- Şeybani el-Mervezi el-Ba ğdadi, 164 sebesinde Ba ğdad'da
doğmuştur920. Henüz küçük ya şında iken Eba Hanife'nin talebesi Eba Ynsuf'un
fıkıhla ilgili derslerin devam etmi ş ise de, bu fıkhın daha ziyade re'-
ye müstenid olmas ı dolayısıyle Ahmed İbn Hanbel'i cezbetmemi ş ve bir müddet
sonra Eba Yusuf'un derslerini terketmi ş, ondan yazd ığı re'yle ilgili kitaplara
da bir daha iltifat etmemi ştir921 .
Ahmed İbn Hanbel, Eba Yasuftan ayr ıldıktan sonra, hadis imamlar ından
Hu şeym İbn Be şir el-Vas ıti (Ö. 183) ile kar şılaşmış ve onun vefat ına kadar
dört sene müddetle ondan hadis dinlemi ş, muhtemelen Sunen'inin baz ı
bölümlerini de yazm ışt ır.
186 senesine kadar Ba ğdad'tan ayr ılmayan Ahmed İbn Hanbel, bu
seneden sonra Kafe, Basra, Hicaz ve Yemen'e seyahat etmi ş ve oralarda bulunan
alimlerden hadis almışt ır. Bu arada dört defa da hacc farizas ını ifa etmiştir.
Hacc için yapt ığı seferlerin ilkinde İmam e ş - Şafi`i ile kar şıla şmış ve
ondan Rurey ş ensab ı ile baz ı hadislerini yaznu şt ır922.
Ahmed İbn Hanbel, 40 ya şına kadar hadis ö ğrenmek ve ilmini art ırmak
için çalışmış, seyahat etmi ş, fakat bu müddet zarfında hadis rivayet etmekten,
yahut ders vermekten şiddetle kaç ınmıştır. Hazreti Peygambere sevgisi
ve onun sunnetine bağlılığı, onu bu şekilde hareket etme ğe sevketmi ştir;
çünkü örnek aldığı büyük insanın peygamberli ği de bu ya şta başlamışt ı.
Ahmed İbn Hanbel, 40 yaşından sonra hadis rivayet etme ğe ve ders
verme ğe başladığı zaman, ilminin en yüksek mertebesine .erişmiş, hadisle
meselelere vukufu, şeyhleri ve akranlar ı aras ında büyük bir şöhrete kavu ş-
muş bulunuyordu. Şeyhi

Ahmed İbn İJanbel'in fıkıh sahas ındaki bilgisinin büyük bir k ısmı , sahabeden
gelen kavil ve fetvalara dayan ır. Bunlar Kitap ve Sunnetten sonra
dinin en mühim kayna ğını te şkil ederler. Çünkü sahabiler, Hazreti Peygamberle
birlikte ya şamış, onun söz, fiil ve takrirlerine tam manas ıyle vakıf olmuş
kimselerdir. Kavilleri ve fetvalar ı, Kur'ânın nasslar ına, yahut Hazreti
Peygamberin ictihadlar ına ba şkalarınınkinden daha yak ın ve gerçe ğe daha
uygundur. Bu sebeple, sahabeden gelen her eser, Hazreti Peygamberin hadisi
mertebesinde olmasa bile, hadisten sonra ba şvurulmas ı gereken en kuvvetli
delildir. İşte Ahmed İbn Hanbel bu görü şe bağlı kalarak, mecbur olmad ıkça
fetva vermemi ş, veya kendi re'yi ile hüküm istinbat ve istihrac ında bulunmamıştır.
Küçüklüğünde Ebu Yusuf'un derslerini terketmesine ve re'y f ıkhına
iltifat etmemesine sebep olan ba şlıca âmil de, her halde bu görü ş olacakt ır.
Yeti ştiği çevre onu bu şekilde haz ırlam ışt ır.
Ahmed İbn Hanbel'in hadis ve sunnet sevgisi, Kuteybe İbn Sacid (Ö.
240) in şu sözlerinde en aç ık ifadesini bulmuştur: "Ahmed'i seven bir kimse
gördüğün vakit, bil ki o, sunneti seven bir kimsedir" 924. Onun bu hadis ve sunnet
sevgisi, Halife el-Me'mün, mutezilenin direktifleri alt ında ba şlatt ığı halku'l-
Kur'anla ilgili mihnet olaylar ında da sars ılmamış ve Ahmed İbn 1.1anbel, 14
ay hapis yatmas ına ve bay ılıncaya kadar k ırbaçlanmas ına rağmen, sunnete
aykırı bulduğu halku'l-Kur'ân inanc ını ikrar etmemi ştir. Ahmed İbn Hanbel,
241 senesinde yine Ba ğdad'ta vefat etmi ştir.
Ahmed İbn 13anbel, telif etti ği Musned adli eseriyle de büyük şöhret
kazanm ışt ır. Bir müslüman ın dini konularda ihtiyaç duydu ğu her meselenin
çözümünde ba şvurabilece ği hadisleri ihtiva etmesi bak ımından büyük ehemmiyeti
haiz olan bu kitap, bütün hadis imamlar ının takdirini kazanm ış ve
hadiste daima ba şvurulan bir kaynak olmu ştur. Musned de, Ahmed İbn klanbel'in
ya ş ad ığı as ırda telif edilen di ğer Musnedler gibi sahabi isimlerine göre
tertip edilmi ş ve her hadis konusu nazar ı dikkata al ınmaks ız ın, onu Hazreti
Peygamberden rivayet eden sahabinin ismi alt ında zikredilmek suretiyle birer
sahabi musnedi meydana getirilmi ştir. Ebü Bekr e ş-Sddik'm musnediyle
başlayan eserde, önce Ebu Bekr taraf ından rivayet edilen hadisler biraraya
getirilmiş, bunu s ıras ıyle Hulefa-i Ra şidinin ve diğer sahabilerin musnedleri
takip etmi ştir.
Ahmed İbn kianbel, Musnedini, 700 binin üzerinde toplad ığı hadisler
arasından seçtikleriyle meydana getirmi ştir. Musnedde mevcut hadislerin kesin
bir sayımı yap ılmamış olmakla beraber, mükerrerlerle birlikte 40 bine, müker-
924 Eg-Zehebt, (Musned'ten).
240

erler hariç 30 bine yak ın hadis bulundu ğu söylenir925. Bununla beraber kitab
ın, bütün sahih hadisleri içine ald ığı elbette ki ileri sürülemez. Nitekim İbn
Kesir de bu hususa i şaret ederek, pek çok hadisin Musnedin d ışında kaldığını,
hatta ileri sürüldü ğüne göre, şab ılıcinda hadisleri bulunan 200 kadar sahabinin
Musnedde yer almad ığını söylemiştir926 .
Musned, Ahmed İbn 11anbel'in hayat ında iki o ğlu Salih ve (Abdullah ile,
karde şinin o ğlu Hanbel tarafından Ahmed'ten i şitilmi ş ve rivayet edilmi ştir.
Bu bak ımdan Musned'i bu üç kişi dışında Ahmed İbn HanbeFden i şiten olmamışt
ır927. Ne var ki bugünkü IVIusned nüshası, (Abdullah İbn Ahmed'in
babas ından rivayet etti ği nüsha olmakla beraber, bu nüshaya, `Abdullah' ın
başkalar ından i şittiği hadislerle nüshay ı (Abdullah'tan rivayet eden Eb ıl Bekr
el-Kati(rnin baz ı hadisleri de ilave edilmi ş ; bu ilaveler fazla bir yekün tutmasa
bile, bizzat Ahmed İbn HanbePin telifi olan Musned'e baz ı gölgeler dilşürmü
ştür.
Musned'de yer alan hadislerin s ıhhat derecesi hakk ında de ği şik görüş -
ler ileri sürülmü ştür. Baz ılarına göre, Musned'de bulunan hadisler huccettir.
Bu görü şte olanlar ın istinad ettikleri en mühim delil, Hanbel İbn. İshak'm,
amcas ı Ahmed İbn Hanberden nakletti ği sözlerdir. Hanbel şöyle der: "Amcam,
beni, oğulları Salih ve (Abdullah' ı toplad ı . Musned'i bize okudu. Bu sebeble
bizden ba şka onu tam olarak amcamdan i şiten yoktur. Sonra bize dedi ki:
Bu kitab ı ben, toplad ığım 750 bin hadis içinden titizlikle telif ettim. Müslümanlar
Hazreti Peygamberin bir hadisinde ihtilafa dü ştükleri zaman buna
müracaat etsinler. Bu kitapta bulduklar ı her hadis bir huccettir" 928. Eba
Masa el-Medini de bu görü şe uygun olarak şöyle der: "Bu kitap hadisçiler için
büyük bir as ıl, güvenilir bir kaynakt ır. İşitilmiş pek çok hadis aras ından seçilip
telif edilmi ş ve onu, mutemed bir imam, ihtilaf halinde müracaat edilen
bir kaynak k ılmışt ır"929 .
Musned'in hadisleri hakk ında ileri sürülen di ğer bir görü ş, aralar ında
zay ıf ve hatta mevza (uydurma) olanlar ın da bulunduğunu göstermektedir.
Bu görü şün temsilcilerinden olan el-graki, yukar ıda ismi geçen Ebu Masa
el-Medini'ye ve onun Ahmed İbn Hanbel'den nakletti ği "hadis e ğer Musned-
925 Elıfı Miis ı el-Medi/d, liaşii'işu'/-Musned (Ahmed M. Şakir tarafından Musned mukaddimesinde
nakledilmi ştir) I. 23; keza bkz. es-Suya -tl, Teddbu'r-rtivi, s. 101.
926 Bkz. DıtisCtruculitmi'l-hadis maca şerhıhi s. 33-34; es-Suyüti,
s. 101.
927 Ibınfl-Cezer ı, el-Muscadu'l-Ahmed fi hatmi Musnedil- İmam Ahmed, (Ahmed M.
Şakir tarafından Musned ne şrinde nakledilmi ştir, I. 29).
928 Ebfı Müs5 el-Medbıl, Ifaşttisu'l-Musned (Musned, I. 21).
929 Aynı yer.
241

de yoksa huccet de ğildir" sözüne itirazda bulunarak şöyle der: "Bu söz aç ık
de ğildir. E ğer bununla, Musned'de bulunan her hadisin huccet oldu ğu, bulunmayanlar
ın da huccet olmad ığı kasdedilmi ş ise, Sabiluin'da yer alan baz ı
hadislere Musned'de rastlanmamaktad ır. Zayıf hadislerin mevcudiyeti ise muhakkakt
ır. Hattâ mevzâ hadisler bile vard ır ve ben bunlar ı bir cüzde toplam ı§
bulunuyorum. Ahmed İbn Hanbel'in oğlu 'Abdullah tarafından Musned'e
ilave edilmi ş hadisler aras ında zayıf ve mevzâ olanlar da vard ır"9".
Maa ınafih İbn Hacer, el-ctrakrnin bir cüzde toplad ığını söylediği Musned'in
ınevzû hadislerini - bunlar ın sayısı sadece dokuzdur - ele alm ış, bunlara
ibnu'l-Cevzi'nin Mevzdöt' ında zikrettiği diğer baz ı Musned hadislerini de ilave
ederek, her birinin as ılları bulunduğunu gösterme ğe ve mevza oldukları iddiasım
çürütme ğe çali ştruşt ır931. Nitekim es-Sup-41'nin de nakletti ği gibi İbn
Hacer, Musned'in hadisleri hakkında şöyle demi ştir: "Musned'de üç veya dört
hadis müstesna ash bulunmayan hiç bir hadis yoktur. Bu üç veya dört hadis
ise, ya üzeri çizilmesi emredildi ği halde unutulan, yahutta çizildikten sonra
üzerinden tekrar yaz ılan hadislerden ibarettir" 932 .
Netice itibariyle Ahmed İbn Hanbel'in Musned'i, müslümanlar aras ında
büyük itibar görmü ş bir hadis mecmuas ıdır. Içerisinde yer alan bir kaç şüpheli
hadis, mevcut hadislerin çoklu ğuna nisbetle mecmuan ın bütününe gölge düşürecek
mahiyette de ğildir ve bunlar da Ahmed İbn Hanbel'in rivayetinden
olmayıp oğlu

`ABDU'L-VAHHAS İbn `Ata' EL-HAFKF (Ö. 204) 933; Ebü Catter
Muhammed ibnu's-Sabb5.13 ED-DCLASI el-Ba ğdkli el-Bezz5x (el-
Bezzz) (Ö. 227) 934; Ebü cOsm5.11 SAc İD İBN MANSÜR İbn Şube el-Mervezi
(Ö. 227) 9"; Ebü cAmr SEHL İBN EB İ SEHL ZENCELE er-
Rüzi el-Hayyüt el-Ester (Ö. 240) 936; Ebü Muhammed el-Hasan İbn `Ali el-
HalM1 EL-HULVA.NI (Ö. 242) 937; Ebü Muhammed 'Abdullah İbn cAbdirrahman
İbn Behram İbn cAbdi's- Şamed et-Temimi ED-DAR İMI
es-SemerkandI (Ö. 255) 93%; Ebn Bekr Ahmed İbn Muhammed İbn Miii' etel-BağdMi
EL-E ŞREM (Ö. 261) 939; Ebü `Abdillah Muhammed İbn Yezid
İBN RALE el-lazvinI (Ö. 273) 940; EBİ-J D.WC- D Suleymn ibnul-Egas
İbn İshak el-Ezdi es-Sicist1 (Ö. 275) 941 ; Ebü '14 Muhammed İbn ` İsa İbn
Seyre es-Sulemi ET-T İRMİZ İ (Ö. 279)942; Ebü İshak
İbn İshak İbn
İsmücil el-CehzUmI EL-EZD İ (Ö. 282) 94'; Ebü Muslim İbrahim İbn cAbdillah
İbn Muslim İbn 11W= el-Basri EL-KECC İ (0. 292) 9"; Ebü Muhammed
Yusuf İbn Yackfib İbn HammM İbn Zeyd İbn Dirhem EL-EZDI (Ö. 297) 945 ;
933 İbn Said, Tabalg7t, VII. 2. 76; İbn EM Wıtim, Kitiibul-cerb, III. 1, 72; Ibnu'n-Nedim,
el- Fihrist, s. 333; eg-Zehebt, Miran, II. 681; İbn Hacer, Tehzlb, VI. 450-453.
934 Bkz. eg-Zehebt, Tezkire, I. 441-443; Miztın, III. 584; el-Kettant, el-Mustwafa, s. 27.
935 Bkz. el-Bul/art, Tiirlb, II. 1 516; İbn EM ljatim, Kitabu'i-cerb, II. 1, 68; eg-Zehebt,
Tezkire, I, 416-417; Mlzân, II. 159; İbn Hacer, Tehzlb, IV. 89-90; İbn Kesir, el-Bidtlye, I. 299;
el-Kettünt, el-Mustatrafa, s. 27; Fuat Sezgin, GAS, I. 104.
936 Bkz. İbn EM Ij'atim, KittIbu'l-cerh, II. 1, 198; eg-Zehebt, Tezkire, I. 452; İbn Hacer,
Tehzlb, IV. 251-252; el-Ketrant, el-Mustatrafa, s. 28.
937 Bkz. İbn Ebt ljatim, Kitöbu'l-cerb, I. 2, 21; el-Hatlb el-Bağdadt, Tttrku Ba ğdiid,
VII. 365-366; eg-Zehebt, Tezkire, I. 522-523; İbn Hacer, Tehg/lı, II. 302-303; il ıu'l-cimad,
Sezer-at, II. 100; el-Kettant, el-Mustalrafa, s. 27-28.
938 Bkz. İbn EM Ij'atim, KittIbu'l-cerb, II. 2, 99; el-Ijatib el-Ba ğdgıdt, Târihtı Bağddd,
X. 29-32; eg-Zehebt, Tezkire, I. 534-536; İbn Hacer, Tehzlb, zib, V. 294-29b; Tanribirdt, en-Nuctim,
III. 22-23; Ibnu'l-cImiid, Sezertit, II. 130; es-Suyiiti,
s. 101-102; el-Kettant,
el-Mustcarafa, s. 25; Fuat Sezgin, GAS, I. 114-115.
939 Bkz. İbnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 334-335; el-Hatib el-Ba ğdrıdt, TarIbu Ba ğdttd,
V. 110-112; İbn Ebt Yacla, TabaktItu'l-Ijanttbile, I. 66-74; eg-ZeheM, Tezkire, I. 570-572; İbn
Hacer, Tehzlb, I. 78-79; İbn Kestr, ed-Bidaye, XI. 108; ılınu'l-cIm'ad, Şezereit, IL 141-142; el-
Kettrınt, el-Mustatrafa, s. 60, 111. Fuat Sezgin, GAS, I. 509-510.
940 Tercemesi ileride ayr ıca verilecektir.
941 Tercemesi ileride ayr ıca verilecektir.
942 Tercemesi ileride ayr ıca verilecektir.
943 Bkz. 909 No.lu dipnot.
944 Bkz. Ibnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 338; el-Hatib el-Ba ğcradt, TitrIO Ba ğddd, VI. 120 —
124; eg-Zehebt, Tezkire, I. 620-621; ibnu'l-qm -ad, şezeriit, II. 210; el-Kettrınt, el-Mustazrafa,
s. 27; Fuat Sezgin, GAS, I. 162.
945 Bkz. şezertit, II. 227; el-Kettant, el-Mustcarafa, s. 28.
243

Eb ıl (Abdirrahman Ahmed İbn Sdayb
râsâni EN-NESA.'i (Ö. 303)946.
İbn Sinân İbn Bahr el-tio-
Yukar ıda da i şaret etti ğimiz gibi, bu isimler aras ında İbn Mâce, Ebâ
Dâvüd, et-Tirmizi ve en-Nesâ'i, en çok şöhret kazanan kimseler olmu ştur.
Bu dört hadis imam ının Sunen'leri de, ihtiva ettikleri hadisler yönünden,
diğer Sunen'lere nisbetle daha sahih addedilmi ş ve Kutub-i Sitte içerisinde
Sunen-i Erbaca ad ıyle tanınmıştır. Bu dört Sunen'i kendi aralar ında da de
recelendirmeye tabi tutan hadisçiler, en-Nesâ'inin Sunen'inin, di ğerlerinden
daha sahih olduğunu ve onu, s ıras ıyle, Ebâ Dâvnd, et-Tirmizi ve İbn Mâce'nin
Sunedlerinin takip etti ğini söylemişlerdir. Burada ad ı geçen imamlarm
tercemeleri ve Sunen'leri hakk ında özet bilgi vermeyi faydal ı buluyoruz.
i. En-NesCt'i ve Sunen'i
Ebıl 'Abdirralıman Ahmed İbn Sdayb İbn `Ali İbn Bahr İbn Sinân İbn
Dinâr en-Nesâ'i, 215 senesinde Horâsân' ın Nisâ' kasabas ında do ğmuştur947 .
Onbe ş yaşında iken Kuteybe İbn Sdid el-Belkırye seyahat etmi ş, ondört ay
yanında kalarak ondan hadis i şitmiştir. Bundan sonra bütün 1.-Jorâsân' ı,
Suriye ve M ısır' ı dola şarak oralarda bulunan hadisçilerden hadis
toplamıştır. Onun hadis aldığı kimseler aras ında islıâk İbn Râhılye, ishök
İbn Habib, Ebn Dâvıld Suleymân İbnu'l-E ş(a.ş, ishük İbn Manşfır el-Kevsec,
Kuteybe İbn islıük İbn Mâsâ, İbrahim İbn Sdid, İbrahim İbn Ydkılb,
`Ali İbn Hucr ve daha pek çok kimse vard ır.
En-Nesâ'i hadis ilminde ve bilhassa râvilerin cerh ve tddilinde, za ınanının
başvurulan ve görü şü alınan imamlar ından biri olmu ştur. Et-Tâc es-Subkinin,
babas ı imam es-Subki'den ve hafız ez-Zehebi'den nakletti ğine göre, en-
Nesa'i, şaltilt sahibi Muslim ibnu'l-Haccâc'tan daha hâf ızd ır ve Sunen'i de
şalulıân'dan sonra zay ıf hadisi en az bulunan bir kitapt ır. Hattâ baz ılar ı ,
İslâm'da onun musannafı gibi bir kitab ın vazolunmad ığını ve onun diğer musannaflar
ın en üstünü oldu ğunu ileri sürmü şlerdir. İbnu's-Subki, İbn Mende,
Ebu

az ı hadislerin malül oldu ğunu, bu sebeple hepsinin sahih sarlam ıyaca ğım
söylemiştir. Kendisinden zay ıf hadislerin ay ıklanmas ı istenince, bu kitab ı
ihtisar etmi ş ve el-Muctebn- ad ını verdiği ikinci Sunen'i meydana getirmi ştir.
İşte, diğerlerine nisbetle daha küçük hacimde olan bu muhtasar, hadisçiler
aras ında s ıhhati ile şöhret kazanm ış, aynı zamanda, Kutub-i Sitte aras ında Sabfltöin'dan
sonraki mertebeyi alm ıştır. Bu bakımdan, bir hadisin en-Nesn tarafından
rivayet edildi ği söylendi ği zaman, bu hadisin, el-Muctebü'da yer aldığı
anla şılır.
Sunen'in Ebü Düv ıld ve et-Tirmiz'nin Sunen'lerine tekaddüm etmesi,
en-NesüTnin, hadislerin tetkik ve seçiminde çok daha titiz, bu hususta ortaya
koyduğu şartlar ın çok daha sert olmas ı sebebiyledir. Nitekim el-Hakim en-
Neysübüri ve el-ljatib el-Ba ğdüdi, en-Nesü'inin rical ile ilgili olarak ortaya
koyduğu şartlar ın, Muslim'in şartlar ından da şiddetli oldu ğunu ileri sürmü ş -
lerdir. Söylendi ğine göre, en-NesüTnin şartı, terki üzerinde ittifak edilmemi ş
kimselerin, irsal ve inlutadan sâlim, muttas ıl isnadla sahih olan hadislerini
nakletmektir. Bununla beraber Ebü Düvfid ve et-Tirmizrnin hadis ald ığı pek
çok kimseden, en-Nesü'l hadis nakletmedi ği gibi, şalttilıdn'ın baz ı ricalinden
de hadis almaktan çekinmi ştir. Bu sebepledir ki en-NesüTnin, el-Buhüri ve
ve Muslim'in şartlar ından çok daha şiddetli şartlar ı bulunduğu ileri sürülnaii ş-
tür9 48 .
En-Nesāl' hayat ının mühim bir kısmını Mısır'da geçirmi ş ve eserlerini
orada tasnif etmi ştir. Ölümünden bir sene önce M ışu'dan ayr ılıp Şam'a geldiği
zaman, baz ı kimseler, ona Mucüviye'nin üstünlü ğüne delâlet eden hadisler
rivayet etmesini istemi şlerdir. En-Nesü'i bunlara "Mu`üviye'nin üstün
olduğunu ve baz ı faziletleri bulundu ğunu bilmiyorum" cevab ım verince üzerine
yürümü şler ve husyelerine vurduklan tekmelerle onu mescidden d ışarı
atmışlard ır. Bu hâdiseden sonra Filistin'in Remle kasabas ına gelen en-Nesn,
çok geçmeden, 303 senesinde vefat etmi ştir949.
ii. Ebü Diiviid ve Sunen'i
Ebü Düvfıd Suleymün ibnu'l-E şcas ibn İshak el-Ezdi es-Sicistüni, 202
senesinde Sicistün'da do ğmuş, küçük ya şından itibaren hadis toplamak için
seyahata ç ıkarak, Horasan, `Irük, Suriye, M ısır ve I-Jicüz hadisçilerinden
hadis yazm ıştır. Bu hadisçiler aras ında el-Buhüri, Muslim'in şeyhlerindeu
948 Iltıziyetu's-Sindi al(ı Sunen en-Nesdt (mukaddime), I. 3.
949 En-Nes'aTnin tercemesi için bkz. İbn Hallikün Vafeydt, I. 59-60; ez-Zehebi, Tezkire,
I. 698-701; İbn. Hacer, Tehzi,b, I. 36-39; es-Subki, Tabaktıtu'ş-Silfice, Il. 83-84; İbn Ke şir
el-Biddye, XI. 123-124; ibnu'l- (Im'ad, Segerüt, II. 239; Fuat Sezgin, GAS, I. 167-169.
245

Ahmed İbn Hanbel, cOsmân İbn EM Şeybe, Kuteybe İbn Sacid, Muslim İbn
ibrülilm, Suleymân İbn Harb, Ebu'l-Velid et-Tayâlisl, 'Abdullah İbn Mesleme
el-Ka`nabi, Musedded, Yabyâ İbn Maşin ve daha pek çok kimse vard ır.
Ebü Dâvfl, gerek muas ırlan ve gerekse daha sonrakiler taraf ından pek
çok ınedhedilmi ştir. Milsâ İbn Wariin'a göre o, dünyada hadis için, âh ırette
ise cennet için yarat ılmıştır. Ebü Bekr es-S4âni ve İbrâhim el-Harbi de
"nas ıl demir, Dâv ıld (aleyhisselâm) için yumu şat ılm ış ise, hadis de Ebü Dâvi-1d
için .ayın şekilde kolayla şt ırdmıştır" demi şlerdir. Rivayet olundu ğuna
göre Sehl İbn cAbdillah et-Tusteri, Ebü Dâvild'u ziyaret etmi ş ve Hazreti
Peygamberin pek çok sahih hadisini rivayet etti ği için, Ebü Dâvild'un dilinden
öpmüştiir.
Ebü Dâvfıd, kendisinden rivayet olunan bir haberden ö ğrenildi ğine göre
500 bin hadis yazm ış, bunlardan yaln ız ahkâmla ilgili olmak üzere 4800 hadis
seçerek me şhur Sunen'ini meydana getirmi ştir. Bu bak ımdan kitab ı, fıkıh
bâblar ını ve bu bâblarla ilgili hadisleri en mükemmel bir şekilde cemeden
bir eser say ılır. Onun tan ınmış şârihlerinden biri olan Ebü Suleymân
tâbr, şerhinin mukaddimesinde şöyle der: "Din ilminde Ebü Dâvâd'un Sunen'i
gibi şerefi büyük bir kitap tasnif edilmemi ştir. Halk aras ında büyük kabul
görmü ş, tabakalar ının ve mezheblerinin farkbl ığına ra ğmen ulemâ ve fukahâ
aras ında hakem, '11.4, M ı s ır, Ma ğrib ve di ğer ülkelerin bir çok şehirlerinde
hadis musann ıflar ına örnek olmu ştur. Her ne kadar Horâsân ehli aras ında
el-Buhâri ve Muslim'in Sattily'leri itibar görmü ş ve sahih tasnifinde onlar ın
şart ı gözönünde tutulup örnek almm ıslarsa da, Ebü Dâvâd'un Sunen'i, daha
çok fıkıh ahkâm ın ı ihtiva etmesi yönünden di ğerlerinden üstün addedilmi ş -
tir". Yine el-Hattâbi, ibnu'l- (Arabi'nin "bir kimsenin elinde ilim olarak Allah'
ın Kitab ı ve bir de Ebü Dâvild'un Sunen'i bulunsa, o kimse ba şka hiç bir
şeye muhtac olmaz" sözüne i şaretle şöyle der: " Şüphesiz bu böyledir. Allah
Ta(âlâ dinle ilgili her şeyi Kitab ında zikretmi ş, ancak bunlardan baz ısmın
beyanın ı Peygamberine b ırakmışt ır. Bu bak ımdan Hazreti Peygamberin
Sunneti, Kur'ân ın beyan ıdır. Ebü Dâvâd, Sunnet ve fıkıh ahkâm ı ile ilgili
hadisleri toplamak suretiyle kendinden öncekilerin ve sonrakilerin yapmad
ıklar ı bir i şi yapmış, Kur'ân ve kendi Sunen'inden ba şka bir şeye ihtiyaç
b ırakmamıştır".
Ebü Dâvüd ,
Sunen'de nakletti ği 4800 hadisi s ıhhat yönünden üç guruha
ay ırm ıştır: Sahih olanlar, sahih görünenler ve sahihe yak ın olanlar. Bu-.
nunla beraber ona göre yaln ız dört hadis bile bir insana dini için kâfi gelir.
Bu hadisler şunlard ır: "Ameller niyetlere göre de ğerlendirilir". "Malâyâniyi
terketmek lri şinin İslâm ın ın güzelliğindendir". "Mü'min, kendisi için r ıza gös-
246

terdiğine karde şi için de r ıza göstermedikçe tam mü'min olamaz". "Helal
açıktır; haram da aç ıktır; bunlar ın aras ında müte şabilıat vard ır".
Ebn Davıld kitab ında, sahih olan, sahihe benzeyen ve sahihe yak ın olan
hadisleri nakletmi ştir. Bununla beraber, nakletti ği hadisler aras ında zay ıf
olanlar bulunduğu zaman, bunlar ın zayıf olduklar ını aç ıklamayı da ihmal
etmemi ştir. Ebu Davild'un zapfl ığına işaret etmedi ği hadisler ise, onun nazarından
salih olan hadislerdir ve bunlar ın da baz ısı baz ıs ından daha sahihtir.
Buna göre, kitab ında yer alan böyle bir hadis, e ğer Sahi tiin'dan birisinde
nakledilmemiş ve sahih ve hasen hadisleri birbirinden ay ırt edebilen bir imam
tarafından da sahih veya zay ıf olduğu belirtilmemiş ise bu takdirde o hadis,
Ebu Davud nazar ında "hasen" olan bir hadistir; bunun d ışındakiler ise sahih
olanlard ır. Ebu Davild'un zay ıf oldu ğuna i şaret etti ği halde, yine de kitab ında
nakletti ği hadisler, o bâbda sahih veya hasen hadis bulamad ığı durumlarda
nakletmek zorunda kald ığı hadislerdir; zira ona göre zay ıf hadis, re'yden
daha kuvvetlidir.
EMIL Davfid Sunen dışında daha pek çok kitap tasnif etmi ştir. Hayat ının
son senlerini, sonradan yerle şmiş olduğu Basra'da geçirmi ş ve 275 senesinde
vefat etmi ştir9".
iii. Et-Tirmi5I ve Sunen'i
Ebn (Isa Muhammed İbn cisa İbn Sevre es-Sulemi et-Tirmiii, 209 senesinde
Tirmiz'de do ğmu ştur. Her hadis imam ı gibi o da küçük ya şından itibaren
hadis toplama ğa başlamış, bu maksatla yapt ığı seyhatlarda pek çok hadisçi
ile kar şda şmıştır. İmam el-Buharl'ye tilmiz oldu ğu gibi, Ruteybe İbn
Sacid, İshak İbn Müsa, Muhammed İbn. Gaylan, Sacid İbn `Abdirrahman, Muhammed
İbn Be şşar, 'Ali İbn Huer, Ahmed İbn Munic, Muhammed İbnu'l-
Musenna, Sufyan İbn Vekic ve daha bir çok kimseden hadis almıştır. Bir çok
şeyhin de ğer verdikleri tilmizleri için yapt ıkları gibi, el-Bulyari de, et-Tirmizi'den
bir hadis nakletmek suretiyle onun haf ıza, ilim ve takvadaki üstünlüğüne
şehadet etmi ştir.
Hadis imamlarnun et-Tirmizi hakkında söylenmi ş pek çok sitayi şkar
sözleri vard ır. `Abdurrahman İbn Muhammed el- İdrisPnin ifadesine göre
et-Tirmizi, "hadis ilminde kendisine iktida olunan imamlardan biridir. 01-
950 Bkz. İbn Ebt Hâtim , Kititbu'l-cerk, II. 1, 101-102; el-ljatib Tttriltu
Bağrlidd, IX. 55-59; İbn Ebi Ya98, Tabalsiitu7-1JanCzbi/e, I. 159-162; İbn Halfikân, Vafeyia,
II. 138-140; ez-Zehebi, Tezkire, I. 591-593; İbn. Hacer, Tehzib, IV. 169-173; es-Subkt, Tabahiitu'ş-
Şıifictyye, II. 48; İbn Kegr, el-Bidiiye, XI. 54-56; ibnu'bUrab.d, Sezeritt, II. 167; Fuat
Sezgin, GAS, I. 149-152.
247

mis, Tarih ve cIlel kitaplarım tasnif etmi ş, hafızas ı örnek gösterilen bir imamdı.
Kendisinden rivayet olundu ğuna göre, bir şeyhe ait iki cüz hadis yazm ış ,
fakat bu hadisleri şeyhten i şitmemi şti. Bir gün Mekke yolunda bu şeyhle
kar şılaşır. İki tüzün yan ında olduğunu düşünerek hadisleri i şitmek için ondan
izin ister. Şeyh kabul edince, bine ğinden iki cüz ç ıkarır; fakat bu s ırada şeyh
de hadisleri okuma ğa ba şlamıştır. Ne var ki et-Tirmizi, eline ald ığı cüzlerin
boş olduğunu görür ve as ıl yaz ılı cüzleri yan ına almamış olduğunu anlar.
Şeyh, hafizas ından hadisleri okuma i şini bitirince, et-Tirmizrye sonra da
elindeki cüzlere bakar ve bo ş olduklarını görür. Bunun üzerine et-Tirmizrye
"benden utanm ıyor musun" diyerek onu azarlar. Et-Tirmizi durumu
ona anlat ır ve hadislerini ezbere bildi ğini ve dilerse kendisine tekrar edebilece
ğini söyler. Ancak şeyh, buraya gelmeden önce haz ırlanmış olabileceğini
söyliyerek kabul etmez. Et-Tir ınizi., şeyhten ba şka hadisler °kurmas ını ister;
o da hafizas ından kırk hadis okur. Et-Tirmizi de bunlar ı tek bir harf de ğişikliği
yapmadan aynen tekrar eder. Şeyh onun bu hafıza kudreti kar şıs ında
hayretini gizleyemez ve senin gibisini görmedim, der".
Et-TirmizTnin fikıh bablarma göre tasnif etti ği Sunen kitab ı, değişik
konulardaki bablar ı da ihtiva ettiği için el-Ccimi

Et-Tirmizrnin kitab ı, en-Nesa'i ve Eba Davad'un kitaplar ına nisbetle
üçüncü derecede yer alm ıştır. Hadis ilminin usale müteallık bazı meselelerinde
bu kitap bir asil kabul edilse ve sonunda bir de "Kitabu'l- (1111" adını ta şıyan
bir bölümü bulunsa bile, et-Tirmizi'nin, en-Nasari ve Ebii Davad
tarafından zayıf addedilen baz ı ravilerden hadis nakletmesi, derecesini di ğer
iki kitab ın alt ına dü şürmü ştür. Bununla beraber onu Kutub-i Sitte'nin üçün- -
cü sıras ında zikredenler de vard ır. Mesela Haci Halife, Ke şfu'i-Zunan'unda
şöyle der: "Kutub-i Sitte'nin üçüncüsüdür. Müellifine nisbetle şöhret kazanm ış
ve Ciimicu't-Tirmizi, denilmi ştir Ona Sunen de denir; fakat birinci isim daha
meşhurdur". İmam Ebö. İsma(11 (Abdullah İbn Muhammed el-An şari ise,
et-Tirmizrnin kitab ım, el-Buhar -I ve Muslim'in kitaplarına tercih eder. Zira
ona göre, el-BuharT ve Muslim'in kitaplar ından yaln ız alimler istifade eder;
et-Tirmizrnin kitab ı ise halkın her ferdi için faydal ıdır.
Et-Tirmizi, 279 senesinde do ğduğu yer olan Tirmiz'de vefat
iiii. İbn Miice ve Sunen'i
Eba (Abdillah Muhammed İbn Yezid İbn (Abdillah İbn Mace
219 senesinde dünyaya gelmi ş, hadis yazmak için Rey, Basra, Knfe, Ba ğdad,
Şam, Mısır ve Hicaz'a seyahat etmi ştir. Hadis aldığı kimseler aras ında Eba
Bekr İbn Ebi Şeybe, el-Ley ş İbn Sa`d, İbrahim İbnu'l-Munzir, 'Abdullah
İbn Mu(aviye, Hi şam İbn (Ammar ve bunlar ın tabakas ından daha bir çok
kimse vard ır.
İbn Mace, hafıza ve itkan bak ımından hadis imamlar ının senas ına mazhar
olmuş, kendisinin silFa (güvenilir) ve huccet oldu ğu üzerinde ittifak edilmi
ştir. Eba Ya% el-tialflrye göre, hadis sahas ında alim, Târih ve Sunen
gibi eserlerin musann ıfı, (Irak, Mısır ve Suriye'ye seyahat etmi ş bir kimsedir.
İbn Kegir ise, tasnif etti ği Sunen'in, bu sahadaki ihnine, ameline, ihtisas ına,
usill ve füradaki sunnete ba ğhlığına delâlet etti ğini söyler.
İbn Mace, fıkıh bablarma göre tasnif etti ği Sunen kitabı ile şöhret kazanm
ıştır. Ancak bu kitap, alt ıncı asrın ba şına kadar Kutub-i Sitte arasında yer
almamıştı; daha doğrusu, b ır zaman zarfında, hadisçfier nazar ında asil olan
be ş hadis kitab ı bulunuyordu. Bunlar el-But ıari ve Muslim'in Şa/ıfit'leri ile
en-Nesa7I, Eba Davad ve et-Tirraizi'nin Sunen'leriydi. Ebu'l-Fazl İbn Tahir
el-Mallisi (Ö. 507) nin bu be ş kitab (Uşiil-i hamse) a tahsis etti ği Atrâf'a İbn
Mace'nin Sunen'ini de eklemesinden ve "Alt ı İmamın Şartlar ı" (şurutu'l-e'
951 Bkz. İbnu'n-Nedtm, el-Fihrist, s. 339; İbn Hallikân, Vafey(ıt, III. 407; ez-Zehebt,
Tezkire, I. 633-635; Miztın, II. 678; İbn Bacer, Tehzlb, IX. 387-389; İbn Kegtr, el-Bidtlye, XI.
66-67; Ibnu'l-chnrıd, Sezertıt, II. 174-175; Fuat Sezgin, GAS, I. 154-159;.
249

immeti's-sitte) adl ı kitab ını telif etmesinden sonra, İbn Mace'nin Sunen'i de
muteber kitaplar aras ında zikredilme ğe başlamıştır. Bununla beraber onun,
yalanc ılık ve hadis hırs ızlığı ile itham olunmu ş bazı râvilerden gelen hadislere
de kitab ında yer vermi ş olması, bazı hadislerin Sunen'in altıncı kitap
olarak kabul edilmesine muhalif kalmalar ına sebep olmu ştur. Bu hadisçilerden
bir kısm ı, daha az zayıf ravileri ve daha şâzz ve munker hadisleri bulunan
ed-Darinienin Sunen'ini alt ınc ı kitap olmağa layık görürken, diğer baz ıları,
Malik İbn Enes'in el-Muvatpr adlı kitab ın ı İbn Mace'nin Sunen'i yerine teklif
etmi şlerdir. Maamafih Sunen, sayıca fazla olmayan zayıf ve hatta mevzi'''.
sayılan baz ı hadislerine ra ğmen, bilhassa fıkıh halıları yönünden büyük faydası
dolayısiyle, altıncı kitap olarak kabul görmü ş ve şöhret kazanmıştır.
Ez-Zehebi'ye göre Sunen, 32 kitap ve 1500 bâbdan müte şekkil olup, bütün
hâblarda, muhtelif say ılarda taksim edilmi ş 4000 hadis vard ır.
İbn Mace, 273 senesinde vefat et ınistir9".
d. Mu şannaflar
İkinci as ırda Mu şannaf adı alt ında ortaya ç ıkan kitaplara işaret etmi ş
v e bunların Sunen'lere nisbetle büyük bir farkl ılık arzetmediklerini
ik. Üçüncü as ırda da, çok sayıda olmasa bile, bu ismi ta şıyan kitaplar tasnif
edilmi ştir. Bunlar, Ebü Bekr (ABDURRAZZAK İbn Hemma ın İbn Nafi'
el-Iiımyeri (Ö. 211) 953. EBU'R-REBIc Suleyman İbn Davud el-Ezdi EZ-
ZEHR:t4ıSi el-cAteki (Ö. 234) 954, EBÜ BEKR İBN EBI ŞEYBE 'Abdullah
İbn Muhammed İbn İbrahim İbn (Osman el-cAbsi el-Küfl. (Ö. 235) 955, Ebü
`Abdirrahman BAKIY İBN MAIILED İbn Yezid el-Kurtubi (Ö. 276) 956nin
Mu şannaf'lar ıd ır.
e. Unniger
Fıkıh konuları yanında di ğer konular ı da içine alan CCni`ler, üçüncü
asırda da tasnif edilmi ş; bilhassa el-Buhari ve Muslim'in Ctunigeri ile bu as ır,
hadis tarihinin alt ın çağı olmu ştur.
952 Bkz. İbn Hallikan, Vafeyüt, III. 407-408; ez-Zehebi, Tezkire, I. 636-637; !bn Hacer,
Tehzib, IX. 530-532; İbn Kesti., el-Bithiye, XI. 52; Tanribirdi, en-Nucfn, III. 70; İbnu'l-qmrid,
Şezeritt, II. 164; Fuat Sezgin, GAS, I. 147-148.
953 Bkz. İbn Sacd, Tabakta, V. 399; İbn Rmteybe, s. 226; İbn Ebi Wıtirn, Kit&bu'l-cerk,
III. 1, 38-39; İlınu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 332; İbn Hallikan, Vafeyiit, II. 385; eg-
Zehebt, Tezkire, I. 364; Mizah, II. 609-614; ibnu'l-cInı&I, şezerca, II. 27; İbn Hacer, Tehzib,
VI. 310-315; İbn Keşir, el-Bidtiye, X. 265; el-Kettkil, el-Mustatrafa, s. 31; Fuat Sezgin, GAS,
I. 99.
954 Bkz. Ttırk, II. 2, 12; İbn Ebt Hâtim, Kiteibu'l-cerh, II. 1, 113; ez-Zehebt,
Tezkire, I. 468-469; !bn Hacer, Tehzib, IV. 190-191; el-Kettrini, el-Must ıqrafa, s. 31.
955 Bkz. 878 No.lu dipnot.
956 Bkz. 904 No.lu dipnot.
250

Ebü Bekr (ABDURRAZZAK İbn Hemnı üm İbn Nafi` el-H ımyeri (Ö.
211)957nin, Ebü

Ola ğan üstü bir hafızaya sâhip olan el-Buhar ı, hadis toplama ğa ba şladığı
küçük ya şından itibaren i şittiği bütün hadisleri isnadlar ıyle birlikte hıfzediyordu.
1.1a şid İbn ismacil anlat ır: Eb ıl `Abdillah Muhammed İbn İsmacil
bizimle birlikte Basra şeyhlerini dola şırd ı. O s ıralarda henüz çocuk denecek
bir ya şta bulunuyordu. Ancak o, hadis i şittiğimiz şeyhlerden i şittiği hadisleri
yazmazd ı ve biz ona yazmamasm ın sebebini sorar durard ık. Aradan on alt ı
gün geçmi şti ki, bize: Art ık çok oldunuz; siz yazd ıklarınızı getirip gösterin
bakal ım, dedi. Ona yazd ıklar ımız ı okuduk. O bize on be ş bin fazlas ıyle hepsini
hafızas ından tekrarlay ıverdi. O zaman anlad ık ki o, hiç kimsenin önüne
geçemeyece ği bir insand ır.
El-Buharryi imtihan etmek ve onun haf ıza kudretini ölçmek maksad ıyle
Ba ğdad muhaddis ve fukahas ın ın tertip etti ği bir meclisin hikayesi de çok
şöhret kazanmıştır. El-ljatib el-Ba ğclad ı'nin de nakletti ği gibi, Ba ğdad muhaddisleri,
el-Bukar ı'nin Ba ğdad'a geldi ğini haber ahnca, yüz hadis seçerler
ve bunlar ın metin ve isnadlar ım deği ştirerek bir metnin isnad ını diğer bir
bir metne, bu metnin isnad ını da bir ba şka metne eklerler ve bu suretle metin
ve isnadları maklab yüz hadis meydana getirirler. Sonra bu hadisleri onar onar
on kişiye da ğıt ırlar ve bir mecliste el-Bul ıarIye bunlar ı sormalarını tenbih ederler.
Meclis toplan ır; on ki şiden birisi, elinde bulunan on hadi ı i birer birer el-
Buhari'ye sormağa başlar. El-Buhar', her hadisin sorulmas ından sonra daima
"bilmiyorum" cevab ını verir. On hadis tamamland ıktan sonra, mecliste haz ır
bulunan muhaddislerden baz ıları birbirlerine bakarak el-Bulıari'nin aciz,
kusurlu ve anlay ışının ku olduğuna hükmederler. Bundan sonra ikinci şahıs
elindeki on hadisi sorar; el-Buhar ı bunlar hakk ında da ayn ı şekilde "bilmiyorum"
cevab ını verir. Böylece on ki şi tarafından yüz maktab hadisin sorulmas
ı tamam olur. El-Buhar ı soru i şinin bittiğini anlayınca, ilk soran şahsa
döner ve "senin birinci hadisin şöyle, ikinci hadisin şöyle; üçüncü dördüncü
ve onuncu hadisin de şöyle olacak" diyerek, her metni ait oldu ğu isnada, her
isnad ı da ait oldu ğu metne ba ğlar. Sonra ikinci şahsın on hadisini ve s ıras ıyle
diğer şahısların hadislerini düzeltir. Böylece Ba ğdad muhaddislerinin önünde
hadis bilgisini ve hafıza kudretini isbat eder.
El-Buhar', gerek akranlar ının ve gerekse şeyhlerinin hudutsuz senalarma
mazhar olmu ştur. Ahmed İbn 11anbel, llorasan' ın, onun gibi birisini
yeti ştirmedi ğini söylemi ş ; 'Ali İbnu'l-Medinı de "el-Buhar ı, kendisi gibi birisini
görmemi ştir" demi ştir. Ahmet İbn Hamdiin ise, İmam Muslim'in el-
Buharrye gelip aln ından öptüğünü, sonra da ona şöyle dediğini ileri sürmüştür:
"B ırak da ayaklar ını öpeyim, ey üstadlar ın üstad ı, muhaddislerin efendisi,
hadis ıPletlerinin tabibi". Bundan sonra Muslim bir hadis hakk ında sual
sormu ş, cevab ını ald ıktan sonra da ona şöyle demi ştir: "Sana, yaln ız hased
edenler dü şman olur; şehadet ederim ki, dünyada senin bir e şin daha yoktur".
252

El-Buhari, fıkıh sahas ında ve sunen ve âsârdan hüküm istanbatmda
müctehid imamlardandi. Bu konuda, "ne olursa olsun, ihtiyaç has ıl olupta
Kitap ve Sunnette ash bulunmayacak bir şey bilmiyorum" derdi. Esasen
teceme (hah ba şdığı) lerinde bunu kolayca tesbit
etmek mümkindir.
El-Buhari, zuhd ve takva sahibi, dünya mahna k ıymet vermeyen, emir
ve sultanlar ın heves ve arzular ına cevap vermeyecek kadar ilim haysiyetine
düşkün bir kimse idi. Her halde bu üstün yarat ılışının bir neticesi olacakt ır
ki, hayat ının ileri devrelerinde, baz ı üzüntü verici hadislerle kar şılaşmış ve
bir hayli sarsılmıştır Rivayet olundu ğuna göre, el-BuharI Nisabür'a döndükten
sonra, onun şöhretini bilen halk, etraf ını sarm ış ve derslerini, yahut ilim
meclislerini devamlı olarak takip etme ğe ba şlamıştır. Halkın ona teveccühü,
Nisabiir'un ileri gelen imamlar ından Muhammed İbn Yahya ez-ZuhlPnin
unutulmasına ve dolayısiyle hased damarlar ının kabarmas ına yol açmıştır.
İşte bundan sonrad ır ki el-BuharPnin, Kur'ân lafz ımn mahluk olduğu görüşüne
sahip bulundu ğu iddias ı ortaya at ılır ve Muhammed İbn Yahya, halk ı
el-Buharrnin meclislerine devam etmekten meneder. Bu hadiseden sonra
Nisabar'da daha fazla kalamayaca ğını anlayan el-Buhari, do ğum yeri olan
Buhara'ya gelir. Buhara'da ise, oran ın valisi Emir tialid İbn Ahmed ez-
Zuhli, baz ı adamlar ıyle ona haber gönderir ve Ctımic, T ıTırilı ve diğer kitaplar ını
alıp saraya gelmesini, onlar ı kendisinden i şitmek istediğini bildirir. El-Buhari
ise valiye şu cevab ı gönderir: "Ben, ilmi halk ın kapısına götürüp zelil
etmem. E ğer senin bu ilimden bir şeye ihtiyacın varsa mescidimde, yahut
evimde haz ır bulun. Bu da ho şuna gitmezse, beni kürsüde ders vermekten
menedersin; çünkü sultan sensin. Ancak bu, k ıyamet günü Allah kat ında
benim için bir mazeret olur. Oysa ki ben, Hazreti Peygamberin "her kim bir
ilimden sorulur, o da ,,onu gizlerse, kıyamet günü ate şten bir gem vurulur"
b.adisi gere ğince ilmi gizleyemem". İşte bu hâdise, el-Buhari ile valinin aras ı-
nın açılmas ına sebep olur ve vali, baz ı adamlarının da yard ım ı ile, el-Butıari
hakkında NIsabiir'da ileri sürülen halku'l-Kur'anla ilgili ithamlar ı yeniden
ortaya atarak onun şehirden ç ıkarılmas ını emreder. El-Buharl, Semerkand' ın
bir kasabası olan Hartenk'e gelir ve orada oturan baz ı akrabalar ının yanına
iner. Fakat burada ancak bir ay kadar kal ır; 256 senesinin Ramazan bayramı
gecesi hastalanarak vefat eder.
El-BuharI, tedvin ve tasnifin alt ın çağı diyebilece ğimiz bir devri idrak
etmiş olmas ı dolay ısiyle, hadis ilimindeki geni ş bilgisinin, metin ve isnadlardaki
ılletlere, ricalin cerh ve tadil yönünden de ğişik hallerine derin vukufunun
ve nihayet sahih hadisi sakim olan ından ay ırmak hususunda gösterdi ği son
derece titiz davran ışının sayesinde, mükemmel bir hadis eseri tasnif etmeyi
253

aşarmış ve bu eser, İslâm dünyas ında, Kur'ânı Kerimden sonra dinin and
kayna ğı olmak vasfını kazanm ıştır.
Kendisinden nakledilen haberlerden anla şıldığına göre el-Celmi cu'ş-Şalıftt'i,
toplam ı§ olduğu 600 bin hadis içinden titizlikle seçip ay ırdığı sabih hadislerden
meydana getirmi ştir. Yine kendisi, 100 bin sahib, 200 bin de ılletli
veya zay ıf hadisi hıfzetti ğini söylemektedir. El-Cvimi (u'ş-Şaftitete naklettiği
hadis say ısı ise, mutallak, mutâbi` şâhid ve mevkiif olanlar d ışında, mükerrerlerle
birlikte 7397 dir. Mdallak, mutâbic şâhid ve mevkiif olanlar da dâhil
edilirse, bu say ı, 9000 i bulmaktad ır. Bu rakkam, toplam ı§ olduğu 600 bin,
veya hıfzettiği 100 bin hadise nisbetle çok cüz'î bir miktara delâlet eder. Bu,
bize şu gerçe ği açık bir şekilde göstermektedir ki, el-Bubüri, baz ılarının iddiası
hilâfma, bütün sahib hadisleri kitab ında toplamay ı gaye edinmemi ştir ve
buna da lüzum görmemi ştir. Nitekim bu husus, bizzat kendisi taraf ından da
ifade edilmi ş ve "bu kitab ıma yaln ız sahib olan hadisleri ald ım ve uzamas ından
korktu ğum için de bir miktar sahibi kitab ın dışında bıraktım" demi ş -
tir.
El-Bubâri, sahib hadisleri toplayarak onlar ı fıkıh bâblarma göre tasnif
eden ilk hadisçilerden sayılır. Nitekim daha sonralar ı telif edilen usill kitaplarında
evvelu men ellefe fi' ş-şal4i'l-mucerred huve'l-Buheıri (mucerred sahih
konusunda ilk kitap telif eden kimse el-Bubürl"dir) ba şhğı alt ında bu konuya
ayrı bir yer verilmesi buna delâlet eder. Filvâki, biraz önce de i şaret etti ğimiz
gibi, el-Bubâıl, tedvin ve tasnifin alt ın çağın idrak etmi ş bir müelliftir ve
onun devrine gelinceye kadar bir çok hadis kitab ının tedvin ve tasnif edildiği
bilinmektedir. Bu musannafat ı, musanmflar ının isimleriyle birlikte ilk devirden
itibaren zikrettik. Fakat şunu unutmamak gerekir ki, el-Bu/V.1d devrine
kadar ~Ida getirilen eserler, sahili hadisleri oldu ğu kadar, hasen ve zay ıf
hadisleri, yahut mevkilf ve maktu haberleri de ihtiva ettikleri için, bunlara
mücerred sahib konusunda telif edilmi ş kitaplar olarak bakmak mümkin
olmuyordu. Her arzu eden kimse hadislerin esrar ına vakıf olmadıkça, bu eserlerden
gerekti ği şekilde istifade edemiyor, daha do ğrusu, sahil olan hadisleri
diğerlerinden ay ırdedebilecek bir imkân bulam ıyordu. Yahutta şeriate müteallık
her hangi bir konuda ihtiyac ı olan sahil hadisleri birarada göremiyordu.
Bu eserler, geli şi güzel s ıralanm ış hadislerin ezberlenmesini kolayla ştırmaktan,
veya rivayet esnas ında müracaat edebilmekten ba şka bir i şe yaramıyordu
Halbuki islânı'm çizdiği yoldan inhiraf etmi ş çe şitli firkalarm saçtığı
fesad tohumlar ının süratle filiz verme ğe ba şladığı, bidat ın alabildiğine
yayıldığı bir devirde, sahib hadislerden kolayca istifade edilmesini sa ğlayacak,
254

onların mıulrızİara karşı birer delil ve buccet olarak kullan ılmas ına imkan
verecek mevzular ına göre tertip ve tanzim edilmi ş sahih kitaplara ihtiyaç
vardı. İşte bu ihtiyaç, büyük imam muhaddis el-Butıjırryi harekete geçirdi.
İsnadları sahil, metinleri her türlü ılletten salim binlerce hadis aras ından
seçip ayırdıkların ı, fıkıh, siyer, tefsir vs. konular alt ında tertip ve tanzim
ederek el-Ccimi`u' ş-Sabib'ini meydana getirdi. Yaln ız bu esere ömrünün onalt ı
senesini ayırmışt ı. Gelen rivayetlerden ö ğrendiğimize göre, eserin tasnifinde
el-ButıarPnin şeyhi hadis imam ı İshak Ibn Ralgiye'nin de rolü olmu ştur. Bir
gün el-Bubari'ye "Hazreti Peygamberin sahih sunnetini muhtasaran cemeden
bir kitap telif etmesi" tavsiyesinde bulunmu ş, o da bu kitabı telif etmi ş-
tir.
El-Butxi, kitab ına aldığı hadislerin seçiminde tesbit etti ği şartlar ı aç ıklamamıştır.
Bununla beraber, kitaba verdiği el-Ciimicu' ş-Sallibu'l-Musnedu'l-
Mulıtaşar min (s.a.s.) ve Eyyöntih adı, şartlarının neler
olduğu hakkında fikir verebilecek bir manaya sahiptir. Önce kitab ına el-
Gind ad ım vermi ştir. Buna göre el-Bubüri, hadislerini belli bir s ınıf veya
babtan seçmemi ş, aksine feza'il, geçmi ş ve gelecekle ilgili hâdisler, 5,cUb, re-
Wik gibi çok çe şitli konulardan seçmi ştir. Bilindi ği gibi, yalnız fıkıh konularına
ait hadisleri ihtiva eden kitaplara Sunen adı verildiği halde, çok daha
değişik konulardaki hadisleri muhtevi kitaplara Câmi ( denilmi ştir. Bu bakımdan,
el-Butıarrnin, kitab ına verdiği Câmic ismi, hadislerin seçiminde takip
etti ği usille uygundur. Cami` ismini takip eden Şahiti sözü, el-Butıarrnin, kikitab
ına yalnız sahil olan hadisleri ald ığına delâlet eder. Nitekim daha önce
de zikrettiğimiz gibi, bizzat kendisi "yaln ız sahib hadisleri ald ığın ı, kitab ı
uzatmamak için de bir miktar sahihi teketti ğini" açıklamıştır. Kitabın isminde
yer alan Musned sözü, el-BuharPnin, yaln ız isnad ı muttas ıl olan hadisleri
kitab ına aldığım gösterir. Bunun d ışındaki hadisler şekil itibariyle ister
mursel olsun, ister nrunkat ı veya muallak olsun, kitapta as ıl olarak zikredilmemişlerdir.
İsimde yer alan Mulıta şar tabiri ise, daha önce de i şaret etti ğimiz
gibi, bütün sahih hadisleri kitapta toplamak gayesinin güdülmedi ğine
let eder. Bu bakımdan hiç kimse, el-Butıarrnin kitab ında bulunmayan bir
hadisin, mücerred bulunmayışından dolayı sahil olmadığını iddia edemez.
Görüldüğü gibi, el-CCımica' ş-Sabfilu'l-Musnedul-Mul ıtaşar adı, el-Butıarrnin
bu ad altında tasnif etti ği kitab ın mahiyetini ve gayesini ortaya koyabilecek
bir açıklığa sahiptir.
El-Cdmicu' ş-Saltib'te hadisleri nakledilen ravilerin seçiminde gösterilen
titizlik de ayr ıca zikre de ğer. Bu râviler, el-Buhri nazar ında adalet ve zabt
şartlar ını haiz olan, yani sika denilen kimselerdir. Bu evsaftaki ravilerin biribirleriyle
olan ittisallerine ve biribirlerinden hadis i şittiklerine aç ık bir şekil-
255

de delâlet eden semi`tu, haddeşent ve ahbereni tabirleriyle rivayet edilmi ş hadisler,
kitapta birinci dereceyi i şgal ederler. Keza 'an ve Ictıle gibi ibarelerle
nakledilen hadisler dahi, râvilerin hadis ald ıkları şeyhlerine likalar ı el-Buhâri
tarafından tesbit edildikten sonra ayn ı derecede zikredilmi ştir. Fakat
likalar ı şüpheli olan veya müdellis olduklar ı bilinen kimselerden hadis nakletmek
zarureti has ıl olmuşsa -bu gibi hadislerin say ıları çok az olsa bilebunlar,
ancak mutâbi ve şâhid olarak nakledilmi ştir.
El-Buhâri, kitab ını çe şitli bâblara ayırmış ve her baba, o bâb içinde yer
alan hadislerin konular ına uygun düşen bir isim vermi ştir. Terceme ad ı verilen
ve "bâb unvan ı" manâsma gelen bu ba şlıklarda, bazan Kur'ân ı Kerimden
bir âyet zikredilmi ş, bazan da, el-Buhârrnin bâb konusu ile ilgili görü ş -
lerini aksettiren ifadeler yer alm ıştır. Fıkhi değeri olan bu ifadeler dolay ısiyledir
ki .fılshu'l-Bulıüri fi teriicimih (el-Buhârrnin fıkh ı tercemelerindedir)
denilıni ştir.
El-Buhârrnin tercemelerinde görülen bir hususiyeti de, tercemeleri takip
eden hadislerin, her bâbta de ğişik sayıda bulunmas ı ve hatta baz ı bâblarda
tek bir hadisin dahi zikredilmemesi, yahut yaln ız taliklara yer verilmi
ş olmas ıd ır. Baz ı bâblar ise unvans ız b ırakılmıştır.
El-Buhârrnin baz ı bâblarda hiç bir şey zikretmemesi çe şitli tefsirlere
yol açm ıştır. Baz ıları, onun bunu kasden yapt ığını ve bununla o bâbta şart
ına uygun hadis bulamad ığını belirtmek istedi ğini ileri sürmüşlerdir. Bu
sebepledir ki baz ı Sahib nüshalar ında, hiç hadisi zikredil ı:neyen bir bâbm,
bâbı zikredilmeyen hadise eklendi ği görülmü ştür. Bunun sebebini aç ıklayan
Ebu'l-Velid el-Bâci, Ebü İsh4 el-Mustemlrden şu haberi nakletmiştir: "El-
Buhârrnin kitab ını kendi aslından istinsah ettik; bu as ıl, Muhammed İbn
Yusuf el-Firabri'de bulunuyordu. O zaman gördük ki, kitapta tama ırdnamamış,
beyaz b ırak ılmış yerler, kendisinden sonra hiç bir şeyi tesbit edilmemi ş
tercerıder, tercemesi zikredilmemi ş hadisler vard ı. Biz bunların hepsini birle
ştirerek yazd ık" (El-Cezâ'irl, Tevciltu'n'naiar, s. 89). Ebu'l-Verld el-Bücr,
bu haberin do ğruluğuna, kitab ın muhtelif nüshalar ımn delâlet etti ğini söyliyerek
şöyle der: "Filb.akika Ebü. İsh4 el-Mustemirnin, Ebü Muhammed
es-Serahsrnin ve Ebü Zeyd el-Mervezi'nin rivayetleri, takdim ve tehir yönünden
birbirinden farkhd ır; halbuki bunlar ın hepsi de tek bir asıldan istinsah
etmi şlerdir. Bundan anla şılıyor ki, müstensihlerden her biri, bu gibi yerlerdeki
meseleleri kendi anlayışlarına göre uygun gördükleri yerlere izafe
etmi şler ve bu suretle aralar ında görülen takdim ve tehir farklar ı, veya aralar
ında hiç hadis bulunmayan muttas ıl terceme şekilleri ortaya ç ıkmıştır.
Bununla beraber, el-Ccimitu' ş-Şalti,Yte bu gibi yerlerin çok az oldu ğu da bir
gerçektir" (ayn ı yer).
256

Bu açıklamadan anla şıld ığına göre, el-BuharI, çe şitli şekillerde zikretmi
ş olduğu hah tercemelerinde, o bâba ve kendi şartlar ına uygun hadis bulmuşsa,
o hadisi kitab ı için ıst ılah olarak tesbit etti ği lıaddeşenc1 ve benzeri tabirlerle
veya bu tabirlerin yerini tutabilecek şartlar ı haiz (ancane ve benzeri
ibarelerle o hah içerisinde zikretmi ştir. E ğer kendi şartlar ına uygun hadis
bulamamış, bununla beraber, huccet olarak kullan ılabilecek evsafa sâhip bir
hadis ele geçirmi ş ise, şart ına uygun hadislerin zikrinde kulland ığı usülü değiştirerek,
bu gibi hadisleri daha ba şka şekillerde nakletmi ştir. Mesela talik
ettiği hadislerin çoğu bunlardand ır. Gerek kendi şart ına ve gerekse ba şkalarının
şart ına uygun hiç bir sahih bulamam ışsa, o zaman halk aras ında şöhret
kazanm ış ve kıyas olmak üzere kullan ılan bir hadisi, ya lafzen veya manen
almış ve onu bâb tercemesi olarak nakletmi ştir; sonra da bu haberin manas
ına şehadet edecek bir ayet veya onu teyid edecek bir hadis zikretmi ştir (ayn ı
eser, s. 90).
Ancak bu zikredilenler, el-Ciimicu's-Saltil ı'in telif ve tasnifinde el-Buharrnin
takip etti ği metodla ilgili tahminlerden öte geçmemektedir. El-Buhari,
kendi metodunu tasrih etmedi ği için bu konuda ileri sürülen görü şlere
tahmin diyoruz. Bununla beraber akla yak ın olan görü şlere olabilir nazar ı
ile bakman ın en do ğru yol olduğuna şüphe yoktur96°.
ii. Muslim ve el-Ctımicu'Sabtill'i
Telif etti ği büyük hadis eseriyle Kutub-i Sitte'nin viicad bulmas ında en
mühim hisseye sahip olanlardan birisi de Ebu'l-kluseyn Muslim İbnul-klaccac
el-Ku şeyri en-Neysabüri'dir. Muslim, 204 senesinde Nisabür'da dünyaya
gelmiş, 218 senesinden itibaren, yani henüz 14 ya şında iken, hadis toplama ğa
ve bu maksatla 'Irak, IJicaz, Safiye ve M ışır gibi çe şitli ülkeleri dolaşmağa
ba şlamıştır. En fazla hadis ald ığı şeyhleri aras ında Yalıya İbn Yahya et-Temimi,
el-Ka

Ebiz Zurca ve Kb -ii Hatim'in sahih bilgisinde kendi devirlerinde ya şamış
bütün şeyhlerden üstün gördükleri Muslim İbnu'l-Haccac, İmam el-Buhariye
ba ğl ılığı ile de tan ınmışt ır. Bir rivayetten ö ğrendiğimize göre, el-Butıârrnin
ahnından öperek ona : "B ırak da ayaklarını öpeyim, ey üstadlar ın üstad ı,
muhaddislerin efendisi, hadis ılletlerinin tabibi! Sana yaln ız hased edenler
düşman olur. Şehadet ederim ki, dünyada senin bir e şin yoktur" demi ştir.
Muslim'in el-Buhari'ye olan bu ba ğlıhğı, Nisabfir'da cereyan eden baz ı hadiseler
kar şıs ında onu müdafaa etmesinde de aç ıkça görülür. El-BuharPnin tercemesinden
bahsederken de belirtti ğimiz gibi, bu büyük imam, Nisabilr'a
yerle ştikten sonra, halk ın onun etrafında toplanmas ı, baz ı imamlar ın, bu arada
bilhassa Muhammed İbn Yahya ez-Zuhlrnin hased damarlar ının kabarmas ına
sebep olmu ş, bundan sonra da el-Buharl, Kur'an lafz ının mahlük olduğu görü
şüne sahip bulunmakla itham edilerek halk ın kendisiyle temas ı yasaklanmışt
ı. Buna ra ğmen Muslim, el-Buharryi müdafaa etmi ş, onun Nisabrır'dan
ayrılmasından sonra bile, onunla irtibat ıın kesmemiş, ziyaretlerini devam ettirmi
ştir. Muhammed İbn Yahya'ya, Muslim'in de el-Buharrnin mezhebine
mensup olduğunun, hattâ bu yüzden Hicaz ve `Irak'ta azarland ığının, onun
yine de bu görü şten rücû etmedi ğinin söylenmesi üzerine, Muhammed İbn
Yahya', akdetti ği bir hadis meclisinin sonunda "her kim bu görü şe sâhip ise,
ona bizim meclisimizde yer yoktur" demi ş ; Muslim de ridas ını başının üzerine
atarak meclisi terketmi ş ve Muhammed İbn Yalıya'dan yazd ığı her şeyi
bir hamalm s ırtına vurarak onun evine göndermi ştir. Bu suretle el-Buharl.
gibi Muslim'in de Muhammed İbn Yahya ile olan irtibat' kesilmi ş ve bir daha
ondan hadis rivayet etmemi ştir.
Muslim, arkas ında, hadis konusunda tasnif edilmi ş bir çok eser b ırakarak
261 senesinde Nisabur'da vefat etmi ştir. Onun b ıraktığı eserler aras ında
üzerinde durulmas ı ve kısa da olsa hakk ında ayd ınlat ıc ı bilgi verilmesi gereken
eser, hiç şüphesiz, el-Buharrnin el-Câmicu' ş-SöNlı'inden sonraki ilk mertebeyi
i şgal eden ve Kutub-i Sitte'yi tamamlayan el-Ciimicu' ş-Sahib adlı musannaft
ır. Muslim bu eserinde, mükerrerler d ışında 3000 den fazla hadisi biraraya
getirmi ş ve her hadisin, konusu ile ilgili oldu ğu baba yerle ştirilmesine ayr ı
bir itina göstermi ştir. Ayrıca, her hadisin de ğişik ve kendi nazar ında sahih
olan isnadlar ına ve bu de ğişik isnadlarla gelen metin farklar ına yapt ığı i şaretlerle
rivayetini de ğerlendirmi ş ve bunlara verdi ği tertip güzelli ğiyle kitabın
kolay ve rahat kullan ılmas ını sağlamışt ır.
Muslim, ,94/1."'inde ayn ı hadisin tekrar ından şiddetle kaç ınmıştır. Bununla
beraber, baz ı sebepler dolay ısıyle tekrar ında fayda mülahaza etmi şse,
o hadisi tekrar vermekten çekinmemi ştir. Nitekim kendisi, kitab ın mukaddimesinde
buna i şaret etmi ş ve Hazreti Peygamberden senediyle gelen hadisleri
258

tekrars ız olarak vermeyi gaye edindi ğini belirttikten sonra şöyle demiştir:
"Ancak kendisinde fazla mana bulunan hadisin tekrar ından müsta ğni kalmamayan
bir yerin gelmesi, yahutta orada bulunan bir ıllet dolayıs ıyle ba şka bir
isnad ın yan ında vaki olan bir isnad olmas ı halinde bu tekrar zaruridir; çünkü
hadiste kendisine ihtiyaç duyulan fazla bir mana, tam bir hadis hükmündedir.
Bundan dolay ı, kendisinde vasfetti ğimiz ziyadelik mevcud olan hadisin tekrar
edilmesi, yahut mümkin ise, kısa olduğu için bu mana= hadisin tamam ından
ayırt edilmesi gerekir. Fakat hazan onu bütününden ay ırmak güç olur. Bu
zorluk mevcud oldu ğu zaman hadisi kendi heyeti ile tekrar etmek daha sabr ın
yoldur. Amma bizden, kendisine bir ihtiyaç yok iken bütün ile tekrarmda
zaruret görmediğimiz hadisi inşallah tekrar ına yana şmayaca ğız" (Şahiti mu-
Isaddimesi, I. 4-5).
Muslim, hazreti Peygamberden senedle gelen hadisleri, keza bu hadislerin
râvilerir üç k ısma ay ırm ış ve kitab ını telif ederken bu üç k ısmı daima gözönünde
bulundurmu ştur. Onun bu taksimine göre, birinci k ısmında, her türlü
ayıb ve kusurdan salim, en temiz ve en mükemmel hadis yer al ır. Keza birinci
kısımda yer alan râviler de, bu çe şit hadislerin râvileri olup, hepsi de istikamet
ebli, naklettikleri şeyleri iyi bilen ve sağlam bir şekilde muhafaza eden,
rivayetleri aras ında şiddetli ihtilaf ve ihtilat bulunmayan kimselerdir. Muslim,
kitab ın ı hangi bölüm veya bab ında olursa olsun, önce bu derecedeki
hadisleri nakletmi ştir.
Muslim'in taksiminde ikinci k ısmı te şkil eden hadisler, birinci kısımdaki
hadislerin sendelerinde yer alan ravilerin derecesinde olmayan, h ıfz ve itkan
ile vas ıfland ırılmamış kimselerin rivayet ettikleri hadislerdir. Ancak bu çe şit
hadislerin râvileri, her ne kadar birinci k ısım ravilerinin derecesine eri şmemiş
olsalar bile, do ğruluk, dürüstlük, ilim al ış veri şi, bunları da ~Ur. K ısacas ı
ikinci kıs ım râvileri, lııfz ve itkan yönünden mutavass ıt olan kimselerdir. İşte
Muslim, kitab ında, önce birinci kısımda bulunan hadislere yer vermi ş, sonra
bu ikinci kısım hadisleri almıştır.
Üçüncü kısım hadisleri ise, hadis ehli nazar ında, yahut hadisçilerin ço ğu
nazar ında töhmetli olan, hadislerinin ço ğu munker ve yanl ış bulunan, yahut
yalan söyleyen ve hadis uyduran kimselerin rivayet ettikleri hadislerdir. Muslim
bu gibi kimslerin hadislerine kitab ında yer vermemi ştir. (aynı yer).
El-BuharI ve Muslim'in el-Cd ıni

en-Neysiibarrden rivayet edilen, yeryüzünde Muslina'in kitab ında!' daha sahih
bir kitap yoktur, sözü ile baz ı Mağrib imamlarm ın Muslim'in kitabını el-
Buhârrnin kitab ından üstün sayan görü şleri, sadece, Muslim'in uslabu ile,
yaz ve tertibindeki güzelli ğe raci hususlar dolay ıslyledir... Zira el-Buharrnin
kitab ında s ıhhatin istinad etti ği s ıfatlar, Muslim'in kitab ında istinad edilen
sıfatlardan daha mükemmel ve daha şiddetlidir; el-Buharrnin s ıhhat için
ortaya koydu ğu şartlar, daha kuvvetli ve daha ser ttir."
"El-Buharrnin ittisal yönünden üstünlü ğü, ravinin hadis ald ığı kimse ile
millakat ının bir defa da olsa sabit olmas ını şart ko şması dolayısıyledir. Halbuki
Muslim, sadece muasaratla, yani râvi ile şeyhinin ayn ı as ırda ya şamış
olmalarlyle iktifa etmi ştir."
"Sahib-i Buha.rrinin adalet ve zabt yönünden üstünlü ğüne gelince, Muslim'in
ricali aras ında cerh edilenlerin say ısı, el-Buharrnin ricalinden cerh
edilenlerin sayıs ına nisbetle daha çoktur. Buna ilaveten el-Buhari, bu cerh
edilenlerin hadislerinden fazla say ıda nakletmemi ştir. Bunlar ın ço ğu, Muslimin
hilafina, kendilerinden ald ığı ve hadislerine kar şı alışkanlık kazand ığı kendi
şeyhlerindendir."
Buharrnin şâzz ve ılletten salim olmas ı yönünden üstünlüğüne
gelince, el-Buharrde tenkide u ğrayan hadis say ıs ı, Muslim'in tenkide u ğrayan
hadis sayısından daha azd ır. Buna ilaveten ulemâ, ilim yönünden el-Buharinin
Muslim'den daha üstün ve hadis sanat ı yönünden daha bilgili oldu ğunda
ittifak etmi şlerdir. Muslim onun tilmizi olup dizi dibinde yeti şmi ş, ondan
istifade etmi ş, onun eserlerine tâbi olmu ştur. Bu sebepledir ki, ed-Daralp ıtni,
eğer el-Buhari olmasayd ı, hadis ilminde Muslim ortaya ç ıkmaz ve bu mertebeye
ula şmazdı, demi ştir" (Nulıbet ıt'l-fiker şerhi, s. 37-38).
İşte, yukarıda zikredilen bu sebepler dolay ıs ıyle el-Buhârrnin el-Cümi`u' ş -
Şahih'i, başta Muslim olmak üzere di ğer bütün hadis imamlarm ın tasnif
etmiş oldukları kitaplara tercih edilmi ş ve daha önce de i şaret etti ğimiz gibi,
Kur'an Kerimden sonra, İslam dininin en mühim kayna ğı sayılım şt ır 96'.
f. Cüz'ler
Cüz, tek bir sahabinin veya daha sonrakilerden bir hadisçinin hadislerini
toplayan kitaplard ır. Bazan, belirli bir konuya tahsis edilmi ş hadisleri ihtiva
eden mecmualara da cüz denilmi ştir. Cüz'ler daha ziyade üçüncü as ırdan iti-
961 Bkz. Ibnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 336; el-Hatib el-BagdMi, T ı7r[hu BağdM, XIII.
100-104; İbn Eb# YacM, Tabalcrıtu'l-ljanübne, I. 337; İbn I allikân, Vafeyiit, IV. 280-282; eg-
Zehebt, Tezkire, I. 588-590; İbn Hacer, Tehgtb, X. 126-128; Tanribirdi, en-N ıteam, III. 33;
şezeriit, II. 144-145; Fuat Sezgin, GAS, I. 136-143.
260

aren ortaya ç ıkmağa başlamış ve binlerce cüz telif edilmi ştir. Ez-Zehebrnin
nakletti ğine göre, Nisâbilr'un tan ınmış muhaddislerinden Inifız Ebn 14zim
cOmer İbn Ahmed el-(Abdevi (Ö. 417) "kendi elimle, her bir şeyhten bin cüz
olmak üzere on şeyhten 10 bin cüz yazd ım" demi ştir962ki, bu sözden, tahmin
edilemeyecek kadar çok say ıda cüz telif edildi ğini anlamak mümkindir Biz
binada üçüncü asra ait baz ı cüz sâhiplerinin isimlerine i şaret etmekle yetineceğiz.
EBÛ A ŞIM EN-NEBIL eg-Zahlıük İbn Mahled e ş - ŞeybânI (Ö. 212) 963 ;
Ebü

Ebu'l-cAbbös Ahmed İbn İbn Muslim EL-EBBIR (Ö. 290) 973; EM'. Muslim
ibröhim İbn (Abdillah İbn Muslim İbn Möcız el-Ba şri EL-KECCI (Ö.
292) 974; Ebü Bekr Muhammed İbn Mihrön en-Neysüböri EL- İSM k`ILI (Ö.
295) 975; Ebu'l-(Abbös AHMED İbn Muhammed İbn Mesrük ET-TÜSI el-
Ba ğelödi (Ö. 299) 976.
g. Belirli konulara tahsis edilmiş kitaplar
adh eserlerin de ğişik konular ından birine tahsis edilmi ş kitapların
ikinci as ırda telif edilme ğe ba şland ığını zikretrui ş ve bunlar ın isimlerini müellifleri
ile birlikte vermi ştik. Bu çe şit telif faaliyeti üçüncü as ırda da devam
etmi ş ve giderek artm ışt ır. Müelliflerinin vefat tarihlerine göre, bu as ırda telif
edilen kitaplar ı
şöyle s ıralayabiliriz:
(ABDURRAZZA"K İbn Hemmö ın (Ö. 211) 977ın Kitc-tbu'ş-şaliit'a; El3fT
c7kŞIM EN-NEBIL e -Zalılıük İbn Mahled e ş - Şeyböni (Ö. 212) 978nin Kitiibu'-
s-Sunne'si; Ebü Ndaym EL-FAZL İBN DUKEYN (Ö. 219) 979in Kitiibu' ş-
şaliit ve KitCtbu'l-Meniisik'i; İTWEM İBN İYAS el-cAskalönl (Ö. 220) 980nin
Kitt-tbu şerCtbi'l-Acmc-tri; Ebü cAbdillah NU (AYM İBN HAMM7ı.D el-ljuzüci
(Ö. 228) 9"nin Fiten'i; Ebn Ilayseme ZUHEYR İBN HARB (Ö. 234) 982
Kitrıbu'l-cilm'i; Ebu'l-Hasan (ALI İbn (Abdillah İbn Cdfer EL-MEDINI in
(Ö. 234) 983 nin Kitöbu'l-Eşribe'si; Ebü Bekr İBN EBI ŞEYBE (Ö. 235) 984 nin
973 Bkz. Trtrilju Bağrltıd, IV. 306-307; Tezkire, I. 639-640; Sezerüt, II. 265.
974 Bkz. 944 No.lu dipnot.
975 Bkz. ez-Zehebl, Tezkire, I. 682-683; İbnu'l-clm'ad, şezer ılt, II. 221.
976 Bkz. el- İjattb el-Bagd'adt, Ttırilıu BağrItıd, V. 100-103.
977 Bkz. 953 No.lu dipnot.
978 Bkz. 963 No.lu dipnot.
979 Bkz. İbn Sacd, Tabalpit, VI, 279-280; el-Bub..ri, Teırlh, IV. 1, 118; İbn R.uteybe
el-Mactırif, s. 229; İbn Ebi Hâtim, Kitrıbu'l-cerh, III. 2, 61-62; İbnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 331;
el-Hatib el-Bagel'adt, Tdrilıu Bağıldd, XII. 346-357; ez-Zehebi, Tezkire, I. 372-373; Miz ıltı,
III. 350-351; İbn Hacer, Tehzib, VIII. 270-276; el-Ketrani, el-Mustalrafa, s. 35; Fuat Sezgin,
GAS, I. 101.
980 Bkz. el-Bubrızt, Ttırlh, I. 2, 39; İbn Ebi Hâtim, Kitiibu'l-cerh, I. 1, 268; el-tlatib el-
Bağdâd#, Tdrihu Bağdrıd, VII. 27-30; ez-Zeheb1, Tezkire, I. 409; İbn Hacer, Tehzib, I. 196;
Fuat Sezgin, GAS, I. 102.
981 Bkz. 873 No.lu dipnot.
982 Bkz. 877 No.lu dipnot.
983 Bkz. İbn Said, Tabalcrıt, VII. 2, 58; el-Bulfari, Törffi, III. 2, 284; İbn Ebi 121Atim,
Tandimetu7-cerb, s. 319-320; Kitiibu'/-cerh, III. 1, 193-194; ibnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 336;
en-Neysa'biiri, Macrifet s. 71-72; el-tlatib Tartihu BağdM,
XI. 458-473; eg-Zehebt, Tezkire, L 428-429; M İzdn, III. 138-141; es-Subk ı, rabakritu'ş-Ştıfic ıyye,
I. 366-368; Tanribirdi, en-Nuciim, II. 277; İbn Hacer, Tehzib, VII. 349-357; İbnu'l-chnjıd.
Segerdt, II. 81; Fuat Sezgin, GAS, I. 108.
984 Bkz. 878 No.lu dipnot.
262

Kitdbu'l-Edeb ve Kitdbu't-Tefslr'i; AUMED İBN Muhammed
İBN HANBEL (Ö. 241) 985in Kitdbu's-Sunne, Kiteibu't-Tefsir, KitC ıbu'z-Zuhd,
Kitab ı-171- FercV4, KitCıbu'l-Mencisik, Kitdbu(1- İmCın, Kittıbu'l-Eşribe, Kitc-ibu
Tacati'r-Rasül, Kitrıbu'r-Redd'ale'l-Cehmiyye'si; Ebü cAbdillah Muhammed İbn
Yahy5. İBN Ebi EL-cADENI ED-DARAVERDI (Ö. 243) 986 nin Kitcrıbu'l-lınCın'ı
; IIANNA- D İBN SER İY İbn Mus'ab
(Ö. 243) 987nin
Kitdbu'z-Zuhd'u; Ebü (Abdillah el-Uuseyn İBNU'L-IJASAN İBN HARB
el-Mervezi (Ö. 246) 988nin Kitcibu'l-Birr ve' ş -Şıla'sı ; Ebu'l-Ferec cABDUR-
RAIIMAN İBN (ÖMER EL-ISBA1171.NT "RUSTE" (Ö. 246, 250) 989nin KitCıbu'l-
İmcin' ı ; Ebü Ahmed HUMEYD İBN MAHLED İBN ZENCEVEYH
el-Ezdi (Ö. 251) 99Önin Kitclbu'l-Adabi'n-Nebeviyye ve Kitclbu't-Tergib ve't-Terhlb'i;
Ebü (Abdillah Muhammed İbn ism . .'11 EL-BUTASI el-Cucfi (Ö. 256) 991-
nin Kitclbu Ref c ı'l-Yedeyn ş-Şakit, Kitdbu'l- E ş-
ribe, Kitdbu'l-Edebi'l-Mufred, KitCıbu 1,1" , alta Ef`Cıli'l-(1bc-id'ı;Eb'ıl
`Ali EL-UASAN İBN cAREFE İbn Yezid el-`Abdi el-Ba ğdMi (Ö. 257) 992nin
Ebu'l-Uuseyn MUSLIM İbnu'1-Uae4e el-Kuseyri (Ö. 261) 993-
nin KitCıbu'l-İntila cUbeydullah İbn (Abdil-Kerim İbn
Yezid EB İJ" ZUWA ER-RAZ İ (Ö. 264) 994nin Kitöbu'z-Zuhd'u; EB C `AL İ
UANBEL İbn ish4 İBN UANBEL es- Şeybâni (Ö. 273) 995nin Kiffibu's-Sunne'si;
EKI BEKR Ahmed İbn Muhammed İbn Hani et-Tn EL-ESREM
(Ö. 273) 996in Kitdbu's-Sunne'si; EBÜ DA.VeD Suleym.'n Ibnu'l-Egas
es-Sicist1 (Ö. 275) 997 nin Kitdbu'z-Zuhd, Kitc -ıbu'lKader, KitCıbu Acicimi'n-
Nubuvve ve Kitdbu's-Sunne'si; EBIJ HAT İM Muhammed İbn İdris İbni'l-
985 Bkz. 881 No.lu dipnot.
986 Bkz. 883 No.lu dipnot.
987 Bkz. Törrh, IV. 2, 248; ez-Zehebt, Tezkire, I. 507-508; İbn Hacer, Tehzib,
XI. 70-71; İbnu'l-cIm.d, Şezeröt, II. 104; Fuat Sezgin, GAS, I. 111.
988 Bkz. İbn Ebi Hâtim, Kitöbu'l-cerit, I. 2, 49; Ibnu'l-qmkl, şezertıt, III. 111.
989 Bkz. İbn Ebt Ilâtim, Kitöbu'l-cerk II. 2, 263; ez-Zeliebt, Mizön, II. 579; İbn Hacer,
Tehzib, VI. 234-235; el-Kettrıni, el-Mustatrafa, s. 34.
990 Bkz. İbn Eb# I-Dtim, Kitöhu'/-cerb, I. 2, 223; el-Hatib Tc-iri/en Bağdöd,
VII. 160-162; ez-Zehebi, Tezkire, I. 550-551; İbn Hacer, Tehzib, III. 48-49; ibnu'l-qu ı -ad,
Şezeröt, II. 124; Fuat Sezgin, GAS, I. 113.
991 Bkz. 960 No.lu dipnot.
992 Bkz. 966 No.lu dipnot.
993 Bkz. 961 No.lu dipnot.
994 Bkz. 899 No.lu dipnot.
995 Bkz. İbn Ebi Ij&tim, Kitetbu'l.cer4, I. 2, 320; el-Hatib el-BagdZıdi, Törilıu Bağelöd, VIII.
286-287; İbn Eb# Ya

Munzir ER-RAZ İ (Ö. 277) 998nin Kitdbu'z-Zuhd'u; Ebn

ikinci isnad, şüphesiz, o hadisi Mustahrec sahibine ula şt ıran isnaddır. Bu suretle
mustahric, şabib sahibi ile, onun şeyhinde, yahut daha üstündeki bir
şeyhte hattâ bazan sahabide birle şir. Eğer hadis mustahrice ual şmam ışsa,
yahut ula şmış olsa bile isnad ı zayıf ise, mustahric, ya o hadisi terkeder, yahutta
Sahili sahibinin isnadı ile nakleder.
Mutahrecler umumiyetle dördüncü as ırdan itibaren ço ğalma ğa ba şlam ış -
t ır. Bununla beraber ez-Zehebi'nin belirtti ğine göre"", Ebü Bekr Muhammed
İbn Muhammed İbn Reca' el- İsfera'ini (Ö. 286)""nin ve Ebu'l-Fail Ahmed
İbn Seleme en-Neysaburi el-Bezzaz (Ö. 286)"" ın Muslim'in şalfillı'i üzerine
yapılmış birer Mustalıreeleri vard ır.
t. Hadis ilminin çeşitli konularına tahsis edilmi ş kitaplar
Daha önce de muhtelif vesilelerle i şaret etti ğimiz gibi, hadis ilminin veya
usillünün bütün konularını içine alan müstakil kitaplar, ancak dördüncü asrın
ilk yar ısından itibaren telif edilme ğe başlanm ıştır. Ancak bu gecikmeyi,
hadis ilmi ile ilgili ıst ılahların, kaide veya tariflerin, daha önceki as ırlarda hadisçiler
aras ında maruf ve müstamel olmad ığı, yahut bunlar ın yerle şip kökleşmediği
manasında anlamamak gerekir. Asl ında bunlar çok daha önceleri
hadisçiler aras ında biliniyor ve kullan ılıyordu. Bununla beraber ilk devirlerde,
hadisçileri daha çok hadis metinlerinin toplanmas ı ve konularına veya ravilerine
göre tasnifi me şgul ettiği için usülle ilgili telif çalışmalar ına vakit ay ı-
ram ıyorlard ı. Belki birincisi, onlar için daha tatl ı ve hay ırlı geliyordu. Ancak
bu, onların usülle hiç me şgul olmad ıkları manasına gelmez. E ğer ba şka türlü
olsayd ı, en sahih eserlerinin onlar ın devirinde telif edilmemi ş olması gerekirdi.
Hadis ilminin çe şitli 1141 ve kaidelerinin, ikinci ve üçüncü as ır hadisçileri
arasında bilindiğini gösteren deliller, bizzat kendilerinden nakledilen ve
daha sonraki usul kitaplarmda yer alan haberlerdir. El-Buhari ve Muslim'in
yalnız hadis metinlerine tahsis ettikleri Sabiblerinde bile taha mmul ve rivayet
kaidelerine, yahut hadis ricaline ait yer verdikleri görü şleri, bunun bir
başka delilini te şkil eder. Hatta el-Buhari ve Muslim'den önce gelmi ş
İmam Muhammed İbn İdris e ş-Safici (Ö. 204)""nin er-Risttle adlı eseri, belki
fıkıh usiilünden ziyade hadis usiilü ile ilgili bir kitapt ır. Keza, yine e ş-Saficrnin
Kitetbu'l-Umm'u içinde yer alan çe şitli hadis meseleleri ile ilgili görü şleri
ve bilhassa Kitiibu
hadis ilmi içerisinde mütalaa edilmesi
gereken konulardand ır.
1007 Bkz. Tezkire, I. 637, 686.
1008 Bkz. ez-Zehebt, Tezkire, I. 686; Ibnul-cImild, ŞezerW, II. 193-194.
1009 Bkz. İbn Ebt 1-Utirn, Kitılbu'l-cerl>, L 1, 54; e1-1j41b, Tiirku Bağdad, IV. 186-187;
ez-Zehebt, Tezkire, I. 637; Ibnu'l-Inı"d, Şexerta, II. 192.
265

Aynı konuya tahsis edilmi ş Ebü Muhammed 'Abdullah İbn Muslim İBN
KUTEYBE ed-DineverI (Ö. 276)""nin Te'vilu Muljtelifi'l-ljadi ş, halen bu
konuda telif edilmi ş en mühim kitap olarak bilinir.
Hadis ilminin konularından bir diğeri, garibu'l-bLidlş'tir. Bu konuda ilk
kitap tasnif edenler, En-Nazr İbn şumey1 (Ö. 203, 204) 1°12ve Ebü 'Ubeyde
Mu'ammer İimul-Muşennü (Ü. 210)" 3 dir. Bu bakımdan garibu'l-hadig konusunda
ilk kitab ın Kitübu Garibi'l-ljacliş ve'l-A şür adı alt ında Ebü `Ubeyd
EL-1ASIM İBN SELLAM el-Ba ğdüdi (Ö. 224) 1°14 tarafından telif edildiği
söylenir ismini biraz önce zikretti ğimiz İbn Rnteybe ed-Dineveri, Ebü (Ubeyd'in
bu kitabına Zeylu yazm ş ; Ebü İshük İBRA-
HIM İbn ish4 EL-HARBI el-Ba ğdödi (Ö. 285) 1015 de ayn ı konuda Kitübu
Garibi'l-ljacli,ş'ini telif etmi ştir.
Hadis ilmi içerisinde yer alan bir ba şka konu nösih ve mensüh hadisler
konusudur. Bu konuda AHMED İbn Muhammed İBN HANBEL e ş - şeybünI
(Ö. 241) 1°16nin, Ebü Bekr EL-ESREM (Ö. 261) 1° 17in (Kititbu Nüsit,d1-1.1ave'l-Mensült)
ve EBe DAVUD Suleymün ibnul-E ş

Üçüncü as ırda, başta sababe olmak üzere hadis rivayet eden ricale tahsis
edilmi ş tarih, tabakat, isim ve künye kitaplar ıyle cerh ve tddil kitaplar ı
da telif edilmi ştir. 'Ali ibnu'l-Mediini (Ö. 234)nin, Ebü Bekr Ahmed İbn

lah Muhammed İBN SAcD İbn el-Haşimi (Ö. 230) ı ° 37nin ef-Tabaktıtu'l-
Kubrirs ı ; Ebii`Amr IJALIFE İBN IJAYYAT İbn Halife e ş-Seybiini (Ö.240)""
nin ve Ebul-Uuseyn MUSLIM ibnu'l-Uaccüc el-lu şeyri (Ö. 261)" 39 nin
Kitc-ıbu'f-Tabal ıettlan; ERO RAT İM Muhahammed ibni'l-Munzir
ER-RAZ İ (Ö. 275)""nin Tabakeıtu't-Töbicin'i; baz ı şehirlerin tarihine tahsis
edilmi ş olmakla beraber, o şehirde ya şamış veya o şehre uğramış hadis
ricalinin tercemelerini toplayan kitaplardan EBU'L-VEL İD Ahmed İbn Muhammed
ibni'l-Velid EL-EZRAKI (Ö. 223) 1041nin Tiirilıu Mekke'si; Ebü 'Ahdillah
EZ-ZUBEYR İBN BEKKAR İbn `Abdillah el-Rura şI (Ö. 256)""ve
Ebü Zeyd

BİBLİYOĞRAFYA
Ahmed Emin, Fecru'/-İslam (Kahire 1374 /1955)
Ahmed Emin, Zulta'/- İslam (Kahire 1357 /1938).
Ahmed İbn Hanbel, Kitrıbu'l-cılel ve macrifeti'r-rierd (Ankara 1963, ilâhiyat
Fakültesi Yay ınlar ından, cild I.).
Ahmed ibn. 1.1anbel, el-Musned (Mısır 1375 /1956, Ahmed M. Şakir nesri ve
Mısır 1313 bas ıkısı).
Ahmed Muhammed Şakir,
şerlıu ilıti şCcri cUlfcmi'l-Imdi ş (Mıs
ır)
flmidı Seyfu'd-Din Ebu'1-11asan `Ali İbn Muhammed, el-ligedm fi u ştidi'lalıkdm
(Mıs ır 1332 /1914).
`Ayni Mahmüd İbn Ahmed İbn Müsü, cUmdetu'l-Igörl ( İst. 1308).
Bağdüdl Ebü Mansür `Abdul-Kühir İbn Tahir, el-Fark beyne'l-firals (Mısır
1367
Belüzuri Ebu'l-tAbbüs Ahmed İbn Yahya İbıı Cübir, Futültu'l-bulddn (Mıs ır
1350 /1932).
Buhüri Ebü `Abdillah Muhammed İbn İsmail, el-CcImitu's-Sahib ( İst. 1315)
Buhüri Ebü (Abdillah Muhammed İbn İsmail, et-Törl4u'l-Kebir (I3aydarübüd
1360).
Cezü'iri Tahir İbn Ahmed, Tevelhu'n-nazar ila uşidi'l-eser (Mıs ır 1328 /1910)
Dürimi Ebü Muhammed 'Abdullah İbn (Abdirrahman, es-Sunen (D ımask 1349)
De Boer, Trırilıu'l-felsefe (kahire 1377 /1957).
Ebü Cacfer en-Nahhüs Ahmed İbn Muhammed, en-Ncisidı ve'l-mensith,
(Mısır 1323)
Ebü Davud Suleymün ibnu'l-Escas es-Sicistk ıi, es-Sunen (M ısır 1371 /1952)
Ebü Hanife ed-Dineveri Ahmed İbn Davud, el-Al ıbciru't-tıvill, (Kahire 1960)
Ebü Wıtim İbn 11ıbbün
ve'l-meerrıkin (yazma, İst. Ayasofya
496)
Ebn Nucaym el-Isbahk ıl Ahmed İbn (Abdillah, Ifilyetu'l-evliya' (Mısır 1352 /
1933)
Ebii Tbeyd el-Kas ım İbn Sellüm, Kitübu'l-en ıvtd (Kahire 1353)
Egari Ebu'l-klasan, Malsedcitu'l-isidmiyyln ( İst. 1929)
269

Farabi, İlt.gru-tu/gm (Mısır 1949)
Fuat Sezgin, Buharinin kaynakları hakk ında araştırmalar (İst. 1956)
Fuat Sezgin, GAS - Geschichte des Arabischen Schrifttums (Leiden 1967)
Goldziher, Muh. Stud, frans ızcas ı : Leon Bercher, Etudes sur la tradition Islamique
(Paris 1952)
Gazali Ebü Hamid Muhammed İbn Muhammed, Fayşalu't-tefrika beyne'l-
İsldm ve'z-zandalca (1381 /1961)
Gazali Ebü Hamid, el-Munk ızu (Mısır 1962)
Haci Halife, Ke şfu'i-iundn (İst. 1941-1943)
Hakim Ebü (Abdillah en-Neysabüri, Mdrifet culdmi'l-badiş (Kahire 1937)
Hakim Ebü (Abdillah en-Neysabüri, el-Mustedrek (Haydarabad 1335)
tlallaf 'Abdul-Vahhab, Islam teşrii tarihi (Ankara 1970, türkçesi: Talat Koçyiğit,
Ilahiyat Fakültesi Yay ınlarından)
Hamidullah Muhammed, Mecmdatu'i-ve şCıilds-siyösiyye (Kahire 1376/1956)
Hamidullah Muhammed, Hemmdu ı İbn Munebbih'in Sahifesi (Ankara 1976,
türkçesi: Talat Koçyi ğit, Ilahiyat Fakültesi Yay ınlarından)
Hasan İbrahim Hasan, Tdrilıu'l- İslam (Mısır 1953)
tlatib Bağdadi, el-Kifdye fi (ılmi'r-rivdye (thydarabad 1357)
Hatib Bağdadi, Talcylducl- ılm(D ımaşl 1949)
Ijatib Ba ğdadi, Tdrilıu Bağıldd (Mıs ır 1349 /1931)
tlattabi Ebü Suleyman Hamd İbn Muhammed, Macdlimu's-Sunen (Haleb
1352 /1933)
tlayyat Ebu'l-Huseyn `Abdurralıim İbn Muhammed, Kitdbu'l- İntişdr (Kahire
1344 /1925)
Herevi Ebü İsmail (Abdullah İbn Muhammed, Zemmu'l-keldm (yazma, Ilahiyat
Fakültesi Ktb.)
t-Ilgar' Muhammed, Tdrilıu't-teşric el- İsld ıni, (Kahire 1358 /1939)
İbn cAbdil-Berr Ebü `Orner Yüsuf en-Nemeri, Cami ( beydni'l-c ılm (Mısır)
İbn

İbn Ebi Hatim er-Razi, (Ilelu'l-hadiş (Kahire 1343)
İbn Ebi Yacla Ebu'l-Huseyn Muhammed, Tabakütu'l-I,Ianübile (Kahire
1371 /1952)
Ebu'l-Hasan el-Kamil fi't-t-tarih (Mısır 1357)
ibnu'l-Esir Ebu'l-Hasan, Usdu'l-gübe (1280)
İbn Hacer el-cAskalani Ebu'1-Fa4 Şihabu'd-Din Ahmed, Fethu'l-büri bi şerht
Sahilıt'l- İmam el-Bultüri, (Mısır 1319)
İbn Hacer el-(Askalani, Hedyu's-sürl mukaddimet Fetht'l-bürl, (Mısır 1347)
İbn Hacer el-cAskalani, Nuhbetu'l-fiker şerhi (türkçesi: Talat Koçyi ğit, Ilahiyat
Fakültesi Yayınlarından, Ankara 1971)
İbn Hacer el-Işübe fi temyizi' ş-şahübe (Mısır 1325/1907)
İbn Hacer Telı zibu't-tehzib (Flaydarabad 1925)
İbn Haldun (Abdurrahman İbn Muhammed, Mukaddime (Mısır 1284)
İbn Hallikan Ebu'l- (Abbas Şemsu'd-Din, Vafeyütu'l-acyün ve enbtru ebnü'i'zzamün
(Kahire 1367/1948)
ibnu-(1mAel Ebu'l-Felah qbdu'l-Hayy, Sezerütu' zeheb alıbüru men zeheb
(Kahire 1350)
İbn Ke şir Ebu'l-Fida"Imadu'd-Din, Ihti şüru cUlümi'l-hadis ve şerhuhu
(Mısır)
ibn. Ke şir Ebu'l-Fida', el-Bitkiye ve'n-nihüye fi't-tarih (Mısır)
İbn Kuteybe ed-Dineveri Ebu Muhammed 'Abdullah İbn Muslim, el-M ıt(c-trif
(Mısır)
İbn Kuteybe ed-Dineveri, el-Imüme ve's-siyüse (Mısır 1356/1957)
İbn Kuteybe ed-Dineverl, Te'vllu (Mısır 1326)
İbn Mac:e Muhammed İbn Yezid el-KazvIni, es-Sunen (Mısır 1349)
ibnu'1-Murta4 Ahmed İbn Yahya, Tabalcittu'l-Mdtezile (Beyrut 1380/1961)
ibnu'n-Nedim, el- Fihrist (Kahire)
İbn Sa`d, Kitübu't-Tabaltüti'l-kebir (Leiden 1904-1940)
ibnu's-Salah Ebü 'Anar (O şman e ş - Şehruziihri", (Haleb 1386 /
1966)
İbn Teymiyye Ebu'l- (Abbas Talpyyu'd-Din, el-(Akidetu'l-ljamaviyye (Mecmacatu'r-resa'ili'l-kubra,
M ısır 1323)
Tel 'Abdurrahman ibn. Ahmed, el-Mevülc ıf ve şerhuh ( İst. 1292)
Kasıml Cemülu'd-Din, Kavdtdu't-tandiş, (D ımaşk 1949)
Kâsınil Cemalu'd-Din, Türilıu'l-Cehmiyye ve'l-Muctezile (Mısır 1331)
Kastallard
irşüdu's-srtri li şerh Sahatt'l-Bulıürl (Kahire)
Kettani Muhammed, er-Risületu'l-Mustatrafa (Beyrut 1332)
Koçyi ğit Talat, Hadisçilerle keleimalar arastndaki münakaşalar (Ilahiyat Fakültesi
Yayınlarından, Ankara 1969)
Koçyi ğit Talat, I. Goldziher'in hadisle ilgili bazt görüşlerinin tahlil ve tenkidi,
(Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1967, c. XVII)
271

Koçyiğit Talat, Hadis usillü, (Ilahiyat Fakültesi Yayınlarından, Ankara 1975)
Koçyiğit Talat, İbn Şihüb ez-Zuhri (Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1976)
Makdisi Ebü Nasr Mutahhar İbn Tahir, el-Bed' ve't-tarih (Paris 1899-1919)
Makrizi Talpyyu'd-Din Ahmed, Kitübu'l-Ijıtat ve'l-üşür (Mısır 1324)
Malik İbn Enes, el-Muvattü' (Kahire 1370 /1951, M. Fuad 'Abdul-Baki ne şri)
Mesfüdi `Ali ibnu'l-I-Juseyn. Man:ku' (Mısır 1346)
Muslim ibnu'l-11accac el-Kuseyri, el-aimicu'ş- Şahiti (Mısır 1373 /1955)
Mustafa Sadık er-Rafici, İccüzu'l-Kur'an (Kahire 1375/1956)
Nevevi Muhyiddin, Teluibu'l-esm ır ve'l-lugüt (Mısır)
Okiç M. Tayyib, Baz ı hadis meseleleri üzerinde tetkikler ( İst. 1959)
Okiç M. Tayyib, iskimiyette ilk nüfus say ım (Ilahiyat Fakültesi Dergisi 1958—
1959, s. 11-20)
Ramahurmuzi Ebü Muhammed el-Hasan İbn cAbdirrahman, el-Muhaddişu'lfâşıl
(Beyrut 1391/1971)
Schacht Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence (Oxford 1950)
Suyüti IJusnu'l-muh4ara (M ıs ır 1321)
Suyati Celalu'd-Din, el-ithün fi culümi'l-Kur'an (Kahire 1368)
Suyüti Celalu'd-Din, fi'l-ahtıclişi'l-mevzfıca (Mısır 1352)
SuyütT Tedribu'r-rövi fi şerhı Tahribi'n-Nevevi (Mısır 1379)
Suyüti
Tefsiru'l-Celüleyn (Kahire)
Suyüti Ceralu'd-Din, Tenviru'l-havülik şerhu MuvattCı'l- İmam Malik (Kahire)
Şan.% Ebü (Abdillah Muhammed İbn İdris, (Bulak 1321)
Şafi% Ebn (Abdillah Muhammed İbn İdris, er-Risüle (Mısır 1358 /1940)
Şehristani Ebu'l-Feth Muhammed İbn

INDEKS
1. Yer, Şahıs ve Tabirler
A
(AlAdile 78, 91
(AlıMd İbn `Abdi's-Şamed 135, 136
(AbbAs 165
(AblAs İbn (Abdil-Muttalib 121, 139, 140
el-(Abba's Ibnu'l-VelId İbn (Abdi'l-Melik 157

105, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113,
114, 116, 117, 120, 128, 129, 131, 135,
136, 137, 139, 140, 141, 143, 151, 152,
157, 160, 167, 177, 178, 181, 193, 194,
195, 223
`Ali İbn Hi şam 124
İbn Hucr 244, 247
`Ali İbn 'Isa 115
Ibnu'l-Cdd İbn cUbeyd el-Cevheri 235
`Ali Ibnu'l-Hasan ez-Zuhli el-Eftas 236
`Ali ibnul-Huseyn 160
`Ali İbnu'l-ljuseyn İbn 'Ali İbn Ebi Talip
154
`Ali ibnul-Medini 50, 55, 233, 252, 262, 266,
267, 268
Al-i 'İmran süresi 13, 14, 163
`Alkame 154
`Alkame İbn Rays 93
el-Acnıe ş (Suleyman İbn Mihran) 51, 64, 196
el-Amidi 25
qmir İbn 'AbdiRah 214
qmir İbn Şerahil e ş-Şdbi (keza bkz. e ş-5db»
93, 102, 208
`Arın İbn Abtab 86
`Artır Tbn 'Anbese 87
(Anır İbn Fa'id 232
`Arar İbn Hazm 34, 35, 36, 37, 39, 40, 41
`Anar İbn Herim 35
`Anar İbn Rufaca İbn Tabüt 137
`Anar İbn Selam 257
`Ama İbn Şdayb (İbn Muhammed İbn `Ahdillah
İbn `Anar ibni'l-q ş) 46, 47, 48
`Arar Ibılu'l-q ş 44, 84, 86, 87, 96, 137
`Amr İbn cUbeyd 83, 127, 131, 132, 134, 195,
196, 223
`Aınr İbn Zurare 28
`Ammar İbn Ebi Suleyman 155
`Ammar İbn Mutarrıf 146
`Ammar İbn Reca' et-Ta ğlebi 237
`Ammar İbn Yasir 82, 86, 194
`Atma Bint 'Abdirrahman 35, 203
`Aınriyye 195
`Anbese İbn 'Abdirralıman 156
Antakya 157
Antalya 157
Acraf süresi 13
`Arefe 75
`Askalan 157
`Aşere-i Mube şşere 72
`Ata' 156
`Ata' (Hakim) el-Mukannd 122
`Ata' İbn 'Abdullah el-Horasan' 155
`Ata' İbn Dinar 63
`Ata' İbn Ebi Rabalı 92, 101, 154
`Attab İbn Esid 91
`Avf İbn Malik el-E şcdi 87
Ayetu'l-Kursi 138
`Ayni 61, 74
`Ayya ş (İbn Ebi Rabia el-Mailzfımi) 91
Azerbeycan 85, 123, 124
`Azudu'd-Din el-Tel 219, 220
B
Babek 122
Babek el-Hurrami 123, 124, 125
Babil 92
Babilon 88
Bağdad 115, 153, 158, 164, 227, 228, 239,
240, 249, 252
el-13ağdadi 82, 83, 119, 122, 123, 129, 130,
131, 146, 194, 196, 197, 198, 227, 229
Bahreyn 38
Bakara süresi 22, 163
Balpy İbn Mahled İbn Yezid el-Ra ırtubi 76,
237, 250
Ba şra 86, 88, 91, 92, 93, 94, 97, 99, 107, 108,
120, 127, 128, 131, 151, 154, 157, 164,
193, 197, 206, 239, 249, 251, 252
Bedir 28, 34, 69, 72, 73
Bekriyye 111
el-Belazuri 20, 27, 28, 29
Benü Fihr 154
Benü Hakim 126
Benü Ha şim. 156
Benü Ley ş 30
Benü Mabziim 154
Benü Valibe 154
el-Bera' İbn (.1"zib 68, 86
Berlin 59, 62
Bermek' 119
Be şir İbn Nuheyk 58, 59
Beşşar İbn Burd 119
el-Beyhaki 36, 38
Beytu'l-Haram 157
Beytu'l-Makclis 141, 157
Bezz 124
275

Bid`at 171
Bidcat ehli 171
hasene 171
Bidcat-z seyyie 171
BilsI 19, 73, 156
Bilâl İbn Rabrıll 87
Bilffiribaz 123
Bişr İbn cAbdi'l-Melik 27, 28
Bişr İbn Gıyüş 227
Buhârâ 251, 253
el-BuhrirI Ebü `Abdillah Muhammed İbn
İsmdil İbn İbrâhim ibni'l-Muğire el-
Cucfl 9, 11, 14, 17, 18, 19, 21, 23, 24,
30, 31, 35, 38, 42, 44, 47, 49, 50, 51,
54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 65, 66, 67,
69, 74, 76, 77, 81, 83, 90, 94, 95, 97,
101, 142, 156, 196, 197, 203, 208, 209,
210, 211, 212, 213, 214, 216, 217, 222,
230, 231, 233, 234, 235, 236, 243, 245,
246, 247, 249, 250, 251, 252, 253, 254,
255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262,
263, 264, 265, 266, 267, 268
Burayde İbn klu şayb el-Esleml 87
Busr İbn Ebi ErUt 87
Bu şeyr el-cAdevI 168, 179
eabir el-Cdfl 223
CCıbir İbn `Abdillah 19, 22, 48, 49, 50, 51, 77,
98, 101, 149, 169
Ciıbir İbn Semura 86
el-Cdd Ebn (Oşmün 49
Cacd İbn Dirhem 118, 126, 127, 133, 134,
226
Cdde (İbn Ummi Hani) 108
Cdfer İbn klace5.e 149
Cacfer İbn Sacd İbn Semura ( İbn Cundeb)
55
e1-Câh ız 83, 195, 198, 222
Crımicu cAmr 88
el-C:du'l-`Atik 88
avidAn 123, 124, 125
Cebrgı'll ibn Yahy. 122
Cehm İbn Safv5u 127, 226
Cemel 82, 83, 108, 128, 177, 194, 195, 223
Cendel 27
Cerlr İbn `Abdi'l-XIamld 206
Cerir İbn cAbdillah el-Beceli 86
el-CezdirI 10, 11, 256
Cezire 87, 251
el-Cubbdi 135, 196
Cudde 157
Cuheym İbnu' ş-Şalt 29
Çin 85
Ç
D
ed-D'abili 251
ed-Dürakulni. 149, 244, 260
ed-l:Mrinal 23, 35, 68, 203, 250
lEı ru'l-Hiere 89
IMru'n-Nedve 73
IMru's-Sunne 180
D'avfld (a.s.) 246
Dâvnd ibnu'l-Muhabber 157
Dawid-Weil 212
De Boer 133
Deybil 89
Dimaşk 24, 36, 84, 87, 96, 102, 105, 128, 134,
157, 180
Duhaym 65
E
Ebiin 159
EbEin İbn Sacid Ibni'l-q ş 29
Eb ıa İbn Sem%n 126
Ebü cAbdillah el-Biiraki 158
Ebü

Ebü Bekre 86, 152
Ebn Bekr el-Bezz.r 51
Ebü Bekr el-Ebhuri 217
Ebü Bekr el-E şrem 266
Ebü Bekr el-Rati.% 241, 242
Ebn Bekr es-Sa ğgıni 246
Ebü Bekr e ş-ŞıddilF 15, 18, 24, 25, 37, 38, 39,
40, 41, 42, 51, 71, 72, 73, 83, 84, 90, 99,
105, 108, 120, 129, 136, 137, 138, 154,
240
Ebü Bekr İbn Ebi 1.Myfıd 163
Ebü Bekr İbn EM Şeybe .Abdullah İbn Muhammed
235, 249, 250, 262
Ebü Bekr İbn Muhammed İbn
İbn
Hazm 35, 203, 204
Ebü Bekr tim `Ubeydillah İbn `Abdillah İbn
cOmer 40
Ebü Bereze el-Eslemi 86, 87, 137
Ebn Bişr 49, 50, 51
Ebü B ıirayde 111
Ebü Burde İbn Ebi Müsâ 94
Ebü C -ad 28
Ebü Cdfer el-Maus& 114, 120, 121, 122, 125,
134, 139, 152
Ebü Cdfer en-Nahh -as 65
Ebn Cuheyfe Vehb İbn `Abdillah 74
Ebü EMyfıd (Suley~ ibnu'l-E şcaş İbn
İshEık el-Ezdi es-Sicistüni) 13, 17, 22,
23, 30, 31, 36, 38, 39, 51, 55, 116, 174,
231, 232, 243, 244, 245, 246, 247, 249,
263, 266
Ebü 135.viid et-Tayalisi 78, 233, 234
Ebu'd-Derda' 24, 87, 95, 96, 97, 102
Ebü Eyyüb 19, 82, 85, 101, 194
Ebull-Faz1 İbn Tahir el-Makdisi 249
Ebü Gasskı en-Nehdi 251
Ebü Halife 161
Ebü 11(ımid İbnu' ş-Şarki 257
Ebn H5mid Ahmed İbn Hamd -an el-A`meşi
257
Ebü Hanife en-Nd ınffil İbn Ş8bit 71, 93,
145, 158, 159, 214, 233, 239
Ebü Hanife ed-Dineveri 94, 120, 123
Ebull-Hasan Ahmed İbn `Abdillah
268
Ebu'-Hasan el-E şcari 120, 121, 130, 132,
135, 146
Ebü Haşim tim Muhammed ibnill-lianefiyye
120, 121
Ebü H5tim İbn klıbb'an 23, 24, 36, 43, 46,
53, 64, 65, 66, 67, 145, 147, 150, 152,
156, 161, 163, 258
Ebü Halim Muhammed İbn Idris er-Riızi
263, 267, 268
Ebu'l-Hayr Mersed İbn `Abdillah 97
Ebü Hay şeme Zuheyr İbn Harb en-Nesn
235
Ebü Hazim 179
Ebü 11fızim cOmer İbn Ahmed el-"Abdeyi
261
Ebü Hurayra 10, 11, 22, 23, 24, 26, 30, 31,
44, 56, 57, 58, 59, 60
Ebn İluzeyfe İbn cUıbe İbn Rebica 29
Ebu'-Huzey1 Muhammed ibnull-Huzey1
el-cAlW 196, 197, 227
Ebü İdris el-Havini
İbn `Abdillah)
96
Ebü İsh -ak el-Mustemli 256
Ebü İslı4 İbı him İbn İslaük es-Sddi el-
Cfızec ııi 268
Ebn İslAk ibrnıim
el-Mutavici
234
Ebü İslıAls e ş-Sdlebi 163
Ebü İshâk es-Sebici. 53, 54
Ebü 'Abdullah İbn Muhammed el-
Anşlri 249
Ebü Kabil 45
Ebü la.tüde İbn RiVi 86
Ebü lays İbn `Abdi Merı f 27
Ebü IÇılfılıe 47
Ebü lurra Müsâ İbn Türık 206
Ebü Mahzilre 91
Ebü Malik el-Eşcari 87
Ebü Mdşer es-Sindi 209
Ebü Mescad el-An ş -ari 24, 86
Ebu'l-MucalM. ibnu'l-MulAcir 159
Ebü Muhammed es-Serahsi 256
Ebu'l-Muhezzim 145
Ebn Mfıs5. el-Egari 43, 86, 94, 97, 105
Ebn Mfısfi. el-Medini 241
Ebü Mushir 'Abdu'1-A c15. İbn Mushir el-Gassffill
261
Ebü Muslim el-Hor -as -ani 114, 117, 120, 121,
122, 123, 125
Ebü Mutic el-Hakem İbncAbdillah el-Belki 145
Ebu'-Muiaffer es-Sem'ani 69
Ebü Nazra 31
277

Ebü Ndaym 90, 91, 92, 94, 96, 146, 179,
201, 204, 205, 208, 209, 210, 212; 213,
235, 266
Ebü Nucaym el-Fail İbn Dukeyn 251
Ebü Rabia el-Mahzümi 91
Ebü Rrific 62, 67
Ebü Rüsid el-Bubrüni 45
Ebu'r-Rebic Suleymün İbn Düvüd el-Ezdi ez-
Zehrâni el-cAtekl 250
Ebü Sacd el-tlayr 86
Ebü SaCid el-ljudri 22, 26, 31, 43, 77, 90, 98,
105, 112, 136, 142, 144, 148, 165
Ebü Sülilt 50
Ebü Seleme İbn cAbdi'l-Esed el-Mabzünal 29
Ebü Seleme İbn (Abdirralunan İbn cAvf 178
Ebü Sufyrın İbn Harb İbn Umeyye 29
Ebü Sufyiin Talha İbn Nüfic 49, 50, 51
Ebü Suleymrin el-Dürüni 96
Ebü şrilı 30
Ebu's-şacsü' Crıbir İbn Zeyd 94
Ebü Talim 186
Ebu't-Tufey1 cÂmir İbn Vüsile 74, 223
Ebü `Ubeyd el-Küsun İbn Sellüm 34, 35, 39,
40, 266
Ebü `Ubeyde İbuu'l-Cerrrıb. 29, 84, 87, 88, 186
Ebü `Ubeyde Mdammer İbnu'l-Musennü 266
Ebu'l-Velid Ahmed İbn Muhammed Ibni'l-
• Velld el-Ezraki 268
Ebu'l-Velid el-Büel 256
Ebu'l-Velid et-Tayülisi 246
Ebü Umüme el-Bühill 68
Ebü Umeyye Muhammed İbn Ibrühim İbn
Muslim et-Tarsüsi 237
Ebü Ydkilb el-Buveyti 228
Ebü Ydirt 52, 137
Ebn Yaclü el-ljallii 249
Ebul-Yemün 36
Ebü Yünus Sinseveyh 127
Ebü Yfisuf 239
Ebü Zehre 235
Ebü Zerr 24
Ebü Zeyd el-Ensüri 86
Eb -ü Zeyd el-Mervezi 256
Ebu'z-Zinrtd `Abdullah İbn Zekvün 201, 202,
205
Ebu'z-Zubeyr Muhammed İbn Tedrus 49, 154,
214, 251
Ebü Zurca er-Rüzi cUbeydullah İbn c.Abdi'l-
Kerim 36, 47, 48, 75, 147, 169, 237, 258,
263
Ekeydir İbn `Abdil-Melik 27
el-Endelusi 128
Enes İbn Mülik 22, 38, 40, 60, 69, 77. 86, 94,
97, 98, 111, 135, 137, 138, 145, 149, 157,
159, 160, 169, 186, 195
E/1%m süresi 163
Enbür 27
Eıafül sûresi 80, 158
el-Emin 115, 134
Erivün 161
Ermenistan 124, 151
Esed İbn Müsrt el-Umevi 234
el-Esved İbn Yezid 93
Es'as İbn Kaya 71, 86
Esyem ez-Zibrıbl 187
Eyyüb 38
Eyyüb İbn `Abdi' s-Selüm 152
Eyyüb es-Sehtiyünl 47
el-Evzüri 32, 96, 128, 170, 214, 216
Ezrırika 194
F
Fal} 114
el-Fürrıbi 218, 219
Frıtıma 123, 125, 198
Fütuna Bint Kays 223
el-Fazl İbn `Abbüs İbn `Abdi'l-Muttalib 87
Felak sûresi 127
Ferisclegrın 125
Feth süresi 73, 79, 80
Feyzullah Ef. Kütüphanesi 60
Filistin 84, 96, 245
el-Firyrıbi Elyü. cAbdillah Muhammed İbn Yüsuf
234
Fuat Sezgin 60, 207, 209, 210, 111, 212, 213,
232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 243,
245, 247, 249, 250, 257, 260, 261, 262,
263, 264, 266, 267, 268
Furkün sûresi 21
Fuzüle İbn cUbeyd 87
Fuzayl. Dm Basan İbn CAnır 57
G
Gaylrın ed-Dunaski 128, 223
Gaylrın İbn Seleme es-Sakafl 28
278

el-Gazûll 118, 218, 219, 220
Giyû ş İbn İbrahim en-Nalıa

Hubeyb İbn Mesleme 87
Ilubeyb (İbn Suleyman İbn Semura İbn
Cundeb) 54, 55
Iludeybiye 34, 72, 73, 74, 80, 83
Humeyd İbn Mahled İbn Zenceveyh
263
Ijmnu ş 84, 96
ljurramiyye 123, 124, 125
Huseyn (İbn 'AH İbn Ebi rabb) 108, 114; 194
el-Huseyn İbn "Suneyd" 234
el-Huseyn İbn Muhammed İbn Ziya- d el-`Abdi
el-labbnI 238
el-Huseyn Ibrufl-Hasan İbn Harb el-Mervezi
263
Huşeym İbn Be şir 206, 211, 213, 239
Huni 28
Iluveyb İbn `Abdi'l-clizza 29
Huvyüz 28
Ijuzca 30
el-IjuzarI 193, 198
Huzeliyye 196
Iluzeyfe İbn Esid el-Gı&ri 86
Huzeyfe Ibnu'l-Yeman 74, 86, 88
c1bazıy-ye 194
Ignaz Goldziher 140, 141, 142, 143, 203
cIkrime 63, 65, 154
cIkrime İbn Ebi Cehl 91
(Ikrime İbn Ijalid 40
(Imr.n İbn Iju şayn 81, 86
`Irāh 23, 42, 88, 92, 98,
118, 127, 151, 159,
246, 249, 257, 258
el-cIrahi 174, 241, 242
100, 109, 110, 111,
181, 226, 244, 245,
el-cIrbaz İbn Slriye 87
(a.$) 107
İbn 'Ali 120
cisa İbn Muhammed 'bn Ebi Ijalid 124
`İsa İbn Mlis'a 154
cIyaz İbn Ganem 87
1
İbn `Abbas (`Abdullah) 19, 22, 24, 28, 32, 42,
İbn `Abdi'l-Berr 19, 25, 42, 57, 98, 101, 102,
201, 204, 217
İbn (Abd 11abbih 155
İbn `Adi 24, 37, 38, 51, 58, 66, 68, 136, 137,
147, 148, 150, 157
İbn cArr -ak 156, 157
İbn `Asakir 157
İbn `Ayrı 53, 55
İbn Curayc (cAbdu'l-Melik İbn `Abdi'l-cAziz)
35, 64, 206, 210, 214, 216
İbn EM Du'ad 229
İbn Ebi Ferve 179
İbn Ebi Leyla 154
İbn Ebi Hatim 34, 36, 37, 48, 49, 52, 53, 54,
63, 64, 90, 92, 94, 96, 97, 177, 179, 209,
210, 211, 212, 213, 214, 217, 233, 234,
235, 236, 237, 238, 243, 247, 250, 257,
261, 262, 263, 264, 265, 266, 267, 268,
İbn Ebil-ljadId 110, 112
Ibm EM Neclh 155, 223
İbn Ebi Yacla 234, 235, 236, 237, 243, 247,
257, 260, 261, 263, 264, 266, 267
İbn Ebi Za'ide 206, 211
İbn Ebi Zi'b 211, 223
İbn Ebi'z-Zinad 155
İbn Fuzayl 206
İbn Hacer 10, 24, 32, 35, 36, 37, 40, 44, 47, 48,
50, 51, 53, 54, 55, 57, 61, 62, 63, 64, 65,
66, 67, 70, 71, 90, 91, 93, 94, 95, 96, 97,
170, 171, 201, 203, 204, 206, 208, 209,
210, 211, 212, 213, 214, 216, 217, 232,
233, 234, 235, 236, 237, 238, 242, 243,
245, 247, 249, 250, 257, 259, 260, 261,
262, 263, 264, 266, 267, 268
İbn Haldun 28
İbn Hallikan 90, 92, 93, 96, 119, 122, 123, 202,
208, 209, 210, 211, 212, 217, 228, 232,
235, 245, 247, 249, 250, 257, 260, 266,
267, 268
İbn Hata! 70
İbn Ijayşeme 72
İbn Hazm 183
İbn Hişam Ebli Muhammed 'Abdul-Melik 232
İbn Humeyd 146, 147
İbn ljuzeyme 72, 257
İbn İshak 209, 210, 216, 232
İbn Ke şir 62, 69, 72, 82, 93, 94, 96, 115, 177,
179, 201, 205, 209, 216, 217, 226, 227,
232, 233, 235, 237, 238, 239, 241, 243,
245, 247, 249, 250, 261, 264, 266, 268
İbn Ruteybe 27, 83, 128, 131, 193, 208, 209,
280

211, 212, 213, 214, 217, 223, 224, 232,
234, 235, 250, 262, 266
tim Müce Ebü `Abdillah Muhammed tbn Yezid
İbn `Abdillah el-Kazvini 17, 23, 39, 55,
74, 102, 157, 166, 222, 230, 231, 243,
244, 249, 250, 268
İbn Mani& 199
İbn Mesfüd 9, 18
Ibn Munebbih 155
Ibn Sacd 28, 32, 35, 42, 44, 48, 52, 53, 55, 58,
59, 62, 63, 67, 90, 96, 200, 203, 208, 209,
210, 212, 213, 227, 232, 233, 234, 235,
243, 250, 261, 262, 266, 267, 268
Ibn Şilaftb e ş-Zırhı.' 90, 141, 142, 143, 157,
178, 179, 180, 181, 200, 201, 202, 203,
204, 205, 206, 207, 209, 210, 214
İbn Teymiye 109, 112, 118, 126
Ibnu'l-(Arabi 246
Ibnu'l-Cevzi 76, 135, 136, 137, 144, 145, 146,
147, 148, 149, 150, 151, 153, 156, 157,
158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165,
166, 228, 235, 239
ıbnu'l-Cezerl 241
tbnu'l-E şir 18, 24, 44, 54, 91, 93, 94, 95, 96,
126, 127, 133, 134, 229
ıimu'l-Eşcaş 177
Ilınu'l-qmrid 96, 202, 209, 211, 232, 233, 234,
236, 237, 238, 243, 245, 247, 249,
250, 257, 260, 261, 262, 263, 264, 265,
266, 267, 268
Ibnu'l-Murta şü. 132
Ibnu Urami Mektüm 70
İlmu.'n-Nedim 28, 52, 118, 119, 123, 126, 127,
133, 134, 209, 210, 211, 212, 213, 214,
217, 232, 234, 235, 238, 243, 249, 250,
257, 260, 261, 262, 264, 266, 267, 268
Ibnu' ş-Salüh 69, 72, 75, 78, 169, 175, 216
Ilin Vüre 147
İbrahim 251
İbrahim (a s ) 139
Ibrühlii . el-Harbi. 246
İbrahim en-Nabaci 93, 154, 155
İbrahim İbn (Abdillah el-Herevl 229
Ibrühhu İbn (Abdillah Don Muslim İbn Mfıciz
el-Başri el-Keed 243, 262
İbrahim İbn Ebi Talib 257
ıbrühlm. İbn İshak el-Harfi el-Ba ğdridi 264,
266
İbrahim İbn İshak et-Tüsi 238
Ibrühlm İbn Mackıl Ibui'l-Haceüe en-Nesefi
238
ibrühlm (İbn Muhammed İbn `Ali) 121
Ibrühhu tbn Muhammed bn Sufyiin 257
İbrahim İbn Sacd el-Cevheri et-Taberl el-Ba ğ-
&Idi 236
ibrühlm !bn Sachl 244
Ibrühim Ibn Tahmin el-Iforrisfıni 211, 213
Ibrühlm /bnul-A ğleb 115
ibrühim Ibriu'l-Ley ş 124
İbrahim tbnu'l-Mehdi 115
ibrühlm Ibnu'l-Munzir 249
İbrahim İbn Yackfib 244
İhitb tbn 'Aziz 19
Incil 79
Iran 34, 84, 151
el-Isfahibil 118
Isirülswye 152
İshak Ibn `Abdillah 179
İshak bn Behlül İbn Hassfın et-Tenühi el-
Enşiiri 236
ishüls İbn Ebi Isrgı'll 229
İshak İbn Habil 244
İshak tbn Ibrühim 227
1414 tbn Muhammed en-Nahaci el-Ahmer
152
ishüls tbn Mahl , ed tbn Rühüye 235, 244
Ishüls tbn Man şiir tim Behram el-Kevser el-
Mervezi 236
İshak İbn Müsü 244, 247
Ishüls İbn Rühflye 255
ishüls İbn Yüsuf el-Ezrak 214
İskenderiyye 157
İbn `Anar İbn Kays Ibn Sactl. Ibn
de 67
İbn Ebi Uveys 257
isınüril İbn cUleyye 214
Ibn İshak İbn IsmEn1 el-Cehşami el-
Ezdi 238, 243, 261
ismü91 Süib 60
İspanya 60, 85
İstanbul 45, 85, 157
Joseph Schacht 168
Kacb İbn cIygiş 87
Ka.93 İbn Murra 87
K
281

Kabişa İbn Zu'eyb 96
Kiihire 34
Kümil Huseyn 64
Kümiliyye 119
el-Kdnebi 257
Karaia İbn Kdb 23, 42
el-Küsun 202
Küstm İbn Ebi Bezze 64, 65
Küsun İbn Muhammed İbn Ebi Bekr 35, 90,
178
el-Küsimi 10, 11, 118, 126
el-Kastallibıl 74
Katüde İbn Ditüme 48, 49, 94, 160
Kayrevün 89
Kayrevün Câmici 89
Kays İbn Hubeyre 87
gyrtz 39
Kazvin 157
Kehf sûresi 9
Kelemün 28
Kerime Bint Mikdüd 29
Kerrümiyye 145, 146
Ke şir İbn Kays 102
Ke ş 122
Keşmir 89
el-Kettünl 201, 204, 209, 210, 211, 232, 233,
234, 235, 236, 237, 238, 243, 250, 261,
262, 263, 266, 267, 268
Keysün 120
Keystmiyye 120, 121
Kılım 85
Kirmün 85
Kisrü 32, 34
Kitrıbetu'l-hadis 200
Kubü 73, 87, 155
Kubüş İbn Eşyem 87
Kubbetu' ş-Sahra 141
Kudüs 141, 142, 157, 186
Küfe 72, 86, 88, 90, 92, 93, 97, 99, 107, 108,
110, 116, 121, 127, 140, 141, 154, 155,
181, 206, 226, 239, 249, 251
Kurayb İbn Ebi Muslim 63
I ıırey ş 20, 29, 34, 156
Kurisüt 28
Kurra İbn İyüs el-Muzeni 86
Kurra İbn Meysere 71
Kurra İbn Suveyl 202
Ku şem İbnu'l-cAbbüs 87, 108
Kustantintyye 45, 85, 157
Kuteybe İbn Sdid el-Belki 244, 246, 247
Lebid İbn Ac şam 126, 127
Le'on Bercher 140, 141
Ley ş (mevlü Cebrü'il İbn Yallyü) 122 •
el-Ley ş İbn Saccl 39, 40, 65, 97, 249
Lubnün 84
Lukmün el-Hakim 156
L
M
Mdbed İbn Hülid el-Cuheni 127, 128, 133,
223
Mahled İbn cAbdi'l-Vülnd 163
Mahmiye İbn Cez' 86
Mü'ide sûresi 12, 129, 163
el-Makdisi 124, 125
İbn Mukarrin 86
Mackd İbn Yesür 86, 94
el-Makrizi 127, 133, 226
Maktû` 10
Mülik İbn Enes 39, 40, 78, 111, 179, 181, 200,
201, 202, 204, 206, 214, 215, 216, 217,
250
Mdmer İbn Rüşid 36, 60, 61, 160, 181, 204,
206, 212
Maria İbn Wide 121
Müni 118, 119, 120, 122, 125, 132
el-Manşür Ebü Cdfer 215
Mdrüf İbn cAbdillah el-Hayyüt 147
Müvertiunnehr 85
Medü'in 88, 92, 123, 152, 164
Medine 17, 18, 19, 24, 29, 30, 33, 34, 35, 59,
73, 74, 75, 76, 80, 85, 87, 89, 90, 92,
93, 97, 99, 100, 101, 102, 114, 136, 153,
155, 157, 178, 179, 180, 181, 203, 204,
208, 214, 215, 217
Medyen 28
el-Mehdi 114, 119, 122, 123, 134, 139, 151, 165,
166
Mekhül e ş-Sümi 155, 210
Mekhül İbn Ebi Muslim 96
Mekke 17, 19, 27, 30, 34, 50, 72, 73, 74, 75,
76, 85, 87, 89, 91, 92, 93, 95, 96, 97,
108, 114, 154, 157, 206, 208, 248
Mekki İbn İbrühlm el-Belki 251
282

el-Me'mün 115, 116, 119, 123, 124, 134; 226,
227, 230, 240
Merv 87, 115, 122, 206
Mervün el-Ca`cli 118, 126, 134
Mervün İbn Muhammed 37, 118, 126, 133,
134, 226
Mescid-i ljarüm 141, 142
Mescid-i Nebevi 87, 90
Mesleme İbn Mahled 101
Mesrük İbmıl-Ecdac 68, 93, 102
el-Mes`iidi 124, 133, 211, 217, 232
Mevküf 10
Meysere İbn `Abd Rabbih 164
Mezdek 118, 122, 125
Mezdekiyye 123
Mısır 19, 65, 84, 86, 87, 88, 96, 97, 98, 99, 101,
106, 107, 151, 158, 244, 245, 246, 249,
251, 257
Mihcen İbnul-Edra` 86
el-Mikolüm İbn MacdI Kerib 87
Mihne 116
Minü 13 .
Mucammer 83, 195
Mu'aviye ( İbn Ebi Sufyün) 24, 27, 29, 43, 82,
85, 87, 88, 92, 96, 99, 105, 106, 107, 108,
109, 111, 115, 116, 128, 129, 136, 137,
138, 140, 141, 167, 177, 178, 193, 245
Mucüviye İbn Ijayede 86
Mu(11viye İbn ljudeyc 86
Mucüviye İbn Ilgi' 137
Mucüviye İbn .9E11 65, 66
Mucilviye İbınft-Tübfıt 137
Murüz İbn Cebel 87, 91, 95, 96, 97, 98, 146, 187
Mu`üz İbn Muslim 122
Mubtedica 171
Mueüdele süresi 17
Mucühid ( İbn Cebr) 44, 63, 64, 65, 91, 154,
199
Mucülid (İbn Mestüd) 86
Mucitsic İbn Mes`üd 86
Mdemmil 164
Muğire 52
el-Muğire İbn Sucbe 25, 86, 105, 140
Muhaddis 10
Muhadram 70
Muhammed (s.a.s.) 33, 79, 80, 107, 116, 117,
130 219
Muhammed Fu'üd 'Abdul-134i 64
Muhammed ljamidullah 33, 34, 59, 74
Muhammed İbn 'AM İbn qmir es-Semerkand'
149
Muhammed İbn `Abdillah el-AnsürI 251
Muhammed İbn `Abdillah İbn `Abdirralıim el-
Berki 268
Muhammed İbn 'Abdillah İbn `Amx İbni'1 `Aş
46, 47
Muhammed İbn `Abdillah İbni'l-Musennü el-
Ansüri 261
Muhammed İbn `Abdillah İbn Sencer el-Curcürli
237
Muhammed İbn `Abdillah İbn Suleymün el-
1jazrami Mmayyen 238
Muhammed Ibm `Abdirralıman 35
Muhammed İbn 91bdirrahman İbn Günae 67
Muhammed İbn Ahmed İbn Mansür
148
Muhammed bn Ahmed tim Yezid es-Sulemi
159
Muhammed İbn q'ig 233
Muhammed İbn (Ali İbn `Abdillah İbn 'Ah-
Us 121
Muhammed İbn qısım es-Sekafi el- İsfahrıni
261
Muhammed İbn Bekkfir 36
Muhammed İbn Bessür 247
Muhammed İbn Ebi Sehl 152
Muhammed İbn Eslem e ..-Tüsi 235
Muhammed İbn Fuzayl 211, 214
Muhammed İbn Ceylan 247
Muhammed İbnu'l-kIanefiyye 120
Muhammed İbn ljassün 152
Muhammed İbn Risüm 35
Muhammed İbn Hisüm İbn Sebib es-SedfisI
236
Muhammed ibnu'l-ljuseyn el-Küfi 237
Muhammed İbn İbrühlm (İbn Ijubeyh İbn
Suleymün İbn Semura) 55
Muhammed İbn (isü 119, 148
Muhammed ibnu'l-Küs ım 89
Muhammed ibnu'l-Küs ım ejralk ıll 144, 145
Muhammed İbn Kentim 145, 146
Muhammed İbn Mervün es-Suddi 160
Muhammed İbnul-Mervez1 264
Muhammed İbn Mesleme 25, 105
Muhammed İbn Mihrürı en-Neysübild el-ismücill
262
283

Muhammed İbn Muhammed İbn Recrı'el- İsferû'ini
265
Muhammed İbnu'l-Munkedir 155, 214, 223
Muhammed İbnu'l-Musennû 247
Muhammed İbn Muslim et-Trı'ifi 157
Muhammed İbn Nasr el-Mervezi es- Şûfi

`Omer İbn klafş 147
`Ömer ibnu'l-klIri ş 97
`Omer ibnu'l-lja(tab 15, 21, 23, 24, 25, 29,
38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 62, 72, 73, 79,
83, 88, 90, 92, 93, 95, 99, 105, 108, 120,
129, 136, 137, 146, 187, 188, 198, 223
'Omer İbn Şebbe İbn (Abide en-Numeyri 268
`Ömer el-Kelvazi 119
`Osman İbn `Abdillah 145
`Oşman İbn 'Affan 29, 35, 43, 72, 81, 106, 107,
108,109,128,129, 131, 135,137, 140,141,
167, 177, 193, 198, 223
`O şman İbn Ebi Şeybe 229, 235, 246
`Oşman İbn Muhammed İbn Ebi Şeybe el-
KfıfI 267
`Oşman İbn Said 36
`O şna'arı İbn Said İbn Halid es-Sicistani ed-
Darimi 237
`Oşman İbn Talba 91
Paris 140
P
R.
Rab!` atu'r-Re'y 155
Rafic İbn Hadic 31, 34
er-Rafici 75
Rafıza 120
Rakka 161
Ramahurmuz 84
er-Ramahurmuzi 206, 207
Ravendiyye 120, 121, 122, 123, 125
Rebi( İbn Habib 212
er-Rebic İbn Şubeyh 206, 215
er-Rebic İbn Suleyman 228
Reca' İbn tlayve 96
Remle 245
Rey' 206, 249
er-R ılftle fi !alebi'l-hadis 100
Rızvan 72, 73, 80
Rizamiyye 122
Rümiyye 45
s
Sabit 49
Sabit İbn Zeyd 86
Sacd İbn Ebi Vakka ş 72, 86, 88
Sacel İbn Tarif 160, 166
Sacd İbn `Ubacle 67, 87
Sadaka İbn 'Ali 124
es-Saffah Ebu'l- cAbbas 'Abdullah İbn Muhammed
İbn İbn `Abdillah İbn `Abdi'l-
Muttalib 113, 114, 121, 139
Şafiyye 154
Şafvan İbn Umeyye 91
Sa'gai 28
Şalaıbu'z-Zanadika 119
es-Sa'ib İbn Yezid 74
Said İbn `Abdi'l-cAziz 37
Said İbn `Abdirrahman 247
Sdid İbn 'Anar el-Itara şi 122
Sacid İbn Cubeyr 63, 65, 93, 154
Sdid İbn Ebi `Arrıbe 206, 210, 223
Said İbn Man şür 257
Sacit' İbn Manfır İbn Şube el-Mervezi el-
Bekit 243
Sdid İbnu'l-Museyyib 69, 90, 102, 154, 178,
202
Said İbn Sacd İbn cUbade 67
Said İbn Zeyd 24, 72
Şacid İbn Zeyd İbn (Anar İbn Nufeyl 86
Şahlı Cezre 36
Şâlih (İbn Ahmed İbn Itanbel) 241
Şâlih İbn Keysan 201, 202, 205
Salim tbn

Sprenger 207
es-Subki 229, 235, 238, 244, 245, 247, 257, 262,
266
Şuffe 18
Şufriyye 194
Sufyön 251
Sufyön İbn `Avf 85
Sufyön tbn Umeyye 27
Sufyön İbn cUyeyne 50, 206, 212, 214
Sufyön İbn Vekic 247
Sufyön e ş-Sevri 72, 206, 212, 213, 214
Suheyl İbn `Ama 29
Suleymön İbn Dövüd 36, 37, 41
Suleymön tbn Dövüd ed-D ıma şki 36
Suleymön tim Dövüd el-kiavlöni 36
Suleymön tbn Dövild el-Yemömi 36
Suleymön İbn Ebi Kerime 147
Suleymön tim Erkam 36, 37, 41
Suleymön İbn 1.1arb 246, 251
Suleymön İbn Kays el-Ye şkuri 49, 50, 51, 159
Suleymön İbn Semura 54, 55
Suleymön İbn Yesör 154, 178
Sumöme İbn `Abbös 108
Sumöme tbn cAbdillah ( İbn Enes İbn M5lik)
38
Şumüme İbnu'l-E şras 83, 223, 227
Sunnet 10, 13, 14, 15
Suriye 28, 115, 151, 244, 245, 249, 251, 257
Süs 84
es-Suyüg 22, 34, 42, 62, 63, 65, 69, 70, 75, 77,
78, 86, 87, 97, 137, 145, 146, 147, 148,
151, 156, 157, 162, 165, 166, 175, 204,
216, 217, 241, 242, 243
e ş - şdbi 49, 52, 53, 54, 155
eş-şöfici 13, 25, 71, 75, 159, 165,
184, 185, 187, 188, 190,
172,
191,
173,
192,
198, 214, 216, 228, 233, 239, 265
Şüm 19, 28, 59, 62, 84, 85, 87, 94, 95, 96,
98, 99, 101, 102, 106, 107, 108, 121,
127, 128, 141, 153, 155, 178, 180,
206, 226, 245, 249
eş-şözküni 239
şeddöd İbn Evs 87
eş- Şehristüni 83, 118, 120, 126, 130
Şeybe İbn `O şmön 91
şdayb 36
175,
193,
97,
126,
186,
şdayb (İbn Muhammed tim `Abdillah İbn
cAmr İbni'l-ckş) 46, 47
Şube İbnu'l-ljaceöe 50, 53, 214
şurahbil İbn Dasene 84, 87
şurayh 154
şurayh ibnu'l-ljöri ş 93
T
et-Taberüni 137
et-Taberi 66, 84, 87, 107, 114, 119, 121, 122,
124, 133, 130, 141, 229
et-Taberiyye 157
et-Tüc es-Subki 244
Tü'if 27
Talât Koçyiğit 15, 71, 75, 99, 103, 109, 143,
170, 179, 225
Talebu'l-ctint 201
Talha 29, 72, 82, 108, 194
Töliit 126, 127
Tanribirdi 93, 235, 237, 238, 243, 250, 260,
261, 262, 263, 266, 267, 268
Türık 85
Tarsiis 227
Ta şköprüzade 220
Tâvris ( İbn Keysön) 46, 92, 155
Tayy 27
M. Tayyib Okiç 75
Tebrik 15, 75, 84, 169
et-Teftözöni 219
Temim İbn Muhammed İbu Mu`öviye et-Tüsi
238
Tevrat 79, 96, 127
Tihrtme 187
Tirmiz 249
et-Tirmizi Ebü cisö Muhammed İbn `Isö tim
Seyre es-Sulemi 17, 39, 58, 59, 60, 67,
166, 175, 222, 231, 243, 244, 245, 247,
248, 249, 257 264, 266
Toledo (Tuleytula) 60
Tövbe süresi 17, 21, 80
Tünus 89
Tuster 84
Türkiye 60
U
`Uböde ibuu' ş-şnmit 87, 95, 96, 97
`Ubeyde İbn 'Anar es-Selmüni 93
286

clibeyde ibnul-Cerr5h 72
`Ubeydullah İbn cAbb5s 108
`Ubeydullah İbn cAbdillah İbn (Utbe İbn Mesci-1d
178
`Ubeydullah İbn Cahs 70
`Ubeydullah İbn Miis5 el-cAbsI el-K5fi 234,
251
`Ubeydullah İbn `Uthe İbn Medild 90
Ubeyy İbn Kacb 22, 29, 62, 163, 164, 186
Uhud 34, 72, 74, 81
el-cUlsayli 156
`Uhbe İbn 'Arar el-Cuheni 86, 101
`Uhbe ibnu'l-ljğris 19, 91
`Uhbe İbn Muslim 122
`Uhbe İbn MB` 88, 89
Umeyye Camii 88
Umm 'jubile 140
Umm Mini' 108
Umm Seleme 29, 185
Umm Suleym 19
Urdun 84, 97
`Urva İbn Muzarris 86, 90, 178, 202,
208
`Utbe "bn `Abdi's-Sulemi. 87
`Utbe İbn Gazv5/1 86
Usüme 84
V5bisa 'bn Macbed el-Esedi 87
el-V5indi. 163
el-V5huti Ebu cAbdillah Muhammed İbn cOmer
29, 66, 70, 153, 232
e1-V5sils 116, 134, 228, 229
V-411 İbn 'AV"' 82, 83, 131, 132, 133, 193, 194,
195, 196
V5sdiyye 193
Vğsile ibnu'l-Eshac 68, 87, 147
V5sit 164, 206
Velsic ibnul-Cerr51,1 48, 50, 72, 209, 213, 214,
251
el-Velid İbn cAbdi'l-Melik 88, 89
el-Velid "bn Muhammed 179
el-Velid 'bn Muhammed el-MuvalsharI 157
el-Velid bn Muslim 180, 206, 209, 211
el-Velid İbn `Ukbe 87
el-Velid İbn Yezid ( İbn `Abdi'l-Melik) 118,
168, 205
V/et-1de 46, 47
Y
Yahy5 İbn e1-İlimm5nI 235
Yahy5 İbn Bureyd 156
Yahy5 İbn Ebi Keslr 23
Yahy5 İbn Hamza 36, 37
Yahy5 İbn Hamza el-Hazrami 134
Yahy5 İbn Mdiir 37, 38, 47, 52, 137, 157,
160, 161, 223, 227, 239, 246, 267
Yahy5 tim Mende 152
Yahy5 İbn `Osman İbn Ş5lih el-MısrI 70
Yahy5 İbn Sdid 53, 55, 64
Yahy5 İbn Sdid el-Ans5rI 214
Yahy5 İbn Said e1-Katt5n 64, 165
Yahy5 İbn Sdid İbn Eb5n el-Umevi 209
Yahy5 İbn Yahy5 et-Temimi 257
Yahy5 İbn Yacmer 128
Yahy5 İbnul-Yemiin 146
Yaby5. İbn Yezid 156
el-Yagsfibi 134, 135, 141, 142, 229
Yachfib İbn 135v5d 119
İbn ibrühIm İbn Kesir ed-Devraki 236
Yaasüb İbn Şeybe İbnu' ş-Şalt es-SedfisI 237
Yemen 34, 33, 40, 95, 102, 155, 157, 187, 206,
239
Yesrib 33, 34
Yezid 136
Yezid İbn `Abdillah 214
Yezid İbn Ebi I1ubeyb 97
Yezid İbn Ebl Sufy5/1 29, 84, 95, 108
Yezid İbn Ebi Z;y .5d 137
Yezid ibnu'l-Velld 133
Yunus 37
Yunus İbn Habib 234
Yunus İbn Yezid 202
Yfisuf İbn Yachilb İbn klamm5d İbn Zeyd
el-Ezdi 243
Yusuf Ziya Kavakç ı 76
ez-Zahhiik İbn Kays 87
ez-ahlags İbn Sufyrın 187
n'ide İbn Kucl5me 213
es-Zellebi 23, 24, 32, 37, 38, 41, 42, 43, 44, 45,
47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 57, 58, 61,
63, 65, 66, 68, 90, 91, 92, 93, 94, 96, 97,
105, 106, 108, 109, 111, 112, 134, 136,
145, 146, 147, 148, 149, 150, 152, 156,
287

157, 159, 163, 164, 165, 166, 180, Ziylid ibnul-I-Jüri ş 86
181, 200, 201, 202, 203, 205, 208, 209, ez-Zubeyr 72, 82, 108, 194
210, 211, 212, 213, 214, 217, 228, 232, Zubeyr İbn `Adiy 251
234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 243, ez-Zubeyr İbn Bekkûr İbn `Abdillah el-Kura-
244, 245, 247, 249, 250, 257, 260, 261, ŞI 268
262, 263, 265, 266, 267, 268 Zubeyr şıddik.1 76, 78
Zerdu şt 118, 122, 125 Zuhû. süresi 9
Zeyd İbn Erkam 24 Zuheyr İbn Harb Ebii ljays,eme 227, 262
Zeyd İbn Eslem 155 ez-Zuhri (Keza bkz. İbn şihûb) 35, 36, 37, 39,
Zeyd İbn şûbit 27, 29, 79, 90, 154 Zumer sûresi 17
Zeyd İbn Vehb 196 ez-Zurkûni 39
288

2. KITAPLAR
A
(el-isfaMnI) 118
el-Akb(iru't-p ıvrıl (Ebil Hanife ed-Dlneveri) 94,
120, 123
Ahmed İbn ganbel (EM!. Zehre) 235
Airâf (el-Makdisi) 249
B
el-Bifisu'l-ha şiş (Ahmed M. SEddr) 69, 72, 75,
76, 77, 78, 94, 165, 166
el-Bed' ve't-tarih (el-Makdisi) 124, 125
el-Bicklye ve'n-nilbre (İbn Kesir) 62, 93, 94,
96, 115, 177, 179, 201, 205, 209, 217,
226, 227, 232, 233, 235, 237, 238, 239,
243, 245, 247, 249, 250, 261, 264, 266,
268
Buhari'nin kaynakları hakk ında araşt ırmalar
(Fuat Sezgin) 207
Ciiıııi` (`Abdullah İbn Vehb) 212
Cdmic (`Abbdurrazzrds İbn Ilemm5m) 251
uş-Şalıtik (el-Buh5s1) 9, 11, 14, 17, 18,
19, 21, 23, 24, 30, 31, 35, 38, 42, 44, 50,
51, 55, 57, 60, 65, 69, 74, 76, 77, 81, 95,
101, 142, 196, 203, 216, 222, 230, 246,
249, 250, 251, 253, 254, 255, 256, 257,
258, 259, 260, 264, 265
beykıi'l-cılm (İbn `Abdil-Berr) 19, 25,
42, 57, 98, 101, 102, 201, 204
Cami` (Mdmer İbn 11.5.şid) 60, 212
el-CCunicus-Şahilı (Muslim) 9, 14, 15, 23, 24,
25, 26, 42, 74, 77, 81, 95, 100, 103, 105,
128, 142, 163, 167, 168, 177, 179, 196,
206, 215, 216, 222, 230, 244, 246, 249,
250, 257, 258, 259, 264, 265
Ctımic (Rebic İbn Habib) 212
Cı7mic (Sufyiın 'bn cUyeyne) 212
el-Cilmicu'l-kebir (Sufy&n es-Sevri) 212
el-Cürniu)s- Şagir (Sufy e ş-Sevil) 212
el-Ctni cu' ş-Şahih (et-TirmizI) 248, 249
Cuz' (Ahmed İbnu'l-Fura) 261
Cuz' (Ahmed et-Tusi) 262
Cuz' (cAII İbn `Abdi'l-cAziz el-Bagavi) 261
Cuz' (el-Cahzami) 261
Cuz' (el-EblAr) 262
Cuz' (EVI. `t1sim eb-Nebil) 261
Cuz' (Ebii Mushir) 261
Cuz' (Hasan İbn `Arefe) 261
Cuz' ( İbn Ebi tlayseme) 261
Cuz' (el- İsm5cilI) 262
Cuz' (el-Keeei) 262
Cuz' (Muhammed İbn `Abdillah ibrdl-Musennü)
261
Cuz' (Muhammed İbn cıisım es-Selsaft) 261
Cuz' (Muhammed İbn Valry5 e3-ZublI) 261
D
ed-Durru'l-mensiir (es-Suyfrti) 34
Durru's-sehabe 17 men dekale M ısra mine's-şa-
!dibe (es-Suyati) 87
E
Etudes sur la traılition Islamique (L6on Bercher)
140, 207
F
el-Fark beyne'l-firalp (el-Bagadi), 82 83, 119,
122, 123, 129, 130, 131, 146, 194, 196,
227, 229
Fayşalu't-tefrika beyne'l- İsl(tm ve'z-zandaka (el-
Gazidi) 118
289

Fecru'l-İslöm (Ahmed Emin) 92, 104, 110, 130
Fethu'l-börl (İbn Hacer) 57, 65, 203
el-Fihrist (Ibmin-Nedlm) 28, 52, 118, 119,
123, 126, 127, 133, 134, 209, 210, 211,
212, 213, 214, 232, 234, 235, 238, 243,
249, 250, 257, 260, 261, 262, 264, 266,
267, 268
(el-Belazuri) 20, 28, 29
G
GAS = Geschichte des Arabischen Schrifttums
(Fuat Sezgin) 209, 210, 211, 212, 213,
232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 243,
245, 247, 249, 250, 257, 260, 261, 262,
263, 264, 266, 267, 268
Goldviher'in hadisle ilgili görüşlerinin tahlil ve
tenkidi (Talat Koçyi ğit) 143
H
Hadis edebiyat ı tarihi (M, Zubeyr şuldilıi) 76,
78
Hadis usulü (Talat Koçyiğit) 103
Hadis musannafatının mebdei ve Macmer İbn
Raşid'in Camii (Fuat Sezgin) 209, 212
Hadisşilerle kelamc ılar arasındaki münaka şalar
(Talat Koçyiğit) 109, 225
Haşırişu'l-Musned (Ebia Masa el-Medi/il) 241
Haşiye cala Sunen en-Nesa'i (es-Sindi) 245
Hedyu's-söri (İbn Hacer) 206, 216
Hemmam İbn Munebbih'in Sakfesi (M. Hamidullah)
75
Ililyetu'l-evliya' (EM.' Ndaym) 90, 91, 92, 94,
96, 146, 179, 201, 205, 208, 209, 210,
212, 213, 217, 235, 266
(el-Makrizi) 127, 133, 226
İfusnu'l-muhaara fi ahbari Mışra ve'l-Kahire
(es-Suyati) 87
t
İbn Şihöb ez-Zuhri (Talat Koçyiğit) 179
İccazu'l-Kur'an ve'l-belögatu'n-Nebeviyye (Mu ş-
%afa Sadık er-Rafici) 52
el- İlıka ın (e1-.2imidi) 25
el-İhköm ( İbn Hazm) 183
ılış ,i'n't-cutam " (el-Farabi) 218
(e ş- Şafici) 187, 188, 265
İhti şaru cUlami'l-hadiş (İbn Kegr) 82, 216,
(İbn 'Abdi Rabbih) 128, 155
( İbn Ebi Hatim) 34, 36
İrşadu's-sarf (el-Kastallani) 74
el-Işabe (İbn Hacer) 24, 32, 40, 44, 54, 62, 67,
91, 93, 95, 96
İslam Ansiklopedisi 28, 119
Islam te şrii tarihi (`Abdu'l-Vahhab Hallaf)
15, 99
İslamiyette ilk nüfus say ım ı (M. Tayyib Okk)
75
el- İt han f ur' an (es-Surat» 22, 62, 63
K
fi şuccıfdi'r-rical (bn 'Adi) 24, 37,
38, 51, 58, 66, 68,
el-Kamil fi't-tarih (İbnu'l-Esir) 126, 127, 133,
134, 229
Içavacıdu't-talıdis (el-Kas ımi) 10,
el-Kaolu'l-musedded
cani'l-Musned
(İbn Hacer) 242
Keblr (et-Tabarani) 137
Ke şfu'i-ittnün (Haci Halife) 234,
el-Kiföye (el-klatib el-Ba ğdadi) 39, 47, 48, 49,
50, 58, 69, 102, 105, 151, 173, 177
Kitabu ackimi'n-Nubuvve (Elıa Davad) 263
Kitabu'l-adabi'n-Nebeviyye (Humeyd İbn Mahled
İbn Zenceveyh) 263
Kitabu'l-

Kitiibu'l-edebi'l- ınufred (el-Buhürl) 263
(İbn Ebl Şeybe) 263
Kitöbu'l-e şribe (Ahmed İbn Hanbel) 263
Kittıbu'l-eşribe (`Ali ilinu'l-Medlid) 262
Kiffibu'l-e şribe (el-Bulj'arl) 263
(Ibn Ebi'd-Duny) 264
Kiffibu'l-ferg iz (Ahmed İbn hanbel) 263
(Sufyn es- Şevri) 213
Kittıbun ft1h zikru halk ı Adem (Muhammed
İbn `Osmli'n İbn EbI Şeybe) 264
(Nucaym İbn hamm ıkl) 262
Kitâbu garlbi'l-hadis (Ebli Tbeyd el-
RSım İbn SellAm) 266
(EbucUbeyde Mucammer
Ilinu'l-Muşenn) 266
Kiteibu (İbrāhim el-Harb!) 266
Kitdbu garü,i'l-hadis (en-Nazr İbn Şuıney1) 266
Kittıbu Halkı (el-BuhrırI) 263
(el-Hasan İbn cArefe) 263
Kit6bu'l-hibe (el-BuİAri) 263
Kitöbu'i-c ı/e/ (Ahmed İbn hanbel) 23, 24, 43,
49, 55, 58, 63, 177, 242, 266
(`Ali ibnu'l-Medini) 266
-(el-Bt ıttri) 266
(Ebli Bekr el-E şrem) 266
KiWılıu'l-cılel (Muslim) 266
(et-Tirmisi) 175, 248, 249, 266
Kiti-dıu'rı/m (Zuheyr İbn harb) 262
KitCıbu'l-cıydeyn (İbn Ebi'd-Duny) 264
(İbrhim ibn Tahmün) 213
(İbn Ebi'd-Duny) 264
Kittibu'l-indın (`Abdurrahmn İbn (Omer el-isbahrıni
"Ruste") 263
Kiabu'l-inıı7n (Ahmed İbn Hanbel) 263
Kitabu'l-imün (ed-Darver ıll) 263
Kittıbu'l-im ıln (İbn EbI Şeybe) 263
KitCıbu'l-intifrı `bi-culüdi's-sibd (Muslim) 263
Kittdou'l-inti şitr (el-hayyfıt) 232
Kitdbu ittibd ı'l-emvitt (İbrahim el-Harb!) 264
(Ebli D(ıviid) 263
Kitlbu'l-kunit (Ahmed İbn Hanbel) 268
Kitlibu'l-kunCı (`Ali ibnu'l-Medini) 268
Kitübu'l-kuntı (el-Butiü.'rl) 268
Kitlibu'l-kunii (Muslim) 268
(el-ButıAri) 263
Kit ıibu'l-k ırir (IslAk İbn Ylisuf el-Ezrak)
214
Kitdbu kxydmi'l-deyl (el-Mervezi) 264
Kitdbu k ıymi Ramaz6n (el-Mervezi) 264
Kittibu'l-mactırif (İbn Iuteybe) 128, 131, 208,
209, 211, 212, 213, 214, 217, 232, 234,
235, 250, 262
Kitâbu nzacrifeti'ş-şaVıbe (`Abdullah İbn Muhammed
el-Mervezi) 267
Kitdbu macrifeti' ş-şabrıbe (Ahmed İbn `Abdullah
el-Berki) 267
Kitdbu macrifeti' ş-şaltabe ibnu'l-Medlıd)
267
Kitabu'l-men0pb (İbrühim Ibn Tahmün) 213
Kittibu'l-mentilc ıb İbn r‘ucliime) 213
Kitetbu'l-mendsik (Ahmed İbn hanbel) 263
Kitiibu'l-nıenrısik (el-Fazl İbn Dukeyn) 262
Kittıbu'l-menfısik (ish4 İbn Ylisuf el-Ezrak)
214
(isnıdil İbn Tleyye) 214
Kittıbu ntısilıı'l-hadis ve'l-mensülı (Ahmed İbn
hanbel) 266
KitCibu nösilıı'l-hadis yel-menet-4 (Ebii Bekr el-
Eşrem) 266
Kitdbu
ve'l-mensfıh (Ebli DAvlid)
266
Kitrıbu'n-niyye (İbn Ebrd-Dunyli) 264
Kititbu'r-redd cale'l-Cembiyye (Ahmed İbn hanbel)
263
Kitâbu rerel-yedeyn fi' ş-şalCıt (el-Buhrul) 263
(`Abdurrazz4 İbn Ilemmm)
262
Kitübu' ş-şaltit İbn Dukeyn) 262
Kittıb ıı's-sakit (İslffik İbn Ylisuf el-Ezrak) 214
Kiffıbu'ş-şalCıt (İsmEıc11 İbn Tleyye) 214
(el-Mervezi) 264
cale'nNebiyy (el-Bezzrır) 264
Kitdbu secediiti'l-Kur'tın (İbrü.him el-harbI) 264
KitCıbu (Adem İbn iys) 262
Kittıbu'ş-şıyiim (Muhammed 'İbn Fuz'âle) 214
Kittibu's-sunne (`Abdullah İbn Ahmed İbn
hanbel) 264
Kit6bu's-sunne (Ahmed İbn Ilanbel) 263
Kittibu's-sunne (Mili `Asım en-Nebil) 262
Kitt-ıbu's-sunne (Ebli Bekr el-E şrem) 263
Kitdbu's-sunne (Ebli D'nvıld) 263
Kittılnes-sunne (Hanbel İbn İshlik) 263
Kit6bu'ş7şemtril (et-TirmizI) 264
Kitdbu Cı`cıti'r-Rasfıl (Ahmed İbn Hanbel) 263
Kittibu'Habakiit (halife !bn hayyit) 268
Kitfıbu't-tabaltüt (Muslim) 268
291

Kitabu't-tahcire (Ismacil İbn cUleyye) 214
Kittıb ıt't-t&lb ve'l-mecrühin (Ebü ljatim İbn
Ilibbiin) 23, 24, 43, 46
Kitiibu't-tefsir (`Abdullah ibnul-Muliarek) 213
Kitidt't-tefslr (Ahmed İbn Hanbel) 263
Kidtbdt-tefslr (Huşeym İbn Be şir) 213
Kittıbu't-tefilr (İbn Ebi Şeybe) 263
Kittıbu't-tefsir (İbrahim İbn Tahman) 213
Kittıb ıet-tefsir ( İsmcil İbn cUleyye) 214
Kittıbu't-tefsk (Muhammed İbn Fuzayl) 214
Kitdbu't-tefsir (Sufyan e ş-Seyri) 213
Kitiibu't-tefsb. (Vekic Ibnu'l-Cerrah) 214
Kitübu't tefsir (Zl'ide İbn Kuclame) 213
Kit ıibu't teheccud (İbn Ebi'd-Dunya) 264
Kit(tb ıet-terğib ve't-terhib (Humeyd İbn Malıled
İbn Zenceveyh) 263
(`Ali İbn Ebi Talha) 65
Kitdbu'l-umm (eş-Safi%) 188, 190, 265
Kitrıbu'l-varif (Ebü Bekr el-Mervezi) 264
Kitiibu'l-var (el-Mervezi) 264
Kitttbu'l-vitr (el-Mervezi) 264
Kittıbu'ziucafır (el-Bubari) 268
Kitiibu'z-zucafr (Muhammed İbn cAbdirra-
Ilim el-Berki) 268
Kitgıbu'z-zubd ve'r-ra lctt'ib (Abdullah İbnu'l-
Mubarek) 213
Kitiibu'z-zuhd (Ahmed Ilin Hanbel) 263
Kiteibu'z-zuhd (Ebü Davad.) 263
Kitau'z-zuhd (Ebü I;Utim er-Razi)
Kitrıbu'z-zuhd (Ebü Zurca
Kitdbu'z-zuhd (Hannad İbn Seriy)
Kittıbu'z-zuhd (Muhammed İbn Fuzayl) 214
Kitiibu'z-zuhd (Vekic Ihnu'l-Cerrah) 214
Kitbu'z-zuhd (Zride İbn Kudame)
Kur'an ve hadiste ru'yet meselesi (Talat Koçyiğit)
225
L
fi'l-abttdIşi'l-mevzit'a (es-
Suyati) 111, 137, 145, 146, 151, 156,
157, 162, 166
M
Maciilimu's-Sunen (el-Hattabi) 174
el-Mati-0V (el-Calni) 83, 198
Mağazi (`Abdu'l-Melik İbn Muhammed İbn
Ebi Bekr İbn Hazin) 209
Mağal. (Ebü Md şer) 209
Mağdzi (İbn İshak) 209, 232
Mağazi (Mdmer İbn Riişid) 209
Mağöld (Muhammed İbn q'iz) 233
Mağitzl, (Masa İbn Ukbe) 63, 209
Mağdzi (Mdtemir İbn Suleyman) 209
Mağdzi (e ş-5db» 208
Mağdzi. (cUrva ibnu'z-Zubeyr) 208
Mağrtzl (el-Vakıdi) 232
Mağdzi (el-Velid İbn Muslim)'209
Möğtızi (Yalıya İbn Sdid İbn Eban el-Umevi)
209
Mağ -Caf (ez-Zuhri) 209
Malstıltıt (Ebu'l-Hasan el-Egari) 120, 121, 130,
132, 146
Macrifet `ulfımi'l-badls (el-Hakim en-Neysabilrl)
74, 86, 87, 91, 101, 105, 179, 262
el-Mascadu'l-Abmed fi hatmi
Ahmed (ibnu'l-Cezeri) 241
Mecmfıcatu'l-veşttibt's-siyiisiyye (Muhammed
Hamdidullah) 33, 34
Mentıbtbu'l-Im ılm Ahmed İbn Hanbel (Ibnu'l-
Cevzi) 135, 228, 235, 239
(İbnu'l-Ceyzi) 136, 145, 151, 153,
156, 157, 162, 242
Mevziı`iitu'/-culiim (Taşkörpüzade) 220
el-Milel (e ş-Şehristani) 83, 118, 120,
121, 126, 130
(ez-Zehebi) 37, 38, 52, 53, 54,
58, 65, 66, 91, 134, 136, 145, 146, 147,
148, 149, 150, 152, 156, 157, 159, 163,
164, 165, 166, 209, 210, 211, 212, 213,
214, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 243,
249, 250, 261, 262, 263, 264, 267, 268
Mdcem garibi'l-Kur'an (M. Fu'ad.
Baki) 64
el-MuctebCt (en-Nesri) 245
el-Multaddişu'l-ftıstl beyne'r-rıbıl ve'l-rıtt` (erlitimahurmuzi)
206
Muhammedanische Studien (I. Goldziher) 140,
207
Mukaddime (İbn ljaldiin) 28
el-Munlpzu mitte'5-ablil (el-Gazali) 118, 219
el-Muntekd min Minhdci's-Sunne (ez-Zehebi)
106, 108, 109, 111, 112, 181
Murücu'z-zeheb (el-Mesciidi) 124, 133, 211,
217, 232
Muşannaf (cAbdurrazz5k İbn Hemmam) 212,
250
292

Musannaf (Baki), İbn Malıled) 250
Muşannaf (Ebü Bekr İbn Ebi Şeybe) 250
Mu şannaf (Ebu'r-Rebic ez-Zehrüni) 250
Mu şannaf (İlammüd Un. Seleme) 213
Mu şannaf (Veki` ibnu'I-Cerrüh) 213
Musned (`Abd İbn Hamid) 236
Musned ((Abdullah İbn Muhammed el-Musnedi)
235
Musned ((Abdurrahman İbn Muhammed) 238
Musned (Ahmed İbn el-Mervezi) 238
Musned (Ahmed İbnul-Furiıt) 237 ,
Musned (Ahmed İbn İlanbel) 18, 31, 34, 45,
48, 50, 51, 52, 53, 56, 57, 61, 62, 67, 74,
77, 78,
Musned (Ahmed İbn İbrühlm ed-Devraki) 236
Musned (Ahmed İbn Mansür er-RamüdI) 237
Musned (Ahmed İbn Munl() 236
Musned (Ahmed İbn Rustem) 237
Musned (Ahmed İbn Sinün) 237
Musned ((Ali el-Bağavi) 238
Musned (Ali İbnul-Cdcl) 235 -
Musned (`Am~ İbn Recrı') 237
Musned (Bakıy İbn Mahled) 237
Musned (el-Bezzür) 238
Musned (el-Bubüri) 236
Musned (ed-Dürfini) 237
Musned (Ebii Bekr İbn Ebi Şeybe) 235
Musned (Ebu Düvüd et-Tayülisi) 78, 233, 234
Musned (Eb ırı Hanife) 233
Musned (Ebri Rayşeme Zuheyr İbn Harb) 235
Musned (Ebii İslıük es-Siirini) 234
Musned (Ehrı Umeyye et-Tarsüsi) 237
Musned (Ebü. Ya%) 137
Musned (Ebil Zur`a. er-ltüzi) 237
Musned (el-Eftas) 236
Musned (Esed İbn Müsü) 234
Musned (el-Firynd.) 234
Musned (el-İlumeydi) 234
Musned (el-11useyn İbn Düviid "Suneyd") 234
Musned (İbn Ebi

S
Sabife (`Abdullah İbn 'Arar tbni'l-c ıig) 44, 45,
46, 47
Salı* (`Abdullah İbn 'Diner) 66, 67
Sabife (`Ali İbn Ebi Talim) 64, 65
Sakfe ((Ali İbn Ebi T5lib) 51, 52, 53, 54
SaWe (C5bir İbn 'Abdullah) 48, 49, 50, 51
ŞahVe (Ebü Hurayra) 56
SabTe (Hemm5m İbn Munebbih) 59, 60, 61,
62
Sabife (İbn 6Abb5s) 62, 63
Şalıffe (Sa'd İbn Ub5de) 67
SalıTe (Seınura İbn Cundeb) 54, 55
Salge ŞCultica (`Abdullah İbn cAnn) 44, 48,
60, 96, 199
SallTe Şahika (Hemnaffin İbn Munebbib) 59,
60, 199
Şahihu Muslim bi-Serb ı'n-Nevevl 56
Sfret (İbn Hig5m) 232
Suret (İbn İstı5k) 210
Siret (İbn Şih5b ez-Zuhri) 209
Suret (el-V5kıdi) 232
Sunen (`Abdullah ibnu'l-Mub5rek) 211
Sunen (`Abdul-Vahh5b el-Haff5f) 243
Sunen (el-Beyhalsi) 38
Sunen (ed-D5rimi) 35, 68, 203, 243, 250
Sunen (ed-Dfil5M) 243
Sunen (E135 D5vfid) 13, 17, 22, 23, 30, 31,
38, 39, 51, 55, 174, 222, 245, 246, 247, 249
Sunen (el-Egrem)243
Sunen (el-Ezdi) 243
Sunen (Hamm5d. İbn Seleme) 211
Sunen (e1-1July5nD 243
Sunen (Huşeym İbn Be şir) 211
Sunen Cureye) 210
Sunen (İbn 1VI5ce) 17, 23, 39, 55, 74, 102, 157,
222, 230, 243, 249, 250
Sunen (İbn Ebi Zü'ide) 211
Sunen (İbn Ebi Zi'b) 211
Sunen (ibrühim İbn Tahm5n) 211
Sunen (el-Kecci) 243
Sunen (Mekhül e ş- Ş5m1) 210
Sunen (Muhammed İbn Fuşayl) 211
Sunen (en-Nes5'i) 35, 37, 222, 244, 245, 249
Sunen (Sdid İbn Ebi cArübe) 210
Sunen (Sdid İbn Mang5r) 243
Sunen (Sehl İbn Ebi Sehl Zencele) 243
Sunen (et-Tirmizt) 17, 39, 67, 222, 243, 245,
247, 248, 249
Sunen İbn Muslim) 211
es-Sunen (en-Nes5'D 244
ş
Serbu'l-Makfışıd (et-Teft5z5ni) 219
Serbu'l-Mevii k ıf (el-tel) 219, 220
Serhu'l-Muvag ıTı' (ez-Zurlsrıni) 39
Şerhu Nehci'l-belüğa (İbn Ebi'l-Hadid) 111, 112
Sezer ıltu'z-zeheb (İbnu'l-qm5d) 96, 202, 209,
211, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 238,
243, 245, 247, 249, 250, 257, 260, 261,
262, 263, 264, 265, 266, 267, 268
Suriitu'l-e'immeti's-siue (el-Malsdisi) 249
T
( İbn Ebi Ydla) 234, 235,
236, 237, 243, 247, 257, 260, 261, 263,
264, 266, 267
et-Tabakiitu'l-kubrii (İbn Sacd) 28, 32, 35, 42,
44, 48, 52, 55, 58, 59, 62, 63, 67, 90, 96,
200, 203, 208, 209, 210, 212, 213, 227,
232, 233, 234, 235, 243, 250, 261, 262,
266, 267, 268
Tabalstıtu'l-Muctezile (ibnu'l-Murtaz5) 132
rabalcıltu'ş-Siifictyye (es-Subld) 229, 235, 238,
245, 247, 257, 262, 266
Taba4iitu't-tCıbicın (Ebfi H5tim er-R5z1) 268
Ttıeu'/-carüs (İbn Maniür) 199
Talc ılimetu'l-terk (İbn Ebi Ii5tim) 48, 50, 53,
64, 96, 209, 212, 213, 217, 235, 237, 262,
264, 267
Tahyf ıtu'/-c ı/m (el-Hatib el-Bağd5c1I) 11, 26,
30, 31, 32, 42, 57, 58, 170, 180, 201, 203,
204
Tdril> (et-Taberi) 84, 87, 107, 114, 119, 121,
122, 124, 141
Türk (et-Tirmizi) 248
Türihu Bağcltıd (el-fiatib el-Ba ğd5t1I) 34, 53,
68, 93, 94, 196, 209, 210, 211, 212, 213,
232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 243,
247, 257, 260, 261, 262, 263, 264, 265,
266, 267, 268
Ttırlh,u'l-Cehmiyye (el-K5stml) 118, 126
7Wrilju'l-felsefe (De Boer) 133
Trtribu'l-iskim (Hasan İbrahim Hasan) 84, 85,
294

Tarilju41-1.s/cim (ez-Zehebi) 32, 44, 45, 47, 48,
49, 50, 51, 52, 53, 58, 61, 63, 66, 68, 90,
97, 180, 181, 200, 201, 202, 205, 209,
235,239, 240
Türr,ku Kazan (İbn Mace) 249, 268
et-TfIrriku'l-keblr (el-Buhfui) 47, 49, 50, 54,
55, 56, 59, 66, 67, 90, 94, 97, 208, 209,
210, 211, 212, 213, 214, 217, 233, 234,
235, 236; 243, 250, 251, 253, 261, 262,
263, 267, 268
(cOmer İbn Şebbe) 268
Tdriku'l-Medine (ez-Zubeyr İbn Bekkar) 268
Tilri.ku Mekke (Ebul-Velid el-Ezraki) 268
Tdriku'r-ricgd (`Abdullah İbn Muhammed el-
Haşimi) 267
Türl.ku'r-rieCd (Ahmed ibn cAbdi'llah el-ci eli) 267
(el-Bubari) 267
Ttır'iku'r-ricgd (Eba Zurca) 267
(Halife İbn Bayyat) 267
(Hanbel İbn İshak) 267
Türiku'r-riedl (İbn Ebi Haygeme) 267
Taril>dr-ricıi/ (bn Sacd) 267
Türlhu'r-rictil (cOgman İbn Ebi Şeybe) 267
Türiku'r-ricia (Yahya bn Macin) 267
(el-ljuzarD 193
Tedribu'r-rtıvi (es-Suyati) 69, 70, 71, 75, 77,
78, 151, 165, 166, 175, 217, 241, 242
Tefsir (Eba İshak eg-Saclebi) 163
Tefsir (et-Taberi) 66
(es-Suyati ve el-Mahalli) 9,
127
Teh ziku'l-esnur (en-Nevevi) 34, 48, 209
Tehzibu't-teh şfb (İbn Hacer) 32, 35, 36, 47,
48, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 61, 63, 66, 67,
90, 91, 93, 94, 96, 9^4, 201, 203, 204, 208,
209, 210, 211, 212, 213, 214, 217, 232,
233, 234, 235, 236, 237, 238, 243, 245,
247, 249, 250, 257, 260, 261, 262, 263,
264, 266, 267, 268
Tel fuhami'l-iiştar 76
Tendru'l-kav ıllik şerhu Muva! şir 1-İmam Millik
(es-Suya -tl) 42, 204, 216, 243,
Tenzilıu'ş-Şericati'l-merfü`a (İbn cArrak) 156,
157
TeveIhu'n-nazar (el-Caza'iri) 10, 11, 256
Te'vilu muktelifi'l-hadis (İbn luteybe) 27, 83,
193, 223, 266
Te şkiretu'l-kuffCd (ez-ZehebI) 23, 24, 41, 42,
43, 47, 48, 51, 57, 66, 90, 91, 92, 93, 94,
96, 97, 105, 201, 202, 208, 209, 210,
211, 212, 213, 214, 217, 228, 233, 234,
235, 236, 237, 238, 243, 245, 247, 249,
250, 257, 260, 261, 262 263, 264, 265,
266, 267, 268
U
`Uliımu'l-hadis (ibnu'ş-Şalah) 69, 72, 75, 78,
169, 175, 216
`Umdetu'l-krıri (el-`Ayni) 61, 74
(ibnu'l-Esir) 18, 24, 44, 54, 91,
93, 94, 95, 96
Vafeyütu'i-gyan (İbn Hallikan) 90, 92, 93
96, 119, 122, 123, 202, 208, 209, 210,
211, 212, 217, 228, 232, 235, 245, 247,
249, 250, 257, 260, 266, 267, 268
Z
Zemmu'l-kel ılm (el-Herevl) 31, 32, 51, 203
(Ahmed Emin) 222
Zeylu kitiibi (tim luteybe) 266
295