PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

ANKARA ÜNIVERSITESIILkIIIYAT FAKÜLTESI YAYINLARINDANxxxviAMERIKA BIRLEŞ IK DEVLETLERINDEKIisram Sanat EserleriKolleksiyonlar ıYAZANDr. M. ABDULLAH ÇAĞATAYİPencap Üniversitesi ProfesörlerindenÇEVİRENDr. M. ESAD KILICERANKARA UNIVERSITEST BASIMEV İ -1962

ANKARA ÜNİVERSİTESİILÂIIIYAT FAKÜLTESI YAYINLARINDANxxxviAMERIKA B İ RLEŞİ K DEVLETLER İ NDEK İİslam Sanat EserleriKolleksiyonlar ıYAZANDr. M. ABDULLAH ÇAĞATAY.'Perıcap Üniversitesi ProfesörlerindenÇEVIRENDr. M. ESAD KILICERANKARA "ÜNIVERSITESI BASIME.VI - 19 62

IÇINDEKILERSayfaÖNZÖZVGIRI ŞVICALIFORNIASan Francisco'daki Islâm Sanat EserleriCOLORADODenver Sanat Müzesi. 3CONNECTICUTYale Üniversitesi, New Haven 4COLUMBİA BÖLGESICorcoran Galerisi, Washington. 5Dambarton Oaks Enstitüsü 5Freer Sanat Galerisi 6Kongre Kütüphanesi 7Milli Sanat Galerisi 9Dokumac ıhk Müzesi 9ILLINOISChicago Üniversitesi Şarkiyat Enstitüsü 11Chicago Sanat Enstitüsü 13MARYLANDBaltimore Walters Sanat Galerisi 14MASSACHUSETTSBoston Umumi Kütüphanesi 18Harvard Üniversitesi Semitik Müzesi 18Boston Güzel Sanatlar Müzesi 19Houghton Kütüphanesi 21Fogg Sanat Müzesi. 22Isabella Stewart Gardner Müzesi 23MICHIGANDetroit Sanat Enstitüsü 24Ann Arbor, Michigan Üniversitesi 25.MISSOURIKansas City, St. Louis Müzeleri 27NEW .JERSEYPrinceton Üniversitesi, Garrett Kolleksiyonu. . 28NEW YORK ŞEHRIPierpont Morgan Kütüphanesi. 30Metropolitan Sanat Müzesi 32İl İ

SayfaAmerika. Ispanyol Cemiyeti 34Amerikan Nümizmatik Cemiyeti 36Brooklyn Sanat Müzesi 38New York Umumi Kütüphanesi 39Cooper Birli ği 40OHI OCincinnati Sanat Müzesi 41Toledo Sanat Müzesi 42Cleveland Sanat Müzesi 43PENNSYLVANIAPhiladelphia Sanat Müzesi 44Philadelphia Free Kütüphanesi 44Pennsylvania Üniversitesi Müzesi 46Rhode Island Resim Okulu 46Ilim cemiyetlerinin baz ı faydal ı neşriyat ı 48ÖZEL KOLLEKSIYONCULAR ve SANATSEVENLER 50BIBLIYOGRAFYA 52INDEKS 53IV

ÖNSÖZFakültemiz tarafından yay ınlanan bu kitap, islam kültürü ile, bilhassatarih, edebiyat, islami ilimler ve islam sanatlar ı tarihi ile uğraşan türk ilimadamlar ına Yeni Dünya'n ın, sayılar ı bir hayli kabar ık olan, kitapl ık, müzeenstitü ve galerilerindeki eserleri tan ıtmak hususnda oralara bakan ayd ınl ıkbir pencere açmaktad ır.Amerika, memleketimize çok uzak bir ülke oldu ğu için Türk ilimadamlar ının oraya gitmesi, gitse bile yazar ın gezdiği, gördüğü yerleridolaşabilmesi büyük masraf, zahmet ve zamana mütevakk ıftır ; bu itibarlabu eser, oralara gitmek imkan ın. bulam ıyanlara, yukar ıda zikredilenhususlara dair genel bir fikir, gidebilecek olanlara da hangi eserlerin nerelerdebulunabilece ğine dair bilgi vermek suretiyle en az ından zamantasarrufunu sa ğladığı için de ayrı bir önem ta şımaktad ır. Burada okuyucuyasunduğumuz "Amerika. Birle şik Devletleri'ndeki Islam Sanat EserleriKolleksiyonları" adl ı eserin yazar ı Muhammed Abdullah Çağatai, halenPakistan' ın Lahor şehrindeki Pencap Üniversitesinde Sanat Tarihi Profesörüdür.Profesör Ça ğataî , sanat tarihi inceleme alan ına dahil bulunanbir çok konularda yazd ığı ciddi eserleri ile ve makaleleri ile tan ınmış birbilgindir. Onun, dünyaca me şhur mimari eserlerden biri olarak kabuledilen Agra şehrindeki Tac Mahal Türbesi hakk ında yazd ığı "Agra'dakiTac Mahal" (le Tadj Mahal d'Agra) adl ı eseri 1938 y ılında frans ızca olarakBrüksel'de yay ınlanmıştır. Ankara Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Türkve Islam Sanatlar ı Tarihi Enstitüsü Direktörü Ord. Prof. Suut KemalYetkin'in gayret ve himmetiyle ihdas edilen ve ilk toplant ısın ı 19-24 Ekini.-1959 tarihinde Ankara'da yapan "Milletler Aras ı Birinci Türk Sanatlar ıKongresi"ne Prof. Ça ğatai, biri, "Islami Yaz ı Sanat ı Için Türk Kaynaklar ı"(Turkish Sources for the Study. of Islamic Caligraphy), di ğeri, "Hind—PakistanMimarisinde Türk Mimari Tezyinat ı" (Turkish ArchitecturalOrnament in Indo—Pakistani Architecture) konular ında olmak üzereiki tebliğ ile kat ılarak Türkiyeye gelmi ştir.V

Bir çok Türk ve Islam sanat ına ve kültürüne ait eserlerin, kitaplar ınbulunduğu belli ba şlı Amerika şehirlerinde dola şarak tetkik ve mü şahedeleriniobjektif ve ilmi bir görü şle tasvir, tahlil_ve tesbit eden Prof. Ça ğatarninbu eseri, Ankara Üniversitesi ılâhiyat Fakültesi Türk ve Islâm Sanatlar ıTarihi Enstitüsü Direktörü ve kürsü Profesörü Ord. Prof. Suut KemalYetkin'in te şviki ile Asistanlar ımızdan Dr. Esad K ılıcer tarafindan ingilizcesindendilimize çevrilmi ştir.Amerika'daki Türk ve İslam sant eserleri hakk ında bilgi için daimA,el alt ında bulundurulmas ı gerekecek olan bu eseri ba şarıl ı bir çeviri iledilimize kazand ıran Dr. Esad K ılıcer'i tebrik eder, kitab ın, ilgilere veayd ınlarımıza faydal ı olmas ın ı temenni ederim.Prof. Dr. Ne şet ÇağatayVI

G İ R İ ŞAmerika Birle şik Devletlerindeki galeri, kütüphane ve hususi kolleksiyonları ziyaret etmeyi uzun zamandanberi arzu ediyordum. Do ğu veIslam Sanatı hazinelerini içinde bulunduranlar ını ise özellikle görmekistiyordum. Öyle inamyordum ki, bu müesseseleri ziyaretim ve bu sahadakialimlerle şahsen temas ım, benim eski bilgime bir hayli ilaveler yapmaklakam ıyacak ayni zamanda islam tarihi ve kültürü tetkiklerindekibaz ı boşluklar ı dolduracak bir k ısım yeni materyalleri de ke şfedebilecek tim.1957 Martmda, Amerika Birle şik Devletleri Uzman Önderler DeğiştirmeProgram ı (the Leader Specialist Exchange Program of the UnitedStates of America, Deptt. of State) gere ğince bana, A.1B. Devletlerini ikibuçuk ay kadar ziyaret imkan ı verldi. Teklifi memnunlukla kabul ettim.Nisanda Washington'a ula şt ım. İyi bir tesadüfle o gün Mpslümanlarcay ılın en kutsal zaman ı say ılan Ramazan' ın birinci günüydü. O günAmerika'nut,gazeteleri şu ba şlığı ta şıyorlard ı : "Amerika'da ilk defa muntazamezan okunuyor". Bu ses, Washington'da bir süre önce yap ılmışolan islam Merkezi Camiinin minaresinden gelmektedir. Bunu derhal buülkede Islam kültür çal ışmalar ının yap ılabileceği ve hatta böyle bir çal ışmaiçin gerekli malzemenin mevcut olabilece ği hususunda cesaret verici birişaret sayd ım. Amerika Birle şik Devletlerindeki İsldm Sanat Eserleri Kolleksiyonlarıbaşlığı altında a şağıdaki sayfalarda alfabetik olarak anlataca ğımamac ımın başanya ulaşacağına dair bende bir ümit belirdi.Sahamla ilgili birçok müzeleri ziyaret etmem ve ülke çap ında buişle alakah baz ı kimselerle götü şmem için. bir program haz ırlanmıştı .Verilen zaman içinde yeteri kadar malzeme toplayabilmem epeyce güçbir işti. Bununla beraber ben, Islam yazmalarm ın iyi yaz ılı olanlar ın ı,minyatürleri, tezhip ve süslemeli oianlar ını, çinileri ve porselen e şyayı,resimleri, paralar ı, eski yaz ılar ı, dokuma cılık, Islam tarihi ve kültürüyleilgili olup ilim kurumları tarafindan özel olarak bas ılan eserleri inceliyerekçal ışmalar ımı sınırlad ım. Bunlardan bir k ısmı hakkında evveldenmalümat ım vard ı. Benim bu te şebbüsüm, ne çok derin ve ne de çok etrafl ıolmak iddias ında değildir.VII

A. B. Devletlerindeki müze, galeri ve kolleksiyonlar ın, çokcası, hayırseverlerincömert- ba ğışlarıyla kurulup desteklendiği ve yine bu gibi kimselerinkurduğu özel te şekküller tarafından kontrol edildi ği insanın hemengözüne çarp ıyor. Bunlar, merkezi Washington'da Smithsonian müessesesibinas ında bulunan Amerika Müzeler Birli ğinin üyesidirler. Bu birlikgo6'dan beri, müze ve müzecilik sevgisini ilerletmek için faaliyette bulunmaktadır. Bu birliğin çe şitli neşriyatı vard ır. Birlik müdürü DIL LawrenceVail Coleman'la makam ında tanışmak ve müzelere yapt ığım ziyaretlerdeedindiğim çeşitli görüşleri kendisile tart ışmak fırsat ım elde ettim. Banabaz ı kaynaklar verdi. Kar şılaştığım baz ı zorluklarda bana yard ım etti.1932 de bas ılmış ve mevcudu kalmam ış olan Amerika Müzeleri Elkitab ı( Handbook of American Museum)na göre bugün A. B: Devletlerinde ı 5ookadar müze bulundu ğunu tahmin etmekteyim.Bağıms ız bir kurulu ş olan her müessesenin, sanat sahas ında kendiçevresinin kültürünü zeriginle ştirmek için mümkün olan her şeyi yaptığınıgördüm. Öyleki bu gibi teşekküller aras ında baz ı hallerde i şbirliği yapmakgüç bir i ş haline gelmektedir. Burada iki misal $verece ğim; bir süre önceDetroit Sanat Akademisi, Andrea Delverrecchio ve Leonardo da Vinci'yeatfedilen nadir bir tabloyu 25o biri dolara sat ın ald ı. Cincinnati SanatMüzesi de, 483/ ı ogo tarihli, Kayus b. İskender'in Andarzname'sinin Farsçayazmas ına bu miktar bir para ödedi. Minyatürlü olan bu kitap, eldemevcut ilk Islam el yazmas ı olarak .kabul edilmektedir. Her ne kadaronlar ın doğvuluğu sabit değilse de, böyle şaheserleri koruma ruhunutakdir etmek gerekir. Benim görü şüme nazaran, birincisi Washington'dakiMilli Sanat Galerisine gitmeli, ikincisi de ya New York'daki MetropolitanMüzesinde veya Boston'daki Güzel Sanatlar Müzesinde yer almal ıyd ı .Zira onlar orada daha iyi tertibe konur ve âlimlerce tetkik edilirdi Birçokkolleksiyonlarda da ğınık bir halde bulunan ve Islam etiketi ta şımıyanIslam sanat ı eserleri ile alâkadar olaca ğımdan, bu te şebbüsüm çok tafsilatholmak iddias ında değildir.VIII

CALIFORNIASan Fransisco'daki İslam Sanat Eserleri.Bu büyük şehirde birçok müzeler bulunmaktad ır, fakat bunlar ınhiçbiri sanat ın bu özel koluna ayrılmış değildir. Burada takriben birhafta kalmak ve birçok müzeleri ziyaret etmek f ırsat ını buldum. Özelliklekendi saham ı ilgilendirenleri gördüm. Berkley'de California Üniversitesindekibaz ı farsça ve arapça yazmalar ı gördüm. Bilhassa burada aikredeğer olanlar ı şunlard ır: Câmi'nin Levâih'i, Hakanirnin Divan ı, Nizami'ninHamse'si, SüheyWnin Enveir' ı ve Sadi'nin Gülistan'ı. Bunlar alelâde yaz ılıolup tarihleri de son zamanlara aittir. Fakat Abdullah Ensari'nin Arasâih'-inin bir yazmas ındaki tezhibler çok ilgi çekicidir. Onun üslûbu, Kur'antezhibcisi Mirza Yusuf'un oğlu Şirazlı Ali Naki tarafindan yaz ıldığımgöstermektedir. Bu üniversitedeki nüsha 1324/1906 y ılı gibiçok geç bir devirde yaz ılmış bulunmaktad ır. Mexico'da gördü ğümbaz ı gayri Islami eski ve nadir basma kitaplar 1539, 1548 ve 1639 tarihlerinita şıyorlard ı. Halk aras ında Islam sanat ı hakkında bir ilgiuyand ırmak için burada 1937 y ılında müteveffa Dr. Mehmet A ğaoğlutaı afindan, M. N. De Young Memorial müzesinde bir Islam sanat ı sergisitertip edilmişti Bu sergiye ait baz ı resimleri de içine alan izahl ı bir katalogda basılmıştır. Bu da gösteriyor ki bu serginin büyük bir ba şarıya ula şmas ıiçin bütün memleket çap ında birçok kolleksiyonlar te şhir edilmi ştir.Cuveynt'nin Cengiz Han'a ait bir yazmas ı, San Franciscolu HerbertFlushbacker tarafından sergiye ödünç olarak verilmi ştir. Bu yazma,Baysungur Mirza'n ın kütüphanesi için 835/1431 y ılında yaz ılmıştır.Mr. W. R. Weisman XVII. asra ait bir Iran minyatürünü göndermi ştir.Bu önemli sanat eseri, bir sanatkar ın çald ığı flütün nağmeleri ile danseden iki erke ği göstermektedir. Bu minyatürde flütü takip eden danslar ınritmi büyüleyici bir tesir yapmaktad ır. kısaca minyatürdeki her üç ki şininhareketi ayr ı ayr ı birer şiir gibidir. Ayn ı şekilde Californial ı Paul Dougherty,XVI. asra ait bir çiçek demetini gösteren bir Mo ğol minyatürügöndermi ştir. Mr. W. H. Grocker çok güzel iki kilimini göndermi ştir.Bunlardan biri e şkenar dörtgen motifleri, ku ş ve rozetleri olan bir "ku şlukilim"dir, diğeri ise, vazolardan ta şan palmetler, rozetler ve yaprak örnek-

leri ile süslü olan "Bergama kilimi"dir. Küçük Asya'dan gelen kilimlerXVII. asra aitti. Mr. Ramond Arrusby, XVIII. as ır İran mamulâtı ktifiyaz ılı, arabesk k ıvr ımlariyle süslü, me şhur çömlek vazosunu te şhir etmi şti.Müzeye ait kolleksiyon, XVII. as ır İran işlemeli kadifelerini, XVII. asr ınTürkiye'sine ait i şlemeli ipek dokumalar ını gösteriyordu ki, bunlar çokbeğenilmektedirler.20 May ıs 1957 de, San Francisco Sanat Müzesinde, Kanada taraf ındanbu müzeye hediye edilen bir resim kolleksiyonunun aç ılışı şerefineyap ılan bir resmi kabulde haz ır bulunmuştum. Burada, sanatla ilgilenenbirçok kimselerle kar şılaşma fırsat ını buldum. Bu arada, aramam gerekenbir kimse olan müze müdürü Dr. Grace McCann Marley bana müzehakkındaki baz ı neşriyat ı vermiştir.2

COLORADODenver Sanat Müzesi:Colorado'da, Amerika'daki eski insana ait izlere raslanm ıştır. Buradaarkeologlar ba şlıca üç devre ve tip kabul etmi şlerdir; Folsom Man, BasketMakers ve Pueblos. Bütün bu devreleri tetkik için, Denver'de ColoradoDevlet Tarih Tetkik Cemiyeti kurulmu ştur. Denver Sanat Müzesi'ndeçok çe şitli şeyler gördüm. Bir talih eseri olarak onun bir k ısm ında Japon,Çin ve Moğol minyatürleri vard ı, fakat bunlar pek yüksek kaliteli de ğildiler.Denver Umumi Kütüphanesindeki Lansing kolleksiyonunda yazmalarve bir Kölemen yaz ıt ı vard ır. Bir vakitler, C. D. Mathews, onlar hakkında"Journal of American Oriental Society, IX"da bir makale yazm ıştı.Aşkar'l ı Sunkaroğlu Baybars tarafindan yapt ırılan, Kahire'deki su bendiüzerinden al ınma, ithaf yaz ıtl ı, 707 /1307 tarihli mermer levha. Baybars' ınba şka hiçbir an ıtı an ılmamış, fakat Quatremere'e göre A şkarlı Sunkar' ınhayat ı k ısaca belirtilmi ştir. Histoire Des Sultan Afinduk De l' E,g0te.3

CONNECTICUTYale Üniversitesi, New Haven:Amerika'da ki 4 büyük kitapl ıktan biri olan Yale Üniversitesi Kitapl ığı,4.350.000 den fazla kitab ı ihtiva eder. Kitapl ık, ziyaretçi âlimlere veNew Haven'lilere aç ıktır. Şark bölümünde a şağı yukar ı 500 el yazmas ıbulunduğunu memnuniyetle kaydetmek isterim. Do ğrusu A. B. Devletleri'ndekidiğer üniversite bölümlerile kar şılaştırıldığında önemsiz gibigörünen bu kitaplar, tetkiklerimizdeki baz ı bo şlukları dolduran pek önemlikısımları ihtiva etmektedir. İlgilendiğim baz ı yazmalar ı bana göstermekzahmetine katlanan, Do ğu dilleri ve edebiyat ı profesörü Franz Rozenthol'emüte şekkirim. Farsça yazmalarm kitap şeklinde bir *listesi, evvelce Dr.Nemoi tarafından yapılmıştır. Fakat Prof. Rozenthol'un himmetiyle ikiyazman ın fotostat ını ald ım; Sadi'nin, Şeyh Tahiroğlu Tebrizli Pir Muhammedtarafından 931/1524 de yaz ılan Gülistan'', bir de Câmi'nin,Semerkand! Dost Muhammed o ğlu Sultan Muhammed tarafından 977/1569 da yaz ılmış olan Yusuf-Züleyha'sl. İyi olan tarafı, iki yazman ın datam olmalar ı ve yazarlar ının adlar ın ın baba adlariyle birlikte kay ıtl ıolmas ıdır. Bu husus pek önemlidir Bizim onlar ı, ayn ı isimli muas ır yaz ı-cılardan ay ırmamıza yard ım eder. Bilhassa ikincisinin babas ı Dost Muhammedehemmiyetlidir. E ğer onu, Behram Mirza'n ın kütüphanecisiDost Muhammed sayarsak, bu malûmat daha da de ğer kazanm ış olur.Dr. W. N. Brown, 1583 ve ı 59 ı tarihli dört Jaina el yazmas ını, NewHaven'deki Amerikan Şarkiyat Cemiyeti'nin "American Oriental Series"adlı yayın ında münaka şa etmi ştir. Bu eserler, İslâmiyatç ı nazarında,üslüpta ve ikonografide Fars nakka şlığının tesirini; yahut ilk Garbi Hindtarz ın ın, yerli ve Fars hususiyet:ni mezceden Rajput usulüne geçi şini göstermesibakımından ilgi çekicidir.

COLUMBIA BÖLGESICorcoran Galerisi, Washington.Bu, Amerika'daki büyük müzelerin ilklerindendir. William WilsonCorcoran (1798-18138) bu galeriyi, bilhassa Amerikan tablo ve heykellerindenibaret olan şahsi kolleksiyonuyla, 1869 y ılında Washington'dakiNew York Avenue'de açt ı . Şahsi gayretiyle şehre bir müze kazand ırankurucuya sempati besliyen di ğer' kolleksiyoncularm gayretlerile müzedaha çok zenginle ştirilmiştir Ben bu galeriye, ö ğrenmek ve anlamakitiyad ında olduğumdan, sadeceAmerikan tablo ve heykellerini görmekiçin gittim. Fakat orada, yaln ız Amerika'n ın değil, ayn ı zamanda bat ıve doğu memleketlerinin de. büyük miktarda sanat eserlerini görünceşaşirdım. Onlar ı Alman, Felemenk, Ingiliz ve Amerikal ı sanatkarlar ınresim, ve tablolarm ı, Gotik ve Beamois duvar kilimlerini, XVIII. as ıraait bir Frans ız salonunu, mefru şatını, dantellerini, ekserisi Herat stilindeolan ve galerinin salon duvarlar ına as ılmış bulunan Iran hahlarm ı ihtivaeden Mr. W. A. Clark' ın terekesinde buldum. Zannederim ki, takriben55 x 3o feet ölçüsü ve koskocaman madolyonuyla belki de Amerika ve .Avrupa kolleksiyonlarmda bulunan en büyük Iran hal ıs ını burada görmekfirsatin ı elde ettim.Washington, Dumbarton Oaks Enstitüsü.Bu, Washington'daki çok müstesna eve çok geni ş malikanelerdenbiridir. Bir zamanlar elçi Robert Woods Bliss'in evi olup şimdi HarwardÜniversitesine aittir. Halen, Bizans ve ilk H ıristiyan sanat ı müzesi veara ştırma kütüphanesi şeklindedir. Bunun yan ında, onun daha ziyadeenteresan tarafı, zarif ve nefis şekilli bahçesidir. Washington'daki ikametimesnas ında bu enstitüye birçok defalar gitme fırsat ını elde ettim.Bu enstitünün müzesi, Bizans stilinin büyük mikyasta tesirini ta şıyanbaz ı çok nadir ve müstesna dokuma parçalar ına ,maliktir. Bunlar ın birkısmında da ldıfi Islam yaz ısının özellikleri görülür. Dumbarion Oaks' ınönemi, arkeoloji, •tarih, edebiyat ve ilahiyat sahalar ında çal ışan ilimadamlarından ileri gelmektedir. Ben orada, birkaç y ıldanberi İstanbul'dakiAyasofya'n ın büyük ölçüde bir resmini haz ırlamakla me şgul olan Mr.

Robert Van Nice ile kar şılaştım. Bu Bizans abidesi ona göre, bütün Avrupa'dakilerinen büyüğüdür. Onunla, Islam mimarisiyle ilgili birkaç mühimnokta üzerinde münaka şa etmiştim. Çünkü Bizans eserleri ile Müslümanlarınkileraras ında çok büyük benzerlikler vard ır ve Ayasofya, şehrin143 de zaptmdan sonra, Istanbul'un fâtihi Sultan II. Mehmet taraf ındancamiye çevrilmi şti. Fakat Amerikal ılar, büyük tasvir ve şekilleri kapatm ışolan sıva tabakas ın ın duvarlardan kald ırılmas ına müsaade etme hususundaTürk hükümetini iknaya çal ışmış ve Amerikal ı işçiler, harikulade mozaiklerindünyaya yeniden kazand ır ılmasına yard ım etmi şlerdir. Ayasofyamozaiklerinin çok güzel kopyalar ı Metropolitan'da te şhir edilmi ştir.Bunlar ın bir neticesi olarak, ayn ı müzedeki Morgan kolleksiyonundabulunan çiniler ile, diğer baz ı Bizans çinile;inin kolayca k ıymet biçilemiyecekehemmiyette servetler oldu ğu hususunda kanaatimiz kuvvetlenmiştir.Bir de, 1937 de, Rue Michlet Paris -üniversitesi Arkeoloji ve SanatEnstitüsünde, Amerikan Bizans Cemiyeti (American Byzantine Association)nin himayesi alt ında Dr. Whittware taraf ından haz ırlanm ış olan ve Ayasofyanın mozaiklerini gösteren renkli bir film seyretti ğimi hala bütüncanl ılığiyle hat ırlar ım. Dumbarton Oaks kütüphanesinde, islam, Bizansve ilk H ıristiyan sanatlar ı konular ında, büyük kütüphanelerde bile kolaycabulunamıyacağını tahmin etti ğim birkaç nadir ne şriyat ı da mütalaa ettim.Ayrıca, orada, Roma tarihinin madeni paralar sahas ı üzerinde çal ışan,Isviçreli genç bir alim olan Mr. G. Ibeodar Schwarz ile Bizans tarihi veonların Müslümanlarla müsademe ve vuru şmas ı konular ındaki baz ı noktalarıtart ıştım.Washington Freer Sanat Galerisi.Washington'daki Smithsonian Enstitüsü, bir İngiliz olan JamesSmithson'un vasiyeti üzerine, insanlar aras ında bilginin yay ılmas ı veartmas ı için, 1829 senesinde tesis edilmi ş olan mükemmel binalardanbiridir. Bunun bir neticesi olarak, bugün Milli Sanat Galerisi (the NationalGallery of Art), Milli Sanat Müzesi (the National Museum of Art), TabiiIlimler Müzesi (Natural History) ve Freer Sanat Galerisi hep bu enstitüyeaittir. Freer Sanat Galerisi, Independent Avenue'nün kar şısında yer alanve çoğunlukla Çin, Japon, Islam v.s. sanatlar ı ile ilgili, sayan' dikkatsergiler açan hususi bir müzedir. Ben orada Islâm sanat ının nadir veemsalsiz örneklerini tetkik ve mü şahede ettim. Bu hususi bölüm 1906 da,Detroitli Mr. Charles L. Freer'in bir ba ğışı, bir vakfı olarak kurulmu şolup, Islam güzel sanatlar ın ı ; güzel yaz ın ın, resmin,-Iran, M ıs ır, Suriye,Irak ve Hint-Pakistan men şeli minyatürlerle süslenmi ş— yazma eserlerinnadir nümunelerini ihtiva eder. Bu nümuneler, daima yüksek ve müstesnabir seviyede cilmakla temayüz etmi şlerdir. Zaman bak ımından ise, Islamsanatının en eski eserlerinden, yani VIII. as ırdan kalma par şömen Kur'an6

sayfalar ından, XVII. as ır İran resimlerine ve Moğol imparatorlar ın ınsaraylar ında yap ılan resimlere kadar geni ş bir sahaya yay ılırlar. FreerSanat Galerisi'nin yay ınlar ı aras ında şu iki eser de vard ır:— Shiraz Painting in the 16.th century, 1948. Yazar ı, Grace DunhanGuest.2 - Studies in Muslim Iconography, 1950. Yazar ı, Richard Ettinghausen.go8 yılında müteveffa Mr. Charles L. Freer, kendinin o zamanki,şark sanat ı ile ilgili şahsi kolleksiyonuna ilave etmek üzere, NizarriVninHamsa'sinin yazma bir cildini tedarik etmi şti. Bir zaman sonra Mr. Freer'inbu sabit kolleksiyonu Washington'a nakledildi. Çe şitli başlıklar alt ındanefis İran şiirinin bir toplamas ı olan nüsha 935/1548 tarihinde Şirazl ıKâtip Mür şid tarafından yaz ılmış idi. Bu nadir nüsha, galerinin müdüryard ımcısı Miss. Guest'e, münhas ıran XVI. as ır Şiraz ekolü resim sanat ıüzerinde, bu mevzuda standart bir eser haline eri ştirdiği bir monografiyazmay ı ilham etti. Miss. Guest, bu cins nüshalar ı, hususile XVI. as ıresnas ında Şiraz'da meydana getirilenleri misallerle ve dikkatli bir şekildeanlatarak, birçok izahat ve terferruatla ne şredilen mevsuk bir eser ortayakoydu. Ne olursa olsun, bu eser islam güzel sanatlar ına ait özel bir tarz ınhususiyetlerini incelemek konusunda bize rehber oldu ğu gibi, o günlerdekiİran Islam kültürünü bu minyatürler vas ıtasile umumi bir şekildetetkik etme imkan ını da bah şetmektedir. Müellif çal ışmalarına FreerSanat Galerisinden temin etti ği malzeme ile başlamıştır. Ayn ı şekildeDr. Richard Ettinghausen taraf ından yaz ılmış olan diğer na şriyat: Studiesin Muslim IconograpIty-The Unicorn (Müslüman dini resimleri ve tek boynuzluat şeklindeki hayvan, tasviri üzerinde çal ışmalar) da çok mühim bir eserdir.Dr. Ettinghausen'in bu eseri, çe şitli dini resim şekilleini ve "unicorn"denilen temsili hayvan motifinin tarihi inki şafını tesbit etmek suretile,İslam sanat ının, tam mânasile meçhul kalm ış taraflar ını aç ıklamıştır veayn ı zamanda bir hayvan resmi kar şısında Ortaçağ Müslüman ının zihnindebulunmas ı en muhtemel ifadeyi de ara ştırıp ortaya ç ıkarmak gayesinita şımaktad ır. Yazar, ara ştırmalar ın', IX. ile XVII. as ır aras ında yaşamışolan Müslüman yazarlar ın eserlerine dayand ırmaktad ır. Eserinde 48fotoğraf kli şesi bulunmakta olup bunlar ın çoğu bu gibi eşya bakımındanzengin olan Freer Sanat Galerisi'ndeki malzemeye dayanmakta ve dahasonra A. B. Devletleri'ndeki di ğer kolleksiyonlar gelmektedir. Selçukdevrine ait bu şekikleki baz ı oymalı tahta kap ılar ı, madeni eşya ve resimlikitapları da burada incelemek fırsat ını buldum.Washington, Kongre Kütüphanesi.Çok tan ınmış olan bu kütüphane, ı 800 yılında, kongre için gerekliolan kitaplar ı sat ın al ıp tedarik etmek için kurulmu ştur. Fakat Ingilizlerin

dan kurulmu184 de Washington'u i şgal etmeleri üzerine ba şkentte çıkan yangındakütüphane tamamen harap olmu ştur. 1815 Oca ğında, Thomas Jafferson'un hususi kütüphanesinden Kongrece sat ın alınan takriben 70o cildkitap hemen orijinal kolleksiyonun yerini almıştı. Bu kolleksiyon, kütüphaneninşimdiki kolleksiyonunun nüvesini te şkil etmiştir Kütüphaneninana binas ı 11397 de tamamlanm ış ve ilave k ısmı da 1939 da aç ılmıştır ki,Doğuya ait kitaplar ın büyük bir k ısmı burada bulunmaktad ır. Hangidilde olursa olsun İslami kitaplar ı içinde bulunduran bölüm, çok kere"Şarkiyat Bölümü" ismini almaktad ır. Burada baz ı yazmalar ve nadirbasma kitaplar ı içine alan bir bölüm de gördüm.Bugün, ihtiva etti ği 35 milyondan fazla eserle bir umumi halk kütüphanesiolan müessese, dünyan ın en büyük kütüphanelerinden biri say ılabilir.Şarka ait kolleksiyonlar aras ında, 3 milyonluk Çin kolleksiyonu,Çin ve Japonya' d ışındaki en geni ş kolleksiyonu te şkil etmektedir. Fakatözellikle Arapça-Farsça, Türkçe ve Orduca gibi İslami dillerle yaz ılmış500o den fazla kitab ın kataloglar ının yap ılmas ına, d ışarıdan getirtilenalimlerin çal ışmalarile bir süre önce ba şlanmış bulunmaktad ır. Kongrekütüphanesi sahas ı dahilinde, hemen onun kuzeyinde Folger ShakespeareKütüphanesi vard ır ki 145.5oo cild kitab ı içinde bulundurmaktad ır.Shakespeare'e ait ve onun hakk ındaki eserlerin bir k ısmı, dünyada bulunannadir tab ıları teşkil etmektedir. Bu kütüphane Henry Clay Folger taraf ın-.ştur. Kongre Kütüphanesi, Şarkiyat bölümünden Mr. WalterMourer'le birlikte, Şarkiyat Bölümünü gezdik. Gördüm ki bu kütüphane,Pieping ve Nanking Milli Kütüphanelerinden sonra, dünyan ın üçüncünadir ve büyük Çince kolleksiyonunu ihtiva etmektedir. Sung kitaplar ınınen eskisi, 1924 Eylülünde çökmü ş olan Hangchow'un Y ıldırım KuleMabedinin temelinden alınmış olan 975 tarihli bir Budist duas ını muhteviyaz ıttır. Çe şitli konularda, Arapça ve Farsça çok k ıymetli yazmalarmburada bulunduğu da bir gerçektir. Burada gördüklerim aras ında, Sadi'ninBostan' ının güzel bir yazmas ını zikredeceğim. Bunun hattat ı, Meşhedlibüyük üstad Sultan Ali'nin talebesi Sultan Muhammed olup, eser 941/1535 tarihlidir. Fakat benim görü şüme göre, bu kütüphanenin İslameserleri kolleksiyonu, ba şka bir yerde bultınamıyacak kadar, günü gününetoplanmış bir haldedir. Burada tam bir itimadla zikredebiliriz ki, KongreKütüphanesi, Suudi Arabistan gazetelerinin tam bir kolleksiyonunamaliktir. Bu gazetelerin en eskisi, haftada iki kere ç ıkan K ıble, 19/6 Ağustosundane şredilmeye ba şlanmıştır. Beridü'l-Hicaz, Savtu'l-Hicaz, Ümmü'l-Kura isimli diğerleri ve Pakistan'a ait gazetelerin ba şlangıçlarından bugünekadar olan sayıları bulunmaktad ır. Geçen as ırda, Ordu dili ile Karaçi'debasılmış olan en eski baz ı günlük gazeteleri de yine burada gördf ım. 1879tarihli Aklil gazetesi v.s. gibi.Bunlardan ba şka,. şimdi Washington'da İslam arşivi üzerinde faa-8

liyette bulunan Islam Kültür Komitesi, Kongre Kütüphanesi ile i şbirliğiyapmış bulunmaktad ır. Ben, burada bu i şin organizatörü Dr. Myron B.Smith ile tanışmak imkan ını buldum. O, bütün kütüphanesiyle birlikte,çalışma yerini buraya nakletmi ş bulunmaktad ır. Bu i şbirliğinin gayesi;İslama ve ona akraba olan Yak ın Doğuya ait sahalarda, bilhassa antropoloji,epigrafi, mimari, sosyoloji, arkeoloji malzemesini bir araya getirmek,tasnif ederek, bu sahada çal ışacak âlimler için onlar ı kıymetli materyalolarak muhafaza etmektir.Washington, Milli Sanat Galerisi.Burada, Freer Sanat Galerisi ad ı ile an ılan Milli Sanat Galerisi,Smithsonian Müessesesinin bir bölümünü te şkil etmekte, Constitutioncaddesindeki ağaçlı yol üzerinde bulunmaktad ır. Bu galeri, 1941 denönce halka aç ılmıştır. En çok, Mr. Mellin'in, Italyan resim ve heykelciliğininşaheserlerinden bir araya _getirdi ği kendi kolleksiyonunu ihtivaetmektedir. Şimdi ise, resim, heykelcilik, basma, çizme ve süsleme bölümleriniiçine alan 26.00o den fazla üstün sanat eserlerini de içinde bulundurmaktadır. Her ne kadar galerinin umumi anlam ve amac ına göre,burada Islam sanat ına ait herhangi bir şey görülmüyorsa da, halihaz ırdaetraftaki sanat standard ını ayarlamak ve onu Washington için estetik vekültürel bir kazanç haline getirmek amac ıyla, çok k ıymetli İran hal ılarıtemin edilmi ş ve galerinin salonlar ın ın dö şemelerine yay ılmıştır Bu aradaWidener'in kolleksiyonu içinde XVII. as ır ilk yar ısı Hindistan' ına ait,hayvan motifli Mo ğol halisi gibi, çok yüksek kıymette çe şitli halılar dabulunmaktadır. İşte gergedamn geyi ği kovalayışı burada realist bir şekildegösterilmiştir. Bununla beraber, Dr. Ettinghausen, Washington MilliGalerisi'ndeki hal ı ve çe şitli minyatürlerin hakiki şekli içindeki gergedan ın,Müslüman-Hint sanat repertuar ına büsbütü ıi yabanc ı olmadığını isbatettiği kanaat ındadn. Bu bak ımdan, Milli Galerideki bu hah, gerçekteneşsizdir.Washington, Colombia Bölgesi Dokuma i şleri Müzesi.Müze, yakın ve uzak doğuya ait kilimleri, yak ın doğu- M ısır, Suriye,Mezopotamya, Küçük Asya, İran, Orta Asya'ya ait, islâmdan öncekidevir ve islâmiyetin II - VIII. as ırlarına ait dokumalar ı ihtiva eder. Ortaçağa ait örnekler çok daha önemlidirler. Özellikle İran'a ait örnekleraras ında bul ada mutlaka zikretmem gerekenler; 1600 y ıllarına ait, üzerindevazo şeklinde i şlemesi olan bir hali vard ır ki, büyük hurma dallar ın ıihtiva eden oval beyaz zeminin etraf ında, her biri ufak palmiyeleri veçiçekleri olan helezonvari bitki sapl ı, çift arabeskli çok güzel bir bordü ı leçepeçevre ku şatılmıştır XVI. asra ait, üzerinde büyükçe asma yapraklar ıbulunan, altından yap ılmış geni ş bitki dall ı bir kadife kuma ş ; yine XVI.asra ait bir kadife kuma ş vard ır ki üzerinde, ejderhaya vurmak için9

a şında büyük bir ta ş tutan İskender'i gösteriyor. İpek ve madeni ipliklerleresimli olarak örülmü ş, ortas ında geni ş bir madalyon bulunan, XVII.asra ait bir duvar hal ıs ı; I. Şah Abbas' ın Jawshaqan uslubuna aitvazolu hal ıs ında lotus çiçe ği ve palmiyeler bulunmaktad ır. Paris DekoratifSanatlar ı Müzesindeki nümuneye benzeyen, ipek ve gümü ş ipliktendokunmu ş kumaş ; bir bahçede insanlar ı, avc ıları v.s. gösteren XVII. asraait kumaş ; süslemelerde sanatkâr Abdullah' ın imzas ı yer yer geçmektedir.Mısır'a ait VI. ve VII. as ır mamulât ı, yünden örme resimli duvar kilimi;Orta Asya'ya ait nak ış işlemesi; XVII. asra ait sun'i gelinciklerden meydana gelmi ş çiçek demetleri bulunan s ırmal ı kadifeli tafta kuma ş, guruphalinde çarp ışan hayvanlar ı gösteren XVII. asra ait bir atlas kuma ş ;XI. asra ait ince yünlü ve ipekli bir kuma ş üzerinde kûfi harflerle şu yaz ıvar: "Zafer ve muvaffakiyet Bahau'd-devle, ziyau'l-mille, k ıyasu'l-ümmeolan padi şahlar padi şah ına olsun ki o, tacu'l-mille olan Alau'd-devleninoğlu Ebu Nasr'd ır. Allah onun ömrünü uzun etsin, Azadmerd'in o ğluhazinedar Ebu Said Zandanfurruh'un emri ile"; üzerinde el yazmasileBismillâh bulunan XII. asra ait s ırmal ı kadifeli atlas kuma ş ; çok eskidevre ait, yuvarlak (oval) çerçeveli kûfi yaz ısı, yapraklar kar şıs ındakiördekleri temsil ediyor. Yaz ın ın tercümesi şöyledir: Nerede olursan ol vehangi çağda btllunursan bulun, ölümü unutma. XVI. ve XVII. as ırM ısır (böyle denilmi şse de Şam) ına ait geometrik motifler ve yapmaservi ağaçlar ı.10

ILLINOISChicago Üniversitesi Şarkiyat Enstitüsü.1884 de kurulmu ş olan bu müessese, hakikatte Chicago Üniversitesininmüzesi olup, daha çok Ba bil'in, M ısır' ın, Filistin'in v.s. eski medeniyetlerinharikulade eserlerini ihtiva etmektedir. Çe şitli konularda birçokstandart eserler vard ır. Bunlar enstitünün ve üniversite ö ğretim üyelerininbağışlarıyla alınmışlard ır. Özellikle, bizim ilgilendiğiniz ve i şaret edilmeyedeğer ne şriyat, Prof. Nabia Abbott taraf ından, Şarkiyat EnstitüsündekiKur'an yazmalar ının tam bir tavsifi ile "Kuzey Arap yaz ıs ınındoğuşu ve onun Kur'andaki geli şmesi" The Rise of the North Arabic Scriptand its Kuranic Development konusu üzerine yazd ıklarıd ır. Ön sözündeProf. Nabia Abbott şöyle demektedir; Chicago Üniversitesi ŞarkiyatEnstitüsü 1929 da kıymetli Moritz kolleksiyonunu elde etti. Bu kolleksiyonbirçok arapça papiruslar ı, parşömenleri, el yazmas ı kağıtları ve baz ıarapça ta ş yazmalar ını ihtiva ediyordu. Prof. Martin Sprungling, benimtetkikimde gerekli arapça yazmalar ın çoğunu zaman ında elde etmek vefaydalanmak müsaade ve imkan ın ı bahsettiği için kendisine çok minnettarım.Yine ayn ı profesör "İbn Mukle'nin Kuzey Arap raz ısına Hizmeti"konusu gibi ba şka mühim monografiler de yazm ıştır. İbni Mukla (öl.328/939) Bağdad Abbasi saray ının büyük hattat ı olup, İslam kaligrafisinigeliştirme yolunda büyük hizmetlerde bulunmu ştur. Nabia Abbott'un bueseri, kendisinin daha önce yapt ığı, yukar ıda ad ı geçen Arap yaz ıs ın ı elealan Mr. Eric Schroedar' ın bir müddet önce (Ars Islamica IV 1937)bas ılmış olan "Bedi yaz ı ne idi?" (What was the Badi Script) adl ı makalesinintenkidinden ibaret bir çal ışmas ın ın devam ıd ır. Bundan ba şka Prof.Abbott'un Feyum manast ırları üzerinde `bir ara ştırma daha yapt ığınıgörmekteyiz. Burada o, Moritz'in kolleksiyonundaki dördüncü hicri asraait malzemelerden üç tane arapça yaz ılı parşömeni aç ıklam ış ve tavsifetmiştir. Onlardan ikisi sadece mal ve mülke ait akitlerdir.mülkiyet senedidir. Bu senet bir tasadduk ve ba ğışlama olarak ilk bilinenve kati olarak Feyyum manast ırı ad ını alan vesikad ır. Yakut'un Mucemü'l-Büldan' ına göre bu isimde iki yer vard ır. Birisi M ıs ır'da bulunan Feyyurn1 1

Manast ır', diğeri de Irak'da, Mezopotamya'da bulunuyordu. Bu malzemelerönceki ile ilgilidir. Prof. Abbott'un ara ştırmalar ı gösteriyor ki busenetler, İslâmın şu üç hukuk mektebinin görü şlerini temsil etmektedirler;Safii, Maliki ve Hanefi. Profesörün di ğer bir çal ışmas ı "Binbir geceninIX. asra ait bir rivayeti" ad ını ta şımaktad ır. Birinci Cihan Harbinden beribirçok vesilelerle, Chicago Üniversitesi Sarkiyat Enstitüsü, arapça parşömenve malzemelerin küçük fakat k ıymetli bir kolleksiyonuna sahipolmuş, ve profesör bunlar ın bir kısmını zaman zaman neSretmi ştir IX.asrın ba şlarına ait olan bir tanesi, Binbir Gece Masallart'yle ilgilidir, İkitane mecmua vard ır: Sami Dilleri, ve Edebiyat ı Mecmuası ve Yak ın DoğuTetkikleri Mecmuas ı. Chicago, -Üniversitesi ne şriyatı olan bu iki mecmua,kaliteli araştırmaları ile çok me şhurdurlar. Genel olarak Chicago ÜniversitesiŞarkiyat Enstitüsü üyeleri bu mecmualar ın yazarlar ıdır. Bu ara ştırmalarçok kere, burada zikretti ğimiz gibi, müessesenin sahip oldu ğu İslamkültür ve tarihi ile ilgili malzemeye istinat ettirilmektedir. :Chicago'dakibu enstitüde, çoğu M ısır'dan gelme eski İslâm senet sicillerinin en iyiörnekleri bulunmaktad ır. Bunlar, solmu ş kahverengi deri olup, ortada alt ıköşe rozetli madalyonu ve kûfi soyundan çiçekleri, geometrik şekilleri veipek astarl ı olan bir bördürü havidir. Bu nadir İslâmi senetlerin bir k ısmı,Islamische Kleinkunst'da. Dr. E. Kukuel tarafından, Islamische Bachibonde'deDr. F. Sarre tarafından istinsah edilmişlerdir.Chicago'da bulundu ğum sürede, 14 May ıs 1957 de Marrison otelinde,Sosyal Adetler, Dini Prensipler ve Psychiatry hakk ında bir aç ık oturumdabulunmak fırsatını elde ettim. Bütün A. B. D.den 6o ki şi bu toplant ıdahaz ır bulunmuştu. Söz alanlardan Mrs. E. Kathleen Aberle (Michigan,Ann Arbor'dan) Güne); Hindistan Brahmanizmi üzerinde, WashingtonD. C. den Mr. Movi Gopal Dev Joardar, Hindu Dini konusunda veDr. G. E. van Grunnebaum, İslâmiyet konusunda konu şmuşlard ır. Dr.yan Grunnebaum İslâmiyet hakk ında konu şurken, İkbal'in yaz ılarına vegörü şlerine at ıflarda bulundu. Aynı konuda benim de bilgi vermemistendi, birkaç kelime ile bu dile ği yerine getirdim. Arac ılık rolünü New-Yorklu Dr. Lago Gladstone ifa etmi ştir.12

Chicago Sanat EnstitüsüMichigan Avenue'de Ada ıns Street üzerinde bulunan bu enstitü,1868 de kurulmu ş 'olup, Amerika'n ın en güzel kültürel hazinelerininikincisini teşkil etmektedir. Yine bu enstitü, ad ı çok tekrarlanan sanatokulunu, Goodman Memorial tiyatrosunu, Referson ve Buruham kütüphanelerinide içinde bar ındırmaktad ır. Kolleksiyonlar, resimleri, heykelleri,şark sanat ı ve klasik sanata ait eserleri, matbualar ı ve tezyini sanateserlerini içine almaktad ır. Ben bu geni ş ve çok enteresan müzeyi ziyaretetmek fırsatını bulduZum için çok bahtiyar ım. Şark sanat ı örnekleri di ğereserlerle kar ışmış durumdad ır. Yapma lotus çiçekleri ve yaprak şeklindekisüsler aras ında yaz ılar ı muhtevi tezyini arabesk zeminli çömlek i şçiliğineait eserler dikkatli bir çal ışmayı gerektirmektedir. Boyun üzerinde giriftbir yaz ı, havuzda su bitkileri aras ında yüzen bir ku ğu; 578/1191 tarihlibir kase; ipek ve madeni iplikle i şlenmiş bitki ve arabesk desenli hal ılar;iki renk üstüne dokunmu ş s ırmal ı saten ipek kuma şda, bir atl ı, bir esiriboynuna bağlanmış bir kırbaç ucu ile götürmekte, mötif helezoni s ıralariçinde tekrarlanmakta, aksi istikametlerde alternatif olarak dönmektedir.Kumaş, tir•ke ş üzerinde imzas ı görünmekte olan Abdullah adl ı bir sanatkartarafından dokumnu ştur. Ka şan'a ait, y ıld ız şekilli duvar çinisi (XIII. as ır)üzerinde kare şekilli kedi örnekler bulunmaktad ır; 667/1268 tarihli birkase, XVII. asra ait usturlap aleti, kürevi gövdeli olan bir testi; XVII.asra ait yuvarlak gövdeli bir gü ğüm; X. asra ait, sar ımtırak camdanyap ılmış ibrik, çok nadir bulunur e şyadand ır. XIX. asra ait, kalemleişlenmiş baz ı yaz ıları havi bir çift merasim m ız ıkas ı, üç katlı olarak dokunmuşüzerinde alt ınla " şerefe" i şlenmiş sarı ipek kumaş ; vernikle boyanmışdivit kutusu; XII. asra ait tunçtan mamul, yer yer sade olan ve yaz ılarıbulunan bir şişe; kül.; yaz ıları olan şayak ipek kuma ştanin'in arkada şı, Allah ondan raz ı olsun, Meliklerin meliki Ebu Nasr ibnMuhiddin" ibaresi mevcuttur. Bu, o devirde hüküm süren sülâleye aittir.Tarih-i me şlrur bir el yazmas ı= önemli bir minyatürü olup buenstitüye gelen bu eser, Ekber'in Hindistan'daki saray ında haz ırlanm ıştır.Bu eser Necip Han Bedevni tarafından, hükümdar ın özel bir emri üzerine •yap ılmıştı O, Hind- İran üslübunun en güzel bir örneği olduğu gibi,üstelik Moğol minyatürlerinin Çin tesiri alt ında kalmış olduklarının birdelilini te şkil etmektedir.13

MARYLANDBaltimore, Walters Sanat Galerisi.Bu galeri 1931 de, Henry Walters'in kendi galerisi ile, biti şiğindekiikametgah ını, içindeki e şyalarla birlikte şehre vermesi ve devaml ılığıiçin de bir miktar para vakfetmesi suretiyle vücuda gelmi ş bulunmaktad ır.Bugün galeri, Bizans ve Ortaça ğ, Yakın ve Uzakdoğu, klasik M ısır sanat ı,Avrupa resim ve seramik sanatlar ına ait 22.000 kalemden fazla e şyayı,bin kadar yazma ve ilk bas ılan kitaplar ı içinde bulundurmaktad ır.Program ımda ziyaret etti ğim ilk ilgi çekici yer bu galeri olmu ştur. BuradaMiss. Dorothy E. Miner ile vazife dolay ısile karşılaştım; kendisi bir kütüphanecive yazma eserler koruyucusudur. İlk anda, doğrudan doğruya beniilgilendiren bir şey göremedi ğimi zannetmi ştim. O, benim ba şlıca ilgiminİslam sanat ı olduğunu, hemen anl ıyarak, bana arapça ve farsça yazmalar ıgöstermeye ba şlad ı. Bu dilleri her ne kadar çok iyi bilmiyor ise de o, buyazmalar ın hepsini kendi kendine tetkik etmi şti Sadece önemli olduklar ınıdüşündüğüm bir kısmından notlar alabilirdim. Çekinmeden ve bilâkismemnuniyet duyarak burada şunu zikretmeliyim ki, bu paha biçilmezyazmalar hazinesini, kendi ça ğlar ına ait ciltler ve k ılıflar içinde, ba şkayerlerde çok nadir rastlayabilece ğim bir mükemmeliyetle ve dikkatlemuhafaza edilmi ş görmek beni çok şaşırtrınşt ır Hepsinin baz ı özellikleriolduğunu gördüm. Benim ba şl ıca gayem, çe şitli minyatürcülerin kendilerinehas özel i şçiliklerini olduğu kadar, tezhib ve dekorasyonla birle ş-tirilmi ş olan İslam yaz ı sanatını da tetkik etmekti. Bu enstitüde yeterikadar faydal ı malzeme elde etti ğim için çok memnundum. Galeri, Kur'an- ıKerimin birçok yazma nüshalar ına sahip bulunuyor. Fakat özellikle,onlardan 723/1323 tarihinde me şhur hattat Mübarek Şah ibn Kutbtarafından yaz ılan orta büyüklükteki bir tanesini zikretmek gerekir. Kendisineİslam yaz ı sanat ı tarihinin çok şey borçlu oldu ğu Yakut Mustas ı-mi'nin 6 me şhur talebesinden birisi de ad ı geçen Mübarek Şah olup,Kur'an ı 44 defa yazm ıştır. Yakut'un üslübunu tam mânasiyle elde etmi şolduğu söylenir. Bir âlime göre Mübarek Şah' ın ölüm tarihi 711 /1311olarak gösteriliyor ki, burada onun ada şı ve çağclaşı olan Mübarek Şah14

Sûfi aras ında bir kar ıştırma olduğunu kabul ediyorum. Ayn ı âlime göre,ikinci şah ıs 735/1335 tarihine kadar faaliyette bulunmu ştur. Zannedersembu tarih, Kutb Şah' ın oğlu Mübarek Şah hakkındad ır. Mamafih özellikleKutb'un oğlu Mübarek Şah'a ait olan bu çok nadir yazman ın nüshalar ıçok değildir. Nesih tarzl ı yazmalar aras ında, Ismail Cürcani'nin "Zahire-iHdriz ınsah"ı Şarâni diye bilinen Muhammed İbn Maruf İbn MuhammedTebrizi Gazruni tarafından yap ılan tezhib ve yaz ılan hattın çok güzelbir örneğini te şkil etmektedir. 22 Rebiulahir 889/1484 pazartesi tarihinita şımaktad ır. Şuras ı bir gerçektir ki, VIII. as ır âlimlerince umumiyetlebüyük bir hattat olarak zikredilen Hafız Ma'ruf burada Muhammed'inbabas ı olarak geçmektedir. Hz. Ali'nin sözlerini ihtiva eden bir yazma,tezhibli ve tezyinatl ı olup, 941 tarihinde Şeyh Kemal ibn Abdil HakSabzvâri tarafından mükemmel bir nesih ile yaz ılmıştır Bunun gibi,Nukat adlı kitab ın yazmas ı, Argun Şirazi diye bilinen Muhammed ibnNeyyar Ahmed tarafından 918/1512 tarihinde Türkiye'nin Bursa şehrindeistinsah edilmiştir ki bu şehre ait böyle yazma nüshalar çok nadirdir.Bir kere H. Buchthal 1942 de "Ba ğdat'ta İlk İslâm Minyatürleri" adl ı biryaz ısını Walters Sanat Galerisi Dergisinde yay ıtılıyarak Ba ğdad ekolüüsliıbunu anlatmış ve bu ekolün ilk yazmalar ından biri, Bağdad'a aitilk eserlerden olan Hippiatrica ile ilgili Dioscorides ve Hariri yazmalar ınaatıflarda bulunmu ştur.Nestalik tarz ında yaz ılmış olanlar aras ında, bu kolleksiyonun, sadeceA. B. D. de de ğil, bütün doğu ve bat ıdaki buna benzer kolleksiyonlar ıkeyfiyet bak ımından geride b ırakacak durumda oldu ğunu gördüm. 881/1476 da Şirazh Kâtip Mür şid tarafından yaz ılmış olan farsça bir yazma,kendisi tarafından yaz ılan eserlerin elde mevcut olanlar ının en eskisikabul edilebilir. Miss Grace D. Guest taraf ından yaz ılan XVI. As ırdaŞiraz Minyatürü adl ı eserde de münaka şas ı yap ıld ığı gibi Mürşid, birçokeserler yazm ış ve çağda şları olan Şirazl ı sanatkârlar da onlar ı resimlendirmiş ve tezhib etmi şlerdir. Bir hattat olarak Sultan Ali ismi, yaz ı sanat ıalan ında ihtilâfı gerektiren büyük bir problemdir. Burada ben, SultanAli adlı bir hattat tarafından 891/1486 da Herat'ta yaz ılmış olan veCâmPnin şiirlerini ihtiva eden bir yazma buldum. Sultan Ali Me şhedi,Sultan Ali Kâni v.b. gibi Herat'ta çal ışan diğer ada ş kimseler de mevcuttur.Bundan dolay ı bu Sultan Ali hakkında kati bir şey söyleyemiyoruz.Bununla beraber bu örnek, nestalik tarz ın en güzel bir nümunesi olarakkabul edilebilir. Hamse-i Nizami'nin bir yazmas ının son sahifesinde görüldüğüüzere Ebu Bekir Şah ibn Hasan Şehristani tarafından 9oo/1494 deyaz ılmış, Cemalü'd-din S ıddiki el- İsfahâni tarafından da tezhibi, süslemelive cildi yap ılmıştır Son sahifelerde bu çe şit bilgiler çok nadirdir.Aynı Hamse'nin ba şka bir yazmas ı birçok nefis minyatürleri ihtiva etmektedir.Musa el-Muzâhib diye me şhur olan Muhammed adl ı bir sanatkâr15

tarafından 5 Muharrem 924/15'8 de tezhib edilmi ştir. Cildi de ba şl ı başınaşaheser olabilecek baz ı yaz ıları ihtiva etmektedir. Tarih-i Nigdristan'ın biryazmas ı 970/1562 de haz ırlanmış olup fevkalade güzel minyatür ve tezhiblerihavidir. Nestalik yaz ı sahasında Baba Şah' ın hizmetlerine genelolarak at ıf yapılmaktad ır. Bir talih eseri olarak Walters Sanat GalerisindeCâmi'nin Levaih'i bulunmakta, son sayfas ı (bu risale gerçekte MevlanaCelâleddin-i Rûnırnin Mesnevi'sinin beyitlerinin bir şerhidir ve FakirBaba Şah ibn Sultan Ali İsfahani'nin eliyle Receb 999/1590 da tamamolmuştur) diye, sona ermektedir. Biyografik bilgileri ihtiva eden birçokkaynaklarda Baba Şah ın hayat ına ait ara ştırmalar yapt ım. Kendisi tara'findan yaz ılmış olan bir yazman ın son sayfas ından başka yerde onunbabasına ait hiçbir malûmat bulamad ım. Bu bak ımdan diyebilirim kiburadaki bilgi, ba şka yerde bulunmayan çok kıymetli bir izahatt ır. Ona .Reisü'r-rüesâ ad ı verilmi ştir O, aynı zamanda büyük bir tezhipçi idi.Hafız Divan ı'nın tezhipli bir nüshası, 918/1512 de Abdurrahman Câmi'ninoğlu Zeynelabidin tarafından yaz ılmıştır Bu Abddurrahman Câmi Me şhurMevlana Abdurrahman Câmi (öl. 898/1589)nin kendisi olabilir. Nevai'ninTürkçe Saz u Güdaz eserinin bir yazmas ı mevcuttur. Son sayfas ında belirtildiğinegöre Murad el-Hüseyni'nin o ğlu İbadullah tarafindan, minyatürcülerinçok yükselttikleri üstad Nakka ş Muhammed Ali'nin hat ıras ı için,yaz ılmış, süslenmi ş ve tezhip edilmi ştir Bu kolleksiyonda bulunan birDivan- ı Hasan yazması gerçekten büyük bir servet te şkil etmektedir. Çünküonun son sayfas ı, sadece çok enteresan olmakla kalm ıyor, ayn ı zamandahayati bir ehemmiyet de ta şıyor. Zira mûtat hilâfina burada hattatAbdullah Mushkin Kalan' ın imzas ı yan ında kendisinin portresini degörmekteyiz. Bu nüsha, Allahabad'da ı or I / 1602 de kendisi tarafındanyazılmıştır. Mir Abdullah Müshkin Kalan, Hindistan'da Ekber'in saray ındaya şamıştır. Yazanlar ın portrelerini ve resimleyen sanatkarlar ın kendiyapt ıkları resimlerini ihtiva eden, bunun gibi Ekber'in saray ında haz ırlanmışolan diğer yazmalar da bulunmaktad ır. •Ben burada, Philadelphia Metropolitan Müzesi ve Freer Kütüphanesibaşhğı altında Şah Cihan albümünde muhafaza edilen baz ı nadir minyatürlüyapraklar ve yaz ı nümuneleri hakk ında notlar ald ım. Keza onlar ınçok mühim olan baz ıların ın da bu galeride mevcut olduklar ını gördüm.Bunlardan birinde bizzat Şah Cihan' ın portresi bulunmaktad ır. Diğeryapraklar, saray ileri gelenlerinin resimlerini ihtiva etmekte ve Sanwla,Dharamdas, Narsang, Jaganath, Nanah, Shivdas, Bhim Gujarati ,Maskinagibi sanatkârlar tarafından imza edilmi ş bulunmaktad ır. Onların bor-.dürleri, renk tertipleri, tezyinat için kullan ılan kuma şları ve kompozisyonları, Moğol ekolü resim sanat ının ara ştırılacak önemli noktalar ıdır.Galerinin diğer odalar ında bulunan baz ı ağaç ve madeni e şyalar ı dagözden geçirmi ş bulunuyorum. Miss. Dorothy E. Miner lûtfederek bana,16

son derece nadir Iran çömlek i şlerini gösterdi ki, tahminime göre hakikatennadir e şya idiler. Öyle ki e şyalar, yer bulunarak münasip bir şekildetertip ve te şhir edilmek üzere bodrumda muhafaza edilmektedirler,K ısacas ı, burada görmü ş oluğum şeylerden yaln ız birkaç ını zikretmişoldum. Fakat bu galeriye yapt ığım ziyareti tafsilâth olarak ileride yazacağım.17

MASSACHUSETTSBoston Umumi Kütüphanesi.Bu çok muazzam bina, yüksek granit bir platformun üzerinde bulunmaktadır. Copley meydan ın ın batı ucunda yer almaktad ır. Boston'dakaldığım esnada bir ak şam, ikamet etti ğim Vondome oteline yak ın olanbu büyük kitap saray ına kadar yürüdüm. Mamafih daha önce herhangibir yerde basit şekilde olsa bile buraya at ıf yap ılmadığı için, şarka aitherhangi bir yazma ile kar şılaşma ümidim yoktu. Kütüphanenin ikincikatına çıktım. Kütüphanenin geni ş salonlar ının kitaplarla dolu olmas ıbenim, nadir kitap bölümü k ısm ın ı idare eden Miss. Ethen M. Oldham'aburada baz ı İslâmi malzemenin olup olmad ığını sormama sebep oldu.Çok nazikâne bir ara ştırmadan sonra, Ekber'in saltanat ı sırasında, dahasonra Hindistan'da Abdurrahim Han-1 Hânan' ın hizmetinde bulunanHerat'l ı Abdurrahim tarafindan oo8 /1599 da yaz ılmış farsça nestalikbir kıtay ı bana gösterdi. Acaibü'l-mahlûkat ve Garaibü'l Meccudat Oh kitab ın928/ ı 522 de yaz ılmış bir nüshas ı ; Nizami'nin Hamse'sinin yazma birnüshas ı 928/1522 tarihinde rne şhur hattat Maksut tarafından nestalikyaz ıs ı ile istinsah edilmi ştir. Bu nüsha çok güzel minyatürlerle bezenmiştir.Zannediyorum ki Boston'da, burada oldu ğu gibi etiketlenmi ş şarksanat ına ait çok güzel kolleksiyonlar ı haiz bir çok enstitüler mevcuttur.Yukarıda i şaret edilen Boston Umumi Kütüphanesi'ndeki kalemler hakkındaolduğu gibi, burada, şarka ait malzeme bulunmas ı ümidi yokturşeklinde cahilane bir tahminden sonra onlar da ortaya ç ıkabilir. Yegâneolan şeylere merakl ı olmak ve onlar ı umuma bir miras olarak b ırakmak,Amerikan insanlıksever fantezisine daima uygun olagelmi ş bir durumdur.Harvard Üniversitesi Semitik Müzesi, Cambridge, Mass.Harvard Üniversitesi yak ınında bulunan bu müze, Arap, Arami,Asurlular, Babilliler, Yahudi ve Fenikelilerin tarih ve sanatlar ıyla ilgilikolleksiyonlar ı içinde bulundurmaktad ır. Filistin kolleksiyonu Kubbet'us-Sahra'nın, modern binalar ıyla beraber bir modelini ihtiva etmekte, Heredosve Jüpiter kiliselerinin 19°3 de Berlin'li Dr. Kanard Schink taraf ındanyap ılmış maketleri, bu eski merkezlerin hakiki yerle şimleri hakkında bilgi18

edinmek istiyenler için dikkati çekecek k ıymettedirler. Diğer tahminimaketler, Suleyman' ın çad ır ı ve mâbedini ihtiva etmektedir. Orada,Kur'an- ı Kerim'in bir Boston'lu taraf ından ı 912 de Filipinler'den getirilerekmüzeye hediye edilmi ş —gayet sanatkârane yaz ılı— bir nüshas ın ı dagörmüştüm. Üzerindeki yaz ı bize eserin tarihçesi hakk ında bilgi vermektedir.Boston Güzel Sanatlar Müzesi.New York'taki Metropolitan' dan sonra bu müze, di ğer müzeleraras ında ba şta gelmektedir denilebilir. Bu üstünlük hem nazara k ıymetve hem de içindeki maddelerin keyfiyetinden ileri gelmektedir. Bu müze,Mıs ır, Yunan, Roman sanatlar ının orijinal kolleksiyonlar ı ve göze çarpandeğerleri olan dokuma sanat ı eserlerile 1810 da meydana gelmi ştir. Ortaçağlarda, bat ıda İspanya'dan ba şlayarak do ğuda Endonezya ve Çin s ınırlarınakadar yer alan ülkelerde imparatorluklar kurmu ş bulunan bumemleketlerin te şhir edilebilecek e şyalar ın ı, burada bizi alâkadar edenislâmi kolleksiyonlarda bulmaktay ız. Keza Mezopotamya, Iran, Suriye,Türkiye, M ısır'dan da çe şitli sanatlara ait önemli örnekler bulunmaktad ır.İlk İslam yazmalar ı aras ında, şimdi arapça tercümesi bilinen, t ıptatedavi için kullan ılan maddelere ait ,asl ı Yunanca olan Materia Medica'adl ı kitab ı da bulmaktay ız. Abdullah İ bn Fadl tarafından 6 ı 9/ ı 223deistinsah edilmi ş ve resimlendirilmi ştir. Bu me şhur yazman ın yapraklar ıbirçok kolleksiyonlara da ğılmış haldedi ı . Bunlar Stockholm'de FruherSammlung Martine, Berlin'de Sammlung Sarre, Fogg Sanat Müzesinde,A. Stoclet Kolleksiyonlar ında ve iki yaprak da burada Boston müzesindebulunmaktad ır. Bu yapraklar üzerinde tasvir edilmi ş olan minyatürler,iyi süslenmi ş mutfak tak ımlar ın ı ve şah ısların elbiselerini aksettirrnektedirler.Burada bunlar ın resimlendirilmeleri, Bağdat resim ekolünün terkipözelliğini tetkik etmek için bize büyük bir f ırsat vermektedir. XIV. asr ınbu güzel minyatürleri aras ında, 735/1354 tarihini ta şıyan bir minyatür,mekanik aletlere ait bir yazmada bulunmakta ve bir su saatini göstermektedir.Ayn ı şekilde Moğol Timur ve Safevi sülâleleri resim sanatlarına ait minyatürler aras ında, hakikaten e şsiz nümuneleri te şkil edenleride bulunmaktad ır. Terkip ve boyamada do ğrudan doğruya bir tesirgösteren baz ı minyatürler de vard ır. Önce Boston müzesinde e şsiz nünnınelerolarak gösterilen çe şitli eserlerde bulunan bir düğün sahnesi gibi.Birçok güzel ve nadir yaz ı örneklerini de burada bulmaktay ız. Onlar ınbir kısmı, hıfi yaz ılı Kuran- ı Kerim yazmalar ından baz ı yapraklard ır.Bunlar ın, Halife Me'mun tarafından Me şhed camiine hediye edilmişolmalar ı ihtimali mevcuttur. Dr. Eric Schroeder Bedi el yaz ısı nedir?"What Was the Badi' Script?" ba şlığı ile bir monografi yazm ıştır ve en çokbu müzedeki Kur'an- ı Kerim yazma kolleksiyonlar ın ın ba ş kısımlarma19

dayanmıştır (Ars Islamica Vol: IV. pp. 232-248). Kur'an- ı Kerimin birnüshas ı 992/1584 de Muhammed Ağa İbn Abdu'l-Muhsin tarafındanyaz ılmıştır. Kur'an- ı Kerimin son k ısmının başka bir yazmas ı, Abdullahİbn Ahmed ibn Fazlullah tarafından 939/1532 de Mera ğa'da, çok sanatkâranetezhib edilmi ş ve yaz ılmıştır. Hilâli'nin şiirlerinden mürekkep çokgüzel minyatürleri olan bir yazma 953/1546 tarihini ta şımaktad ır. HeftManzar'ın çok güzel minyatürleri ihtiva eden bir nüshas ı Devlet Muhammedtarafından yaz ılmışt ır. Bu müzenin mecmuas ı (XXIX, 1931, p.72) bronzdan yap ılmış bir anahtar ın resmini ihtiva etmektedir. Anahtarın sap ı, oymal ı ve kabartmal ı şeritlerden mürekkep olup, SultanMuhammed Hüdabend (x 578-1587)in ad ı oraya hakkedilmi ştir BuradaRıza İbn Ali'nin imzas ı ve 988/158o tarihi de görülmektedir. (sayfa 405).Keza, dokumalar bölümü bak ımından bu müze çok zengindir. XVI.as ır İran' ına ait bil kadife kuma şta atl ı avc ıların refakatindeki yayala ı ıgösteren resimlerin çok güzel oldu ğunu söylemek bile kâfidir. Tekerrüriçinde figürlerin da ğıt ılmas ı, kenarlar ın küçülmesine, dekorasyonun dadevaml ı olmas ına yard ım etmiştir. Başka kadife nümunelerinin bulunmas ımümkündür, fakat bu şekildeki motifleri haiz olan ı çok az bulunur. Çe şitligeometrik şekillerden meydana gelmi ş yıldızlara uyacak bir resim çe şitliliğiiçinde, muhtelif duvar çinileri yer alniaktad ır. Onlar X. as ırla XVII.as ır aras ında bulunmaktad ırlar ve ktifi ve ba şka dekoratif yaz ı çe şitleriyleyaz ılmış olan mukaddes metinlerin yaz ıları aras ında çok enteresan birbağ vazifesi görmektedirler. Bir yumurta şeklinde, alt ın kakmah, çeliktenmamul, gülsuyu serpme ğe mahsus nadir kaplar vard ır. Burada ortas ınave kenarlar ın ın içine kalemle ldıfi bir yaz ı işlenmi ş, Selçuk devrine aitgümüş bir tepsi de vard ır. Yaz ı şöyledir: " Şahane Sultan Azudu'ZI-dinAlparslan hazretlerine bir hediyedir, 'Allah hükümdarl ığını uzun etsin.Bütün evli kad ınlar ın baş tac ı mesabesinde olan muhte şem Melike Han ımiçin yap ılması emir buyuruldu ve Hasan El-Kas ım tarafından 459/1°66da yap ıld ı." Alparslan, İran'daki Büyük Selçuklu hükümdarlar ından biriidi. Mermer mezar ta şına Kur'an- ı Kerimin âyetleri kabartma olarakhakkedilmi ştir. Kenarlar ı Içdi ve nesih yaz ı çe şidi ile süslenrni ştir. AyetlerAllah Tealâ'mn ve ebedi hayat ın varlığın ı, O'nun bağışlama ve merhametinibeyan eder. Ölenin ad ı iç kemere yaz ılmış, fakat zamanla a şmmıştır.Alttaki sat ırda ise: "O, 5334138 senesinin Muharrem (Eylül)ayında ölmü ştür. Bu eser Hürremli Ebu'l-Kas ım tarafından yap ılmıştır"ifadesi görülmektedir. Bu müzenin Rajput ve Mo ğol resim ekollerine-ki burada hindi deniliyor- ait kolleksiyonlar ı çok popülerdir. MüteveffaD ı . A. Coomaraswamy bunlar hakk ında bir hayli incelemelerde bulunmuştur.Müzenin, kolleksiyonlar ın çe şitli cephelerine göre muhtelif ne şriyat ıbulunmaktad ır.20

Cambridge, Harvard Üniversitesi Houghton Kütüphanesi.Harvard Üniversitesi camias ı içindeki Widener Kütüphanesi, arastırma çal ışmaları yapan alimler ve talebelerin büyük bir merkezidir.Harvard, y ıllar boyunca, dünyadaki hiçbir ünivgrsitenirı eşit olam ıyaca ğıbir kütüphane sistemini kurmu ştur. Hakikatte, geni şlik bakımındansadece Kongre Kütüphanesi, Londra British Museum ve Paris BibliothequeNational gibi üç müessese buray ı geçmi ştir. Üniversite kütüphanesininbir parças ı olan Houghton Kütüphanesinde nadir kitaplar bulunmaktadırlar. İlk bas ımlar, çok k ıymetli yazmalar ve ı 50o yılından önce bast ırılmışkitaplar, kitap sevenlerin, kolleksiyon yapanlar ın ve alimlerin ho şunagitmektedir. Houghton kütüphanesinde şair Muizzi'nin Divan' ım ve baz ıdiğer yazmalar ı tetkik ettim; onlar ın fotoğraflar ın ı çektim. Burada "MüslümanMinyatür Ressaml ığın ın İlk Nümuneleri" ba şlığı alt ında, onlarhakkında bilgi verdim. Bu kütüphanede, Islam yaz ı sanat ı tarihi ara şt ırmalarında eşsiz ve çok ehemmiyetli buldu ğum diğer baz ı yazmalara daba şvurdum. Onları burada anlataca ğım: Çok garip bir nesihle yaz ılmışKur'an- ı Kerim. Bu nüsha belki Bat ı Cezayir'de yaz ılmıştır V. hicrias ırda yaz ılmış olduğunu. zannediyorum. Arapça yazma bir eser, sonsayfas ında belirtildiğine göre Muhammed İbn Osman İbn Muhammedİbn Kamer el-Mukani tarafindan, Konya şehrinde 649/1251 senesiCemaziyelahir çar şamba günü ikindi vakti yaz ılmas ı tamamlanm ıştır.Şüphesiz bu devir, Küçük-Asya . tarihinin Selçuklu devrine rastiamaktad ır.Bu kitap, ba şka hiçbir yerde bulunmayan baz ı yaz ı özelliklerini havibulunmaktad ır. 755/1355 y ılı Zilkade ay ın ın ortalarında yaz ılması tamamlanmış,cildi ve yaz ıs ı değişik bir şekilde olan bir Kur'an- ı Kerim mevcuttur.Son iki sayfas ı nesih tarz yaz ıhd ır. Alt ınh ve zengin renkli dikdörtgentipindeki süsleriyle çok önemlidir. Sonra, hakikaten önemli olan ve nestalikyaz ı ile yaz ılmış eserler gelmektedir. Şerefüd-din el-Buhari'nin Nam-i Hakadli kitab ının yazmas ı Heratta 9o5/1499 da Sultan Ali Me şhedi tarafindançok güzel bir nestalik tarz ı ile yaz ılmıştır. Kitab ın başındaki iki yaprakta,imparator Cihangir ve Şahcihan' ın kendi kalemlerinden imzalar ı vekütüphane müdürlerinin muhtelif mühürleri. bulunmaktad ır. Bu kay ıtlardanbu önemli yazmamn, Moğol impı atorlarm ın kraliyet kütüphanesineait olduğunu anlamaktay ız. Fakat burada zikredilmesi daha çok gerekliolan eser, Ali el-Hüseyni tarafindan o ğlu Muhammed Bak ır için Herat'ta933/1526 yıl ında çok güzel bir nestalik ile yazd ığı Gülistan'dır. BuradaPhiladelphia Genel Kitapl ığı ad ı altında ayn ı Mir Ali'nin oğlu MuhammedBak ır' ın 791 tarihli bir yazmas ını zikretmiştim. Bu, Mir Ali'nininızasım deği şik şekillerde kullanm ış olduğunu göstermektedir. Esasenbaba ve oğulun ikisi de nestalik yaz ının büyük üstatlar ı. idiler. Bu tarz ınme ş'alesini devaml ı yakacak, çok say ıda talebeler de yeti ştirmi şlerdir.21

Kısacas ı nestalik yaz ısı konusunda Houghton kütüphanesindeki bu örneklerbüyük bir bo şluğu doldurduklar ından, büyük önemi haiz bulunmaktadırlar.Cambridge, Fogg Sanat Müzesi.Buna Harvard Üniversitesi Müzesi de denilebilir. Önceleri Üniversitetalebeleri için kullan ılmış, bundan ba şka sanat kurslar ına tahsis edilmi şolup, şimdi müze bütün halk ın istifadesine arzolunmu ştur. Çok güzel birİslam minyatürleri kolleksiyonu vard ır. Bir talih eseri olarak, bu müzenin,benim kendi sahamla ilgili şark bölümünü, buran ın Islam sanatlar ı kısmımüdürü Dr. Eric Schroeder'le beraber gezmi ş bulunuyorum. Dr. Schroederbir müddet önce "Fogg Sanat Müzesindeki Iran Minyatürleri" adlı birkitap yayınlamıştır Bu bak ımdan en eski nümuneler, —daha önce BostonMüzesi hakk ında bilgi verirken bahsetti ğimiz— 619/ ı 223 tarihinde, AbdullahIbn Fazl tarafından resimlendirilen Dioscorides'in Materia-Medicaadl ı kitab ının iki yapra ğı ve Şehnatne'nin XIV.' asra ait sayfalar ıdır. Dr.Schroeder, bu müzedeki Iran minyatürlerini ilk olarak tamamen yeni birtarzda izah etme denemesine giri şmNtir. Mukaddimesinde şöyle söylüyor:"Bir katalog olarak ba şlanmış olan bu kitap, zaruri olarak Iran minyatürtarihinin genel bir izah ını vermek durumuna geldi. O, ayn ı zamanda,bu resimlerin yap ılmasına sebep olan şartlar ı anlatabilmek ümidiyle, zamanın,tarihi durumunu da içine alm ıştır..." , Yazar, minyatürleri tekerteker ele al ıyor ve onlar ı tavsif ediyor, sonra kendi arzusuna göre, onlar ı,muayyen bir sanatkâra ve hadiseye atfediyor. Mesela ilk minyatür: Şarapdöken mekanik bir figür: O, "Minyatür, normal bir kalem hünerindenba şka bir şey göstermiyor; Muhammed Ilmi Ahmed'in eseri olabilir.Ona ait de ğilse, eser, Kahire'de 1354 y ılında çal ışmakta bulunan birsanatkar ın eseri olabilir. Şuras ı bir hakikattir ki, bu minyatürlerin, tarihihadiselerle büyük ilgileri bulunmaktad ır..." diyor. Fakat biz, ancak,kendileri böyle delilleri gösterdiklerinde veya resmin mahiyetini aç ıklayanbaz ı şeylerin onlar ın üzerinde yaz ılı olmaları halinde, onlar ı vesika olarakkabul edebiliriz. Aksi halde onlar ı, iddiamız ı teyid eden muayyen birbilgi olmaks ız ın, herhangi bir sanatkâra veya hâdiseye atfetmeye hakk ımızyoktur. Şüphesiz Dr. Schroeder'in kitab ında takdim etti ği minyatürler,çok yüksek bir sanat eseridir. Herhangi bir delil olmaks ızın, onlar ı herhangibir sanatkâra veya bir hâdiseye atfetmek hakk ımızın olduğunu kabuledecek olursak, ba şkalar ı da ayn ı yoldan giderek, istedikleri gibi hareketetmek hakk ına sahip olacaklard ır ki, bu durumlarda bunun, tamamenmümkün olduğunu zannediyorum. Bu minyatürlerin tetkikini, bizzatonların, kabule şayan herhangi bir izah' ima etmeleri veya o izah' destekleyecekherhangi bir metni ihtiva etmeleri s ınırı ile tandit etmemiz gereklidir,diye dü şünüyorum. Çünkü, bir sanat nümunesinin estetik loymeti,22

iadma onu takdir edenin kendi şahsi görü şüne tabidir ve onu arzusunauygun şekilde ifade eder.Boston Isabella Stewart Gardner MüzesiBu müze, 1924 de vasiyet yoluyla, umumi bir kütüphane olarak kurulmuştur.Kurucusu tarafından te şkil edilmiş, me şhur tablolar, heykeller,dokuma eserleri, renkli cam e şya, mefru şat ve diğer sanat eserlerindenibaret bir kolleksiyon, İtalyan üslublu bir binada muhafaza edilmektedir.Fakat, sanat eserlerinin bütün çe şitleri ile dolu olduğunu hemen bir bakıştaanlamak mümkündür. Mamafih Mrs. Gardner'in tercihi ba şlıca İtalyanRönesans eserlerinden olmu ştur. Rubens'in dünyadaki en güzel resim diyevas ıfland ırdığı, Titian' ın Rape of Europe adl ı eseri bunlar ın bir örneğidir.Ars Islamica (cild, XI-XII) da, islâm sanat ı ve yaz ıs ı ile uğra şanlarca azbilinen, "Boston Gardner Muzesinde Timur devrine ait bir mezar ta şı"konusunda, resimli bir notu ihtiva eden bir yaz ı ne şredilmi ştir. K alkerveya mermer olan, koyu kur şuni renkteki bu ta ş, kabartmal ı ve süslü küfive •nesih tarz ında yaz ılmış bir kitabeyi ihtiva etmektedir. Mr. Helmetvon Errfa yapt ığı aç ıklamada, "ta ş üzerindeki tezyinat, Islam sanat ınaaşina bir kimseye, şimdi New York Metropolitian Müzesin'deki Hokand'-dan getirilmiş me şhur oymal ı kap ıyı hat ırlatacakt ır," demektedir. Afganistan'daHerat yak ınında bulunan, Hoca Abdullah Ensari'nin türbesindekibir mezar ta şı ile buradaki mezar ta şı aras ında, daha yak ın bir mukayeseyap ılabilir. Bunlar birbirine okadar çok benziyorlar ki, sanki iki mezarta şı ayni i şçiliğin eseridir. Bunlar, Glidden ve Miles taraf ından okunmuşlardır. Üzerlerinde ne tarih ne de şahıs ismi vard ır. Fakat onlar ın,ta ş oymac ılığının en güzel örnekleri olduğunu da inkar etmeğe hiç imkânyoktur.23

MICHIGANDetroit Sanat Enstitüsü.1885 de Detroit Sanat Müzesi olarak kurulmu ştur. Daimi kolleks ı-yonlar, tarih öncesi devrinden bu güne kadarki sanat tarihini tamamentemsil etmektedir. Bu müze Detroit'li zenginlerin fiili yard ımları sayesindemeydana gelmiştir. Önemli sergiler M ısır, Grek, Romen, Çin, Japon, Hind,Bizans, Müslüman, Gotik, Rönesans ve Modern sanat eserlerinden meydanagelir. Dokuma kolleksiyonu, yak ın Doğu işçiliğinin mükemmel örnekleriniiçine almakla be ı aber, özellikle İslâm, Ortaçağ devrinin birçok güzel dokuma nümunelerini ihtiva etmektedir. Ilgi çekici bir çokbölümler aras ında baz ı nadir ya zmalar da bulunmaktad ır. Bunlar çokgüzel minyatürler ve tezhiplerle fazlaca süslenmi ştir. 13 May ıs 1957 deAnn Arbor, Michigan Üniversitesinden Prof. Max Loehr'in refakatindebu müzede bir şaheserin aç ılış merasiminde haz ır bulunmak şerefine nailolduğumdan dolay ı çok memnunum. Eser, Andrea del Verroccio ve Leonardoda Vinci'nin " İki melekle birlikte tap ınma" adl ı tablolar ı olup,resmin sıhhati hakk ında çe şitli görü şler olmas ına rağmen, enstitüce birsüre önce, sanat çal ışmalar ını te şvik amac ı ile 250.00o dolar mukabilindeelde edilmiştir.Çini kısmında İslam mamulât ı baz ı takımlar vard ır. Üzerinde maviharfli arapça yaz ısı ve mineli dekorasyonu bulunan cam bir şişede, YemeninBeni-Resul sülalesinin 4. hükümdar ı olan Davud İbn Yusuf İbnÖmer'in ismi de bulunmaktad ır.Baz ı İslâm kültür ve sanat eserleri de burada an ılmaya değer: Birçift kap ı, vernikli tahtadan olup XVII. asra ait; 1616 tarihli ve R ızaAbbasi imzal ı vernikli ve resimli ayna mahfazas ı ; 12 köşeli, alt ın vegümüş kaplamal ı pirinçten mamul bir kutu, XIV. as ır Timur devrineaittir. Oymal ı şamdan XI - XII. asra ait; Tomar halinde telle i şlenmi ştezyinat ı ve yaz ıları muhtevi alt ın kol, XIV. asra ait. Ayr ıca XVI. asraait, üzerinde ku ş tüyü desenli hayvanlar bulunan ipek dokuma hah;kenar ı kûfi yaz ılı, XII. as ır Rey mamulât ı, koyu mavi renkli ipek kuma ş .24

Michigan Üniversitesi, Ann Arbor.Michigan Üniversitesi 18o7 de Detroit'de vücut bulmu ş, fakat 1837de Ann Arbor'da yerle şmi ştir. Bugün üniversite sitesi 263 hektarl ık biraraziyi i şgal etmektedir. Üniversitenin kütüphane sistemi, bir umumikütüphane ve onun dallar ı olarak müteaddit bölümlerin kütüphaneleriniiçine alacak şekildedir. Tahminime göre, bugün kitap kolleksiyonlar ı2.352.00o cildin üzerindedir. Müzelerin durumlar ı da kütüphanelerinkinebenzemektedir. Çe şitli çal ışma ve ara ştırma kollar ına ait /müzeler, üniversitesitesinin müteaddit binalar ında yer almaktad ırlar. Geni ş arkeoloji kolleksiyonlarından müte şekkil Kelsey müzesi daha çok eski Akdeniz dünyas ından,Italya'dan ve Yunanistan'da n gelme eserlere sahiptir. K ıpti ve İslamidokuma eserlerinden mürekkep Elsberg kolleksiyonu, Orta Do ğudakidokuma endüstrisinin geli şmesiyle ilgilendiğimizden bizce çok önemlibulunmaktad ır. Burada İslam dokuma sanat ının yegâne vasfın ı haiz ilkörneklerini müşahede etti ğimde, bu eserlerin dekoratif şekillerinde kafikarakterlerle dokunmu ş olan koptik tesirler aç ıkça kendini göstermektedir.Bu üniversitede Yak ın Doğunun tarih ve medeniyeti hakk ında derslerverilmektedir. Bu konular, Yak ın Doğu Müslüman milletlerinin ba şlangıcından, Osmanl ı Imparatorlu ğunun ba şlangıc ına kadar yer alan siyasi,dini ve kültürel geli şmeyi içine almaktad ır. Bundan ba şka; Ann Arbor,Michigan Üniversitesi matbaas ı, 1934 de, Ars Islamic ( İslam Sanatlar ı)ismi alt ında, alt ı ayl ık bir mecmuan ın ne şredilmesini üzerine alm ıştır ki,bu hareket gazetecilik sahas ında tam bir yenilik idi. Bir Türk olan ilkneşriyat müdürü müteveffa Dr. Ago Mehrut Ogles'in şu sözlerinden deanla şılaca ğı gibi, mecmua bütünüyle ve sadece, temiz bir maksat ve gayeile İslam sanatlar ına hasredilmi şti: "Bu mecmuan ın naşirleri olan, IslamSanatlar ı Araştırma SeMineri, Michigan Üniversitesi Güzel SanatlarBölümü ve Detroit Sanat Enstitüsünün ba şlıca amac ı, İslam Sanat ı ara ş-tırmalar ı= ilerletilmesi için, önayak olmakt ır." Dünyan ın her tarafından,birçok sanat otoritesince bu biricik mecmua yoluyla yap ılan üstâdânegayretler ile hürmete lay ık hizmetlerin, bir gün tek ba şına büyük birmüracaat eseri halini alaca ğını anlıyorum. 1954 den beri bu mecmua,Islam Sanatlar ı ismini bırakarak Şark Sanatlar ı (Ars Orientalis) isminialmış bulunuyor. Bu mecmuan ın ne şriyat müdürü Dr. Richard EttinghausenleFreer Sanat Galerisinde, islam Güzel Sanatlar ı ile ilgili çeşitlimeseleleri münaka şa etmek fırsat ını elde ettim. Burada şunu zikretmeyikendime bir vazife saymaktay ım ki, halen bu Freer Galerisi bu husustahakikaten büyük bir şöhrete ula şmıştır Zira Şark sanatlar ı için, buras ı,Washington'da bir merkez olarak kabul edilmektedir. Bundan ba şkagöreceğiz ki, Freer Galerisi, burada i şaret edildiği gibi ilk önce, büyükbir İslam sanat eserleri kolleksiyonuna sahip olan, Detroitli bir kimse25

tarafından kurulmu ştur. Dr. Richard Ettinghausen'in halefi Dr. OlegGrabar, Michigan Üniversitesinde Orta Do ğu tarihi ve kültürü profesörüolup bu eserlerin korunmas ında elinden geleni yapmaktad ır. Üniversitekütüphanesinde, Dr. Grabar' ın yard ımı sayesinde, muhtelif İslâm yazmaların'tetkik etmi ş bulunuyorum. Bu kolleksiyon her ne kadar, henüz çokbüyük değilse de yine oldukça önemli baz ı seriler buldum. Mihr u Mü şteriadl ı eserin minyatürlü bir nüshas ın ı Mün'imüddin'in oğlu Naimüddin,Auhdi'de 933 de yazm ıştır. Tahminime göre, Naimüddin'in babas ı hakkındasahip olduğumuz yegâne malûmat budur. Miss Guest, "Şiraz ResimSanatı" adl ı eserinde münaka şas ını yapm ış olduğu üzere, o, Şirazl ı idi.Emir Hüsrev'in eseri ise, tezhipçi Sadrüddin'in o ğlu Mürşidüddin tarafındanyaz ılm ıştır. Michigan Üniversitesi kolleksiyonu, üzerleri XII. as ırın ilkyarısı tarihlerini ve kûfi yaz ılar ı havi, Fat ımiler'e ait a ğaç oyma eserleri deiçinde bulundurmaktad ır.Bu çok k ıymetli neşriya t, İslam güzel sanatlar ı bak ımından, hakikatençok lüzumlu olup, bilhassa onun XV. ve XVI. ciltleri ve Ars Orientalisinyeni serileri, Amerika'daki Islam sanat eserleri kolleksiyonlariylegeniş bilgileri içine ald ıklar ı için, dikkatli bir çal ışma istemektedirler.26

MISSOURIMissouri, Kansas City ve St. Louis Müzeleri.Missouri devletinde, Kansas City ve St. Louis müzeleri çok müstesnabir yer i şgal ederler. 'Özellikle, M ıs ır, Iran, Japon eserlerine ait kolleksiyonlarolmak üzere, sanat ın bütün dallar ına ait birçok eserleri sinelerindebarınd ırırlar. Islâm devrine ait Iran kilimleri de vard ır. St. Louis ŞehirSanat Müzesi dokuma eserleri bölümünde, arabeskleri ve arma şeklindetanzim edilmiş hayvanlar ı bulunan ipek kuma ş parçalar ın ı ; Küçük Asyamenşeli, kûfi yaz ıdan mülhem el şeklindeki kö şeli motiflerle tezyin edilmi şkenarlar ı olan, Türk i şi madalyonlu seccadeyi; XV. asra ait, Ispanyol-Moresk bölmeli seccadesini müşahede ettim. St. Louis Şehit Sanat Müzecininyak ında elde ettiği Hind minyatürleri aras ında, Babür'ü takip edenilk dört imparatorun portrelerini temsil eden, dört resim bilhassa alâkaçekicidir. Bunlar ın her biri, kompozisyon bak ımından ayrı ayrıdır. Portrelerşu şah ıslara aittir: Hümayun (153o-39 ve 1555-56), onun o ğlu Ekber(1556-1605), Ekber'in o ğlu ve büyük bir sanat hamisi Cihangir (16°5-37),ve yine bir sanat hamisi olan, Cihangir'in o ğlu Şah Cihan (1628-58).Chicago'da münte şir, Yak ın Doğu Tetkikleri Dergisinde (1956) Mr.Alvan C. Eastman bu resimler hakk ında bir makale yazm ıştır.Kansas City'de, William Rockhill Nelson Galerisi, k ırm ız ı renklive cilâlanm ış, sırlı beyaz sat ıhlı bazi seramik örneklerini de ihtiva eder.Üzerinde kabartmal ı kûfi dekoratif yaz ıları olan, XIII. as ırda Nişapur'dayapılmış bir testi; parlak s ırh bir tabak; Şah Abbas devrine ait alt ın sarısızeminli ve Ağa Mahmud imzal ı ipek halılar; Islâm ın ilk devirlerine aitbaz ı çömlekçilik örnekleri _gibi.

NEW JERSEYPrinceton üniversitesi Kütüphanesi Garrett Kolleksiyonu.Princeton Üniversitesi Kütüphanesindeki Garrett Kolleksiyonu, baz ıeşsiz ve nadir eserleri ihtiva etmesinden dolay ı meşhur olmu ştur. Bukolleksiyon, Princeton Üniversitesinin bir mütevellisi olan, Baltimo ı e'luMr. Robert Garrett'e aittir. Amerikan Oriental Cemiyetinin 167. toplantısının, 24-26 nisan 1957 tarihleri aras ında, Princeton'da yap ılmas ı münasebetile,kütüphanedeki bu kolleksiyonun beni alâkadar eden yazmalar ınıtetkik imkan ını buldum. Dr. A. Guillaume bu toplant ıda, buradaki Garrettkolleksiyonunun Yahuda bölümündeki bir yazma ile ilgili ve Peygamberlerinifadelerindeki Şeytani Değiştirmeler konusunda bir tebli ğ vermiştir.Bahis mevzuu yazma al-Kurani (öl. ı to ı /1697)nin küçük bireseri olup, doğrudan doğruya Kur'an ın 53. Süresindeki metinle ilgilidi ı .Zannediyorum ki Prof. Guillaume'nin burada bulmu ş olduğu bu yazma,bu konuda telif edilmi ş tek eserdir. Bu kolleksiyonun 4.50o kadar Arapçayazmadan meydana gelmi ş bir kataloğu, Prof. Philip K. Hille tarafındantoplanm ış ve bas ılmış ise de diğer bölümler henüz haz ırlanmaktad ır.Şahsen ben bir süre önce, bu kolleksiyonda bulunan Zafername'nin, yeganeyazma nüshas ı hakk ında Urdu dilinde bir yaz ı yazm ıştım. Bu kitapŞerefüddin Ali Yezdi'nin olup, hicri 812 tarihinde Sultan Ebu-lGaziHüseyin Mirza Baykara için Şir Ali tarafından yaz ılmıştır Bu kitap,Hindistan Moğol imparatorlar ının kütüphanelerinde, Ekber, Cihangir veŞah Cihan' ın kendi imzalar ın ı da ihtiva eden bir eser olarak kalm ıştır ki,bu hakikati kitab ın son sayfas ı ispat etmektedir. Buradaki harikulademinyatürler, her ne kadar ismi resimler üzerinde görünmüyorsa da, hakl ıolarak Bihzad'a atfedilmektedir. Bunun üzerine, Sir Thomas Arnold, birmonografi yazm ıştır. Bu kolleksiyonda, Emir Hüsrev'in Ali el-Hüseynitarafından Herat'ta 93o h. de yaz ılmış manzum bir eseri de bulunmaktad ır.Bu yazmada sekiz tane çok güzel minyatür bulunmaktad ır. Hamse-iNizami'nin bir nüshası, 20 Şevval 849/1445 de Eberkuh kasabas ındakağıt tüccar ı olup, "Kağ'azi" diye an ılan Mahmut İbn Muhammed İbnYusuf et-Tüsteri taraf ından yaz ılmıştır Şehname'nin son sayfas ının bir28

yazmas ı, çok önemli baz ı bilgileri ihtiva etmektedir: Buhara'n ın kâtibiMir Kolangi'nin yeğeni Mir Arab' ın oğlu Mir Mah' ın eliyle Semerkant'daTalfik civarında too9/1600 y ıl ı safer ay ının sonlar ına doğru tamamlanmıştır.Geni ş ebatda olup ekserisi Mo ğol ekolüne ait minyatürleri ve yaz ıörneklerini içine alan bir albüm de, yine çok me şhurdur ve içindekileriba şka hiçbir yerde elde etmek imkan ı yoktur. Bu albüm, Mir Ali ileSultan Ali Me şhedi'nin yaz ı örneklerini, "Valâyet" imzas ın ı veya ba şkaimzalar ı ta şıyan baz ı minyatürleri, Şah Devle ve Şeyh Ferid'in portreleriniihtiva etmektedir. Yapraklar ın bir k ısmı hakikaten fevkalade olup,bir k ısm ı da sahte gibi görünmektedir. Hamse-i Esıefin de hakikaten çoknadir bir yazmas ı bulunmaktad ır. İçinde, R ıza Abbasi'nin üslübundayap ılmış bir k ısım minyatürler vard ır ki, Herat'ta io54 h. de meydanagetirilmiştir. 1939 da Garrett kolleksiyonunun Farsça, Türkçe ve Hindçe yazmalarınıntavsifi Kataloğu ve Princeton Üniversitesi Kütüphanesindeki Baz ı Minyatürleradli kitap, Philip H. Hille'nin bir önsözüyle M. E. Maghadam veY. Aramjam tarafından ne şredilmiştir. Bu kitap, en önemli resimli yazmaların tavsifini ihtiva etmektedir.29

NEW YORK ŞEHRINew York Pierpont Morgan Kütüphanesi.Müteveffa Mr. J. Pierpont Morgan, ı 9o7 de kendi özel kolleksiyonunuumumun istifadesine arzetmi ş ve 'kolleksiyon bugün bu isimle an ılankütüphane haline gelmi ştir. 29-33 East 36 th. Street. New York adresindekibinas ı, özel olarak italyk ı Rönesans üslübunda yap ılan bu kütüphaneye, bugün Bat ı dünyas ının sahip olduğu en güzel mimari eserlerdenbir tanesi gözüyle bak ılmaktad ır. Bu kütüphane, her ne kadar Avrupalisanlarında yaz ılmış, süslenmiş ve resimlendirilmi ş eserlerin en güzellerinibarınd ırmakta ise de, minyatürlü ve tezhipli arapça ve farsça, önemlive çok nadir baz ı yazmalar ı da içinde bulundurmaktad ır.Sanatkârane süslerle birlikte, kitapç ılığın gelişmesini inceleyen bilginler,burada kendi sahalariyle alâkal ı pek çok malzeme bulabileceklerdir.Çünkü bu kütüphanedeki ba şlıca kolleksiyonlar, M ısır'a, EskiYunan'a ve ba şkalar ına ait papiruslar ı içine almaktad ır. Ortaça ğ veRönesans yazmalar ı VI. aAr ile XVI. as ır aras ına aittir. Bas ılmış kitaplar,Avrupa'da matbaan ın ba şlangıc ı ( ı 45o)ndan, XX. asra kadar olan devrikaplar. Madeni kitap mahfazalar ı da dahil olmak üzere, kitap ciltçiliğiVIII. as ırdan XX. asra, sanatkârlar taraf ından yap ılan yağlı ve suluboyadan gayri sanat eserleri, XIV. as ırdan XIX. asra kadar devametmektedir.Dioscorides'in Materia Medica adl ı eserinin Yunanca şahane biryazmas ı, muhtemelen Istanbul'da Kostantin Posphyragenitus (912-959)zaman ında yaz ılmıştır. 385 varakl ık, birçok faydal ı minyatürleri ihtivaeden bir yazmad ır. Minyatürlerin bir k ısmı şematik ve koyuca boyanm ışnadir aynı cinsten nebat ve hayvan sahnelerinden te şekkül etmektedir.Bunlar ın yunanca izahlar ı ve arapça kar şılıklarm ın Arap harfleriyle gösterilmi ş olması bu çok nadir yazman ın ya buna benzer arapça baz ı eserlerintercümesi oldu ğu veya bunu meydana getiren sanatkâr ın bunlar ınkarşılıklar ına vakıf bulunduğu veyahut kendisinin bir Müslüman oldu ğukanaat ım uyand ırmaktad ır.İbn Bahti şu'nun arapça Menai? ul-Hayavan adl ı eserinin Abdul-Bedrtarafından yapılan farsça bir tercümesi, Mo ğol fatihleri namma30

yaz ılmış bilinen ilk yazmalardan birisidir. Önsözünde ifade edildi ğigibi bu kitap ı 295 - 13% y ıllar ında hüküm sürmü ş olan, GazanHan'a hediye edilmi ştir Tebriz yak ınındaki Maraga'da Şemsü'd-Dinİbn Cacau'd-Din ez-Zushaki için yaz ılmıştır ı 3oo yıllarında MevlanaHasan İbn Mustafa, bu kitaba sahip olmu ştur. Teknik bak ımdan bu kitap,Mezopotamya veya Ba ğdat ekolüne atfedilmi ştir. Bu meşhur yazmaIran-Moğol ekolünün elde mevcut en eski örne ğidir. Yazma üzerindebirçok sanatkarlarm eme ği vard ır. Fakat ayn ı arapça Natu'l-Hayavan veMenafi (nr. 2784) eserinin Londra, British Museum'daki nüshas ının resimleriylebunları karşılaştırdığımızda, zaruri bir ilgi görüyoruz. XIII. asraait Londra nüshas ı daha tabii bir durumdad ır. Ayn ı kitab ın, meşhur ikinüshas ı daha vard ır ama bunlar arapçad ır. Bunlardan birisi Paris MilliKütüphane'sinde (MS Ar. 2782), di ğeri Princeton Üniversitesi KütüphanesiRobert Garrett kolleksiyonundad ır (2038). Bununla beraber,Pierpont Morgan kütuphanesinde bulunan ve birçok minyatürler ihtivaeden farsça yazn ıanın yegane nüsha oldu ğu ve hayvanlara ait tasvirlerikonu edindiği bir gerçektir. Dr. Richard Ettinghausen, Londra'da, Paris'teve Princeton'da bulunan arapça yazmalar ın, Pierpont Morgan kütüphanesindekifarsça Menafiu'l-Hayavan'dan tamamen ayr ı olduğu kanaatindedir.Zaten farsça nüshamr ı, takriben 1295 de kendisinden tercümeedilmi ş olduğu diğer bir arapça nüshaya kadar gitti ği a şikard ır. Mamafih,memnuniyet veren bir olay da şudur ki, bu yegane farsça nüshaya ait,üzerleri resimli yüz kadar yaprak burada muhafaza edilmi ştir. İbn Bahtişu'nunMenafiu'l-Hayavan' ın ın minyatürlü bir yazmas ından bir k ıs ımyapraklar, keza A. B. D. de Mrs. Cora Tunker Burned, Mrs. John D.Rockfeller ve H. Kevorkian kolleksiyonlar ında da bulunmaktachrlar.Astroloji ve kehanet konusunda, İstanbulda 1582 y ılında haz ırlanm ışolan Türkçe bir risale Mallali es-Saade ve Menabi-es-Siyade ad ını ta şımaktave 'keza Pierpont Morgan kütt ıphanesinin büyük bir servetini te şkil etmektedir.Ay şe Sultan'a ithaf şu şekildedir: "Do ğunun şerefi ve han ımefendisi, şan ve asalet sahibi, mübeccel sultan, lütufkar, u ğurlu saltanat ınharemlerinden birisi saltanat bahçesinin hamisi, devlet ve izzet bahçesiningülü, ihti şamlı tac ın kıymetli incisi, sadakat gerdanl ığın ın parlak mücevheri,Osmanl ı hanedan ınin bu güzidesinin kütüpharıesine..."Ayşe Sultan, he ıiüz tesbit edilememi ştir, fakat muhtemelen MuratIII'ün hareminden bir han ımdı. Minyatürler, müneccimli ğe ait gariphayallerdir. Bunlar ı, efsanevi acibeler ve t ılsımlarıyle birlikte çe şitli semaviyarat ıklar takip etmektedir. Böyle Türk minyatürleri çok nadirdir.Pierpont Morgan kütüphanesi müdürü Miss. Meta 'Harreen'e çokminnettarım. Kendileri ki:ıtüphaoenin şahsi sahamla ilgili baz ı önemlikalemlerini bana nazik bir şekilde gösterdi ve yine bana bu me şhur kütüphanenintarihiyle ilgili baz ı ne şriyat ı da vermek lütfunda bulundu.31

New York Şehri, Metropolitan Sanat Müzesi.Bugün, bu müze bütün A. B. Devletlerinde çok özel bir yer i şgaletmektedir. Sahip oldu ğu yegane kolleksiyonlardan ötürü ona "standartbir müze" ad ın ı verebiliriz. 1870 y ılında kurulmu ştur. Şimdi çeşitli kolleksiyonları 5.00o y ıllık bir zaman ı kaplamakta ve M ıs ır, Babil, Asur, Yunan,Roma, Yak ın ve Uzak Doğu, Avrupa ve A. B. D. sanatlar ını temsil etmektedir.Bu eserler, mimariyi, heykelt ıra şlığı, resmi, matbuay ı, serami ği,cam, ağaç ve madenden yap ılmış e şyay ı dokuma sanatlar ın ı, silahlar ıve musiki aletlerini içine almaktad ır.B ıırada, doğrudan doğruya İslam sanatlariyle ilgilendi ğim için, dahaçok alâkam, müzenin birinci kat ındaki Yakın ve Orta Do ğu Galerilerindekisanat eserlerine hasredilmi ştir Bu bölümün müdürü Dr. MauriceS. Dimand 1944 de " A Handbook of Muhammklan Art" ad ıyla ne şrettiğieserde, münhas ıran bu müzenin kolleksiyonlar ını esas alm ıştır. Dr. Dimandbu kitab ının önsözünde, şu doğru mütalâay ı ileri sürmü ştü: "Bu kitab ınilk bas ımı, 1930 da islâm Dekoratif Sanatları El Kitab ı ad ı alt ında yap ılmıştı.O tarihten beri, Metropolitan müzesi İslam eserleri kolleksiyonlar ı,elde edilen çok say ıda önemli eserlerle öylesine zenginle şmiştir ki, bugündünyan ın en ileri gelen müzelerinden biri say ılmaktad ır..." Bu el kitab ı13 bölümü içine almaktad ır: ı — Tarihi giri ş, 2— İslam sanat ın ın men şei,3— Duvar ve minyatür ressaml ığı, 4— Yaz ı sanatı ve tezhip, 5— Kitapciltçiliği, 6— Ta ş ve alç ı heykeltra şl ığı, 7— Ağaç oymac ılığı, 8— Fildişi vekemik oymac ılığı, 9— Maden i şçiliği, ı o— Çinicilik, i ı — Cam ve kristalişçiliği, 12- Dokumac ılık, 13— Hal ıc ılık. K ısacas ı Dr. Dimand, bol resimliel kitab ın ın hemen hemen 35o sayfas ını, çok beğenilecek bir şekilde,müzenin kolleksiyonlar ına hasretmi ş ve güzel sanatlar tarihinin bütündevir ve merhalelerinin islami bir görü şten, münaka şas ın ı yapmak içinmüze d ışından da baz ı eserleri bulup ç ıkartm ıştır. Mamafih, burada i şaretedilmesi gereken husus, yukar ıda ad ı geçen el kitab ının bas ılmas ından,yani 1944 den sonra müzeye birçok kolleksiyonlar ın ilave edilmi ş olmasıd ır. Bu kolleksiyonları, müdür yard ımc ısı Miss. Hannah E. McAllister'inrefakatinde burada tetkik ettim. Bir zamanlar Şah Cihan albümününbir bölümünü te şkil eden, büyük ebatda 4o minyatür şimdi burada bulunmaktadır. Bunlar ın çoğu Londra'da Chester A. Beatty kolleksiyonundad ırve orada Sir Thomas Arnold ve Mr. J. V. S. Wilkinson'un idaresindeneşredilmi ştir. Onun 9 yapra ğı, Washington Freer Sanat Galerisi tarafindanelde edilmi ştir. Metropolitan müzesinde bulunan bu yapraklar,Moğol saray sanat ın ın en yüksek derecesini temsil etmekte ve büyükı essamlarm, tezhipçilerin ve hattatlar ın bir kısmın ın eserlerini ihtivaetmektedir. Bu sanatkârlar: A ğa R ıza, Ebu'l-Hasan, Mansur, Murad,Manohar, Belchand, Govardhan, Nanah, Bichitr, Lalchand, Ha şim,32

Bishandas, Padarath, Fathmohd, Chitarman ve Muhammed Alem'dir.Şah Cihan' ı at üzerinde gösteren bir portre, imparatorun çok güzel birresmi olup, Bhag tarafindan resmedildi ği, üzerindeki isimden anla şılmaktadır. Tahminime göre bu da, Şah Cihan' ın albümünün bir parças ınıteşkil etmekteydi. Müze bunu, Kevarkian kolleksiyonundan elde etmi ştirBu minyatürler, ekseriyetle Mo ğol sarayına mensup ki şilerin portrelerinigöstermektedir. Mesela onlar ın bir kısmı : Abdullah Han, elinde birAfganl ının ba şını tutmakta olan Bahadur Jeng, İnayet Han, Cemal HanKaraval, Abdü'l-Halik, İslam Han, Raca Süraj Sing Rathor, MuhabatHan, Rana Amar Sing'in oğlu Bhim Kanvar, Jodu Rai Dekani ve İbrahimAdil Han. Şuras ı bir gerçektir ki, selefleri gibi bir sanat hamisi olan ŞahCihan' ın hükümdarlığında, Moğol mimarisi en yüksek derecesine ula ş-mıştır. Özellikle mimari sahas ında Agra'daki Tac Mahal'in meydanagetirilmesiyle, bu sanat kendinden öncekilerin hepsini geçmi ştir. ŞahCihan' ın sevgili eşi olan Mümtaz Mahal'in hat ıras ı için beyaz mermerdenyap ılan bu mezar •an ıt, bugün sadece mimar; meziyetlerinden dolay ı,dünyan ın en üstün eserlerinden birisi say ılmaktad ır. Müzenin son kazançbn.aras ında Selçuklulara ait oymal ı ve kabartmal ı tahta i şleri, hakikatençok nadir örnekleri te şkil etmektedir. Mamafih, bu müzede bulunan veel kitab ında bas ılmış olan sanat eserlerine sathi bir nazar atfetmek, onlar ınbirçok güzel tak ımların ın, hakikaten yegane eserler oldu ğunu ve bizimtarthimiz hakk ındaki ara şt ırmalarda birçok bo şluklar ı dolduracaklar ınıgösterecektir. Bunlar aras ında: İspanya İmami Medresesinin 1354 tarihliçivi işli mihrab ı ; Memlûkler devrine ait, üzerlerinde tarihleri, sanatkarların isimleri ve sahipleri yaz ılmış cami kandileri; Türk hükümdar ı KanuniSultan Süleyman (152o-1566)ln tu ğras ı, • nestalikin en güzel şekliyle,Kâtip Ali el-Hüseyni tarafından yaz ılmış, yaz ı sanat ı hakk ındaki birrisalenin müzehhep iki yapra ğı. Teessüf edilecek bir husus : Bu eser;ngeriye kalan bölümünün, hiçbir yerde teferruat ı gösterilmemi ş olmas ıdır.Aksi takdirde hattatlar ın hayatlar ı hakk ındaki tetkikimizde yolumuzaçıkan birçok güçlükleri çözmü ş olurdum. Birçok resimli ve tezhipli yazmalararas ında, Nizami'nin Heft Peyker'inin 8 minyatürlü bir yazmas ıbulunmaktad ır. Bu kitab ın son sayfas ı çok ilgi çekicidir. Kâtip Ezhertarafindan g88 tarihinde yaz ılmış olduğu burada belirtilmektedir. E ğerbu ha ttat, Ezher'i, me şhur Sultan Ali Me şhedrnin hocas ı ve MevlanaCafer'in talebesi olan ve 88o de Me şhed'de ölen Mevlana ZahiruddinEzher olarak kabul edersek burada verilen g88 tarihi yanl ış olmaktadır. Bence bu tarih, onun ölüm tarihini do ğru olarak bilmeyen birkimse tarafindan bu hale konulmu ş olsa gerektir. Dikkatli bir al a şt ırma,bu hakikati ortaya koya cakt ır. Bununla berş,ber yazman ın hakiki olduğundahiç şüphe yoktur. Bu yazma, imparator Ekber'in kütüphanesinde kalm ıştır.Zira onu, kütüphanecisi Muhib Ali, imparatora mütalaa etmesi için33

hediye etmi şti Bu olay Lahor'da hükümdar ın tahta ç ıkışın ın 4o. y ılındaolmuştur. Bundan iki yıl sonra, saray sanatkârlar ı atölyesi memuru tarafındantekrar imparatorun dikkat nazar ına arzedilmi ştir. Bu memur,Ekber'in "Din-i Ilâhi" ad ı verilen safla şma sisteminin dört merhalesinikabul eden bir müridi idi. Ekber'in saray ında Destan-ı Emir Hamza adl ıkitab ı yaz ıp resimleyen Hoca Abdüs-Samed'in o ğlu Şerif ve kütüphaneciMuhib Ali'nin mühürleri burada bulunmaktad ır. Şerif, Ekberin atölyesindeçal ışan bir memur idi. Yine ayn ı sayfadaki bir not, bu yazma=ilk önce Mün'im Han- ı Hanân'a ait olduğunu göstermekte ve üstelik buyazma= ba ş tarafında, dekoratif bir madalyon bulunmakta ve içinde,bize, bu kitab ın Mün'im Han- ı Hanân tarafindan Dünyan ın Sahibine-ki bu tabirle Ekber'in kastedildi ği mânas ın ı anl ıyorum- hediye edildi ğibelirtilmektedir. Onun , daha önceki hayat ın ı izlediğimizde, 961/1553 deKâbil'de Prens Ekber'e mürebbi (atahk) tayin edilmi ş olduğunu görmekteyiz.Bu olay Hümâyun'un kaybetti ği imparatorluğu kazanmas ındanhefnen sonra olmu ştur. Mün'im Han, hakiki meziyetlerinin kuvveti ileHan- ı Hanân rütbesine yükselmi ştir. Bu şahıs, 983/1575 tarihinde ölünceyekadar Ekber'in saray ında, çok aktif bir rol oynarn ışt ır. Zannediyorum kionun ölümünden sonra bu Heft Peyker yazmas ı, Ekber'in imparatorlukkütüphanesine intikal etmi ş ve oran ın kütüphanecisi tarafindan da Lahor'daimparator ıın 4o. yıl dönümünde, yukar ıda işaret edildi ği gibi,resmi mülâkatta kendisine hediye edilmi ştirNew York Şehri, Amerika İspanyol Cemiyeti.Cemiyet, 1904 de, Ispanyol as ılb halk ın kültürünü koruyacak birkütüphane ve müze kurmak gayesile tesis edilmi ştir. Kitap ve sanat eserlerikolleksiyonlar ı, New York Amerikan Nümizmatik CeMiyeti binas ı bitişiğindekiesas binada muhafaza edilmi ştir. Yazma lariyle beraber, ı oo.000cildin üzerinde kitap ihtiva eden kütüphane, Ispanya ve Portekiz sanatlar ı,tarihleri ve edebiyatlariyle ilgili ara ştırmalar ın önemli bir merkezidir.Keza, Ispanyol-Moresk tarihi ve kültürü sahas ında da kütüphane çokzengindir. Çünkü, ba şka hiçbir yerde bulunmayan birçok nümunelerburada bulunmakta olup, bu özel konuda yaz ı yazmak isteyenler, mutlakabunlara dayanmak zorundad ırlar.Müze Kolleksiyonu.Fildişinden mamul, X. asra ait, İspanyol-Moresk bir kutu üzerinehakkedilmiş kad ın resimleri -Kurtuba bölgesindeki Medinetu'z-Zehra'danoluşu ayrı önemi haiz olmakla beraber- bu devrin bir sergisini te şkiletmektedir. İspanyol cilâh çölcılekçiliğirıe ait eserler de 5o parçay ı geçınektedn'.Dokuma eserlerinden te şhir edilenler, XIII. ve XIV. asra aitIspanyol-Moresk ipeklilerini, alt ın ve gümü ş yald ızlı kuma şları, XV. ve34

XVI. as ırlarda yap ılmış kadife kuma şlar ı takdim etmektedir. Amerikan-İspanyol cemiyetinde muhafaza edilen, Islami kültüre ait örneklere derastlamaktay ız. Bunlar, üzerlerinde kûfi tu ğra şeklinde dekoratif yaz ılarıve diğer Arap yaz ı çe şitlerini de ta şımaktad ır. Baz ılarında, sahiplerininve bunlar ı yapan sanatkârlarm isimleri ve yap ılış tarihleri bulunmakta,bir k ısmında da ba şka tarihi bilgiler verilmektedir.Bundan ba şka, H ıristiyan-Gotik tarz ı ile, Islâmi arabesk tarz ınınbirbiriyle çok sanatkârane terkip edildi ği ve bir zaman Baeza Katedralininmihrab ına ait bulunan, baz ı doğramac ılık örneklerini de burada görmekteyiz.Arapça mezar ta şlar ını ve Tuleytula .ve Sevilla'da yap ılmış duvarçinilerini içinde bulunduran cemiyetin ikinci kat giri şi, batı tarafta bulunanve daha sonraki devre ait küçük ya ğlı boya resimleri te şhir eden bir odayaç ıkmaktad ır. Fakat bu k ısım, esasını, 51 adet arapça yaz ılı taşın te şkilettiği, Islam ın eski zamanlama ait önemli bir kolleksiyonu ihtiva etmektedir.Bir istisnas ı ile, bütün yaz ı serileri mezar ta şlarından ibarettir.Onlar, hicri IV, V. ve VI. as ır, milâdi X, XI. ve XII. as ırlara ait tarihlerita şımaktad ırlar. En eski tarih 312/924, en son tarih ise 528/1133 dür.Bu taşlar, söylendiğine göre, İspanya'mn Almaria şehrinden 1914 senesindegetirilmi ştir. Buras ı, İspanya'n ın güneyindeki me şhur şehirlerdenbirisidir. Müslümanlar, bu şehri başlangıçtan itibaren ellerine geçirmi ş-lerdir. İspanya tarihinde, Müslüman devleti Beni Nasr (1232-1492)zaman ında yine bu şehir, Kurtuba-Endülüs krall ığımn doğu parças ısınırında, Malaga ve Kartagena aras ındaki sahil üzerinde bulunmaktaidi. Araplar zaman ında bu şehir, İspanya'n ın en önemli Akdeniz liman ıidi. Kurtuba Halifeli ğinin yıkılmasından sonra, devam eden İbn Sumâdihadl ı küçük krall ığın (ro4 ı --rog ı ) da ba şkenti bu şehir idi. Bu sülâleninidaresi alt ında, İspanya'n ın kültür merkezlerinden biri olarak geli şenAlmeria, İspanya-Moresk mezar sanat ına iki özel tarz kazand ırmıştır.Birincisi, Almeria tarz ı, diğeri de prizmatik mezar ta şlar ıd ır. Malzememermerdendir ve ekseriya kal ın dilimli dik dörtgen şeklindedir. Kûfitarz ındaki arapça yaz ılar, oyma ve kabartma olarak yaz ılmıştır Baz ıdilimlerde, bordür ve yukar ı k ıs ımlar asma dal ı veya bir zincir şeklindekiyivlerle süslenmiştir. Bunlar üzerindeki kûfi yaz ıy ı her zaman okumakkolay olmamaktad ır. Bu yaz ılar Kur'an- ı Kerimden alınmıştır.Bu yaz ılar, tarih bak ımından fazla bilgi vermemektedir. Zaten mezarkitabelerinden ve onlar ın .yapılış gayelerinden fazla bir şey beklemek dedoğru değildir. Onlardan bir tanesi, bir k ısım mahalli tarih bilgileriniihtiva etmektedir. Bu, İbnSumâdih sülâlesinden, XI. asr ın , sonundaVolenicia'nın hükümdarı Gâzi İbn Tahliaf'in ye ğeni olan bir prensesinrnezar ıchr. Yaz ı bir vezire aittir. Bu mezar ta şlar ının altında gömülü olankişilerin, müreffeh tabakalarla yak ınlığı bulunduğu inkâr edilemez, çünkü35

fakir kimseler, böyle lüks mezar ta şlarına çok zor sahip olabilirler. Bukimselerin bir kısmı, kendilerinin eski Arap kabilelerinden geldiklerini deileri sürmektedirler.New York Şehri, Amerikan Nümizmatik Cemiyeti.Bu cemiyet, 1858 de madeni para ve malzemeyi toplamak, onlar ıkorumak ve bunlar ın tarihlerini ve ilgili diğer konular ı ara ştırmak amacıyla kurulmu ştur. Cemiyet, New York'un Manhattan bölgesinin meskûnkısmındaki bir müzeyi ya şatmaktad ır. Cemiyetin bürolar ı, kolleksiyonlar ıve kütüphanesi ayn ı yerde bulunmaktad ır. Kolleksiyonlar ba şlangıçlardanitibaren, modern Çağlar model ve dekorlar ına kadar, bütün milletlerinve devirlerin madeni paralar ın ı içine almaktad ır Camli dolaplar ındanal ınan seçmeler, bir sergi halinde te şhir edilmektedir. Cemiyet, nümizmatiknotlar ı ve monografileri, meskûkata ait literatürü ve nümizma tik çal ışmaları neşretmektedir. Bu cemiyet, bütün keyfiyet ve kemiyet bak ımlarından,madeni paralarla u ğra şan benzeri kurumlardan ileri bir durumdadır.Bu cemiyeti ziyaretim s ıras ında, İslami para kolleksiyonlar ı ile çokilgisi olan Dr. George C. Miles'le tan ıştır ıld ım. Bilhassa islami madeniparalar ba şta gelmek üzere, bana, cemiyetin camla dolaplar= göstermeklûtfunda bulundu. İslam hükümdarlar ına ait çok nadir bir k ıs ım madeniparay ı v.b. bana gösterdi. Not edilme ğe değer olanlar ı aras ında; GazneliMahmud'un, Lahor'un zaptedilmesini tamamhyarak bu isim yerineoraya Mahmudpur ad ını vermesinden sonra, orada bast ırmış olduğu paralarızikredebiliriz. Bu madeni paralar, mutat lakaplanyla beraber, halifeninve Mahmud'un isimlerini ta şımaktad ır; el-Kadir Billah Yemin'ud-Devle Eminü'l-Mülk Mahmud, darphane ismi; Mahmudpur ve 4.18 ve4.19 h. tarihleri.'Bu paralar ın arka yüzleri ve kenarlar ı, ayn ı isim ve lakaplarıta şımakta ve devnagiri yaz ı tarz ı ile yaz ılmış bulunmaktad ır. Dr.Miles yine bana, üzerinde arapça harflar bulunan ve benim için tamamenyeni olan, bir k ısım cam ağırl ık ölçülerini de gösterdi. Üstelik, sadecebu cemiyetin idarehenesinde elde edilebilen, nütnizmatiklerle ilgili baz ıönemli tak ımları burada tetkik etmek fırsat ını buldum.Madeni paralar hakk ında, İslam tarihi sahas ındaki birçok eserlerdenDr. George C. Miles'in iki eserini misal olarak verebiliriz; Nadirİslam Madeni Paraları (Rare Islamic Coins) ve Rey Nümizmatik Tarihi ( NumismaticHistory of Rayy) cemiyet tarafiriclan bas ılmış olup, İslam milletleritarihi ile ilgili olanlara bilgi vermek için burada zikredilme ğe değer kitaplardır. O, çok kere bu ne şriyat ı, Amerika Nümizmatik Cemiyeti kolleksiyonundabulduğu madeni sikkelere dayam ıştır. Rare Islamic Coins kitabında takdim etti ği bir madeni para (77a) da şunlar yaz ılıdır : DebalDarphanesi, Emevi devrine ait, tarih 85 h. senesi. Bu mümkün olabilir.36

Büyük fethin bir neticesi olarak, Müslümanlar ın böyle bir yay ılmayanail olmalar ıyla, Araplar, madeni paralar ını burada, imparatorluklarm ınbir parças ı olan bu bölgede, Debal adl ı darphenede bast ırmışlard ır. Buhakikaten böyle olmu ştur, fakat maalesef, Müslümanlar ın ilk madeniparalar ı, tam mânasiyle nadir bulunmaktad ır. Bununla beraber, Dr.Miles'in bu eserine k ısa bir bak ış, bize şunu aç ıklıyor ki, bu eser, Islamimeskükât ın ilk üç bölümündeki nadir sikkeleri ele almaktad ır. I-Parabasma reformundan önceki devre, Sasani ve Bizans taklidlerini içinealmaktad ır. 2- Emevi para basma: reformu öncesi, 3- Abbasi parabasma devri. Müslümanlar ın bu ilk madeni paralar ı, bugün açıklanmaları çok zor olan acayip şekiller ve sembolleri havidirler. Böyle meskükâtörneklerinin çok nadir oldu ğunu zannediyorum. Dr. Miles tarafındananlat ılan meskükât darphanelerine göre, islâm imparatorlu ğunun birharitas ını çizecek olursak, şüphesiz çok enteresan neticelere ula şırız.Dr. Miles'in diğer büyük eseri: Rey Numizmatik Tarihi, bu bakımdanönemli bir merhale te şkil etmektedir. Bugün yapt ığı ara şt ırman ın doğruolarak tarihini tesbit etmek istiyen Islam tarih ve kültürü ara ştır ıc ılar ı,bu eserden müsta ğni kalamaz ve bu eser sayesinde birçok mü şküllerinikolaylıkla halleder. Araplar ın fethinden yani hicri I. as ır (milâdi VII.as ır)dan, VII. h. (XIII m.) as ırda Moğolların tahribine kadar Iran'daMedya veya Cibal bölgesinin ba şkenti olan Rey (eski Phages) şehrininbütün tarihi önemi bu eserden anla şılabilir. Kitab ın önsözünde Dr. Milesşöyle söylemektedir: "Tarihin hiçbir devrinde paralar ın hizmeti Islamparalar ının İslam tarihine olan hizmeti kadar büyük olmam ışt ır. Reyşehrine bakt ığım ızda, hemen hemen bütün tarihi hadiseler, veya en az ındanbütün siyasi, olaylar, Rey darphanesinin bast ığı paralarda kendini göstermektedir.Tarihçi, kronoloji maddelerinde, bu meskûkât ın, en az Taberi,İbnu'l-Esir ve bunlar ın kaynaklar ı kadar, doğruluğa şahitlik etti ğinigörecek ve şüphesiz memnun olacakt ır. Biz sadece, çok nadir olarak,arapça ve farsça yazarlar ın, hadiseler silsilesindeki kendi kay ıtlarındayanl ışlık yapt ıklar ın ı görmekteyiz. Yan ılmış olduklar ı yerlerde, genelolarak bu tarihçiler, ça ğda ş siyaset adamlar ın ın karışıklıklarından dolayı,yeteri kadar mazerete sahip bulunmaktad ırlar". Dr. Miles tezinin sonlarında,elde edebildiği bütün matbu malzemeyi tetkik ediyor veşahsen daha ileri giderek, bu ara ştırmay ı, çe şitli daha büyük meskükâtdolaplar ına da te şmil ediyor. Islâm ın ilk dört halifesinin isimlerinin meskükâtüzerinde ilk defa görünmesinin, Mo ğol İlhanh Sultam Ebu Said(717-722) devrinde ba şlad ığını söylemeye kadar gitmektedir. Hemenhemen ayn ı çağlarda bu isimler, Hindistan'daki Tuğluk sülâlesinin paralarındada görülmektedir. Bu, devlet politikas ının dine kar şı bir neviifadesi idi.Dr. George C. Miles' ın önemli bir tebli ğ •takdim etti ği, New Jersey,37

Princeton'da yap ılan Amerikan Oriental Cemiyetinin ı 6o. toplant ısındahaz ır bulundum. Dr. Miles, Girit Emirinin Nesebi, The Genealogy of theAmir's of Crete adlı bu tebliğinde, Amerikan kolleksiyonunda bulunannumizmatik delillere da yanm ıştır. O, "Yak ın zamana kadar, Girit'inArap emirlerinin isimleri hakk ındaki bilgimiz, Arap ve Bizans tarihlerindekik ısa notlardan ç ıkar ıllyordu. Bizans tarihleri, Yunanca tercümelerdezorlukla tamna bilen birkaç isim vermektedir. 1954 de Dr. JohnWalker, daha önce yanl ış olarak ba şklarma nisbet edilmi ş muhtelif meskükatınGirit emirlerine ait ,olduklar ını te şhis etmiştir; 1956 da Mrs. U. S. L.Welin, ba şka bir madeni paran ın, son emire ait olduğunu te şhis etmi ştirDr. Walker ve Mrs. Welin bu isna tlarm esas ı üzerinde, emirin nesebiniyeniden kurmaya te şebbüs etmi şlerdir. Bu yaz ılar ın muharriri, bizzatGirit'te daha fazla numizmatik deliller toplam ıştır ve i şte burada baz ıyeni isimler takdim ediyor ve tekrar gözden geçirilmi ş bir şecere teklifindebulunuyor" demektedir.Orada Michigan eniversitesinden Dr. A. S. Ebren-Krentz taraf ındanbuna benzer ba şka bir tebliğ de okundu: ba şlığı ; Bağdat Abbasi DarphanesininA ğırlık ve Güzellik Standardz, The Weight and Fineness Standard of theAbbasid Mint of Ba ğdad idi. Tebliğ sahibi, A. B. Devletlerinde bulunabilenmalzemeye da yanm ış ve şu ,neticeye ula şmışt ır: "Ba ğdad darphanesindebas ılan dinarlar ın ölçü ve tart ılar ına ait görünü şlerinin usule uygun birtetkiki, Abbasi halifeli ğinin para siyaseti üzerine enteresan bir ışık tutacaktır. Abbasi örnekleri ile Fat ımi örnekleri aras ında yap ılacak bir kar şılaştırma,M ısır'da bas ılan dinarlar ın, Bağdat'da bas ılan çağdaş dinarlaranazaran aç ık bir üstünlüğü olduğunu ifade eder."New York Şehri, Brooklyn Sanat Müzesi.Bu geni ş müze, 1889 y ılında kurulmu ştur. Bütün kolleksiyonlar,tarihi s ıraya göre, kat kat düzenlenmi ştir. 2. kat Iran, Hint, Çin ve Japonkolleksiyonlar ını içine al ır. Çok k ısa bir süre içinde Amerikan kolleksiyonlarının, bir hayli yegane nadir nüshalar ı içine alarak, Avrupa kolleksiyonlarını geçmi ş olmas ı, Islam sanat ını beğenenleri şaşırtacak bir durumdur.XVI. as ırda Hindistan'da Hümayun ve Ekber'in saraylar ındahaz ırlanmış olan Emir Hamza'n ın Sergüze şti, Romance of Amir Hamza adlıkitabın, resimli nadir nüshalar ından baz ı yapraklar ın ın Avrupa'da Viyana,Paris ve Londra'da bulundu ğunu biliyoruz. Amerika'da, bu kitab ın baz ısayfalar ını görmek imkan ın ı elde ettim. Bu müzede bulunan üç yapraktanbaşka, Massachusetts Cambridge Fogg Müzesindeki Mr. Stuart C. Welehhulusi kolleksiyonu ve Philadelphia Umumi Kütüphanesinde de baz ıyapraklar bulunmaktad ır Buradaki bu üç yaprak, heybetli ı ve coşkun birrenklilikle, büyücüleri tedavi eden hekimi, Talut ve Argun taraf ındanemirin hapsedilmesini ve deyin hazineyi emire tekrar getiri şini göster-38

mektedir. XVII. asra ait eserlerden, R ıza=i Abbasi tarafından yap ılanbaz ı nadir nümuneler de vard ır .ki, at ın ı sulayan avc ıy ı v.s. göstermektedir.Bu müzenin dokuma kolleksiyonlar ı aras ında, XVI. asr ın orta.lar ına ve Tebriz'e ait üç saray hal ısının baz ı nadir parçalar ı da bulunmaktadır. Dr. Phyllis Ackerman, onun nadir olu şu üzerinde şunlar ı yazmıştır: "Simetr; sebebiyle çift imi ş gibi düşünülse dahi, bu parçalar ın hiçbiribütün bir hali te şkiline kâfi de ğildir." Mackay-Getty halisi (No. 5) üzerindekilerle,buradaki kanad ı insan şeklindeki resimler kar şılaştır ılmal ıd ır.Helezoni bordür, Londra sergisinde bulunan bir parça ile umumiyetleayn ı özellikleri ta şımaktad ır ( Survey of Persian Art VI, Pl. i 184). Cennetigösteren parça, ayn ı konuya hasredilmi ş iki beyaz büyük Tebriz dö şemesinihat ırlatmaktad ır ki bunlar Barron Hatvany kolleksiyonundad ır.( Survey of Persian .Art VI, Pl. 1141); Tahran Milli Müzesindeki, Tebriz'eait ipekli dokuma hali ile, Paris'in me şhu ı Dekoratif Sanatlar. Müzesi'ndekiparçay ı , ayn ı soydan sayabiliriz. ( Survey of Persian Art VI, Pl.1156-57). Esas itibarile ayn ı sülün ku şları, yine ayn ı atlas üzerinde görünüyorlarve buradaki baz ı kadife kuma şlar, Şah Tahmasp zaman ındaba şkent olan Tebriz'e atfedilebilme-ktedir. Önceleri bil, parçalar Yenkeskolleksiyonunda idiler.New York Umumi Kütüphanesi.Bu kütüphane A. B. Devletlerindeki en eski kütüphanelerden biridir.New York şehrinin tam ortas ında yer alm ış olmas ı bir talih eseridir.Zannettiğime göre Washington Kongre Kütüphanesinden sonra gelmektedir.Fakat, benim burada bizzat görmü ş olduğum gibi, bu kütüphane,muayyen baz ı meselelerde daha eski ne şriyat ı ihtiva etmektedir. Burada,Kur'an- ı Kerimin XVI. as ırda Avrupa'da yap ılmış, Avrupa dillerindeki:tercümelerini de görmek imkan ını buldum. Bir zamanlar Bombay polisdairesinde bulunan Dr. J. C. Mish'in idare etti ği, bir şarkiyat bölümü deburada bulunmaktad ır. Kendileri, bu bölümü bana göstermek lütfundabulundular. New York Umumi Kütüphanesinde bulunan ve Arabistan,Araplar, Islam felsefesi, İslam ilin-Ileri ve edebiyat ı ile ilgili eserleri içinealan listeler 1911 tarihini ta şımaktad ır (Pts. I ve II). Arap şiiri listesi(Ocak, ı 9o8), arapça dramlar (Nisan, ı 906), İslam hukuku (Ocak, ı 9o8)tarihlidir. Bu listeler, Dr. Richard Gotheil'in idaresi alt ında, Miss IdaA. Pratt tarafından haz ırlanmıştır Bu kütüphanenin şark ve garp yazmaların ı içine alan, yazmalar bölümünü de tetkik ettim. Arapça ve farsçayazmalar çok az idi. Bu yazmalar aras ında, Müslümanlar ın İspanya'dakihâkimiyetlerinin ilk günlerinde İspanyol hususiyetlerini ihtiva edenMağrib yaz ıs ı ile, 1025/1615 de Muhammed İbn Abdilaziz İbn Ali el-Balusi el Endelüsi tarafından yaz ılmış Deldilu'l-Hayrat nüshas ı buldum.Yüce hattat Sultan Ali Me şhedi tarafindan yaz ılmış, Iran şiirine ait39

minyatürlü diğer bir eser içindeki minyatü ı ler, sanatkâr Mahmud Mazahahtarafindan da imza edilmi şlerdir. Bu yazman ın tezhipleri, tezyinat ı vesanatkârane olan bordürleri hakikaten yegânedir. Metnin tezhipli ilk ikisayfas ında, imparator Cihangir ve Şah Cihan' ın el yaz ılar ın ın bulunmasından ve ilk sayfan ın d ışında, hükümdar kütüphanelerine ait muhtelifmühürler ve tasdiklerin mevcudiyetinden, bu yazman ın, ad ı geçen Moğolhükümdarlar ın ın kütüphanelerine ait olduğu anla şılıyor. Ac'dibu'l-Mahffikat'ın burada te şhir edilmekte olan ba şka bir nüshas ın ı da bulmaktay ız.Bu hazinelerin New York d ışında pek az bilinmekte olduğunu tahminediyorum.New York, Şehri, Sanat ve İlim İlerletme CooperBu birlik 1859 da bir süsleme sanatlar ı müzesi olarak kurulmu ştur.Buradaki kolleksiyonlar ın ekserisi, ı 5oo tarihinden zamamm ıza kadarolan devreye ait, dokumac ılık, mobilya, ağaç ve madeni e şya, seramik v seserlerden ibarettir. İpek ve gümü ş ibri şimden dokunmu ş bir nümunede,çiçekli çöl a ğaçlar ı aras ında, keçi da ğında Leylâ'n ın Mecnu ıl'u ziyaretediş sahnesi canland ır ılmıştır. Bu önemli parça, çok yayg ınd ır ve Surveyof Persian Art (III, pp. 2o97-98,• VI, pl. i o33) adl ı kitapta takdim edilmiştir.Genel olarak XVI. veya XVII. asra ait oldu ğu kabul edilen, birkadife kuma şta, çiçek açm ış kantaron otu bulunmaktad ır. Şah Abbas I'indevrine ait bir atlas kuma ş örneği, deve üzerindeki taht ıravana binmi şLeylâ'mn, seyis tarafindan götürülmesi manzaras ını göstermekte, nebatları,erkek geyik, arslan, di şi geyik, dağ faresi gibi hayvanlar ı ihtiva edenresimler meşhur dokumac ı Ghiath tarafından imza edilmi ş bulunmaktadır. Bu, ayn ı zamanda, Sarre-Martin tarafindan, Meisterwerke MuhammadAnischer Kuust (III. pl . 198) ve Survey of Persian Art (III p. 2o95VI, pl. ı o39-B) ald ı eserlerde ne şredilmiştir. Mr. D. G. Shephered, 1943tarihli "Cooper Union Chronicle" dergisinde "Cooper Birli ği Kolleksiyonundakiİspanyol-tslâm Dokumalar ı" konusunda bir yaz ı neşretmi ştir40

Ol-II0Cincinnati Sanat Müzesi: islâni Minyatür Ressaml ığının ilkÖrnekleri.İslâm minyatürü veya resminin ,hâlâ baki kalan ilk örnekleri sahasında İstanbul kütüphanelerinden birindeki bir eser bizim imdad ımızayeti şmektedir. Daha sonra, Dioscorides'in Materia Medica'sın ın 619/1222tarihini ta şıyan Abdullah İbn Fazl tarafindan resimlendirilmi ş arapçatercümesi gelmektedir. Fakat, Amerikal ı zenginlerin, bu yöne bile titizbir alâka gösterdiklerini görünce memnun olmaktay ız. Çünkü, kendileriister anlas ınlar, ister anlamas ınlar, hakikaten e şsiz olan baz ı şeyler için,para sarfetmekten büyük bir iftihar duymaktad ırlar. Mamafih böyleeşsiz e şyalar ı, halkın istifadesi için korumak yolunda, paralar ın harcanması muhakkak iyi bir şeydir, bazan bu al ınanlar ın s ıhhatleri münaka şaedilebilirse de. Nitekim çok k ısa bir süre önce, Detroit Sanat Enstitüsünün,Andrea del Verrocchio ve Leonardo da Vinice'ye ait bir resmi, 250.000dolara elde etmesi gibi. Her ne kadar yetkili kimselerin ço ğunluğu, buresmi hakiki olarak kabul etmiyorlarsa da, ba şka bir bak ımdan, DetroitEnstitüsünün ara şt ırma amac ıyla bu resmi korumas ı beğenilecek birharekettir. Kayus İbn İskender İbn Kapus İbn Vusmgir'in eseri olanAndarz Name'nin farsça bir yazmas ımn, 1953 de Cincinnati Güzel SanatlarMüzesince büyük bir meblâ ğ karşılığında elde edilmesi de buna benzerbir olayd ır. Daha önce bu kitap, New York'daki Kevorkian tesisine aitidi. Mass. Cambridge Harward Ü niversitesinden Prof. Richard N. Frye,bu eser hakk ında, 1954 de vesika ve resimlere dayanarak bir makaleyazm ışt ır. Bu yazmaya kar şı duyulan büyük alâka, bu nüshan ın XI.asırda (483/1 ogo senesi Cemaziyelevveli), Şherda İbni Sir Zail el-Asbahbudiet-Taberi tarafindan, tezhipli ve sanatkârane bir nesih yaz ısı ileistinsah edilmiş olmas ı, Sasani kültür ve atmosferinin tesirini aç ıkça aksettirenminyatürleri ihtiva etmesindendir. Mass. Cambridge HarvardÜniversitesi Houghton Kütüphanesinde Divan- ı Muizzi'nin başka biryazmas ımn oluşu da memnuniyeti muciptir. Prof. Richard N. Frye, bukitab ı bana hat ırlatınca onu dikkatle tetkik ettim, yazman ın son sayfasında, Muhammed İbn Yahya İbn Ahmed el-Erdebili tarafından, 3 Receb41

551 /1156 da Tebriz'de istinsah edildi ği açıklanmaktad ır. O, Andarzname'debulunanlara benzeyen minyatürleri ihtiva etmekte' ve bizim genel olaraknesih dediğimiz, Iran yaz ı tarz ı ile yaz ılmış bulunmaktad ır. Eğer buminyatürlü yazmalar ın her ikisi de taklit olmay ıp sahici iseler, benimanlay ışıma göre, bütün İslam minyatür ressaml ığı sahasında bir inkılapolacak ve bunun şerefi de, bu eserleri büyük paralar sarfederek elde eden,ve ara ştırmalar ı kolayla ştırmak için onlar ı müzelere hediye eden Amerikal ıhay ırseverlere ait olacakt ır. Mamafih, ben de dahil olmak üzere bütüntetkikçilerin, bu kitaplar ın doğruluklar ının gerçekle şmesini ve böylece—yukar ıda zikredildiği gibi— elde mevcut, resimli ilk yazmalar ın hicri483 e kadar gidebildiğinin kabulfinü merakla beklediklerini sezmekteyirn.Fakat, çok kısa bir süre önce, Tahran Üniversitesinden Prof. MüctebaMinovi, sağlam vesikalara dayanan "Kabusname-i Frye" ba şlıklı, farsçabir makale yazarak Prof. Frye taraf ından ortaya konan Andarznârne yazmasınıns ıhhatini münaka şa etmiştir. Bu makale Prof. Frye' ı, AmerikaŞarkiyat Dergisinde (Journal of the America Oriental Society) ayn ıAndarznâme konusunda bir aç ıklama yazmaya ve şöyle söylemeye zorlamıştır: "Eserde baz ı şaşırtıc ı pevlevi söz şekilleri geçmekte ve metinlematbu metin aras ında, yazman ın bütünü üzerine ışık tutan diğer baz ıfarklar da bulunmaktad ır." Harvard Üniversitesi KütüphanesindekiDivan- ı Muizzi hakkında, ayn ı şekilde ben de şüphelenmiştim.Ohio, Toledo Sanat Müzesi.ı go ı de kurulmu ş olduğuna göre, bu müze pek eski say ılmaz. 1933 detamamlanm ış olan birkaç binadan meydana gelen ve M ısır, Grek, Ortaça ğve Rönesans gibi muhtelif önemli ekollere ait eserleri geni ş bir şekildetemsil eden bir yerdir. George W. Stevens'in kitap ve yazma kolleksiyonlar ıaras ında, Islâmi görü ş noktas ından değer ta şıyan baz ı takımlar da bulun-, maktad ır. Özellikle, Kur'an' ın kûfi tarz yaz ıyla olan bir yazmas ın ınparçalar ı zikredilmeye değer. Bir zamanlar halk aras ında, Islam sanat ınakarşı olan alâkay ı kolayca meydana getirmek ve müzenin islâmi sanatlarkolleksiyonunu kuvvetlendirmek için 1935 senesinde bir Iran Sanat Sergisitertiplenmi şti. Bu sergi, çok rağbet görmü ş, içeriden ve d ışarıdan birçokkolleksiyoncular ba şar ıya ortak olmu şlard ır. 1315 tarihli Automata kitabın ınbir yaznıasına ait yapraklarda, bilhassa iyi çizilmi ş insan yüzlerinde geni şçapta Hellenistik üslübun tesiri görülmekte ve bu yapraklarm çok k ıymetlioldukları kabul edilmektedir. Şehnâme'ye ait sayfalar ın Çin üslübundaminyatürleri havi olmalar ı, büyük bir ba şar ı olmuştu. Fakat 1435 tarihlibir Zafernâme'ye ait iki seri, şimdi Berlin Müzesinde bulunan ve BaysungurMirza için 1420 de Şiraz'da yaz ılmış olan antolojideki manzara resmi,figürlerin tafsilât ım ve ,saf kompozisyonu daha iyi aksettirmektedir. XVI.as ır minyatürlerinin en güzellerinden biri, de ğişik ya şlardaki on erkeğin,42 .

tambur refakatinde sofi raks ı yapmalar ın ı gösteren bir resim olup resminkeyfiyetini, hermen tiplerin al ışılmad ık ruhi telâkkilerini, hareketlerincanl ılığını gösteren harikulade bir eserdir. 955/1548 tarihli bir mührühaiz olan bu minyatür, eski bir yaz ın ın da gösterdi ğine göre, her haldeHeratl ı Muhammedi tarafından yap ılmış olsa gerektir. Sultan Hüseyinlevaliyi bir arada gösteren ve daha çok tarihi k ıymeti olan bir portre, sankihakiki bir resim gibidir. Daha sonraki minyatürler aras ında, R ıza-i Abbasi,Mian Muhammed Muhsin, Muhammed Kas ım ve Moğol ressam MirTaki'nin imzalar ını havi birçok eserler bulunmaktad ır. Hahlar, çinicilik,dokumac ılık gibi diğer sanat dallar ına ait eserler de burada bulunmaktadır (Ars Islamica vol. II. pt . I 137-9).Cleveland Sanat Müzesi, Ohio.Bu müze çok eski de ğildir. Buradaki kolleksiyonlar, birçok ekollerinbüyük tablolar ı, süsleme sanat ına ait eserler, unutulmaz Orta ça ğ sanatından silah, dokumac ılık, tersimi sanatlar, Şark ve Yak ın Şark sanat ınaait eserlerden meydana gelmektedir. İran' ın Safevi devrine ait çok güzelminyatür örnekleri burada bulunmaktad ır. Dokuma eserleri aras ındaXVI. asra ait baz ı nefis örnekler vard ır. Süsleme plan ında, bastonlu vesarıkl ı adamı, altın sarısı, fes rengi, turuncu, ye şil ve aç ık mavi renkliserviler aras ında, şişe ve bardak ta şırken göstermektedir. XVII. asra aitbaşka bir ipek kuma şta, ipek zemin üzerinde zambak demeti, penbe gülve mavi bir çiçek bulunmaktad ır. Çiniciliğe ait eserler aras ında, XI. veXII. asra ait kaseler b ıllunmaktad ır. Suruey of Persian•Art (1 ı p. 1533 vpl. 616B) isimli dergide, bu müzenin çok k ıymetli malzemesinden birininresmi vard ır. XII ve XIII. as ır İran' ına ait, gümü ş kaplamal ı katlanabilirbir sehpa (ayakl ık), Selçuk sanat ın ın e şsiz örneklerinden biridir. Bu eserinsonu arslan ba şı şeklindedir. Arslan ın ayaklar ı, her tarafından, yaprakşekilli kıvr ımlardan meydana gelmi ş madalyonlarla çaprazlama süslüdür.Fakat, XVII. asr ın ba şlarına ait buradaki İran men şeli ipek kilim, üzerindeher biri sivri kavisli dört dar pencere şeklinden meydana gelen vepalmiyeleri de ihtiva eden, iki madalyonundan dolay ı çok kıymetlidir.Başlıca renk plan ı, penbemsi karanfil mavisi ve ye şildir. Cleveland MüzesiBülteni'nde Mr. N. Nollis, Demotte Şehnâme'sindeki minyatürleri, PhilipHoser'in kolleksiyonunda olup, Bihzad'a a tfedilen üç minyatürü ve Cihangirzaman ına ait av ve pastoral manzaralar ı gösteren iki Mo ğol minyatürünümünakaşa konusu etmi ştir. Bunlardan bir tanesi Gowardhan' ınimzasını ta şımaktad ır. 1944 de bir Loan İslam Sanatlar ı Sergisi münasebetiyle,müzede al ıkonmuş ve Mr. Nollis, onun katalo ğuna, İslam sanat ıruhunu belirten bir resim ilave etmi ştir43

PENNSYLVANIAPhiladelphia Sanat Müzesi.Hem kolleksiyonlar ı hem de onlar ın takdim edili şi bakımından A. B.Devletlerinin ba şta gelen müzelerinden birisini ba ğrında bulunduran buşehir, sanat bak ımından büyük alâka toplamaktad ır. Bu müze 1875 dekurulmu ştur. Zaten bu bölge, ihtilâlden önceki günlerde, bir kültür merkezihaline gelmi şti. Önemli sanat kolleksiyonlar ı, Yak ın Doğuya ait olanlardır. Hint mâbedi, Sasani portali, İsfahan çinileri ve Iran Safevilerineait eserler. Tezyini sanatlardan, bilhassa seramikle ı , şark hal ıları ve kilimleri,kostümleri ve dantelâlar üzerinde durulma ğa değer. Biz, seramiklerde,Iran tezyinatl ı kilimlerde, dokuma eserlerinde, mücerret resimalan ında büyük bir maharet sahibi olan, görülen d ış âlemi temsil etmektenz'yade renk ve desen gibi estetik özelliklere önem veren bir milletin ifadesinigörmekteyiz. Birçok Amerikan müzelerinde, bu cins eserlerin zenginçeşitleri göze çarpmaktad ır. Philadelphia Müzesi, ihtiva etti ği Yakın Doğusanatına ait eserleri ile, sözü edilen hususta kendini göstermektedir. Bumüzenin Hindistan bölümü müdürü Dr. Stella Kramrish, XVII. as ırdayaşamış Dekkanl ı şair Nusralrnin Gülşen-i Işk adl ı kitab ının resimli oiryazmas ın ı bana göstermek lûtfunda bulundu. Ad ı geçen eser bu cinsyazmalar ın e şsiz nüshalar ındand ır. Daha sonraki Dekkani üsltibu ileyaz ılmış olup, birçok minyatürleri içine alan ve ilk Urdu şiirlerindenmürekkep olan bu nadir yazma, 1155/1742 de Ahmed İbn Abdillahtarafından yaz ılmış, son sayfas ında, belirtildiği gibi, Hac ı Ahmed tarafindanda resimlendirilmi ştir. Kendileri, bu yazmay ı, minyatürlerinin veyaz ısının bütün güzelliğini göstermek şartiyle, tam olarak ingilizce tercümesilebirlikte ne şretmeyi dü şünüyorlar.Philadelphia Free Kütüphanesi.Free Kütüphanesinin şimdiki çok muhte şem binas ı, 1917 de tamamlanmıştırve genel olarak Frans ız Rönesans üslûbunda oldu ğu kabul edilmekte2.000.00o ciltden fazla kitap ihtiva etmektedir. Fakat özelliklebenim alâkaland ığım konu, Doğuya ait islâmi eserler olduğu halde,bunlarla beraber, eski oymac ılık ve basma eserleri, arka taraflar ında en44

iyi üsli\plu yaz ıları olan Iran minyatürlerile beraber, geni ş ebattaki şekillerile,çe şitli orijinal malzeme niteli ğindeki Moğol minyatürlerini degördüm. Basma ve resim bölümü ba şkan ı Miss. Dorothy Hale Litchfield,bana, bu minyatürleri gösterdi. Destan-i Emir Hamza isimli eserin geni şebatta, orijinal resimli bir nüshas ının burada bulunmas ı memnunlukvericidir. Hümayun ve Ekber'in saray ında yap ılmış büyük bir eser olanbu kitap, 1558 de Hümayunla beraber Iran'dan gelen Mir Seyyid .AliTebrizi ve Hoca Abdüssamed Şirin Kalan tarafından meydana getirilmiştir.Şah Cihan' ın albümündeki minya türlerden birisinin arka tarafında,etrafinda zarif ve sanatkârane yap ılmış bir bordür içinde, nestalik tarzyaz ın ın en güzel bir örne ği bulunmaktad ır. Bu, g71/1563 de Mir Ali'ninoğlu Muhammed Bak ır tarafından yaz ılmışt ır. Ba ş tarafı mevcut olmayanbu yaz ının ifade ettiği başlıca mâna şudur: "Da ğınık yapraklar bir arayagetirilerek bir albüm tanzim edildi. Bu resimlerin bir k ısm ı alt ınla tezhipedilmi ştir. Bu, onlar ın sanat k ıymetini art ırm ıştır. Ümid edilir ki, bilgilikişiler onu sevecektir. Onu toplayan da, bu hareketinin takdir edildi ğinibilmekle memnuniyet duyacakt ır." Ebu'l-Fazl, kendi defterlerinde, resimlerdenmüte şekkil bir albüme yapt ığı bir mukaddimeyi, Ekber'in saray ındahaz ırlamış olduğu yaz ı örneklerini bize sunmakta, bundan ba şka, yineEkber'in saray ında çal ışmış olan hattatlar ın listesini de buraya eklemektedir.Bu kimseler aras ında bulunan Mevlana Bak ır me şhur Mir Ali'ninoğlu idi. Bir minyatür, dervi şlerin bir toplant ısını gösteriyor. Ayn ı zamandaönemli olan şu notu da ihtiva ediyor; "bu, Ahmed Şah devrinin musavviriBhawani Das' ın eseridir." Minyatürler üzerinde böyle notlar çok enderbulunur. Bu minyatürleri mü şahedelerim, Metropolitan Sanat MüzesininŞah Cihan albümündeki di ğer baz ı benzer minyatürleri bana hat ırlatmaktadır. Bu kütüphanenin bir k ısm ı, münhas ıran yazmalara ayt ılmışt ırBuraya ait bir katalog, Mr. Jackson taraf ından ne şredilmiş bulunuyor.Onlar üzerinde çal ıştım ve birçoklar ın ı çok enteresan buldum. Hatfi'ninTimurname'si, 991/1538 y ılının Ramazan ında, Muhammed İbn MullaMir el-Hüseyni tarafından yaz ılmıştır. Müteveffa Mr. A. V. WilliamsJackson bu kolleksiyonun bir kataloğunu meydana getirmi ştir. Iran sanatının meşhur tarafgir mütehass ısı Mr. Arthur Uphan Pope, PhiladelphiaFree Kütüphanesinin sahip oldu ğu, John Fredrick Lewis Şark MinyatürleriKolleksiyonundaki Iran, Mo ğol ve Rajput resimlerinin bir sergisimünasebetiyle burada "Iran Minyatürleri" üzerinde bir konu şma yapmıştır.Bu münasebetle, Dean Putnam Lockwood ve Dorothy Hale Litchfieldtarafından, Haverfard Kolleji Sergisi için ziyaretçilere bir rehberolarak kısa bir liste haz ırlanm ıştır. Bu listeye k ısa bir göz at ış, bu küçükserginin Timur devrinin ba şlar ına ve sonlar ına ait minyatürleri ve ilkSafevi devrinin Iran, Rajput ve Mo ğol minyatürlerini içine alm ış olduğunubize bildirmektedir. Bu miynyatürlerin bir k ısm ı onlar ı yapan sanatkarlar45

tarafından imza edilmi şlerdir: Muhammed Talip tarafindan yap ılan veimparator Cihangir'i genç bir prens olarak gösteren portre, Muizzu'd-dinMuhammed el-Hüseyn tarafindan yap ılan ve imparator Evrengzib'i filebinmi ş olarak gösteren eser ve Muhammed Musavvir tarafından yap ılanMolla Do Piyaza'n ın mizahi portresi bu şekildedir.Philadelphia, Pennsylvania Üniversitesi Müzesi.•Bu önemli müze 1887 de, insan medeniyeti ile ilgili çal ışmalar içinkurulmuşturt Bu müze, Babil, M ıs ır, Filistin, Akdeniz ve iki Amerika'n ınçok k ıymetli arkeolojik buluntu kolleksiyonlar ından meydana gelmektedir.Sanat kolleksiyonlar ı, Çin, Hindistan ve İran'dan gelmi ş eserleri içineal ır. Ilkel insanlarla ilgili , son derece zengin kolleksiyonlar ı teşhir etmeklebu müze, Philadelphia müzesini tamamlamaktad ır. A. B. Devletlerininbu müzesi, üniversite müzelerine nazaran, birçok bak ımlardan üstün birdurumdad ır. Müzenin yüzden fazla becerikli üyesi, halihaz ırda gittikçezenginleştirilen fon sayesinde, Mezopotamya, Türkiye, K ıbr ıs v.s. yerlerdevazife alm ış bulunmaktad ırlar. Bugün, Etnoloji ve Antropoloji bilgimiziart ırmamızda bize, standart bir rehberlik edecek, çe şitli ne şriyat yap ılmaktadır. Özellikle, Islâm ın alış veri ş yapmak zorunda kald ığı, islâmöncesi devirle me şgul olarak, İslam görü ş noktas ından Yak ın ve OrtaDoğuyu anlamay ı düşünüyorum. Bu müzenin çok övülmeğe değer faaliyetleriolmaktad ır. Ben bu müzede çal ıştım. Özellikle bu mi ızenin,Babil kolleksiyonlanyla ilgili olarak Leon Legrain tarafindan yap ılanneşriyat ı çok önemli olup, hakikatte Mezopotamya kültürünü ele almaktadır. Gümü ş paralar ın ve Sasanile ı e ait yar ı-kıymetli ta şlardan yap ılmışpulların güzel örnekleri bulunmaktad ır. Bu sikkelerin, Pehlevi harfleridenilen bir çe şit yaz ıları da vard ır ki, muhtemelen Idıfi denilen en eskiArap yaz ısı harfleri buradan ç ıkar ılmışt ır. Keza, Emevi ve Abbasi halifelerineait, Dicle kenar ındaki Vâsıt'da bas ılmış ve Nippur'da bulunmu şolan, en eski nadir paralar da çok k ıymetlidir. Dr. Richard Ethinghausen,"Selçuk devrine ait imzal ı ve tarihli bir Kur'an" ba şlığı ile bir makaleneşretmi ş, literatürden anla şıldığına göre, bu müzedeki yazmay ı da esasolarak almışt ır. O, 559/ ı 164 tarihini ta şımaktad ır. İran'daki Damgan şehrinegiden mü şterek Iran heyeti, Philadelphia, Pennsylvania Üniversitesi GüzelSanatlar Müzesi ve New York'daki Amerikan-Iran Sanat ve ArkeolojiEnstitüsü tarafindan idare edilmi ştir. Seyahatin ba şlıca gayesi, Partian' ınyelini tayin etmek idi.Rhode Island Resim Okulu.En eskilerinden en modernlerine kadar, mükemmel resimlerden meydanagelen buradaki kolleksiyon, önceleri resim talebelerinin ve BrownÜniversitesi öğrencilerinin istifadesine tahsis edilmi ş idi. Ama bugün,46

umumi ziyaretçiler için çok cazip bir yer haline gelmi ş bulunmaktad ır.Sanat müzesi, kollejin bir tamamlay ıcı kısm ı olmaktad ır. Buradaki kolleksiyon,resimli camlar ı, kabartma foto ğraflar ı, renkli reprodüksiyonlar vediğer orijinal malzemeyi ihtiva etmesi bak ımından hakikaten e şsizdir.Bunlar aras ında, İmamzade Ebu'l-Kas ım' ın, bir zaman geni ş şöhretkazanan, tahta oymal ı lâhdi, Islam kolleksiyonunu temsil etmektedir.Minyatürler, yaz ı, tezhip ve kitap sanat ına ait diğer eserler, dikkatimiziçekmektedir. Buna belki muntazam bir islam Sanat ı kolleksiyonu denilmeyebilir.Fakat burada, yüksek nitelikte, çe şitli eserlerin olduğu görülüyor.Mr. L. Earle Row, Rhode Islam Resim Okulu Bülteninde, 1919 da,Iran minyatürleri konusunda bir yaz ı yazmıştır. Aynı konuda, Dr. EricSchroeder'in de 1947 tarihli bir yaz ısı vard ır. Ayrıca Tebriz, IsfahanŞiraz ve Herat Ekollerine ait minyatürler bulunmaktad ır ki, Bihzadtarz ının büyük tesiri, bunlarda hala devam etmektedir. Fakat Şah Abbas' ıat üzerinde avlan ırken gösteren, Safevi devrine ait bir minyatür, çokönemli bir örnektir. Yusuf-Züleyha konusunda, Züleyha'n ın, kölesi Yusuf'ugereği gibi korumağa davran ışın ı ; mütecessis ve tenkidci M ısır han ımlarının, bitişikteki odadan, pencerelerden ve tavandan 'bu hali gözetlemelerinigösteren minyatürdeki ingilizce bir el yaz ıs ı, bunun, Isfahanl ıBaba Şah (öl. 1604) adl ı bir hatrat ın eseri olduğunu göstermektedir.III. Sultan Murad' ı ve buna benzer konular ı gösteren, Türklere ait baz ıminyatürler de vard ır. A şağı yukarı ı 7oo y ıllarında, amatör bir minyatürcütarafından yap ıldığı anla şılan bir albümden al ındığı hissini verenbir hayli minyatür de, Moğol üslûbunda olanlar aras ında bulunmaktad ır.Bunlar, aşk sahnelerini, prensesin konser partisini v.s. göstermektedir.Baz ı yaz ı örnekleri, XVI. asr ın sonunda Istanbul'da çal ışmış Türk yaz ıüstad ı Bursal ı Fâhir'in elinden ç ıkan son nestalik üslûbunu göstermektedir.Nestalik tarz ının en güzel bir örne ği, Şah Ismail Safevi'nin saray ındaçalışmış olan üstad Şah Muhammed'in (öl. 1545) imzas ım ta şımaktad ır.Bu arada, me şhur Iranl ı hattat Muhammed Hüseyn'e ait, büyük harfibir yazı ; Şeyh Kemal Ismail'e ait 1591 tarihli, kar ışık ve okunmas ı güçbir sayfa; Hindistan'da, Ekber ve Cihangir devirlerinde ya şamış, me şhurAbdullah Muşkin Kalan imzal ı bir sayfa, Mir Ali'nin talebesi Ke şmirliMuhammed Husgan' ın yazd ığı bir sayfa; Abdurrahim Anbrin Kalan' ınbir sayfas ı ; Heratlı Şemsüddin Muhammed'in son derece güzel bir denemesi;Alemgir Evrengzib'in hizmetinde çal ışmış olan, Hidayetullah' ınbüyük harfli güzel bir nestaliki, Kur'an- ı Kerim'in, Tdrih-i Güzide'nin,Muhtarndme v.s.nin baz ı önemli yazmalar ı da bulunmaktad ır. Yine kolleksiyon,çok güzel kitap kaplar ını ihtiva etmektedir. En eski ve en güzelolan ı, koyu tonlu alt ın sürülmüş kırmızı çukur çizgileri, s ıcak kal ıpla yap ılmışolan ve tatl ı bir tezat te şkil eden çizgili bir bordürü ve klasik madalyonlarıihtiva etmektedir. Kitab ın kab ı, Hintli Bihzad' ın imzas ını ve47

935/1529 tarihini ta şımaktad ır. Ismin sönundaki Hindi ilâvesi, çağda ş!olan Kemalüddin Bihzad'dan kendini ay ırmaktad ır. Diğer kitap kaplan,yine Iran i şçiliğini göstermektedir. Bunun gibi, me şinden mamul, Iranmanzarasiyle resimlendirilmi ş divit kutular ı da vard ır. XVI. asra aitçiçekli ağaçlar önündeki bir şah ısla konu şan, atl ı bir adam ın resminimuhtevi, baz ı atlas, kuma ş örnekleri de vard ır.ilim cemiyetlerinin baz ı faydalı neşriyatı.Mr. Walter'in, Washington Kongre kütüphanesi Şark Bölümünderaflar ın tanzimini gösterirken, eski basmalardan bir tanesini ç ıkarmas ı vebu kitab ın da, Kur'an- ı Kerim'in, Avrupa'da 1696 da bas ılmış bir tercümesiolmas ı, sadece bir şans eseri Mi. Daha önce •bu kitab ı hiç görmemiştim.Bu nadir ne şriyat bana, Amerika'da bas ılmış ve bizim Islamtarihi ve kültürü çal ışmalar ımıza elzem olan bu kabil na şriyat hakk ındabilgi edinmem gerektiğini ilham etti. Bu gibi ne şriyat aras ında, AmerikaCoğrafya Cemiyetinin alt ı ciltlik büyük eserini zikretmek gerekir. Bu eserOrta ve Yak ın Doğu, Kuzey Hicaz gibi şarkiyat ara ştırmalar ına ait olupCzeeb Ilim ve Sanat Akademisinden Dr. Fr. Ladislow Reiger'in talebiüzerine, 1890 da deruhte edilmi ş, 19°8 de de bast ırılmıştır Buna benzerşekilde, Milli Coğrafya Cemiyeti (National Geographic Society)nin hizmetleride a şikârd ır. Bu cemiyetin, Milli Coğrafya Mecmuas ı (NationalGeographic Magazine) bol resimli, faydal ı ve standard makaleleri ilebüyük isim yapmaktad ır. Fakat yak ın zamanlarda, Washington'daki OrtaDoğu Enstitüsünün, ştimullü bibliografik meseleleri ele alarak, hizmetifa etmeğe doğru gittiğini görmüş bulunyorunı. Eser, Dr. Richard Ettinghausen.tarafindan, 1951-54 y ıllarında bas ılmış olup, ismi "Özellikle Ortaçağve Modern devreye önem verilmek üzere, bat ı dillerinde Yak ın ve Orta Doğu ileilgili kitap ve periyodiklerin seçilmi ş ve şerhedilmiş bir bibliyografyası" olup, dahasonra "Güney Bat ı Asya Hakk ında Bibliyografya ad ıyla, Henry Fie]d'in editörlüğüaltında, Florida Miami Üniversitesi Matbaas ı ne şriyatı olarakyayınlanmıştır ki bu, hakikaten be ğenmeğe değer bir faaliyet olmu ştur.Şimdi, 1956 ya kadar olan' ne şriyatlan elimizde bulunmaktad ır. Bu elzemneşriyat, hakikaten, âlimlerin geni ş çapta dikkat nazarlar ın ı çekmi ştir.Bundan ba şka "Orta Do ğuda cereyan eden ilmi ara ştırmalar" konusundakisenelik bro şürleri (1955 ve 1956), âlimlerin halen ara ştırmalarlameşgul olduklarını bize anlatma'ktad ır. Orta Do ğu Enstitüsünün, çeşitlisahalarda çal ışmakta olan âlimlerin birbirleriyle temaslar ın ı muhafazaetmeleri ve böylece herbi ıi diğerinin çal ışmalar ından haberdar olarak vetekrardan kaç ınarak, bilâkis birbirlerine faydal ı olmaları uğrundaki bugayretini takdirle kar şılıyorum. Washington'daki ikametim esnas ında,s ık s ık enstitüyü ziyaret ettim ve enstitü kütüphanesine yararl ı olmak içinelinden gelen bütün yard ım ı nazikâne harcayan, M ı% Marschal D. Rothe48

ile konu ştum. Bugün bu enstitünün "The Middle East Journal" adl ıdergisi, her tab ında, daima bütün çal ışma kollar ına ait, zamana uygunbilgileri ihtiva ettiğinden ve Doğuya ait ne şriyat ı ölçülü bir şekilde biraraya getirdiğinden Doğu için büyük bir yard ım olarak kabul edilmektedir.Lahor'da Orta Do ğu Enstitüsü Müdürü olan müteveffa Dr. George,Camp Keizar' ı 1955 de tan ımak fırsat ım bulmu ştum. O, İslam mimarisineçok titiz bir alâka göstermi ştir. Aram ızda yapt ığımız münakaşadançıkan görüş ayrılıkların ı tahkik etmek için, A. B. Devletlerine dönü şseyahatini, italya'mn Floransa yolundan yapm ış ve benim görü şümeuyarak, muayyen meseleler hakk ında, Floransa'dan bana yaz ı göndermi şti.49

ÖZEL KOLLEKSİYONCULAR VE SANATSEVERLERA. B.• Devletlerinde birçok sanat kolleksiyoncular ı ve bu i şten anlayankimseler olduğunu görüyorum. Bu ki şilerin özel kolleksiyonlar ı, yaln ızbelirli sahalardaki e şsiz eserlere sahip olmak sebebiyle iyi bir şöhreteulaşmakla kalmıyorlar, ayn ı zamanda bugün, sanat ın s ıra ile bütün kollarınıiçine alan standard müzeler olarak kabul edilebilecek durumdabulunuyorlar. Amerika'daki hemen hemen bütün müzeler ve galeriler,kolleksiyoncular ın şahsi gayretleri olarak ba şlamışlar, daha sonra umumamahsus müzeler haline gelmi şlerdir. Tahminime göre, bugün Şark Sanat ıkolleksiyoncular ı aras ında, Ingiltere'de Mr. Chester A. Beathy bulunmaktave onun kolleksiyonu, ihtiva etti ği şaheserlerden dolay ı büyük birsanat hazinesi addedilmektedir. Fakat bu kolleksiyonun büyüklü ğünün,onu zenginle ştirmek hususunda A. B. Devletlerindeki sanat eseri sat ıcılarınınyapm ış olduklar ı hizmetlere de çok şey borçlu olduğunu bilmek,daha büyük bir ilgi çekecektir. Büyük sat ıcılardan bir k ısmı New York'takiKevorkian Tesisi, Heeramaneck Galerileri, N. Khan Mouef'in Eski IranGa]erisi v.s.dir ki bugün, Iran Sanat ına, Şark veya Islam Sanat ının herhangi birisine ait standard bir sergi aç ılmak istenince, yukar ıda ad ı geçenmüesseseler kat ılmad ıkça, amaç has ıl olmıyacakt ır. Bu, onların kolleksiyonlarınınharikulade ve e şsiz eserlerden meydana geldi ğini ifade ederve onlar ın sanata kar şı duyduklar ı ilginin ve zevklerinin neticesidir. Busatıcılar ve sergicilerden ba şka, muhtelif amatör kolleksiyoncular davard ır ki, şu sergilere yard ımları olmuştur: 1928 de aç ılmış olan Yak ınDoğu Seramik Sanatlar ı Sergisi, New York Metropolitan Müzesi islamMinyatür Ressamlığı Sergisi (1933-34), San Francisco M. H. De YoungMemorial Müzesinde Islam Sanatlar ı Sergisi (1937), New York IranEnstitüsünde Iran Sanat ı sergisi (1956), Ohio Devlet Üniversitesi IslamSanatı Sergisi v.s.1934 de New York, Demotte Inc. Kolleksiyonundaki Iran veHindistan Minyatür ressaml ığ-ma ait bir sergi ve New York, DikranKhan Kelekian' ın hususi kolleksiyonundan te şkil edilmiş, Iran ve Hindistanminyatür ressaml ığına ait bir serginin katalo ğu (1934) ile, bunlar ıemanet verenlerin liste halinde isimleri ve te şhir ettikleri şeylerin tavsifleri,A. B. Devletlerinde kitleler aras ındaki estetik bilgisinin ve hattâ alelade50

münevver kimselerin kendi evlerindeki malzemenin e şsiz oluşuna kâfi birdelildir. A. B. Devletlerinde sanat ı koruma uğrundaki bu yöneli şler,halka genel olarak sanat ı anlama şuurunu vermi ştir ve bundan dolay ıonlardan baz ılar ı, sanat ın bu kolunda çal ışıp mütehass ıs olmaya ba şlamışlard ır. İşte genel olarak A. B. Devletlerinde bugün, hakikaten mükemmelsanat kolleksiyonlar ın ın bulunmas ının ve halk aras ında bir uyanrşınvarl ığın ın sebebi budur. Fakat, bir zamanlar bir bütüne ait olan baz ınadir sanat örneklerinin, bir k ısım sat ıcılar aras ında parçalara bölünmü şve çe şitli kolleksiyonlara da ğıtılmış olduklar ı da inkâr edilemez. E ğer birkimse, o bütünü tetkik etmek zorunda ise, parçalar ın bulunduğu çe şitlikolleksiyonlara müracaat etmek mecburiyetindedir. Mesela, Dioscorides'inMendfiu'l-Hayavdn ( Materia Medica ) ın ın, Abdu'llah b. Faz1 tarafındanresimlenen yapraklar ı , Şehndme'nin, Gazne'de yaz ılmış olan Kur'an' ınsayfalar ı Hamzaname'nin geni ş hacimdeki resimli nüshas ı ve diğerleribirçok kolleksiyonlara da ğılmış durumdad ır. A. B. Devletlerinde bugün,birçok sanat şahese ı leri uzak kö şelerde bile olsalar bu yolla elde edilebilirhale getirilmi şlerdir. Her „xıe kadar, bu bir k ıymetten dü şme gibi görünürsede, biz şimdi, İslam sanatlar ının cazibesinin ve onun estetik k ıymetininAmerika'n ın her yerinde bilinmi ş olduğunu anlamaktay ız.51

BIBLIYOGRAFYA— A Handbook of Muhammadan Art, M. S. Dimand, Metropolitan SanatMüzesi, New York, 1944.•2 - Islamic Miniature Painting, M. S. Dimand (Bil Islam Minyatürleriresimleri ve kitap süslemeleri sergisinin rehberi, New York MetropolitanSanat Müzesinde aç ılmıştır, 1933-34).3 — San Francisco'da 1937 de, M. H. De Young Memorial Müzesindeaçılmış olan Islam Sanat ı Sergisi.4 — The Art Museum in America, Walter Pach, Pantheon Books Inc.,New York, 1948.5 — American Art Directory, Dorothy B. Gilbert basmas ı, New York, 1955.6 — Exhibition of Persian Art, Amerika Iran Enstitüsü, New York, ı 94o.7 — The Numismatic History of Rayy, George C. Miles, New York, 1938.8 — Rare Islamic Coins, George C. Miles, New York, 195o.9 — Shiraz Painting in the 16 th Century, Grace Dunham Guest, Freer SanatGalerisi tab' ı, Washington, D. C. 1949.ı o — The Unicorn-Studies in Muslim Iconography, Richard Ettinghausen,Freer Sanat Galerisi tab' ı, Washington, D. C. 195o.— The Rise of North Arabic Script and its Kuranic Development, with a .fulldesen* ption of the Kuran MSS in the Oriental Institute, Nabia Abbott,Chicago Üniversitesi Oriental Enstitüsü Ne şriyatı, cilt ı , Chicago,Illinois, 1938.12 - Persian Miniatures in the Fogg Museum of Art, Eric Schroeder, Cambridge,Mass. 1942.— Survey of Persian Art, Oxford, 1938.14 — Ars Islamica —Ann Arbor— Michigan Üniversitesi Matbaas ı, I-XVI.— Ars Orientalis —Ann Arbor, Michigan Üniversitesi Matbaas ı .16 — Illustrated Handbook of the Museum of Fine Ars, Boston, 1956.52

AINDEKSAbbott, Nabiâ: 11, 12.Abdul Bedr: 30.Abdullah b. Fadl: 19, 41, 51.Abdullah Ensari: 1.Abdullah Han: 33.Abdurrahman Câmi: 1, 4, 16.Abdulhalik: 33.Aberle, E. Kathleer: 12.Acaibu'l-Mahlülcat ve Garaibu'l-Meocudat :18, 40.Ackerman, Phyllis: 39.Ağa Mahmud: 27.Ağaoğlu, Mehmet: 1.Ağa R ıza: 32.Ahmed b. Abdillah• 44.Ahmed Şah: 45.Aklil: 8.Ali b. Ebi Talib: 15.Ali Naki: 1.Alparslan: 20.Anbrin Kalan, Abdürrahim• 47.Andarzname, VI: 41, 42.Aramjam: 29.Arguni: 38.Argun Şirâzi: 15.Arnold, Thomas: 28, 32.Arrusby, Ramoud: 2.Ars Islamica : 20, 25,Arts Orientales: 25, -26.el-Asbahbudi, Şherda b. Şir Zail: 41.Automata: 42.Ayşe Sultan: 31.BBaba Şah: 16, 47.Bahadur Jeng: 33.Baybars, Sunkaro ğlu: 3.Baysungur Mirza: 1, 42.Beathly, Chester A.: 50.Bedevni, Necip Han: 13.Behram Mirza: 4.Belchand: 32.Beni Nasr: 35.Beni Resul: 24.Beridu'l-Hicaz: 8.Bhag: 33.Bhawani Das: 45.Bhim Gujarati: 16.-Bhim Kanvar: 33.Bichitr: 32.Bihzad, Hindli: 47.Bihzad, Kemaleddin: 28, 43, 47, 48.Binbir Gece Masalları : 12.Bishandas: 33.Bliss, Robert Woods: 5.Bostan : 8.Brown, W. N.: 4.Burned, Cora Tunker: 31.Celâleddin-i Rûmi: 16.Cengiz Han: 1.Cihangir: 21, 27, 28, 40, 43, 46, -47.Chitarman: 33.Clark, W. A.: 5.Cleveland Müzesi Bülteni : 43.Coleman, Lawrence Vail: VI:Coomaraswamy, A.: 20.Cooper Union Chronicle : 40.Corcoran, William Wilson: 5.Cürcani, Ismail: 15.Güveyni: 1.DDavud b. Yusuf b. Ömer: 24.Dekani, Jodu Rai: 33.Delâilu'l-Ilayrat : 39.Delverocchio, Andrea: VI, 24, 41.Demotte: 43, 50.Destan-2 Emir Hamza: 34, 38, 45.Dharamdas: 16.Dimand, Maurice S.: 32.Dioscorides: 15, 30, 41, 51.Divan- ı Muizzi: 41, 42.Dost Muhammed: 41.Dougherty, Paul: I.EEastman, Alvan C.: 27.Ebren-Krentz, A. S.: 38.Ebu Bekir Şah b. Hasan: 15.Ebu'l-Fazl: 45.Ebu'l-Hasan: 32.Ebu Nasr: 10, 13.Ekber: 13, 16, 18, 27, 28, 33, 34, 38,45, 47.Elsberg: 25.Emir Hüsrev: 28.Ensari, Hoca Abdullah 23.Enudr : 1.el-Erdebili, Muhammed b. Yahya b.Ahmed: 41.Errfa, Helmet van:Ettinghausen, Richard: 7, 25, 26, 31,46, 48:Evrengzib: 46, 47.FFâhir, Bursal ı : 47.Fathmohd: 33.Field, Henry: 48.Flushbacker, Herbert: 1.Folger, Henry Clay: 8.53

Freer, Charles L.: 6, 7.Frye, Richard N.: 41, 42.GGaulner, Steward: 23.Gazan Han : 31.Gazneli Mahmud: 36.The Genealogy of The Amir's of Crete : 38.Ghiath: 40.Giadstone, Lago: 12.Glidden: 23.Gotheil, Richard: 39.Govardhan: 32, 43.Grabar, Oleg: 26.Grocker, W. H.: 1.Grunnebaum G. E. von: 12.Guest, Grace D.: 7, 15, 26.Guillaume, A.: 28.Gülistan : 1, 4, 21.Gülşen-i Işık : 44.HHac ı Ahmed: 44.Hdfız Divan ı : 16.Hafız Maruf: 15.Hakâni: 1.Halife Me'mun: 19.Hamse : I, 7, 15, 18, 28.Hamse-i Eşref: 29.Hamzanaıne : 51.Handbook of American Museum, VI.Hariri: 15.Harren, Meta: 31.Hasan, el-Kas ım: 20.Haşim: 32.Hatfi: 45.Hatvany, Barron: 39.Heft Manzar : 20.Heft Peyker : 33, 34.Hidayetullah: 47.Hille, Philip K.: 28, 29.Hippiatrica : 15.Histoire Des Sultan Memluk De l'Egypte,3.Hoser, Philip: 43.Hümayün: 27, 34, 38, 45.Hürremli Ebul-Kas ım: 20.Hüseyin Mirza Baykara : .28.Islamische Bachibonde: 12.Islamische Kleinkunst: 12İbadullah, Murad el-Hüseyni o ğlu: 16.İbn Bahti şu: 30.İbn Mukleinin Kuzey Arap raz ıs na Hizmeti: 11.İ bn Sünadih: . 35.İbn Tahliaf, Gazi: 35.İbrahim Adil Han: 33.İkbal: 12.İmamzade, Ebul-Kas ım: 47.İnayet Han: 33.İskender: 10.İslam Han: 33.JJackson, A. V. Williams: 45.Jafferson, Thomas: 8.Jaganath: 16.Joardan, Movi Gopal Dev: 12.Journal of American Oriental Society 3, 42.KKâni, Sultan Ali: 15.Karaval, Cemal Han: 33.Katip Ezher: 33.Kayus b. İskender, VI: 41.Keizar, George Camp: 49.Kelekian, Dikran Khan: 50.Kelsey: 25.Kevorkian, H.: 31, 41, 50.Kramrish, Stella: 44.Kukuel, E.: 12.Kuran-ı Kerim : 6, 11, 14, 19, 20, 21,35, 39, 42, 46, 47, 48, 51.el-Ktwani: 28.Lalchand: 32.Leonardo da Vinci, VI: 24, 41.Leon Legrain: 46.Levdih : 1, 16.Lewis, John Fredrick: 45.Leyla: 40.Lochr, Max: 24.Lockwood, Dean Putnam: 45.LMMackay-Gett: 39.Maghadam, M. E.: 29.Mahmud b. Muhammed b. Yusufet-Tüsteri: 28.Mahmud Mazahah: 40.Maksut: 18.Mallali es-Saade ve Menabi es-Siyade : 31.Manohar: 32.Mansur: 32.54

Marley, Grace McCann- 2Maskina: 16. ,Materia Medica :' 19, 30, 41, 51.Mathews, C. D.: 3.McAllister, Hannah E.: 32.Mecnun: 40.Mehmed II, Fatih Sultan: 6.Meisterwerke Muhammed Anischer Kuust :40.Mellin : 9.Menafiu'l-Hayavan : 30-31, 5f.Mesnevi : 16.Meşhedli Sultan Ali: 8, 15, 21, 29, 33, 39.Mevlana Bak ır: 45.Mevlana Zahirüddin Ezher: 33.Mian Muhammed Muhsin: 43.The Middle East Journal: 49.Mihr-u Mü şteri : 26.Miles, George C.: 23, 36-37, 38.Miner, Dorothy E.: 14, 16, 45.Mir Ali el-Hüseyni: 21, 28, 29, 33, 45, 47.Mir Kolangi: 29.Mir Mah: 29.Mir Taki: 43.Mish, J. C.: 39.Molla Do Piyaza: 46.Mouef. N. Khan: 50.Mouer, Walter: 8, 48.Mu' cemu'l-Büldan : 11.Muhabat Han: 33.Muhammed Aga b. Abdü'l-Muhsin: 20.Muhammed Alem: 33.Muhammed Ali, Nakka ş : 16.Muhammed b. Abdilaziz b. Ali el-Balusi: 39.Muhammed b. Ahmed: 22.Muhammed Bak ır: 21, 45.Muhammed b. Osman: 21.Muhammed el-Hüseyn, Muizzüdin: 46.Muhammed Hüseyn: 47.Muhammedi, Heratl ı : 43.Muhammed Kas ım: 43.Muhammed Musavvir: 46.Muhammed Şemsüddin : 47.Muhammed Talip: 46.Muhib Ali: 33-34.Muhtarname : 47.Muizzi: 21.Murad: 32.III. Murat, Sultan: 31, 47.Musa el-Müzahib: 15.Mustas ımi, Yakut: 14.Muşkin Kalan, Abdullah: 16, 47.Mübarek Şah b. Kutb: 14, 15.Mübarek Şah Sisıfi: 14-15.Mücteba Minovi: 42.Mümtaz Mahal: 33.Mün'im Han- ı Hanan: 34.Mürşit, Şirazl ı Katip: 7, 15.Mürşidüddin, Sadrüddin oğlu: 26.NNaimüddin b. Mün'imüddin: 26.Nam-i Hak : 21.Nanah: 16, 32.Narsang: 16.Nasdih : 1.Nelson, William Rockhill: 27.Nollis, N.: 43.Nusrali: 44.National Geographic Magazine : 48.Nemoi: 4.Nevai: 16.Nice, Robert Van: 6.Nizami: 1, 7, 15, 18, 33.Nukat : 15.Numismatic History of Rayy : 36-37.oOgles, Ago Mehrut: 25.Oldham, Ethen M.: 18.PPadarath: 33.Pir Muhammed: 4.Pope, Arthur Uphan: 45.Posphragenitus, Kostantin: 30.Pratt, Ida A.: 39.Quatremere: 3.RRaja Süraj Sing Rathor: 33.Rare Islamic Coins : 36.Reiger, Fr I adislow • 48.R ıza b. Ali: 20.R ıza-i Abbasi: 42.Rockfeller, John D.: 31.Rothe, Marochal D.: 48.Row, L. Earle: 47.Rozenthol, Franz: 4.Rubens: 23.SSabzvari, Şeyh Kemal: 15.Sadi: 1, 8.Sami Dilleri ve Edebiyat ı Mecmuası : 12.Sanwla: 16.Sarre, F.: 12.Sarre-Martin: 40.Savtu'l-Hicaz: 8.Schink, Kanard: 18.Shivdas: 16.Schoeder, Eric: 19, 22, 47, 52.Schwarz, G. Ibeodar : 6.55

S ıddiki, Cemalüddin: 15.Smith, Myron B.: 9.Smithson, James: 6.Sprungling, Martin: 11.Stevens, George: 42.Studies in Muslim Iconography: 7.Sultan Ebu Said: 37.Sultan Muhammed: 4, 8.Survey of Persian Art: 39, 40, 43.Suz-u Güdaz: 16.Süheyli: 1.Süleyman, Kanuni: 33.şŞah Abbas I.: 27, 40, 47.Şah Cihan: 16, 21, 27-28, 32-33, 40, 45.Şah Devle: 29.Şah Ismail Safevi: 47.Şah Muhammed: 47.Şah Tahmasp: 39.Şarâni: 15.Şehndnze: 28, 42-43, 51.Şemsüddin b. Cacauddin: 37.Şerefüddin el-Buhari: 21.Şeyh Ferid: 29.Şeyh Kemal Ismail: 47.Şir Ali: 28.Şiraz Resim Sanatı : 7, 15, 26.Şirin Kalan, Hoca Abdüssamed: 45.Talut: 38.Tarih-i Elfi: 13.Tarih-i Güzide: 47.TTarih-i .Arigaristan: 16.Tebrizi, Mir Seyyid Ali; 45.Timurndme: 45.Titian: 23.Ümmül-Kurâ: 8.Walker: 38.Walters, Henry: 14.Weisman, W. R.: 1.Weleh, Stuart C.: 38.Welin, U. S. L.: 38.Whittware: 6.Wilinson, J. U. S.: 32.YYak ın Doğu Tetkkikleri Mecmuas ı : 12.Yakut: 11.Yezdi, Şerefüddin Ali: 28.Y.tısuf-Züleyha: 4, 47.ZZaferndme: 28, 42.Zahire-i Hdrizınşah: 15.Zandanfurruh, Ebu Said b. Azadmerd:1056