PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

ANKARA ÜNIVERSITESI İ L İ HIYAT FAKÜLTESIYAYINLARILXXXIVİ BN AL-KALBIPUTLAR K İ TABI( Kitâb al - Asnâm )Rosa Klinke — Rosenberger'in Almancaya çevirisini Arapçaasl ı ile karşıla ştırarak çevirenin giri şi ve notlar ı ile birlikteTürkçeye çevirenBeyza DUŞ ISGEN

ANK ARA UNIVERSITESI ILkRIYAT FAKÜLTESIYAYINLARILXXXIVİ BN AL-KALBIPUTLAR K İ TABIBeyza DUŞİSGENAnkara Üniversitesi ilâhiyat FakültesiPedagoji Asistan ı(71i7ı4 1.1 e ııı"7\le,3- ' 1”.4

IÇINDEKILERSayfaÖnsöz 5Kaynaklar ın Listesi 7Kısaltmalar 11Giriş • • 13Tercüme 23Notlar 55Indeks 95Arapça Metin 1

ÖNSÖZHicri II. yüzy ıl Arap aleminin ünlü soybilim, tarih ve hadis bilginiİbn tercûmesini sundu ğumuz "Putlar Kitab ı", Arap putçuluğununmenşei hakk ında olduğu kadar, en eski dini mönasebetler hakk ındada önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Dinler Tarihi ve Din Psikolojisi bakımındandikkate de ğer olan bu hacimce küçük fakat muhtevaca zengineseri dilimize kazand ırmak hizmetini yerine getirmi ş olmakla mutluyum.Tercüme alanındaki bu ilk çal ışmamda yard ımların ı esirgemiyen hocalarıma,arkada şlarıma ve eserin bas ılmas ını sağlayan İlöhiyat FakültesiYay ın Komisyonuna te şekkür etmeyi vazife sayar ım.Ankara Nisan 1968Beyza DeŞtINGEN

KAYNAKLARIN LISTESI1. 'Abid b. al-Abras and 'Âmir b. at-Tufayl : : The Divans. Ed. by Ch. L-yall, Leyden 1913.2. Abli'VAt6thiya. Divan. Mit Kommentar von L. Cheikho. 4. Aufl. Beirut1927.3 , Abulfeda: Historia anteislamica. Ed. H. O. Fleischer. Lipsiae 1831.4. Alt, Albrecht: Nachwort über die territorialgeschtliche Bedeutung vonSanherib's Eingriff in Palaestina. Palaestina jahrbuch, 25. Jahrg. (19-29), S. 80 ve dev. Berlin 1930.5. 'Alkama b. 'Abada al-Fahl. Die Gedichte. Hrsg. von A. Socin, Leipzig1867.6. Arnold, Fr. Aug.: Chrestomathia Arabica. Halis, Londini, Parisis 1853.7. Abi1 Bad:- Mairmln b. Qais. Gedichte. Hrsg. v. R. Geyer.London 1928.8. Beer, Georg: Steinverehrung bei den Israiliten. Schriften d. Strassburgerwissenschaftl. Gesellschaft in Heidelberg. Neue Folge. 4. Heft. Berlinu. Leipzig 1921.9 . Beklawi: Commentarius in Coranum, ed. H. O. Fleischer. Lipsiae 1846—48.10. Biblia Hebraica. Edidit Rud. Kittel. Editio tertia. Stuttgard 1929—1935.11 .Blau, Otto: Arabien im 6. Jahrhundert. Z. D. M. G. Bd. 23, S. 559-592.Leipzig 1869.12. Breasted, J. H.: Geschichte Aegyptens. Deutsch v. H. Ranke, Heidelberg.Wien 1936.13. Brockelmann, C.: Semitische Sprachwissenchaft. 2. Auflage. SammlungGöschen. Berlin u. Leipzig 1916.7

14 . - Geschicte der Arabischen Literatur. I. Bd. Weimar 1898, 2. Bd. Berlin1902.15. Brünnow-Fischer: Arabische Chrestomathie. 4. Auflage Berlin 1928.16. as-Sakih. 3. Band Millik 1280.17. Corani Textus Arabicus. Edidit Gustavus Fluegel. Lipsiae 1893.18. Caussin de Perceval: Essai sur l'histoire des Arabes. 3 Bde. Paris 1847-'902.19. Die Diwane der Huddailiten. Hrsg. v. Joseph Hell, Leipzig 1933.20. Divans of the six ancient Arabic poets. Ed. by W. Ahlwardt. London1870.21. Eichrodt, Walther: Theologie des Alten Testaments. Bd. 1, 11, 111. Leipzig1933, 1935, 1939.22. Eisfeldt, Otto: Einleitung in das Alte Testament. Tübingen 1934.23. - Der Gott Bethel. Archiv f. Religionswissenschaftl. Bd. XXVIII, S. 1ve dev. Leipzig 1930.24. Enzyklopaedie des Islam. Hrsg. c. M. Th. Houtsma, T. W. Arnold, R.Basset u. R. Hartmann. Leipzig 1913-1934.25 . Fischer, A.: Der Götze Ja0t. Z. D. M. G., Bd. 58, S. 869. Leipzig 1904.- Der Wert der vorhandenen Koran-übersetzungen und Sura III. (Berichted. Saechs. Akad. d. Wiss., Phil.-hist. KI., 89. Bd. 1937, 2. Heft).27- Muhammad und Ahmad, die Namen des arabischen Propheten. (Ber.d. Saechs. Akad. d. Wiss., phil.-hist. KI., 1932, 3. Heft, S. 19.)28. - Pfeile aus Nab:-Holz. Z. D. M. G. Bd. 58, S. 877. Leipzig 1904.29 • Flügel, G.: Concordantiae Corani Arabicae. Leipzig 1875.30. Fraenkel, Siegmond: Die aramaeischen Fremdwörter im Arabischen.Leiden 1886.31. Galling, Kurt: Biblisehes Reallexikon. Tübingen 1937.32. Gaudefroy-Demombynes: Pelerinage a la Mekke. Etude d'histoire religieuse.Paris 1923.33. Gesenius-Buhl: Hebraeisches und Aramaeisches Handwörtebuch. 17.Aufl. Leipzig 1921.34. Goldziher, Ignaz: Vorlesungen über den Islam. 2. Aufl. v. Franz Babinger.Heidelberg 1925.8

35 . Grether, Osk.: Name und Wort Gottes im Alten Testament. Z. A. W.Beiheft 64. Giessen 1934.36. Guthe, Hermann: Bibelatlas. 2. Aufl. Leipzig 1926.27. al-Malcâmât: 3. bask ı Beyrut 1903.38. Hassân b. Tâbit: Diwan. Ed. by H. Hirschfeld. Leyden-London 1910.39. Heilige Schrift, die. Die in Zürich kirchlich eingeführte Übersetzung.Zürich 1936.40. Heitmüller, Wilhelm: Im Namen Jesu. Göttingen 1903.41. Hempel, Joh.: Die althebraeische Literatur. Potsdam 1937.42 • Hess, J. J.: Von. den Becluinen des Innern Arabiens. Max Niehans, Zürich.43. Jâqât: Dictionary of Learned Men. Ed. by D. S. Margoliouth. 7 bde.London. 1907-31.44. - Gtographisches Wörtebuch. Hrsg. v. Wüstenfeld. 6 bde. Leipzig 1866-73.45 . İbn Ishâk: Das Leben Muhammeds. Bearbeitet von İbn Hischâm. Hrsgv. Ferd. Wüstenfed. 2 Bde. Göttingen 1859-60.46. - Leben Muhammeds. Bearbeitet v. Ibn Hischâm (übersetzt v. Weil).2 Bde. Stuttgard 1864.47. Ibn Duraid: Genaologisch-etymologisches Handbuch. Hrsg. v. Wüstenfeld.Göttingen 1854.48. Ibn Maniâr: Lisân al- 'Arab. 20 bölüm. Bâlâk 1299-1308.49. Ibn Sa 'd: Kitâb at-Tabaqât al-Kabir. Hrsg. mit anderen v. E. Sachau.Leiden 1905/40.50. Koran, der. Deutsche Übertragung v. Max Her ıning. Leopzig 1901.51 . Köhler, Ludwig: Die Offenbarungsformel "Fürchte dicth nicht" im AltenTestamentes. Schw. Th. Z. 1919, Ifve.52. - Theologie des Alten Testamentes. Tübingen 1936.53. Krehl, Ludolf: Religion der vorislamisehen Araber. Leipzig 1863.54. Kurzer Hand-Commentar zum Alten Testament. Hrsg. c. D. Karl Marti.Tübingen, Freiburg u. Leipzig 1897-1904.55. Lammens, Henry: Le culte des Betyles et les Processions Religieuseschez les Arabes Preislamites. Bulletin de l'Institut Francais d'ArcheologieOrientale. Tome XVII, p. 39 f. Le Caire 1920.9

56 . Lane, E. W.: Arabic-English Lexikon. 8 Bde. London 1863-93.57 . Laila wa-Laila: Tausend und eine Nacht. Hrsg. v. M. Habicht u.HL..Fleischer. 13 Bde. Breslau 1825-43.58. Leeuw van der, G.: Phaenomenologie der Religion. Tübingen 1933.59. Löhr, Max: Das Asylwesen im Alten Testament. Schriften der KönigsbergerGelehrten Gesellschaft 1930/31, S. 178 f.60. al-Maydâne: Mıtcma'al-Amsal. Kahire 1310.61 . Marmardij, Fr. M. S., O. P.: Les Dieux du Paganisme Arabe, d'apresIbn al-Kalbe. Revue Biblique, Tome XXXV. Paris 1926.62. al-Mutalammis: Gedichte. Bearb. v. K. Vollers. Leipzig 1903.63. Nöldeke, Th.: Geschichte des Qorâns. 2. Aufl. Bd. I und II bearb. v.Friedr. Schwally. Bd. III. v. G. Bergstraesser u. O. Pretzl. Leipzig 1909-1938.64. - Robertson Smith's Kinship and Marriage. Z. D. M. G. Bd. 40, S. 148f. Leipzig 1886.65. - Wellhausens Reste der arabischen Heidentums. Z. D. M. G. Bd. 41,S. 707 f. Leipzig 1887.66. Nyberg, H. S.: Bemerkungen zum Buch der Götzenbilder. Zeitschrift"Le Monde Oriental". Jahrgang 1939. S. 346-66.67. Riehm, Eduard: Handwörterbuch des biblischen Altertums. 2 de. 2.Aufl. Bielefeld u. Leipzig 1893, 1894.68. Rudolph, W.: Sanherib in Palestina. Palestinajahrbuch, 25. Jahrgang(1029), S. 59 f. Berlin 1930.69 . Smith, W. R.: The Religion of the Semites. Third edition. London 1927.70. Söderblom, Nathan• Einführung in die Religionsgeschichte. Leipzig 1928.71 . at-Tabari: Annalen. Ed. mit anderen. von M. J. de Goeje. 13 Bde. Leiden1879-1896.72. at-Tibreze: Commentary on the Ten Arabic Poems. Ed. by Ch. Lyall.Calcutta 1894.73 . Wellhausen, J.: Reste Arabischen Heidentums. 2. Aufl. Berlin u. Leipzig1927.74. Wüstenfeld, F.: Register zu den genaologischen Tabellen. Göttingen1853.75. Wright. W.: A Grammar of the Arabic languae. Third Edition by W.R. Smith and M. J. de Goeje. Vol. 1, 11. Cambridge 1896, 1898.76. az-Zahide, Muhammad Murtadcl al-Hanafe: Tac al-`Areıs. 10 cilt Kahire1306-07.10

KISALTMALARP. K. : Putlar Kitab ı (Le Livre des Idoles), Ahmad Zaki Pa şa'n ın ne şri, 2. bask ı, Kahire 1343/1924.E. d. Isl. : Enzyklopaedie des Islam.Z. D. M. G. : Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft.A. R. W. : Archiv für Religionswissenschaft.J. B. L. : Journal of Biblical Literature.R. G. G. : Religion in Geschichte und Gegenwart, 2. Aufl.Z. A. W. : Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft.TEVRAT'IN BÖLÜMLERININ ISIMLERI.Ç ıkış, Tekvin, Levililer, Say ılar, Tesniye,Ye şu, Hakimler, I. Samuel II. Samuel, I. K ırallar,II. K ırallar, I. Tarihler, II. Tarihler, Ester,Eyub, Mezmurlar, İşaya, Yeremya, Hezekiel, Ho şea,Amos, Mika, Tsefanya, Malaki, Süleyman ın Meselleri,( ( • • • .) )Yuvarlak parantezler içinde İbndil ve tarihyönünden aç ıklamalar ı bulunuyor. Bunlar ın konu ile do ğ-rudan do ğruya ilgisi yoktur.Kö şeli parantezler içinde, Yiikrit'un ilâveleri bulunuyor.bak. P. K. Önsöz, S. 36, 12 ve dev.Çift parantez içinde, Almança çeviriyi yapan yazar ın aç ıklamaları bulunuyor.Kuran ı Kerim ayetleri.P. K. kısaltmas ı daima Zaki 1924 baskıs ın ı işaret etmektedir ve onun,ilgili sayfa ve sat ır numaras ın ı vermektedir, parantez içindeki numaralarise, bizim kitab ımızdaki Ar a p ç a metnin ilgili sayfa ve sat ır numaras ınıvermektedir.11

GIRI ŞHicretin ikinci ve üçüncü y ılında, Abbasiler ça ğında, Kûfe ve Basra,Irakta, iki me şhur ilim merkeziydi. Üstünlük sava şında olan iki rakib filolojiokulu, burada çat ışıyorlard ı .Fakat, Kitle okulunun daha çok ara ştırmaya meyyal yönü, genellikleteoriye önem veren Basra'n ınki kadar ra ğbet görmüyordu. Sonralar ı Filoloji,Bağdat saray ında, çabucak ilim hüvviyetini kazand ı ve temsilcilerineiyi bir itibar sa ğlad ı. Tıpk ı, Hümanistlerin, Italyan rönesans ımn prens saraylarından faydaland ıklar ı gibi.İlk Abbasilerin egemenliğinde, ilmi çal ışmalardan kıymetli bir hazineortaya koyan, 9. ve 10. yüzy ıllarda şahikas ına ula şan ve hatta 13. yüzy ılınMoğol kas ırgas ına kadar mükemmelli ğini koruyan Arap filolojisinin, en verimliça ğını buluyoruz.Kitâb al-A şnam yazan, Hi şâm b. Muhammed b. as-Sâ'ib b. Bi şr al-Kal-Kûfe filoloji okulunun en parlak şahsiyetlerindendir. Onun künyesi, Abu'l'Munzir'dir. İbn al-Kalbi diye tanınmışt ır. İlmini, do ğduğu şehir olan Kûfe'de,eski Arabistan ın temayüz etmi ş bir alimi, ünlü bir hadisçisi olan vememleketinde en yüksek itibara sahip bulunan, ilk Abbasi halifeleri ça ğındaya şamış olmas ı muhtemel olan babas ı Muhammed b. as-Saib b. Bi şr'in yanındaelde etti.İbn al-Kalbinin babas ı, kendisini ilme vermezden önce, bölgesindekiorduya hizmet etmi ş ve ibn al-A ş'a ş' ın kumandas ında Dayr al-Camacimsava şına kat ılmıştı. (82 /701). İbn al-Kalin babas ın ın, diğer bilginlerin Halifab. Ijayyat, Muhammed b. Sa'd, Muhammed b. Abi's-Sari ve Muhammed b._Habib gibi hadisçilerin okullar ında zengin bilgisini elde etti. Keskin bir zeköyasahipti; yorulmak bilmeyen çal ışmas ı sayesinde, soybilimin ve eskiArabistan tarihinin çe şitli dallar ında kar şıs ına ç ıkılamaz otorite oldu. Onunreyine ekseriya çok uzaklardan bile ba şvuruluyordu. (kar ş . P. K. Önsöz,s. 17, 1. ve dev.)13

İbn al-Kalbe sonra, şöhretini geni ş ölçüde yayaca ğı ve önemli bir ö ğ-retim faaliyeti gösterece ği Bağdata gitti. H. 204 de, bir di ğer rivayete göreH. 206 da vefat etti. (P. K. Önsöz 19 /1).İbn al-Kalbe hadislerin rivayetinde çok ihtiyatl ı idi, o kadarki, dikkatlive güvenilir hadisçi diye me şhur olmu ştu. Bizzat i şitmi ş olmad ıkça hiçbirşeynakletmemi ştir; veya şöyle söylerdi: "Ben bunu bilmiyorum", "Bunadair bir şey i şitmedim" (kar ş . P. K. Önsöz S. 15 /7. ve dev.)Araplar ın pek çok me şhur eserleri İbn al-Kalbrden iktibaslarla doludurMeselâ "Kitâb at-Tabakat al-Kabir" (Hz. Muhammed'in, sahabnin ve hadisçilerinH. 230 y ılına kadar biyografileri) yazar ı İbn Sa'd ve "Ta'rih ar-Rasul va' 1-Muliik" yazar ı at-Tabarrnin eserleri. Bu ikisi, kitaplarnia, İbnal-Kalbrden pek çok şey alm ışlardır; ayn ı şekilde "al-Bayan vat-Tabyin (HitabetÜzerine)" in , "Kitâb al-klayavân (Hayvanlar Kitab ı)" ın ve ba şkalar ı-nın yazar ı Câlııi ve "Muruc az-Zahab ve Maâdin al-Cavâhir (Alt ın bilimi vemücevher kaynaklar ı)" yazar ı Al-Mas`âdi ona dayan ırlar. Yakeit ve `Abdal-Kâdir b. 'Omar al-Bagdadi de İbn al-Kalbrden pek çok iktibaslar yapm ışlardır. (Kar ş . P. K. Önsöz S. 12, 12. ve dev.).Fakat bunlar ın yan ında, hadisçiler aras ında, İbn al-Kalbe ve taraftarlarına kar şı olan ve onlarda, sahih bir hadisin ravilerinden beklenen kaliteninbulunmadığın ı iddia eden bir gurup vard ı Sünniler de ona dü şmancatav ır tak ınıyorlard ı ; onlar için İbn al-Kalbe sadece müteass ıp bir şii idi. As-Sam'âne, ondan bahsederken: "Sa ğlam bir temele dayanmayan haberlerlegaraib ve acaibi anlat ır" der. İmam Ahmad b. Hanbel de ona kin besliyor veşöyle söylüyordu: "Hisâm'dan kim naldediyor ? Fakat o sadece gece sohbetleri(samar) ve soybilim (nasab) yazar ıd ır. Ondan birisinin bir şey nakledeceğiakl ıma gelmezdi." (P. K. Önsöz S. 14 /10 ve dev.) İbn al-Kalbrnin hadisleriningüvenilmez oldu ğunu iddia eden daha ba şkalar ı da vard ı .Bilhassa taassup yönünden olan bu hücumlara ra ğmen gerçek şudurki, İbn al-Kalbe, kendi ifadesinden de anla şıldığı gibi ço ğunlukça dikkatlibir hadisçi say ılmaktad ır: "Hadiste isnad, giyimde, kuma ştı' damgas ı gibidir"derdi. (P. K. Önsöz S. 10, 9)Fakat şu var ki, ibn al-Kalbrye dayanan ifadelerde, zaman zaman ortayaç ıkan ayk ırıl ıklar nas ıl izah edilecek? Wellhausen'e göre böylesi aykırd ıklar (Beste S. 12), "sadakati, yüksek faziletiyle ölçüleri bir arap hadisçisininkitab ında eksik olmaz. Bu sözle, İbn al-Kalbe, bamba şka bir güvenilirlikletemayüz etmi ştir, demek istenmiyor; fakat sadece, tenakuzlar onuele vermekten çok tavsiye ediyorlar, demek isteniyor. Babas ı, yalanc ı sayılıyor (Agard, 9, 19, 28; 19, 58, 22; 86, 2); unutulmamal ıdır ki, bu çe şit hüküm-14

ler hemen daima tarafgirdir; yalanc ılık, bilhassa soybilimde ve Yemen hakkındakihaberlerde olagand ır ve Kidtb al-Aganideki isnadlar, k ısmen, Kalbrlere dü şmanl ıkla atfedilen bir kitapla ilgilidir (9, 16, 18 ss.). Halife II. Yabirşiirinde o, en büyük soybilim otoritesi olarak amhyor (Agâni 1,16, 18) O ğul, kaynak göstermekte çok gayretlidir ve e şyan ın ve zaman ınözelliğine göre hüküm verme ğe yard ım eden bütün iddialar ı kullan ır, DinlerTarihi ile ilgili beyanlar ında ise daima, en iyi Arap tarihçisi İbn 14.14ile birle şir. Onun ilmibilgisi islâm ufkunu a şmıştır. Arkada şı Viilcicti, onun,fevkalâde ma,s.ttlib bilgisi ve Arap kabilelerinin birbirleri için anlatt ıklar ıhicivli hikâyelere vuktifu sayesinde, Halife Mehdinin yan ında, nas ıl itibarve servete ula şt ığını anlat ır. (Tab. 3, 528)Putlar Kitabrnın ekinde (Zaki bask ısı), S. 67 ve dev. İbn al-Kalbrnintelifi olan ve İbn an-Nadim'in, hepsini Kitab al-Fihrist'inde (S. 96, 98) zikrettiği 141 eser gösterilmi ştir. Ayn ı şekilde hepsi, İbn al-Kalbrnin A ş -şafadrninKitab al-Vafi brla-Vafayât (Biyografik lügat) ındaki (Mıs ır DevletKütüphanesi, şifre 124 m ta'rih) bir biyografisinde geçmektedir. Bunlar, Arapların islâmdan önceki tarihinden, onlar ın zaferlerinden, muharebe günlerinden,soylar ından, diri diri gömülen k ızlardan, islâm ın en eski ve eski ça ğından,ülkelerden, şiirden ve şairlerden, hadislerden ve gece sohbetlerinden(samar) v.s. bahseder.Nyberg'in aç ıklad ığı gibi o zaman ın adetince, İbn al-Kabrnin yaz ılar ı ,çoğunlukla, küçük ders kitaplar ı ve öğrencilerine belli konularda verdi ğiderslerin notlarmdan ibarettiler. "Birkaç yaz ı daha geni ş muhteviyatl ı olabilir;fakat muhakkakki bunlar, hemen sonra moda oldu ğu gibi, geni ş hacimlikitaplar de ğildiler. Bunlar, edebi yanlar ı pek olmad ığından, kısa zamandakaybolup gittiler. Fakat ihtiva ettikleri materyaller, bol bol kullan ıldı, bubakımdan zann ım ızca İbn al-Kalbi, ismi s ık an ılmasa da, Islam literatüründeya şamaya devam ediyor. (Nyberg S. 349)Mıs ırlı bilgin Ahmet Zaki Pa şa, durmadan, İstanbul, M ıs ır ve Avrupakütüphanelerinde, İbn al-Kalbrnin, elde bulunan yaz ılar ını ar ıyordu. Fakato sadece, Camharat an-Nasab (Neseb Mecmuas ı Kolleksiyonu) kitab ınınbir k ısmı ile formaca küçük, fakat bilgice zengin iki kitap bulabildi: Birincisi,Kitab Ansab al-Nail (At soylar ı kitab ı), ikincisi Kitab al-A şnâm.Camharat an-Nasab kitab ı ün kazand ı ve İbn al-Kalbrnin ismini ebedileştirdi; bütün neseh ara şt ır ıc ılar ı ona dayan ırlar. Fakat kitap bütünüylemahfuz görünmüyor. (kar ş. elde edilen k ıs ımlar ı için, P. K. Önsöz S. 20ve dev. ve Brockelmann, G. A. L., I, Suppl. Band, S. 211 ve dev.)Kitab al-Ansab al-Ijayrde bulunanlar, İbn al-Arâbrnin aynı elyazmasındabulunan ayn ı konudaki eseriyle birlikte Les livres des chevaux V011. G.15

Levi della Vida, Leiden 1928 ba şlığı alt ında ne şredildi. Kitap, eski Arapların Cahiliye ça ğının, (tek tük de Islam ça ğın ın) en me şhur atlar ından bahseder.İbn al-Kabrnin, Ahmet Zaki Pa şa'n ın ara şt ırmalar ı sayesinde bulunanüçüncü Yazma eseri, Kitab al-Asnâm "Putlar Kitab ı"dır, bize Arap Cahiliyeça ğında ıı bilgi verir.Cahiliye Ça ğı, yani Arap putçulu ğu, yabanc ı tesirlere, bilhassa GüneyArabistan tesirlerine dayanan y ıld ızlara tapman ın, ve ayn ı zamandakahramanlara tapman ı n her çe şit izlerini ta şır. Fakat onda en çok,ilahlarave cinlere sayg ı ile birlikte genel bir ta ş a veya a ğ a ca t apma gözeçarpar.Kahramanlara ve atalara tapmay ı , Pullar Kitabı s. 51, 10. vedev. (32,17 ve dev.) da buluyoruz. (kar ş. Tevrat, Süleyman'm Meselleri 14,13 ve. dev.)Putlar Kitabı 'nda Ta şlara tapmaya, Kabenin Karata ş' Irlacaru'l-Asvad ile kahramanlara tapma olarak da niteliyebilece ğimiz Isâf ve Nâ'ilaP. K. S. 9; 29 (7,18; ve dev. 19,5), ve dev. Zu'l-ljalasa P. K. s. 34 ve dev..(23 ve dev.); Sa'd P. K. s. 36 (24); al-Lât P. K. s. 16. ve dev. (11); al-FalsP. K. S. 59 ve dev. girerler. Kar ş . Krehl, s. 69 ve dev. ve İbn Tyayna(Baya ııi I, 493, 12 ve dev.) ile P. K. s. 25-26 ve dev. (16,17 ve dev.).Putlar Kitab ı'ncla A ğaca tapma- ya da al-Tzza misaldir; P. K. S. 25 vedev. (16, 17 ve dev).Hristiyanl ık, Cahiliye Araplar ı aras ında, bilhassa yar ımadan ın kuzeyindeoldukça geni ş yayılma alan ı bulmu ştu. Yahudiler de as ıl Arabistandaoturuyorlard ı, mesela Medine bölgesinde ve Yemende. (kar ş . Wellhausen,Ek, s. 290 ve dev.)Islam Arabistan içindeki zafer zincirine ba şladığı zaman, ilk itina etti ğişey, putlara tapman ın bütün izlerini kökünden silmekti. Bu yüzden Islam ınilk ça ğında müslüman bilginler, herhalde, halk aras ında, fırsat buldukça,alışık olduklar ı putlara tapmaya dönü şler belirdiğinden, Cahiliye Ça ğı ileme şguliyetten çekindiler. Ancak yeni iman temelini sa ğlamla ştırdıktan veputlara tapma diye bir şeye dönü ş korkusu kalmad ıktan sonra, Arap Putçuluğunutetkike cesaret edildi.Nyberg, haklı olarak, m.a ğlubedilmiş, bilhassa alçalt ılmış bir dinin, muzafferlerinilk nesli taraf ından seve seve ve kasden unutturulmaya çal ışılacağınave bununla ilgili rivayetlerin silinece ğine dikkati çekiyor. Tevrat'tada görüldüğü gibi peygamberlerce sava şılan ve ezilen dinlerin hepsi tamamiylesöndüler ve daha sonraki Yahudilik, onlarla ilgili her gelene ği unuttu."Belki İslamda da böyle olacakt ı" diye yaz ıyor Nyberg, "e ğer, daha E-16

meviler ça ğında bol bol fışkıran Bedevi romanti ği, eski Bedevi ya şayışınaait hat ıranın canl ı tutulmas ına kuvvetle yard ım etmemi ş olsayd ı". Muhakkakki, eski Bedevi şiirinde ve eski Bedevi efsanelerinde putçulu ğun direktizleri, hayret edilecek derecede az ve zay ıft ılar; fakat herhalde izler daimavard ı ve Arabistanda, hala ya şamakta olan kabilelerin mahalli gelenekleri,baz ı eski alışkanl ıklar ı ve eski ayinlerin ta şla şmış kalınt ılarını muhafaza ediyorlardı. Bütün bunlar hadisçiler ve filologlar taraf ından gayretle topland ı,manaland ır ıldı ve böyleçe Arap Putçulu ğunun ara şt ır ılmas ı, önce filologve tefsirciler çal ışmas ı olarak do ğmu ş oldu. (Nyberg s. 348)Ba şka sebepler de yeni dinin, önceki anlay ış ve görü şlere ait hat ıralarıgeri itmesini ve reddetmesini kolayla ştırdı . Krehl, tahrik edici taassuptanbaşka, yaz ılı notlar ın teferruatl ı olmayışın ın da bu gayrete yard ım etmişolduğuna dikkati çekiyor. Elbette o zamana kadarki görü şlerin bast ırilışınında bir s ınırı vardı. "Mesela" bilimine çok de ğer verilen soy kay ıtlarınadokunulmuyordu; içlerindeki eski çok tanr ılı dini hat ırlatan i şaretler deherhalde anlams ız ve zarars ız telâkki edilmi ş olmal ıydı, aksi halde onlarmdayokedilmesi zorunlu say ılırd ı. Bununla birlikte bu soybilim listeleri, bizimilmimiz için, en az ından taur ıların isimleri ve onlara tapman ın yayılışıhakkında, en önemli kaynaklardan biridir. Burdan ba şka Araplar ın, şu veyabu ilahi varl ığa sayg ı ile ilgili olan, sayg ıyı ifade eden ve özellikle sayg ıyıbunlardan birisine hasreden isimleri takma al ışkanlıklar ı vard ı, mesela 'Abdal-' Uzzi1=` Uzza ilithesinin kölesi...Bu yolla, put isimlerinin pek çoklar ı veonlar sayesinde zay ıf da olsa, ibadet edildikleri bölgelere ait bir bilgi hat ırtırlarda kal ıyordu". (Krehl S. 2).Böylece Arap Putçulu ğunun ara ştırdmas ında canl ı bir gayret uyan ı-yordu. Büyük tarihi eser al-Magazi ve' s-Siyar (Peygamberin Sava şları veBiyografisi) in yazar ı 151 /768 yılında Abbasilerin II. halifesi al-Manşurunkendisini davet etti ği Bağdatta ölen Muhammed İbn İshak, Cahiliye Çağıile, Arap putçulu ğu ile uğra şanlar ın ve ondan kalan izleri arayanlar ın ilkiidi. Onun orijinal eseri kaybolmu ş görünüyor. Fakat `Abd al-Malik İbn Hişam(takriben 218 /833) Sira'sme onun büyük bir k ısmını kelime kelime aktarmıştı, onun içinde putlara ibadetle ilgili olarak okunacak baz ı şeylervardır. (bak: Wüstenfeld bask ısı). As-Suhayli al-Andulusi (öl. 581 H.) veAbu Zarr (öl. 770 H.) İbn Sira'sine yazd ıklar ı tefsirlerinde [as-Suhayli: ar-Ravi al-Unuf (Kahirede çok kereler bas ılmışt ır); Abu Zarr: Sarhas-Sira (ed. P. Brönnle, Kahire 1329)1, şurada burada ilmi yaz ılardan da ğınık olarak bulup ç ıkard ıklar ı, putlara tapma ile ilgili her çe şit teferruat ı naklettiler.17

Fakat, İbn İsbals'tan yakla şık olarak yar ım as ır sonra ölen İbnbi, Kitab al-aşneim "Putlar Kitab ı" eseri ile Putçulu ğa özel bir çal ışma ay ı-ranlar ın ilki oldu.Konu ile ilgili daha sonraki yaz ılar, kaybolmu ştur. Sadece İbn an-Nadim'in"Kitâb al-Fihrist"inde (H. 327 de yaz ılmışt ır), Yâkiit'un "Mu'camal-Udaba"sında (öl. 626 H.) v.s. bunlar ın isimlerini buluyoruz. Mesela, birIranl ı olan Fuiayl b. Marvân, bir Kitab al-A şnam yazd ı ; İbn an-Nadim onuKitâb al-Fihrist'inde ve Wilsât, Mu'cam al- Udabâ's ında an ıyor. Al-Cal, ıida (255 H.) bir Kitab al-A şnâm yazd ı. O, bu eserini "Kitâb al-ljayavân"ınönsözünde an ıyor ve ad-Damiri "Hayat al-Hayadin" ında (Hayvanlar ın Hayatı)bu yaz ıdan bölümler naklediyor. Bundan ba şka Filozof Abâ, Zayd al-Balla (340 H.) bir eser yazd ı : ar-Radd `alâ Abadâti'l-A.şnâm (Putlara Tapanları Tekzib (kar ş . İbn an-Nadim, Kitâb al-Fihrist S. 125 ve Ytildıt, Mu'cam al-Udabâ V, S. 112). Al-Azrakrnin (öl. takriben. H. 244) "Mekke Tarihi"nde de Arap putçulu ğunun bir tasviri var ve nihayet Peygamberin bütünbiyografilerinde bu konudan bahsolunur. (kar ş . P. K. Önsöz s. 23 ve dev.)İbn al-Kalbi'nin-Kitab al-A şnâm'ı güzel bir şans eseri olarak 12. yüzy ılakadar ( İbn al-Cavaliki H. 539, M. 1144 /45 de öldü) filoloji okullar ında kesintisizokutuldu ve korundu; ayn ı zamanda ona çok say ıda şerhler eklendi.Kitab Islam filologlar ın ın gösterdikleri bütün itinaya ra ğmen, yine de birsüre sonra ortadan kayboldu. Fakat YaKit'un eline (öl. H. 626/M. 1229),İbnelyazmas ı olan bir Putlar Kitab ı nüshas ı geçti (bak, biyografisiP. K. Ek, S. 89). O, eserin çok büyük bir k ısm ını (tahminen üçteikisini) Mu'cam al-Buldân'ına (Co ğrafya lügat ı) ald ı, ve eserinin düzenineuygun olarak, dal ı isimlerine göre bölümlendirdi.Aynı nüsha veya bir ba şka nüsha da `Abd b. `Omar al-Bağdadrnin(öl. H. 1093) eline geçmi ş olmal ı, çünkü o, Ijizânat al-Adab kitab ına,kaynak göstererek ondan pek çok aktarma yapm ışt ır, fakat yazmas ına aittafsilât vermemi ştir, 1, 92. 111, 210. 242-246.Daha sonra Irak' ın ünlü bilgini Mahnıiid şükri (öl. H. 13421924), Bulâğ al-Arab fi Ahvâl al-`Arab 11, 216-229 eserine, İbn al-KalbrninPutlar Kitab ından kısımlar ald ı . Zaki Paşa (P. K. Önsöz S. 25, 1 ve dev.),bunlar ın, al-Bağdâdrnin Hızânat al-Adab'inden istinsah edilmi ş olduğu görüşünde hakhd ır. Yaldit'un ve al-Bağdadrnin kulland ıklar ı el yazmas ı veyael yazmalar ı, kay ıplara kar ışmıştır.Kitâb al-A şnam'dan bölümler, Zaki Paşa'n ın gözden kaç ırdığı , İbn al-Cavzrnin (öl. 597/1200) eserlerinde de vard ır: Nakd al-`1Im va'1-`Ulamâ veyaTallois Iblis (Mıs ır, as-Sa`âda Matb. 1340), S. 56-63 (kar ş . Brockelmann, G.18

A. L. Supp. Bd. I, S. 212). Ben eseri göremedim, fakat, Geheimrat Fischerbey bana, bu bölümlerin mühim bir de ğeri olmadığını ve bütün bask ınınk ısmen hatal ı olduğunu bildirdi. Kitab ın İbn al-Cavzrnin kulland ığı nüshası aynen Zaki Pa şa'nın el yazmas ındaki hadisçiler zincirine dayan ır, yaniİbn al-Kalbrtlen geriye doğru Abd al-Cabbar aş-Şayrafrye kadar (bak. a şağıya)Metin, `Abd al-Cabbar aş- Şayrafrden ona `Abd al-Vahltab b. al-Mubarakyoluyla ulaşmışt ır (bak. Talbis Iblis) S. 56 ve dev.İşte 20. yüzy ılın başlar ında Ahmad Zaki Pa şa, İbn al-Kalbrnin PutlarKitab ının, hala mevcut olan ve merakl ı kitap kolleksiyoncusu Şeyh Tahiral-Caztriri (öl. 1338 /1920),nin elinde bulunan yegane yazmas ına rastlay ıp, onusat ın alarak elde etti ğinde yukarda geçti ği gibi pek çok sevinmişti. KahiredeZaki Kütüphanesinin k ıymetli bir parças ın ı te şkil eden bu yazmaya göre,Zaki nüshas ı baskısı yap ıldı (2. bask ı Kahire 1343/1924) ve ayn ı zamandaorijinalinin iki sahife t ıpkıbasımı da eklendi (bak: P. K. Önsözün sonu s.41 ve 43).Putlar Kitab ı bize bizzat Ibn al-Kalbrye kadar ç ıkan bir raviler zinciriile ulaşıyor [bak: P. K. S. 5 (3), Nyberg S. 351 ve dev ). Putlar Kitab ınınmetnini, İbn al-Kalbrnin yanında, H. 201 de bizzat tahsil eden ilk ki şi, Abil7l-Hasan 'Ali b. aş-Şabbah b. al-Furat al-Keitib'tir; o bunu Abil al-Hasanb. Ulayl al-Anazrye nakletmi ştir, raviler zinciri, metni, 463. olarak Muhammedb. Ahmad b. al-Muslima'n ın rivayetiyle alan Abu'l-Ifusayn al-Mubarakb. `Abd al-Cabbar b. Ahmad aş-Şayrafrye kadar devam eder. Bayilerzinciri daha sonra H. 499 y ılına kadar uzan ır; kar ş . P. K. S. 64, 3 (40,3). PutlarKitab ı H. 494 ün Muharrem ay ında bir defa yüksek sesle okundu. (İbnaş-Şayrafrnin önünde, karş . P. K. Önsöz S. 32, 6 ve dev.). Okuyan, Muhammedb. Na şir Atari-Fail idi; İbn al-Cevilliki ile ile Muhammed b. al-Husaynal-Iskaf da dinleyiciydiler.İbn al-Cevalilci, Muhammed b. at-'Abbas b. al- Furtit'm defterinden, PutlarKitab ı metninin bir suretini ç ıkardı; kendisi, tarih vermiyor, fakat herhaldebu i ş, 529 y ılından önce olmu ştur. Bu ilk suretten Ibn al-Cevalilti, H.529 da ikinci bir suret daha ç ıkard ı; kar ş. P. K. S. 64, 5 (40, 5). Ytildit, Mu'cam al-Buldiin'ında, İbn al-Cevalildnın ilk suretini kulland ı (karş . Yâkût111, 911, 19). İbn al-Ceveililernin ikinci sureti Zaki Kütüphanesinin elyazmasmınbu ikinci suretten fevkalade bir itina ile ç ıkar ılmış olan nümunesidir.kar ş . P. K. S. 63, 8. ve dev.; 64, 2, 7 ve dev. (39,8; 40, 2, 7).Bizim Putlar Kitab ı asl ında şöyle ba şlamahyd ı : İbn Cevillilci diyorduki: "Şeyh Abirl-Ilusayn al-Mubarak b. 'Abd al-Cabbar b. Ahmad as- Şayrafi,bize anlat ıyordu. Şeyh Abirl- Fail Muhammad b. Nâşir b. Multammad b.19

kendisine okuyor, ben de Muhammed b. al-Husayn al-Iskâf ile birlikte 494 ünMuharreminde dinliyordum."Metni, İbn aş -şayrafi'den naklen alan ve P. K. S. 5, 1 (5, 1) de "bizebildirdi" diyen ki şi, Mavhâb b. al-Cevâliki'dir. (bak P. K. Önsöz S. 28, 5 veP. K. S. 5, not 1).Esasen Yâkât'un "Coğrafya Lügat ı"ndaki İbn al-Kalbi'den özetlemeleriniWellhausen'in mükemmel eseri olan (Beste der Arabischen Heidentums)"Arap Putçulu ğunun Kal ınt ılar ı"run ilk mısmına borçluyuz. (2. bask ı 1897Berlin)Pullar Kitaldnın tertibi, elbette, eksiksiz olan orijinalinin bulunmas ındansonra, do ğru olarak gözden geçirilebilirdi. Kitap iki bölüme ayr ıl ıyor,5 (5). sayfada, eserin ravilerinin zinciri ile ba şlıyor. 6,5 (5, 13). sayfada, putlaratapmanın doğu şu ile ilgili bir giri ş var; sonra birer birer putlar anlat ılıyor.Arap putlar ının bu ıst ılahlar dizisi gerçekten canl ı tasvir edilmi ştir ve eskiArap şairlerinin m ısralar ı ile Kur'an ayetlerine dayand ır ılmıştır.47,5 (30, 7). sayfada, Putlar Kitab ının ikinci k ısm ında, konunun yenibir sunulu şu bulunuyor. 5 (5). sayfan ın uzun raviler zinciri, burada sadece,İbn `Ulayl al-`21nazi (al-Cavhari'ye rivayet eden) ve b. a ş -Şabbah'tanibaret. Bu k ısa raviler zinciri, birinci k ısımda geçen putlar hakk ında yenirivayetler getiren daha küçük bölümleri içine al ıyor. Bu ikinci bölümde S.50 ve devam ında (32, 3 ve. dev.). putatap ıc ılığın doğu şu, birinci k ıs ımdaS. 6 (5,13 ve dev.) oldu ğundan tamamen ba şka bir şekilde sunulmu ştur (Eseriniki k ıs ıml ılığı hakk ında kar ş . Nyberg S. 353 ve dev.)Putlar Kitab ının 33,9 ve 10 (22, 3 - 4). sayfalar ında, sanam ve vaşan' ın,53, 11 ve 12 (33, 20-21). sayfalardakinden bamba şka şekilde bir aç ıklamas ıbulunuyor.Böylece İbn al-Kalbi, konusunu ça ğın ın adetine uyarak tamamen sistematikbir şekilde sunmaya dikkat etmi ş tir.Kitaba, Zaldnin yazmas ına göre 63. sayfada, al-ya'bâb ve Bâcar isimliiki putu daha sokan bir ilâve yap ılmış .Daha sonraki bir ilâvede (P. K. S. 107 ve dev.) Zaki Paşa, ba şka arapçaeserlerde geçen putlar ı ve tap ınaklar ı sayıyıor.Kitab ın her iki k ısmında da putçulu ğun ba şlang ıc ı hakk ında birbirindenfarkl ı olan iki rivayet, ' Amr b. Luhayy'm Putçulu ğu Arabistana soktu ğumeselesinde birle şmişlerdir; bak: P. K. S. 8, 17,6 ve dev.); 13, 6 ve dev.(9, 18)- S. 54, 6 ve dev. (34. 6); 58, 5 ve dev. (36, 16 ve dev.)20

Krehl'de, S. 27 ve dev. eskiça ğlar ın tarihini sadece sathi ve özet olarakanlatan Arap yazarlar ının, garip bir şekilde, `Amr b. L ıdıayy' ın, İbrahim'ineski dinini (yani Bir Allaha tap ışı), putçulu ğu Arabistana sokmak suretiylede ğiştirmi ş olduğunda birle ştiklerini yaz ıyor (kar ş : Abulfeda, Histor. anteislam. S.136; Hamza İsfaheini I, S. 142; İbn Durayd S. 276; Şahrastâni S.430; İbn Haiti/din Nr. 557). Amr b. Luttayy' ın sebep olduğu bu Bir Allahatap ışın değiştirilmesini Hamza İsfehani, o kadar önemli ve tesirli say ıyor ki,onun vukubulduğu yılı, Araplar ın islâmdan öncesi tarihlerinin dönüm noktası sayıyor. Amr b. Luhayy', Hz. Peygamberin bir sözünden ötürü [Krehl,bu sözü tahmin ediyor: "`Amr b. Lultayy'l cehennemde, barsaklarm ı cehennemalevinde sürür gördüm"; bak. İbn Histim 50, 18, 51, 4, 442, 13 ve P.K. S. 58, 6 (37, 4)] puta tapanlar ın örne ği sayıl ıyor ve böylece, Arabistanaputyap ıcılığının girmesine sebep olan ki şi de o oluyor.Putlar Kitabı, en eski dini münasebetleri aç ığa ç ıkar ıyor. Eski ibadetşekilleri hakk ında çe şit çe şit efsaneler ve rivayetler sunuyor. Eski Arap şiirindenmısralar çok esasl ı bir şekilde bütünü destekliyorlar ve dinin bubasamağının Arap Putçulu ğunun pek çok eski, karakteristik şekiller gösterenilkel adetlerinden bir tabloyu önümüze seriyorlar.Pullar Kitabı'mn tercümesi, sadece arabistler için de ğil bilhassa arapçayıhiç okuyamayan veya ancak güçlükle okuyabilen dinler tarihçileri içinde (onlar için notlar k ısmı da çok önemlidir) ilgi çekici olacakt ır. Kitap, önceeksiksiz bir tercümeye vesile olmaktad ır, sonra onun yard ımıyla Wellhausen'in "Reste der arabischen Heidentums" kitab ındaki tercümeler de düzeltilebilecektir,çünkü kitap, Wellhausen'in dayanmakla yetinmi ş olduğu, Yii-Idıt'un, birçok yerlerinde memnuniyet verici olmayan Wüstenfeld baskısmınmetninden daha isabetli müteaddit bölümler getiriyor. Daha çok Kitab al-A şnâmdaki mısralarla me şgul olan Fr. M. M. S. Marmarci, nin değerli makaleside "O. P., Les dieux du paganisme arabe (Revue biblique XXXV, 1926)",kitab ımız ın tercümesini lüzumsuz k ılmaz.İbn al-Kalbi'nin Putlar Kitab ı, dinler tarihi bakımmdan çok de ğerlidir;Nyberg hakl ı olarak, S. 366, onun, "din de ğişimi probleminde çok önemliyeri oldu ğuna" i şaret ediyor. Kitab, Arap Putçulu ğu hakkında yeganeeski Arap monografisidir ve onun güzel bir tablosunu gözümüzün önündecanland ır ıyor.R. Klinge-Rosenberger21

TERCÜMEİbn al-KalbiPUTLAR K İTABI2

"Zaki Kütüphanesi"nde bulunan yegane elyazmas ınınkenar ında şunlar yaz ılıdır:"Ahmad b. Mut ıammad al-Cavharrnin rivayeti 3 , al-Hasan b. 'Ulayl al-`Anazi'den, onunki 'Ali b. aş-şabb(ib'tan, onunki de ondan [yani İbn al-Kalbilden"."Şayh Abu'l-klusayn al-Mubarak b. Abd al-Cabbar b. Ahmad a ş-Sayrafrnin rivayeti, Aba Ca'far Multammad b. Ahmad b. Muslima'den, onunki Aba.'Ubayd Allah Mul ıammad b. ' İmran b. Masa al-Marzubarddendir -Allahrahmet eylesin-.IIKenar ın alt kısm ında bir ba şka yaz ı ile bir bölüm daha var, onunsonradan eklenmi ş olduğu anla şılıyor. Şöyle yaz ıyor:"As-Succa 4 atlar ((atç ılık)) demektir. As-Sacca ise, Allah'tan ayr ıolarak tap ılan bir puttu. Hz. Peygamberin (Allah'tan ona selam olsun) birsözü onunla tefsir edilmi ştir:- Sadakalar ınız ı veriniz, çünkü Allah sizi Succave Bacca'dan kurtard ı, emin kıldı. Ayr ıca al-Bacca6 için derler ki: Bacca((bir devenin canl ı vücudu)) yar ılarak, ak ıt ılan kandan yap ılan ve eski A-raplarm k ıtl ık zamanlar ında yemeyi adet edindikleri bir sucuktur. Kelime,bacc (yarmak) kökünden gelmektedir, çünkü kan ak ıtan, ((devenin)) damarım yarmaktad ır.""Muhkam"den. 725

Ba ğışlayan, Esirgeyen Allah ın Ad ıylaŞeyh Abir l-Husayn al-Mubârak b. 'Abdu' l-Cabbâr b. Ahmad aş- Şayrafi9 bize'° anlatt ı, ona okunurken ben dinliyordum, dedi ki:Abd Ca' far Muhammad b. Ahmad G. al-Muslimair 463 y ıl ında bizeanlatt ı, dedi ki:Bize Abd 'Ubayd Allah Muhammad b. 'Imrân b. Mâsâ al-Marzubani° 2icazetli" olarak anlatt ı, dedi ki:Abd Bakr Ahmad b. Muhammad b. 'Abd Allah al-Cavhari" bana anlatt ı,dedi ki:Abd 'Ali al-Hasan b. 'Ulaylis al- 'Anazi bize anlatt ı, dedi ki:Ma' l-Hasan 'Ali aş-Şabbâh G. al-Furât" al-Kâtib bize anlatt ı, dedi ki:Ben Hi şâm b. Muhammad al-Kalbrye 201 yıl ında okuyordum:Babam ve diğerleri bize anlat ıyorlard ı -ben onlar ın sözlerinin hepsiniaynen yazd ım:' 7İbrâhim'19in oğlu ısmâil° 9'in (Allahtan ikisine de selâm olsun) Mekke'ye yerle ştiğinde pek çok çocu ğu oldu ve bunlar Mekke'yi doldurarak Amalikahları2° oradan sürdüler, zamanla Mekke kendilerine de dar geldi ve aralarındaharpler, dü şmanl ıklar ç ıkt ı. Bir kısm ı diğer bir k ısmını sürdüler, sürülenler,ülkede yay ıldılar, yeni geçimlikler arad ılar.Onlar ı putlara 21 ve ta şlara tapmaya sürükleyen sebep şu oldu: Mekke'den uzakla şan" bir kimse, Kutlu Eve sayg ıs ından ve Mekke'ye olan derinbağlılığından ötürü, yan ına kutlubölgeden 23 bir ta ş' almaks ızın uzakla şmazdı. Nerede konaklarlarsa 25 onu bir yere koyarlar 26 ve t ıpkı Kâbeyi tavaf ettiklerigibi kendilerine u ğur getirsin diye ve sayg ı ve sevgilerini ifade amacıyla onu tavaf ederlerdi 27 (çevresinde dönerlerdi). Kâbe'ye 28 ve Mekke'yeolan sayg ılar ı da devam ediyordu. Hz. İbrahim ve Hz. İsmail'den ö ğrendikleriüzere haccediyor 29, umre 30 yap ıyorlard ı .Bu davran ışlar ı onlar ı, gitgide, ho şlarına giden şeylere tapmaya götürdü,as ıl dinlerini unuttular, İbrahim'in ve Ismail'in dinini (Allahtan onlara26

selam olsun) ba şkas ıyla de ğiş tirdiler. Putlara tapt ılar ve kendilerinden öncekitoplumlar ın durumuna döndüler. Hz. Nah'un (Allah'tan ona selam olsun)kaviminin tapmış olduklar ı putlar ı, hat ırladıklar ı kadar, yeniden ortayaçıkard ılar. Aralar ında İbrahim ve İsmail (Allahtan onlara selam olsun) ça ğ-lar ırun adetlerini devam ettirenler de vard ı : Kiibe'ye sayg ı, onu tavaf, hac,umre, Arafat'ta 31 ve Müzdelife' "de vakfe", kurban sunmak, hac ve umre esnasında lebbeyk 34 diye ça ğırış gibi -bu adetlere kendiliklerinden birtak ımadetler daha katarak.Nizar 35 kabilesi ihlül s ıras ında şöyle derdi:Buyur Allah ım! buyur!Buyur, Senin orta ğın 36 yoktur! Ancak bir orta ğın vard ır, o dasenin hükmündedir.Sen ona ve onun sahip olduklar ına hükmedersin!Telbiye" ederek Onu birliyorlard ı, ilahlar ın ı da yanına kat ıyorlard ı,fakat sahipliğini yine Onun eline veriyorlard ı . Allah ( Şanx yücedir) peygamberine(Allahtan ona selam olsun) "Onlardan ço ğu Allah'a, ancak Ona ortakko şarak inamrlar 38" buyuruyor. Yani onlar Beni, Bana yara ştığı şekildedeğil, yaratt ıklar ımdan birini Bana ortak ko şarak birlerlerdi, buyuruluyor.'Akk 39 Kabilesi telbiye s ıras ında o ğullarmdan siyah olan ikisini önlerinekatarlar, bunlar kervanm önünde yürürler ve şöyle söylerlerdi:Biz 'Akk kabilesinden iki kargay ız! 4°Onlar ı takiben 'Akk'Akkkabilesi de şöyle söylerdi:kabilesi Sana teslimdir, Yemenli kullar ındır,Bize izin ver, ikinci defa haccedelim!Rabi'a 41 kabilesi haccettiklerinde, şartlar ını yerine getirip durulacakyerlerde durduktan sonra ilk nafrde42 dağıl ırlar, ta şrikin43 sonuna kadar beklemezlerdi((müslümanlar gibi)).Ismail'in (Allahtan ona selam olsun) dinini ilk de ğiştiren, putlar ı diken,Sâ'iba, Vasila 44, Baldra 44 ve Ifâmiya 44'yı getiren ki şi, 'Amr b. RabVa'cl ır ki,o, Lultayy 45 b. 1Jürisa b. 'Amr b. 'Âmir ve ljuzet'a' 46n ın babasıdır.'Amr b. Lultayy'm annesi, 'Amr b. al-1.1âriş 47'in. kız ı Fuhayra idi. Mudadal-Curhumi 4"nin kız ı Kam'a oldu ğu da söylenir.Al-lfüri ş, Keibe'nin yöne ticisiydi. 'Amr b. Luhayy büyüyünce yönetimi şinde onunla anla şmazlığa düştü, İsmailoğullart ile birle şip Cürhüm 49 ilesava şt ı. Onları yendi, Keibe'den uzakla ştırd ı, Mekke'nin d ışına sürerek KutluEvin bekçiliğini üzerine ald ı . 5°27

Sonra a ğır bir hastal ığa tutuldu, kendisine denildi ki: Suriye'de Ba/10 1denilen yerde s ıcak bir p ınar vard ır, oraya gidersen iyile şirsin, Oraya gitti,yıkand ı ve iyile şti. Oran ın halkının putlara tapt ığını gördü.-Bunlar nedir?diye sordu; dediler ki.-Biz bunlar ın arac ılığı ile yağmur ve dü şmana kar şıyard ım isteriz. Bunun üzerine, bunlardan kendisine de vermelerini istedi 82,verdiler. Onlar ı Mekke'ye getirdi ve Kâbe'nin çevresine dikti.1-Munzir Hi şam b. Muhammad dedi ki:((Babam)) Al-Kalbi'nin ((bana)) AM Salih'ten, onun da İbn 'Abbas'tan nakletti ğine göre Laf ve Nâila " (Cürhüm kabilesinden lilıf b. Ya' M delenbir erkek ve Zayd'in k ızı Nâila) vardı . İsaf Yemen'de Nâila'ya a şık olmuştu,kabileleri hac için Mekke'ye geldiklerinde ikisi Kabe'ye girdiler,insanlar ın gaflette bulundu ğu bir s ırada evde yaln ız kald ılar ve birle ştiler,"hemen de iki ta ş haline geldiler. 55 Ertesi sabah onlar ı öylece buldular, ç ıkardılar, durmakta olduklar ı yerlere diktiler. Daha sonra. Ifuza' 56a, Kurayş 57Kabe'ye hacca gelen herkes onlara tapt ı."ve Araplardan( İsmai/o ğullar ından ve diğer topluluklardan, Ismail'in dinini terkettikleris ırada, onlar ı hat ırlad ıklarma göre ilk adland ıranlar) ve bu putlar ı ilkedinenler Huzayl 59 b. Mudrika idi.Onlar Suva"1" put edindiler. Put, Yanbu' 61 bölgesinin Ruhât 62 yöresindebulunuyordu. Yanbu 'Medine çevresindedir. Bekçisi Lihyan" o ğullarıydı. BenHuzayrin şiirlerinden onunla ilgili bir şey i şitmedim, sadece Yemenli bir a-dam ın şiirini i şittim.Kalb 64 kabilesi, Dâmat " al-Candal'deki Vadd'i 66 put edindi.Mazhic 67 kabilesi ve Cura ş 68 halk ı Yagils'u 69 put edindiler. Şair şöyle dedi:Yaşa ((Mutlu ol)) Vadd, 70 çünkü art ık bize helal de ğildirKadınlarla, oyna şmak ", din i şi ciddiye ald ı .Bir ba şkas ışöyle dedi:Ya ğas 72 yürüttü bizi Murad'a 73 do ğru,Tan atmadan sald ırdık onlara!Ijayvt'ın 74 kabilesi Ya'uk'u 75 put edindi. O, şcınVya 76 Mekke yönündeiki gecelik 77 uzaklıkta bulunan Hayvan isimli bir köyde bulunuyordu. Ham-(Van' ın veya diğer Araplar ın onunla isimlendiklerini 78 i şitmedim; onlar ın veyadiğerlerinin onunla ilgili şiirlerine de rastlamad ım. Zannediyorumbunun sebebi, onlar ın şan'erya yak ın bulunu şlar ı, Himyarlilerle 79 kar ışmışolmalar ı ve Zil Nudis 80 yahudi olduğunda, onlar yahudi olurken birlikteyahudi olu şlar ıdır.28

Himyarliler Nasr'i 81 put edindiler.Onlar ona, Ba/lıa,"2 isimli bir bölgede tap ıyorlard ı. Himyarlilerden o-nunla isimlenmi ş birisini " duymad ım, onlar ın veya diğer Araplardan birininşiirinde de onun amld ığına 84 rastlamad ım. Bunun sebebi herhalde, HimyarlilerinTubba' 85 zaman ında putlara tapmaktan vazgeçip Yahudili ğegirmi ş olmalar ıd ır.Himyarlilerin Şan'ircla Ri' tim" isimli bir tap ınaklar ı 87 daha vard ı, ona saygıgösterirler, yan ında kurbanlar keserlerdi. Içinden sesler 88 işitildiği söylenir.Tubba' Irak seferinden döndü ğünde, Medine'denberi kendisine arkada şlıkeden iki haham da birlikte geldi. Kendisinden Ri'âm' ı yıkmas ını istediler.Tubba' -Istedi ğinizi yap ın, dedi. Onlar da tap ına ğı y ıkt ılar. Tubba' ile birlikteYemen halk ı yahudi dinine girdi. Bunun için ne Ri'âm'a, ne de Nasr'eherhangi bir şiirde veya isimde rastlamad ım.Araplar şiirlerinden sadece islamdan k ısa bir süre öncesine ait olanlar ınkoruyabildiler.Hi şam Aba' l-Munzir dedi ki: Ben s ırf Ri'Cım üzerine şiir i şitmedim,fakat di ğerleri hakk ında i şittim.Bunlar Nuh kavminin tapt ığı be ş puttur, Allah ( şan yücedir) peygamberine(Allahtan ona selam olsun) indirdi ği Kitab ında ((Kur'an)) onlar ı andı: [Nuh dedi ki:-Ya Rabbi, onlar bana isyan ettiler, mallar ının ve evlatlarmınkendilerine büyük ziyandan ba şka bir şey getirmedi ği ki şilere uydular,büyük bir hile düzdüler ve dediler ki:-Putlarm ızı sakın b ırakmay ı'',Vadd'i,Ya'iik'u ve Nasr'l terketmeyin. Onlar çok sap ıtt ılar,zalimlerin sap ıkl ıklar ından ba şka bir şeyini artt ırmal. 89'Amr b. Luhayy putçuluğu yay ınca Araplar da putlara tapt ılar ve onları ilah edindiler.Onlar ın en eskisi 1VIanat" idi. Araplar "Abd Manete i" ve "Zayd Manât"diye isimler koyarlard ı .Manat, Mekke ile Medine aras ında Al-Mu şallal' yöresinde, Kudayd 93denilen yerde, sahilde dikiliydi. 94Araplar ın hepsi onu sayarlard ı (çevresinde kurbanlar keserlerdi). 35 Avs"kabilesi, Hazrac96 kabilesi, Mekke'de, Medine'de ve kom şu bölgelerde oturanherkes ona sayg ı gösterir, kurbanlar ve hediyeler 97 sunardı .Ma'add 98 o ğullar ı, İsmail'in (Allahtan ona selam olsun) dinini'', kal ınt ı-larına ba ğlı idiler. Rabia 98 ve Muzar 98 da onun dininin kal ınt ılar ına bağlıydılar.29

Hiçbir kabile Manat'a Avs ve Hazrac kadar sayg ı göstermedi.Aba' l-Munzir Hi şam b. Muhammad dedi ki:Kurayş'ten 99 birisi bize, Abâ 'Ubayda b. Abd Allah b. Abâ 'Ubayda b.'Ammâr b. Ylisir'den (Avs ve ljazrac'i en iyi tan ıyan ki şiydi) naklen anlattı :Avs ve Hazrac kabileleri ile Yasrib 130 ve diğer yerler Araplarnıdan onlarındinine uyanlar haccederler, vakfelerde herkesle birlikte dururlar, fakat ba ş -larını t ıra ş ioi etmezlerdi. Tavafı bitirdikten sonra Manat'a gelirler, ba şlar ınıbu putun yan ında tıra ş ederler ve orada dururlard ı. Bu son hareket olmaksızın haclarnu tamam saymazlard ı . Avs ve Hazrac'in ((Manat'a olan)) a şırısayg ısı için Abd al-'Uzza b. Vadra al-Muzani veya ba şka bir arap şöyle der:Burada gerçekten do ğru, samimi bir yemin ettim,Hazrac kabilesinin kurban yerinde, 102 Manat'in yanında.Cahiliye Çağında Araplar ın hepsi, Avs ve Hazrac'e topluca Hazrac derlerdi.Bunun için "Hazrac kabilesinin kurban yeri" diyor.Allah ın ( şan ı yücedir) and ığı 103 Man& budur:* Ve öteki üçüncü Manât*O, Huzayre ve Huzeta'ya aitti.R-urays ve bütün diğer Araplar da ona sayg ı gösterirlerdi. 1" DurumAllah ın elçisinin (Allahtan ona selam olsun) H. 8. y ılda Medine'den ç ıkışmakadar böylece sürdü. Bu y ıl, Allahın (Mekke'nin) fethini bah şettiğiyıldı. Medine'den ç ıkal ı dört veya be ş gece oldu ğunda, peygamber `Alryigönderdi, 'Ali onu y ıkt ı ve orada bulunan şeyleri ald ı. Bunlar ı peygamberin(Allahtan ona selam olsun) huzuruna getirdi. Ald ığı şeylerin aras ındaĞassan 1 °5 k ırdı . Haris b. Aba Şamir 1 °6 al-Ğassanr ılin hediyesi olan iki kılıçvard ı : Birisinin ismi "Mihzam', öbürününki "Rasâb" idi. Bunlar, Alicama' 1"nın şiirinde andığı , al-Haris'in iki kılıc ıdırlar: 1 °8Demirden iki gö ğüs z ırhı üstüste ve üzerlerindeİki k ıymetli k ılıç: Milızam ve Rasab!Peygamber (Allahtan ona selam olsun) bu iki k ılıc ı da 'Ali'ye (Allah ondanraz ı olsun) verdi. Söylendi ğine göre, 'Ali'nin k ılıcı Zu' 1-falcar bu ikisindenbiriydi.`Ali'nin bu kıl ıçlar' Fals 109 mabedinde bulduğu da söylenir 11° Fals, peygamberin(Allahtan ona selam olsun) `Alryi gönderdi ği ve 'Ali'nin de yıktığı, Tayy ııı kabilesinin putudur.Onlar daha sonra al-Liit' ı 112 put edindiler.Al-Lat Ta'if" 13te bulunuyordu. Manlietan sonrad ır. O, dörtkö şe birkaya parças ından 114 ibaretti. Bir yahudi onun yan ında bu ğday dövmeyi 115adet edilmi ş ti.30

Bekçileri,n 6 Sak ıf 117 kabilesinden 'Attâb b. Mâlik o ğullar ıyd ı. Onun üzerinebir bina n' yapm ışlard ı. Kuray ş ve bütün Araplar ona sayg ı gösteriyorlardı .Ona nisbetle Araplar "Zayd al-Lât II 9 " ve "Taym al-Lât 12°" diye isimlertak ıy-orlard ı.Lat, bugünkü Ta'if camiinin sol minaresinin yerinde bulunuyordu.Bu, Allah ın ( şan, yücedir) Kur'an' Kerimde and ığı al-Lât'tır: 121 *Al-Lât ve al-' Uzzâ hakk ında ne dersiniz ?*.'Amr b. al-Cuayd ondan şöyle bahseder:Eğer ben Ka's'a 122Tapmaktayken al-Lât'ıolan ba ğımdan geçersem,terkeden ki şiye benzerim.Al-Mutalammis,' 23 'Amr b. al-.111unzir hakkındaki ta şlamas ında ondan 124şöyle bah şeder:Sen beni, ta şlama korkusundan sürdün, fakat hay ır,Al-Lât ve dikilmi ş ta şlar hakk ı için ((benden)) kurtulamazs ın!Bu durum Sakif kabilesinin müslüman olu şuna kadar sürdü. Allah ınelçisi (Allahtan ona selam olsun), Mugira 125 b. Şu'ba'yi gönderdi, o da onuy ıktı ve ate şleyip yakt ı.° 26Bununla ilgili olarak, şaddâd b. al-Cusami, putun yıkılışı ve yanig's ıras ında, Saldflileri ona dönmekten al ıkoymak ve ona dü şman etmekiçin şöyle söylüyordu:Al-Lât' ıkorumay ın ız, onu yokeden Allaht ır!Kendini korumayam siz nas ıl korursunuz ? 127İşte ate şte yand ı, alevlendi;Ta şlar ı uğruna sava şmad ı bile, de ğersiz! ' 28Allah ın elçisi ülkenize geldi ğinde,Döner, ve o puta 129 hiç kimse yard ım etmez.Avs b. Ifacar."° al-Lât'a yemin ederek dedi ki:Al-Lât'a, al-'Uzzâ'ya ve ona hizmeti tan ıyan herkese yemin ederim,Ve Allaha da yemin ederim ki, Allah onlar ın hepsinden yücedir!Sonra al-'Uzza'y ı put edindiler.O, al-Lât'tan ve Manâetan sonrad ır. Ben Araplar ın al-'Uzzâ'dan öncebu ikisinin ad ın ı takt ıklar ını i şittim.Tarnim b. Murr'un, o ğluna, "Zayd Manât" b. Taml ın b. Murr b. Udd b.Tâbiha ismini koydu ğuna ve "Abd Manât" ismine, al-Lât ismini de Şa'laba31

. 'Ukaba'nın. oğluna, "Taym al-Lat" diye takt ığına ve "Taym al-Lât" b. Rufaydab. Savr, "Zayd al-Lât" b. Rufayda b. Savr (b. Vabara b. Murr b. Uddb. Tâbiha), "Taym al-Lat" b. Namir b. Kas ıt, "Abd al-'Uzza" b. Kâ' b b. Sa'db. Zayd Manât b. Tamim isimlerine rastlad ım. Böylece al-'Uzza ilk ikisindensonra oluyor.Abd al-'Uzza, b. Ka'b, en eski Arap isimlerindendir.Al-' Uzay ıedinen ki şi, Zalim b. As'ad idi.O, Suriye Naly/a' 132sının kuzeyinde, al-Ğumayr'in kar şıs ında, Mekke'den Irak'a ç ıkışta sa ğda, Llarai isimli bir vadide bulunuyordu. Bu vadi, Zât`Irk'ın, al-Bustân'a do ğru dokuz mil yukar ıs ındad ır. Zalim b. As'ad onunüzerine bir ev 133 yapt ırmışt ı. Içinden ses 134 i şitirlerdi.Araplar ve Kurays ((çocuklar ına)) onun ad ıyla "Abd al-'Uzza" diyead koyarlard ı .O, Kurayş'in en büyük putuydu, onu ziyaret ederler, ona hediyeler sunarlar,yan ında kurbanlar 135 keserlerdi.Allah ın elçisinin (Allahtan ona selam olsun) bir gün ondan bahsetti ğinii şittik: "Ben kavmimin dinindeyken al-'Uzzâ'ya boz bir koyun sundum".Kurays kabilesi Ktıbe'yi şöyle söyleyerek tavaf ederdi:Lât hakkı için, 'Uzzâ hakk ı için!Onlar yüksek turnalard ır,'"Onlar ın şefaatine ümit 137 bağlanabilir!Üçüncüleri Manât hakk ı için!Derlerdi ki: Onlar Allah ın kızlarıdır (ha şa), 138 Onun yan ında şefaatçidirler.Allah, elçisini gönderdi ğinde ona şöyle vahyetti: *Al-Lât, al-'Uzzave üçüncüleri Manât hakk ında ne dersiniz ? O ğullar sizin de k ızlar Onunmu? O zaman bu haks ız bir üle ştirme olur. Onlar sadece, sizin ve atalar ı-n ızın Allahtan hiçbir selâhiyetleri olmaks ız ın takmış olduklar ı isimlerdir.*' 39./uray ş ona, Liurai vadisinde, Sulsânı"" isimli bir dağ yang ın ı mesken." 1ıştı ve oras ı Kabe'nin kutlu bölgesi gibi kutlu olmu ştu. Abâ Cundâb yapmal-Hıgali, al KırdCnin, tutkun olduğu bir kad ın hakkında söylemi ş olduğusözlerde şöyle geçer (kad ının 'Uzzâ'ya olan yeminini hat ırlat ır):Bütün varl ığıyla yemin etmi şti," 2 büyük bir yemin;Suldim tepelerini kutlula şt ıran tepeye"' and ıçmi şti:"Elbisemi göndermezsen, git!Hayat ımız ın sonuna kadar seninle aslal" konu şmayaca ğım!"32

Ummu ljuvayris'ten ayr ılık ona"' ac ı veriyor,Meram ı, ne şekilde olursa olsun durumul 46 düzeltmek!Dirham b. Zayd al-Avsi de ona yemin ediyor:' Uzz ■Vn ın kutlu"' sahibine"' andolsun,Evinin önünde SariP 49 bulunan ilâhal" andolsun.' Uzan ın kurban kesilen bir meydan ı vard ı, oraya Gabgabm denirdi.Al-Huzali, 152 Asma isminde güzel bir kad ınla evlenmi ş olan birisini ta ş -larken ondan bahseder:Asmâ bir danac ığın çenesiyle evlendirildi,Banâ Ganem' ı s 3 den bir adam ın kurban etti ği boz bir danan ın!Danay ı Uzzirnın gabğabına sürdüğü s ırada,Gözünde bir leke farketti ve da ğıtmakta" 4 acele etti!Kurban etlerini, o s ırada oraya gelenler ve orada bulunanlar aras ındaüle ştirirlerdi. Gabğab, Nuhaykatu'l-Fazarrnin Amir b. at-Tufayl'el" olan sözlerindede geçer:Ey' iimir" 6, e ğer mızraklar ımız sana eri şebilseydi,Mina'ya.is' ve Gabğab'a ko şan develer hakk ı için,[Ya kendini, bir k ılıcın dürtüşünden, kaçarak kurtar ırdın,Keskin"' ve kana susam ış ((bir kılıcın)); ya da şerefsiz" 9 bir şekildegeberirdin]Ondan Kays b. Munlsiz b. 'Ubayd b. Zât ır b. Habaşlyya b. Salül 16° [al-Huzet`i] de bahseder (Onu, Kiniina'mdan kludad oğullar ından bir kad ın doğurmuştur; baz ılar ı kadını kludâd Muharib'den sayarlar), bu, Kays b. al-1Judadıyya al-Fluzâıyya'd ır:Biz ilk and ıAllah ın evine içtikYoksa, Ğabgab'daki dikili ta şlara içerdik.Kuray ş kabilesi ona bilhassa sayg ı gösterirdi.Zayd 162 b. 'Amr b. Nufayl (cahiliye davrinde kendi kendine ibadet eder,'Uzzâ'ya ve di ğer putlara tapmazd ı), bu konuda şunları söylemiştir:Lat' ı da 'Uzztry ı da hepsini terkettim,Kuvvetli ve sab ırl ı olan böyle yapar,Bundan böyle ne 'Uzzeı'ya ne onun iki kız ına inan ıyorum,Ne de Ganem oğullar ının iki putuna giderim.Hubal'i°63 de ziyaret etmemKi o, akl ımın ermedi ği çağda bize ilâht ı .33

'Uzzıl'ınn bekçileri, Bant't S ıdaym' 164den Banit ,Şayldın b. Câbir b. Murra[b. 'Abs b. Riga b. b. 'Utba b. Sulaym b. Man ştir] idi. Onlardanson bekçilik eden, Dubayya [b. Haramî as-Sulami] idi. Aldı ' ijiraşıssDubayya'dan bahseder; kendisi ona gelmi ş ve bir çift iyi sandal, ondanhediye olarak alm ıştı .Sandalla= eskidiğinde bana sandal giydirdi,Dubayya, o ne iyi dosttu!Genç bir öküzün derisinden yap ılma.Biribirine uygun güzel bir çift sandal.Ey yolcularm serin durak yeri!E şyalar ın, soğuk ve nemli rüzgârm kamç ıladığı yolcuların!Dubayya açhğma köselerle kar şı koyuyordu.Yuvarlak 166 çöreklerle dolu, eri ştilmiş yağ ile örtülü kâselerle!'Uzztt'ya ibadet, Allah peygamberini gönderinceye, peygamber de onuve öbür putlar ı yokedip tap ılmalar ını yasak edinceye kadar ve haklar ındaayet 167 ininceye kadar devam etti.Bu yasak Kuray ş'e çok zor geldi. Abii Uhayha 168 (Sa'id b. b. U-mayya b. 'Abd Şams b. 'Abd Manâf), ölüm dö şeğine dü şünce, Abt't Lahab 169onu ziyarete gitti ve a ğlar buldu. Dedi ki:-Niçin a ğlıyorsun ey Abâ Uhayha,öleceğin için mi ağl ıyorsun? Fakat ondan kurtulu ş yoktur.-Hayır, dedi, korkuyorumki, art ık benden sonra 'Uzzil'ya tap ılmayacakt ır. Aldı Lahab dediki:-Vallahi sen ya şadığınca ona, senin sebebinle tap ılmad ı, senden sonra dasenin ölümün sebebiyle, ona tap ılmaktan vazgeçilmez. Abli Uhayha, AbâLahab'in ona tapmaktaki kuvvetli heyecan ından çok memnun oldu ve dediki:- Şimdi anladım ki, benden sonra birisi bulunacak!Fetih 170 yılında peygamber (Allahtan ona Selâm olsun), Wılid b. Valid 171i çağırdı ve dedi ki:-Batn ı Natda'deki a ğaca git ve onu kes! Gitti, kesti veDubayya'r da yakalayıp öldürdü; Dubayya onun bekçisiydi.Aldı Utristş Dubayya için şöyle ağıt 172 yaktı :Dubayya'ye ne oldu, o günden beri görmedim onu,içenlerin aras ında; ç ıktığını, tavaf etti ğini de görmedim?Ya şasaydı,'" sabah ın erken saatinde (( şarap)) dolu bir kâseyleç ıkardı,Hatif'74 oğulların ın yonttu ğu içki kaplar ından bir kâseyle.Onun büyük bir kül yığın' ve büyük bir tenceresi vard ı,Çorba kab ı, kış mevsiminin suyu s ızdıran yalağına 175 benzerdi.34

[Suldn 1" ıss ızlaştı, bo şald ı; yaln ız vahşi hayvanlarVe Ğaraf çaldıklar ında h ışırdayan rüzgar orada bar ınır],(Abirl-Munzir dedi ki: Yatifu, at- ıaveifân'dan, tilfa-yatifu'dan gelir;al-Hatif, Banli 'Amr b. Asad' ın bir koludur; al-lakifu, dibine su vurarak çatlamışkırılmış su yalağıdır, (Arapçada): Icad lahlfa'l-.Hav£u (su yala ğı çatladı)denir.(Abli'l-Mun;ir dedi ki: Said b. al-A ş Abi't Uhayha, Mekke'de sar ık sard ımı onun sar ığından, ba şka kimsede bulunmazd ı).Al-Anazi Ald ı 'Ali 1" bize 178 anlatt ı, dedi ki: 'Ali b. aş-Şabbt*th bize anlattı, dedi ki: Abû'l-Mun;ir bize bildirdi. dedi ki: Babam bana Abriten, o da ibn 'Abblls'tan naklen, dedi ki:Al-` Uzzâ, Batt ı. Natda'deki üç hurma a ğac ında 179 bar ınan bir di şi şeytandı. Peygamber (Allahtan ona selam olsun) Mekke'yi fethetti ğinde Halidb. Valid'i göndererek dedi ki:-Batn ı Nahla'ye git, orada üç samura (hurmaağacı) bulacaks ın, birincisini kes! Gitti ve kesti. Döndü ğünde peygamber(Allahtan ona selam olsun) sordu:- Bir şey gördün mü? -Hay ır, dedi.- İkincisini de kes! buyurdu. Gitti ve kesti, sonra peygambere (Allahtanona selam olsun) geldi,-Bir şey gördün mü? diye sordular.- Hay ır dedi.-Üçüncüsünüde kes! buyurdular. Gitti, fakat ne görsün; önünde, saçlar ı karmakarışık,elleri ensesinde, di şlerini g ıcırdat ıp duran bir cad ı, arkas ında daDubayya (b. Harami aş-Sayblini) as-Sulami, bekçisi. görünce dedi ki:Ey 'Uzzet, 18° bir sald ırı§ sald ır da, beni yalanc ı ç ıkarma!Yürü, Halid'in üstüne, eteklerini dola örtünü kald ır!Çünkü bugün, sen,öldürmezsen,Utanç içinde devrileceksin, kendini koru!Heilid dedi ki:[Ey 'Uzzet ],181seni inkar gerek, sana övgü de ğil!Gördüm ki, Allah seni alçaltm ış !Sonra ona vurdu, ba şını kopard ı, o anda cad ı, simsiyah kömür oldu.Sonra ağac ı kesti ve bekçisi Dubayya'yi de öldürdü. Peygambere (Allahtanona selam olsun) gelerek olanlar ı anlatt ı. Buyurdular ki:- İşteArt ık Araplar için 'Uzilı yok. Bu günden sonra ona tap ılmayacak!" 2Bunun üzerine Abil H ırâş, Dubayya için, yukar ıda geçen beyitleri söyledi.35

Abâ'l-Munzir dedi ki: Kuray şliler ve Mekke'de oturan diğer Araplar,hiçbir puta, ' Uzzâ'ya gösterdikleri kadar sayg ı göstermezlerdi. sonar Lât,sonra Manât gelirdi.Kuray şliler, diğerlerinden ayr ı olarak, yaln ız ' Uzzâ'ya ziyaretler yapar,ona hediyeler sunarlard ı. Bunun sebebi zannediyorum, ona yak ın bulunu ş-lar ıyd ı.Kuray ş kabilesinin 'Uzzâ'y ı seçti ği gibi, Sakif kabilesi de Lât' ı seçmişti.Aynı şekilde Avs ve Hazrac de Manât'ı seçmi şlerdi.Fakat Hepsi de ona (yani ' Uzzâ'ya) büyük sayg ı gösterirlerdi.Amr b. L ıthayy' ın getirdiği be ş puta [Bunlar Allah Taalân ın Kur'an ıKerimde and ıklar ı d ır: 183 * Vadd'i, Suvâ' ı, Yagâs'u, Ya'âk'u ve Nasr'i bırakmayın!*]ise buna oldu ğu kadar veya buna yak ın de ğer vermezlerdi. San ı-yorum ki bu, o putlar ın onlara uzak bulunu şlar ındand ı .[Kurayş gibi Ğani 184 ve Bâhilai" da 'Uzzâ'ya taparlard ı. Peygamber(Allahtan ona selam olsun) fj âlid b. Valid'i gönderdi, o da a ğaçlar ı kesti, eviyıkt ı, putu kırd ı ].Kurayş'in Kâbe' 186nin içinde ve çevresinde de putlar ı vard ı .Onlarca bunlar ın en büyüğü Hubal187 idi.Duyduğuma göre bu, k ırm ızı akikten, insan şeklinde bir puttu, sa ğ kolukır ıktı. Kuray ş onu bu şekilde alm ış, sonra ona alt ından bir kol yapmışlardı .Onu ilk diken Huzayma b. Mudrika b. al-Ya's b. Mu:zar idi. Bunun içinona ljuzayma'nin Hubal'i derlerdi.O, Kabe'nin içinde bulunuyordu ve önünde yedi 1" tane fal oku vard ı .Birisinde "şarilı" ((saf)) yaz ılıydı, öbüründe "mulşak" ((safdeğil, iğreti)).Bir do ğumdan şüphelendiklerinde ona bir hediye sunarlar, sonra fal oklar ı-n ı çekerlerdi. E ğer "sarilı" ç ıkarsa çocu ğu kabul ederler, "mulsak" ç ıkarsakabul etmezlerdi. Ölüm üstüne bir ok, nikâh üstüne de bir ok vard ı; diğerüçünün ne i şe yarad ığını öğrenemedim. Bir meselede anla şmazlık olduğunda,bir yola veya ticarete niyetlendiklerinde, gelirler, onun önünde fal oklar ıçekerlerdi. Ne ç ıkarsa ona görel" hareket ederler, karar verirlerdi.'Abdu'l-Muttalib 19 ° onun yan ında, o ğlu Abdullah [peygamberin (Allahtanona selam olsun) babas ı ] hakk ında fal oku çekmi şti. Abit Sufyân b.klarbu 9lin, Ulffic/ 192 günü muzaffer oldu ğunda, hitabetti ği put da budur:Yücel Hubal! ı 93 (Yani dinin yücelsin!)36

Peygamber (Allahtan ona selam olsun) de şöyle kar şılamıştı :Allah hepsinden büyük, hepsinden yücedir!Onlar ın !saf ve Nailai" isimli putlar ı da vard ı .Bu ikisi ta ş olduklar ında, onlar ı, halka ibret olsun diye, Kilbenin yan ı-na diktiler. Fakat üstünden uzun süre geçip de putlara tap ılmaya ba şlan ınca,onlarla birlikte bunlara da tap ıldı. İki ta ştan birisi hemen Kabe'nin yanında,öbürü Zamzaml" kuyusuna yak ın dikiliydi. .Kuray ş, Kabe'nin yan ındabulunana öbürünün yan ına ta şıd ı. Onlar ın yanında kurban keser, hayvanboğazlarlard ı .Abû Talibl" (Kuray ş peygamber (Allahtan ona selam olsun) sebebiyleBanti Hâşim" 97e kar şı andla ştığında, onlara andiçerek) o ikisi hakk ında şöyledemi şti:Soyumu ve kalbilemi Kdbe'nin yan ında toplad ım,Çizgili Yemen örtüsünden giysisini tuttum,A ş'ar' 198lar ın bineklerini çöktürdükleri yerde,İstif ve Neiila'dan ç ıkan sulara andolsun!(Dedi ki: Al-Va şelilçizgili kuma ş demektir).isaf'tan, Bi şr b. Abet ljazim [al-Asacli] ı 99şöyle bahseder:Başında ku şlar 2" oturuyormu ş gibi hareketsiz, ona yakla şılmaz!Haymblarm201 isafin202 önünde duru şlar ı !Araplar 'Abd 203 ile ba şlayan isimler kullamrlard ı. Bunun putlarla 204 ilgiliolup olmad ığını bilmiyorum. Mesela: "Abdu "Abdu Ganem","Abdu Kuled", "Abdu Ruiei".Baz ı raviler, Ru:za,n111205 B anû Rabra b. Ka'b b. Sa'd b. ZaydMa/diem tap ına ğı olduğunu söylerler, al-Mustavgir206 onu yıkmıştır. (Bu,'Amr b. Rabra b. Kez'b b. Sa'd b. Zayd Man& b. Tami ın'dir. Fakat şu şiirisöylediğinden al-Mustavgir diye and ır•Su balchrlarnıda207 cızırd ıyor,S ıcak sütte pi şirme ta şlar ımn208 cız ırdadığı gibi!Dedi ki: Al-yağir, s ıcak, kaynar demektir).Al-Mustavgir, islamiyet çağında Ruilt'y ı yıktığında şunları söylemişti:Ruzirya bir saldırış saldırd ım,Karanl ık fundalıkta harabeye çevirdim onu!37

Ve onun istemedi ği şekilde 'Abd Allah diye ba ğırd ım,Çünkü ancak 'Abd Allah gibi birisi haram bölgeyi zaptedebilir.İbni Adham (Kalb kabilesinden 'Amir b. 'Avf 2" oğullarmdan biri) deşunları söyledi:Kavmimizden atl ılarla kar şılh ştın,Seni 'Ayyâr' ın çekirgelerine benzettiler!Onlar ı görünce ürktün,Tıpk ı domuzun 210 s ıcak 2" sudan ürktü ğü gibi!(( İbnal-Kalbi)) Dedi ki: Al-igâr s ıcak su demektir. 'Ayyâr da Kalb kabilesindenbir adamd ı, so ğuk bir sabah çekirgelerin hücumuna u ğradı . 'Ayyâr'ın bir di şi eksikti, yeri de bo ştu, çekirgelerim yemeye ba şlad ı. Birisi di ş bo ş -luğundan d ışar ı kaçtı 'Ayyâr dedi ki: Vallahi bu canh' (yani ölmemi ş). Beyittegeçen ganazâke,213 atlılar seni 'Ayyâr' ın çekirgeleri214 s ıkışt ırdığı gibisıkıştırdılar, demektir).Allâh ın elçisi (Allahtan ona selam olsun) Mekke'nin fethi günü, zaferd.en2i5 sonra mescide girdi, putlar Kâbe'nin çevresinde dikili duruyorlard ı .Yayının boynuzuyla onlar ın gözlerine ve yüzlerine dürtmeye ba şlad ı, aynızamanda şöyle söylüyordu: *Hak geldi, bat ıl gitti bat ıl zaten gidicidir*.216Sonra buyurdu, putlar ı yüzüstü devirtti, hepsi meseidin d ışına ç ıkar ılıp yakıldılar.217Rasid b. 'Abdullah as-Sulami bu konuda şunlar ı söyledi: 218Dedi ki: 219 Gel ((eskisi gibi)) konu şalım' Olmaz dedim,Allah ve İslam bunu bana yasak ediyor! 22 °Muhammed'i ve ümmetini görmedin mi,Fetihten sonra, putlar k ır ılırken?As ıl sen Allah ın nurunun yay ılışını görmeliydin,Sirkin221 yüzünü karanl ık bürürken!Dedi ki: Onlar ın Manâf '1222 da vard ı.Ona nisbeten Kuraysliler "Abd Manâf" 223 diye isim koyarlard ı. Fakatben onun nerede bulundu ğunu ve onu dikenin kim olduğunu bilmiyorum.Hayızlı 224 kad ınlar putlar ına yakla şamaz ve onlara dokunamazlard ı,225ıkta dururlard ı .ancak belli bir uzaklBu konuda, Bal'et226 b. Kays b. 'Abdullah b. Ya'mar, cüzzaml ı olan aş-Şaddetlı al-Laysi ile ayn ı kişidir, şunlar ı söylemi ştir (Hi şam b. Mul ıammadAbii'l-Munzir dedi ki: Ifilid b. Sa'id b. bana babas ından naklederek38

dedi ki: Kendisinden soruldu-Bu nedir ey Bara? Dedi ki:-Bu, Allah ın parlattığıkılıc ıdır):[İbn al-Hurayz'ı 227 Zameım'da 227 b ırakt ım,Arkada şlar ıyla birlikte; açgözlü 228 ku şlar çevresinde dönüyorlard ı !Atlar ın ilerlemesine, ancakZay ıf yetimlerin inleyi şleri kar şı 229 geliyordu!]Dü şmanlar ı da b ırakt ım, ku şlar biraz uzaklar ında bekle şiyorlard ıHay ızl ı kad ınların Manânı'lçevresinde bekleyi şleri gibi!( (( İbn al-Kalbi)) Dedi ki: Al-Mu'tanizu, bir yerden beride duran demektir).Dedi ki: Mekke'li her ev sahibinin bir putu 2" vardı, evlerinde ona taparlardı. Birisi bir yolculuğa niyetlendi ğinde, evinde yapt ığı son i ş, eliyleona dokunmak 2n olurdu; yoldan döndü ğünde de, evine girer girmez, yaptığıilk i ş, ayn ı şekilde, eliyle ona dokunmak olurdu.Allah peygamberini (Allahtan ona selam olsun) gönderdi ği, o da onlaraAllah ın birliğini bildirip, yalnız Ona ibadet etmelerini, ortak ko şmamalar ı-n ı söylediği zaman, dediler ki: "Ne o, ii:ablan bire mi indirdi, 232 doğrusu buşa şılacak bir şey! 233 "Putlar ın ı kastediyorlard ı .Araplar putlara tapmay ı çok basitle ştirmi şlerdi:Baz ılar ı bir tap ınak, baz ılar ı da bir put edinmi şlerdi.Bir puta veya bir tap ınağa gücü yetmeyen, Kâbe'uin veya diğer tap ı-naklard.an birinin önüne ho şuna giden bir ta şı diker, sonra tap ınağı tavaf 234şlara al-An ş eıb2" derlerdi.Bunlar heykel şeklinde olursa, yani belli birer şekilleri olursa, bunlaraal-A şnâm veya al-Av şdn 236 derler, onlar ı tavaf etme ğe de ad-Davâr237 derlerdi.Birisi bir yolculuk s ıras ında konakladığında, dört tane ta ş al ır, içlerindenen güzelini seçerek onu il:ah edinir, di ğer üçünü de tenceresine pi şirmeta şı 238 yapard ı, ayr ıl ırken onu orada b ırakırdı. Ba şka konaklay ışlarında daayn ı şeyi yapard ı.Araplar bütün bu ta şlara kurban keserler, hayvan bo ğazlarlard ı, böyleceonlara yakla şırlardı, bununla birlikte Keıbe'llin hepsine üstünlüğünütanırlardı : Hac ve umre için ona giderlerdi.Yolculuklar ı s ıras ındaki davran ışlar ı da, s ırf Kabe'deki hareketlerinihatırlayarakt ı, ona olan derin e ğilimlerinden ötürü böyle yap ıyorlard ı .eder gibi onu tavaf ederdi. Bu ta39

Ta şlar ının ve putlar ının yan ında kestikleri koyunlara al-'Atâ'ir 239 diyorlardı (aVatira Arap dilinde az-zabilıa, ((bo ğazlanmış)) demektir); kurbankestikleri yere de al-'itr, (sunak) derlerdi.Bu konuda 240Onu 242Zuhayr b. Sulmâ 2" şunlar ı söylemi ştir:bırakt ı 243 ve bir gözetleme kayas ının 244 tepesine uçtu,Ba şını kurbanm kana bulad ığı 2" bir kurban ta şı gibi! 2"Ijuzira'dan Mulaylı oğullar ı -bunlar Taha at-Talalffit'ın 247 soyudurlarcine248 taparlard ı. Onlar hakk ında şu ayet indi: *Muhakkak ki, Allahtan gayritapt ıklar ın ız da sizin gibi kullard ır*! 249Bu putlar ın aras ında Zu'l-lıalasa 4" da bulunuyordu.Zu'l-halasa, üzerine bir çe şit taç oyulmu ş ak bir ta şt ı. Mekke ile Yemenaras ındaki Tabâla'da, 251 Mekke'den yedi gecelik uzakl ıkta bulunuyordu.Bekçileri, Bâhila b. A' şur'dan Umâma oğullar ıyd ı. Has'am, 252 Bacila,253 Azdas-Sarât 254 ve Havâzin 255 Araplar ından onlara kom şu olanlar ona sayg ı gösteirlerve kurbanlar sunarlard ı. [Ayn ı şekilde, Tabâla'da oturan Araplarda ona sayg ı gösterirlerdi.] Onlardan biri şunlar ı söylemi ştir:Ey Zu'l-lıalasa, e ğer sen kan davas ıyla görevli olsayd ın,Benim gibi, ve senin baban gömülmü ş olsayd ı,Düşmanın öldürülmesini yasak etme hatas ına dü şmezdin!Bu adam ın babas ı öldürülmü ştü, intikam almak istiyordu, Zu'l-lıalasa'yageldi, önünde fal oklarm ı 256 çekti, fakat yasaklay ıcı ok ç ıkt ı, bununüzerine, yukar ıda geçen beyitleri söyledi: Bu beyitleri f ınraa'l-Isays b. Hucral-Kandi'ye 2" atfedenler varsa da yanl ışt ır).?ulaş 258 b. Zuhayr bu konuda, aralar ındaki bir andla şmayıkastederek, kendilerini bu andla şmada aldatan A ş'aş b. Valızşt, al-Haş'amrye 2" der ki:Ona aram ızdaki 2" ilahi hat ırlatt ımVe uzun süredir mevcut andla şmay ı, hat ırlad ıysa!Tabâla günündeki ak 26° ta şı da hat ırlatt ım,Hıristiyan oldu ğu 262 an-Nu'mân 263 hapishanesini de!Allah ın elçisi (Allahtan ona selam olsun) Mekke'yi fethetti ğinde, Araplarmüslüman olduklar ı ve temsilcileri ona geldikleri zaman Cadı- b. 'AbdAllah 264 da müslüman olarak gelmi şti. Peygamber (Allahtan ona selam olsun)dedi ki:-Ey Carir, beni Zu'l-lıalasa'dan kurtarmaz ~m ı ? -Hayhay!dedi. Peygamber (Allahtan ona selam olsun) de onu gönderdi. Gitti, Bad,-la'dan "mas oğullarını da beraberine alarak puta yürüdü. ijaş'am ve Bâhi-40

la putu korumak için onunla sava şt ılar. Bahila'dan, o gün, onu koruyanlardan100 ki şiyi, Has'am'hlarclan da pek çok ki şiyi öldürdü, Banâ Kuhâfab. b. ljas'am'dan da 200 ki şi öldürdü. Onlar ı yendi ve bozguna u ğratt ıZu'l-halasa tap ına ğını yıkt ı, ate şe verdi, tap ınak yand ı. Olanlar üzerine Has'am'dan bir kad ın şunlar ı söyledi.:Banû Umâma, al-Valiyya'da 265 yığın 266 yığın döküldüler,Hepsi de karg ı yaralar ıyla 267 inler halde!En önemli i şleri için gelmişlerdi,Önlerine, k ılıelarlyla kükreyen arslanlar 268 ç ıktı !Ahmas kahramanlar', Haş'am kadmlarma daHer yana da ğılan hakaretten pay dü şürdüler!Bugün ( İbn al-Kalbrnin ça ğında) Zu'l-halasa, Tabâla eamiinin kap ıe şiğidir.Biz Allah ın elçisinin (Allahtan ona selâm olsun) şöyle söyledi ğini işittik:"Davs'ler, al ışık olduklar ı şekilde, tekrar Zu'l-halasa'ya taparken, kadınlarının kıçları birbirine çarpmad ıkça 269 dünyan ın sonu gelmiyecektir".Kinana'nın 270 iki o ğlu olan Mâlik 27° ve Milkân 27° boylar ının, Cudda 271(Cidde) k ıy ıs ında Sa'd 272 isimli bir pullar ı vard ı .Bu uzun bir kaya idi. Onlardan birisi bir gün develeriyle, develeri onavakfetmek ve böylelikle onun taraf ından takdis olunmak için puta vard ı.Tam puta yakla ştığı s ırada develer ürktüler [çünkü putun üzerine kan dökmeadeti vard ı] Herbiri bir tarafa da ğılarak kendisinden ayr ıldılar. Adamçok üzüldü, bir ta ş alarak puta fırlatt ı ve dedi ki: "Allah senin ilâhl ığın ı kaldırsın! develerimi kaç ırtt ın." Sonra [gitti, onlar ı arad ı, buldu, bir araya getirdive] şöyle söyleyerek uzakla şt ı :Biz Sa'd'a bizi birle ştirsin diye geldik,Fakat Sa'd bizi darmada ğın etti. Öyleyse biz Sa'd'dan de ğiliz!Sa'd art ık çöldeki kayadan ba şka bir şey de ğil!Ona ne e ğri ne de do ğru için dua edilir! 273Davs'in, 274 yani Munhib b. Davs oğullar ının Zu'l-kaffayn 2" denilen birputları vard ı .Müslüman olduklar ında, peygamber (Allahtan ona selâm olsun) At-Tufayl b. 'Amr ad-Davd, 27"yi gönderdi, o da onu yakt ı, aynı zamanda şunları söylüyordu:Ey Zu'l-kafayn, 277 sana tapanlardan de ğilim!Bizim do ğumumuz seninkinclen daha şereflidir!İşte senin içini ate şle doldurdum!41

Azd soyundan al-Wıris b. Ya şkur b. Muba şşır o ğullar ın ın Zuşşara 278denilen bir putlar ı vard ı .Al- Ğatarif'ten biri onunla ilgili şu beyti söylemi ştir:Zu' ş - şarCı'll ın önünde çepeçevre yer ald ıkVe güçlü kuvvetli ordumuz, dü şmanlar ın başlar ını kopard ı .KuZiia' 279nın, Lahm' 280 ın, Cüztım' 281 ın, Âmi/a 282 ve Ğatafan' 283 ın suriyeboylar ında al-Ukaysir 284 isimli bir putlar ı vard ı .Zuhayr b. Aba Sulnni ondan şöyle bahseder:Ukays ır'ın kutlu ta şlar ına andiçtim!Başlar ın ve bitlerin kaz ındığı 285 yere andiçtim!Rabi' b. 2abu' al- Faz61,2" de şu beyti söylemi ştir:Çevresindeki insanlar ın övgü ve alkış 287 namelerininSahibi 288 olan Ukays ır'a andolsun ki ben 289 .Fahm' 2"in müttefiki aş -Şanfara al-Azdi ondan şöyle bahseder:Evet, 'Amr ve gurubunu himayesine alm ış olan biri,Ukays ır' ın291 giysilerine andolsun, bana güçlük ç ıkar ır!Muzayna292 kabilesinin Nuhm 293 isimli bir putlar ı vardı .Ona nisbeten "Abd Nuhm"diye isim takarlard ı. Nuhm'un bekçisi, ljuilı'ib. 'Abd Nuhm isminde biriydi Muzayna'den 'Addtt 294 oğullarındandı .Peygamberi (Allahtan ona selam olsun) i şittiğinde puta ko ştu ve şubeyitleri söyleyerek onu k ırd ı :Yanında kurban kesmek için Nuhm'a gittimHer zaman yapt ığım gibi ibadet içinAklım ı kullanarak kendime dedim ki:Bu da ilah m ı, hiç dü şünmez misiniz ?295Vazgeçtim, bu günden sonra benim dinim Muhammed'in dinidir.Halim da Gö ğün övgüye layık, yüce İlahi!Sonra peygambere (Allahtan ona selam olsun) gitti, müslüman olduve kavmi Muzayna'nin de müslüman olaca ğına teminat verdi.Nuhm'dan Umayya b. al-Askar de bahseder:Eğer koyunlar ıyla iki çobana rastlarsan,Nuhm'a andi çen 296 iki siyah çobanc ığa,42

Aralar ında bölüştürülmü ş etten 297 art ık olduğu halde,Geç git, et i ştahm. kabarmas ın!Azd as-Sarât'in. da ;V/111298 denilen bir putlar ı vard ı .Zayd al-Hayr,299 yani Zayd al-Ijayl at-Tiii ondan bahseder:Önüne gelene onlar ı bozguna Ilgi-att ığın ı söylüyorsun,andolsun ki, onlar ın şekillerini bile tan ımıyorsun!'Anaza' 300nın da Su'ayr" 1 isimli bir putlar ı vard ı .Kalb kabilesinden Ca'far b. Abâ Halâs3 °2 devesiyle ç ıkmışt ı; putun ö-nünden geçti ği sırada hayvan ((kanl ı puttan)) ürktü, 'Anazalar o s ırada o-rada kurban kesmi şlerdi. Ca'far bu olay üzerine şu beyitleri düzdü:Yavru devem bo ğazlanm ış yatan"' kurbanlardan ürktü,Yakdum'un iki o ğlunun ziyaret etti ği Su'ayr' ın çevresinde!Yazkur gurubu onun her iki yan ında dikkatle, ilgiyli bekliyorlardı .O ise onlara bir sözle olsun cevap vermiyordu!(Abu'l-Munzir dedi ki: Yalcdum ve Yazkur 'Anaza' 304nın iki oğludurlar;şair bunlar ın kabilelerini Su'ayr' ı tavaf ederken gördü).Araplar ın toz renkli dikili ta şlar ı da vard ı, bunlar ı da tavaf ederler, yanlarında kurbanlar keserlerdi. Bunlara al-An şâb,3" bunlar ı tavaf etmeye dead-Davâr 306 derlerdi.Bu konuda 'Âmir b. at-Tufayl (bir gün Can b. Â şur'a gider, onlar o s ı-rada dikili ta şlar ını tavaf etmektedirler, k ızları da beraberdir, onlar ın güzelliğinigörür) şöyle der:tir:Ke şke day ılar ım Ğanner olsayd ı !Onlar ın her ak şam bir clavâr ı vard ır.!Al-ljâris'ten ve al-Kâ'b'den olan 'Amr b. Câbir de bunlardan bahsetmi ş-Ğutayf'hlar 307 yemin etti, sürülerini çekmiyecekler,Ben de An şâb'a, dikili ta şlara yemin ediyorum ki onlar ı tehditetmiyece ğim.Al-iVlu şaldab al-'Abdi, 3" Amr b. Hind,e 309 bununla ilgili şu beyti söyledi:Küçücük o ğlanlar ta şlar ını tavaf ediyorlar,Ka şlar ı henüz kararmam ış küçükler!(Ijucn, s ıbyan demektir).43

Al- Faztiri 310 (Kuray ş uygunsuz bir hareketinden ötürü ona k ızmış veMekke'ye girmesini yasak etmi şti) bu konuda demi ştir ki:Kutlu ta şımı arkamda ta şıyarak 311 kurban ımı sürüyorum,Kavmim içinde benzerim var m ı benim?Banii 2amra 312 dan birisi aralar ındaki bir sava şta bunu and ı :Kutlu ta şlara ve örtüye 313 yemin ettim!Al- Mutalammis az-2uba'i bunu anarak, ' Amr b. Hind'e, kendisine veTarafa b. al-' Abd'a yapt ıklar ı hakk ında şunlar ı söyledi:Sen beni, ta şlama korkusundan sürdün, fakat hay ır!Lât'a ve kutlu ta şlara andolsun ki kurtulamazs ın! 334(Yani, ((Benim seni ta şlamamdan)) kurtulamazs ın, demektir. atradtu'dan geliyor, taradtu'dan değil).' Amir b. Va şila Abu't-Tufayl al-Laysi islâmiyet ça ğında, ya şadığı birsava şı anlat ırken bunu anar:Sen bilmezsin, baz ı akınBağırtlak sürüsüne benzer; Ard ı arkas ı kesilmez!Yüzümü çevirdim, bir k ırm ızı at ki, 335Kurban kanlar ına bulanmış kutlu ta şa benziyordu!Havhin' 316111ar ın da 'Umyanis 3" isimli bir putlar ı vard ı, liavliin ülkesindebulunuyordu.Iddia ettiklerine göre, hayvanlar ından ve mahsullerinden bir k ısm ınır ızalar ına ermek için onunla Allah ( şan ı yücedir) aras ında ((e şit olarak)) bölüştürürlerdi.Fakat, 'Umyeinis'in hakkından Allah ınkine geçeni ((puta))geri verirlerdi de, Allah ınkinden putunkine geçeni ona b ırakırlard ı .Bunlar, ljav/ân'lllar ın "al- Udiım" 318 veya "al- Ustım" denilen bir boyuidiler. Öğrendiğimize göre onlar hakk ında şu ayet indi: 319 *Onlar Allah için,Onun yaratt ığı ekin ve meyvelerle hayvanlardan bir hisse ay ırdılar da, kendibo ş zanlar ınca şu Allah ın dediler, şu da ortaklar ımız olan putlar ın. Ortaklarına ait olanlar Allaha ula şmaz amma, Allaha ait olanlar, onlar ortaklarına gider. Hükmedegeldikleri bu şeyler ne kötüdür.*kiassiin b. ştibit,"° Nahla'da bulunan 'Uzzfıiçin dedi ki:Allah ın izniyle tan ıkl ık ederim ki, MuhammedYukarda göklerin üzerinde olan ın elçisidir!44

Yahydn ın babas ı ((vaftizci)) ve Yahytı,ikisi deAllah ın yan ında makbul olan dine hizmet ettiler;Batn ı Nahla'de bir vadide oturana gelince,Ve ona inananlara; iyilikten 321 yoksun ve uzakt ır onlar) 'Uzzdy ı buna benzetiyor).Wıris 324 b. Ka'b o ğullarmın Nacrân' da 325 bir Ka'ba' 3261eri vardı, onasaygı gösterirlerdi.Al-A' şdnın 327 and ığı budur. iddia edildi ğine göre oras ı, bir ibadethanedeğil, andığı ki şilerin toplant ı odas ıyd ı .Bu iddia do ğrudur san ırım, çünkü ben hiçbir şiirde Heiris o ğullar ınınonunla isimlendi ğini i şitmedim.ıyeid' ın,328 K ılfa ile Başra aras ında, ?.ahr denilen yerde, Sindeid' 329daba şka bir Kdbaleri vard ı . Al-Asvad b. Ya'fur'un and ığı 33° bu olsa gerektir.İşittiğime göre buras ı bir ibadet evi de ğil sadece şerefli, önemli bir evdi, bununiçin bahsetti.Cuhayna'den 33 ı 'Abdu'ddar b. Hudayb denilen bir adam halkına dedi ki:"Gelin bir ev yapal ım (ülkelerinin al-Havrâ denilen yerinde), Keibe'ye benzetelim,ona sayg ı gösterelim, böylelikle bir çok Arab ı kendimize çekeriz".Onlar ise bu fikre de ğer vermediler, yana şmadılar. O da bunun üzerine şubeyitleri söyledi:Bir ev yap ılsın istemi ştim;Ne günaht ır, ne de günaha yol açar!Fakat onlar, ne zaman önemli bir i şe çağrılsalar,Sırt çevirirler, raz ı olmazlar ve Kavdam' a 332 çekilirler! 333Çağrılsalar da ça ğrılmasalar da yerinirler,Yüz çevirirler, hele baz ıs ı dilsizler gibi yüz çevirir!Faydalar ı ba şkalar ınad ır, akrabalar ında iseAçt ıklar ı yaralar, k ızgın bir demirinki kadar derindir!Hişeim b. Muhammad dedi ki:45

Abraha al-A şram, 334 Şan'ii'da 3" bir bina 336 yapt ırmışt ı, al-Kalis 3" isminiverdiği bir kiliseydi bu, mermerden ve çok güzel yald ızlı ağaçtan 338 yap ılmış -t ı. Habe ş k ıral ına da şöyle yazmıştı : "Sana öyle bir kilise yapt ırdım ki, benzerinikimse yapm ış değildir. Araplar ı, haccettikleri evden çevirinceye kadarrahat b ırakm ıyaca ğım." Aylar ı ayarlayanlardan 3" birisi bunu i şitti, kavmindeniki ki şiyi, gidip kiliseyi kirletmeleri için gönderdi; gittiler, kirlettiler.Abraha bunu i şittiği zaman fena halde kad ı,-Kim buna cüret etti ? dedi.Kabe'ye sayg ılı olanlardan baz ılar ı, dendi. Toparland ı, fille ve Habe şlilerleyola ç ıkt ı. Sonra bilinen 340 olaylar oldu.Hasan b. 'Ulayl 34' bize 342 anlatt ı, dedi ki: Bize 'Ali b. a ş - şabbah anlatt ı ,dedi ki: Bize Abirl-Munzir Hi şam b. Muhammad anlatti, dedi ki: Alia, Miskinbana babas ından naklederek dedi ki: İmra' alkays b. Hucr, Bana Asad'e 343baskın yapmak niyetiyle Zu'l-halaşa'ya 344 uğrad ı (bu Tabala'de bir puttu,Araplar ın hepsi ona sayg ı gösterirlerdi, önünde üç fal oku vard ı : ((buyurucu))al-âmir, ((yasaklay ıcı )) an-nahi ve ((mühlet verici)) al-mutarabbiş),önünde üç defa ok çekti, her seferinde de yasaklay ıcı ok ç ıkt ı. Bunun üzerineoklar ı kırd ı, putun surat ına fırlatarak dedi ki: "Baban ın organ ını ıs ıras ın! 345ğer senin baban öldürülmü ş olsaydı, beni al ıkoymazd ın". Sonra Bana A- Esad'e sald ırd ı ve kazand ı .Bu olaydan sonra art ık Zu'/-4 a/a şa'dan bir şey sorulmad ı, sonra Allahisla ın' ı gönderdi. İmra' alkays onu terkedenlerin ilki oldu.Al-Anazi bize anlatt ı, dediki: Bize 'Ali b. a ş- şabbah anlatt ı, dedi ki:Hişam b. Muhammad şöyle söyledi: Bana, künyesi 346 Abâ Bi şr olan, '"Imirb. Şibl adında bir adam anlatt ı, adam Carm 347 kabilesindendi, dedi ki:"Kuzâa, Lahm, Cüzâm kabilelerinin ve Suriye halk ının al-Ukayşır 348ı vard ı. Ona haccederler, yan ında ba şların ı tıra ş 349 ederler- denilen bir putlardi. Onlardan birisi ne zaman ba şını t ıra ş etse, her saç demetiyle birlikte biravuç,4` 0 unu kar ıştırarak atarch". (Abâ'l-Munzir dedi ki: Al-kurratu, avuçdolusu demektir).Yine dedi ki: İşte Havâzinliler onu tam bu s ırada ziyaret ederlerdi. E-ğer bir avuç una, saçla birlikte 3" at ılmazdan önce yeti şirse, sahibine derdi ki:Unu bana ver. Ben Havâzir ı'den bir muhtac ım.Fakat e ğer yeti şemezse saç ı bitleri ve unlar ı ile birlikte al ır, ondan birekmek pi şirir, yerdi. 352 Carm ve Ca'da 353 oğullar ı, al-Akik denilen bir su yüzündenpeygamberin (Allah'tan ona selam olsun) önünde kavga etmi şlerdi.Allahın elçisi (Allahtan ona selam olsun), Carm lehinde hüküm vermi şti.Bunun üzerine Carm'den Mu' âviya b. 'Abd al-' Uzzâ b. Zirâ şu beyitlerisöyledi:46

Gerçekten bildi ğiniz gibi ben Carm'den birisiyim,Topluluklar peygamberin yan ında bir araya geldiklerinde,Siz onun hükmüyle ikna olmad ıysan ız da,Ben peygamberin hükmüyle tamamen ikna olmu şum!Carm'i görmediniz mi, nas ıl yükseldi, babalar ınaBitlerle birlikte Ukaystr' ın kuyular ına" 4 dalarlarken ?Bir avuç un at ılırken der ki: Bitsiz at,Ben Havâzinli 355 bir muhtac ım.Bütün bu insanlar ın aras ında siz nesiniz?Evet sizler sadece kuyruk ve ayaklars ınız!Gerçekten siz k ısa oluşmu ş iki küçük parmak gibisiniz,Bütün diğer parmaklar o ikisini geçerken!Abit'l-Manzir Hisâm b. Muhammad dedi ki: As- Şarki356 bana, Kinânao ğullar ından Suralsa b. Mâlik b. Cu'şum al-Mudlici' 357 den bu konuyla ilgilişu beyitleri okudu:O size -ey babas ızlar- 3" bize küfretmeyi yasak etmedi mi?Cuzâm, Lahm veMavâsim yüz çevirdi,Ve çanaklar ı Razvâ359 dağındaki havuzlara benzeyenHer Kuitti, size yapt ıklar ı kötülüklerle alçakla şt ıklar ından 3" ötürüBurunlar ı yere sürünmü ş olduğu halde"'Böylesi adam utanmaz ve iyi yemez! 362Abâ 'Ali al-'Anad bize anlatt ı, dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbâh anlatt ı,dedi ki: Bize Abli'l-Munzir Hisâm b. Muhammad b. as-Sâib al-Kalbi anlatt ı ,dedi ki: Bana babam anlatt ı,Ba şlang ıçta putlara tap ış 363 şöyle oldu: iidem (Allahtan ona selâm olsun)öldüğünde, A'clem'in. oğlu Sit'in o ğullar ı onu, Hindistan'da, ilk indi ğiyerdeki bir mağaraya gömmü şlerdi. (Bu da ğa Nav z 364 derlerdi, yeryüzününen verimli da ğıydı . Şöyle bir söz vard ır: Navfden verimli, Baral'it'tan 365Bara/da, Hadramavede, Tin'a denilen bir köyde bir vadidir. Al-Anadbize anlatt ı, dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbâh anlatt ı, dedi ki: Abii'l-Mun-çorak:xir dedi ki: Bana babam anlatt ı, o, Abâ ŞCililı'ten o da İbni 'Abbâs'tan işitmiş,dedi ki: İnanmışlar ın ruhlar ı , Şam'da al-Câbiya'da,3" müşriklerin ruhları ise, Barahât' 3"dad ır).47

Abâ 'Ali al-'Anazi bize anlatt ı, dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbah anlatt ı,dedi ki: Bize Abâ'l-Munzir babas ından-babas ı Abâ Sâhlı'ten, o da İbni 'Abbas'tani şitmiş-naklederek dedi ki: Sit 368 ma ğaradaki cesedin'giderler, ona sayg ı 369 dönü şünde bulunurlar ve rahmet dilerlerdi. Adem'in o ğlu I(âbil'in 37 ° o ğullar ından birisi dedi ki: "Ey Kabil oğulları ! Şit oğullarının bir Davâr' ı 371 var, onun etraf ında dönüyor, ona sayg ı gösteriyorlar,sizin bir şeyiniz yok!". Sonra onlara bir put yapt ı, böylece o put yapanlar ınilki oldu. 372Al-Hasan b. 'Ulayl bize anlatt ı, dedi ki: Bize 'Ali b. a ş -şabbeılı anlatt ıdedi ki: Bize Abâ'l-Munzir anlatt ı, dedi ki: Bana babam anlatt ı :Vadd, Suya', Yagâs, Yat ık ve Nasr, dindar, iyi ki şilerdi, hepsi de ayn ıayda öldüler. Akrabalar ı çok üzüldüler. Kabil o ğullar ından biri dedi ki: "Eyhemşehrilerim, size onlar ın şeklinde be ş put yapay ım m ı ? yaln ız ruhlar ınıveremem?" -Yap! dediler. O da t ıpk ı onlar gibi 3" be ş put yap ıp dikti.Art ık herkes karde şine, amcas ına,'" ye ğenine geliyor, ona sayg ı gösteriyor,etraf ında dönüyordu; Bu bir ku şak boyunca böylece sürdü. Bunlar,Yarad 375 b. Mahla'il 6. 376 Kaynân b. Aniis 377 b. Sit b. Âdem ça ğında yapıld ı.'"Sonra ba şka bir ku şak geldi, bunlara, öncekilerden çok daha fazla saygıgösterdiler.Onlardan sonra üçüncü bir ku şak geldi, bunlar dediler ki: Bizden öncekilerbunlara muhakkak, kendilerine Allah ın yan ında şefaat etsinler diyesayg ı göstermi şlerdir, ba şka bir sebeple de ğil. Ve onlara tapt ılar. Yapt ıkları iş büyüdü, küfürleri artt ı. Allah onlara İdris'i (Allah'tan ona selam olsun)(O, Ahnalı 379 b. Yârad b. Mahlâ'il) [b. ./aynân'd ır] peygamber olarakgönderdi. O, onlara do ğru yolu gösterdi, fakat onu yalanlad ılar; Allah onu,yanındaki yüce makamlara ç ıkard ı,'"Bu durumlar ı , İbn al-Kalbrnin 381 Abil şâilh'ten, onun da İbn 'Abbas'tan bildirdiğine göre, ./Vâh 382 b. Lamk b. Marûsalah b "nah yeti şinceye kadargittikçe azd ı. Allah onu peygamber olarak gönderdi, o s ırada Nah 480ya şındayd ı 120 y ıl süren peygamberli ği boyunca onlar ı Allaha çağırdı. Ona kar şı geldiler ve onu yalanlad ılar. Allah ona gemi 383 yapmas ınıemretti. Gemiyi yapt ı ve 600 ya şında olduğu halde içine bindi. Bo ğulanlarboğuldu, bundan sonra o, daha 350 y ıl ya şad ı. Tufan yükseldi ve bütün yeryüzünükaplad ı. Adem'le Nuh aras ında 2200 384 y ıl vard ır. Tufan ın sular ı buputlar ı Nay; da ğından a şa ğı att ı. Akınt ı, dalgalar ve kabarmalar bölgedenbölgeye artt ı ve nihayet putlar ı Cudda bölgesinde karaya fırlatt ı. Sonra sularçekildi, bunlar k ıyıda kald ılar. Rüzgâr kumlar ı sürükledi ve üzerini tamamenörttü.48

Hasan b. 'Ulayl bize anlatt ı, dedi ki: Bize 'Ali b. a ş-Sabbâh anlatt ı, dediki: Bize Abirl-Munzir Hi şam b. Muhammad anlatt ı, dedi ki: E ğer bir put,tahtadan, alt ından veya gümü şten insan şeklinde oyularak yap ılmış ise oşanam'dir; e ğer ta ştan ise va şan'dir. 385Ali Anad bize anlatt ı, dedi ki: Bize 'Ali b. a ş-Sabbâh anlatt ı, dedi ki:Bize Abâ'l, Munzir babasından o, AM Ştaili'ten o, da 'bn 'Abbâs,tan,34 naklenanlatt ı: Tufan sular ından son kalan, Cüzam bölgesinde Islismet' 387 dadır.Tufan 40 yıl sürdü, sonra sular çekildi.Abâ 'Ali al-` Anad, bize anlatt ı, dedi ki: Bize 'Ali b. aş-Sabbâh anlatt ı,dedi ki: Abirl-Munzir dedi ki: Al-Kalbi şöyle söyledi:"Amr b. Luhayy (o, Rabra b. Harişa b. 'Amr b. 'Amir b. Hari şa3" b.Şa'laba b. İmra'a' l-lcays b. Mâzin b. al-Azd'dir, ljuza'a'n ın babas ıdır, annesiFuhayra bint al-Hâriş'tir, onun Cürhümlü b. kızı olduğuda söylenir) kahindi. 389 (Mekke'ye hakim olarak, Cürhümlüleri yurtlar ındansürmü ş, mabedin bekçiliğini39° üzerine alm ıştı). Onun cinlerden Abâ şümâmaisimli bir dostu.'" vard ı, ona dedi ki:"Çabuk Tihâma'den yola çık, saadet ve selâmet yoluna, korkma!" 393 "Evet" dedi, "gecikmiyeceğim!"Cin devam etti: "Cudda kıyısına git, orada haz ır putlar bulacaks ın. Onları Tildtma'ye getir, korkma! Sonra Araplar ı onlara tapmaya ça ğır, sanauyacaklard ır."'Avf b. 'Uzra 394 b. Zayd al-L& b. Rufayda b. Şavr b. Kalb b. Vabara b.Tagliba b. Hulvân b. 'İmran b. 395 b. Kudâ'a ona uydu, O da Vadd'i 396`Avf b. 'Uzra putu Vâdi al-HUra'ya götürdü ve Dâmat al-Can-ona verdi.dal'e dikti. Oğluna "Abdu Vadd" ismini verdi, böylece 397 o, bu şekilde isimlenenlerinilki oldu. Bundan sonra Araplar bu ismi takar oldular.'Avf, oğlu 'Âmir'i -ona 'Âmir al-Acdar derlerdi-puta bekçi yaptı. Allahİslâmı gönderinceye kadar onun soyu bu i şi yapmakta devam etti.Abtrl-Munzir 398 dedi ki: Al-Kalbi 899 dedi ki: Bana Mâlik b. 40 Wtri şa al-Acdari anlatt ı, o bu putu görmü ş, dedi ki: Babam benimle ona süt gönderirdi,derdi ki: -ilahma içir! Ben de ona içirirdim 401 Sonra Islâlid b. Valid'in onunas ıl parçalad ığını gördüm.Allah ın elçisi (Allahtan ona selam olsun), Ijâlid b. Valid'i Tabilk 42 savaşından putu yıkmas ı için gönderdi. Hâlid'e kar şı 'Abdu Vadd oğullar ı ve'Amiral-Acdar 4° 3 oğulları sava ştılar Hâlid onlarla, onlar ı öldürünceye kadarsava şt ı. sonra onu ((onun üzerindeki evi)) y ıkt ı, ((putu))k ırd ı. (O gün öldürülenleraras ında bir adam vard ı) 'Abd Vadd oğullarındand ı, Katan b. Şu-49

aylı diye and ırd ı. Annesi ona rastlad ı (onun ölmü ş olduğunu gördü, dörıorek)şu beyirleri söylemeye ba şlad ı :Ah,4°5 sevgi devam etmez!Mutluluk da zamanca sürmez!Bir yavru dağ keçisi de olaca ğa kar şı duramaz,Sarp 'uyarım tepesinde şefkatli bir annesi olsa bile!Sonra şöyle devametti:Ey Toplayan, ba ğırsaklar ı ve karaci ğeri toplayan!Ah ke şke annen do ğmamış ve do ğurmam ış olsaydı !Sonra kendini o ğlunun üzerine att ı, bir soluk soludu ve öldü.Ayn ı şekilde Dâmat al-Candal'in efendisi al-Ukaydir'in 406 amcas ınınoğlu Hassân b. Masâd da öldürüldü.Hâlid Putu y ıkt ı .Al-Kalbi 4" dedi ki: Mâlik b. Hârişa'ya dedim ki: Vadd'i bana öyle tarifet ki, onu gözümle görmü ş gibi olay ım. Şöyle tarif etti: "Erkeklerde olabildiğinceuzun boylu bir adam ın heykeliydi, iki elbise giymi ş vaziyetteydi, 4084°9 ( İzâr), di ğeri üstlük (ridâ) olarak görülüyordu. Bir k ıl ıç ku şan- birisi içlikmıştı, omuzunda da bir yay ta şıyordu. Önünde bayrakl ı bir karg ı ve içindeoklar bulunan deriden 41° bir torba ((yani ok torbas ı)) vard ı".Dedi ki: 4" Biz konuya dönelim (yani putlar ın men şesi konusuna):'Amr b. Lulfflyy'a, Muiar b. Nizâr da uydu. O da Huzayl'den al-Hârişb. Tamim b. Sa'd b. Huzayl b. Mudrika b. Ya's b. Mudar denilen birisine Suvâ,ı 412 verdi. Suvâ, Batnt Nahla'de Ruhât isimli bir yerdeydi, Muiar'danona yakm oturanlarca tap ıllyordu. Araplardan biri şu beyitleri söyledi:Reisleri için didindikleri görülüyor,Huzayl'in Suvâ' için didindiği gibi!Her çoban ın, en değerli hayvan ı, Ona kurban 413 olarak yan ındayerlere serilir,414 ya_Mazhic kabilesi de ona uydu. O da An'am b. 'Amr al-Murâcll'yegus'u 4" verdi. YagaS, Yemen'de Mazhic isimli bir tepenin üzerinde bulunuyordu.Mazhic' 4161iler ve onlara kom şu bulunan kabilelerce tap ılıyordu.Hamdân da ona uydular. O da Mâlik 417 b. Marşad b. Cuşam b. Hâsid b.Cuşam b. Hayrân 4" b. Navf b. Hamdan'a Yaûk'u 419 verdi.Put, Hayvân isimli bir köyde bulunuyordu, Hamdânitlar ve Yemenlilerdenonlara kom şu olanlar ona tap ıyorlard ı .50

Himyar'liler de ona uydular. 0 da Zist Ruayn'den Ma'clikarib denilenbirisine Nasr'i 420 verdi.Nasr, Saba'da Ballıa' diye an ılan bir yerde duruyordu, Himyar'lilerve ona yak ın olanlar ona tap ıyorlard ı. Zû Nuvas onları yahudile ştirinceyekadar, ona tapmakta devam ettiler.Bu putlara, Allah peygamberini (Allahtan ona selam olsun) gönderinceyeve ona putlar ı yıkmas ını buyuruncaya kadar tap ıld ı .Hişam dedi ki: Al-Kalbi bize Abâ Salih'ten naklen anlatt ı, o da ıbn'Abbâs'tan. i şitmi ş : Peygamber (Allahtan ona selam olsun) dedi ki: Cehennembana yakla şt ırıldı,42"Amr b. Luhayy'l k ısa boylu, aç ık tenli, mavi gözlü,bağırsaklar ını ate şte sürüyen biri olarak gördüm, Bu kimdir? diye sordum,dendi ki: Bu 'Amr b. Luhayy'd ır; al- Bahira'yı, as-Sâiba'yı, al-1.-Itimiya'yiilk getiren, İbrahim 422 peygamberin dinini de ğiştiren ve Araplar ı putçuluğagötüren adamd ır. Peygamber (Allahtan ona selam olsun) devam etti:Onun soyundan gelen ve ona: en çok benzeyen Katan b. 'Abd al-'Uzzet'cl ır.Katan at ılarak dedi ki: Ey Allah ın elçisi. Ona benzemek bana bir zarar verirmi ?-Hay ır, dedi sen müslümans ın, o ise kâfirdi! Peygamber yine devametti: Daccal423 bana gösterildi, gördüm ki, tek gözlü, esmer, k ıvırc ık saçlıbiri. 'Amr'in soyundan ona en çok benzeyen Ak şam 424 b. 'Abd al-' Uzztrd ır.Bunun üzerine Ak şam aya ğa kalkt ı . Ey Allah' ın elçisi, ona benzemekli ğiminbana bir zarar ı dokunur mu? -Hay ır, buyurdu, sen müslümansm, o ise kâfirdi!Al-' Anad, Abil 'Ali bize anlatt ı, dedi ki: Bize 'Ali b. as-Sabbith anlatt ı,dedi ki: Bize Hi ştim b. Muhammad Abâ'l-Munir anlatt ı, dedi ki: Bize Aldı'l-Bâsil at-Tai, amcas ı 'Antara b. al-Ahras'tan nakletti, dedi ki:Tayy 425 kabilesinin al-Fa1s 4" isimli bir putu vard ı . Aca diye an ılan karadağlar ının ortas ında, k ırmız ı bir burundu bu, insan heykeli gibiydi. Onataparlar, hediyeler sunarlar, önünde kurbanlar keserlerdi ((Uygunsuz birhareketinden dolayı)) hayat ı tehlikede olan, onun yan ında emniyette olurdu,çald ığı sürü ile birlikte ona s ığınan soyguncuya, sürü b ırakıl ırd ı, böylecekutlu bölge 427 çiğnenmemi ş olurdu.Bekçileri, Banti Bavlân idi. Baylan ona ibadete ba şlayan ki şiydi. Onunsoyundan gelen son bekçi, Sayfi ad ında biriydi. Bu adam, 'Ulaym oğullarmdanasil Mâlik b. Kulsâm aş-,Şamacrnin himayesinde 428 ya şayan, Kalb'libir kad ının yeni yavrulam ış bir devesini429 çalcl ı,43° onu al- Fals'in avlusunagötürdü. Kad ın gitti, Mâlik'e Sayfrnin devesini al ıp kaçt ığını haber verdi.Mâlik hemen ç ıplak bir ata bindi, m ızrağını ald ı ve onu izledi. Fals'in yanındaona yeti şti, deve de Fals'in yan ında duruyordu. Ona dedi ki: "Kora.-51

şumun devesini b ırak!" "O art ık rabbinindir", dedi.-"Çöz deveyi!" dedi tekrar.-" İlahma hakaret mi ediyorsun?" dedi. Malik M ızra ğını ona çevirdi. 431Sayfi deveyi çözdü ve Malik deveyi al ıp uzakla şt ı . 432 Bekçi sonra Fals'inönüne geldi, Malik'e doğru bakt ı, elini kald ırdı, onu i şaret ederek şunlarısöyledi:Ey rab, bak Malik b. KulsümSenin bölgene ya şlı, kaba bir deveyle hakaret etti,Bu güne kadar sana böyle cebri 433 davran ılmamıştı !Böyle söyleyerek onu, onun aleyhine k ışkırt ıyordu. 'Adiy b. klatim ogün onun yanında kurban kesiyordu, bir kaç ki şi de oturmu şlar, olanlar üzerindekonu şuyorlard ı . 'Adiy b. Hâtim tela şlanmıştı, şöyle söylüyordu: Bakıngörün daha bugün onun ba şına neler gelecek, Fakat günler geçti, Ma-/ik'in ba şına hiç bir şey gelmedi. Bunun üzerine Adiy ona ve putlar ın hepsinetapmaktan vazgeçti, hristiyan oldu. Allah islam' ı gönderinceye kadarhristiyan ya şad ı, sonra müslüman oldu.Malik, itibar ın kıranlarm ilki oldu. Ondan sonra art ık bekçine zaman deve çalsa, 434 kendisinden geri al ındı. Fakat Fals'e ibadet peygamberin(Allahtan ona selam olsun) görevler ıdirilişine kadar sürdü, peygamber(Allahtan ona selam olsun) 'Ali b. Aldı, Talib'i 4" gönderdi, o onu y ıkt ı, Ğassankırdı Haris b. Şamir al-Ğasseinrnin ona ba ğışladığı Milızam 436 veRasab isimli iki kıl ıc ı 4" alarak peygamberin (Allahtan ona selam olsun) huzurunageldi (bunlar Alkama 438 b. 'Abada'n ın şiirinde and ığı kılıçlardır), peygamber(Allahtan ona selam olsun) onlardan birisini ku şand ı, sonra onu 'Alib. Abû Tttlib'e geri verdi, bu 'Ali'nin daima ta şıdığı k ılıç oldu.[Putlar kitab ı tamamland ı, alemlerin 4" Rabbiolan Allaha hamdolsun] 44052

(Bask ıda kullandığım nüshan ın sonundaki ek) 441442-Bu, Tayy kabilesinden Cadadn ın 443 putudur. Onlar ınbir putu vard ı, Asad o ğulları bu putu onlardan alm ışlardı. Onlar da bununyerine al-Ya'b'ûb'u edindiler. ,Abid 444dedi ki:ılâhların ın yerine al- Ya'bâb'u ilâh edindiler,Artık müsterih olun ey Cadila ve sakının!(Yani bunun üzerine yemeyin, içmeyin! Bu putu da elinizden ald ırmayin!)Bâçar 445 - İbn Durayd dedi ki: Bu cahiliye ça ğında, Azd kabilesinin veTayy ve Kuzâa kabilesinden onlara kom şu olanların putuydu. Ona taparlardı.Bâcar olarak geçti ği gibi, Bâcir "6 olarak da geçer.Bu nüsha, allâme İmam Abâ Man şûr Marhab b. Alımad b. al-Cartılikrnin (Allah rahmet eylesin) el yaz ısı ile olan bir nüshadan istinsah edilmi ştir,sonra elden geldi ğince onunla kar şılaşur ılmışt ırAlemlerin Rabbi olan Allaha hamdolsun ve efendimiz Multammed'e,onun ailesine ve arkada şlarina O,'ndan selâm olsun.53

"Zaki Kütüphanesinin" nüshas ının son sayfas ının kenar ında şunlaryazıhdır:İbn al-niCavtihkrnin(Allah rahmet eylesin) elyazmas ından bu kitab ınsonuna şunları ald ım: 447Ben 448 ve Muhammad b. al-Husayn 449 al-iskgif Putlar Kitab ı'n ı, ba şındanitibaren, Şayh Muhammad b. Net şır b. Muhammad b. 'Ali'nin okuyuşundan dinledik ve H. 494 yılının Muharram ay ının sonunda tamamladık.Ben onu,4” 529 y ılında Muhammad b. al-'Abbas b. al- FurCteın 452 elyazmasından aynen yazd ığım bir nüshadan yazd ım 453 ((ikinci bir nüsha olarak)).Allaha çok şükür. İki yazmay ı, 529 y ılında oğlum Aba Muhammad asaİs ınCtil Cbr...4" ile birlikte, ben okuyup o dinleyerek kar şıla şt ırd ım, Öbüroğlum olan karde şi Aldı' Tâhir 456 de birlikte dinledi.Şimdi bana gereken "Her alimin üstünde A/Lin 457 vard ır "sözünü örnekedinmektir, hay ır, daha iyisi "Allah en iyi Bilen'dir' sözüne uymakt ır.54

1 Kar ş. E.d. Isl. II, S. 737 s.v. (Brockelmann), ve Brockelmann, Geschichte d.arab. Literatur I, 138-140 ve ekcilt I.2 Kitâb al-Asnâm. Ş anam kelimesinin asl ı için kar ş. Gesenius-Buhl, Hebr. u.aram. Handwörterbuch, kelime tsalem ve Zimmern, Akkad. Fremdwörter 2 S. 8, M.3 Kar ş. Brünnow-Fischer S. 58 d. Gl. sub snd.4 Zakrnin as-sacca okuyu şu yanlıştır; as-succa diye okunacak. Prof A. Fischer'in ifadesi. Bak. Lisân III, 119-17.5 Bak. Wellhausen, S. 67.6 Hz. Muhammad kan yemeyi kafi olarak t yasak etmi şti: Sure 2, 168. 5, 4. 16, 116.Bak. Wellhausen, S. 118 ve S. 169; Smith, S. 234 ve not 3.Bak. Lisân ve Tâc, scc ve bec köklerine.7 İ bn Sidah'ın ünlü, büyük, fakat henüz bas ılmamış lügatı. Bak. Brockelmann,Gesch. d. arab. Lit. 1, 309, ekcilt 1.8 "Bismillahirrahmanirrahim" (koruyucu ve esirgeyici olan Allah ın adıyla) ba şlama şeklinin,tasmiya veya basmala'nin Tevratta da benzeri vard ır: Be ş em Yehova (Tekvin4 4,26. 12,8. 13,4. 21. 33. 26,25. Ç ıkış 33,19. 34, 5,6. 1. kırallar 18,24 ve dev. İşaya 64,6. Mezmurlar 79,6. 105,1.)Karş. E. D. Isl. 1,700 s.v. (B. Carra de Vaux).Önemli i şlerden önce müslüman bismi'llâh der, yahudi Be ş em Yehova der, hristiyanise "Allah' ın ad ı ile" veya " İsa'nın adıyle" der. Bu ifadede mü'min için büyük güc vard ır.Kar ş. Heitmüller S. 30. 55. 137. 154. 168.-Grether S. 18 ve 19.9 As-Sayrafi öl. H. 500 - Kar ş. P. K. Önsöz S. 32,10 ve 33,7.10 Konu şan, İ mam Mavh ıab b. Ahmad b. Muhammad b. al-Hazir al-Çayan.-ki'dir. H. 466, do ğmuş 539 da Ba ğdad'da ölmü ştür.Bak. P. K. Önsöz S. 28-5 ve Ek S. 89; Brockelmann, Gesch. d. arab. Lit. C. 1, S. 280sub Mavhub b. al-Cavaliki u. a.11 Yakiı t, Geogra Wb. 111, 912,6 da b. al-Muslim olarak geçer.12 Al-Marzubâni, H. 296,2 Savval 384 - Bak. P.K. Önsöz S. 81 ve dev.13 İ caza, icâzet, ö ğretme izni. Nyberg S. 351 e göre, bir ö ğretmenin bir otoriteden,belli bir metni ö ğretmek için, ondan bizzat dinlemi ş olmaya mecbur olmaks ızın almış olduğuyazılı yetkidir. Tafsilât için bak. E.D. Isl. 11,475 s.v. İ caza (I. Goldziher)14 Nyberg S. 353 e göre, Ba ğdatlı olan bu bilgin az tanınmıştır. Hatib al-Ba ğdadrnin Tarih Ba ğ dad'ında kısaca anılır (14 cilt olarak M ısır'da H. 1349/1931 de bas ılmıştır),V, 44 (Nr. 2400), hocalar ı ve talebeleri say ıl ır, bundan ba şka yanlız H 333/944-45 yılında öğretmenlikyapmış olduğu ifadesi vard ır.57

15 İ bn 'Ulayl öl. H. 290 - Bak. P.K. Ek. S. 88.16 Bunun hakk ında bak. P.K. Onsöz S. 27-13. İçinde seçkin vezir Muhammad İ bnal-Furat' ın ve Muhammad b. al-`Abbas b. al-Furat'm bulundu ğu tanınmış bir ailedendir;bunlar hak. bak. P.K. S. 64,5 (39,12) ve P.K. ek S. 80. Kar ş. E.D. Isl. 11,400 ve dev.17 Burada İbn al-Kalbi'nin putçulu ğu anlatışının birinci şekli başlıyor.18 Karş. E.D. Isl. 1.459,60 s.v. (A.J. Wensinck).Mekki sûrelerde İ brahim peygamber Kâbe'nin kurucusu olarak hiç al ınmaz; o, diğerpeygamberler gibi bir Allah elçisidir. Medeni' sûrelerde ise o, İ brahim dininin kurucusudurve o ğlu İ smail ile birlikte Kâbe'yi yapmıştır (Sure 2, 118 ve dev.; 3,60, 89-91. 16, 121---124.21,52-68).Ibrahim Yahudilikte, Müslümanl ıkta ve Hristiyanl ıkta peygamber say ılır. o Allah ıngüvenilir ki şisi ve dostudur; kar ş. I say a 41,8; 2. Tarihler 20,7 de Ohev olarak; yakub. 2,23.sure 4,124 de Halilu'l-lah olarak geçer. Arap efsanesi İ brahim'i kar ıs ı Hâcer ve o ğlu İ s-mail ile birlikte, Kabe'nin temellerini att ıkları Mekkeye götürür.At-TabarL Annalen 1,274. Caussin 1,161 ve dev., 170 ve dev.19 İ brahim'in oğlu ve Mısırl ı cariye Hacer (Tekvin 16,11 ve dev. 21,9 ve dev.).Bilindiği gibi ondan İsmaill arap kavmi türer (yani orta ve kuzey arap kavimleri).Bak. E.d. Isl. 11,581 s.v. (A.J. Wensinck). Kar ş. at-Tabari 1,351. Caussin 1,164 ve dev.; 175 ve 176.20 Karş. E.d. Isl. 1.341 s.v. (M. Seligsohn).Arap rivayetlerine göre Hicaz, Amalikal ıların memleketi olmah. Kar ş. Nöldeke:ber die Amelikiter, in Orient und Occident. 11, 614 ve dev. (Ayr ıbasım Göttingen. 1864).21 Va ş an, çoğ. av ş an Fraenkel'e göre S. 273 güney arapças ıdır. Va ş an ile ş anamaras ındaki fark üzerinde İ bn Durayd durur, Kitâb al-I ş tikak, S. 302. Kar ş. P.K. S. 33,10 ve dev. (22,4 ve dev). ve S. 53,11 ve dev. (33,20 ve dev.). Bak. lane sub ş anam.22 Kar ş. Caussin S. 197 ve dev.23 Bak. Smith, S. 150: "The root hrm, which is mainly employed in Arebic, but runsthrough the whole Semitic field, undoubtedly conveys the notion of prohibiton, so that a sacredthing is one which, wether absolutely or in certain reations is prohibited to k ılınan use. InHebrew this root is manly applied to such consecration, i.e. the total destruction of any accursedthing, or in modern times excommunication."İbranice hrm: "Yehova'ya bir şeyi temelli olarak adamak, o şeyi haram k ılmak."Arapça harama: "istisna etmek, engel olmak, yakla şılamaz yapmak"t ır. haram: "harem,kadınlar dairesi"; haram (dinde) "yasak, kutlu, çi ğnenmez"dir. Al-Haramân: "Mekkeve Medine"dir.Bak. Wellhausen S. 105 ve 106; Smith S. 142.24 Ta şlar Samilerce mukaddestir; kar ş . İ bn al-Kalbl, P.K. 33,9 ve 10 (22,4 ve 5).34,8 (23,2). 37,1 (24,12). 59,3 (37,15). Tekvin 31,44 ve dev.; 35,14. Hakimler 6,20. 1. Samuel6, 14. Wellhausen S. 102 ve dev.An ş âb, ğ arfy "s ıvanmış" diye de isimlendirilir. Bu ismi, kurban kan ım kutlu taşın üzerinedökmek adetinden alm ışlardır. Bu asl ında manal ı bir davram ştır, bununla birtak ım kuvvetleruzakla ştırılmak istenir.-Kar ş. Tekvin 28,17,18: Burada da ta şlara ibadeti buluyoruz.Beyt Elohim burada ila= oturdu ğu ev veya şeydir; Yakub, ta ştaki uluhiyete hediye olmaküzere ta şın üzerine zeytinya ğı döküyor. Karş. Yuşa 4,5. 24,26. 1. Samuel 7,12. 2. Samuel 20,8.I. Kırallar 1,9. Putların ve dikili ta şların yasak edilmesi hakk ında kar ş.: Levililer 26,1. Say ılar33,52. Ç ıkış 34,13. Tesniye 12,3. Önemli tarihi olaylar için ta şlar dikilirdi Kar ş. Tekvin 28,22.Sonra bu yerlere ziyarete gidilir, daha sonra da bunlara tap ılmaya ba şlanırd ı. Müşrik araplarilahlarm ta şlarda oturdu ğuna inanırlard ı. Tıpk ı İsraillilerce Yalıve'nin görü ıuneksizin "Kap-58

poret"lerde, Kerubimler aras ında daima mevcut oldu ğuna inanıldığı gibi.Bak. Smith. S. 201: "The altar is only a modification of the nosb, and the rude Arabianusage is the primitive type, out of which all the elaborate altar ceremonies of the more cultivatedSemites grev. Whatever else was done in connection with a sacrifice, the primitive rite ofsprinkling or dashing the blood agannst the altar, or allowing it to flow down on the groundat its base, was hardly ever omitted."Karş. Krehl S. 71 ve notlar; v.d. Leeuw S. 34.25 lı alla arapçada "inmek, oturmak" anlam ındad ır, asl ı "çözmek"tir, yani hayvan ıneyerini çözmek. Kar ş. Tekvin 24,32. "çözmek" kelimesinin as ıl anlamı ayn ı zamanda "izin vermek"tir,buradan arapça hill gelir. "izin verilmi ş", ibranicesi de hill' ddir. Bunun kar şıtı harama'nınas ıl anlamı "kapatmak"t ır (ayn ı şekilde ibranicede de herem = bahka ğı buradangelir.26 Kar ş. 2. K ırallar 5,17. Naeman, Elisa taraf ından ciizamdan kurtar ılan Suriyeli kölereisi, iki e şek yükü a ğırlığında İsrail topra ğını bir mebed kurmak üzere Suriyeye götürmekistiyor. Kenan ilinin Rabbi, kendisine sadece kendi topra ğında ibadet edilmesini istiyor.27 Cahiliye ça ğında Araplar, mabedlerini ç ıplak ayakla tavaf ederlerdi, kar ş . İ bn Hişâm 128 ve 921 1. Samuel 19,24 -Wellhausen S. 110 -Caussin 1,281; 111,226,291. Ne olursaolsun tavaf günlük elbiselerle yap ılmazdı, çünkü aksi halde bu elbiseler mukaddese dokunduklarından ötürü tabu olacaklar ve art ık giyilmiyeceklerdir, mabede b ırak ılmalar ı gerekir.Karş .: İlimâ'ya, bir puta ait olan alana kaçan develer art ık binilemez oluyorlard ı.-Buhârrye göre 1,218 Cahiliye ça ğında ilırâm esnas ında hums'dan, yani Mekke'nin haram' ındaoturanlardan husus! elbiseler al ınırdı. (Kar ş. Tekvin 35,2. Ç ıkış 19,10,14. 2. Kırallar 10,22.)Wellhausen S. 55 de, Galsad putuna kurban sunacak ki şi din görevlisinden ödünç bir elbiseal ır. (Yeni Zelandada da bir Wahi-Tapu'ya, yani bir kutlu bölgeye giren ki şi elbiselerini ç ıkarmayamecburdu). Kar ş. 2. K ırallar 6,14, burada Davud günlük elbiselerini ç ıkarmış, bir parçaörtü içinde Rabbin evinde, sand ığın önünde raksetmi şti.Kar ş. arapça tavâf, ibranicede de pasah, 1. K ırallar 18,26: burada da bir tavaf, birçeşit dans var, bu danslarda mabedin etraf ında sekmeler, kendine has vücut hareketleri vardır.Kar ş. v.d. Leeuw S. 354.28 Wellhausen S. 215 e göre ba şka bir kabileyi yerinden süren bir Arap kabilesi yaln ızonun toprağını değil, tanr ıs ını ve tap ınağuıı da benimserdi. Fakat kurban bayramlar ında, yıldasadece bir iki defa olmak üzere eski tanr ısımn bulunduğu yere haccederdi.29 Bak. E.d. Isl. 11, S. 211 s.v. (A.J. Wensinck).Karş. Wellhausen S. 110, S. 141. Sure 2,192-195. Kelime sami köktendir ve "dini dans,bayram dans ı, merasim" anlamlar ına gelir; haqag "bir bayram ı kutlamak"; hug "bir çevreyianlatmak" demektir. Ha c e'l, şartlar ı taşıyan her müslümanın ömründe bir defa yerine getirmesigerektir. Kar ş. Juynboll: Handbuch des islamischen Gesetzes, S. 138 ve dev. Bak.v.d. Leeuw S. 378: "Hac şehirleri, mukaddes alan bir çe şit ikinci vatand ır. Yahudi, bayramgünleri Yeru şalem'e gider, müslüman ın ömründe bir kere Mekkeye haccetmesi gerektir. Bütünhalklar ve cemaatler böyle birer ikinci vatana sahiptirler: Yahudilerin Yeru şalem'i MüslümanlarınMekke'si, Hristiyanlar ın Roma's ı."30 Karş. E.d. Isl. IV 1101, s.v. (R. Paret).Kar ş. Wellhausen S. 78 ve not 4. `Umra, küçük hacd ır, az bir merasimle her y ıl hacaylar ında yap ılabilir. Kar ş. Juynboll, S. 138 ve dev.31 Ar afa veya 'Arafat, ünlü hac da ğının ve onun yan ında bulunan ovamn ad ıdır, Mekke'nin6 saat do ğusundadır. Bak. E.D. Isl. 1,435 s.v.32 Muzdalifa, hemen hemen Minâ ile 'Arafat' ın ortas ındadır. Kar ş. E.d. Isl. 111,864 s.v.; Wellhausen S. 81 ve dev; İ bn Hi ş âm S. 77.59

33 Vukûf, "durmak, mola vermek" demektir, terim anlam ı ise, toplu bir ibadet olarak,hacıların Allahın önünde durmas ıdır. Ç ıkış 19,17: Buradaki duru ş da Araplar ın `Arafat'takiduru şuna benzetilebilir. 1. K ırallar 8,14; Levililer 9,5 deki de: "Bütün topluluk Yahve'nin ö-nünde duruyordu", ayn ı duru ştur. Vukûf islamdan öncedir ve islamca benimsenmi ştir. 'Arafat'tave Muzdalifa'de duru ş hakkında kar ş. Wellhausen, S. 81 ve dev.; Juynboll,S. 152 ve dev.; E.d. Isl. IV, 1235, s.v. (R. Paret).Kar ş. P.K. S. 41,5 (26,17). Yaktit 111,94,13 ve dev.; Smith S. 340.34 Bu labbayk ça ğr ısıdır. "buyur, emrindeyim" demektir.Kar ş. Wellhausen S. 110 ve dev. not 3 ve S. 111 not 1. ahalla " şikayet etmek, ba ğırmak,Allahı çağırmak (bir kurban esnas ında), labbayka nidasnu ç ıkarmak demektir. halla,1, 11 ve IV. bablarda "e ğlence sesleri ç ıkarmak, Tanr ıyı övmek, şarkı söylemek "; ibranicedekar şılığı halâlûya! "övül Yahve!"dir. Arapça tahlil, takbir, talbiya, tasmiya kelimelerininanlamlar ı aras ında yakın ilgi vard ır. Smith'in a şağıdaki anlayışı da burada anılabilir:"Among the Semites the shouting (hallel, tahlil) that accompanied sacrifice mayprobably, in its oldest shape, have been a wail over the death of the victim, though it ultimatelytook the form of a chant of praise (Hallelujah), or, among the Arabs, degenerated into ameaningless repetition of the word labbaika. S. 431; S. 432. not 1: "The Arabic ahalla, tahinis primarily connected with the slaughter of the victim...Meat that has been killed in thename of an idol is mâ uhilla ligayri'llah, and the tahlil includes 1) the bismillah of thesacrificer, 2) the shouts of the congregation accompanying this act, 3) by a natural extension,all religious shouting. İf, now, we note that the bismillah is the form by wich the sacrificerexcuses his bold act. and that tahlil also means "shrinking back in terror"...,we can hardlydoubt that the shouting was originally not joyous, but an expression of awe and anguish." v. d.Leeuw S. 382 ye göre şarkı söylemek, sevinç nidalar ı çıkarmak, şikayet etmek, sade konu ş-maktan daha kuvvetlidirler, ve ibadet esnas ında tekrarlanan Halaluya, âmin, teybe ve af dilemegibi bölümler, mistik ç ınlayışlarıyla çok tesirli güce sahiptirler; belli kaideleri olan, tonve ritimce belli deyi şleri olan sözler de ayn ı güce sahiptirler.35 Bak. E.d. Isl. 111,1015 s.v. (G. Levi della Vida): Nizar b. Ma'add, kuzey A-rabistan kavimlerinin en büyük kısmının atalar ı sayıhrlar. Soylar ı: Nizar b. Ma'add b. 'Adnan(Wüstenfeld, Genaolog. Tabellen, A.3). Nizâr ismi Arap şiirinde ancak son ça ğlardaortaya ç ıkar (kar ş. W. Rob. Smith: Kinship and Marriage in Early Arabia, 2 S. 5. ve dev.,283-89 ve I. Goldziher, Muh, Studien 1, 78-92). Emevi ça ğından önce Nizar' ın bir kabileismi olarak kullamlışının yegane izi, Cahiliye Ça ğı şairlerinden Bi şr b. Abi Hazim'inbir beytinde (Mufazzaliyat S. 667,15) ve Ka'b b. Zuhayr' ın bir beytinde (Tabari 1,1106.10) dir. Fakat Nizâr isminin kaplam ve anlam ı daima belirsiz kalıyor. Emeviler ça ğının sonlarındaNizar (ayn ı zamanda Nizariya şeklinde), Yamâniya'run kar şıtı olarak kullanılıyor;bu ça ğdan itibaren Banii Nizâr, Kuzey Arapl ığımn temsilcileridirler.36 Kar ş. E.d. Isl. IV, 408 s.v. sirk (W. Björkrnan).Mü şrik, Allahın birliğini inkar edendir; kar ş. Sure 112 (Tavhid suresi); 4, 116; 6, 94;28,62 ve dev.; 31,12;39,4,39.Goldziher'e göre (S. 41, 107),bütün İslam ilahiyat', Allah ın birliği etafındaki müakaşalardanibarettir. Ş irkten, herhangi ba şka bir varlığı Allaha ortak yapmaktan korkulduğukadar hiçbir şeyden korkulmaz.37 Bu da ihlal gibi labbayk nidas ını ç ıkarmakt ır; labb â II: "bir ça ğrıya uymak demektir".Kar ş. E.D. Isl. IV, 693, s.v. (A.J. Wensinck): talbiya, labba'n ın masdarıd ır, labbayka'dan yap ılma bir fiildir, labbayka "hizmetinde, emrinde!" anlammdad ır. Yerli gramerciler labbâ'yı, tekrarlama bildiren ikil olarak tammhyorlar.Kar ş. Caussin S. 172.60

38 Sure 12,106.Wellhausen. S. 217 ye göre, Allah kelimesine kitabelerde s ık sık rastlar ız, M. 6. ve7. yüzy ıllarda O, bütün putlar ıu ba şını yemi ştir. İşleri ciddile ştiğinde, büyük tehlike ve yoklukanlar ında müşrikler daima Allaha yönelirlerdi. herhangi bir puta de ğil. Müşrikler içinde Allah, ulûhiyetin as ıl sahibi idi. Muhammede (A.S.) gereken, sadece, onlar ın, putları AllahınAllahhğına ortak etmeleriyle sava şmakt ı .39 Kar ş. E.d. Isl. 1.253 s.v. (Reckendorf).`Akk "yüksek s ıcaklık" , "çok s ıcak" demektir; Önceleri bir bölgenin ad ıyken sonra oradayerle şenlerin adı olmu ştur. Akk Harju `Akka veya Akko'yu kurmu ş olduklarından nadirensözedilir. Kütükleri için bak. Wüstenfeld, Geneal. Tabellen, A. `Akk kabilesi daima güneyArabistanl ı olarak görünüyorlar, ülkeleri Yemen'in Tihâma (çukur bölge, sahilboyu) s ıdır.Oradan kuzeye Cidda bölgesine kadar ç ıkmışlardır.Karş. yine Wüstenfeld, S. 55; Blau S. 564; Caussin 1,186.40 P.K. S. 7, not 1 e göre "Araplar ın kargalar ı", a ğrib at arab, aralar ındaki zen-cilerdir. Hepsi siyah renklerini annelerinden al ırlar. Cahiliye ça ğında ve İslamda en ünlü kargalar,'Antara, Abû `Umayr, Sulayk. ljufaf, Hi ş am b. `Ukba, Abd Allah b. ljazim,`Umayr, b. Abi `Umayr, Hammam, Munta şir b. Vahb, Matar b. Avfâ, Ta'-abbata ş arra, a ş - Ş anfara ve Ijaciz'dirler. (Tac al-Arfı s'tan).Kar ş. Caussin 11,518.41 Wüstenfeld S. 378 e göre kavimlerin ayr ılışı s ıras ında Rabi'a'lar Necid yaylasını, Hicaz' ı ve Tihâma boylar ını aldılar. Zû Nuvas ça ğında o bölgeleri b ıraktılar ve sonraonlara nisbetle "Rabia'mn ülkesi" Diyâr Rabia diye isi ınlendirilen Mezopotamya'ya geçtiler.Kar ş. Blau, S. 579.42 Nafr, hacdan dönü ştür. Bak. Wellhausen S. 80. an-Nafr al-avval için bak.Lane sub nfr.43 Bunlar Mina'da geçirilen üç gündür.Kar ş, E.d. Isl. IV, 748 s.v. (R. Paret).Ayya ın at-Ta şrik, Zilhiccenin 11-13. günleridir.Wellhausen S. 80 e kar şılık R. Paret, bu günlerin isimlerini, art ık yenip bitirilemiyecekolan kurban etlerinin saklanabilmesi için "parçalara kesilerek kurutulmas ı " i şindenald ıkları fikrininden şüphe ediyor. Kar ş. Lane S. 1541.Kar ş. Juynboll S. 156 ve dev. ve bak. Sure, 2, 192-195 ve Ç ıkış 23,18.44 Müslümanlar ın ifadesine göre burada as ıl, saf dinin de ğiştirilmesi ve sap ık adetlerinsokulmas ı bahis konusudur. Kar ş. Sure 5,12: "Allah, bahira, saliba, vasila ve lı ami'denhiçbiri hakk ında bir şey koymamıştır; fakat kafirler, Allaha ra ğmen yalan düzerler". Burada,mü şrik araplar ın adeti üzere, mukaddes şeylere ve ilâhlara adanm ış olup serbestçe otlaklardagezen ve art ık binilemez olan develere ait birtak ım terimler buluyoruz. Deve araplar ın en ö-nemli hayvanıdır; o, onlar ın yük ve binit hayvan ıdır, postu ise çad ır bezlerini te şkil eder. Dişisinineti ve sütü ba şl ıca g ıda maddeleridir; deve sürüleri en önemli servetleridir. Bu sebeptenmüşrik araplar, sürülerini birinci derecede k ıymetlendiren deve yavrular ın ve deve ayg ırlarınıbir şükür ifadesi olarak ilâhlara adarlard ı. Burada mü şrik hurafeleri rol oynad ığındanMuhammed (A.S.) bu deve adama i şini yasak etti. Kar ş. Sure 6, 139: "Dediler ki: Bunlar....yasak edilmiş develerdir ; öyle develer vard ır ki onlar ın s ırtına binmek yasakt ır". Bu develer,harâm, tabu, dünyevi kullan ıştan ırak, ilâhlara adanm ış idiler.Arap dilcileri tarafından çe şitli şekillerde tefsir edilmi ş olan bu terimlerin di ğer anlamlarıhakkında; kar ş. at-Tabari, Tafsir, M ıs ır 1325, Vu. 56 ve dev.; Buhari 3,106; İ bn Hişam 57,58; Lisân, as-sa`iba 1,460; al-bahira V, 106; al-va ş ila XIV, 225 ult.,61

mi XVIII, 220; Lane sub vocibus as-sâ`iba, al-bahira, al-va şila, al-hâmi. CaussinS. 225,226. Wellhausen S. 112, 113. Nyberg S. 347.Bu dini terimler P.K. S. 58,7 (37,5) de tekrar ortaya ç ıkıyor.45 Kar ş. tamamen efsaneyle kar ışık olan `Amr b. Lulnı ayy hakk. E.d. Isl. 1,352 vedev. s.v. (Seligsohn); bak. İ bn Hi ş âm 51; Yâkfıt 4,652,17; Nyberg S. 355 ve dep. WellhausenS. 15; Wüstenfeld S. 75; Caussin 1, S. 222.46 Kar ş. E.d. Isl. 11,1058 ve dev. s.v. (Krenkow).Kökünü hemen bütün soybilimcilerin `Arrır b. Lulıayy'a ç ıkard ıklar ı güney Arabistankavmidir, Kuray ş lilerden önce Mekke'yi idare ediyorlard ı ve onun ça ğında CürhümKabiiesini Mekke'den kov ınu şlard ı .Kar ş. Wüstenfeld S. 136, Blau S. 591.47 Caussin 1,195 ve tabl. VIII app A.u.48 Karş. E.d. Isl. 1. 1113 s.v. (Fr. Buhl).Eski kaybolmu ş bir Arap kavmidir, Yemenden göç etmi ş olmalar ı muhtemel olup birzamanlar Mekkede oturmu şlardı . Arap gelene ğine göre Mekke hükümranl ığı ve Külı e'ninidaresi, İ smâil'le akrabala şan Cürhümlülerin ellerindeydi; sonralar ı, Ijuzüül ılar Mekke'yeve Kübe'nin idaresine hakim oldular. Kar ş. Zuhayr, Mu`allaka (ed. Lyall, Calcutta1894) beyit 17: "Kurey ş lilerin ve Cürhümlülerin yapt ığı ve onlar ın temsil ettiklerieve andiçerim?"Kar ş. Caussin 1,176.194 195. 218.49 Zakrnin nüshas ında Curhuma; Bagilâcli ve Aliisrde ise Curhuman diye geçiyor.Her iki okuyu ş şekli de do ğrudur.50 Kar ş. Yâhût IV, S. 652,16 ve dev.51 Kar ş. E.d. Isl. 1,647 s.v. (Fr. Buhl).Doğu Filistinin güney yarısına Araplar ın verdi ği isimdir, kar ş. al-Bakri, Geogr. Wörterbuch(ed. Wüstenfeld) 160; Yâlsüt, Geogr. Wörterbuch 1, 728; Caussin 1, 225; 11, 233.52 Kar ş. 2. Kırallar 5, 17.53 Kar ş. Wellhausen S. 77. E.D. Isl. 11, 563 s.v.; P.K. 29,1 ve dev. (19,5). Kar ş .Dozy, De Israeliten te Mekka, S. 197; Caussin 1, S. 199.54 Hac ve umrede ihrâm s ıras ında cinsi münasebet yasakt ır. Kar ş. Agâni XIV. 67;al-Ahtal, Diwan, S. 120; Wellhausen S. 122; Smith S. 481 ve dev. Juynboll, Handbuchdes islamischen Gesetzes.Dırâm hali diğer sa ıni dinlerde de cinsi münasebeti yasak eder. Kar ş. 1. Samuel 21,5,6; 2. Samuel 11,11.55 Birçok ta şlara ve kayalara Araplar, ta şla şm ış insanlar olarak bakarlar. Bak. Dozy,Israeliten te Mecca, S. 201.56 Krehl'e göre s. 27, Ijuzâa kavmi daha önce Sira'ya taparlard ı; kar ş . İ bn Hi ş âm(Handschrift d. Leipziger Universittaetsbibliothek, Manuscr. Refa. no. 308 fol. 1, v.): ya'nf ı-na bi' ş - şi'râ an-nacm allazi kânat Huzâatu ta'budul ıii va-kana avvala manalı ada a ş- şUrâ Abfı Kab ş â va-smuhi) Caz'b. `Gâlib al--Huzâ'i; yani "a ş - ş irâ,Huzâa kav ıninin tapt ığı yıldızdır. Bu y ıld ıza ilk tapan Abi) Kab ş â, yani, Caz' b. Gâlibal-Huzürdir."Kar ş. Sure 53,50: "Ve O Sirâ'n ın Rabbidir." Bayzâvi bu konuda 11, S. 295: "A ş - şirâa ş - şirâ abür'dur. Bu y ıld ıza, peygamberin bir selefi olan Abâ Kabsâ taraf ından tapılmıştı." diyor.57 Kar ş. E.d. Isl. 11, S. 1203 (H. Lammens).Kuray ş liler Araplara peygamberi (A.S.) bah şeden ünlü kavimdirler. Onlar Kinâna'dandılar ve ba şlang ıçta fakir bir çoban kavmiydiler, Mekkelilerin kervanlar ına öncülük62

ederlerdi; yegâne amaçlar ı Huzâa'y ı Mekkeden koymak ve K âbenin sahibi olmakt ı , peygamberindo ğumundan 100 y ıl kadar önce de bunu ba şarmışlardı. islâm öncesi Kuray ş, tica-ret ve para üzerinde borsa oyunlarlyle geçinirlerdi.-Kar ş. Caussin 1,229, 326; Blau S. 591.58 Arapça abada'n ın eski şekli ibranice avad'd ır; bak. A. Fischer, Chresth., GlossarS. 77. 'ibâda, arapça ibâdet; ibrânice avida. (Yeho va) eve d, ibrânice "(Yahve'ye) tapan"ve arapça 'abd, ço ğ. 'ibâcl birbirlerinin ayn ıdırlar. Kar ş. Nyberg S. 365.59 Kar ş. E.d. Isl. 11,349 (J. Schleifer).Huzayl bugün hâlâ Ta'if çevresindeki s ırada ğlar olan Kora da ğlar ında ya şarlar;onlar, Mekkenin bir dış mahallesi olan Mabede'de de otururlar ve hurma, tah ıl ve hayvanticaretiyle geçinirler. Kar ş. Wüstenfeld S. 333, Blau S. 591.60 Kar ş. Wellhausen S. 18 ve dev.; P.K. S. 57,2 (36,8).61 Bak. Yâkût 11, 878, 10.62 Kar ş. E.d. Isl. IV, 1253 (A. Grohmann).Yanbu', ad ını naba'a, "kaynamak" fiilinden al ır (yanbû', çok. yanâbr "water spring,streamlet"), çok say ıda kayna ğı olduğundan ötürü. Bak. Yâkfit IV, 1039.Isim Medine'nin bir limamyle ilgilidir ve ondan 6-7 saat kuzeydo ğuda bulunan bir yerdir.Yanbu' esir ticaretinde hâlâ rol oynamaktad ır; refah ıyle me şhurdur; ayn ı şekilde hurmal ıklanyle de tanınmıştır.63 Bak. E.d. Isl. 111,28 (G. Levi della Vida).Huzayl' ın bir koludurlar. Hicâz'm kuzeyindeki kaz ılar ve bununan yüzlerce kitâbe,islâmdan yüzlerce y ıl önceki bir Lihyân devletini ortaya ç ıkarıyor. Bu Lihyân kitâbelerinindili, klâsik arapçadan sadece birkaç özelli ğiyle ayrılan kuzey arapças ıdır (meselâ ha-,altakı s ımn kar şıhğıdır; munfa'il yerine nif` al kullan ılır).64 Bak. E.d. Isl. 11,736 (H. Lammens).Kalb b. Vabara, Kuzâa'mn en güçlü gruplar ından olan bir Suriye-Arap göçebeleritopluluğunun, Kalb kabilesinin atas ıdır. Kalb'in Islâmdan önceki tarihi çok belirsiz vekısmen efsânevidir. Öyle görülüyor ki, di ğer kabilelerle hiç münasebeti olmam ış. Ağızlar ı baz ıözellikler gösterir. Hicret ça ğında Suriye'nin en önemli gurubuydular; o ça ğda hristiyan dininitamy-orlard ı. Yava ş yava ş müslümanlığı kabul ettiler.-Kar ş. Wüstenfeld S. 265.65 Kar ş. E.d. Isl. 1,1071 (J. Schleifer).Dûmat veya Dûmat al-Candal kalesi, Suriye çölü s ınır ındad ır, Tabiik'ten pek uzakde ğildir. Dûmat al-Candal, Cavf as-Sirhân'da en önemli şehirdi veismini, Ismâilo ğullarından birinin ismine nisbetle edinmi ş olmal ı. Bugün için bir önemi yoktur; kar ş. J. Euting,Tagebuch einer Reise in Inner-Arabien 1,113-140; kar ş. Riehm 1, S. 330; Malaki 1,3.66 Kar ş. Wellhausen S. 14 ve dev; P.K. S. 55,2 (34,19). Bak. Ibn Hi ş âm 52. Vaddve Vudd, "sevgi, dostluk, meyil" anlam ındadır, fakat bu konuda Nöldeke şöyle yaz ıyor Z.D. M. G. 41, 708; "zannederim, Vad d burada sevgi anlam ında de ğildir, "seven, arkada ş" anlamındadır".Buna göre Vadd, ya ğ us'a benzer bir anlam ta şıyor "yard ım eden", ve biz burada,Wellhausen taraf ından defalarca isbatlanm ış olan, put isimlerinin yak ın anlamlı kelimelerleyer de ği ştiri şinin bir örne ğini görüyoruz."67 Kar ş. E.d. Isl. 111,88 (H. Braeu).Yemen kavmidir. Vatanlar ı, Yemen yolunda Tarc'da olsa gerektir. Kar ş. Blau, S. 561;Caussin 1,113; 11,259.68 Curâ ş, kuzey Yemende en önemli şehirdi.69 Kar ş. Wellhausen S. 19 ve dev.-P.K. S. 57,7 (36,12).Ya ğ ûsu, "yardım eden" demektir; ğ âsa, ya;gnsu "yard ım etmek"; ğlykş "yard ım"ve ğ av ş.- Ya ğûsu, belki ibranice yeu ş'dur; bak Tekvin 36,18; burada Esav' ın karıs ı Ohalibama'nıno ğullar ı aras ında prens Yeu ş olarak geçmektedir. Kar ş. Ges-Buhl sub. yeu ş.-63

Ya ğ ü ş u için kar ş. Yakilt IV, 1022,16 ve A. Fischer'in Z. D. M. G. deki makalesi 58,869ve dev.Smith, S. 226,. Ya ğf15'u "aslan-ilâh" olarak tan ımlıyor. Belki de Ya ğ ü ş Mazhic kabilesinintotem hayva ınydı. Kar ş. Nöldeke, Z. D. M. G. 40, 161, 168, bu görü şü kabul etmiyor.Smith, Journal of Phil. IX, 99, misal olarak nehu ştan' ı "tunç yılan", Dâvud'un evinintotemi sayıyor (2. K ırallar 18,4; Say ılar 21,89).70 Sevgili.71 Wellhausen'e göre S. 220, hac şehirlerinde ibâdete ra ğbet en büyük çekicili ğini, bus ıralara rastlayan pazarlardan ve panay ırlardan al ıyordu. Bu günlerin çok ne şeli havas ı olurdu,şaka, oyun, şarap, kad ın ve şark ı ile eylenilirdi; Yahudiler ve Hristiyanlar da bu gibieğlencelerden habersiz de ğildiler.Bu türlü e ğlenceler önceleri Vadd'in yan ında da adetti. İslâmın burada nas ıl kesin vekat ı davrandığını, bu Vadd'e veda şarkısından anlıyoruz.72 Yani putun resmi. Kar ş. notlar ımızdan 112, 131, 311. Kar ş. A ğ âni XIX, 79-80, oradaal-Lât, evi, kubba'siyle birlikte sava ş yerine ta şınm ıştır. İbn. Hişâm'a göre S. 55,17,Manât da sava şa birlikte götürülmü ş görünüyor: "Kavimler kaçmak için Menat'a arkalar ınıdönmeyeceklerine andiçtiler."Karş. 1. Samuel 4,5: "Rabbin ahid sand ığı ordugâha girdi ği zaman Filistiler korktular:Tanr ı ordugâha geldi. Vah bize! Bizi bu güçlü ilâhlar ın elinden kim kurta ıır? Kar ş. 2. Samuel11,11; 15,24 ve dev.; Ye şu 3,3 ve dev.; 2. Samuel 5,21: Dâvud'un Baal-Peratsim'de Filistilerezaferi üzerine, Fi;i3tiler, sava şa birlikte getirdikleri putlar ını b ırakıp kaçt ılar.Ya ğ us'un bundan ba şka seferlerde de s ık s ık yerinden alınıp götürüldü ğü anla şılıyor;karş. Wellhausen S. 20 ve dev.73 Kar ş. E.d. Isl. 111,784 (G. Levi della Vida).Murâd, güneyde bulunan Mazhic grubundan bir Arap kavimidir. Güney Arabistankültürüne kom şu olmalarına ra ğmen, tipik bir bedevi karakteri gösterirler. Ülkeleri, Nacrân'ın do ğusunda, ta şl ık ve verimsizdir. (kar ş. Kit âb al-Agâni XVIII, 135). Halk ı soygunculuktaün kazanm ıştır. Kar ş. Wüstenfeld S. 323, Blau S. 562.74 Kar ş. P.K. S. 57,9 (36,15).Güney Arabistan, Yemen kavmidir, bak. Yakût 11,512,7.75 Kar ş. Wellhausen S. 22 ve dev. P.K. S. 57,10 (36,2). Yâkût IV, 1022,17; de Lagarde,Übersicht über die im Aramaeischen, Arabischen und Hebraeischen übliche Bildungder Nomina, S. 133.76 Kar ş. E.d. Isl. 11, S. 260 (J. Schleifer).Hamdân büyük bir Yemen kavmidir. Ülkeleri , Balad Hamdân, eski ve yüksek birarap kültürünün merkeziydi, Ş an'â'n ın kuzeyinde bulunuyordu ve (Yemen'in ba şkentiydi).Şimdi Balad Hamdân diye adlanan bölge, önceki geni ş ülkenin sadece bir bölümüdür. San'-â, do ğu S arât'dad ır; çok eski bir şehirdir. Efsanenin bildirdi ğine göre şehri Sam kurmu ştu];Tekvin 10,27. 530 y ılında kıralın temsilcisi Abraha, Ş anTyı merkez yapt ı. San'â, şair, tarihçive soybilimci al-Hamdânrnin do ğduğu ve öldüğü yerdir. Kar ş. E.d. Isl. IV, 153 (R.Strothmann); Blau S. 563; Caussin 1,75.77 Arapça metin "gece yolculu ğu" diyor; araplar gece yolculu ğuna göre hesaplarlard ı .çünkü geceleri yolculuk yapmay ı tercih ederlerdi.78 Kar ş. Yükiit IV, 1022, 11: ya'ni mâ kalû 'Abd Ya'fı ka, yani "Abd Ya'ük demezlerdi".Wellhausen, S. 1,e göre, bizce yerli rivayetleriyle tan ınan M. 6. yüzyılda, arap isimlerininba şında, arkas ında ilâh isimlerinin tamlayan olarak bulundu ğu, köle, hediye, yard ımgibi kelimeler bulunurdu. En çok kullan ılan ön isim 'Abd, di şisi Amat idi, Ibranicede, Feni-64

kecede ve Arapcada oldu ğu gibi. Karş. A. Fischer, Muhammad und Abmad, die Namendes arabischen Propheten. (Ber. Saechs. Ak. d. Wiss., Phil.-hist. Kl. 1932,3. Heft S. 19).79 Kar ş. E.d. Isl. 11,329 (J.H. Mordtmann).Himyar, eski bir Yemen kavimidir.-Muhammed (A.S) elçisini Yemen'e gönderdi ğindeart ık bir Himyar devleti yoktu ve Islam hemen hiç mukavemetle kar şılaşmadı. Ağızlarıkuzey arapças ından baz ı özellikleriyle ayr ılır. Kar ş. Caussin 1,54.80 Kar ş. E.d. Isl. 11,329 (J.H. Mordtmann).Z .C1 Nuvas "a la chevelure flottante" diye adlan ır. Yemen k ıralıdır, yaklaşık olarak,M. 521-526 yıllarında hüküm sürmü ştür. Nuvâs, H. Arethas' ın kahramanca hareketlerinakledilen hristiyan takibini, Nacran'dan yürütmü ştü 521 de Himyar prensleri Z ı Nuvas'ınkışkırtmas ıyle Habe ş istilasma kar şı ayakland ılar. 526 da Zil Nuvas sava şa girdi. K-arş . Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber z. Zt. der Sasaniden, S. 173 ve dev. 185,187ve dev. Kar ş. Caussin 1,121.81 Kar ş. Wellhausen S. 23; bak. P.K. S. 57,12 (36,18).Nasr "kartal, akbaba" demektir. Suriyede kartala tapma hakk. bak. Dussaud: Notesde Mythol. Syr. (1903), p. 3.Kartal-Bak, herhalde Ilimyar'in totem hayvan ıydı. Karş. Z.D.M.G. XXIX, 600.82 Balkâ Saba ülkesindedir. Bak. Yâkût 1,714,18.83 Yak ılt IV, 871,1: ya' ıli kalû: 'Abd Nasr; yani "insanlar ı 'Abd Nasr diye isimlendirirlerdi."84 Fakat Nasr bir beyitte geçiyor. Yakût IV. 7814 onu Emevi şairlerinden al-Abtal'aatfediyor, Tab. 1,761,17 ise bi Cahiliye şövalyesi olan 'Amr b. 'Abd al-Cinn'e atfediyor.Karş. Diwan des Ahtal S. 249 ve yan not, burada yay ınlayıcı Anton Ş alibani beyitlerin al-Alıtardan ba şkas ına ait oldu ğu görüşündedir, belki de 'Amr b. 'Abd alCinn'e aittir. Beyitlerşöyledir:"Evet, heryana akan kanlara andolsun!'Uzza tepesine veya Nasr'aİntikam sebebiyle dökülen kanlara!Ve övgülere andolsun!Rahiplerin her kilisede papazlar ın papaz ına,Mesih'e, Meryemin o ğluna sunduklar ı övgülere!'Amir bizden sava ş günleri için,L a'la' dağında sınamak içinBir kılıç aldı, bunu o,Elinde salladığı zamanKemikleri bile keser!"Bak. Fischer-Braeunlich, Schawahid-Indices, unter den betr. Reimen.85 Tubba' hakk. kar ş. E.d. Isl. 11,330 (sub Himyar, J.H. Mordtmann). Araptarihinde Himyar k ırallar ı böyle isimlenirlerdi. Fakat yaz ıtlardan ö ğrenildiğine göre, Sabave Himyar kıralları Malik ünvan ını kullanıyorlardı, Tubba' ismi de Hamdân kabilesindenseçkin Bata' soyunun isminden gelse gerektir.Kar ş . İ bn Hi ş am, 13; M. Hartmann, Der islam. Orient, Bd. 11: Die arabische Frage,S. 473, ve dev.; Caussin 1, 64, 92-95.86 Wellhausen S. 68.Zaki Pa ş a burada Riyâm yaz ıyor, fakat P.K. S. 12,2 ve 3 (9,8-9 ve 15), S. 13,1 (9,11)de ve başka yerlerde hep Ri'am yaz ıyor.Bak. İ bn Hi ş am 17 ve dev.: "Ilimyargilerin puta tapma zamanlar ı için Ri'âm isimlibir tap ınakları vard ı , onu çok sayarlar, yan ında kurbanlar keserler ve fallar ına baktırırlard ı .65

Iki haham bunun için Tubbâ'ya şöyle söylüyorlard ı : O sadece halk ı yollar ından sapt ıran kötübir ruhtur, bunun için onu bize b ırak. Tubba' onlara izin verince onlar da Yemenlilerininanc ına göre, mabedden d ışarı siyah bir köpe ği salıverdiler ve onu öldürdüler. Sonra mabediyıktılar ve bana anlat ıldığına göre, harabelerinde hala oraya dökülen kanlar ın izleri vard ır."Kar ş. Blau S. 563.87 Sami, tap ınağı sadece "ev", beyt diye isimlendirir. O, ilahi evi ile tan ır; kar şı. P.K.S. 44, 12 (29,3) (Nacran'daki Ka'ba) ve S. 45,5 (29,8) (Sinclad'daki Ka'ba)."Hah ibadet yeriyle ayr ılmaz şekilde bağlıd ır. Bilhassa Samiler, ilaha evi ile ayrılmaz birbütün olarak dü şünürler?" Wellhausen S. 9.Kar ş, O. Eissfeld: Der Gott Bethel. A.R.W. 1930, S. 1-30, ve R. Kittel: Der GottBet'el J.B.L. 44. 1925, S. 123-153.88 Kar ş. P.K. S. 12 not 1 e göre al-Câhiz, Kitab al-lJayavân' ında, IV, S. 61: "Baz ırivayetlerde İslâmdan önceki ça ğda kutlu ta şların içinden bo ğuk seslerin i şitildiği geçer... Hiçşüphem yok ki, mabed bekçileri, kazanç için, her çe şit hile ve beceri ğe ba şvuruyorlard ı ..Bedevi araplar ve onlar ın benzerleri böyle esrarl ı çağrılara inanmaktan geri durmuyorlar,bilakis inanmayanlara şaşıyorlardı. Buraya al-A' şa b b.Basil b. Zurra'i Asadrninesrarl ı bir ça ğrıy ı işittiği haberi de dahildir:Banu Fihr'in (Hay ır bah şeden) ya ğmuru öldü!Yüce, ünlü ve güçlü "Cömert ki şi!," dedi.Ona sordum:"Ey sen, hay ırsever ve cömert ki şinin ölümünü bildiren,ölümünü bize bildirdiğin Barın. Fihr'li bu ki şi kimdir?"O zaman şunları ilave etti:"Cömert, asil ve yüksek rütbeli İ bn Cud'ân b. 'Amr' ın ölümünü bildiriyorum "89 Sure 71,20-24.90 Bak. Wellhausen S. 25-29; E. d. Isl. 111, 251 sub Manât (Fr. Buhl).Okurken üzerinde Duruldu ğu zaman Manalı olarak okunur).Arapların kader ilahi (bilhassa ölüm kaderinin).Karş. Sure 53,19 ve dev.; i şaya 65, 11. Kar ş. W. Caskal, Das Schicksal in der alt-arabischenPoesie (Morgenlaendische Texte und Forschungen, hrsg. v. A. Fischer, 1 /5).Kar ş . İ bn Hi ş am 303: "Medine'de ileri gelenlerden ve muhteremlerden biri olan 'Amr'ın evinde a ğaçtan Manât isimli bir put vard ır, diğer kibar ki şilerde de adet oldu ğu üzere onatap ıyordu."Kar ş. La ınmens, S. 69, o, İ bn Hi ş am' ın görüşünü kabul etmiyor.91 Bu yolla kendilerini bu putun tap ıcıs ı olarak tan ıt ıyorlar.92 Bak. Yakût IV, 42, 11.93 Medine ile Mekke aras ındaki hac ılar yolunun bir istasyonu olan Vaddân köyündenpek uzak olmayan bir da ğdır. Kar ş. E.d. Isl. 111,251 s.v. Manât.94 Al-Azrakrye göre (ed. Wüstenfeld), Chronik d. Stadt Mekka, 1,76,82,154, Manal.,siyah, şekilsiz bir ta ştı .95 Arapça zabaha, ibranicedeki zavah't ır.Arap kurban ında (hayvan ın boynu harbe ile kesilir), kutlu ta ş hayvan ın kanıyla bulan ırve böylelikle ilâha sunulmu ş olur; veya hayvan ın kanı kutlu ta şların aras ında bir çukur olanab ğ ab'a ak ıtılır. Kurban hayvanının eti genel olarak puta dü şmez. kurbana kat ılanlar arasında payla ştır ıl ır. Böylece sofra ilahla birlikte haz ırlanmış olur. (Kar ş. Wellhausen S. 118)Ç ıkış 24,6-8 de öküzlerin kanlar ının bir kısmı mabede serpiliyor, di ğer k ısmı da halkınüzerine. Burada da dal ı ile halk aras ında bir Communio sacramentalis haz ırlanmış oluyor. Bak.Levililer 1,5, bu eski ibadetin bir kal ıntıs ı olarak kutlu ta ş kana bulamyor.66

Bunun bir benzeri de 1. Samuel 14,32-35 de, bo ğazlanmış hayvan ın kanının mabed taşınınüzerine dökülmesi şeklinde geçer.Kar ş. Lavililer 18,20: Mabedin ve putun kurban kan ıyla sulanmıs ıyla ev sulha kavu şuyor;mabed İsrailoğullarının günahlar ından temizleniyor, kurtuluyor.96 Kar ş. E.d. IsI. 1, S. 544 (Reckendorf).Al-Avs bir Medine kaymidir. isim k ısalt ılmıştır; tamlayan (herhalde Manât) eksiktir.Avs'lar çok defa seçkin karde ş kavimleri olan Hazrac ad ıyla temsil edilmi ş olmalılar. Avs'ler güney Arabistanl ıdırlar; Hazrac ile birlikte Medinenin yahudi kavimleri aras ında otururlardı, şehir onlar ın elindeydi, fakat zaman zaman hükümranl ığı onların elinden koparabiliyorlardı .Kar ş. E.d. IsI. 11,1007 (F. Kre ııkow).Al-Hazrac, karde ş kavim al-Avs ile Medine bölgesinde otururlard ı. islâmın yayılışıs ıras ında her iki kavim birlikte Ansâr diye adlan ırlar, yayılışta önemli rol oynam ışlardır. Peygamberinça ğda şları ve sâdıkları olan şairlerden Hassân b. Sâbit, Ka'b b. Mâlik ve 'AbdAllah b. Ravâha Hazrac kavmindendirler.Kar ş. Caussin 1,215; 11,202,203,212.97 Kar ş . Ç ıkış 23,15: "Benim önümde bo ş ellerle görünmeyin." ilâhm önüne hediyelerleçıkıl ır, "onun yüzünü yumu şatmak" için, hila panay, "onun yüzünü a ğartmak için."Kar ş. 1. Samuel 13,12; 1. K ırallar 13,6; Mezmurlar 119,58; Malaki 1,8.98 Kar ş E.d. 181.111,62 sub Ma'add (H.H. Braeu) ve sub Nizâr b. Ma'add (111,1015). Ma'add kuzey Arabistan kavimlerinin (Muzar, Rabra) mü şterek ad ıdır, Yemen kavinıkrininkar şıt ı olarak kullan ılır. Gelenek, islâmdan önceki ça ğda Ma'add ile Yemen arasındakisava şlardan haber veriyor. (kar ş. Yalsüt 11,434). Rabra, Muzar, Anmâr, iyâd,Nizâr b. Ma'add' ın dört o ğlu sayıl ırlar.99 Kar ş. Blau S. 591.100 Kar ş. E.d. Isl. 111,88 sub al-Madina (Fr. Buhl).Yasrib, peygamberin şehri Medinenin as ıl arapça ismidir. Bu eski Ya ş rib ismi Kurandayalnız bir defa geçer (Sure 33,13). Al-Madina, Medinta, aramcadan gelir, o dilde "mahkemeyeri" demekken sonra daha büyük şehir anlamını kazanmıştır; bu bir deyimdir " Şehir."Karş. A. Fis cher, Zeitschrift Islamica 1,552.101 Kar ş. P.K. 48,4 (30,20).Saç demetini atanlar bu hareketleriyle ihramdan ç ıkarlar. ihram s ıras ında arap hac ı yıkanamazdı, taranamazd ı, tıra ş olamaz ve saç ını kesemezdi; o, saç ını "pislik ve bit içinde" b ı-rakmaya mecburdu. (kar ş. Wellhausen S. 122, Smith S. 333, Juynboll, Handbuch d. islam.Geseues, S. 145).Tevrattaki Nasrani ada ğı ile buradaki aras ında paralellik vard ır, Adak sahibi Nasranide ada ğı devamınca saçını kesemez. Kar ş. Sayılar 6,5; Hakimler 13,5; 16,17; 1. Samuel 1, 11.islâmdan önceki hac ılar ve Muhammed (A.S.) de ihram s ıras ında herhalde saçlar ını yap ıştırmışolmalıdırlar, bu durumu daha dayamlabilir k ılmak için (Buhârl, Sahili, Kit. al-ljacc,bâb 126).102 mahill okunur; bak. Sure 2,192; 22,34; 48,25.103 Sure 53,20.104 tu'azzimuhu. hu şahıs zamiri, put ve ilâh olan Menât't ır; sanam dir.-hti içinbak. A. Fis cher: Die Quantitaet des arabischen Personalsuffixes hu (hi) in "Oriental Studiesdedicated to Paul Haupt" S. 374 ve dev.105 Kar ş. E.d. Isl. 11,150 sub Gassân (J. Schleifer).Suriyedeki Yemen soyu aras ında, Bizans Kayzerinin egemenli ği alt ında bulunan prenslersoyu (hristiyanlar) Rivayete göre, Gassânl ılar, güney Arabistan kavimlerinden Azd'den gelmektedirler. Isimlerini, Suriye çölündeki assân gölünün civar ında uzunca süre o-67

turmu ş olmalarından almahlar.-Kar ş. Nöldeke: Die Ğ assan, Fürsten aus dem Hause Cafnas;Caussin 1,204,11 S. 228; Blau S. 569.106 Kar ş. P.K. S. 61,9 (38,17).107 Kar ş. P.K. 62,1 (38,18).108 Diwan des 'Alkama, ed. Ahlwardt 11,27; ed. Socin 1,27.109 Wellhausen S. 51 ve dev.; P.K. S. 59,3 ve dev.)Yakiit 111,911,17 ismi "Fulus" olarak yaz ıyor. Eamûs'ta Fils diye geçiyor. P.K. S.15, not 9, ve S. 59, not 1 e göre, Zaki yazmas ını n kenar ında iki çıkma vard ır. Birisine göre,al- İlazimi, ismi "Fuls" olarak yaz ıyormu ş; ikincisirıe göre İ bn İ shak diyorki: "Fils, Tayykabilesine ve T ay y' ın iki da ğı aras ında, S al m â ile A c a'aras ında onlara kom şu olanlar ın putuydu"(kar ş İ bn Hi ş am 56). Vezir Eas ı m diyorki: "Soybilimciler aras ında itimada layık olanlaronun "Fals" olduğunda birle şiyorlar". İbn Durayd'in Camhara' adl ı eserinde (111,38,b)şunlar var: "Al-Fils, Cahiliye ça ğında Tayy'e ait bir puttu. " İbn Habib şöyle söylüyor: "Al-Fuls, Necidde Tayy kabilesince tap ılnuş bir putun ismidir." (Kar ş. Krehl S. 16).110 Kar ş. P.K. 61,8 (38,15).111 Kar ş. E.d. Isl. IV, 675 sub Taiy (H.H. Braeu).Yemenli eski arap kavmidir. Tayy kabilesinden olana T al deniyor. A ğızları baz ı özelliklergösterir.Kar ş. Wüstenfeld S. 436.112 Kar ş. Wellhausen S. 33 ve dev.; S. 208. E.d. Isl. 111,20 s.v. (Fr. Buhl u. a.).Al-Lât, Allah kelimesinin di şisidir.Karş. notlar ımızdan 72,131,311.-Tabari'ye göre 1,1395,3, Abi) Sufyan, al-Lât veal-Uzza'y ı Uhud sava şına birlikte götürmü ştü.-Al-Lat'a pek çok şairler yemin ederler, misalolarak, Abi) Sa'd ( İbn Hi ş am, S. 567,7), Mutalammis (ed, Vollers S. 2,1), Avs b. Hasar(ed. Geyer S. 11,2), al-Ahtal (Kitâb al-Agani, VII, 173).Smith bu konuda şunlar ı söylüyor S. 56: "The Arabian Lât was worshipped by the Nabataeansas mother of the Gods, and must be identified fith the Virgin-Mother, whose worshipat Petra is described by Epiphanius....From the time of Herodotus downwards, al Lât wasworshipped in these regions side by side with a god, and the evidence of De Vogüe's inscriptionand that of Epiphanius agree in making Lât the mother and the God her son. Epiphaniusimplies that the Virgin-Mother was worshipped also at Elusa; and bere Jerome, in his life ofS. Hilarion, knows a temple of a goddess whom he calls Venus, and who was worshipped "obLuciferum", on account of her connection with the morning star."113 Kar ş. E.d. Isl. IV, 672 (H, Lammens).Mekkenin 75 mil güneydo ğusunda, Sarâtda ğlarında, 1650 m. yükseklikte bir şehirdir. Burckhardt (Voyages en Arabic, übers.Eyries) 1,110-113, T Lübnandan ayr ıldıktan beri kar şıla ştığı şehirlerin en güzeli olduğunuyazıyor. Şehir eskidenberi Mekkenin varl ıkl ı ailelerince sevilen yazl ıklardandır. Tâ'if,S akif kabilesinin merkeziydi. S akif halk ının kurnazl ıkları ve hileleri darb ımesel haline gelmiştir. Hicret ça ğında Tâ'if, Hicazda seçkin bir şehirdi. Halk ının seviyesi, bedevilerin veyerle şik halkın ortalama seviyesini a şmış olmalı .114 Bak. Yakfıt IV, 337,5: "Denildiğine göre, al-lât, beyaz, dörtkö şe bir kaya blokuidi." İ bn Hi ş am 871 de, al-Lât, kolyeler ve küpelerle süslüdür, diyor. -Ta'irde hala duranal-Lât kayas ını görmüş olan ingiliz seyyah James Hamilton kitab ında şöyle anlat ıyor:Sinai, the Hedj az and Sondan, London 1857, S. 150: "At aishort distance outside to theWest'a five-sided block of granite rising in a slant from the ground is pointed out as the idolof al-Lât. In its greatest length it measures abaut twelve feet and four feet and a half toits highest edge." Doughty, Travels in Arabia Deserta 11,517 ve dev. da T â'ifin tapt ığı, al-Uzza, al-Lât ve Hubal'i resimlerle gösteriyor.Kar ş. Philby, The Heart of Arabia 1,196.68

115 latta, yaluttu "ezmek, küçük parçalar halinde k ırmak", fatta "parçalara ay ırmakufalamak" ve sahaka "dövmek, ezmek" ile e ş anlaml ıdır.-Lane: latta's-savik = "bulgurubiraz su ile veya eritilmi ş tereya ğ ile veya baya ğı ya ğ ile ıslatmak ve kar ıştırmak". Al-Lât, ismini, yamnda, bulguru eritilmi ş tereya ğı ile karıştırarak ıslatmay ı adet edinmi ş bir a-damdan almıştır; adam al-Lâtt = "bulgur yap ıcı" diye adlandırılmış, sonra da put onun sebebiyleaynı ismi almıştırKarş. Yâkût IV, 336,21 ve dev. ve bak. Lane sub latta.116 Wellhausen, S. 29 u. ö, sâdin'i papaz, din adam ı diye çeviriyor; fakat "bekçi, bakıcı"diye çevirmek daha uygundur, çünkü arap putçulu ğu bir papaz s ınıfı tanımaz. Görevleriputu, beyti gözetmektir. Kar ş. Wellhausen S. 130. Kar ş. çıkış 33;1. Samuel 3.117 Kar ş. E.d. Isl. IV, 795 (H. Lammens). Sakif, 1“isi isimli, Sakif ünvanl ı biratadan gelmektedirler, kas ıtlı bir rivayet onu, Abraha'n ın Habe ş ordusunu Mekke yolunasüren Ab ıl Ri ğ âl'le ayn ı şahıs olarak gösterir. T â'ifliler gibi bunlar da kurnaz ve hileci tamıurlardı.Sakirlilerin as ıl oturduklar ı yer, T' a'if şehri ve çevresiydi.-Sakilliler, Allah ı,ar-rabb diye isimlendirdikleri gibi, al-Lât' ı da ar-rabba "ilâhe" diye isimlendirirlerdi.Kar ş. Wellhausen S. 218.)118 Lât mabedi Mekkedeki Kâbe gibi bir örtü ile örtülüydü.P.K. S. 16, not 3 e göre, al-Câbiz Kitâb al-Ilayavân' ında 7, S. 60 der ki: "Sakiflilerin,bekçisi olan bir tap ınaklar ı vard ı; bununla Kuray ş'i taklit ederlerdi."119 Bu, sahibini "Tanr ı vergisi" olarak tammlayan bir isimdir, Vahb al-Lât, ZaydManât ve ibranicede natan ile birle şik olan Yonatan, Mat aniyah isimleri ile YunancaTheodor, Isidor v.s. isimleri gibi.120 Yani kul (='abd), Lât' ın kulu.121 Sure 53,19.122 K a's ismine, yalnız eski şairlerde de ğil, kadın ismi olarak s ık s ık rastlanır. Bak. GuidisIndex zum Kitâb al-A ğ âni ve Index zu Taban'', Annalen.123 Kar ş P.K. S. 43,1 (27,16).-Kar ş. Diwan des Mutalammis, ed. Vollers, 11,1. Kar ş .E.d. Isl. IV, 717 s.v. Tarafa (Krenkow). Kar ş Mutalammis divammn Vollers' baskısı-= girişi; Brockelmann ve Rescher'in Mutalammis, Tarafa ve di ğer şairler hakkındakiedebiyat tarihleri.-"Mutalammis'in mektubu" atasözü haline gelmi ştir. Kar ş. WüstenfeldS. 326. Freytag, Arab. Prov. 1,721. Caussin 11,348.124 Buradaki (hû) zamiri de putla ilgilidir.125 Karş . İbn Hi ş âm 918.-Wüstenfeld, S. 304.126 Ilâhe ta şta bar ıııırdı. Karş . Ç ıkış 20,25 ve 26. Burada da ilâhm ta şın içinde oturdu ğudüşünülüyor ve bundan ötürü, onun önünde, insanlar ın çıplaklığının açılmaması için, taş yontularakmerdiven yap ılmayacaktır. Bak. G. Beer, Steinverehrung bei den Israeliten, S. 10.127 karş. Hakimler 6,31: "Baal'e siz mi yard ım edeceksiniz? Ona yard ım mı etmek istiyorsunuz?Fakat e ğer o Allahsa, mezbah ının yıkılmas ından ötürü kendisi için kendisi davaaçs ın."128 hadar, basit mastard ır ve "bo şa gitmi ş değersiz şey" demektir.129 bihâ Yâk ıit'ta da oldu ğu gibi IV, 338,2 lahâ okunacak olmalı .130 Avs b. Hacar XI, 2.131 Karş. Wellhausen S. 34 ve dev.; E.d. Isl. IV, 1157 s.v. (Fr. Buhl).al-A'azz' ın dişisidir (Allah ın 99 güzel isimlerinden birisinin); al-kubrâ'nın al-akbar'in di şisi oldu ğu gibi; anlam ı "en kudretli, en güçlü"dür. Kar ş. Yâk ılt 1,296;111,664,5; IV, 765 ve dev.; Ilassân b. Sâbit (ed. Hirschfeld XCI, 3).-Tabar" 1,1418: AbilSufyân (Uhud gününde al-Lât ve al-'Uzzâ'y ı birlikte getirmi şti): "al-`Uzztt bizim için,69

sizin için de ğil!" diye ba ğırıyordu; kar ş . İbn Hi ş âm, S. 582: "Ya şa Hubal!" -Kar ş. notlar ı-mızdan 72,112,311.Bak. Smith, S. 521: "Al-Ozz â with Allât and Man ât, the there "daughters of Allah"in the Coran, is the "lady Ozzai" towhom a man in a South Arabian inscription offers a goldenimage on behalf of his sick daughter Amath-Ozzai (Nielsen, Der Dreieinige Gott, 318).Human sacrifice and licentious practices distinguish her cult. Isaac of Antioch identified herwith Beltis and calls her the "Star"."Wellhausen S. 41 de burada hat ırlanmaya de ğer:"Al-'Uzzâ, Venus y ıldızı, Suriyelilerde de gö ğün kıraliçesidir...Bunun için Araplar ın'Uzzirya tap ışım, Isaak (von Antiochia, Opera, ed. Bickell 1,244), geygamber Yeremya' ınnyahudi kadınların azarlad ığı ibadetle benze ştiriyor (7,18; 44,17). "Yeremya'ya sor da ondanö ğren, kad ınlar Yeru şaıim'i, göğün kıraliçesine kurban sunmalar ı yüzünden y ıktılar. O zamandanberiİbraniler puta taparlar, onlar bu yüzden çok azarland ılar, esir edilmediler, fakatonlar böyle gök tanr ıças ına tapt ıklarından Allah patriklere verdi ği sözleri hükümsüz k ıldıve halkı Babil'e sürdü"... Wellhausen'e göre, Isaak için benze ştirme noktas ı, kadınlarındamlarda kurban sunu şlar ıdır. Fakat Yeremya'n ın andığı, çörek pi şirmek adeti de Araplar ınYıldızlar ın İlühesine tap ışında kar şılığını buluyor, çünkü hiç şüphe yokki, mü şrik arapken'Uzzü ilâhesine tap ınış olanlar, Hristiyan olduktan sonra onu Meryem ilâhe şekline soktularve Meryem'e çörek sunarak 'Uzzü ibadetini Meryem'e ibadet şekline çevirdiler, Davran ışlarlardakibu Meryeme çörek Sunmakla da Uzzaya ibadeti Meryem'e ibadet şekline soktular. dikkatçekici benzeyi ş karşıs ında, eski İbranilerin de Gö ğün Kıraliçesi adıyla Venus yıldızma tapmışolup olmadıkları sorusu akla gelebilir.132 Mekke'den uzak de ğildir; bak. Co ğrafya Lügatlar ı ve Siyer Kitaplar ı .133 Kar ş. Wellhausen S. 37-f.Yâküt 111,664,2 bildiriyor: "Al-'11zzü bir hurma (samura) a ğacıydı, Gatafânl ılarona taparlard ı ve üzerine bir ev yapm ışlardı. 5. sat ırda da: " İ bn Habib dedi ki: Al-'Uzzü,N ahla'de bulunan bir a ğaçtı, yanında da kutlu bir ta ş vard ı." -Herhalde bu ta ş, üzerinde kurbankesmek ve a ğacın kutluluğuna işaret olmak için konulmu ştu. Eski- İsrail de Halıları kutluağaçların içinde veya yan ında aramışlardır. bak Ho şea 3,12 ve 13; ilühm buralarda oturdu ğudüşünülüyor. Ağaçlardaki hışırt ı ilülnn sesidir. Tepelerde ve ye şil gölgeli ağaçların altında daibadet yerleri aran ıyor, bak. İşaya 1,29; Hezekiel 6,13; Ho şea 4 13. Buralarda kurban sunuyorlarve buhur yak ıyorlar. Ayn ı şekilde me şe a ğac ının altında da tap ınıl ıyor, Tekvin 12,6;35, 4; Tesniye 11,30. Bu Şekem'in ba şlıca ibadet yeriydi. Kar ş. Ye şu 24,26: "Ye şu büyük birbir ta ş aldı ve onu Rabbin mabedinin yan ındaki büyük bir me şe ağacının altına dikti." Buolay, Tekvin 35,4 e göre, Yakub'un bütün yabanc ı putları altına gömdüğü ağacın altında olmuştur;Hakimler 9,37 de Sihir Me şesi diye isimlendirilmi ş olan da bu me şedir.James Hamilton, Sinai, the Hedjaz and Soudan, London 1857, S. 151, ona Tâ'if'de"an unhewn stone with a depression or hollow on the north side resembling a waterworn boulde"eski al-'Uzz â olarak gösterildi ğini anlat ıyor. Hamilton ise bu efsanenin gerçekli ğindenşüphe ediyor (kar ş. notlar ımızdan 114—kar ş. van d. L eeuw S. 371).134 Kar ş. P.K. S. 12 not 1; İbn Hi ş âm S. 832; Yükü't IV, 465,8; Wellhausen S.65,6 ve dev. S. 66 üst k ısım ve S. 67 orta kısmı; kar ş. G.H. Hölscher: Die propheten, S. 85.135 Al-'Uzzâ'ya esirlerin kurban olarak sunuldu ğu sabittir (Wellhausen S. 42 ve dev.Nöldeke, Sasaniden S. 171). Isaak von Antiochia (5. yüzy ıl), Opera, ed. Bickel 1, S. 220:O ğlanlar ve kızlar Cahiliye araplar ı tarafından 'Uzz â'ya kurban edilirlerdi". (Kar ş. WellhausenS. 40).Kar ş. 1. Samuel 15,33: "Ve Samuel, Gilgal'de Rabbin önünde agag' ı parçalad ı." Eskiİsrail de di ğer pek çok toplumlar gibi insan kurban etmeyi tan ıdı; insan ı kurban olarak Yah-70

ve'ye de sunmu şlardır; Mika 6,7; fakat bu Yahvecili ğin daima reddetti ği bir harekettir. İsraillilerdeinsan kurban etme hakk ında kar ş. Tekvin 22; Levililer 18,21; Hakimler 11,30 ve dev.;2. Kırallar 6,3; 17,17; 21,6; 23,10; Yeremya 7,31; 19,5; 32,35; Hezekiel 16,20 ve dev.Kar ş. Otto Eissfeldt: Molk als opferbegrilf in Punischen und Hebraischen und dasEnde des gottes Moloch; Beitraege zur Religionsgeschichte des Altertums, Heft 3). Halle (Saale)1935.136 al- ğ arânik çe şitli ku şlar için kullamlır, daha çok turnalar için, kar ş. Lane s.v.ğurnaicq. al-Lât, al-'Uzzâ ve Manât putlar ı Allahın yanında şefaatçi say ıl ıyorlar; bununiçin yükseklerde uçan turnalara benzetilmi şlerdir.Karş. Wellhausen S. 34; Nöldeke-Schwally, Gesch. d. Korans S. 101 ve dev.137 Sure 53,20. Müslüman rivayetlerine göre surenin ilk okunu şunda peygamber, Kurayş liler onun peygamberli ğini bu yolla tasdik etmek istediklerinden bu ikinci beyti and ı .Fakat ertesi gün her iki beyti de şeytanın vesvesesi olarak aç ıklad ı ve onların yerine surenin21. ve 23. ayetlerini koydu.138 Yani k ızlar ı olmas ından; k ızlar ı olmak araplar için hiç de şeref de ğildi.139 Sure 53,19-23.140 Bak notlar ımızdan 176.141 Himâ, Sami dillerde ortak olan hmy "korumak, esirgemek" kökünden geliyor. Kutlubölge, Temenos, "buss" veya "beyt"in daha eski ve as ıl şeklidir. Göçebe, ilahma ancakson çağlarda bir "ev" yapm ıştır. Wellhausen S. 212 e göre cinler de ilâhlar da tap ınaklardaotururlard ı Önceleri birinciler, sonra ikinciler. Ijimâ tekin de ğildir, yani genel olarak kutludurve korku ile çevrilidir, sonra ise belli bir ilâha ait ibadet yeri olmu ştur. Ağaçlar, ma ğazalar,p ınarlar cinlerin barmaklar ıdır, daha sonra da bizzat birer ilgili olmu şlardır.Himâ ilâhlara ait bir bölgedir ve oradan insanlar ın faydalanmas ı yasaktır, ağaç kesilemez,av avlanamaz. Iİ imâ tabudur.Kar ş. Smith S. 151: "Every place and thing, which has natural associations with theGod is regarded, if 1 may borrow a metaphor from electricity, as charged with divine energyand ready at any moment to discharge itself to the destruction of the man who presumes toapporoach it unduly."Horeb de kutlu bölge idi, ayn ı şekilde Hermon s ırada ğları da; Hermon, haram'dangelmektedir, arapça harama: "Geçilmez yapmak, istisna etmek, yasak etmek" demektir. Karmelde kutlu bölgeydi. Buralara sürülmü ş sürüler dokunulmaz olur, kaçak ta burada emin birbarınak bulurdu. (Kar ş. Smith S. 155,156 ve nor 1).Arabistanda laimâ bölgedeki tabuya dikkati çekmek için ta şlarla çevriliydi. (Kar ş. S-mith 155 ve kar ş. Ç ıkış 19,12. Tekvin 31,52 de de bir s ınır ta şı, bir s ınır gözcüsü vard ır; bekçinintaşlarda bar ındığı düşünülür. Kar ş. 1. Kırallar 7,21, burada mabedin eyvanma dikileniki direkten birinin ismi "boaz"dır, "kuvvet bunda" demektir. Bu direkler ibadet yönündençok manal ıdır; onlar kuvvet yüldüdürler, kerubiler gibi koruyucudurlar.142 Kar ş. WellhausenS.186.143 kar ş. P.K. S. 26,5 (17,9).144 ubâclika,lâ ubâdika yerindedir. Yeminlerde olumsuzluk ekinin dü ştüğü nadirde ğildir.Bak. Wright, Arabic Grammar 11,305 ve dev.145 Yani sevgiliye.146 Yani münasebetleri kurmay ı .147 S a'id islâmiyette cennetliklerin ad ıdır. cehennemlikler ş akiy'dirler.-As-Sa'idabir Cahiliye Ça ğı ilâhnun adıdır. Bak. Wellhausen S. 65.71

148 Lammens S. 81, not 4, rabb bayt al-'Uzzâ diye okuman ın daha iyi olacağınıumuyor. O, buradan Wellhausen gibi Allah ı değil, 'Uzzâ' ılın evinin bekçisini anl ıyor.149 Sarif bir yer ismidir, Mekkeden alt ı mil uzakl ıktad ır. Kar ş. Bakrrnin Co ğrafya Lügatı,S. 772 ve Yâkût 111, S. 77,23 ve dev. Kar ş. Caussin 111, 209.150 Nöldeke, Z. D. M. G. 41,711, Hubal'i anl ıyor. Bunun hakk ında daha kat! bir şeysöylenemez.151 Bak. İ bn Hi ş âm 55; Tabari 1,1075; Yâkût 111, 772, 18 ve dev.Wellhausen S. 103 de şöyle yazıyor: "Mekkedeki Kâbede ğ ab ğ ab, kuyu olarak isimlendirilir,Eğer bir restorasyon esnas ında çıkarılan kutlu hediyelerin Zemzem kuyusunda bulunduğudoğru ise, gerçek bir kuyu da aksine ğ ab ğ ab olarak kullan ılmıştır. Yeralt ı suyu ilebağlantı, Hierapolis'de de vard ır. orada tap ına ğın alt ında çok küçük a ğızlı bir mağara vardı,Sisytos onun yan ına bir mihrab kurmu ştu, çünkü tufan onun içinde kaybolmu ştu."Kurban hayvan ı= kanı , ğ ab ğ aba akıtılırdı. Bunun bir benzeri, artan kan ın kurbanyakılan mezbaha dökülmesidir, bak. Levililer 4,7. Belki bu da, yeralt ı cinlerine ahl al-ard birsımuştu.Bak. İ bn Hi ş âm 258. Kar ş. Tevrat' ın ov'u (İşaya 29,4).152 Herhalde Abit tl ırâ ş. Bak. P.K. S. 20, not 3 ve Diwan des Abû Hirâ ş, ed. Hell("Neue Hudailiten-Diwane", Leipzig 1835) Nr. 39,7 ve dev.153 Zakrnin yazmas ının kenar ında: Kinâna'dan Ğ anm b. Farras (veya Firas) yazılıdır154 Wellhausen S. 35: "kurban etini her yana da ğıtıyordu." Bu tercüme İ bn Hi ş âm'a dayanıyor, S. 55,7: favassa'a: "bol bol da ğıtıyordu". Yâkût 111, 773, 6 da da fa-vazza'a"dağıtmakta acele ediyordu" diye yaz ıyor. Zamab ş ari, Fâ'iq sub qd' de na şş afa, "bölüyordu"diyor.155 Bak. `İ mir hakk bilhassa. Ch. Lyall'in şairin divamna kendi bask ısında yaptığıgiri ş. Kar ş. Wüstenfeld, S. 68; Caussin 11, 564-68; 111,297.156 Yâkût: yâ 'İmu.-'İmu veya 'İmi, 'İmiru'nun kısaltılmış hitab şeklidir. Kısaltılmış hitabda her iki şekil de do ğrudur.Bak. Wright, Grammar 11, S. 88.157 Minâ (Mekkenin birkaç mil do ğusundad ır), Mekke hacc ında önemli rol oynar.158 fâtikin murr an.a herhalde imkâns ızdır. Ben Lane S. 565, sub bassaba, ile birliktemurhafin barrâna okuyorum.159 ğ ayra muhassab: kar ş. Lane S. 565 sub bassaba: not honoured, or not shrouded,or not pillowed; yani " şerefsiz olarak veya bir kefene sar ılmaksızm veya dümdüz, sa ğ kolunuyastık etmeksizin gömülmü ş olmak" ğ ayra mulı assab: being variously rendered: one personprefers the meaning: "not buried". Az says that the signification of burial in stones in s-tones and that of wrapping in grave clothes assigned to the verb, were unknown to him; andthat gaira muhassab signifies: "not supported with a pillow".İkinci beyit: la-t akita v.s. "kendini böyle korurdun" k ısmını Zaki Pa ş a Lisân'dan(lı sb kökü) eklemi ştir.-Araplar ölüyü, kolunu ba şının altına yast ık yaparak gömmeyi severlerdi.160 Bak. isim için P.K. S. 21, not 3.161 Kar ş. E.d. Isl. 11,1094, s.v. (F. Krenkow).Islâmın ba şlangıcında Mekkenin etrafında çad ırlarda ya şayan büyük bir Arap kavmidir.Kuray ş ve peygamber de bu kavimdendirler.Karş . İ bn Durayd, Kitâb ed. Wüstenfeld, S. 105-108; Caussin 1,193; Blau S. 564; Wüstenfeld S. 268.162 Karş. E.d. Isl. IV, 1293 (V. Vacca).72

Zayd b. 'Anar Mekkeli idi ve Kuray ştendi, bir olan Allah ın aray ıcıs ı ve lı anifti, A-rap putçulu ğunu b ırakmış, fakat ne Yahudiliğe ne de Hristiyanl ığa meyletmi şti. Yeni do ğmu şkızları diri diri gömme işine karşı gelmi şti. Muhammedin (a. S.) peygamber olu şundan azbir süre önce ölmü ştü Kar ş. Caussin 1, 309; 323-26; Wüstenfeld S. 466.163 P.K. S. 27 ve dev. (17,9 ve dev.).164 Karş. E.d. Isl. IV-560 s.v. (H. Lammens).Kays-'Aylân grubundan kuvvetli bir kavim; kuzeyde Medine bölgesiyle, güneyde Mekkeile s ınırlanıyordu. Sulaym bölgesi alt ın ve gümü şce zengindi ve at yeti ştiricilikliriyle ün kazanmışlardı.Karş. Caussin 11,409; Wüstenfeld S. 427.165 Diwan ed. Hell (Neue Hudaliten-Diwane'nin içinde) VII, 1 ve dev.166 Kar ş. bu zor bölümü: P.K. S. 23 not 3; Wellhausen S. 36; Hell a. a. O. S. 31 veLane s. furniyun,167 sure 53,19 ve dev.168 Abû Uhayha Sa'i ıd b. ark ş peygamberin en sert muar ızlar ındandı; hicretin 1.veya 2. yılında at-Tâ'irdeki çiftli ğinde ölmü ştür. Kar ş. Wüstenfeld S. 350.169 Abû Lahab, bilindi ği üzere, hakk ında 111. surenin indiği, peygamberin me şhuramcas ı ve hasm ıdır. (Kar ş. A. Fischer, Der Wert der vorhandenen Koran-rbersetzungenund Sure 111. Berichte d. Saechs. Akad. d. Wiss., phil.-hist. KI., 89. Bd., 1937, 2. Heft.) Onunas ıl ismi 'Abd al-'Uzzâ b. 'Abd al-Muttalib idi. Kar ş. E.d. Isl. 1,103 s.v. (J. Barth);Wüstenfeld S. 273. Caussin 111,73.170 Yani 630 yılında.171 islâmın ilk çağlarımn ünlü dâhi kumandanı .Karş. E.d. Isl. 942 s.v. (K. Zettersteen).Peygamberden, "Allah ın kılıcı" şeref ünvan ını kazanmıştır.O. Müller (Der Islam 1,257) onu şöyle anlat ır:"O,o türlü yaradılmışlardand ı ki, kumandanl ık dahas ı aynı zamanda bütün ruh hayatıydı;t ıpkı Napolyon gibi sava ştan başka bir şey tanımadı, tanımak istemedi."-Kar ş. WüstenfeldS. 126.172 Bak. Hell, Diwan des Abû Ijirâ ş XII, 1-4.173 Bizim tercümemiz, Wellhausen S. 37 den ayr ılıyor: "Ya şasaydı, erkenden, Banû'1-Hatirin yonttu ğu tahta kâselerle dolu bir testiyle onlar ın yanına gelirdi. Onun büyük birkül yıkım ve büyük bir kazan vard ı, kâsesi, kış mevsiminin geçirgen su yala ğım andırırdı .174 Banû'l-Hatif böyle kâseler ve kaplar yontarlard ı, bak. AVİ Hirâ ş'ın Divanı, metinkısım, dipnot 2.175 al-munhili'yi al-manhali "yalak yeri" diye okunmak gerek.176 Zaki Pa ş a bu dördüncü beyti, Şayh Muhammad Malımild a ş - ŞinkitrıunHuzaylilerin Şarkıları" isimli elyazmas ından eklemi ştir, şeyh kenarda şöyle açıklama yapar:"Sukâm, gurâb ölçüsünde (dilbilgisi yönünden) bir vâdidir, fetha ile de yaz ılabilir, yani sakömolarak (Kömus'a göre)" Ayn ı şekilde bak. Hell, 4, dipnot metnin 68. sayfas ı .177 Burada, Bat ıl ı Nahla'da 'Uzzâ'n ın kırılışı bölümünü açan küçük bir raviler zincirinibuluyoruz P.K. S. 25, 4-26,7 (16,15-17,11). Ayn ı küçük raviler zinciri. P.K. S. 47,5(30,7) den itibaren daha küçük bölümleri aç ıyor Büyük raviler zincirinden burada sadece sonüyeleri buluyoruz P.K. S. 5 (5).178 Konu şan belliki, Abû Bakr Ahmad b. Mulıammad. 'Abdallah al-Cavhari'dir, büyük raviler zincirinde al-"Anazi Abisi `Ali'den önce gelir.73

179 Kar ş. Smith S. 133.Araplar, Na cr ân'daki kutlu hurma a ğac ına taparlar ( İbn Hi şâm 22) ve ona y ıldan y ılaolan bir bayramda süslü elbiseler asarlard ı.-Hudaybiya a ğacı, Sure 48,18, bereket istenmeküzere hac ılar tarafından ziyaret edilirdi. Sonra bu a ğaç halife Ömer taraf ından kestirildi, çünküo, bu ağaca da ilerde al-L ât ve al-'Uzzâ'ya oldu ğu gibi tap ılmasmdan korkuyordu (bak Yaküt111,261,2).Kar ş. Yâkût 1,393,5: "Zât Anvât, büyük, ye şil bir ağaçt ı, putperest Araplar her y ılona gelirler, taparlar, k ılıçlarını asarlar, kurbanlar keserlerdi. O, Mekke'nin yak ınında bulunuyordu.Yine anlat ılır ki, Araplar Kâbeye haccettiklerinde h ırkalar ını bu a ğaca asarlar, kutlubölgeye h ırkas ız olarak girerlerdi, böylece Kâbeye kar şı saygılarını göstermi ş olurlard ı; bununiçin bu hırkalar anvât diye isimlenmi ştir. Denir ki: nâta a ş - ş ay'a, yanâtuhii, navtan,'allaka "asmak" anlammdad ır. "Wellhausen'e de bak S. 104.180 P.K. S. 26, not 1 e göre, bütün yazmalarda 'Uzzâ diye geçiyor; fakat burada Zakiyazmas ının kenarında i şaret olundu ğu gibi a-'Uzzâ'u olmas ı gerek, böylece ölçü de do ğruoluyor.181 P.K. S. 26, not 2 ye göre, (yâ 'Uzzu), al-Ba ğ dâdi ve al-A.liı si'ye uyularak eklenmiştir, Zaki yazmas ında ve Y âtriit'ta bulunmamaktad ır, fakat ölçünün do ğruluğu bakımındangereklidir.182 P.K. S. 26, not 3 e göre, Zaki yazmas ının kenar ında şunlar yaz ılı : "Al-makrizi,(henüz bas ılmann ş olan) eseri İ m t â' al- A sm â'da al-V Iki d l'nin bir rivayetine dayanarakdemi ştir ki: "H âlid b. al-V alid arUz z â'y ı, H. 8. yılda, Ramazan ay ının 25 inde kesti; bekçisi,Banû Sulaym'den Aflalı b. an-Na şr a ş- Ş aybâni idi. O, peygamberin emri uyar ıncaüçüncü defa olarak onu yoketmek üzere geldi ğinde, kıl ıcını s ıyırdı, fakat, kendini uçu şan saçlarıylaçıplak, siyah bir kad ının önünde buldu. O s ırada bakıcıs ı da ba ğırıp ça ğırmaya başlamıştı.Halid diyordu ki "Omuzlar ımda bir ürperme hissettim". Bekçi ciyak ciyak ba ğırıyordu:"Ey 'Uzzâ, sald ır, ümidini kırma!Ey 'Uzzâ örtünü at ve kendini koru!Ey 'Uzzâ, e ğer sen şimdi Hâlid denen herifi öldürmezsen,Yakın bir felâkete u ğrayacaks ın!Şu halde ba şının çaresine bak!"O zaman Hâlid şöyle söyleyerek k ılıcıyla ilerledi:"Sana hakaret yara şır, övgü de ğil!Görüyorum ki Allah sana alçakl ık nasibetmi ş!"Kılıcıyla bir vuruş vurdu ve onu iki parçaya ay ırdı. Sonra peygamberin (Allahtan onaselâm olsun huzuruna döndü ve ona olanlar ı anlatt ı. Buyurdular ki: "Evet, i şte 'Uzzâ; onaartık birdaha tap ılmayacak." Hâlid şöyle kar şılık verdi: "Ey Allah ın elçisi, Allaha hamdolsun,sayende bizi mahvolmaktan kurtard ı."-Abû Utraylı a ölüm dö şe ğindeyken, Abii Lahabziyaretine gitti, sordu: "Niçin böyle kederlisin? cevap verdi". Korkuyorum ki, benimölümümden sonra 'Uzzâ yokolacak. Abû Lahab dedi ki: "Üzülme, senin ölümünden sonraonu ben kollayaca ğım." O diyordu ki: "E ğer al-'Uzzâ üstün gelirse, onu kollad ığım için, onunteveccühünü kazand ım, fakat Muhammed üstün gelirse,-hiç ummuyorum- o da nihayet benimkarde şimin o ğludur. Bunun üzerine Allâh ( Şanı yücedir), 111. sureyi indirdi: "Abil Lahabineli kurusun" Denir ki: Abil Lahab bunu al-Lât için söylemi ştir (al-`Uzzâ için değil).183 Sure 71,22,23.184 Karş E.d. Isl. 11,148 (J. Schleifer).Kay-s b. `Aylân' ın kolu olan kuzey Arabistan kavmi. Gatafânia karde ş, Tayy'la74

komşudurlar. :ünlü Cahiliye ça ğı şairi Tufayl b. `Avf (güzel at tasvirleri yazd ığı için Tufaylal-Ijayl diye an ılır) bu Gani kabilesindendir.185 Gani ile karde ş bir kabile.Kar ş. E. d. I sl. 1,599 (J• Hell).Kuzey Arabistan bedevi kavmi. Önceleri Yamâma'nin güneyinde otlaklar ı vardı. sonraBasra bölgesinde; çok kötü şöhretleri vard ı ; Bâhili (Bahila'11) ismi küfür ifade ederdi.186 Kar ş. E.d. Isl. 11, 625 s.v. (A.J. Wensinck).Binanın çevresinde hemen hemen 360 tane put dikilmi ş olmal ı. Kâbenin içindeki çukurunüzerine 'Amr b. Luhayy, Hubal putunu dikmi ş olmalı Kar ş. Wellhausen S. 73 ve dev.Caussin 1,270.187 Bak. Wellhausen S. 67,75;221.-E.d. Isl. 11,347 s.v. İ bn Hi ş am 1,50 ve dev.;Caussin 1,215 ve dev.188 Kar ş. P.K. S. 35,6 (23,9). Bak notlar ımızdan 256.189 Fal oklarn ımrı konu şma dilindeki ismi: Zalam ve bidb; kutlu oklar, mabedin bakıcısınınkoruyuculu ğundadır. Kar ş. Sure 3,39:* Onlar fal oklar ını atarken sen yanlar ında değildin*.Wellhausen S. 133 e göre, fal için 100 dirhem ödenirdi ve ilave olarak da bir devekurban edilirdi.190 'Abd al-Muttalib, peygamberin dedesi, e ğer on tane o ğlu olursa, birisini Kâbeninönünde Allaha kurban edece ğine yemin etmi şti. Sonra peygamberin dedesi 12 o ğul ve 6 k ızbabas ı oldu. O ğullarından onu geli şme çağına erdiklerinde onlara yeminini bildirdi. Onlar ı kuraçekmek üzere. Kâbeye, Hubal'in önüne götürdü, On tane uçsuz okun üzerine on o ğlununismini yazdırdı. Sahib al-Azlâm, oklar ı karıştıran ve çekimi yapan ki şi, vazifesini tamamladı. Ok, Muhammedin (A. S.) babas ı `Abdullah'a ç ıktı. Abdulmuttalib onu, kurban yeriolan İ sâf ve Nâila putlar ının yan ına götürdü, b ıça ğın aldı ve onu öldürmek üzere elini kaldırdı.Kuray şliler onu bu i şten vazgeçirmeye çal ışıyorlard ı. Kar ş . İ bn Hi ş am, 1,97 ve dev,Caussin 1, S. 266-68.191 Abi). Sufyân bilindiği gibi Emevilerin atas ıdır, Emeviler Uhud dağında Bedir'in intikam ını almaya çal ışırlarken onlar ın kumandanıyd ı .Kar ş. E.d. Isl. 1,114 s.v. (Fr. Buhl).Abi" Sufyân, Kuray ş'ten 'Abd Manâf soyundand ır; zengin bir tüccard ı ve Muhammed'e(A. S.) dü şmanhkta birle şen Mekkeli asiller partisinin yöneticisiydi.Kar ş . İ bn Hi ş am 1,463 ve dev.; 543 ve dev.; 583, 666, 753, 807, 993. Kar ş. Caussin1,342;111,30,36 ve dev.; 224-27.192 Mart 625.193 Kar ş . İ bn Hi ş am S. 582,18; Wellhausen'in Vâkidî tercümesi S. 137 v.s. Kar ş .Yakfı t IV, 950,8; Caussin 111,108.194 Kar ş. P.K. S. 9,2 (7,18).195 Wellhausen'e göre S. 76 not 2, Zemzem, Mekkenin biricik p ınar ıdır ve herhaldetap ınağın şehir olu şunun da sebebidir. Hâlid al-Kasri, Allahs ızdı ve kendi verdi ği isimleeski kötü böcekli suyu bir kanalla yoketmek istiyordu, fakat bu kanal hemen y ıkıldı. Zemzemputperest Araplarca da kutluydu ve Smith'e göre S. 167, kuzey Samilerinin kutlu saydıkları kuyulara daima yapt ıklar ı gibi, ilâha sunduklar ı hediyeleri onun içine at ıyor olmalıydılar.Zemzem kuyusunun suyu, hamlar taraf ından birlikte götürülüyordu, çünkü onun kendilerines ıhhat ve bereket bah şedece ğine inanıyorlard ı. Aynı sebepten bugün bile dünyanındört bir yanından Hristiyanlar, Ürdün suyunu şişelerle evlerine ta şırlar.Kar ş E.d. Isl. IV, 1312 (B. Carra de Vaux).75

Zemzem, Ismail'in kuyusu diye de adland ırılır. Zemzem arapçada "bol su" demektir,Müslüman kaynaklar ına göre, melek Cebrail, çölde susuz kalan Hacer ve o ğlu Ismail'ikurtarmak için bu kuyuyu meydana ç ıkarmıştır. İlk defa Hacer, kuyunun etrafını ta şlarlaçevirerek suyu toplam ıştır.-Karş. Caussin 1,165. Gaudefroy-Demombynes, S. 84 ve dev.ında Zemzem'in etraf ında yılba şı günü yap ılan bir su törenini tasvir ediyor, böylelikle, memlekettebütün yıl suyun eksilmeyece ğine inan ılırdı .196 Peygamberin me şhur amcas ı ve koruyucusu.Karş. E.d. Isl. 1,115 (Fr. Buhl).Abit Tâlib 'Abd Manâf b. 'Abd al-Muttalib, peygamberli ğine inanmamış olmaklaberaber, de ğişmez bir sadakatle daima ye ğeninin yardımına haz ır bulunmu ştur. Kar ş. Caussin,1,238; 264 ve not 1.197 Bilindiği gibi peygamberin soyu.Karş. E.d. Isl. 11,304 (Fr. Buhl).Ha şim b. 'Abd. al-Manâf, Ha şimilerin atas ıdır. Iddia edildi ğine göre bir k ıtlıkta,açlara ekmek bölü ştürdüğünden (ha şama) bu ismi almıştır.-Kar ş. Caussin 1,256-59; 401.198 Yemen kabilesidir. Bak. Caussin 1, tabl. 11;1,186,204. Bak. Wüstenfeld S.89.199 Cahiliye ça ğı şaridir. Kar ş. E.d. Isl. 1,760 (T.H. Weir).Bi şr, an-Nabi ğ a'mn yanında, say ıl ı şairlerdendir, ikva'dan, (yani kafiye hecesininsesli harfinin yalnış olarak değişmesinden) kaç ınmaz. Beyitleri ço ğunlukla, Mufaiialiyat'da ve Camhârat A ş 'ar al-'Arab'da bulunur; orijinal say ılır Mimli lirik şiirleri me şhurdur.200 Wellhausen S. 203 e göre, ku şlar ın yaptığı her şey, mizac ı buna uygun olan içinmanalıdır, onlar ın sağda veya solda görünü şleri, yükseli şleri ve inişleri, tüy dökmleri veya bağınşları,v.s. Bağırıp çağrışan kazlar, Ali'nin ölümünü haber veriyorlard ı. "Kargas ı uçuyor"(Agani 19,48), "ölüyor" demektir; "ku şu oturuyor" demek de iyi bir mana ifade etmez. "Başınınüzerinde ku ş duruyor gibi" sözü s ık s ık kullanılır, "çabalamaya mecali yok" "demektir.Tepeli ku ş, yeşil ağaçkakan, s ığırcık hep manal ıdırlar, fakat en çok karga; o daha çok felaketkuşudur. Ölümü haber verir, dostlardan ve sevgililerden ayr ılışı haber verir. Bu anlamda"bütün şark ılarda usanç verecek derecede ba ğırır".201 Kar ş. P.K. S. 32,10 (21,12) ve İ bn Hi ş am 15 alt kıs ım, Yakut 1,236,8. Temizolmayan hiçbir kadın bir puta veya bir mabede yakla şamazd ı .Karş. E.d. Isl. 11,231 s.v. haiz.Hayızlı olan kad ın Cahiliye ça ğında eylencelere ve kurbanlara kat ılmazdı. O, İslamdada hükmen kirli say ılır. Namaz ı ve tavafı affedilir; oruç tutamaz, Kur'ana el süremez, ondanbir ayet okuyamaz, camiye giremez. Kar ş. Juynboll, Handb. d. islam. Gesetzes S. 174 vedev, ancak belli günlerden sonraki büyük y ıkanma (gusül) ile tekrar temiz say ılır. Kar ş. Levililer15,19 ve dev.202 Karş. P.K. S. 32,10 (21,12).-Yakat 1,236,8.203 Kar ş. Wellhausen S. 1-4.204 Yani ikinci kısmın bir putu mu i şaret etti ğini, yoksa bir şahsi veya şeyi mi i şaret ettiğini,mesela 'Abd C alil derken v.s. (Calil, eski bir put muydu, yoksa bir şahıs mıyd ı ?)Kar ş. Wellhausen S. 4,9 ve dev.205 Kar ş. Wellhausen S. 58 ve dev.; İ bn Hi ş am 56.Wellhausen S. 58 e göre, isim "lütuf, memnuniyet" demektir, yani Vadd ile kar şılaştırılabilir.K ıral ismi Ratson da buraya kat ılabilir.Al-Ba ğ dadi, Ituia olarak yaz ıyor. Bu telaffuz, P.K. S. 30,10 (20,4) e dayan ıyor. Zakiyazmas ının kenar ında şöyle yaz ıl ıd ır: "Do ğrusu Ruiâ'u'dur, nunlanmaks ızın." Kar ş. P.K. S. 30, not 2.76

206 Kar ş . İ bn Hi ş am 56,16 ve dev. "iddia edildi ğine göre, al-Mustav ğir 330 yıl yaşamış ve Muiar soyunun en uzun ömürlüsü olmu ştur" kar ş. Abû Hâtim as-Sicist ani, Kitâbal-Mu'ammarin, ed. J. Goldzier (Abhandl. z. arab. Philologie von J. G. Teil 11), S.7 ve dev.207 Yani, s ıcak, terlemi ş bir kısra ğın baldırında. Beyit, Lisân al-'Arab VII, S. 149ve XIII, 279 da ve Tac al-'Arûs sub rbl ve v ğ r de aç ıklanıyor.208 Pi şirmenin ve kızartman ın en eski şekli, böyle kızgın ta şlarla olan şekil olarak görülüyor.209 Karş. E.d. Isl. 11,736 (H. Lammens).Kalb b. Vabara, güçlü Kuiâ'a grubuna ait olup, bir Suriye-Arap göçebelerKalb'in islamdan önceki tarihi, çe şitli efsanelerden ibarettir. A ğızlar ı çe şitli ayrılıklar gösterirdi.islamın ba şlangıcında Kalb, Suriyede en önemli Arap toplulu ğu idiler ve o ça ğda hristiyandılar; yava ş yavaş İslâm'a girdiler. Zengin hayvan yeti ştiricileriydiler. Onlar ın devasasürüleri Suriye ile Irak aras ındaki çölleri doldururdu. Dûmat al-Candal, Tabûk, Palmira gibi ticaret merkezleri vard ı. sonralar ı Emesa'nın ve aşağı Oront'un bir kısmını da ticaretmerkezi edindiler.-Kar ş. Wüstenfeld S. 265.210 Kar ş. eski Arabistanda domuzun durumu hakk. F•aenkel, S. 110: "Domuz Arabistandaçok nadir bulunurdu. Eski şiirlerde ancak bir defa geçer. İlk olarak üzerinde durulduğunuKuranda görüyoruz, Muhammed (A. S.) yahudi yasa ğına uyarak onu en sert şekildeyasak etmi ştir. Bu yasaklay ış, Arabistanda domuza ancak nadiren rastlanabildi ğinin en güzeldelilidir. Çok bulunsayd ı, halk ın beslenmesinde herhangi şekilde önemli rol oynasayd ı, Muhammed(A. S.) onu yasak etmeyi dü şünmezdi, çünkü o, yahudi adetlerine uydu ğunda, daimahalkının menfaatlerini gözetirdi..."211 Yani kesmeden önce.-Bizim metnin anlay ışına göre böyle. Kar ş. diğer anlayışlarla:Lisan ve Tâc al-'Arûs ğni, v ğ r kelimeleri ve Maydâni, Proverbia, ed. Freytag 11, S. 178.212 Yemenliler çekirgeleri yerlerdi, Huzayl'liler yemezlerdi. Bu gün ya ğlıları de iyi biryiyecek sayılır, zayıf ve kurular ı ise misafire ikram ,edilmez. Kar ş. Wellhausen S. 169.213 Burada daf'a'l-caradatil-'Ayyaru sözlerinde a şağıdaki hadiste görüldü ğü gibibir söz dizimi buluyoruz: va baccu'l-bayti man-istata'a sabilan, "gücü yetenin Kutluevehaccetmesi". Kar ş. P.K. S. 31, not 1.Bu dizim hakk. Bak. A. Fischer, Islamica, Bd. V, S. 492 ve dev.214 Yani: yenmek üzere a ğzında bulunan çekirge.215 M. 630 Ocakta Muhammed Mekkeye girdi.216 Karş. Sure 17,83.217 Kar ş . İbn Hi ş am 825: "Muhammed Mekkenin fethinde, Mekkeye devesine binmiş olduğu halde girdi ve Kâbeyi de onun üzerinde tavaf etti. Kabenin çevresinde kur şunlapeki ştirilmiş putlar bulunuyordu. Muhammed, elinde tuttu ğu kamçısıyla putlar ı işaret ederekşöyle söylemeye ba şlamıştı: "Hak geldi, bat ıl gitti, bat ıl zaten gidicidir." O, de ğneğiyle birputun yüzünü gösterir göstermez, put s ırtüstü dü şüyor, arkas ını gösterirse, yüzüstü dü şüyordu,hepsi yılılıncaya kadar böyle söylemeye devam etti." -Kar ş. Wellhausen'in Vakidi-Tercümesi S. 336 ve dev.218 Kar ş. Yakût IV, 950, 14 ve dev.219 Şairin sevgilisi.220 Kar ş. Vadd'e veda şarkıs ı P.K. S. 10,5 (8,11).221 va' ş- şirka yerine va' ş- şirku okunacak; bütünü bir hal cümlesidir. (Prof. A. Fischer'inifadesine göre.)222 Wellhausen S. 56 ve dev. E.d. Isl. 111,247 s.v. (A.J. Wensinck; at-Tabari1,1091 ve dev. Isim "yüce olmak" anlam ına gelen nvf kökünden gelmektedir.77

223 P.K. S. 32, not 1 e göre, as- Ş uhayli, RavZ al-Unuf (1,6 M ı s ır baskıs ı 1914) da,'Abd Mallar ın peygamberin Kamar al-Batba "Mekkenin ta şl ı vadisinin ay ı" isimli birselefi oldu ğunu, annesi tarafından Ma/lira kul edildi ğini ve ona nisbetle 'Abd Manat diyeisimlendirilmi ş oldu ğunu yaz ıyor. Sonra babas ı Klış ayy, ismin 'Abd Manat b. Kinanaile karıştığını farketti (bak. Wüstenfeld, Geneal. Tabellen, Nr. 9) ve onu 'Abd Manâf olarakde ğiştirdi.224 Kar ş. P.K. S. 29,11 (19,16) ve bak. 32,10 (20,13) ve notlar ımızdan 201.225 Onlardan şifa ve sa ğlık dilemek için.226 P.K. S. 32, not 2 ye göre al-Câbii onu anm ış ve şiirlerinden pek ço ğunu al-Hayayankitab ına ve al-Bayan va-t-Tabyin kitab ının birinci k ısmına S. 22,24,215 almıştır.-O, bunun dışında da tan ınmışt ır ; mesela J. Guidis "Tables alphabetiques du Kit âb al-A ğ ani."227 Belirsiz isimler.228 Kar ş. Wellhausen S. 57: "Akbabalar çok tedbirlidir; le ş için can atarlar, fakat yanaşmaya cesaret edemezler, henüz canl ı olabilir diye korkarlar."229 İlk iki beyti Zaki Pa ş a Yakfit IV, 651,7 dan eklemi ştir.230 Tevrattan ö ğrendiğimize göre, İsrail o ğullar ında da baz ı evlerde bir Terafim, birev putu bulunuyordu. Kar ş. Tekvin 31,34; 1. Samuel 19,13.231 Böylelikle kutlula şacaklarnın umarlard ı. Burada putlarda bulunan güce eri şebilmekiçin yap ılan bir hareket buluyoruz, mesela, kutlu bir ki şinin elbiselerine, eline, sakal ına dokunmakgibiPutlar ın ve kutlu ta şların öpülmesi veya onlara dokunulmas ı, Yehova'ya ve Baal'eibadette de bulunur; bak. Ho şea 13,2; Eyub 31,27 ve 1. K ırallar 19,18. Arapça masaba, ibranicema ş ah' ın aynıdır.232 Peygamber.233 Sure 38,4.234 Yani Mekke'nin Kabesi.235 nu şub ço ğ. ansab, ibrauice matsevah gibi n ş b "dikmek" kökünden geliyor.236 Karş. P.K. S. 53,11 ve 12 (33,20 21 ve 6). İ bn al-Kalbi, şanam ve va ş an' ınaçıklamas ında çok defa tenakuza dü şer.237 Etrafında dönme adetinden ötürü kutlu ta şın kendisi davar "etraf ında dönülenşey" ad ını almıştır. kar ş. W.R. Smith, Religion 1889, S. 221, burada davar, bayram, eylencediye aç ıklanıyor. Kar ş. notlar ımızdan 306 ve 371.238 a ş afi, tencerenin oturtuldu ğu üç ta şt ır.239 P.K. S. 34, not 1 e göre, al-' atir a, Recep kurban ına aittir; ço ğ. 'atâ'ir. Ceylandanda Receb kurban ı olmuştur, yani ucuz olan ceylânlar, gerçek, k ıymetli koyun adağı yerinekurban edilir, böylece Wall aldat ılır. Bununla ilgili olarak al-Haris b. Hilliza al-Yaskuri[Mu'allaka v. 69 (51)] der ki: "Kötü ve haks ız davran ışla, a ğıldaki koyunun yerine ceylankurban eder gibi, Al-Cabii'in Kitâb al-blayavan' ından, 1. k ı s ım, S. 9.240 Diwan, ed. Ahlwardt X, 24.241 Ünlü, büyük eski şair.Kar ş. E.d. Isl. IV, 13,38 (F. Krenkow).Imra-alkays ve IN abi ğ a ile birlikte eski ça ğın, üç ünlü şairi sayılan Cahiliye şairi. Enünlü şiiri olan iki Arap kabile reisine övgü şark ı s ı, M ıl'allaka'da yer al ır.242 Yani, Şahin.243 Yani, paralanm ış bağırtlak ku şundan: al-katah.244 Kar ş. A'lam a ş- Ş antamarrnin Zuhayr' ın Divan ına Tefsiri (M ıs ır bask ıs ı, S.46) ve kar ş. P.K. S. 34, not 2.78

245 Yani kanla lekelenmi ş .246 Arap. nasaka: as ıl anlamı "sulamak", sonra "kurban kan ını dökmek". İbranicedenasah "dökmek" demektir. İbranicede şarap kurban ı, arapçada hayvan kurban ı için kullanılır,çünkü kan ta şın üzerine içirilerek dökülüyor. Kar ş. N öldek e, Z. D. M. G. 1887, S. 719 (A.Fischer, Nöldeke'nin aç ıklarnalar ından şüphe ediyor) ve Wellhausen S. 118 ve S. 142.247 Kar ş. Wüstenfeld S. 438.248 Kar ş. E.d. Isl. 1,1091 (D.B. Macdonald).Onlar, Cahiliye Ça ğında çölün insanlara dü şman perileri ve cinleriydiler. Müslüman gögüşünegöre onlar, yel veya alevden vücutlard ır, ak ıll ıdırlar, elle tutulamazlar, görünü ş şekillerinideğiştirebilir durumdad ırlar. Kur'an ı Kerimde 55. Surenin 4. ayetin göre, Allah, cinni,dumans ız alevden yaratm ıştır. ifrit, si'lâh, cinnlerin s ınıflar ıdır. Kar ş. D.B. Macdonald,Religious Attitude and life in Islam, Kap. V ve X, kar ş. Indeks.249 Sure 7,193.250 Bak. Wellhausen S. 45 ve dev.; E.d. Isl. IV, 623 ve dev. s.v. Tabâla (J. Tkatsch)ve kar ş. P.K. S. 47,7 (30,9).Wellhausen S. 47, Zill-Hala ş a'nın ilâhın as ıl adı olmayıp ünvan olduğunu söylüyor.11 ala ş, hala ş a bir çe şit güzel kokulu sarma şık bitkisidir. Şu halde, Z ıal-Ijalasa'danbu bitki ile sar ılmış bir ta ş tasavvur olunabilir. Buna benzer ba şka put isimleri de vard ır:Zfi'l-Kaffayn, Zat Anya -C-Kar ş . İbn Hi ş am 55.251 Karş. E.d. Isl. IV, 623 (J. Tkatsch).Kuzey Yemenin do ğusunda yer al ır. Hac yeri oldu ğu kadar pazar yeriydi de. Araplararas ında verirnlili ğiyle me şhurdu; Tabâla havzas ım Tabâla ahzar "ye şil" diye isimlendirirlerdi.Kar ş. Yâkût 1,164; abidrisi, ed. Jaubert, Paris 1836, 1,148, oray ı, devaml ı akan suları,ekin tarlalar ı ve hurmal ıklar ı olan bir yer olarak anlat ır.252 Kar ş. E.d. Isl. 11, s.v. Ha ş'am (G. Levi della Vida).Bu kabile M. 6. yüzy ıldan beri Ta'if ile Nacrân aras ında, Yemenden Mekkeye gidenkervan yolu boyunda otururlard ı. I:la ş 'am etnik bir birlik göstermeyen çe şitli boylardan meydanagelmi şti. isminin etimolojisi de bunu gösterir: t aha ş ' a m a "kendi üzerine kan f ışkırtmak"(bir birle şme kurulurken) demektir.-Kar ş. J. Pedersen, Der Eid bei den Semiten, S. 21-22,25-26.253 Kar ş. E.d. Isl. 1,580 (J• Hell).Güney Arabistan'dan kuzeye do ğru göçederek, Tü'ifdeki S ar at s ıradağlarının ortakısmını ele geçiren bir Arap göçebe kabilesidir. Daha İslâmdan önceki ça ğlarda kabileninyük kısm ı diğer kabilelerle kar ışmışlardır.254 Kar ş. E.d. Isl. 1,550 (Reckendorf).Azd Sarât, Sarât da ğlarında otururlard ı ve dokumac ılıklarıyle me şhurdular, bu sebeptende alay konusu olurlard ı .255 Kar ş. E.d. Isl. 11,311 (J. Schleifer).Büyük kuzey Arabistan kavmidir, Naci d'in Yemene bakan k ısmında (Mekkenin yak ı -nında), Hicaz ın do ğusunda otururlard ı .256 Kar ş. P.K. S. 28,5 (18,13).-Sure 5,4 şöyledir: "Fal oklar ına dan ışmak haramd ır"Fal oklar ı uçsuz ve tüysüz oklard ı .İ stiksam şunu ifade eder: Birisi mabedde putlar ınönünde oklar ı sallar çeker, o ne emrediyorsa yapar, neyi yasak ediyorsa yapmaz (Kar ş. WellhausenS. 132, not 3.)Arapça istiksüm' ın kar şılığı (anlamı herhalde puttan karar rica etmektir), ibranicedekesem'dir ve kesem fiili asl ında "oklarla karar aramak" demektir, sonra "fal bakmak" olmu ş-tur. Karş. Hezekiel 21,26 ve say ılar 22,24 Terafim ev ilah ıdır, fal hizmeti görür, t ıpkı Efodgibi (bu da bir put olmal ı), Efod, 1. Samuel 21,10 da, Noba tap ına ğının önünde bulunur. 1. Sa-79

ınuel 23,6 da, Abiatar, Ahimelek'in o ğlu, Davud'a Efod'u getirir; 1. Samuel 30,8 de Davudput vas ıtas ıyla fal bakar. kar ş. Hakimler 17,5; 18,14. Efod daha sonra haham clibbesiolmuştur, üzerinde, Ruhani reisin , Firim ile Tummim'i " ışık ve adalet", kutlu kur'a oklar ın ıkoruyan cebi "h a ş en", vardır. (Babilonyal ıların yarad ılış efsanelerinde de "kader levhalar ı"gö ğüste ta şınır). trim ve Tummim de fal bakmakta kullan ılan bir çe şit kutlu oklardır (1.Samuel 14,41 ve 42; Ester 3,7), iki küçük ta şcıktırlar: Evet ve Hay ır-ta şcıkları, belki de alefve tay denenler, veya iki küçük çubuk veya iki ok veya bir taze ve bir ye şil dal. Kar ş. Ho şea4,12: Burada bir çubu ğun, daha do ğrusu bir dal ın ye şillenmesiyle veya solmas ıyla fal neticeleniyor.Kar ş. Sayılar 17 (Harun'un çubu ğu). Ahidsandığı da tıpkı Efod gibi fal bakmada hizmetetmi ş olmal ı ; kar ş. 2. Samuel 5, 19 ve dev.: Davud, evet cevab ını aldığı bir soru soruyor.Belki de sand ık önceleri kutlu ta şların, evet ve hayır ta şlarımn mahfazas ıyd ı. Bak G. B eer,Steinverehrung bei den Israeliten, S. 8,31.Karş. W. Eichrodt, Theologie d. A. T. I, S. 50 ve dev.; 538; 1582.257 Kar ş. E.d. Isl. 11,508 (Cl. Huar t) ve Arap Edebiyat ı Tarihleri. Ünlü Cahiliye Çağ'şairi. "Al-Kays'dan biri", as ıl ismi IJunduc b. 1-1ucr'dur, Kinda'mn Yemenden göçedensoylar ındand ır. Bir selefi olan Hucr Ak ı l al-Murâr, Necid'de bir prenslik kurmu ştu.Babas ı tarafından kovulmuş ve onun ölümünden sonra tac ını ele geçirerek al-malik" şa şkın kıral" ünvamyla taht ı elde etmi şti.İ mra'allsays, Arap beyit sanat ına belli kurallar getiren, kasideye de ba şka bir şekilveren ilk ki şi olmal ı. Kasidelerinden biri Mu'allakat'a al ınmıştı.-Kar ş. Caussin 11,302 vedev. ve 325.258 Bak. eski şairlere ait yerli biyografik eserler; Caussin 1, tabl. X, A; 1, 311, 315.Havözinlibir şairdir.259 Kar ş. Wüstenfeld S. 93.-Herhalde Ha ş 'am kabilesinin Cahiliye ça ğındaki hükümdarı. kar ş. Wellhausen S. 45, not 2.260 "Allah seninle benim aram ızdadır" çok kullan ılan bir yemin şeklidir. Anla şma törenlerindeAllah daima üçüncü şahıstır. Kar ş. Tekvin 31. 44-53. Burada da bir ta ş yığını "seninlebenim aramda" şahittir. kar ş. Yeremya 42,5; Ye şu 24,27.261 Ba şka beyaz kutlu ta şlar da vard ır. Kar ş. 'Uköi'm kutlu beyaz ta şı hakk. WellhausenS. 45.262 Wellhausen (S. 45), bizim okuyu şumuzdan ayr ı olarak Yalsöt'un okuyu şuna göre11,462,12 ve dev. ceviriyor. "Ona aram ızdaki antla şmay ı... hat ırlat ıyordum...ve beyaz ta şı,sonra Taböla'y ı ve an-Nu'mân'daki toplulu ğu..."; men muddatin "çoktanberi" sözü eksik.Yavma Tabâla yerine Yökilt şumma Tabala ve malybasa yerine: maclisa yaz ıyor.263 An-Nu'mân b. al-Munzir hakk. bak. E.d. Isl. 111,1030 s.v. (A. Moberg).Wra'daki Lahmiler Evinden son k ıraldır. Yakla şık olarak M. 580-602 y ıllarında hükümsürmü ş ve hristiyan olmu ştu; büyük k ıral II. Ijusr av taraf ından hapse atılmış ve orada ölmüştü.Kar ş. Nöldeke, Gesch. der Perser und Araber, S. 347, not 1.264 Bak Wüstenfeld S. 182. Caussin 11,311; 111,292. İ bn al-A şir, Usd al-Gaba1,279.265 Yâkût 11,462,19, ş amalan' ı ş amlan okuyor ki tercihe de ğer.266 Zaki yazmas ına göre, bir yer ismidir.267 Unbiibun, Zaki yazmas ına göre, kanan'd ır.268 Yiiisöt 11,462,20, asadan yakubbu okuyor, Wellhausen de İ bn al-Kalbi'yekar şılık daha iyi olarak ıı sdan t akubbu diye okuyor.269 Kar ş. Wellhausen 46 not 2, kitaba 4, 188,28 müracaat ediyor. Buradan, bir bereketibadeti anlayan Nyberg'e S. 360 güçlükle hak verilir.-A. Fischer'e göre: "burada k ıyametgünü, kilhince bir haber bahis konusudur."80

270 Kar ş. Wüstenfeld S. 284 ve 294 ve notlar ımızdan 161. Mâlik ve Milkân, Kinâna'nınkollar ıyd ılar.271 Cudda, bilindi ği gibi Mekkenin limanıdır272 Bak. Wellhausen S. 59 ve dev.; E.d. Isl. IV, 38 (J• Ruska).Herhalde soyut bir ilâh ismidir "mutluluk".273 Yud'â mümkündür. Fakat herhalde Zaki yazmas ıyla birlikte yad'û veya tbnHi ş âm 53 ile birlikte tad'ü okunmal ıdır ( şahratun ile de uyu şur).274 Kar ş . İbn Hi ş üm252 ve dev.; A ğ âni XII 53 ve dev.; tbn al-A ş ir, Usd al-Gâba111,54 ve dev. Caussin 111,254, 256,257.275 Bak. Wellhausen S. 65.Bu İ bn Hi ş âm S. 254,9 a göre, Davs'li 'Amr b. Humâma'n ırı ev putuydu. !bn Ilişâm' ın ve Wellhausen'in bu görü şüne H. Lammens yaz ısında (Le Culte des Betyles etles Processions Religieuses chez les Arabes Preislamites, S. 69 ve dev.) itiraz ediyor. E şraf, kibarlar,ileri gelenler, ev putlann ın sahipleri de ğil, aksine putlar ın ve mabedlerinin koruyuculanydılarve bu görev ailelerde nesilden nesile geçerdi. Onlar, putlar ı evlerine dikmezler, aksinekabilenin tap ına ğına dikerlerdi; fakat sonralar ı tapınak, koruyucunun yan ına kuruldu, Zuriba'alayhi'l-kubbatu (A ğ âni XIV, 105,13). S. 19 da Wellhausen belli belirsiz Lammens'euyan bir ifade kullan ıyor; An'um ve A'lâ soylar ı, nesillerdenberi putlar ın sahiplerideğillerdi, bilâkis sadece putu ve kubbesini koruma görevinin sahibiydiler.ZWI-Kaffayn "iki elli" demektir. Zû-ile pek çok Arap ismi vard ır. Kar ş. Goldzier:Über Dualtitel, W. Z. K. M. Bd. XIII (1899) S. 321 ve dev.276 islâm oluşu ve ölümü hakk. bak. İ bn Hi ş âm 252-254; Usd al-Gâba 111,54 vedev.277 al-Kafayn, al-Kaffayn yerinedir, P.K. S. 37,10 (25,3), şiir zaruretindendir. Kar şP.K. S. 37, not 6.278 Wellhausen S. 48 ve dev.; E.d. Isl. 1,1006 s.v. (Fr. Buhl).Z0' ş - ş arâ, "a ş - ş arâ'dan olan". Bunun bir benzeri, Grimme, Z. D. M. G. 50,573 egöre, Hakimler 5,5 ve Mezmurlar 68,9 daki ze Sinay "Sina'dan olan" ifadesidir. (Fakat Budde,H. K. A. T., Abt. VII, Buch d. Ri. S. 41 de bu görü şün kar şı s ındadır.)279 Kar ş E.d. Isl. 11,1172 (C. Brockelmann).Arap kabileleri topluluklar ıdır, kuzey Iticüzda otururlard ı, veya Arabistan, Irak, Suriyeve Mısır arasında göçebe olarak dola şırlard ı. Hristiyanlik bunlar aras ında taraftar bulmu ştu.Kar ş. Wellhausen S. 231; Wüstenfeld S. 138; Caussin 1,209.280 Kar ş. E.d. Isl. 111, S. 12, s.v. Lahm (H. Lammens). Cuzüm ve kabileleriylekarde ş kabiledir. Efsane kabileyi Ibrahim'e kadar ç ıkarır. Bir Lahmi Yusuf'u kuyudançıkarmıştır. Cuzâml ılar gibi Lahm kabilesi de Hristiyanl ığı kabul etmi şlerdi. SuriyedeLahmi tampon devleti Hira'y ı kurmuşlard ı.-Kar ş. Wüstenfeld S. 272; Caussin 11,12.281 Kar ş. E.d. Isl. 1,1105 s.v. (H. Lammens).Lahm ve 'Amila ile karde ş kavimdir.Hicaz, Suriye ve M ısır aras ındakiçöllerde otururlard ı. Kar ş. Caussin 1,349; 11,232; 111,157-59.282 Kar ş. E.d. Isl. 1,343 (H. Lammens).Yemen kav-midir. 6. yüzyılda Filistindeki tuz gölünün güneydo ğusunda otururlard ı .Kar ş. Abulfeda S. 190; Caussin 1,23.283 Kar ş. E.d. Isl. 11,152 s.v. (T.H. Weir).Yerle şik oldukları yer hakk. bak. Wüstenfeld S. 171: Necid'de tticâz s ınırında otururlardı, Tayy kabilesine kom şuydular.-Kar ş. Caussin 11,409.284 Bak. Wellhausen S. 62 ve dev; E.d. Isl. IV, 1076 s.v. (G. Levi della Vida).Karş. P.K. S. 48,3 ve dev. (30,18).81

Al- ak ş ar' ın küçültme ismi "en k ısa", bir putun insan şeklinde temsili (veya bir tap ınağınufalt ılmış şekli) hakk ında.-kar ş. Yâkût 1,340 ve dev.; kar ş. Câhiz, Hayavân V, 114.285 P.K. S. 38, not 2 ye göre, kaynak eserlerde subilyat yerine: subjfat yazar. Bu do ğ -ru bir okuma şekli olmal ı, fakat as ıl ve tanınm ış okuma şekli k iledir. Anlam iki halde de ayn ı-dır. Kar ş. Lisân, Beyit bundan ba şka a şağıdaki şekilde de nakledilir:fa-aksamtu candan bi'l-manüzili men Minanva-mü suhikat fihi'l-maküdimuBak. P.K. S. 38, not 3. Buna ra ğmen İ bn al-Kalbl'nin rivayati do ğru olabilir. kar ş .Wellhausen S. 63, alt k ıs ım.286 Kar ş. E.d. Isl. 11,97 s.v. (J. Schleifer).Kuzey Arabistan kavmidir.Fazâra, Zubyün' ın bir koluydular. Onlar ın da Halül ad ında bir putlar ı vard ı, kar ş .Yâkût 11,302, 16.287 innanrnin yüklemi eksiktir; herhalde o, ikinci bir beyitte bulunuyordu, onu İ bnal-Kalbi almad ı .288 Yâkût 1,340, 13. Wellhausen S. 62 de şöyle çeviriyor: "insanlar ın çevresinde türküleryakt ıklar ıUkay şir'e andolsun!..."289 Buradan Ukay şir putu anla şıld ı .290 Fahm b. 'Amr, bir kuzey Arabistan kavmi, bak. Wüstenfeld, S. 62.291 Yâkût 1,340,15: kad câra; bu okuyu ş şekli, Wellhausen'in S. 62 tercümesinetemel te şkil ediyor. Bizim buradaki tecih edilir.292 İ smâili bir kavimdir, IJicâz'da otururlard ı. Muzayna, bugün halâ ayn ı isimle Sinayar ımadas ında oturan kavimdirler (Robinson, Pal. 1, 219,226 ve dev.) Kar ş. Wüstenfeld,S, 297; Blau S. 589.293 Wellhausen S. 57 ve dev.294 Yâkût IV, 851,21: 'Acliy.-Zaki yazmas ının kenar ında: Do ğrusu 'Idâ` yaz ılı .Wellhausen S. 58,1 de 'Adâ diye geçiyor.295 P.K. 40,1 (26,4) deki okuyu ş şekli: ayyukum ve Yâkût IV, 851,23 deki 'âbakum,Fleischer ile mü şterektir, Yâkût V, 477 deki abkamun, abkamu'yu sakin yapmak i-çin ona beyitte verilen şekildir.-Kar ş. Wellhausen S. 58 de Yâkût IV, 851,23 e dayan ır:"Tekrar dü şünmesi için kendime dedim ki: Bu bir ilâh m ı, yaz ık size, anlay ış s ızlar!"296 "Bir puta yemin etmek", ona sayg ımn bir i şaretidir. Böylece insan onun ba ğlılarındanolduğunu göstermi ş olur. Kar ş. Tesniye 6,13; 10,20; Amos 8,14; Yeremya 4,2; 5,7; 2,6;Tsefanya 1,5; İşaya 48,1.297 Gelip geçenler isterlerse kurban etinden parçalar al ırlard ı. Wellhausen S. 58, not 2.298 Wellhausen S. 66.Yâkût 111, 596,15; A ğ âni 16,57.299 Kar ş . İ bn Hi ş âm 946 ve dev.; 'Usd al-D âba 11,340 ve dev.; A ğ âni XVI, 47 vedev.; Caussin 1, tabl 11,1,104 (Note); 11,632-40; 111, 279, 280.300 'Anaza önceleri Tihâma'da otururlard ı, sonra Irak çöllerinde, daha sonra da Haybarbölgesinde oturdular. Kabile bugün halâ vard ır, eski ismini devam ettirir ve Suriye ile Mezopotamyaaras ındaki yaylada otururlar. Kar ş. Wüstenfeld S. 82. Kar. E.d. Isl. 1,362 s.v. (Reckendorf); kar ş. Caussin 1,190.-'Anaza bu ismi, kabilenin atas ının kısa karg ı ilebiiasani öldürmü ş olmas ından almış olmal ı .301 Kar ş. Wellhausen S. 61: "Su'ayr' ın daha do ğru söyleni şi, Bakri S. 55 de geçenve Lisân 6,31 de 'Anaza'dan Ru ş ayd b. Rumayd'a atfedilen beyitlerden anla şıldığı gibi,S a'ir'dir. Gerek bu beyitlerde gerek Yükf ıt'ta geçenlerde S a'ir'in belirlilik tak ıs ı vardır; "yanma"demektir ve bu anlamda Kuranda s ık s ık geçer."82

görünüyor.Zaki, P.K. S. 41, not 1 ve S. 42, not 2 de Su'ayr' ı savunur, fakat Wellhausen hakl ı302 isim aç ık ve seçik de ğil. Bak P.K. S. 41, not 2. Herhalde Hallas okunacak303 P.K. S. 41, not 5 e göre, Zaki yazmas ı= kenar ında surri`at kelimesi nin üzerinde:bir ba şka okuyu ş şekline i şaret olarak veya ayn ı kelimenin aç ıklamas ı olarak. zubbilı atyazılmış .304 Wüstenfeld S. 82 ye göre, 'Anaza b. Asad' ın sadece bir o ğlu vardı: Yazkur.Bundan Yakdum ve Aslam türediler; bu çe şit farklar soybilimde nadir de ğildir.305 Karş P.K. S. 33,9 ve 10 (22,3-4), notlar ımızdan 21.306 Burada davar ile kutlu bir merasim ve tavaf kastedilmi ştir. Şair bunu arzuluyor,çünkü böylece güzel k ızları görebilecek ve e ğlenecektir. Kar ş. notlar ımızdan 237, 371.Arap putlar ının ibadet törenlerinde resmigeçitler bulunurdu ve genç k ızlar bunu en güzelelbiseleriyle yaparlard ı. Kar ş .İ mra' alkays' ın Muallaka's ı beyit 64 (kar ş. mesela Commentaryon Ten Ancient Arabic Poems by at-Tibrizi, ed. Lyall 1894, Calcutta): "O esnadakar şımıza bir antilop sürüsü ç ıktı, inekleri, t ıpkı genç kızlar ın putlarını tavaf ederken uzun elbiseleriyleyürüdükleri gibi sal ınarak yüriiyorlard ı." Kar ş. Divan des 'Âmir, ed. Lyall, Suppl.8,1 ve XI, 9.307 Kar ş Wüstenfeld S. 173.308 Cahiliye ça ğı şairidir, bak. İ bn Qutaiba, Liber poâsis, 233 ve dev.309 Kar ş. E.d. Isl. 1,352 s.v. (A.J. Wensinck).M. 554-570 aras ı al-Hira k ıralı, çok zalimdi; onu "yak ıcı" diye isimlendirmi şlerdi. Mutal am mis ve Tarafa ile B al ırayn'deki naibine gönderdi ği u ğursuz mektuplar ı namlıdır.Şair 'Amr b. Kul ş üln onu öldürmü ştür. Kar ş. Caussin 11,123; 349-51.310 Karş. Wüstenfeld S. 117.311 Kar ş. P.K. Isl. 33,11 ve 12 (22,5-6), burada tamamen tersi söyleniyor. Putgenel olarak bölgesinde ve yerinde kal ır; ekseriya bu ta şlar o kadar büyüktür ki, ta şınmalar ıimkans ızdır. Belki de burada geçen daha küçük feti ş ta şlar ıdır da, göz al ıcışekil ve görünüşleriyle al-Fazarrye esrarl ı görünmü şlerdir. Onlar ı kendisini korumalar ı ve uğurgetirmeleri için arkas ında, devenin s ırtında ta şıyordu, Wellhausen'in görü şünde (S. 102),"Arap kabileleri göçederler, fakat tap ınakları etmez, ta şlar birlikte götürülmez, aksine bulundukları yerde sabittirler" bir düzeltme yap ılabilir. çünkü: Mü şrik araplar ın sabit olan ta şlar ı-nın yanında ta şınabilir de olan kutlu ta şlar ı vard ı, hatta bunlar sadece korunma niyetiyle sayaşlara birlikte götürülen ta şlardan ibaret de ğillerdi; konak yerlerini de ği ştiren kabilelerce,birlikte götürülen, ta şınabilir tap ınaklar da vard ı.. Kar ş notlar ımızdan 72, 112, 131.312 Zamra b. Bakr, Kinfına'nın bir boyudur, bak. Wüstenfeld 153 ve Caussin1, tabl. VIII; 1, 194.314 Kar ş. P.K. S. 16,12 (12,3).315 Vard, sevilen bir at ismiydi; bak. "Les Livres des chevaux" par G. Levi della Vida,Reg. S. 132.317 Bak Wellhausen S. 23.P.K. S. 43, not 3 e göre, Zaki yazmasm ın kenar ında "Ammu anasin (Sira S. 53,4)"yazılıdır. Zaki ilave ediyor: "Al-Ya'mari, İ bn Hi ş am'a uyar ve ş eyh Ahmad al-Badavia ş - Şinkitrnin an-Nasab "Soybilim Dire ği" kitab ındaki de ona uyar, bu kitabın bir yazmas ı Zaki kütüphanesinde vard ır:"Putlar ı 'Ammu Anas onlar ı sapt ırıyordu!Yağmursuz kaldıklarında,Yağmur için ona kurbanlar sunarak yalvar ıyorlardı .Ve utançlar ın en büyüğü şuydu:83

Ona ve Allaha hayvanlar ından ve mahs ııllerinden bir bölüm ay ır ıyorlard ı ,Eğer putun hissesi k ıt olursaAllah ın hissesi puta veriliyorduPutunki çok oldu ğunda ise Allaha bir şey verilmiyordu."Zaki devam ediyor: "Bu 'Amm Anas ismi benim elime geçen güvenilir filolojik eserlerdegeçmiyor."Kar ş. Wellhau sen S. 23 ve dev., o, 'Ammianas diye okuyor ve ismi aç ıklıyor.318 P.K. S. 44, not 1: "Yülytı t 111, 731,7 de: a1s13"zûm, zal ile, Fakat Zaki yazmas ı-nın kenar ında: al-Adim. Bu daha do ğru."319 Kar ş. Sure 6,137.320 Peygamberin ünlü hususi şairi, Kar ş. E.d. Isl. 11,306 s.v. (T.H. Weir).Hazrac kabilesindendir. Şiirleri Islâmın başlangıc ı için önemli bir kaynakt ır. Hicvinive ilhamuu Muhammed'in hizmetine koymu ştu, böylece peygamberin aleyhinde bulunanmüşrik şairlere kar şı çıkıyordu.-Kar ş. Wüstenfeld S. 218.321 fallun okumaktan daha iyisi fillun okumakt ır. Kar ş. P.K. S. 44, not 3 ve Lanesub fillun.322 Kar ş. Sure 46,20: "Ad kayminden o ki şiyi hat ırla, hani o, al-Abkârda halk ın ı uyarıyordu."Kasdedilen Hûd peygamberdir. Kar ş. E.d. Isl. 1,194. Alıkâf, kumullar demektir. A-rap yar ımadas ının güneyindeki tamamen terkedilmi ş kum çölü böyle isimlenir. Al-Alılsâfaynı zamanda 46. surenin ba şlığıdır.-Karş Wüstenfeld S. 210; Blau S. 562. Kar ş E.d. Isl.1,680 s.v. Barahût (J. Schleifer). Iddia edildi ğine göre Hûd peygamberin mezar ı Bi'rBar ahût'un yak ımndadır. 0, Allah taraf ından Ad kavmine gönderilmi şti ve onlar tarafındanvurularak öldürülmü ştü. Bu mezar güney Arabistamn en önemli ziyaret yeridir. 11 Şabandabütün Hairamutlular oraya giderler, ayn ı zamanda orada büyük bir panay ır da kurulur.fillun323 Kar ş. Diwan des Hassân, ed. Hirschfeld. XCI.Bu beyitler, 'Abdullah b. Ravâl ı a'ya da atfedilir. Kar ş. P.K. S. 44, not 2 ve lane sub324 Karş. E.d. Isl. 11,285 s.v. (J. Schleifer).Yemen kavmidir. Nacrân'da otururlard ı ve Hamdân'a kom şuydular. Cahiliye ça ğındakabilenin bir k ısmı Yakii ş putuna taparlard ı. Diğer bir k ısmı da hristiyan olmu ştu. Kar ş .Wüstenfeld S. 210.325 Nacrân hakk. bak. E.d. Isl. 111, S. 890 s.v. (A. Moberg).Kuzey Yemende bir vadi ve şehirdir, verimlili ği ve s ık hurma ormanlar ıyla tanınmıştır.326 Kar ş. P.K. S. 11,5 ve dev. (9,4) Ş an'â'daki Ri'am mabedi; kar ş. P.K. S. 45,5ve dev. (29,8) Banû Iyâd' ın Sindâd'daki Kâbesi.327 Kar ş. E.d. Isl. 1,495 s.v. (A. Haffner).Kastedilen elbette tan ınmış A' ş â Maymiin b.medhiye yazmıştır, fakat müslüman olmam ışt ır.Karş. Wüstenfeld S. 292.O. Muhammede ünlü birBak. divanındaki ilgili beyit Nr. XXII, 26 ve P.K. S. 45 not 1,; şöyle tercüme edilir:"Ve Nacrân' ın Ka'ba'si senin (deven), kap ıs ında diz çöktürülünceye kadar, vazgeçilmezhedefindir."328 Kar ş. E.d. Isl. 11,604 s.v. (J. Schleifer).smâililerden büyük bir Arap kavmidir. Kabilenin bir k ısmı hristiyandılar. ÖnceleriTihâma'da oturuyorlard ı; 3. yüzy ılda do ğu Irak'a, sonra da Mezopotamya'ya göç ettiler.-Kar ş. Blau S. 567.84

329 Kar ş. Yököt 111, 164,21 ve dev.: "Va-kânat Iyâd tanzilu Sidâd...va-kana'alayhi kasr talıuccu'l-'arab ilayhi. Va-huva'l-ka şr allazî zakarahû al-Asvad b.Ya'fur; yani: "Iyâd kabilesi Sindâd'da çad ır kurard ı Yakınında bir saray vard ı, araplaronu ziyaret ederlerdi. Bu al-Asvad b. Ya'fur diye an ılan sarayd ır."330 Burada i şaret edilen ve Zakrnin P.K. S. 45, not 3 de and ığı al-Asvad b. Ya'furifadesi Mufaiialiyât XLIV, 9 da bulunur: "Al-Havarnak, as-Sadir, Barik, ve Sindâd'daki yüksek mazgall ı saray halk ı."331 Kar ş. E.d. Isl. 1,1107 s.v. (C.H. Becker).Kuiâ'a'mn büyük güney - Arabistan guruplar ı kavmidir. Önceleri Necit'te, sonraMedine yak ınlarında, Kızıldenizle Vâdrl-Kurâ aras ında otururlardı. Kar ş. WüstenfeldS. 186.332 Kavdam, kdm kökünden bir fav 'al'dir, t ıpkı k şr kökünden kav ş ar gibi. Manası belli değildir. Yökût'a göre IV-197, 18, bir da ğın ismidir.333 yalhavna allâ yerine Fleischer'le birlikte, Yököt IV, 198, 1 de oldu ğu gibi yalhavnaillâ okunacak. Zakrnin bu anlay ışı kabul etmemesi isnads ızdır (P.K. S. 45, not 6).334 Karş. E.d. Isl. 1,76 s.v. (Fr. Buhl).Yemende Habe şlerin kral naibidir (537-70). Hristiyand ı. San'â'da onun taraf ındanyaptırılan kilise muhte şem bir bina idi Kar ş. notlar ımızdan 338.335 Yemen k ıralı Tubba'nın hükümet merkezi. Kar ş. notlar ımızdan 77.336 Fraenkel S. 275 e göre, kanisa, Aramcadan geliyor. Arapçadaki kns'nin apayr ıanlamı vardır. Kar ş. E.d. Isl. 11,768 s.v. (C. v an Arendonk). Kanisa "sinagog, kilise",hristiyan ve yahudi ibadet evinin arapçadaki ismidir.337 Fraenkel S. 275 e göre, Kalis, sonralar ı fu"ayl'a benzetilerek kullays olmu ş -tur (Yâköt VI, 170,19) Nöldeke, Sasaniden 201, not 1, taraf ından ecclesia olarak tan ımlanmıştır.Arap etimolojileri bunun için Yâkût 11,171 i verir. Arapçaya do ğrudan do ğruyayunancadan geçmi ş olmal ı; Aram a ğzı buna uygun de ğildir.P.K. S. 46, not 6: Zakrnin yazmas ında üzerinde "böylesi do ğru" yaz ıyor.Fakat elyazmas ının kenar ında ifade olarak şu var: Bu söyleyi ş Kömûs'un ifadesine ayk ırıdır,çünkü (al-K alis), kubbayt ölcüsüne göre yap ılmış olmal ıydı (yani kullays olmalıydı).Busöyleyi ş şekline al-Ba ğ dödi uyuyor.338 P.K. S. 47, not 20 ye göre, as-Suhayli, ar-RavZ al-Unuf'da, varak 20 b (KahireBask ısı 1332/1914, S. 40 ve dev.), bu kiliseyi anlat ır: "O, bu isimle (al-Kalis) tan ınırdı,Çünkü binas ı okadar yüksekti ki, onun üzerinden 'Ad an şehrine bakılabilirdi. Abraha, Yemenhalkını onun binas ının yanında son derece alçaltt ı ve onlara her çe şit tap ınmayı yükledi.B e 1 k 1 s saray ından renkli mermer sütunlar ı ve altın yaldızlı taşlar ı ona naklettirdi. onu güzellikve ihti şamca istediği dereceye eri ştirinceye kadar u ğraştı. Içine alt ın ve gümü şten haçlar,fildi şi ve abanoz minberler koydurdu. Yemenden Habe ş hakimiyeti kalk ınca kilisenin civarııssızla ştı ve hiç kimse onu birdaha kalk ındırmad ı. Çevresinde bir sürü vah şi hayvan veyılan türedi. Araplar ona yakla şmaktan korlarlard ı ve iddia ederlerdi ki, onun y ıkıntılanndanbirşey al ınırsa cinlere u ğranırdı Kilise Abö'l-'Abbas as-Saffölı zamanına kadar böylecekaldı. Abû'l-'Abbas as-Saffâlı, vekili Abû'l-'Abbas b. ar-Rabryi Yemen'den gönderdive onun kıymetli kalıntılarından pek ço ğunu ald ı. Mermerlerden, alt ın yaldızl ı ağaç ve benzerlerindensatabildiklerini satt ı. Bundan sonra onun izi silindi ve haberleri kesildi, hat ıras ısöndü. İçinde bulunan putlar aras ında ağaçtan bir heykel vard ı ki, yüksekliği 60 kolboyu idi(bir kol, 55-80 cm. aras ında değişen bir birimdir), yan ında bir ba şkas ı vardı. Rivayete görebirincisi Ku'ayt putunu, ikincisi de kar ısını temsil ediyordu."Kar ş. Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, 200 ve dev.;kar,. Caussin, S. 143.85

339 Kar ş. Sure 9,36 ve 37: "Gök ve yer yarat ıldığından beri Allah ın yan ında aylar onikidir.Bunlardan dördü haram aylard ır. Onlar ı geciktirmek küfrü artt ırmaktır. İmansızlar böylecedini do ğru yoldan çevirirler. Onlar onu bir y ıl haram sayarlar, bir ba şka yıl helül sayarlar,Böylece Allah ı n haram k ıldığına sayıca uyarlar da haram k ıldığı as ıl şeye uymazlar."Kar ş. E.d. Isl. 924 s.v. Nasi' (A. Moberg).340 Kur'an tefsirleri nasi'ye şu anlamlar ı verir: 1) Hacc' ı Allahın kararla ştırmadığıbir aya itmek 2) Haram bir ayı haram olmayan bir aya nakletmek 3) nasi daha eski bi ifadeyegöre, ay y ıl ını uzatmak için son ay ın ayarlanmas ı demektir; bu, panay ırlarla ilgili olan hacc ı ,uygun bir mevsimde tutabilmek için gerekliydi. Bu ayarlama hakk ında kar ş. Birûni, Chronologie,ed. Sachau S. 11 ve dev ve 62 ve dev.Kar ş. Sure 105: "Rabbinin fil sahiplerine ne yapt ığını görmedin mi? O, onlar ın niyetlerinibo şa ç ıkarmad ı mı ? O, onlar ın üzerine sürü sürü ku şlar gönderdi, ku şlar onlar ın üzerlerinepişkin tuğladan ta şlar yağdırıyorlard ı. Böylece, onlar ı yenik ekin yapraklar ına benzetti."Kar ş. Abraha'n ın Mekkeye kar şı efsanele şmi ş seferi hakk.: E.d. Isl. 1,76 s.v. Abraha(Fr. Buhl).Sure 105, Abraha'n ın (fil y ıl ında) Mekkeye ve Kâbeye kar şı olan seferine i şaret eder;veba onu geri dönmeye mecbur etmi ştir.-Kar ş. Caussin 1,268 ve 277 ve dev.Kar ş. 2. Kırallar 19, 32-36: "Bunun için Asur k ırah hakk ında Rab şöyle diyor: O, buşehre gelmiyecek ve ona hiç ok atm ıyacak, bir kalkanla da ona kar şı çıkmıyacak, ve ona kar şımeteris kurmıyacak. Geldi ği yoldan geri dönecek, bu şehre gelmiyecek, çünkü kendim için vekulum Davud için bu şehri koruyaca ğım. Aynı gece Rabbin mele ği çıktı ve Aşur ordugâhında185000 ki şiyi vurdu. Sabahleyin kalt ıklar ında hepsi ölüydüler, s ırf ceset. A şur lural ı Sanheribgöç edip gitti, yurduna döndü ve Nineve'de kald ı." Tahmin olunaca ğı gibi burada da Abrahagibi Sanherib'in, kutlu şehre girmesine veba yoluyla engel olunmu ştur.Bak. W. Rudolph: Sanherib in Palaestina.341 Burada tasvir yeniden ba şlıyor ve ayn ı şeyler, ba şlar ında küçük ravi zincirleriyledaha küçük bölümlerle anlat ılıyor bunun gibisi bir kere de P.K. S. 25,4 (16,15) de bölümüngiri şi olarak geçmi şti.342 Konuşan, uzun raviler zincirinde Abû 'Ali al-Hasan b. 'Ulayl al- 'Anazi'denönce gelen Abi]. Bakr Ahmad b. Muhammad b. 'Abd Allah al-Cavhari'dir.343 Aralıks ız olmamakla beraber, Medine ile Basra aras ındaki alanda otururlard ı.Kar ş. E.d. Isl. 1,492 s.v. (Reckendorf), yine E.d. Isl. 11,508 s.v. Imra'alkay - s(Cl. Huart); Caussin 11,305 ve dev.Kinda prensi abliüri ş b. 'Amr, o ğlu Ijucr'u Hucr'a kar şı bir ayaklanma esnas ındabu kanlı harekete maruz kalm ış olan B anû Asad'e k ıral tayin etmi şti, Hucr, daha sonra bunlartarafından öldürülmü ş olmal ı. Bu sebepten o ğlu İ mra 'alkays, onlara kar şı a ğır kan davası açt ı, fakat onlar ı egemenli ği altına alamadı. Bak. onun hakk. notlar ımızdan 257.344 Kar ş. P.K. S. 34,7 ve dev. (23,1 ve dev.).345 Beddua şekli.346 Kar ş. E.d. Isl. 11,1200 (A.J. Wensinck).Eski Arap adetlerine göre bir erkek veya kad ın ilk ogullarm ın do ğumundan sonra künyelenirdi(Abisi..., Umm...), fakat bazen de daha kendi do ğumu s ıras ında hayali olarak künyelenirdi.347 Carm, Yemenlidirler. Kar ş. Wüstenfeld S. 183,265.348 Kar ş. P.K. S. 38 ve dev. (25,10 ve dev.).349 Kar ş. P.K. S. 14,5 (10,11): Manüt' ın şerefine de tepe t ıraşı yap ılırdı .350 Wellhau sen S. 63 e göre, kurra herhalde "kurba ğa" anlamına geliyor. E ğer un tammanasiyle kuru de ğilse ve kapal ı elde şekil alıyorsa, benzetme bir dereceye kadar anla şılabilir.86

351 Wellhausen, Yâhût 1, 340, 20 a göre çeviriyor, Yâhût ma'a yerine: 'alâ okuyor:"Unu saça bulay ıp atmazdan önce."352 P.K. S. 48, not 2 ve S. 49, not 2 ye göre, Kitâb al-Butı alâ's ında, S.237 ve Kitâb al-klayavân' ında V, S. 114 buraya i şaret ediyor ve şöyle söylüyor: " İ bn al-Kalbi dedi ki: "Havâzin ve Asad kabileleri, kurra yediklerinden ötürü yeriliyorlar, bu bitliundur, Yemenliler Minâ'da ba şlarını tıra ş ettiklerinde bir avuç unu ba şlarına koyarlar, saçt ıra ş edildiğinde un da birlikte dökülürdü ve bu unu sadaka sayarlard ı. Asad ve R.ayskabileleri halk ı ise unu al ırlar, saç ını ayırarak ve kullan ırlard ı."353 Karş. E.d. IsI. 1,1033 s.v. (J. Schleifer).Ma'ad, İ smâili guruplardand ır, Yemâma'nin Falac bölgesinde otururlard ı . ŞairNâbiga al-Ca'di bu kavimdendir.354 P.K. S. 49 not 1 e göre, al-cafr, "al-bi'r" demektir. Yâhût 1,141 ve Câl ıii, Kitâbal-Buhalâ, S. 247 de: hafr olarak geçer. Bu okuyu ş şekillerine bir diyecek yoktur, çünküal-hafr ve al-cafr her ikisi de "geni ş, büyük kuyu " demektir.355 P.K. S. 49, not 2 ye göre, Kitâb al-Uayavân S. 237 de bu beyti veönceki, Banû Asad'i ve Havâzin'in bir k ısmını yeren beyitleri zikrediyor, diyor ki: "Her i-kisi de bityiyenlerin o ğullarıdır ve al-kurra, saçla kar ışık un demektir. Onlardan hiçbiri başını,tepesinde bir avuç un olmaks ızın tra ş etmezdi, bu un fakirlere sadaka, kendilerine de temizlikvasifesi görürdü. Bu unu kim yemek üzere al ırsa yerilirdi.356 Belli ki bu, ZakVnin de P.K. S. 49, not 6 da tahmin etti ği gibi, ünlü şiir ravisi a ş- Ş arkib. al-Iutami'dir. Bak. İ bn Iutayba, Handb. der Geschichte, S. 268.357 İ bn Hi ş âm' ın Sira's ından tan ınır (1, 331, 432, 474 v.s.).Bak. Wüstenfeld S. 432. Ba şlang ıçta peygamberin hasm ıydı, fakat sonra müslümanoldu.358 Çok kullan ılan beddua şekli.359 Kar ş. Yahfit 11,790.360 Kelime kelime: "Burunlar ı toza yap ışırken".361 Mum yerine herhalde fihim okunacak.362 Bu beyitler, çok kapal ı ve belli bir tercümeye elveri şli değil. Metinleri k ısmen bozulmuşolmalı363 Buradan itibaren, putçulu ğun Âdem'in oğullarıyle başladığı ikinci bir rivayetle karşılaşıyoruz.364 P.K. S. 50, not 1 e göre, Zaki yazmas ının kenar ında şunlar yaz ılıd ır: Abû `Ubaydal-Bakri, Mu'cam mâ'sta'cam'inda (ünlü co ğrafya lügat ında, ed. Wüstenfeld): "Ar-Râhûn, Hindistan'da bir da ğd ır (Serandib, Seylân adas ında), Âdem aleyhisselâm ın cennettenkovuldu ğunda indi ği dağ da bu da ğdır." Râhûn ta şı "tabiri de bununla ilgilidir". diyeyazıyor. Al-Hamdâni: "O. daha çok Râhûm, n ı ile, da ğıdır, çünkü devaml ı yağmurlar (rihâm)orada hemen hiç eksik olmaz." İranl ılar ona, Navz veya Bavz derler. Mu' cam mâ'sta' cam'de, Wüstenfeld'in ta ş basmas ında (1877, S. 426): ar-Rahû ırı diye geçiyor, elifsiz.-Yâhût 111,83, onu S arandib adas ı ile ilgili notlarında ar-Rahûn diye isimlendirir, Lisânal-`Arab ve Tâc al-' Arûs'da ar-Râhfı n diye geçer.- İ bn Battû. ta (IV, S. 181) bu da ğınüzerinde bulunan Âdem'in ayak izini anlat ır: ayn ı şekilde İ bn Fadl Allah, Masâlik al-Ab ş âr fi Mamâlik al-Am ş âr (1, S. 52) de onu anar.-Bak. E.d. Isl. 1, S. 134 ve dev. s.v.Adam (M. S eligsohn). (Efsaneye göre, Adem'in ayak izi, 70 kol uzunlu ğundadır ve kayalaragömülüdür).-Kar ş. Tekvin 4,16.365 Zaki, P.K. S. 50, not 3 de Yâhût'un Navz ve Wadd, okuyu ş şeklini Zakiyazmas ınınkine tercih ediyor [amra'a (IV) Navz va-acdaba (IV)Barhût], çünkü buradamaksat üstünlük (af'al at- tafiiI) ve ata sözünün kal ıpla şmas ıdır. Ve ismi Yâhût ve87

IÇ.âmfts'a dayanarak, Zaki yazmasmdan ayr ı olarak (sakin r ile: B arhût), Barahût olarakharekeliyor.366 Kar ş. Yâls ılt 11, S. 3,14 ve dev.; E.d. Isl. 1,1030 s.v. (H. Lammens): Câbiya,"Cabiya, K ıral", Ğ assün' ın Cafni emirinin merkeziydi ve Şam' ın bir günlük mesafedegüneydo ğusunda orta ça ğda çok ünlü olan Golan bölgesinde bulunuyordu (Filistindeki Galilegölünün do ğusunda yeralan da ğlık bölge. Yunanl ıların ve Romal ılar ın Gaulanitis'i, Havran'akomşu). Bu bölgeye Tevratta s ık s ık geçer; kar ş. Tesniye 4,43; Ye şu 20,8; 21,27.367 P.K. S. 51, not 1 e göre, İ bn Fadl Allah, Mesâlik al-Absür ft Mamâlik al-Amsâr C. 1, S. 232 (1924) de: "Barahût kuyusu, Yemende Hadramavt denilen yerdedir,derinliğinin ne kadar olduğu bilinmez ve kimsenin de onun içine inmi ş olduğuna dair bir şeyişitilmemi ştir."Karş. E.d. Isl. 1,680 s.v. (J. Schleifer).Barahût, Hadramavt'da, cehennemlik ruhlar ın ve kâfirlerin içinde kalacaklar ı me ş-hur Barahût kuyusunun bulundu ğu bir vadidedir.-Hamdâni, Cazira (ed. D. H. Müller)S. 128,201,203 de şöyle yaz ıyor: "Allah onun izlerini sildi, onu yoketti ve onun ruhunu Barahût'unimans ızlar ının yanına gömdü." Kar ş . İ bn B attuta (ed. Defremery) 11, S. 403: T a-bari, Annalen (ed. De Goeje) 1,2007.Hadramavt'daki Barahût kraterinin gürlemesi, müslüman efsanelerinde, mahvolmuşruhlar ın iniltileri olarak telakki edilir. Kar ş. Yükfı t 1, S. 154, 598; ve De Goeje, Hadramaut,S. 20 (Rey. Col. Intern. 1886).368 5 it peygamberin o ğulları: Banû Ş î t.369 Kar ş. Smith S. 156; v. de Leeuw, S. 7.Baraka ("bereket, kutsama", bilhassa ac ılardan sakatl ıklardan kurtulmad ır; Arapinançlar ında önemli rolü vard ır), atalar ın, kahramanlar ın, velilerin kabirlerini ziyaret etmeklekazan ılır. (A. Fischer'e göre, velilerin gerçek veya farazi torunlar ına iyi hediyeler sunmakla.).370 o ğulları: Banû371 Burada davâr ile kutlu ta ş kastedilmi ştir. Kar ş. notlarımızdan 237 ve 306.372 Bizim metinde 'amilahâ; Yâki ıt'ta: 'amilahû.Wellhausen S. 14 de Yfıkiit'a göre çevirir: "O, bir put yapan ilk ki şiydi".- 'amilahâşüphesiz daha uygundur.373 Kar ş. Fraenkel S. 294 ve Zimmern, Akkadische Fremdwörter S. 27.374 kâna ya'ti 'ammahiı (kar ş. Tekvin 25,817; 35,29; 4933; Say ılar 20,24; 27,13; 31,2; Tesniye 32,50: "o, kavmine kat ıld ı", aynı deyiş Hakimler 2,10 v.s. Ve bütün o nesil de atalarına katıldılar). Atalara tapman ın bir benzeri de Tevrat ın terafimlerinde (gaipten haber sorulaninsan şeklinde put) vard ır (Stade, Gesch. 1,467; Schwally: Leben nach dem Tode,S. 35 ve dev. bu ev ilühlar ında da atalara tapmay ı görüyorlar). Herhalde bu putlar atalar ıntimsalleriydi. Kar ş. 1. Samuel 9,13; Tekvin 31, 19, 30, 32, 34; Hakimler 17,5 ve dev. Kar ş. Yeremya2,27, burada a ğaçtaki ruha baba veya anne olarak hitabediliyor: "Onlar a ğaca: babamsın, ta şa: bizi sen do ğurdun, derler" (Burada Israillilerin dinleri üzerinde mü şrik komşularınıntesirleri görülüyor.)Kar ş. W. Eichrodt: Theologie d. A. T. I, S. 515; S. 1582. Bak. L. Köhler, R. G. G.2C. 5, S. 1051 ve E. Riehm, Bd. 2, S. 1673.375 Yardi yerine elbette, Yâkût IV, 913,18, P.K. 52,7 ve 22 (33,7) ve di ğer kaynaklarlabirlikte Yarad veya Yârad okunacak. Kar ş Tekvin 5,15.376 Kasdedilen Mahlâ'il (Mahalalel) dir; kar ş. Taban 1, 1122,12. Kar ş. Tekvin 5,12.377 YülFût IV, 913, 18, Anûs. Kar ş. Tekvin 5,6.88

378 P.K. S. 52 not 4 e göre, as-suhayli, ar-Ravi al-Unuf'da, Kahire bask ısı 1,6 a:inna buduvva' 1-a şnâm kâna fi zaman y r d b. Mahlâ'il, yani "putlara tap ış, Yarad(?) b. Mahlâ'il'in çağında ortaya ç ıkmıştı."379 Bu idris'tir. Kar ş. Sure 19, 57-58; 21, 85.Karş. E.d. Isl. 11,478 s.v. Idris (A.J. Wensinck).Kar ş. Nöldeke, Zeitschrift für Assyriologie, XVII, 84 ve dev.; R. Hartmann, Z . f.Assyriol. XXIV, 314 ve dev.; İ bn Kifti (ed. Lippert) S. 1 ve dev.; Weil, Bibl. Legenden d.Muselmaenner S. 62 ve dev.380 Kar ş. Tekvin 5, 21-24, burada İ dris'ten şöyle bahsolunur: Hanok ( İ dris) Allahile yürüdü; ve gözden kayboldu; çünkü onu Allah ald ı. (lakah oto Elohim). Kar ş. 2. Kırallar2, 9-10. İ dris gibi İ lyas da ortadan kaybolmu ştur.381 Yani, Muliammad b. as-S â'ib, yazar ın babas ı; o, Abû ş âlih'den o da İ bn 'Abbâs'tanrivayet ediyor. İ bn al-Kalbi, İ bn al-cavzi, Talbis iblis 57,7 e uyaraksadece Kalbi diye de okunur.382 Bu Nuh peygamberdir. Kar ş. Sure 7, 57-62. 11, 27-51. 23, 23-31. 26, 105-22. 37,73-81. Sure 71. Taban (ed. Goeje) 1, 174-201. Goldziher, Z. D. M. G. XXIV (1870) S. 207-11.383 Kar ş. Sure 11,39 ve dev.: va- şna'i '1-fulka....va-ya şna'u` 1-fulka.Kar ş. E.d. Isl. 11,123 s.v. fulk (H. Bauer).Fulk, geminin Kurandaki ismidir; safina sadece dört defa kullan ılmıştır. Husüsi olarakfulk, Nuh'un gemisi anlam ındadır. Sure 11,46 ya göre, gemi Cildi da ğına inmi ştir, kar ş .E.d. Isl. 1,1106 s.v. (M. Streck).Karş. G. Weil, Bibl. Legenden der Muselmaenner (1845) S. 45.384 Wellhausen S. 15 de yanl ışlıkla 1200 yıl diyor, halbuki Yâkût IV, 914,16 ve P.K. S. 53, 6 uyu şuyorlar. Kar ş. Tekvin 5.385 Kar ş. P.K. S. 33,9 ve 10 ( 22,3-4), burada a ş nâm ve avsân e ş anlamlı görünüyorlar.386 Peygamberin me şhur ye ğeninden.Kar ş. E.d. Isl. 1,20 s.v. (Fr. Buhl).Onun rivayetlerine güvenilir.387 Kar ş. Caussin 111, S. 158. Hismâ bölgesi, Akaba körfezinin do ğusundadır. Bak.Yâkût 11, 167. 388. Yâkût IV, 914, 11: RabPa b. 'Amr b. 'Amir b. Hârisa v.s.389 Kar ş. E.d. Isl. 11,669 s.v. (A. Fischer).Kâhin, müşrik Araplar ın bilinmezden haber vericisi, falc ısıdır, Ibranice kohen vearamca kahen ile ayn ıdır A Fischer'e göre, Yahudice kohen, arapça kâhinden tamamenayr ıdır. Kohen, herhalde bir zamanlar falc ı anlamına geliyordu, sonradan sadece oklar ı verenve kurban ı ba ğışlayan, usul ö ğreten, bilirki şi oldu. Kâhin (von Kremer'in, Studien für vgl.Kulturgeschichte 111, IV, Sitzungsbericht der phil.-hist. KI. d. Wiener Akademie Cxx, Abh.8, S. 73 ve dev. ve Wellhausen'in aksine S. 134) bir din adam ı değildir ve kohen'in yukar ı-daki görevleri ona ait gösterilemez.-Bütün önemli olan resmi ve hususi i şler için kâhinin ö ğüdilalınırdı. Wellhausen'e göre S. 135, kâhin bak ıcılığı s ırasında örtünürdü. bunun için Zfl'1;11imâr "örtülü adam" lâkab ını almıştır; (Musa'n ın peçesi de bu sebepten olsa gerek (Ç ık ış34,33 ve dev.)Hz. Muhammed de bir peygamberlik nöbeti beklerken örtünürdü (çünkü bu s ırada ate şnöbetlerine tutulurdu).390 sidâna, hicâba demektir. mabed bekçileri hacabi diye de isimlenirlerdi.391 cinn öz arapçad ır; cinn, cann habe şçe gânen'le aynıdır. arapça canna "örtmek"demektir.89

Kar ş. Nöldeke, Z. D. M. G. 41, S. 717.392 Yakisı t IV, 914-19: va kâna lahla mavlan mina' I-einn; yani "onun cinlerdenbir dostu vard ı". Kahin olarak 'Amr b. Luhayy, tabi, arkada ş, dost veya maiyyet diyetammlanabilen, tabiatüstü bir varl ık arac ılığlyle, bir cin veya şey-tanla uyar ılıyor. (kar ş. E.d.Isl. 11,669 s.v. (A. Fischer)). Kâhinin cini eski arap putçulu ğunda s ıks ık ra'1y diye adlamr.A. Fischer ra'iy'i, bilinmezden haber verici anlam ında aktif olarak anl ıyor.- Al-Calıii'agöre, Kitâb al-11ayavan, VI, 62 ve 63, Kitâb al-Bayan va't, Tabyin, 1,159 gelenek,sadece belli ve bilhassa ünlü kahramanlara ve bilinmezden habervericilere bir ra'îy tan ıyor.Hz. Muhammedin ölümünden sonra Banû Hanifa'y ı Yema ına'de Medinelilere kar şı ayaklandıranyalanc ı peygamber Musaylima'n ın da böyle bir ra'iy'i olsa gereti.393 Kar ş. Yeremya 1,8; Hezekiel 2,6; Tevrat'ta Yehova, peygamberlerine, peygamberliklegörevlendikleri ve tayin edildikleri zaman al-tira "korkma" diyor.Bak. L. Köhler: Die Offenbarungsformel "Fürchte dich nicht" im Altan Testament.Schw. Th. Z. 1919, 1 ve dev.394 Kar ş. P.K. S. 55,5 ve 7 ve dev. (35,3-4 ve dev.); Nyberg S. 363.395 Zaknain al-Hafi diye okunacak; bak. İ bn Durayd, Geneal.-etymol,Handb. S. 313,396 Kar ş. P.K. S. 10,3 (8,10).397 fa-huva avval man summiya bihi (P. K. 55,3 (35'1)) ibaresi Yakût'ta IV, 914,21, yoktur, ona uyarak Wellhausen'de de S. 16,3, yoktur.398 Bu bizim yazar İ bn al-Kalbidir.399 Bu İ bn al-Kali:X/1in babas ıdır.400 Bu Aedarilerin soyundan gelen son mabed bekçisidir.401 Wellhausen S. 16-10: "Yani o, içme sütü al ıyordu."402 Bu yollama 630 yılında olmuştur. Kar ş. E.d. Isl. IV, 642, s.v. (Fr. Buhl) ve PeygamberinBiyografileri. Tabûk, hac ılar eaddesinde ve Şamdan Medineye giden demiryoluüzerindedir.403 Wüstenfeld S. 265 e göre, 'Avf b. Kinâna dünyevi ve 'uhrevi gücü kendisindebirle ştirmi ş görünüyor, ona ba şkan olarak bir çad ır kurulmu ş, din adam ı olarak da Vadd pututeslim edilmi ş olmalı. Her iki görev daha sonra o ğullar ı aras ında payla ştınlnuş, 'Abd Vaddçadır ı, 'Âmir b. 'Avf da al-Aedar ünvamyla putu alm ıştı. Bizim metne göre 'Abd Vaddo ğulları ve 'Âmir al-Aedar o ğulları, Avf b. 'Uzra'mn o ğullarıdır (bak. P.K. S. 55, 1 (34,3 ve dev.)).404 fa-a ş ârat taktilu yerine: fa an ş a'at takalu okunmas ı lazım.405 ada: uyarma sözcü ğü- Bir nida bir uyarma esnas ında s ık s ık kullanıl ır. kar ş. Brünnow.Fischer, Chrestomathie S. 118.406 Kar ş. E.d. Isl. 1,1071 s.v. Cavf as-Sirlian (J. Schleifer).Dûmat al-Candal, kuzey Arabistanda Suriyeye bakan en büyük şehirdir. 9/630 yılındapeygamber, Hâlid b. Valid'i, Kindalilerden hristiyan bir prensin hükümranl ığındakişehre kar şı gönderdi, bu prens sonra müslüman olmu ş, fakat peygamberin ölümünden sonratekrar dönmü ştür.407 Yine İ bn al-Kalbrnin babas ı .408 Veya boyanm ış .409 İ z âr , ibranicesi e z o r.410 Bak. P.K. S. 56, not 3: İ bn Barri, a ş - Ş anfara'dan şöyle anlat ıyordu:"lahâ vafiatun fihâ ş alastina sayhafanizâ ânasat ûlâ'l-'adiyi 'k ş a 'arrati.""Onun, içinde otuz sivriltilmi ş ok bulunan bir torbas ı vard ı .Saldıran dü şmanı farketti ğinde titrerdi."90

411 Yani İ bn al-Kalbi.412 Kar ş. P.K. S. 9,9 (8,7). P.K. 10,1 (8,8) de bekçilik görevini yapanlar olarak BanuLihyân tan ıtılmıştır; burada bekçilik görevini üzerine alm ış olan ailenin atas ı al-Hârisb. T amim'dir.413 Bu iki beyit Tâc aliArfı s'da da, V, 390,3, geçer; bak. Wellhausen S. 18, not 2.414 An'am herhalde bu bekçi ailenin atas ı olacak.415 Karş. P.K. S. 10,4 (8,11).416 Nyberg S. 363 e göre, burada Dinler Tarihi bak ımından bağlantı bilhassa aç ıktır.Mazlıic, tepe olarak bir ilâh olmal ı; bu ilölı ya ğ û ş takma ad ını taşıyor; Maslıic ilâhındanMazlıic kavmi soylanıyor. Şüphesiz Mazlıic tepesi asl ında kabilenin toplanma, muhakemeve ibadet yeriydi.417 M âlik b. Mar s ad herhalde bekçi ailenin atas ı olacak.418 Yâkût IV, S. 1022,7: Hayvan; isim P.K. S. 57,11 (36,16) de ve P.K. S. 10,8 (8,15) de de ayn ı şekildedir. Hayrân şekli herhalde Zaki yazmas ının bir hatas ı olacak. Buşahıs ismi ile, putun dikili olduğu köyün ismi aras ındaki tutarl ık göze çarp ıyor.419 Kar ş. P.K. S. 10,8 (8,15) de de ayn ı .420 Bak. P.K. S. 11,1 (8,20) ayn ı .421 Yani "cehennemi uzaktan gördüm." Bak. Lane Lex. 1121.422 Zaki, P.K. S. 58, not 5 de, Zaki yazmas ında, Ibrahim yerine ismâil yaz ıl ı olduğunusöylüyor. Fakat bilindi ği gibi, din ve cemaat sadece Ibrahim ile ilgilidir; bunun içinYâkfı t'un okuyuşu, IV, 915, üzerinde karar k ılıyor.423 Bir çe şit şeytandır.Kar ş. E.d. Isl. 1,924 s.v. (B. Carra de Vaux).Deccâl, arap efsanelerine göre, canavar olarak dü şünülür, fakat çok çe şitli tasvirlerivardır.424 Kar ş. Wüstenfeld S. 55, burada Ak ş am b. al-Cavn olarak geçer.425 Tayy kabilesi, al-Fals'den önce Suhayl y ıldızına tap ıyorlard ı, bu y ıld ız felaketgetirici olarak tan ınırdı Karş. Mutanabbi (ed. Dieterici) S. 128, 11:"va-tunkiru mavtahum va-anâ Suhayluntala'tu bimavti avlâdi z-zinâ'i.""(Benim hasetçilerimin) ölümlerini yalanhyordun, fakat ben, soysuzlara ölüm y ıldızı olarak do ğuyorum." (Bak. Krehl S. 15).Wellhausen S. 231 e göre Kuiâ'a ile Rabi'a-Tamim'in a ortas ında bulunanTayy kabilesinin, Hristiyanl ıkla eski münasebetleri vard ı .426 P.K. S. 15, 10 (10,1) de de ayn ı .427 Al-Fals'in kutlula şmış olan bölgesi, tabu idi. Onun himayesine sığınan emin olurdu.Hatta kan davalar ı bile burada onun engeline çarpard ı. Himâ'mn tam bir benzerini, Tevrat'ın serbest şehirlerinde buluyoruz; bak. Say ılar 35, 11 ve dev. (Ye şu 20,1 ve dev. Tesniye19,1 ve dev.): "Kendinize s ığınak şehirler seçeceksiniz, bilmiyerek birisini vuran, öc alandanoraya s ığınacak. " Kar ş. 1. Kırallar 1,50 ve dev.; 2,28. Kurban yak ılan yerin kö şelerindeki dörtboynuz da belli bir s ınırı çizer ve geçilmez alan ı te şkil ederlerdi. Kim bu boynuzlar ı tutarsa,ilâhın alanında bulunur ve onun koruyuculu ğunda sayıhrdı. Mabedlerin koruma hakk ı kakk.karş. Aen. 11,761; Ovid, Fast. 111, 431 ve dev. Herodot 11,113. Kar ş. Max Löhr, Asylwesenim Alten Testament. P.K. S. 59, not 3 e göre, al-l ı aviya (ganiya ölçüsündedir) herşeyin alan ı çevresidir" (Im ısı s'a göre). Manas ı da, "onun alanına ve haram ı na gelen onab ırak ılır" olmal ı. Kar ş. Lane sub. hawan.428 Arapça câr' ın kar şılığı ibranice gev'dir "koruyucu, hem şehri".91

429 P.K. S. 60, not 1 e göre, an-nâka al-baliya ifadesinin lâmûs'ta pek çok anlamları vard ır. Zaki bize en çok uyan seçiyor: yavrulam ış bir di şi devedir, bu esnada çok sütlüolur. yavrusu alt ından alınarak bir ba şka devenin alt ına konur, böylece sütü sa ğımaKarş. Lane sub haliyun.430 atrada VIII. baba göre, ıttarada "kaç ırmak" (hayvan için) okunur.431 Karş. tabir için Lane sub bawwa'a.432 Haram olan ın, tabu'nun çi ğnenmesi, tabiatüstü, tehlikeli bir güce kar şı gelmektir.Karş. Ye şu 6,18; 7,11 ve dev. burada Akan' ın hırs ızlığı yüzünden bütün aile ve servet cezayaçarptırılıyor.433 Kar ş. Hakimler 6,31.Kar ş. ilın Hi ş âm 303 ve dev.: 'Amr b. al- Camûb, Banû Salima'n ın ileri gelenlerindendi.Evinde Manât isimli a ğaçtan bir putu vard ı, diğer ileri gelenlerin de yapt ığı gibiona tapard ı . İşte B anû Salima'dan birçok müslüman gençler, bu arada o ğlu Mu'âz da müslümanolunca, geceleyin putunu ald ılar ve insan pisli ği ile dolu bir çukura ba şaşağıattılar, 'Amr sabahleyin putu arad ı, bulunca yıkad ı, temizledi ve kokular sürdü. Fakat bubirkaç defa tekrarlan ınca, onu tekrar y ıkayıp kokuland ırd ıktan sonra k ıl ıcım boynuna takarakdedi ki: "Vallahi bilmiyorum, sana bunu kim yap ıyor; e ğer sende iyi bir şey varsa, ona maniol, o iyi şeyi koru!." 'Amr ertesi gece uyuyunca, putun k ılıc ı alındı, yerine bir köpek ölüsübağlandı ve tekrar pislik dolu bir çukura at ıldı. 'Amr onu bu durumda bulunca, müslümanoldu.Kar ş . Kitâb al-Hayavân VI, 99: "Eskilerden birisi dedi ki; putunu, kafasına bir tilki i şemi ş halde bulunca" Bu da bir ilâh m ı, kafas ına tilki işemi ş ? Fakat tepesine tilkilerini şediği birisi art ık rezil olmu ştur!Kar ş. T âc al-Arûs, S`lb maddesi, burada şairin ismi hakk ında ve bu beyitlerin sebebiolan hikâye hakkında geni ş bilgi vardır. Bahsi geçen put Suvâ'd ır. Kar ş. P.K. S. 47, not 2;karş. Lane sub. ş a'labun.434 atrada yerine yine: ittarada oku, VIII, "sürüp götürmek" (hayvan hakk ), "çalmak"anlamında elbette.435 Karş. E.d. Isl. 1,296 s.v. (Cl. Huart).Bilindiği gibi Hz. Peygamberin ye ğeni ve damad ı; peygamberden Abti Turâb "Toprakbabas ı" lâkabmı almıştır. Kar ş. Nöldeke, Z. D. M. G. 111, 29 ve dev.; kar ş. WüstenfeldS. 438; Caussin 111, 278 ve dev.436 Kar ş. Yâkfıt IV, 665,8: Al-Muntabik putu k ırıldığında bir k ılıç bulundu, Allahınelçisi bunu kendisi için seçti ve ona Milızam ismini verdi. Wellhausen S. 67.437 İ bn Hi ş âm da, S. 56, iki k ılıç an ıyor: "Bir bilginin bana anlattığına göre, Allah ınelçisi Ali b. Abi T alib'i puta kar şı gönderdi (ba'asa ilayhâ; Fils di şi olarak kabul edilir),o onu kırdı (fahadamahâ) ve ondaki (fihâ) iki k ılıc ı aldı. Birisinin ismi ar-Rasûb, di ğerininal-Milızam idi. Onlar ı Allah ın elçisine getirdi ğinde, o onlar ı ona hediye etti, i şte bunlarAli'nin iki kılıcıdırlar."Yâkût (111, 912,2), üç k ılıçtan bahsediyor: Mihzam, Rasûb ve el-Yamâni.-Caussin111,278 de bu üç k ılıcı anıyor. Karş. I. Samuel 21,10, burada Golyat' ın kılıcı Nobe tap ınağındaYahve tarafından takdis edilmi şti.438 Kar ş. P.K. S. 15,6 (11,5).439 Karş. Brünnow-Fischer: Arab. Chrestomathie, 4. Auflage 1928, S. 86 des Glossarssub 'Im.440 Al-hamdu lillâh, k ısmen Tevrat' ın, baruh Yehova "Yehova'ya şükür" takdisforwülüne benzer.441 Bu Ahmad Zaki Pa ş ad ır.92

442 Zaki P.K. S. 63, not 1 de bu putun bir at şeklinde olabilece ğini tahmin ediyor.Ya'bûb, hızl ı uzun gidi şli attır veya ko şuda hafif yar ış atıdır, ya da uzun mesafelere dayanabilenatt ır. Araplar sahibolduklar ı böyle me şhur atlar ı Ya'bûb diye isindendirirlerdi.443 Kar ş. Wüstenfeld S. 175; Caussin 1, tabl. 11; 11, 606.444 Ed. Lyall 11,6.445 Wellhausen S. 64.446 P.K. S. 63, not 2 ye göre İ bn al-Asir, Nihâya's ında isim için üçüncü bir okuyu şşekli veriyor: Bâcar, Bâcir ve Bahar.447 Bu İ bn al-Cavaliki'nin ikinci nüshas ını istinsah eden ki şidir. Bak. P.K. ÖnsözS. 32,15; 29,12.448 Bu İ bn al-Cavâlikrdir.449 Kar ş. P.K. Önsöz S. 30,18; 31,13; 32,2 ve 8.450 Kar ş. P.K. Ek. S. 92, orada biyografisine bak ılabilir.451 Yani Putlar Kitab ı .452 Kar ş. P.K. Ek. S. 80 deki biyografisi.453 Yani İ bn al-Cavaliki 529 y ılında, bu nüshay ı, İbn al-Eurât'tan yazd ığı ilk nüshadanyazmıştı .454 Kar ş. P.K. Ek S. 93 deki biyorafisi.455 P.K. S. 64, not 2 ye göre, Cbr...kelimesinin devam ı, ciltçinin hatas ı ile yokolmuşturve Zaki Pa ş a onun tamam ını tesbit edememi ştir; herhalde Cbr...,Alyû Muhammadİ smâil b. Abû Man şur Mavilitb b. Alı mad alsCavaliki'nin ünvan veya lâkab ı değildir.456 Kar ş . P.K. S. 94 Ek deki biyografisi.457 Yani Allah.93

INDEKSAbbasi, 13Abbasiler, 13, 16, 17`Abd, 37"Abd, Allah, 38`Abd al- Cabbâr a ş- şayrafi, 19A"Abdu'ddar b. bludayb, 45Abdu Ganem, 37Abd al- Kadir b. 'Omar al- Bakclûdi, 14, 18Abdu Kulül, 37Abdullah, 36`Abdu'l-Multalip, 36`Abd al-Mâlik İbn Hişam , 17Abd Manaf, 38Abd Manût, 29, 31Abd Nuhm, 42Abdu Ruiû, 37`AM al-"Uzzû, 17Abd al-Uzzû b. Kü'b b. Sa'd b. Zayd Manûtb. Tamim, 32Abd al- "Uzzû b. Vadra al-Muzani. 30Abdu Vadd, 49,`Abd al-Vahhüb b. al-mubârak, 19Abdu yûlil, 37`Abid, 52Abraha al- A şram, 46Abu 'Ali al- 'basan b. "Ulayl al-Anazi, 19,20, 25, 26, 47, 48, 49, 51Abû Bakr Ahmad b. Muhammad b. 'AbdAllah al- Cavhari, 20, 25, 26Alın Bi şr, 46Bûsil at-Tûi, 51Abû Ca'far Muhammed b. Ahmad b. al-Muslima, 19, 25, 26Abû Cubdüb al- Huzali al- K ırdi, 32Abulfeda, 21Abû'l-Hasan 'Ali b. a şşabbah b. al-Furatal-Kûtib, 19, 20, 25, 26Abû Ihrü ş, 35Abu'l-blusayn al-Mubûrak b. 'Abd al-Cabhürb. Ahmad a ş-Sayrafi, 19, 25, 26Abû Lahab, 34Abd muhammed İsmail, 53Abû Miskin, 46Abu'I'Munzir ( İbn al-Kalbi), 13, 28, 30, 35,36, 43, 46, 47, 48, 49Abû Salih, 28, 35, 47, 48, 49, 51Abd Sufyûn b. Harb, 36Abû Sümûma, 49Abi"' Tahir, 53Abd Talib, 37Abd "Ubayda b. Abd Allah b. Abû 'Ubay-da b. `Ammar b. Yûsir, 30Abd `Ubayd Allâh Muhammed b. ` İmranb. Mûsû al-Marzubani, 25, 26Abd Uhayha Said b. al-`As b. Umayya b.`Abd şams b. Abd manûf, 34Abu Zarr, 17Abû Zayd al-Balhi, 18Aca, 51"Addû, 42Hz. Adem, 47, 48"Adiy b. Hatim, 52ağaca tapma, 16A ğ ani, 14, 15Ahkûf, 45Ahmad b. Hanbel, 14Ahmet Zaki Pa şa, 15, 16, 19Ahmas, 40, 41Almüh b. yârad b. mahlû'il, 48Â'im, 43al-Akik, 4695

'Aids, 27Akşam b. 'Abd al-"Uzzû, 51`Ali b. a ş- Şabbûh, 35, 46, 47, 48, 49, 51Alhama, 30Alkama b. 'Abada, 52Allah, 21, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 33, 34,35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45,46, 47, 48, 49, 51, 52, 53Hz. 'Ali b. Ahu' Talib, 30 52Âmila, 42Amalika, 26al-ûmir, 46`Âmir (`Amir al-Acdar), 49"Amir b. 'Avf, 38`Amir b. Şibl, 46"A ınir b. Vû şila Abu't-Tufayl al-Laysi, 44`Amr, 42`Ahır b. Cûbir, 43"Amr b. al-Cuayd, 31`Amr b. al-Hûri ş, 27Amr b. Hind, 43, 44"Amr b. Lubayy, 20, 21, 27, 29, 36, 49, 50,51Amr b. al-Munzir, 31`Artır b. Rabi'a, 27`Anar b. Rabra b. Kû'b b. Sa'd b. Zayd Manûtb. Tamim, 27, 37Âmir b. at-Tufayl, 33, 43An'am b. "Amr al-Murâch, 50"Anaza, 43al-Anazi Abû 'Ali, 35, 46, 49al-an şâb, 39, 43`Antara b. al-Ahras, 51Arafat, 27Arabistan, 13, 16, 17, 20, 21arabist, 21Arap, 13, 14, 15, 16, 17, 20, 21, 25, 28,Arapça, 3530, 31, 32, 35, 36, 37, 39, 40, 43,46, 49, 50, 51Arap Putçulu ğu, 16, 17, 18, 21Arap Putçulu ğunun Kal ınt ı lar ı ,Asad, 52Aş'a ş b. Vah şi al-Ha ş'ami, 40Asmû, 33al-a şnûm, 39al-Asvad b. Ya'fıır, 45Aş'ar, 37al-A' şû, 45al-`Atrı'ir, 40al-'afira, 40"Attûb b. Mûlik, 31`Avf b. '11.zra b. Zayd al-Lût b. Rufayfab. Şavr b. Kalb b. Vabara b. Ta ğlibab. Hulvân b. ' İmran b. al-Kûf b. Kudû'a,49Avrupa, 15Avs, 29, 30, 36Avs. b. Hacar, 31al-av şûn, 39ayet, 34, 40, 44`Ayyûr, 38Azd, 42, 52Al-Azraki, 18Azd as- Sarût, 40, 43Bûçar (Bûcar, Bûcir), 20, 52Bacca, 25Baena, 40Bağdat, 13, 14, 17al-Bağdadi, 18al-Bağdadi, Abd al-Kûdir b.`Omar, 14Bûhila, 36, 40, 41Bûhila b. A' şur, 40Bahira, 27, 51BBaril b. Kays b. `Abdullah b. ya'mar, 38,39Ballıa, 29, 51Ballsû, 28Banü 'Ahır b. Asad, 35Banü Asad, 46Banû Baylûn, 51Banü ğanem, 3329, Banü Hû şim, 3745, Banü Kuhûfa b. 'Âmir b. Has'am, 41Banü Rabra b. Sa'd b. Zeyd Manût, 37Banü Sulaym, 34Banü Şaybûn b. Cûbir b. murra20 Rita'a b. al-Hûris b. 'litbab. Man şûr, 34Banü Umâma, 41Banü 2amra, 44Barahût, 47Ba şra, 13, 45bat ıl, 38b. "Abs b.b. Sulaym96

Batn ı Nahla, 34, 35, 45, 50al-Bayan vat-Tabyin, 14Bayiavi, 16Bedevi, 17Berlin, 20Bir Allah'a tap ış, 21Bişr b. Abü Urızim al-Asadi, 37Biyografik lügat, 15Brockelmann, 15, 18Bulü ğ Al-Arab fi Ahvül18al-Bustrın, 32al- Cübiya, 47Ca'da, 46Cadfia, 52Ca'far b. Abü Halüs, 43Cahiliye, 16, 17, 30, 33, 52Crılıii, 14, 18Camharat an-Nasab (NesebKolleksiyonu), 15Cadı. b. `Abd Allah, 40Carm, 46, 47al-Cavhari, Ahmed b. Muhammed, 20,26Cehennem, 51Cidde, 41Cin, 49Cinler, 16Co ğrafya lügat ı, (yükrıt), 18,Cudda (Cidde), 41, 48, 49Cuhayna, 45Cura ş, 28Cürhüm, 27, 28, 49Cligrım, 46, 47, 49Cügüm, 42Caccül, 51ad-Damiri, 18ad-davâr, 39, 43, 48Davs, 41Dayr al- Camacim, 13din, 36, 51dinler tarihçileri, 21Dinler Tarihi, 15Les dieux paganism araba,DCDirham b. Zayd al-Avsi, 33Dubayy b. Haram'? as-Sulami, 34, 35Diimat al-Candal, 28, 49, 50Emeviler, 16Fahm, 42Al-` Arab, fal, 36, 40, 46al-fallu, 45al-Fals, 16, 30, 51, 52al- Fazürl, 44filolog, 17, 18filoloji okulu, 13, 18Fuhayra, 27Fuhayra hint al- Urıris, 49Fuiayl b. marvrın, 18mecmuası Gabagab, 33ganazüke, 38Ganem, 33ğani b. Asur, 4325, katil', 36ğaraf, 35ğassün, 30, 52ğatafan, 42al- ğatarif, 42Geheimrat Fischer, 1920 Geschichte der Arabischen Litteratur,15, 18al- ğamayr, 32ğutayf, 43günah, 45Güney Arabistan, 16Habe ş, 46Hacru'l-Asvad, 16hac, 27, 28, 39haccetmek, 27, 30, 46hadisçiler, 14, 17, 19Hadramavt, 47haham, 29Hak, 38Uttlifa b. Uayyat, 1321 Uülid b. Sa`id b. al-`As, 38EFH97

Iâlid b. Valid, 34, 35, 36, 49, 50al- Ilümiya, 51Hamdün, 28, 50Hamdânhlar, 50Iltimiya, 27Hamza I şfehani, 21al- Hüriş, 27, 43, 45ljüri ş b. Abü Şamir al- gasstini, 30, 52al- II eri ş b. Muiüi, 49TIüri ş b. Ka'b, 45al- liüri ş b. Tamim b Sa'd b. Hugayl b. Mudrikab. ya's b. mudar, 50al- Hüriş b. yaşkur b. mubaşşır, 42Haş'am, 40, 41Hasan b. 'Ulayl, 46, 48, 49liassün b. Maşüd, 50Hassün b. Sübit, 44Hatif, 34, 35Havüzin, 40, 46, 47Ifavlün, 44al- Ilavrü, 45Hayat al- Hayavün, 18hayız, 37, 38, 39Ijayyün, 28, 50Ijazrac, 29, 30, 36heykel, 39, 51Hıdaş b. Zuhayr al-`Amiri, 40Hıristiyan, 40, 52H ıristiyanl ık, 16Ilimyarliler, 28, 29, 51Hindistan, 47Ilismü, 49Historia ante İ slamica, 21Hi şam Abill-Mungir, ( İbn al- Kalbi) 29,45Hi şam b. Muhammad al-Kalbi, ( İbn al-Kalbi), 14, 26, 38, 45, 46, 51hitabet, 14Ifizünat al- Adab, 18Hubal, 33, 36Hucn, 43Hudüd, 33Hudad Mulıiirib, 3332Tluzü'a, 27, 28, 30, 40, 49Huzü'i b. `Abd Nuhm, 42lays b. munkiz, 33al- Huzali, 33Huzayl, 30, 50Hu3ayl b. Mudrika, 28Iluzayma b. Mudrika b. al- ya's b. Muiar,36hümanistler, 13Irak, 13, 18, 29, 32İbadet, 42, 45, 51İbadet etmek, 39İbadethane, 45İbn 'Abbüs, 28, 35, 47, 48, 49, 51İbni Adham, 38İbn al- Arübi, 15İbn al- Aş`a5, 13İbn al- Cavüliki, 18, 19İbn al- Cavzi, 18, 19İbn Durayd, 21, 52İbn ljallikün, 21İbn Hi şam, 17, 21İbn al- Hurayz, 39İbn İshak, 15, 18İbn al- Kalbi, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 25,38, 39, 41, 48İbn an- Nadim, 15, 18İbn Sa'd, 14İbn a ş- Sayrafi, 20İbn `Ulayl Abu 'Ali al- Hasan,19, 20, 25, 26İbn `Uyayna, 16Hz. İbrahim, 21, 26, 27, 51Hz. Idris, 48al- igür, 38ihlül, 27İlühlar, 16ilüh, 18, 29, 39, 40, 41, 42, 49, 52İmam Abü Man şür Maiıkülı b. Abmad b.al- Cayüliki, 53İmam Ab ınad b. Ilanbel, 14İmraa'l-kays b. Hucr al- Kandi, 40, 46Iran, 18İstif, 16, 28, 37İsüf b. ya'lü, 28İslüm, 15, 16, 18, 21, 29, 37, 38, 44, 46, 49,5226, 27, 28, 2998

İsmailoğullar ı, 27, 28İstanbul, 15Italyan, 1340Iyüd, 45Izür, 50Kal- Kü'b, 43Ka'ba', 45Kübe, 26, 27, 28, 32, 36, 37, 38, 39, 45, 46Kübe Karata şı, 16Kübil, 48kabile, 17, 33, 36, 46kafir, 51kahin, 49Kahire, 17, 19kahramanlara tapma, 16Kalb, 28, 38, 43, 51Kalbi, 15, 28al-Kalbi, Hi şam b. Muhammed b. as- S5'ibb. Bi şr, 13, 49, 50, 51al- Kalis, 46Kam'a, 27Kds, 31Katan b. `Abd al-`Uzziı, 51Katan b. Şurayh, 49Kavdam, 45Kays b. al-Ijudüdlyya al- Huzruyya, 33Kays b. munkiğ b. `Ljbayd b. Zgit ır b. Habaşiyya b. Sahil al- Huzü`i, 33kilise, 46Kinüna, 33, 41, 47Kitab al-A ğ ani, 15Kitüb al- A şnam, 13, 15, 16, 18, 21Kitab al- A ş nüm (al-Cülıii'un eseri), 18Kitab al- A şnam (Fuiayl b. Marvün' ıneseri), 18Kitab Ansab al- Hail (At Soylar ı Kitabı), 15Kitab al- Fihrist, 15, 18Kitüb al- Hayavün, 14, 18Kitüb at- Tabakat al- Kabil., 14Kitüb al- Vafi bi'la- Vafaygı t, 15Krehl, 16, 17, 21Kudayd, 29Kafe, 13, 45Kur'an, 20, 29, 31, 36Kuray ş, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38,44kurban, 27, 29, 30, 32, 33, 37, 39, 40, 42,43, 44, 50, 51, 52al- kurratu, 46Kutlu Ev, (Kübe), 26, 27Kuiüa, 42, 46, 52Kuiüi, 47Lahm, 42, 46, 47al- lakifu, 35al- Lüt, 16, 30, 31, 32, 33, 36, 44Llebbeyk, 27Leiden, 16G. Levi della Vida, 16Likyün, 28Les livres des chevaux, 15Luhayy b. Hüri şa b. `Anar b. 'Âmir al- Azdi,27MMa'add, 29Ma'dikarib, 51al- Ma ğ üzi ve's-Siyer, 17Malımüd Şükri al- Alüsi, 18Malik, 41Malik b. ljürişa al- Acdari, 49, 50Malik b. Kulsüm a ş - Şamaci, 51, 52Mâlik b. Mar şad b. Cu şam b. klü şid b. Cuşamb. Hayrün b. Navf b. Hamdün,50Manüf, 38, 39Manat, 29, 30, 32, 36al- Mansur (halife), 17Marmarci, Fr. m. m. s., 21al- Marzubani, Abü 'Ubay Allah, 25, 26ma şülib, 15al- mas`üdi, 14Mavüsim, 47Mavhüb b. al- Cevrıliki, 20Mazhic, 28, 50Medine, 16, 28, 29, 30Mehdi (Halife), 15Mekke, 26, 27, 28, 29, 30, 32, 35, 36, 38, 39,40, 44, 49Mekke Tarihi, 18Meryem, 4599

Mescid, 38Mısır, 15, 18Mıs ır Devlet Kütüphanesi, 15Mıs ırlı, 15Milızam, 30, 52Milkün, 41Mina, 33Moğol, 13Mu'üviya b. `Abd ab`Uzzgı b. Zirü, 46Mu'cam al- Buldün, 18, 19Mu'cam al- Udabü, 18Mudad al- Curhumi, 27Mugira b. Şu'ba, 31Hz Muhammed, 14, 38, 42, 44, 53Muhammed b. al-`Abbüs b. al- Furüt, 19,53Muhammed b. Abi's- Sari, 13Muhammed b. Ahmad b. al- Muslima, AbuCafar, 19, 25, 26Muhammed b. Habib, 13Muhammed b. al- Husayn al- iskFıf, 19, 20,53Muhammed İbn İshak, 17Muhammed b. Na şir Abül-Muhammed b. Sa'd, 13Muhammed b. as- Saib b. Bi şr,Mulayh, 40mulsak, 36Munhib b. Davs, 41Murüd, 28Murucviıhir, 14al- Musalskıb al-`Abdi, 43al- Mustav ğir, 37al- Mu şallal, 29al- Mutalammis, 31al- Mutalammisal- mu'tanizu, 39al- mutarabbi ş, 46Muiar, 29, 50Muzar b. Nizür, 50Muzayna, 42Müslüman, 27, 40, 41, 42, 51,Müslüman bilginler, 16Müzdelife, 27Nacrün, 45nafr, 27Zahab ve Maüdin al- Ca-Nan-nühl, 46Nahla, 32, 44Nü'ila, 16, 28, 37Nüila (Zayd'in kızı), 28Nakd al- 'llm va'1-`Ula ınk 18Nasr, 29, 36, 48, 51Navz, 47, 48Nizür, 27Hz. Nuh, 27, 29Nuh b. Lamk b. Matü Şalah b. Ahnülı, 48Nuhaylkatu'l- Fazari, 33Nuhm, 42an- Nu'mün, 40Nyberg, 15, 16, 17, 19, 20, 21Puta dokunmak, 39Put, 17, 20, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33,34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44,46, 47, 48, 49, 50, 51, 52puta tapanlar, 21Putçuluk, 17, 18, 20, 21, 29, 51Putlar Kitab ı, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 52,Fail, 19 53Putlara tapma, 16, 17, 20, 29, 37, 39, 4713 putyap ıcılık, 21Hz. Peygamber, 17, 18, 21, 25, 27, 29, 30,34, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 46, 47,51, 52Peygamber, 16, 45, 48, 51Rabb, 52, 53Rabi'a, 27, 29Rabi'a b. Wırisa b. `Affa b. b. 11ürişa b. Sa'laba b. kays b.44 Müzin b. al-Azd, 49Rab? b. Zabu' al- Fazüri, 42al. - Radd `ala Abadtıti'l- Asnam, 18Rasûb, 30, 52Rüşid b. 'Abdullah as-Sulami, 38Razvü, 4752 az- Ravi al- Unuf, 17Reste der Arabischen Heidentums,20, 21Ri'üm, 29ridü, 50Ruhüt, 28, 50Ruzü, 37PR100

Sas- Sa'ada Matb, 18Saba, 51as- Sacca, 25Sa'd, 16, 41a ş - Ş afadi, 15sahabe, 14Sâ'iba, 27, 51Said b. al- i ş Abil Uhayha, 35Sakif, 31, 36Sa'laba b. `Uküba, 31as- Sam'âni, 14Şan'â, 28, 29, 45şanam, 20, 49Sarif, 33şarih, 36Şayfi, 51, 52s ıbyan, 43Sindâd, 45Sir a, 17Soybihim, 13, 14, 15, 17Su'ayr, 43as- Succa, 25as- Suhayli al- Andulusi, 17Sukâm, 32, 35sunak, 40Suriika b. Malik b. Cu' şum al- Mudlici,Suriye, 28, 32, 42, 46S ırcâ, 28, 29, 36, 48, 50Süleyman' ın Meselleri, 16Sünniler, 14a ş- Şadâh al- Lay şi, 38Şaddâd b. 'kriz al Cu şami, 31Şahrastâni, 21Şam, 47a ş- Şanfara al- Azdi, 42Ş arh as-Sira, 17a ş- Şarki, 47Şayh Abffl- Fail Muhammad b. Nri şir b.Muhammad b. 'Ali, 19, 53Şayh Ilusayn al- Mubârak b. "Abdal- Cabbar b. Alımad aş - Şayrafi, 19,25, 26Şayh Tahir al- Cazâ'irl, 19 .şeytan, 35Şşii, 14Sirk, 38Hz. Sit, 47, 48Ual- Udfim, 44Uhud, 36al- Ukaydir, 50al- Ukaysir, 42al- Ukay şır, 46, 47`Ulaym, 51Umâma, 40Umayya b. al- Askar, 42Umxnu Huvayris, 33Umre, 27, 39`Umyanis, 44al- Usûm, 44al-'Uzza, 16, 17, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 44,45Vadd, 28, 29, 36, 48, 49, 50Vadi al- Hura, 49TTabâla, 40, 41, 46at b k a 4149, 14Tabûk,Ta'if, 30, 31Talbis Iblis, 18, 19Talha at- Talahât, 40Tamim b. Murr, 31tapınak, 20, 39, 41tanrılar, 17Tarafa b. al-"Abd, 44Tarih ar- R asul va'1- Muliik, 14ta şa tapma, 16taşrik, 27tavaf, 27, 30, 35, 39, 43Taym al- Lût, 31, 32Taym al- Lât b. Namir b. Kas ıt, 32Taym al- Lât b. Rufayda b. Savr, 32Tayy, 30, 51, 52Tefsirciler, 17telbiye, 27Tevrat, 16Tillâma, 4947 Tubba', 29tufan, 48, 49a4- Tufayl b. 'Arar ad- Davsi, 41V101

al- vağir, 37Valid II (Halife), 15vakfe, 27, 30Vakfetmek, 41Vâkidi, 15al- Valiyya, 41al- Va şâil, 37va şan, 20, 49Vaşila, 27, 51Wellhausen, 14, 16, 20, 21Wüstenfeld, 17, 21Yal- ya'büb, 20, 52Yağüs, 28, 29, 36, 48, 50Yahudiler, 16, 28, 29, 30, 45Yahudi le ştinmek, 51Yahudilik, 16, 29Hz Yahya, 45Yakdum, 43Yakiit, 14, 18, 19, 20, 21Yanbu, 28Yarad b. Mahla'il b. Kaynân b. Anü ş b.Şit b. Adem, 48Yasrib, 30Ya'uk, 28, 29, 36, 48, 50Yazkur, 43Yemen, 15, 16, 27, 28, 29, 37, 40, 50Yıldızlara tapma, 16Zaz- Zabiha, 40Zahr, 45Zaki, 15, 20Zaki Kütüphanesi, 19, 25, 53Zaki Pa şa, 18, 19, 20Zâlim b. As'ad, 32Zamâm, 39Zamzam, 37Zât 'Irk, 32Zayd, 28Zayd b. 'Amr b. Nufayl, 33Zayd al- Ijayr, 43Zayd al- IJayl at- Ti, 43Zayd al- Lât, 31Zayd al- Lât b. Rufayda b. Savr b. Vabarab. Murr b. Udd b. Tâbiha, 32Zayd Manât, 29Zayd Manât b. Tamim b. Murr b. Udd b.Tâbiha, 31Zuhayr b. Abü Sulmâ, 42Zuhayr b. Sulmâ, 40Zu'l- falyâr, 30Zu'l- gala şa, 16, 40, 41, 46Zu'l- kaffayn, 41Zü Nuvâs, 28, 51Huayn, 51Zuşşarâ, 42102

▪Lit;;CJJ ■•k:LJ%:,,jI• L4( ı,,.:3Y J I JTI.; LÇİjitş:- bloi] Jei. urb. t; lL j 10 Ç5,4o..:tıescLu ı j ı";„„11 atΕ ,tı T utp:442; L. « ZIj.;«,11 » jp‘5,4L .11I örs IpLc. Jil L.,'L'...**L.• f9fj Ç;I ‘:JA 4:12;• Jj..:pLc-41 tr L■3J • [L'it01 JAIİ, [y. t.((T 411.,» G `,ry ı L.4.1.3139

Cy•47;>-tifiö jl>45") .›ti .1.+4ZSl; :41 Jlai j(. e.:5 11 41 t,":1 : Jt; : Jeoj1:1; JP L.J1 jiÎ,:)‘!,Z,4 Ct:ııi_p -j›.;jA, J LA; J• O ı ı 0ç%)•.. ••■■•••k.k:P:o 9 ,. LL.9 (1, r y 41.51—J1 4,!.ki..›[ sip.› ‘u ..744 ıs L3`1` r'cipıtııl) r \J3 JU.2.!-J° :sil 4.i.> \:-.;-b-1 4:1P. o.l ı

'J ı ğsx,, °J5 f ,:4.: J ı; J ı;C.? :J ı„J ı sJ .(fiL3,4 5.ıi j â ,`L. 11 ~bwo j c 4:11..,;X 1,4;Wwc:5,1 J ı; . ,:) ısf.,S ı ;,11sA J Lai . j,11 ‘:).„4,9 [ 4J.4«1 P ,jA J.4 ) J ı; ‘1 J ıiO O o s r->h;i- jiP j>L ijfi.-- = Z.; ojıt, t. 4;u" I . L5 & 4_, L9,‘ 1 : ob1 Lst:A;;,: : Ju j, y 1 ıj.ı,.j>- r ıl j ııg) ı 1;),.>1. Jl;- • • •cs.111 T,;i ıs- . Jvk: JL;4J1 IJAS . J ık11, 3*G•Ce'' S t2f ‘ I .j G 0 re,G•.P o-Ur- ...);fikufi fifi.1; 5 '1 1. 4:J14 ıh^^ ;-L.„- *;ks ı; . . ' , Ls4.",4 j Utı ç‘st,..4 5 41:i Ç:j-A37

.3'5) L:44 L-129 :L.91ğ1 J lsL'y4 j?-_, » :J Vi[ j] 4.),P ›*-1, -C.f 5-4 -.4154 CAL; 1_›-• „.kr; ( ) G it ;İı 1..4,9;•,..L.49..tij;> • -I*, 3. J •. s fi;`1."L5,4u-o;Jt,5 5 ,LA.J • 4:4. (,,r4. (fi l) L:t• ,»:ZP- _• ‘j-45 „±.k; 4,1,4„.[ 4.),;)] G jA 1A;51 1 ., C. A.‹;• .01•Le)..)4, fit.,44j j, fi."k;. T °5 ı O36

5. 9 W 95 o o. o 9cY)::;„*.a, Ij} ,LA . 41 J IâJ c .>, L:4J. 4.54: j.);.; [ .‘: .) L";11!' jp 35-.5?o, 935

•VL jj.:.1.i9 ı J ı; cı:;,.,2.1 ı 'dp J; 5t,..fik11LO cjir L4 c3t Cfjy.: J : JI; cl:;.411 ..x›.:C.1, .7 wtL C:; (*J: 4riL' 910 ( *.J; »J.,5>.11:41 JUi t,Ytf:1- .) ı.()]Cy•: J ti„ traL.,0 : t:9*• ".j_fj1.p-Ur -e 9. e. l ıth .12.44 (31.0• 1, t; 1LJS'C.; VyL atTl.4j 4-.c.. [ 4;11 ] .113 4::1134

••• t „e .Lsr4- j 4-4c- j A-AF", o , 9 o ,Y L7, --9 j'. 5k$A CS - J—J., Lyi,P .t;irjI• A :Ç4''; .111 ... 14P-CW;•;:v[ (J:J..34A r ylw ll rJJ.t;L, 1 asil 4" .9 c rt4Pc_yy 'f J1; ■,..1 çljj ı2„C.42 5 1- .5( 411 LU, ç‘rblç,.,t; .. j o FaJe4 . AJL4, — L.3 .? - 3? tr.ç. jc:Açj .• ,j-; 0.3,r4 [ .-J,1,7k)t' s.t1Ao - t Z .4• r:" L3:'" .s -U.1 ( .33Jt; : J ı;c.) ıs- ı .:51.c:>" C-)1

ı;1 :Jt;: jl; L41 L.4 '‘.9 1.. :J ı;.« J:J ıi L; 1 : Jici IPA cı • j j5Ji (

. j »L; 4J-!cc4; ıi c.)1,9- 14 J. So ,o3 3_ , , , 3 t t1.. 4..);,‘11 ot-A ...)U29 4)1 L9,‘.252ı • •(--?"->- • %I," Lf.! ,4 1;1 * 4J,p -ıi L 9;1 ,O 5 O O ı Lt: • .3o „ o . o.."4.£4 )11_ -Jl; ;li *• _9) o." -.7. tj 1„.; * lr ho I : ;ii 1:51j‘seLṭ. •J.,s6ç,•,,1. « ıayi ',;1;_ı, J_1.2Z,A, o ı 9 0 A .3: z ıT,;! %t. o.°(`‘ JÎJ5-.)JIA‘J ğ4'.3,11 ıi.

.L;_ıth *:;i1, s- 112) ,,..ııs 341 Ls-u ■4;,4 ıpt. 4,.j;j fr,1

9.9 , „,j ı_ ıc **•.3C...p z.„5" j ı L?. (6f ‘!..1•'9J9. 94■9 . L!..U:kç L5.4:9P L■ü.Lj 1/9.A.‘.)LÇJ - o.J.4.;-? bt. jç; L5N .);:ân: 4,4_,211°(3k3. (.54 )• 41P. c.J jılg 4U. L9:Ş- 5: J ısö-Ç`si • -- 3 • • -.(< : » S j)ı • j •U-45 J3 30.3L519JUIo 3 o 3j:29

yt) r bk,;?1, -zu ı,• : Li2j1113 3 4 4 Zi.ı; * RLi lS Lş5j L54.>-). Ly; c 5 .Jt;_._ *L. ). [ 0_,Ş; c aJ 09r. 4s.111■

• 5'-u ' 335 , 5.-ı11 tr vI9Ja11 ,/t' tA 9» _Şs""al ):_a^Z11 jA J,a»c!Ji: JU;- o fi fiL.>£12fi 4.5tii sJo, •o -11,e" L3..)1-4- ►o fi o. .o o/ * Cş,, *_ •fi‘J9;2?,j ıP.5ki b.L. LjO 31 ıo o A o oot:J4o ı.•ı—J 4 4..1P ) L5 .»2 4.3 Li t; jeo.- 3 o 9 3(..4;;; & ,4 -L9J J14 * L5.;• J• `r•- • , •* I,.LAJI-! - L9-..-_; °;;Ip. ( )ı jA

): J32,jo 9. ,-st-21 b- *, t o>J-Afik! 4..11 L-L& I " ‘3,,j2;..1) o -J.02.;LZIA U.1 wJi 94:11*İ. 4,4 4:1c, 411 L;1.„..,);iit,.. -jj.:2').o 9 9 o • ok9L , • 0.4 İ .3» I ı!°r-",,-":g5 ı *-f`tp 41J12,..4 3o ...41 L1 Ii?.: '4->:; G 0.,UP9 , o , o , o - ı0O ..."'"; ...."':""*"'" - *.9 .9 c,‘31 * C.kı 99.121.4•4s • st •(-5,G 0 .").‘...P (( j ((„ o ,r ıı Jl;)• (.1`::-*-'3 J.,>"26

▪r.;cs:JI: J, ,m, L 4.3. -! J I:JI9 . 0 ... 3.« -! J..,P L.,.....,. t-... cs.ı..,J1 ....:.:..3 -,:, cs2;..11 ‘5 .5 4:).3 . L. L.riş- C:....t:1:>.1 ° .)1L.-5.>C2*--A c..3 ,,....0 - C.)C.;432.: J - ;:ı:-.L..l.c- j -. .1-:),)_ - ..,. ..,.. .;...:1 j --;CP t..02-21.J ‘,AS,):;4—,— ' -;):.5/: 4) ...1t:z, * .t....t,I1JJ;2. .4 3 J„ :43 r ı; cs2, ıso 9 cLj jt,c,...P J1?-1 1". 1:).■•• °JUJ.,o 9 e ... ..-• »0.1 •• 1 .-C—P L .ı. L54 ( - ;C:.—* ı. :;v4 ,: y A % -,.,J °25

Ş.4 J L J:),::::51 ., ‘ j. ft_e-) -ZIA SuA , -,I.k.l., • .. 4:... ..;..C....„ ,...,..9.. ,..,b..kto j G e.g....b ., ç‘t...),..;:ii . ,...k!...e.- ,:y: jALP.- 3cjı ;Cil.,....; (......i. 4:,.. ,...,t,.,, ..•. r:-›- • • ,...,A * I JA I L,. - JU 9 , ( . ., j‘T. ffi l , j. „ Ili .. A...p • ■ . J., *1 O . ., G 4o02...__I 1->=1 L5 •C ) 4,.1 -: -h ")—> IC.. 2. * 1.1 5 - 11b -' 'T •.9. Ç4 -'.., .. Ah i',4 4-::- 4 4'4 L 4 J^J. -,C±:i Li9»:„JI -,5.,l3 t.,:ig.3 T..ı°_,fil * lr. .3.5 1 .,—..f5Ci * Ço4".:4i w1 I .3 0, k?--Jl;. 1,; ı \cs- Lj„4 -;O ıs c.) ı.-.)• • e • •. [ 4..tP 3I^f. 41.•« ! (s1:41'jP ,-:;;;-; '1 'Çil ,t),is »j/6 3 [ 4r".4:jtafo -ocs,,t .

c„;1.(j 4;U•_ -c.ı ls".3 -jp Z:‹Ac.):• ":) Yb4:) 9 123. (.14 t‘s1(:)9 :Y A, :31--1:j:(.4.0.:1:;,.11 `jli c 4,.;"..;L.).; ckl ıb JUI G jfr 0 Y.J..• ,„ cJ ıs•jiZAJ 34fij şj.:5 .› J. 42.■; 3‘t \ ÜÇ;3L• „94 : :(.4:.1_>.11 :.;z.

. .LsIPJ.LCJ . ., J4;1 ji2S Afi - *)...,>r.:L.Qr Lej r1.9z,u) .);• ı ',1. 54..?;; J.4] IDI, o,.,Â1 j. •••^.‘.;İP (te1Y,11j 415- ..esfi(,) j j4,:fitı tt„.tp â11 J,9it3 (z_,LL..1 2.5 L5A. z ı:141,„4.52 )z.;1* -' u„ij ıt -Jii"„ah — - ;1■P 4:),o ;J.C,LA .CIA" IJI wc, ı)22

)Tj :G CyT L5 J.51' .«- o ,.lr. Lro: Jt;: .Cl11 y I lıe : J : LiLi'511 j,;..! ■* -.>,- *]2! 1. ( :Jt; )L51.9 4; ..)L3 j )13' j t;4J 4-1 ;_;:r‘._)1 540 JT.5 IDI lA J) vIs c:1,11s c 41Gt/ '1 ,111 t:41i1A 9 1A o« ULdb »‘3 " 59t il21

•. :I .) 5k.; st.o:;,5j cs.IP ..1A1 j! 4 °. " .Cu ı9 •.„

juLl; J.,;! J11 J-İ5kP L51. ! jj..P'fid.J j:¥0 pul JUI•J ıb.L.t.o —• •c.)Tic., ıs ‘.5.111(4:Aj-JP L4T: it°-3: ( L3;.1I ./•j°' ":31-41 L:46.£* * " J9f! j2t„,..,,,11 3 :‘31,L3 * 4,4` ,1! 4.4""45. VjfitIIo „• (( D (( :)19

L.5,bL4..c9.5 L.5.1: JL; j1,2 j. Li [ . T.1.49.11.;• eCy4 L5;t1J.. 43 IC)Ti ." LIJ ı‘;k4 ı••.:1..U.Sb[ » : ] çoi,r1. ;25.3 Z5V; ., çc:U:4lb ...,—.4L4UC,-/' • C- •ı *4 »« fo »I JPj .51 J14).-t11j ] Lıı loLP18

5LJI a.i .-(.5:JIji ?: .1„%"-ı",£;.i„. •4"9_/"4235...4••J%›-: J1; .41t;-:J ı; :JI;•.9 G",!G.S;°":•` Ö GL.im. G.L.j,+ G 91 ..j■P,tL ı J Ieı! Zul ftc..jj !131j r.2:31 . L? L)19 L tt,»t‘.4.-U; «,« !rj.J 1J (5-4 ) Ls:J 1 c.35 ; 9 Z;1;J'. 1 t.4tA.k,t9. 4.5 . .jkİl • °-- • L.)-__~ >>- J ı:2-„...;4?. 5,cj.,;51 1. L.si],.ı ts” 413- 317

•»jE (. L;II '31_12; » : Jw• • - -: aş; . cahil- „• _71:a...0>cTİ 1.4. L.*Jı;.1.1 G .5t,:-:)1‘'..)15" yJ. [ 5c-C.:J1 "X* 4, (.9,•••-.4.... • L) ••: Juı(.52 1 ‘ ,A-j2._;2*-1 :Jt.*6 ‘ 5. j 4ı t ıeJ (3T .3ati Jti ). (:J ı; Ç L,„t:p L5P ^t o L,,;T (..h.; C jL9. il C.: Z:Z; \1; ,.>12 J C: zûyt,' (it;vIti c-f.1 : [:Jl;: J1.;

LS5): JA Ltb* -,:.>301•fiJift;■.LS", ii jij$ ';C;L:r4 L9J. j.j.4 [ )1.4—J .-YJI -[ ‘$-. ;.] rr.:J 'U; o ı.1›,; [ ,J ıs] _5PC}.•:1;j 4—; 1 - • „, L‘...) I Jlwnl l vA *P 9 .9r. t.,.; ( 4Ip ) 9J ‘tr.‘..)415J )L5:ı1 ı^JÎ • Ly.t..);fifi. « L5-1fit ı L5 ,;_.*J1 . » : Jı; «L 0.5..9.*)•ı;-; ıf tkıı » J ı;15

( l ıalir )t.ç Ö rriAr j c5 .; J: tr.• OL; °- ° j* I t°ı„1,. -»,• -V • 3 ° J• LT • ei°4'› cS2,s; '15.1..xıb`İIAIc:j5 j Jr-211 e} ‘

eA\

! t;;JA,. j (Jjk c3 J‘5p k.A:t[ıt: °J .Zj J ı;°5- 1 cf.. ) t< j'o' L. .'s5k11 ‘54 v.arÎ Les- , - s „j-• ,*) » [ ] C (S )-^3 1[ j» j- r •" •» j » (( ))Z.‘).15 (*.y. (:". > v ]—.3tA -toe.4 ıı 1;5,11 - » ):211.12

4:11 ;IP c J ı.;J JLJ.(.) İğt . ( Liıı ) (sJ ıt.h1..t›1 ».)ISut:- L ar J • « 1J J-4.) » ji.);:SI 9 » ; [ U]JLai.... •-•• J r-k-->,-- ‘-'9Jt."A 51.şa .1°U=2: 4( Lyi*JJ 4;`1 (}4 ):JP jej..;1!1 L.5[ jih .1*. a.. ıgs ( L.z ı ). öis° . (.5,4W 5,Ly.t.ı) C.; lS ..••••» J u ûyill » Jts- tr jL:A`i11.1 ı•L.; .;-$13 ) . Jt.49 ‘,..)1JAJ ıj yil11

s t..).■>e.3 I S-J .[4.1 ...p. 410:1";*; 451,.1 14,)L')A.k.a4Jeic,..( c.:;;;.11 i Ly.,1;•11 )v, Lpt, Î L:. CjA eıtZj J.Q; I^lsj;11.›..:1 S j ,t4k '-(. ‘1.2Pig • 4.;;;;:)1 . o.X.P 1,Aut, o-UPJ j.c.);>J 1. JI »-zıtl 1 : J ( ,Z) âul L/4 j5"..5 ‘;11 0.2ım A öl A,- .5 - e 9 so4.:11A;‘.54 ( 41.c. Z j,„0) Lıı "10

R.C.'"1 (ii G 1G 4 cj I .» Al43 1c:J""e.x.p.3 3Ii; IS,L5W1• c.;"4 J : .rU .jAiAs L.j...ı,"Lııı L;JI 4.;J es.:1/4cs,; J1;) (r5k-11 gP) j•P- J;1' :;=-)°;‹,:;1_"tt»,1‹- - lb 4.) • K • a9

j.( 1.); 5-5 [j.2Sj e-x:A5 o 5 0 ı O t tLiı:; Cjı, ;154 e4J I jo , 9 0. jp1 v .Jt; .jıblU: Jti,* 3:911„1,, L;lp JU, 4) 2, 2,

G sk,..A.C3 1 LL c %LAL- tAkkies.L;11 LY"j ı5Lil 4:1 4:).43J`L3.Y° J •LiLaU • JJ*1-, o , 3 = s t ScS o ....Ş Y-1 C.7. 41;L;.:xJ1 .,Jb.jtp ız-1 z.:)Y ı j kc-j ı;j..3 .3.55k.ı. ty /0U j. ııyb. 4;1c r Ld, ı ırui.k„,clr. L,d;ttr.12.—r—; 1 .31l2i Yol% L. : (.1Laf,■,‘ 01-12:*).Lot:oj'. I LA;j) 'Zeit; o cf ;Cğı ûWa.ıJ7

çaftti . 41 1:;,- .3 (b}-btr. et:A3,„.);>r.:,,r lAli.1;P c.) Tc..;'• 1.,,,La ":) e • j.t.PL"1. JY-A ( ,c); b‘.5.4 t Y 9l lA c.:.j1 L91.P11L:9);;_l ı_L. 1:51 J.,2; ;!;_.;! !°,!_ ı,ıJ ço1"- TÇ743.'" C:J) ç2"4i 4-r)A, 9 c99 0 3 3 s.0‘Lr41>' L9-; .( .4.1A_J ."- 1;1 c' ‘:—T .Ulğ o G PY‘5.46

-tS 5;: Jt;‘ ) .c».1.: Jt; c t -ır‘-c,s;b:j.,11 L. '£‘4.4"tı lJI; :L; .»JIJ'Yy 1 *2?..x›.-l:.35-t›-:Jt; Lrstğ l ,:y j,1Jl; c y.Jı,44jtpu- ı _ _ır )./1 .";■`t:L9 ,t^1.1 LA:Ir . Jc)s- 41; gi,54Z?,.

«Z:5;11 Z;I;;.11»« L'iL JA,,,J1 ..l04ol j)Le »« [ L91v l L5P CL:'4231« -1?-1 »‘,31. cip Z- .511 atÎ ,:y ».«

A t ;.?' 1 .4-^". ‘:-' 1 6-11 :tasL'ulSi -1,-1 .*.L....7)111914 ..,z1

Fiyat ı: 12,50 TL.