Renk Veren Doğal İndikatörlerin Asit ve Baz Belirlenmesinde ...

YİBO ÖĞRETMENLERİ(FEN ve TEKNOLOJİ-FİZİK,KİMYA,BİYOLOJİ-ve
MATEMATİK)PROJE DANIŞMANLIĞI EĞİTİMİ ÇALIŞTAYI KİMYA GRUP
PROJE RAPORU
Renk Veren Doğal İndikatörlerin Asit ve Baz
Belirlenmesinde Kullanımı
GRUP İNDİKATÖR
Aysun ÇELEBİ
(ADANA /KARAİSALI 1 NİSAN YİBO)
Arzu BULUT
ADIYAMAN/GÖLBAŞI 75.YIL İ.M.K.B. YİBO)
Mustafa ORDUERİ
(ÇANKIRI KURŞUNLU YİBO)
DANISMANLAR
Prof. Dr.Veysel Turan YILMAZ
Prof. Dr.Hasan SEÇEN

Renk Veren Doğal İndikatörlerin Asit ve Baz
Belirlenmesinde Kullanımı
GRUP İNDİKATÖR
Aysun ÇELEBİ
(ADANA /KARAİSALI 1 NİSAN YİBO)
Arzu BULUT
ADIYAMAN/GÖLBAŞI 75.YIL İ.M.K.B. YİBO)
Mustafa ORDUERİ
(ÇANKIRI KURŞUNLU YİBO)
1. GİRİŞ
1.1. ASİT
Suyla hidrojen iyonları üreten hidrojen bileşimleridir. Hidrojen iyonları
çözeltiyi asidik yapar. Asitler turnusol kağıdına kırmızı renk verir. Eski
Türkçe'de hamız, ve bazı kaynaklarda da ekşit denir. Gıdaların çoğu asit içerir.
Limonda sitrik asit, sirkede ise asetik asit bulunur. Farklı asitler, limona, sirkeye,
ekşi elmaya ve şerbete keskin tadını verir. Aküler, sülfürik asit; midedeki
sindirim sıvıları, hidroklorik asit içerir. Asitler, suda eridiğinde hidrojen iyonları
(H + ) üreten madde çözeltileridir. Asit maddelerin çoğu, saf katılar, sıvılar ya da
gazlar olarak bulunsa da, sadece suda çözündüğünde asit gibi tepki verir [1].
Asitler aşağıdaki özelliklere sahiptir [2];
a . Suda çözündüklerinde iyon oluştururlar. Bu nedenle asitlerin sulu çözeltileri
az ya da çok elektrik akımını iletir.

. Tatları ekşidir. Limonun ekşiliği içindeki sitrik asitten, sirkenin ekşiliği
içindeki asetik asitten ileri gelir.
c. Boya maddelerine etki ederler. Örneğin; turnusol boyasının rengini kırmızıya
dönüştürürken, fenolftalein(sentetik indikatör) boyasını renksizleştirirler.
d. Aktif metallerle tepkimeye girerek hidrojen gazı oluştururlar.
Bu tepkimeyi alkali ve toprak alkali metallerin tümü ile Fe, Zn ve Al gibi
soy olmayan metaller verir. Cu, Hg ve Ag gibi yarı soy metallere yapısında
oksijen bulunmayan HCl, HBr gibi asitler etki etmez. Bu metallere HNO 3 ve
H 2 SO 4 gibi kuvvetli asitler etki eder. Ancak bu tepkimelerde asitler asit olarak
değil yükseltgen olarak etki eder. Yani bu tepkimelerde H 2 gazı değil H 2 O oluşur.
Au ve Pt gibi soy metallere asitlerin hiçbiri yalnız başına etki edemez.
e.Karbonat ve bikarbonatlarla tepkimeye girerek CO 2 gazı oluştururlar.
g.Asit oksitlerin su ile tepkimeleriyle elde edilirler.
SO 3(g)+ H 2 O (s)→ H 2 SO 4(suda)
1.1. Tarihsel Gelişimi
Asitlerin gerçekten doğru kabul edilebilecek ilk tanımını 1838’de Alman
kimyacı Justus von Liebig yapmıştır. Liebig’in tanımına göre asit, yerini bir
metal atomuna bırakabilecek biçimde hidrojen içeren bir bileşiktir.
Elli yıl kadar sonra bir başka Alman kimyacısı Wilhelm Ostwald ve
İsveçli kimyacı Svante Arrhenius, asitlerini bazların, tuzların su içinde
çözündüklerinde, bölüm bölüm ya da bütünüyle, “iyon” adını verdikleri
parçacıklara ayrıldıklarını belirlediler. Bu parçacıklardan pozitif yüklü olanlara
“katyon”, negatif yüklü olanlara “anyon” adı verildi. İyon çözeltilerine de
elektriği iyi ilettikleri için “elektrolit” adı verildi.
Baz kavramı, her zaman, asit kavramına bağlı kalmıştır. Baz, asidin
karşıtıdır; ama baz olmadan hiçbir asit tepkimesi gerçekleşemez.
Bazların asitlerle tepkimeye girmesiyle, gene önemli bir bileşik sınıfı olan
tuzlar ve su oluşur. Bu bir nötrleşme (yansızlaşma) tepkimesidir; çünkü tepkime

ürünü olan tuz artık ne asit, ne de baz özelliği taşıyan nötr ya da yansız bir
bileşiktir.
1.2. Bilinen ilk Asit
Asetik asit, arı halde, kemirme gücü yüksektir ve boğucu bir kokusu
vardır. Renksizdir, 118˚C’ta kaynar: 16,5˚C’ta ve olağan atmosfer basıncı altında
katılaşır.
Asitler bütün kimyasal maddelerin hem en yararlılarından, hem de en
tehlikelilerinden sayılır. Sözgelimi derişik hidroklorik asit öldürücü bir zehirdir;
ama mide özsuyunda bir miktar seyreltik hidroklorik asit bulunmasaydı besinler
yeterince sindirilemezdi. Asit terimi “ekşi” anlamındaki Latince bir sözcükten
türetilmiştir, çünkü bu bileşiklerden çoğunun tadı ekşidir. Bu yüzden
eskiçağlarda insanlar asitleri tadına bakarak ayırt eder, örneğin sirkenin tipik bir
asit olduğunu bilirlerdi. Kimyacılar ise tanımadıkları bir sıvının asit olup
olmadığını anlamak için turnusol denen boyar maddelerden yararlanırlar.
Liken türü bitkilerden elde edilen bu boyarmaddeler, asit ve baz yapısındaki
maddeleri tanıyıp ayırt etmeye yarayan birer belirteç ya da ayıraçtır. Asitleri
tanımanın bir yolu da bu maddelerin içine element halinde magnezyum ya da
sodyum karbonat (çamaşır sodası) karıştırmaktır. Çünkü bu maddelerin ikisi de
asitlerde çözünürken tıpkı bir gazoz gibi köpürür.[3]
1.2. BAZLAR
Suda iyonlaştıklarında ortama OH - (hidroksit) iyonu ve elektron çifti verebilen
maddelere verilen isimdir. (NH 3 )hariç. Sulu çözeltilerinde OH - iyonu verirler [1].
Bazlar aşağıdaki özelliklere sahiptir [2];
a. Suda iyon oluşturarak çözünürler. Çözeltileri elektrik akımını iletir.
b. Tatları acıdır. Sabun köpüğünün acılığı yapısındaki sodyum hidroksitten,
karabiberin acılığı yapısındaki piperidin bazından ileri gelir.

c. Boya maddelerine etki ederler. Kırmızı turnusolu mavi, renksiz fenolftalein’i
pembe yaparlar.
d. Amfoter metallerle (Zn, Al, Pb, Sn...) tepkimeye girerek hidrojen gazı
oluştururlar.
Al, Pb ve Sn da Amfoter özellik gösterir. Bu elementlerin hem kendileri hem de
oksitleri ve hidroksitleri Amfoter özellik gösterir.
e. Elle tutulduklarında kayganlık hissi verirler. Sabunun, yumurta akının ve
deniz suyunun kayganlıkları yapılarındaki bazlardan kaynaklanır.
f. Asitleri nötrleştirirler. Yani asitlerle veya asit oksitlerle tuzları oluştururlar.
g. Metal oksitlerin su ile tepkimesinden elde edilirler.
1.3.ASİT-BAZ TEPKİMESİ
Asitler, bazlarla birleşerek tuz ve su oluştururlar. Bir asidin hidrojeni
yerine metal veya amonyum iyonunun geçmesiyle oluşan bileşiğe tuz denir. Bir
asit bazla birleştiğinde hem asit hem de baz özelliklerini kaybeder. Bu nedenle
asitlerle bazlar arasındaki tepkimelere nötrleşme tepkimesi denir.
HCl + NaOH ---------->NaCl + H 2 O
Nötrleşme, gerçekte H + ve OH - iyonlarının birleşerek H 2 O oluşturmaları
olayıdır. Bu nedenle nötrleşme tepkimesi aşağıdaki şekildedir.
H + (suda) +OH - (suda) →H 2 O(s)
Asitler, yalnız bazlarla değil, bazik oksitlerlerle (metal oksitlerle) de
tuzları oluşturur.
1.4. İNDİKATÖRLER
Çözeltinin pH’sına bağlı olarak renk değiştiren kompleks yapıdaki
organik bileşiklere indikatör denir. Bu tür çözeltiler titrasyonun bitiş noktasını
saptamak amacıyla kullanılır. [4]

İndikatör bir tepkimenin sonlanıp sonlanmadığını anlamak için kullanılan
maddelerdir. Tepkimenin türüne göre değişik indikatör türleri vardır. Asit - baz
indikatörleri gibi.
Asit Baz indikatörleri zayıf asit veya zayıf bazdırlar. Genelde indikatörle
HIn sembolü ile gösterilirler. Bu indikatörlerin ayrışma tepkimeleri yazılacak
olursa [5] ;
1.4.1.Doğal İndikatörler
Gözümüzle görebildiğimiz asit-baz indikatörleri, zayıf asit ve konjuge baz
yapısındadırlar. Çiçek ve yaprak pigmentleri çoğunlukla bu tanıma uyarlar.
Örneğin gül yapraklarını ezip alkol ile dövünce, asit-baz indikatör çözeltisi elde
etmiş oluruz. Ya da kırmızı lahanayı biraz ısıtarak suyunu salmasını sağlar ve bu
suyu da indikatör olarak kullanabiliriz. Fenol kırmızısı, metil turuncusu gibi
sentetik indikatörlerin yanı sıra, bitkilerden elde ettiğimiz birçok doğal indikatör
vardır.[6]
2. PROJENİN AMACI
İlköğretimde doğal belirteçler kullanarak asit ve bazların öğretilmesi
3. KULLANILAN MATERYALLER VE YÖNTEM
3.1.KULLANILACAK MATERYALLER
3.1.1.Kullanılacak Bitkisel Materyaller
Kırmızı lahana , kuşburnu, gül yaprağı, çay, çilek, kırmızı soğan
kabuğu, lavanta yaprağı, maydanoz, kiraz.

3.1.2.Kullanılacak Materyaller
NaOH, HCl, süzgeç kağıdı, 25 adet deney tüpü, damlalık,50 ml’lık 10
adet beher, tüplük, saat camı, havan, saf su, etil alkol,huni,500 ml’lik 2
adet beher.
3.2.YÖNTEM
3.2.1Renk veren doğal indikatörlerin hazırlanması
15 gr kırmızı lahana alınarak havanda bulamaç haline getirildi, sıcak suda
çözüldüğünde patlıcan moru renginde bir çözelti elde edildi.
Gül yaprağı toplandı, havanda dövüldü, etil alkolde çözülerek açık
kahve tonlarında bir çözelti elde edildi.
Bir miktar kuşburnu alınarak kaynamakta olan suyla koyu kırmızı
tonlarında bir çözelti elde edildi.
Birkaç tane kırmızı soğan kabuğu soyularak havanda dövüldü, suda
çözülerek kiremit kırmızısı tonlarında bir çözelti elde edildi.
Maydanoz doğrandı, havanda dövüldü,saf suda çözüldü,süzülerek yeşil
tonlarında bir çözelti elde edildi.
Kirazlar çekirdeklerinden ayrıldı, havanda dövüldü, saf suda çözülerek
süzgeç kâğıdından süzüldü ve pembe renkte çözelti elde edildi.
Çilek ayıklandı havanda dövüldü saf suda çözüldü süzgeç kâğıdından
süzülerek pembe renkli çözelti elde edildi.
Lavanta toplandı, saplarından ayıklandı, havanda etil alkol ve saf su
eklenerek dövüldü. Mor lavanta önce yeşile sonra koyulaşarak kahverengine
dönüştü, süzgeç kâğıdından süzülerek kahverengi renkte çözelti elde edildi.

Demlenmiş bir bardak çay alınarak süzgeç kâğıdından süzüldü tavşan kanı
renginde çözelti elde edildi.
Bu hazırlanan numuneleri kontrol etmek üzere:
2gr katı NaOH alınarak 500 ml’lik behere konuldu saf su eklenerek 500
ml’ye tamamlandı (0,1 M’lık kuvvetli baz çözeltisi hazırlandı).
4,23 ml HCl alınarak 500 ml’lık behere konuldu saf suyla 500 ml’ye
tamamlandı (0,1 M ‘lık kuvvetli asit çözeltisi hazırlandı).
Boş deney tüpleri asit baz etiketleri ile etiketlendi. Asit yazan 9 adet deney
tüpüne 0,1 M’lık asit çözeltisi konuldu. Benzer şekilde baz yazan 9 adet deney
tüpüne baz çözeltisi konuldu.
Yukarıda hazırlamış olduğumuz 9 adet doğal renk veren madde
çözeltilerinden, sırasıyla asit baz çiftlerine pipet yardımıyla damlatıldı renk
değişimi ve çökelme olup olmadığı gözlendi.
4. BULGULAR ve TARTIŞMA
Asit ve bazların belirlenmesinde sentetik belirteçlerden başka doğada
kolayca erişebileceğimiz ayıraçlarında var olabileceğini belirlemek için
yaptığımız deneyde aşağıdaki verileri elde ettik.Renk değişimleri şekil 1-4’de
karşılaştırmalı olarak görülmektedir.

Şekil 1
Şekil 2

Şekil 3
Şekil 4
Tablo 1. Deneylerde kullanılan bitki özütlerinin asit-baz indikatör renkleri

Bitki Özütleri Asit Rengi Baz Rengi
Kırmızı lahana Pembe-Kırmızı Sarı-Yeşil
Gül yaprağı Açık Pembe Sarı
Kuşburnu Kırmızı Koyu Yeşil
Kırmızı soğan kabuğu Açık Kırmızı Açık Kahverengi
Maydanoz Açık Yeşil Yeşil
Kiraz Açık Pembe Açık Sarı
Çilek Turuncu-Sarı Sarı-Yeşil
Lavanta Renksiz Kahverengi
Çay Açık Kahverengi Kahverengi
Bitki özütlerinden elde edilen çözeltilere mavi bantlı süzgeç kâğıdından
kesilen şeritler daldırılarak kurutuldu.

Bitki özütleri emdirilerek kurutulan süzgeç kağıtlarına ayrı ayrı 0,1M’lık
HCl ve 0,1M’lık NaOH çözeltileri damlatılarak tablo-1’deki veriler bir kez daha
teyit edildi.Elde edilen sonuçlar Şekil 5 ve Şekil 6’da görülmektedir.
Şekiller ve tablolarda verilen sonuçlar açıkça gösterdi ki kırmızı lahana,
gül yaprağı, kuşburnu, kırmızı soğan kabuğu, kiraz, çilek, çay gibi bitki
ekstraklarının asit ve baz renkleri oldukçe farklıdır ve doğal indikatör olarak
kullanımları olasıdır.Diğer taraftan maydanoz, lavanta’dan elde edilen sıvılar
asit bazlara ilave edildiğinde ayırt edici renk değişimi göstermemişlerdir.Bu
nedenle doğal indikatör olarak kullanımları uygun değildir.
Şekil 5

Ş
ekil 6
5. SONUÇ
Sonuç olarak ; kırmızı lahana, çay, gül yaprağı,kırmızı soğan kabuğu,
çilek, kuşburnu, kiraz’ın doğal indikatör özelliğine sahip olduğu anlaşıldı.Bu
nun yanında maydonoz ve lavantanın indikatör olarak kullanılamayacağı tespit
edilmiştir.
İlköğretim düzeyinde asit ve bazların ayırt edilmesinde doğal bitki
özütlerinin kolay hazırlanabilir olması nedeniyle indikatör olarak
kullanılabileceği anlaşılmıştır.Asit ve baz renklerinin birbirinden çok farklı
olması ve deneylerin görsel olması nedeniyle öğrencilerin dikkatini çekeceği ve
öğrenmeyi daha zevkli kılacağı düşünülmektedir.
Burada yapılan deneyler çevremizde bulunan diğer bitkilerden elde
edilecek özütler için de test edilebilir.Böylece daha yeni doğal indikatörlere
ulaşılabilir.
TEŞEKKURLER
Bu çalışmamızda bize yardımcı olan Prof. Dr.Veysel Turan YILMAZ,
Prof. Dr.Hasan SEÇEN,Mümin Tansu DÖNMEZ’e ve tüm teknik personele
teşekkür ederiz.

YARARLANILAN KAYNAKLAR
[1]www.kimyaevi.org
[2]www.internetlandmark.edu
[3]www.forumpaylas.net
[4]www.onlinebilgi.com.
[5]www.turkcebilgi.com/analitikkimya
[6]www.tubitak.com