Vahyî Divanı ve İncelenmesi - e-Kitap - Kültür ve Turizm Bakanlığı

T.C. 

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI 

ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI 

Doktora Tezi 

VAHYÎ DİVANI VE İNCELENMESİ 

Hakan TAŞ 

2502000020 

Tez Danışmanı: Doç. Dr. A. Azmi BİLGİN 

İstanbul 2004

© 

T. C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 

KÜTÜPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ 

3186 

KÜLTÜR ESERLERİ 

437 

ISBN 978-975-17-3417-4 

www.kulturturizm.gov.tr 

e-posta: yayimlar@kulturturizm.gov.tr 

Bu kitap internet ortamında ilk kez yayımlanmaktadır.

ÖZ 

Vahyî Divanı ve İncelenmesi adlı bu çalışmada, Vahyî’nin hayatı ve edebî 

kişiliği üzerinde durulmuş, şiirleri günümüz Türkçesine aktarılarak Türk 

edebiyatındaki yeri belirlenmeğe çalışılmıştır. 

Eski Türk edebiyatının çalışma konusu, eski metinleri günümüz Türkçesine 

aktarmak ve yine ayrıca bu metinleri değişik metotlarla incelemektir. Bir metni, 

yalnızca tenkitli bir biçimde ve en az hata ile ortaya koyabilmek bile, bu alan için son 

derecede önemli ve vazgeçilmez çalışmalardır. 

Tezin, metin bölümünde iki yazma karşılaştırılarak tenkitli metin ortaya 

konulmuştur. Metnin, Arap harflerinden Lâtin harflerine aktarılmasında ilmî 

çevriyazı sistemine uyulmuştur. 

“İnceleme” kısmı dört bölümden oluşmaktadır: 1. bölümde şairin hayatı ve 

edebî kişiliği ele alınmış, 2. bölümde Dîvân biçim olarak 3. bölümde ise, içerik 

özellikleri bakımından incelenmiştir. 4. bölüm belâgata ayrılmıştır. 

ABSTRACT 

In this study titled Vahyî Divanı and its Study, we explored Vahyi’s 

biography and his literary personality. In order to indicate his role and place in the 

Turkish Literature, we have translated his poems into contemporary Turkish 

language. 

The primary subject field of The Old Turkish Literature is to translate the Old 

texts (Ottoman text) into the contemporary Turkish and also to scrutinize those texts 

with somewhat different methods. Even scruitinizing a text critically and with a less 

mistakes are extremely works in this field. 

In the chapter included the text, the two manuscripts were compared with 

each other and we had a critical text. When transliterating the text from Arabic letters 

to Latin ones, we adapted the system of scientific transliteration wrting. 

The chapter of “Study” has four parts: 1. In the first part, we studied on the 

poet’s biography and his literary personality. 2. In the second part, we examined the 

Divan as a form, 3. In the third one, we studied on the content of the text. 4. the 

fourth one had eloquence studying. 

iii

ÖNSÖZ 

Mimarlık, nasıl taşı ve mermeri kesip yontarak, onlara türlü geometrik 

biçimler vererek, yatay ve dikey konumlarda dengeli ve simetrik yapılar kurma 

sanatı ise; şairlik de sözcükleri seçip ayırarak, dizip düzenleyerek, onlara eşit ve 

karşıt anlatım biçimleri oluşturarak söz söyleme sanatıdır. Bu açıdan bakıldığında 

divan şiiri bir tür söz mimarlığı, divan şairleri de hiç kuşkusuz birer söz mimarıdır. 

Bu çalışmanın konusu, XVII. yüzyıl şairlerinden Vahyî’nin bilinen tek eseri 

Dîvân’ı ve incelemesidir. Öncelikle Vahyî’nin hayatı hakkındaki bilgiler toplanarak 

değerlendirilmiş, üzerinde bugüne değin her hangi bir bilimsel çalışma yapılmamış 

olan Dîvân’ının karşılaştırmalı metni oluşturulmuş ve eser bilimsel metotlarla 

incelenerek şairin, Türk edebiyatındaki yeri ortaya konmağa çalışılmıştır. 

Çalışma, dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Vahyî’nin hayatı 

hakkında bilgi verilmiş ve edebî kişiliği incelenmiştir. 

İkinci bölümde, metin biçim açısından ele alınmıştır. Bu bölümde “Vezin”, 

“kafiye”, “redif” ve “nazım biçimleri” incelenmiştir. Burada kimi konular hem 

anlaşılmayı hem de faydayı kolaylaştıracağı düşüncesiyle tablolarla ifade edilmiştir. 

Üçüncü bölümde, metin biçim özellikleri açısından incelenmeğe çalışılmıştır. 

Bu bölüm, Dîvân’dan çıkan verilere göre, “dinî öğeler”, “tasavvufî terim ve 

kavramlar”, “tarihî ve efsanevî öğeler”, “sosyal hayat”, “başlıca işlenen konular”, 

“özlü sözler ve deyimler” başlıkları altında işlenmiştir. Söz konusu çalışmada, “dinî 

öğeler”, “tasavvufî terim ve kavramlar”, “tarihî ve efsanevî öğeler” alfabetik olarak 

geçtikleri yerlerle birlikte verilmiştir. 

Dördüncü bölüm, “Divanın Belâgat Açısından İncelenmesi”ne ayrılmıştır. Bu 

bölümde belirlenen belâgat kusurları örnekleriyle birlikte ortaya konulmuş ve edebî 

sanatlar tespit edilmeğe çalışılmıştır. Burada daha çok fesahat üzerinde durulmuştur. 

iv

Başta danışmanım Doç. Dr. A. Azmi BİLGİN olmak üzere, metni bire bir 

baştan sona kontröl etme lütfunu gösteren Sayın Prof. Dr. Orhan BİLGİN’e; sürekli 

kendisine danıştığım, ilgisini ve bilgisini hiçbir zaman eksik etmeyen Doç. Dr. 

Mustafa S. KAÇALİN’e; teze emeği geçen ve burada adını anamadığım öbür 

hocalarıma ve meslektaşlarıma teşekkür ederken teşekkür sözündeki anlatım 

kısırlığının tam bilincinde olduğumu belirtmek isterim. 

Hakan TAŞ 

G ö z t e p e , 2004 

v

İÇİNDEKİLER 

TEZ ONAY SAYFASI............................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

ÖZ...............................................................................................................................iii 

ÖNSÖZ....................................................................................................................... iv 

İÇİNDEKİLER ......................................................................................................... vi 

KISALTMALAR ....................................................................................................... x 

KAYNAKÇA ............................................................................................................xii 

GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 

I. VAHYÎ’NİN HAYATI VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ..................................................... 4 

A. Vahyî’nin Hayatı................................................................................................. 4 

1. Adı.................................................................................................................... 4 

2. Doğum Yeri ve Tarihi ...................................................................................... 5 

3. Eğitimi ve Mesleği ........................................................................................... 6 

4. Ailesi ................................................................................................................ 7 

5. Ölümü............................................................................................................... 8 

6. Vahyî ile İlgili Öbür Bilgiler............................................................................ 9 

B. Türk Edebiyatında Vahyî Mahlâslı Öbür Şairler............................................... 10 

C. Edebî Kişiliği..................................................................................................... 10 

1. Kendi Şiiri ve Şairliği Hakkındaki Değerlendirmeleri............................... 17 

2. Başkalarının Şiiri ve Şairliği Hakkındaki Değerlendirmeleri .................... 22 

3. Ahenk Öğeleri ............................................................................................ 23 

a. Söz Tekrarları......................................................................................... 23 

(1) Birli Söz Tekrarları........................................................................... 23 

(2) İkilemeler.......................................................................................... 25 

(3) İkili Söz Tekrarları ........................................................................... 26 

(4) Üçlü Söz Tekrarları .......................................................................... 28 

(5) Dörtlü Söz Tekrarları........................................................................ 28 

(6) Beşli Söz Tekrarları.......................................................................... 29 

b. Ses Tekrarları ......................................................................................... 29 

(1) Paralellik........................................................................................... 29 

i. Beyitte Paralellik............................................................................. 30 

ii. Gazelde Paralellik .......................................................................... 31 

(2) Armoni.............................................................................................. 32 

4. Dil ve Üslûp ............................................................................................... 33 

II. DİVANIN BİÇİM AÇISINDAN İNCELENMESİ .......................................... 39 

A. Vezin ................................................................................................................. 39 

1. Vezinlerin Nazım Biçimlerine Göre Dağılımı ............................................... 40 

2. Aruz Kusurları................................................................................................ 41 

a. Ulamalarda Yapılan Kusurlar..................................................................... 41 

vi

(1) Yapılması Gereken Yerde Ulama Yapmamak ..................................... 41 

(2) Yapılmaması Gereken Yerde Ulama Yapmak ..................................... 46 

b. Zihaf ........................................................................................................... 50 

c. İmale........................................................................................................... 58 

(1) İmalede Ayna........................................................................................ 63 

ç. Medlerde Yapılan Kusurlar........................................................................ 65 

(1) Türkçe Sözcüklerde Med...................................................................... 70 

B. Kafiye ................................................................................................................ 72 

1. Kafiye Çeşitleri .............................................................................................. 74 

2. Kafiye Kusurları............................................................................................. 75 

C. Redif .................................................................................................................. 80 

1. Ek Hâlindeki Redifler .................................................................................... 80 

2. Ek + Sözcük veya Söz Öbeği Hâlindeki Redifler .......................................... 80 

3. Sözcük veya Söz Öbeği Hâlindeki Redifler................................................... 82 

Ç. Nazım Biçimleri ................................................................................................ 85 

1. Kaside............................................................................................................. 85 

2. Gazel .............................................................................................................. 88 

3. Müstezat ......................................................................................................... 89 

4. Kıt’a ............................................................................................................... 89 

5. Nazım ............................................................................................................. 90 

6. Mesnevî.......................................................................................................... 90 

7. Rubaî .............................................................................................................. 90 

8. Murabba ......................................................................................................... 91 

9. Tahmis............................................................................................................ 91 

10. Terkib-bend.................................................................................................. 91 

11. Beyit ............................................................................................................. 92 

III. İÇERİK ÖZELLİKLERİ ................................................................................. 93 

A. Dinî Öğeler........................................................................................................ 93 

1. Kur’anıkerim.................................................................................................. 93 

2. Hadis .............................................................................................................. 96 

3. Melekler ......................................................................................................... 97 

4. Peygamberler.................................................................................................. 98 

5. Dört Halife ................................................................................................... 105 

6. Öbür Dinî Kişilikler ..................................................................................... 107 

B. Tasavvufî Terim ve Kavramlar ....................................................................... 112 

C. Tarihî ve Efsanevî Öğeler................................................................................ 126 

Ç. Sosyal Hayat.................................................................................................... 145 

D. Başlıca İşlenen Konular .................................................................................. 158 

1. Aşk ............................................................................................................... 158 

2. Kavuşma (Vuslat)......................................................................................... 160 

3. Ayrılık (Gurbet) ........................................................................................... 161 

4. Şarap............................................................................................................. 163 

5. Tabiat ........................................................................................................... 164 

6. Bahar ve Nevruz........................................................................................... 166 

7. Sonbahar (Hazan)......................................................................................... 169 

8. Talihten ve Zamandan Şikâyet..................................................................... 171 

9. Sihir.............................................................................................................. 173 

vii

10. Bayram ....................................................................................................... 174 

11. Ramazan..................................................................................................... 177 

E. ÖZLÜ SÖZLER VE DEYİMLER .................................................................. 178 

1. Özlü Sözler................................................................................................... 178 

2. Deyimler....................................................................................................... 180 

IV. BELÂGAT AÇISINDAN İNCELENMESİ................................................... 188 

A. Fesahat............................................................................................................. 188 

1. Sözcükte Söyleyiş Güçlüğü (Tenâfür-i Hurûfât) ......................................... 188 

2. Sözcük Yapısında Kuralsızlık (Kıyâsa Muhâlefet)...................................... 189 

3. Sözcükte Anlaşılma Güçlüğü (Garâbet)....................................................... 194 

4. Söz Diziminde Kuralsızlık (Za‘f-ı Te’lîf).................................................... 194 

5. Söz Diziminde Anlaşılma Güçlüğü (Ta‘kîd) ............................................... 196 

6. Söz Fazlası (Haşv) ....................................................................................... 197 

B. Beyan............................................................................................................... 198 

1. Mecaz-ı Mürsel ............................................................................................ 198 

2. İstiare............................................................................................................ 199 

3. Teşbih........................................................................................................... 200 

4. Kinaye .......................................................................................................... 201 

C. Bediî ................................................................................................................ 202 

1. Anlam İle İlgili Sanatlar............................................................................... 202 

a. Tenasüp .................................................................................................... 202 

b. Tezat......................................................................................................... 203 

c. Cem-Tefrik-Taksim.................................................................................. 204 

ç. Leff ü Neşir .............................................................................................. 205 

d. Tevriye ..................................................................................................... 207 

e. Mübalâğa.................................................................................................. 208 

f. Tecahül-i Arif ........................................................................................... 209 

g. Hüsn-i Ta’lîl............................................................................................. 210 

2. Söz İle İlgili Sanatlar.................................................................................... 211 

a. Cinas......................................................................................................... 211 

b. İştikak....................................................................................................... 212 

c. Tarsî.......................................................................................................... 213 

ç. Telmih ...................................................................................................... 214 

d. Reddü ’l-Acûz Ale ’s-Sadr....................................................................... 215 

(1) İade ..................................................................................................... 216 

V. METİN ............................................................................................................... 218 

A. Yazmaların Tanıtılması................................................................................... 218 

B. Çevriyazı Alfabesi........................................................................................... 220 

[KASİDELER] ........................................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

İBTİDÂ-YI GAZELİYYÂT...................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

[FARSÇA GAZELLER].........................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

[TARİHLER} ..........................................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

MUSAMMATLAR .................................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

El-ELGÂZ................................................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

viii

MU‘AMMEYÂT .....................................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

RUBAÎLER..............................................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

MUKATTA‘ÂT.......................................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. 

ix

KISALTMALAR 

age. Adı geçen eser 

a.y Aynı yayın 

AE Millet Ktp. Ali Emiri Kit. Manzum 492 

as Aleyhisselâm 

ay. Aynı anlamda 

B Biritish Museum Add. 7934 

bk. Bakınız 

C. Cilt 

Çev. Çeviren 

Çuv. Çuvaşça 

DLT Dîvânu Luğâti ’t-türk 

G. Gazel 

Hak. Hakasça 

Har. Harezm 

İbr. İbranca 

K. Nazım biçimi ne olursa olsun gazellere kadar 

olan şiirler 

Kit. Kitaplığı 

krş. Karşılaştırınız 

Ktp. Kütüphanesi 

L. Lügaz 

Mo. Moğolca 

Muam. Muamma 

Muk. Mukatta‘ 

Mus. Musammat 

ö. Ölümü 

Özb. Özbekçe 

x

R. Rubaî 

S. Sayı 

s. Sayfa 

Skr. Sanskritçe 

T. Tarih 

t.y. Basım tarihi yok 

Tü. Türkçe 

Türkm. Türkmence 

vb. Ve başkaları, ve benzerleri, ve bunun gibi 

vd. Ve devamı 

y. Yıl 

y.y. Yayımcı yok 

Yak. Yakutça 

yr. Yaprak 

Yun. Yunanca 

xi

KAYNAKÇA 

Abdülaziz Bey: Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirler II. Kitap, Yayına 

Hazırlayanlar: Prof. Dr. Kâzım Arısan, Duygu Arısan Günay, İstanbul, Tarih 

Vakfı Yurt Yayınları, 1995. 

Ahmed Paşa: Dîvân, [Hazırlayan:] Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan: Ahmed Paşa Divanı, 

İstanbul, Millî Eğitim Basımevi: 3726, 1966. 

Akbatu, Şinasi: “İstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşâyihi”, İslâm Medeniyeti, C. IV, S. 

4, Ağustos 1980, s. 51-96; C. V, S. 1, Ocak 1981, s. 81-103; C. V, S. 2, 

Haziran 1981, s. 97-121. 

Akkaya, Hüseyin: Nevres-i Kadîm ve Türkçe Dîvânı İnceleme, Tenkitli Metin ve 

Tıpkıbasım (1. Kısım: İnceleme), Yayınlayanlar: Şinasi Tekin, Gönül Alpay 

Tekin, Harvard, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri 

Bölümü, 1995. 

Aksan, Doğan: Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, Ankara, Engin Yayınevi, 3 1993. 

al-‘Aclûnî, İsmâ‘îl b. Muhammad: Kaşfu ’l-Hafâ va Muzîlu ’l-İlbâsi ammâ 

’ştahara mina ’l-Ahâdîsi ‘alâ Alsinati ’n-Nâsi, C. II, t.y. Halab, 

Yayınlayan: Ahmad Kalaş, 3 1351 [=1932] Beyrût. 

al-Fîrûzâbâdî, Macdu ’d-dîn Abû Tâhir Muhammad b. Ya‘kûb: al-Ukyânûsu ’l- 

Basît fî Tarcamati ’l-Kâmûsi ’l-Muhît, Çev. Cenânîoğlu Ahmed ‘Âsım 

[Çeviri: İstanbul 1805-1810], İstanbul I: ‘-r 2 

1268 [=1852], [II]+943 s. II: r-d 

2 

1269 [=1853], [II]+939 s. III: k-v 2 

1272 [=1855], [II]+975 s. 

Ali Mazaherî: Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, Çev. Doç. Dr. Bahriye 

Üçok, İstanbul, Varlık Yayınları, sayı: 1706, Faydalı Kitaplar: 132, 1972. 

Amasyalı Âkif-zâde Abdürrahim: Kitâbü’ l-Mecmû‘ Fî’ l-Meşhûdi ve’ l-Mesmû‘, 

Arapçadan Çeviren: Doç. Dr. Hikmet Özdemir, İstanbul, Türkiye İlmî, 

İçtimâî Hizmetler Vakfı Yayınları: 5, 1998. 

Arıca, Kemal: Vefeyat I, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Tarih Semineri T. 2365, 1974. 

Ateş, Ahmed: “Metin Tenkidi Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, C. VII-VIII, 1942, 

s. 253-267. 

Ateş, Doç. Dr. Süleyman: İslâm Tasavvufu, Ankara, Pars Matbaası, [1972]. 

xii

Aylar, Selçuk: “Divan Şiirinde Sosyal Hayatın İzlerine Dair”, Dergâh, S. 6, 1995, s. 

10-11. Aynı yazı: Osmanlı Divan Şiri Üzerine Metinler, Haz: Mehmet 

Kalpaklı, s. 459-465, 1999, Yapı Kredi Yayınları: 1288. 

Ayvansarâyî: Vefeyât, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi Kit. 1375. 

Bağdatlı İsmail Paşa: Hediyyetü ’l-‘Ârifîn Esmâü ’l-Müellifîn ve Âsâru ’l- 

Musannıfîn, Hazırlayan: Muallim Kilisli Rıfat Bilge, İbnülemin Mahmud 

Kemal İnal, C. I, İstanbul, 1951, C. II, İstanbul, Millî Eğitim Bakanlığı, 1955. 

Bayrak, M. Orhan: İstanbul’da Gömülü Meşhûr Adamlar (1453-1978), İstanbul, 

Aksüt Matbaası, Türkiye Anıtlar Derneği İstanbul Şubesi Yayını S. 5, 1979. 

Bilgegil, Prof. Dr. M. Kaya: Edebiyat Bilgi ve Teorileri I Belâgat, Ankara, Atatürk 

Üniversitesi Yayınları: 571 Edebiyat Fakültesi Yayınları: 95 Ders Kitapları 

Serisi: 8, 1980. 

Bilgin, Doç. Dr. A[bdullah] Azmi: “Türk Edebiyatında Bayramlar ve Nevruz 

Bayramı”, Türk Dili, S. 617, 2003, s. 448-457. 

Blochet, E.: Catalogue des Manuscrits Turc de la Bibliothèque Nationale, Paris, 

1932. 

Bursalı Mehmed Tâhir Bey: Osmanlı Müellifleri III C., İstanbul, Matbaa-i Âmire, 

1333 [1915]. 

Ca’fer Çelebi: Dîvân, [Hazırlayan:] İsmail E[rol] Erünsal: The Life and Works of 

Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi, With a Crıtıcal Edition of His Dîvân, İstanbul, 

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 3103, 1983. 

Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa): Müntahab-ı Şifâ I Giriş-Metin, Hazırlayan. Zafer 

Önler, Ankara, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil 

Kurumu Yayınları: 559, 1990. 

Ceylân, Dr. Ömür: Kuş Cenneti Şiirimiz -Klâsik Türk Şiirinde Kuşlar-, İstanbul, 

Filiz Kitabevi, 2003. 

Ceylan, Dr. Ömür: Tasavvufî Şiir Şerhleri, İstanbul, Kitabevi 134, 2000. 

Clauson, Sir Gerard: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century 

Turkish, London, Oxford University Press, 1972. 

Çağrıcı, Mustafa: “Gazzâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XIII, 

1996, s. 489-505. 

xiii

Çavuşoğlu, Dr. Mehmed: Necâti Bey Dîvânı’nın Tahlili, İstanbul, Millî Eğitim 

Basımevi, 1971. 

Çeltik, Halil: Ömer Ferit Kam ve Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı, Ankara, T.C. Kültür 

Bakanlığı Yayınları/2030 Yayınlar Dairesi Başkanlığı Sanat Edebiyat Eserleri 

Dizisi/156-28, 1998. 

Çuhadar, Mustafa: “Fesahat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XII, 

1995, s. 423-424. 

Dankoff, Robert (in collaboration with James Kelly): Mahmûd al-Kâšğarî — 

Compendium of the Türkic Dialects (Diwân Lugât at-Turk), C. 3, Edited 

and Translated with Introduction and Indices by ..., Harvard University, 

1982-85. 

Dernschwam, Hans: İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, Çev: Prof. Dr. 

Yaşar Önen, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları/885 Dünya Edebiyatı 

Dizisi/5, 2 1992. 

Dilçin, Cem: Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih 

Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 517, 6 2000. 

Doerfer, Gerhard: Türkische und mongolische Elemente im neupersischen, C. I- 

IV, Wiesbaden, 1963 [XLVIII + 557], 1965 [VIII + 671], 1967 [VI + 670], 

1975 [VI + 640]. 

Doğan, Muhammet Nur: “Metin Şerhi Üzerine”, Yedi İklim, C. IX, S. 63, Haziran 

1995, s. 70-74. 

Doğan, Prof. Dr. Muhammet Nur: “Klâsik Edebiyatımızda Sanat ve Şiir Felsefesi 

(poetika)”, Eski Şiirin Bahçesinde, İstanbul, Ötüken Yayınları Nu: 511 

Kültür Serisi: 216, 2002, s. 100-126. 

Doğan, Prof. Dr. Muhammet Nur: “Metin Şerhi Üzerine”, Eski Şiirin Bahçesinde, 

İstanbul, Ötüken Yayınları Nu: 511 Kültür Serisi: 216, 2002, s. 11-26. 

Durmuş, İsmail, Pala, İskender: “İstiare”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm 

Ansiklopedisi, C. XXIII, 2001, s. 315-318. 

Durmuş, İsmail, Saraç, M. A. Yekta: “Leff ü Neşr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm 

Ansiklopedisi, C. XXVII, 2003, s. 122-124. 

Durmuş, İsmail: “Hüsn-i Ta’lil”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 

XIX, 1999, s. 32-33. 

xiv

Durmuş, İsmail: “Kinaye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Aansiklopedisi, C. 

XXVI, 2002, s. 34-36. 

Dursunoğlu, Dr. Halit: “Klâsik Türk Edebiyatında Ramazan Konulu Şiirler”, 

Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, y. 10, S. 

22, 2003, s. 9-29. 

Elmacı, Hüseyin: “Hassân b. Sâbit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 

C. XVI, 1997, s. 399-402. 

Elwell-Sutton, L. P.: The Persıan Metres, Cambridge, 1975. 

Erdem, Yrd. Doç. Dr. Mustafa: Hazreti Adem (İlk İnsan), Ankara, Türkiye Diyanet 

Vakfı Yayınları/117 İlmî Eserler Serisi: 28, 1994. 

Ertan, Veli: Tarihte Meşihat Makamı İlmiye Sınıfı ve Meşhur Şeyhülislâmlar, 

İstanbul, Bahar Yayınları: 13, 1969. 

Eşmeli, Muhammed Ali: “İsmail Hakkı Bursavî’nin Muhammediye Şerhi Ferahu’r- 

Rûh II. C.”, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk 

Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek 

Lisans Tezi, 2001. 

Eşrefoğlu Rûmî: Müzekki ’n-Nüfûs, Hazırlayan: Abdullah Uçman, İstanbul, İnsan 

Yayınları: 210 İrfan Serisi: 17, 1996. 

Fuâd ‘Abdu ’l-bâkî, Muhammad: al-Mu‘camu ’l-Mufahras li Alfâzi ’l-Kur’âni ’l- 

Karîm, Bayrût, 1378 [1959]. 

Gökyay, Orhan Şaik: “Sohbetname”, Tarih ve Toplum, C. III, S. 2, 1985, s. 56-64. 

Gölpınarlı, Abdülbâki: Tasavvuf, İstanbul, Milenyum Yayınları: 4, 2000. 

Gümüş, Sadreddin: “Cürcânî, Seyyid Şerif”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm 

Ansiklopedisi, C. VIII, 1993, s. 134-136. 

Güney, Gülay: Vefeyat II, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Tarih Semineri T. 2372, 

1974. 

Gürer, Abdülkadir: “Divan Edebiyatında Sürme ve Na’ilî’nin Bir Gazeli”, Türkoloji 

Dergisi, C. XII, S. 1, 1994, s. 119-126. 

Hacımüftüoğlu, Nasrullah: “Bedî‘”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 

C. V, 1992, s. 320-322. 

xv

Hacımüftüoğlu, Nasrullah: “Beyân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 

C. VI, 1992, s. 22-23. 

Hucvirî, Ali b. Osman Cüllâbî: Keşfu ’l-mahcûb, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, 

İstanbul, Dergâh Yayınları: 93 İslâm Klâsikleri: 7, 2 1996. 

İbni Sînâ: el-Kânûn fî ‘t-tıbb, Birinci Kitap: Türkçeye Çeviren: Esin Kâhya, 

Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür 

Merkezi, Sayı: 103 Külliyatlar Dizisi, Sayı: 5, 1995. 

İlaydın, Hikmet: Türk Edebiyatında Nazım, İstanbul, Üçler Basımevi, 2 1951. 

İpekten, Doç. Dr. Haluk, İsen, Doç. Dr. Mustafa, Toparlı, Doç. Dr. Recep, Okçu, 

Doç. Dr. Naci, Karabey, Yrd. Doç. Dr. Turgut: Tezkirelere Göre Divan 

Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 

942, 1988. 

İpekten, Doç. Dr. Halûk: Türk Edebiyatının Kaynaklarından Türkçe Şu'ara 

Tezkireleri, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları 

S. 4, 1988. 

İpekten, Prof. Dr. Halûk: Bâki Hayatı Sanatı Eserleri, Ankara, Akçağ 

Yayınları/161 Kaynak Eserler/24, 2 1997. 

İpekten, Prof. Dr. Haluk: Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul, 

Dergâh Yayınları: 152, İnceleme dizisi: 21, 1994. 

İpekten, Prof. Dr. Halûk: Nâ’ilî: Hayatı, Edebî Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin 

Açıklamaları, Ankara, Akçağ Yayınları: 67 Kaynak Eserler: 4, 1991. 

İpekten, Prof. Dr. Halûk: Şeyh Gâlib Hayatı, Edebî Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin 

Açıklamaları, Ankara, Akçağ Yayınları: 131 Kaynak Eserler: 19, 1996. 

İsmail Belîğ: Nuhbetü ’l-Âsâr li-Zeyli Zübdeti ’l-Eş‘âr, Hazırlayan: Prof. Dr. 

Abdulkerim Abdulkadiroğlu, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı 

Yayını Sayı: 168 Tezkireler Dizisi: 4, 2 1999. 

İsmail-i Ankaravî: Minhâcu ’l-fukara, Hazırlayan: Sadettin Ekici, İstanbul, İnsan 

Yayınları: 200 İrfan serisi: 16, 1996. [Tanıtması: Murat Bardakçı: “Her 

Veledi çocuk mu sandın a cahil!”, Hürriyet Gazetesi, 1997 Mart 16 Pazar]. 

Kâdı İyaz: Şifa-i Şerif, Tercüme ve Notlar: Suat Cebeci, Ankara, Rehber Yayınları: 

23 Temel Eserler Dizisi: 3, 1992. 

xvi

Kandemir, M. Yaşar: “Fâtıma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 

XVI, 1995, s. 219-223. 

Kaplanoğlu, Raif: Bursa Ansiklopedisi I Yer Adları, Bursa, y.y., 2001. 

Karahan, Abdülkadir: “Enverî, Evhadüddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm 

Ansiklopedisi, C. XI, 1995, s. 267-268. 

Karaismailoğlu, Prof. Dr. Adnan: Klâsik Dönem Türk Şiiri İncelemeleri, Ankara, 

Akçağ Yayınları / 375 Kaynak Eserler / 105, 2001. 

Kartal, Ahmet: “Sâ’ib-i Tebrîzî ve Türkçe Şiirleri”, Türk Kültürü İncelemeleri 

Dergisi, S. 7, 2002, s. 209-238. 

Kartal, Ahmet: Klâsik Türk Şiirinde Lâle, Ankara, Akçağ Yayınları/245, Kaynak 

Eserler/54, 1998. 

Kılıç, Hulûsi, Yetiş, Kâzım: “Cinas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 

C. VIII, 1993, s. 13-14. 

Kılıç, Hulûsi: “İştikak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XXIII, 

2001, s. 439-440. 

Köksal, Mustafa Âsım: Peygamberler Tarihi I-II, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı 

Yayınları/46 Kaynak Eserler Serisi: 3, 1993. 

Köksal, Yard. Doç. Dr. M. Fatih: “Nazire Kavramı ve Klâsik Türk Şiirinde Nazire 

Yazıcılığı”, Diriözler Armağanı Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali 

Diriöz Hatıra Kitabı, Hazırlayanlar: Yard. Doç. Dr. M. Fatih Köksal, Ahmet 

Naci Baykoca, Ankara, 2003, s. 215-290. 

Kuşeyrî, Abdülkerim: Kuşeyrî Risâlesi, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, İstanbul, 

Dergâh Yayınları: 61 İslâm Klâsikleri: 2, 3 1991. 

Kut, Günay, Kut, Turgut: “İstanbul Tekkelerine Ait Bir Kaynak: Dergeh-nâme”, 

Varıa Turcıca VII, Türkische Miszelleu Robert Anhegger Armağanı, s. 213- 

236. 

Kut, Turgut: “İstanbul Hânkâhları Meşâyihi”, Journal of Türkish Studies: In 

Memoriam Abdülbaki Gölpınarlı=Türklük Bilgisi Araştırmaları: 

Abdülbaki Gölpınarlı Hâtıra Sayısı 19, 1995, s. 1-156. 

Külekçi, Dr. Numan: Ganî-zâde Nâdirî ve Dîvânından Seçmeler, Ankara, Kültür 

Bakanlığı Yayınları: 1016, Kaynak Eserler Dizisi: 22, 1989. 

xvii

Macit, Dr. Muhsin: Divân Şiirinde Âhenk Unsurları, Ankara, Akçağ Yayınları: 

140, 1996. 

Mehmed Süreyyâ: Sicill-i ‘Osmânî IV c., İstanbul, Westmead: Grey İnternational 

Publishers, 1971. 

Meninski, Franciscus â Mesgnien: Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae- 

Arabicae-Persicae = Lexicon Turcico-Arabico-Persicum, Yayımlayan: 

Mehmet Ölmez, İstanbul, Simurg Kitabevi, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 

28, 2000. 

Mermer, Ahmet: “XVI. Yüzyıl Divan Şairi Fedayî ve İki Bahr-ı Tavili”, İlmî 

Araştırmalar, S. 14, 2002, s. 121-129. 

Mesîhî: Dîvân, Hazırlayan: Prof. Dr. Mine Mengi: Mesîhî Dîvânı, Ankara, Atatürk 

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını – Sayı: 

80 Divanlar Dizisi: 1. 1995. 

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî: Dîvân-ı Kebîr, Hazırlayan: Abdülbâkî Gölpınarlı, C. 1, 

İstanbul 1957; C. II, 1958; C. III, 1958; C. IV, 1959; C. V, 1960. 

Muallim Naci: Edebiyat Terimleri Istılâhât-ı Edebiyye, İlâvelerle Neşre 

Hazırlayan: Doç. Dr. M. A. Yekta Saraç, İstanbul, Risale Yayınları, 1996. 

Mütercim Âsım Efendi: Burhân-ı Katı, Hazırlayanlar: Prof. Dr. Mürsel Öztürk, Dr. 

Derya Örs, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil 

Kurumu Yayınları: 733, 2000. 

Nâ’imâ, Mustafa: Ravzatü ’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri ’l-Hafikayn, İstanbul, 

1282 [1865]. 

Nasûhî: Dîvân-ı Nasûhî, Süleymaniye Ktp. Hacı Mahmut Efendi Kit. 3826, 

Süleymaniye Ktp. Haşim Paşa Kit. 76/5. 

Nasûhî: Dîvân-ı Nasûhî, Yeni Yazıya Aktaran: Kemal Edip Kürkçüoğlu, Şeyh 

Muhammed Nasûhî [ö. H. 1130/1718] Hayatı, Eserleri, Divanı ve 

Mektupları, Âlem Ticaret Yayıncılık ve San. Ltd. Şti., t.y. 

Neşâtî: Şerh-i Müşkilât-ı Ba‘z-ı Ebyât-ı ‘Urfî, Hazırlayanlar: Dr. Süleyman 

Çaldak, Dr. Kâzım Yoldaş, Malatya, Kubbealtı Yayıncılık, 2000. 

Nevâyî, ‘Alî Şîr: Mîzânü’l-Evzân, Hazırlayan: Prof. Dr. Kemal Eraslan, Ankara, 

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 

568, Ali Şir Nevâyi Külliyatı: 14, 1993. 

xviii

Nişanyan, Sevan: Elifin Öküzü ya da Sürprizler Kitabı, İstanbul, Adam Yayınları, 

3 2003. 

Olgun Tahir: Divan Edebiyatının Bazı Beyitlerinin İzahına Dair Edebî 

Mektuplar, Hazırlayan: Cemâl Kurnaz, Ankara, Akçağ Yayınları: 125 

Kaynak Eserler: 15, 1995. 

Onay, Ahmet Talât: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, [Hazırlayan:] 

Doç. Dr. Cemâl Kurnaz, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 77, 1992. 

[Tanıtmaları: İsen, Mustafa: “Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı”, 

Polemik, Ankara, S. 6, Kasım 1992, s. 4-5; Pala, İskender: “Eski Türk 

edebiyatında mazmunlar üzerine”, Dergâh, İstanbul, C. III, S. 36, Şubat 

1993, s. 10-11; Bilkan, Ali Fuat: “Kırkıncı Odanın Anahtarı veya Eski Türk 

Edebiyatında Mazmunlar”, Türk Edebiyatı, İstanbul, S. 232, Şubat 1993, s. 

28-29; Kaçalin, Mustafa S[inan]: “Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve 

İzahı”, Yedi İklim, İstanbul, C. IV, S. 36, Mart 1993, s. 85-87]. 

Öbek, Dr. Ali İhsan: “Arkaik Deyimlerimizden 2: Vech-i var.....”, Türk Kültürü, y. 

XLI, S. 487-488, Kasım-Aralık 2003, s. 421-430. 

Özdamar, Mustafa: Dersaâdet Dergâhları, İstanbul, Kırk Kandil Yayınları, 1994. 

Pakalın, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, 

İstanbul, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2505, Bilim ve Kültür Eserleri 

Dizisi: 646, Sözlük Dizisi: 2, 1993. 

Recâizâde Ahmed Cevdet: Nevâdirü ’l-Âsâr fî Mütâla‘ati ’l-Eş‘âr, Hazırlayanlar: 

Prof. Dr. Abdulkerim Abdulkadiroğlu, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Sarı, Ankara, 

1998. 

Redhouse, Sir James W[illiam]: A Turkish and English Lexicon, İstanbul, 1890. 

Safâyî, Mustafa: Nuhbetü ’l-Âsâr min Fevâ’idi ’l-Eş‘âr, Süleymaniye Ktp. Esad 

Efendi Kit. 2549. 

Sâlim, Mehmed Emin: Tezkire-i Şu‘arâ, Süleymaniye Ktp. Bağdatlı Vehbi Kit. 

1655. 

Saraç, M. A. Yekta, Çiçekler, Mustafa: “Kemalpaşazâde’nin Kâfiye Risâlesi”, Türk 

Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXVIII, İstanbul Üniversitesi Edebiyat 

Fakültesi Yayınları, 1998, s. 445-477. 

xix

Saraç, M. A. Yekta: “Şiir Tenkidine Dair Bir Örnek-Muallim Naci ve Muallim”, 

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXIX, İstanbul Üniversitesi Edebiyat 

Fakültesi Yayınları, 2000, s. 245-261. 

Saraç, M. A. Yekta: Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, İstanbul, Bilimevi, 2 2001. 

Serin, Prof. Dr. Muhittin: Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul, Kubbealtı 

Neşriyâtı No: 68, 1999. 

Serin, Rahmi: İslâm Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler, İstanbul, Petek 

Yayınları, 1984. 

Seyyid Sırrı Ali: Tuhfe-i Rûmî Kâdirîler Âsitânesinin Manzum Târihçesi, 

Çeviren: Mustafa S[inan] Kaçalin, İstanbul, Âsitâne Yayınları: 1, 1992. 

Steingass, F.: A Comprehensive Persian-English Dictionary, London, 1892. 

Şafak, Yakup: “Fars ve Türk Edebiyatlarındaki Aruz Vezinlerinin Ritmik Yapıları 

Üzerine Düşünceler”, Yedi İklim, C. X, S. 70, Ocak 1996, s. 31-34. 

Şemsettin Sâmi: Kâmûsu ’l-A‘lâm, Ankara, Kaşgar Neşriyat, 1996. 

Şen, Fatma Meliha: “Tâcizâde Câfer Çelebi Divanı’nda XV. ve XVI. Yüzyıl 

Osmanlı Toplum Hayatı II C.”, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim 

Dalı Doktora Dezi, 2002. 

Şentürk, Ahmet Atillâ: “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sabiteler”, Türk 

Dünyası Araştırmaları, S. 90, Haziran 1994, s. 131-179. 

Şentürk, Ahmet Atillâ: Necâtî Beğ’in Sultan Beyazıt Methiyesi ve Bazı Gazelleri 

Hakkında Notlar, İstanbul, Enderun Yayınları: 45, 1995. 

Şentürk, Ahmet Atillâ: Osmanlı Şiiri Antolojisi, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları: 

1287, 1999. 

Şentürk, Ahmet Atillâ: Yahyâ Beğ’in Şehzâde Mustafa Mersiyesi yahut Kanunî 

Hicviyesi, İstanbul, Enderun Yayınları: 52, 1998. 

Şeyh Gâlib: Hüsn ü ‘Aşk, Metin, Nesre Çeviri, Notlar ve Açıklamalarla Yayınlayan: 

Muhammet Nur Doğan, İstanbul, Ötüken Yayınları: 536, Edebî Eserler: 245, 

2002. 

xx

Şeyhî Mehmed Efendi: Şakaik-i Nu‘maniye ve Zeyilleri Vekayiü’l-Fudalâ I, 

[Neşre Hazırlayan:] Doç. Dr. Abdülkadir Özcan, İstanbul, Çağrı Yayınları, 

1989. 

Şeyhü’l-İslâm Yahyâ: Dîvân, [Hazırlayan:] Dr. Hasan Kavruk: Şeyhülislâm Yahyâ 

Divânı, Ankara, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 3557, Bilim ve Kültür 

Eserleri Dizisi: 1255, Divanlar Dizisi: 13, 2001. 

Şirazlı Şeyh Sa‘dî: Gül Suyu Gülistan Tercümesi, Türkçesi: Niğdeli Hakkı Eroğlu, 

Hazırlayanlar: Doç. Dr. Azmi Bilgin, Yard. Doç. Dr. Mustafa Çiçekler, 

İstanbul, Ötüken Neşriyat Yayın Nu: 473 Kültür Serisi 190, 2000. 

Tâhirü ’l-Mevlevî: Edebiyat Lûğatı, [Hazırlayan:] Kemâl Edip Kürkçüoğlu, 

İstanbul, Enderun Yayınları: 3, 1973. 

Tanyeri, M. Ali: Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler, Ankara, Akçağ 

Yayınları/265, Sözlük/10, 1999. 

Taş, Hakan: “On Altıncı Yüzyıl Divan Şairlerinde Vezin Kullanımı”, İstanbul, 

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana 

Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2000. 

Tekin, Talat: Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara, Simurg Yayınları, 

1995. 

Tezcan, Semih: “Additional Iranian Loanwords in Early Türkic Languages”, Türk 

Dilleri Araştırmaları, S. 7, 1997, s. 157-164. 

Topaloğlu, Bekir, Karaman, Hayrettin: Arapça-Türkçe Yeni Kamus, İstanbul, y.y., 

10 1983. 

Tökel, Dursun Ali: Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar Şahıslar Mitolojisi, Ankara, 

Akçağ Yayınları/309 Kaynak Eserler/85, 2000. 

Tuman, Nâil: Tuhfe-i Nâilî Dîvân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri II, 

[Hazırlayanlar:] Cemâl Kurnaz, Mustafa Tatçı, Ankara, Bizim Büro Yayınları 

Yayın no: 6, 2001. 

Tümer, Prof. Dr. Günay: Hıristiyanlıkta ve İslâmda Hz. Meryem, Ankara, Türkiye 

Diyanet Vakfı Yayınları/208, 1996. 

Türe, İskender: Kur’an’da Uzaya Seyahati Anlatılan İnsan Zülkarneyn, İstanbul, 

y.y., 1998. 

xxi

Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu, İstanbul, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 

1946. 

Uludağ, Prof. Dr. Süleyman: Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Kabalcı 

Yayınevi: 182 Sözlük Dizisi: 5, 2001. 

Ünver, İsmail: “Çevriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”, Türkoloji Dergisi, C. 

XI, S. 1, 1993, s. 51-89. 

Ünver, Süheyl: “Türkiye’de Nevruz, Nevruziyye”, Vakıflar Dergisi, C. IX, 1976, s. 

221-237. 

Üzgör, Dr. Tahir: Fehîm-i Kadîm Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü 

Türkçesi, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk 

Kültür Merkezi Yayını - Sayı: 44, 1991. 

Vicdânî, Sâdık: Tomâr-ı Turûk-ı ‘Aliyye, Yayına Hazırlayan: Doç. Dr. İrfan 

Gündüz: Tarikatler ve Silsileleri, İstanbul, Enderun Yayınları 44, 1995. 

Yaltkaya, Şerefeddin: “Tarihte Renk”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul, C. VII-VIII, 

1942, s. 41-47. 

Yazıcı, Tahsin: “Hâfız-ı Şîrâzî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 

XV, 1997, s. 103-106. 

Yenikale, Ahmet: “Ahmet Nâmî Dîvânı ve İncelemesi I-II”, İstanbul, İstanbul 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı 

Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı Doktora Tezi, 2002. 

Yeniterzi, Yrd. Doç. Dr. Emine: Divan Şiirinde Na’t, Ankara, Türkiye Diyanet 

Vakfı Yayınları / 96 Yayın No: 96 Dinî Edebiyat Serisi: 6, 1993. 

Yılmaz, Dr. Necdet: Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sûfîler, Devlet ve Ulemâ 

(XVII. Yüzyıl), İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2001. 

Yurt, Ali İhsan: Akşemseddin [1590-1459] Hayatı-Eserleri, Hazırlayan: Mustafa 

S[inan] Kaçalin, İstanbul, MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları: 74, 1994. 

Yusuf Sinan Paşa: Tazarru’nâme: [Hazırlayan:] A. Mertol Tulum, Ankara, Millî 

Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2027 Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 338 

Divanlar Dizisi: 20, 2001. 

Zâkir Şükrî Efendi: Die İstanbuler Der Wisch-Konvente und İhre Scheiche 

(Mecmu‘a-i Tekaya), Metni hazırlayan: Mehmet Serhan Tayşi, Notlar ve 

dizini hazırlayan: Klaus Kreiser, Berlin, 1980. 

xxii

Zerrinkub, Prof. Dr. Hüseyin: Medreseden Kaçış İmam Gazzâlî’nin Hayatı, 

Fikirleri ve Eserleri, Çeviren: Hikmet Soylu, İstanbul, Anka Yayınları: 11 

Biyografi: 1, 2001. 

xxiii

GİRİŞ 

Eski Türk edebiyatının çalışma konusu, eski metinleri günümüze aktarmak ve 

yine ayrıca bu metinleri değişik metotlarla bilimsel bir biçimde incelemektir. Bir 

metni, yalnızca tenkitli bir biçimde ve en az hata ile ortaya koyabilmek bile, bu alan 

için son derecede önemli ve vazgeçilmez çalışmalardır. 

Eski Türk edebiyatı alanındaki çalışmaları üç biçimde değerlendirmek 

mümkündür: İlki, eskilerin yaptığı gibi yalnızca tenkitli bir metin kurmak; ikincisi, 

tenkitli bir metnin yanı sıra metin üzerinde dolayısıyla şairin edebî kişiliğini ortaya 

çıkarmak maksadıyla inceleme yapmak; üçüncüsü ise, hazır metin üzerinden tahlil 

veya tetkik yapmaktır. Bunların adları değişebilir; ama içerik olarak belirtilen 

biçimdedir ve bunların hepsi de bu alan için kabul gören çalışmalardır. 

Vahyî Divanı ve İncelenmesi adlı tez, bu çalışmalardan ikincisine girer. Bu tür 

çalışmalarda öncelikli ve en önemlisi hatasız ya da hatasıza en yakın bir metin 

kurmaktır. İnceleme kısmı ise, şairin edebî kişiliğini ortaya çıkarmak için metin 

içinden çekilen birtakım seçkilerden oluşur, sathîdir ve öyle olmak 

mecburiyetindedir. İncelemedeki bölümler, metin ve şair hakkında yalnızca fikir 

vermek üzere tertip edilirler. İşte, incelemedeki bu bölümler gerçekte tek tek, ayrı 

birer çalışma konularını oluştururlar ve bunlar yukarıda söz edildiği gibi üçüncü tip 

çalışmalara da kaynaklık ederler. 

Çalışmaya konu olan Dîvân-ı Vahyî adlı metnin, biri British Museum Add 

7934’te öbürü ise, Millet Kütüphanesi Ali Emirî Kitaplığı Manzum 492’de kayıtlı 

bilinebilen iki yazması vardır. British Museum Add 7934’teki yazma, Millet 

Kütüphanesinin birtakım sebeplerle eserlerini istifadeye geç sunmasıyla, 

istinsahımıza esas yazma olmuştur. Dolayısıyla metin, “B” biçimiyle kısaltılan 

İngiltere yazması üzerinden kurulmuştur. 

1

Metnin yazı çeviriminde Eski Türk Edebiyatı alanında bugüne değin 

uygulanagelen Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu’ndaki 1 

çevriyazı, imlâsında ise 

Türkoloji Dergisi’nde yayımlanan “Çevriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler” 

başlıklı makalede 2 

teklif edilen imlâ sistemine uyulmuştur. 

Hazırlanan metnin XVII. yüzyılın ikinci yarısında yazılmış bir divan metni 

olduğunun bilincinde olunmakla birlikte, metni yenileştirmenin oldı redifli bir gazeli 

oldu hâline getirmenin metinde ses ve buna bağlı olarak ahenk özelliklerini yok 

edecek bazı olumsuz sonuçlara yol açabileceği kaygısıyla olabildiğince imlâya bağlı 

kalınmış, kimi yerlerde ise, kafiyenin gerektirdiği biçime uyulmuştur. 

Metinde “-an, -in, -un” gibi sakin nunla biten, yani kendisinden sonraki 

sözcüğü ünsüzle başlayan ve ulama imkânı olmayan hecelerdeki mazûl ünlüler kısa 

ünlülerle gösterilmiştir. 3 

Metindeki yazma farkları verilirken Dîvân’da saklı sorunların kalmaması, 

yazma hakkında tam anlamıyla bilgi sahibi olmak vb. sebeplerle mümkün olduğu 

kadar bütün farklar aparatta gösterilmiştir, çok az olmakla birlikte vezin bakımından 

tercih edilmesi mümkün görünmeyen sözcükler ise dipnotta gösterilmemiştir. 

Son olarak, tezin bütününde uygulanan biçim özellikleri, başlıklardan sayfa 

numaralarının nereye verilmesi gerektiğine kadar, İstanbul Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsünün “Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri ile Araştırma Raporları ve 

Seminer Çalışmalarının Hazırlanmasında Uyulacak Şekil Esasları ile İlgili 

Yönerge”sine uygun biçimde yapılmıştır. 

Tezde incelenen konular bölümler hâlinde şu biçimde sıralanmıştır: 

Birinci bölümde, şairin hayatı ve edebî kişiliği üzerinde durulmuştur. Bu 

bölüm hazırlanırken şairin yaşadığı dönemden bu yana kaynaklar tarih sırasıyla takip 

1 

2 

Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu, İstanbul, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1946. 

İsmail Ünver, “Çevriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”, Türkoloji Dergisi, C. XI, S. 1, 

1993, s. 51-89. 

2

edilmiş, böylece kaynaklarda verilen bilgiler karşılaştırılarak gerektiğinde tenkit 

yoluna da gidilmiştir. Bunun yanı sıra Vahyî mahlâslı şairler hakkında bilgi verilmiş, 

şairin edebî kişiliğini ortaya çıkarmak maksadıyla metindeki ahenk öğeleri 

belirtilmiştir. 

İkinci bölümde, metin biçim açısından ele alınmıştır. Bu bölümde “Vezin”, 

“kafiye”, “redif” ve “nazım biçimleri” incelenmiştir. Burada kimi konular hem 

anlaşılmayı hem de faydayı kolaylaştıracağı düşüncesiyle tablolarla ifade edilmiştir. 

Yapılacak öbür karşılaştırmalı divan incelemeleri için önemli yararlar ve kolaylıklar 

sağlayacağı düşüncesiyle özellikle redifler ve vezinlerle ilgili sonuçlar da tablolar 

hâlinde ifade edilmiştir. 

Üçüncü bölümde, metin biçim özellikleri açısından incelenmeğe çalışılmıştır. 

Bu bölüm, Dîvân’dan çıkan verilere göre, “dinî öğeler”, “tasavvufî terim ve 

kavramlar”, “tarihî ve efsanevî öğeler”, “sosyal hayat”, “başlıca işlenen konular”, 

“özlü sözler ve deyimler” başlıkları altında işlenmiştir. Söz konusu çalışmada, “dinî 

öğeler”, “tasavvufî terim ve kavramlar”, “tarihî ve efsanevî öğeler” alfabetik olarak 

geçtikleri yerlerle birlikte verilmiştir. Dolayısıyla verilen göndermelerden o konunun 

metindeki ağırlığı izlenebilmektedir. Yine içerikle ilgili olarak şairin yaşadığı 

dönemin sosyal hayatına ait izler araştırılmıştır. Vahyî’nin edebî kişiliğine, 

psikolojisine, dönemin sosyal vak’alarına ışık tutabilecek konular tespit edilmeğe 

çalışılmıştır. 

Dördüncü bölüm, “Divanın Belâgat Açısından İncelenmesi”ne ayrılmıştır. Bu 

bölümde belirlenen belâgat kusurları örnekleriyle birlikte ortaya konulmuş ve edebî 

sanatlar tespit edilmeğe çalışılmıştır. Burada daha çok fesahat üzerinde durulmuştur. 

Edebî sanatlara ise üçer örnek verilmiş, beyitler günümüz Türkçesine aktarılarak 

açıklanmıştır. 

3 

Tâhirü ’l-Mevlevî, Edebiyat Lûğatı, [Hazırlayan:] Kemâl Edip Kürkçüoğlu, İstanbul, 

Enderun Yayınları: 3, 1973, s. 21. 

3

I. VAHYÎ’NİN HAYATI VE EDEBÎ KİŞİLİĞİ 

A. Vahyî’nin Hayatı 

1. Adı 

Adı Muhammed’dir. Şiirlerinde Vahyî mahlâsını kullanmıştır. el-Vahy, “söz, 

işaret vb. Vahiy; ses; kitap; mektup; yazı; 1 

işaret eylemek; yazı yazmak; yazılmış 

mektup ve kitap; elçi göndermek; ilham; gizlice söz söylemek” 2 

anlamlarına gelir. 

Kimi kaynaklarda adı Mehmed 3 

kimi kaynaklarda ise Muhammed 4 

olarak 

geçmektedir; ancak Vahyî [ö. 1718], mesnevî nazım biçimiyle yazdığı Da‘vet- 

1 

2 

3 

4 

Bekir Topaloğlu, Hayrettin Karaman, Arapça-Türkçe Yeni Kamus, İstanbul, 10 1983, s. 484. 

Vâvuŋ fethi ve hâ-yı mühmelenüŋ sükûnıyla işâret eylemek ma‘nâsınadur. Müellifüŋ 

Basâ’irde beyânına göre işâret-i serî‘a ma‘nâsına mevzû‘dur. Ve ma‘nâ-yı merkûm ‘alâ vechi 

’r-remz ve ’t-ta‘rîz kelâm-ıla ve terkîbden mücerred savt-ıla ve ba‘z-ı cevârih-ile bi ’l-işâre 

hâsıl ve kitâb-ıla da sûret bulur. Bu cihetle bunlaruŋ her birinde isti‘mâl olınur ve Basâ’irde 

bundan başka nefâyis-i vahy olmağ-ıla râğıb olanlar mürâca‘at iderler intehâ. Ve vahy yazu 

yazmak ma‘nâsınadur ve yazılmış nâme ve kitâba ıtlâk olınur ve elçi göndermek 

ma‘nâsınadur ve gizlice söz söylemek ma‘nâsınadur ve mutlakâ bir âhir âdeme ilkâ olınan 

kelâma dinür ve savt ve âvâza dinür. Macdu ’d-dîn Abû Tâhir Muhammad b. Ya‘kûb al- 

Fîrûzâbâdî, al-Ukyânûsu ’l-Basît fî Tarcamati ’l-Kâmûsi ’l-Muhît, Çev. Cenânîoğlu 

Ahmed ‘Âsım, C. III, İstanbul, 2 1272 [=1855], s. 945. 

İsmail Belîğ, Nuhbetü ’l-Âsâr li-Zeyli Zübdeti ’l-Eş‘âr, Hazırlayan: Prof. Dr. Abdulkerim 

Abdulkadiroğlu, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayını Sayı: 168 Tezkireler 

Dizisi: 4, 2 1999, s. 520; Turgut Kut, “İstanbul Hânkâhları Meşâyihi”, Journal of Türkish 

Studies: In Memoriam Abdülbaki Gölpınarlı=Türklük Bilgisi Araştırmaları: 

Abdülbaki Gölpınarlı Hâtıra Sayısı 19, 1995, s. 8. [Turgut Kut’un bu yayını, Tabibzâde 

Derviş Mehmed Şükri ibn İsmâ‘îl, İstanbul Hânkâhları Meşâyihi, Atatürk Kitaplığı K. 

75’in çevirisidir. Tayşi’nin yayını ile Şinasi Akbatu, “İstanbul Tekkeleri Silsile-i Meşâyihi”, 

İslâm Medeniyeti, C. IV, S. 4, Ağustos 1980, s. 51-96; Ocak C. V, S. 1 Ocak 1981, s. 81- 

103; C. V, S. 2, Haziran 1981, s. 97-121 yayını da bu yazmanın çevirisidir. En doğru metin, 

Turgut Kut’un metnidir.]; Dr. Necdet Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sûfîler, 

Devlet ve Ulemâ (XVII. Yüzyıl), İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2001, s. 81. 

Mustafa Safâyî, Nuhbetü ’l-Âsâr min Fevâ’idi ’l-Eş‘âr, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi Kit. 

2549. s. 328; Şeyhî Mehmed Efendi, Şakaik-i Nu‘maniye ve Zeyilleri Vekayiü ’l-Fudalâ I, 

[Neşre Hazırlayan:] Doç. Dr. Abdülkadir Özcan, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1989, s. 52; 

Mirzâ-zâde Mehmed Emin Sâlim, Tezkire-i Şu‘arâ, Süleymaniye Ktp. Bağdatlı Vehbi Kit. 

1655, s. 703; Ayvansarâyî, Vefeyât, Süleymaniye Ktp. Esad Efendi Kit. 1375, yr. 6 b ; Ph. D. 

Charles Rieu, Catalogue of The Turkish Manuscripts IX The British Museum, C. V, 

London, 1978, s. 202; Mehmed Süreyyâ, Sicill-i ‘Osmânî C. IV, İstanbul, Westmead: Grey 

İnternational Publishers, 1971, s. 606; Bursalı hMehmed Tâhir Bey, Osmanlı Müellifleri, C. 

II, İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1333 [1915], s. 481; Bağdatlı İsmail Paşa, Hadiyyat al-‘Ârifîn, 

Asmâ’ al-Mu‘allifîn ve Âsâr al-Musannifîn, C. II, Hazırlayan: Muallim Kilisli Rıfat Bilge, 

4

nâme’sinin son beytinde “temiz kalpli, gösterişsiz, yakarıcı Şeyh Seyyid 

Muhammed-i Vahyî” anlamında adının Muhammed olduğunun bilgisini vermektedir. 

Hâlisu ’l-kalb bî-riyâ dâ‘î 

Şeyh Seyyid Muhammed-i VAHYÎ 

(K. 38/25) 

Bu durum, Muhammed ile Mehmed sözcüklerinin yazımlarının aynı olması 

dolayısıyla, belirtilen kaynakların hazırlayıcılarını, herhâlde yanılgıya düşürmüş 

olmasıyla açıklanabilir. 

2. Doğum Yeri ve Tarihi 

Vahyî’nin doğum yeri hakkında yalnızca Safâyî [ö. 1725], açık bir anlatımla 

“İstanbul’da zuhûr itmişdür” demektedir. 5 

Öbür kaynaklarda 6 

ise, Vahyî’nin 

İstanbullu olduğu belirtilmiş; ancak İstanbul’da doğup doğmadığına açıklık 

getirilmemiştir. 

Vahyî’nin, bilinen kaynaklarda doğum yılını belirten bir bilgiyle 

karşılaşılmadı. Ayvansarâyî [ö. 1787], Vefeyât’ında 7 

“altmış yaşında defn olınmışdur” 

diyerek Vahyî’nin doğum yılını dolaylı olarak vermektedir. Aynı zamanda Dîvân’ın 

British Museum Add. 7934’te saklı yazmasının unvan sayfasında (1 a ) doğum 

tarihinin 1070 Ramazan/1660 Mayıs olduğu belirtilmektedir. Unvan sayfalarındaki 

bilgilere kuşkuyla yaklaşılması gerektiği bilinen bir gerçektir; ne var ki Vefeyât’taki 

bilgi, bu kuşkuyu gidermektedir. 

5 

6 

7 

İbnülemin Mahmud Kemal İnal, İstanbul, Maarif Basımevi, 1955, s. 315; Nâil Tuman, 

Tuhfe-i Nâilî Dîvân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri II, [Hazırlayanlar:] Cemâl Kurnaz, 

Mustafa Tatçı, Ankara, Bizim Büro Yayınları Yayın no: 6, 2001, s. 1160. 

Safâyî, age., s. 328. 

Balat Şeyhî-zâde İstanbûlî, Bursalı Mehmed Tâhir Bey, age., s. 428; eş-Şeyh Muhammed bin 

eş-Şeyh Hasan b. Muhammed el-Kostantiniyyi ’r-Rûmî, Bağdatlı İsmail Paşa, age., s. 315; 

Şeyh Seyyid Muhammed-i Vahyî Efendi bin Balat Şeyhi Seyyid Hasan en-Nûrî Efendi bin 

Seyyid Muhammed Efendi bin Seyyid Abdülhâlik Efendi İstanbullı, Tuman, age., s. 1160. 

Ayvansarâyî, Vefeyât, yr. 6 b . 

5

3. Eğitimi ve Mesleği 

Mehmed Süreyyâ [ö. 1908]’nın “müfessir, muhaddis, şair ve ilâhîci” 8 

diye söz 

ettiği Vahyî, aynı zamanda bir şeyhtir. Bu mertebeye gelinceye değin birtakım eğitim 

aşamalarından geçtiği muhakkaktır. Kaynaklarda bu dereceler anılmamaktadır. 

Safâyî, şeyhlik makamına oturmadan önce “kesb-i kemâl-i ma‘rifet ve tahsîl-i âdâb-ı 

tarîkat” ettiğini belirtir. 9 

eder. 10 

Sâlim [1688-1743] ise, bu eğitimi babasından aldığını ifade 

Vahyî, Halvetî tarikatının Sümbüliye 11 

kolunun altıncı 12 

şeyhidir. Balat 

Ferruh Kethüdâ tekkesinin şeyhliğini yapmıştır. Bu arada 1125 Şevval/1713 

Kasımında Tophane’de bulunan Kılıç Ali Paşa Camisi, 1127 Zilkade/1715 

Kasımında Eyüp Sultan Camisi, 1128 Zilhicce/1716 Kasımında da Sultan Selim 

Camisi 13 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

vaizliğine getirilmiştir. 14 

Mehmed Süreyyâ: Sicill-i ‘Osmânî, C. IV, s. 607. 

Safâyî, Nuhbetü ’l-Âsâr min Fevâ’idi ’l-Eş‘âr, s. 328. 

Sâlim, Tezkire-i Şu‘arâ, s. 703. 

Bursalı Mehmed Tâhir Bey, Osmanlı Müellifleri, s. 481. 

Zâkir Şükrî Efendi, Die İstanbuler Der Wisch-Konvente und İhre Scheiche (Mecmu‘a-i 

Tekaya), Metni hazırlayan: Mehmet Serhan Tayşi, Notlar ve dizini hazırlayan: Klaus 

Kreiser, Berlin, 1980, s. 4; Rahmi Serin, İslâm Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler, 

İstanbul, Petek Yayınları, 1984, s. 102-103; Kut, a.y, s. 3-4; Sâdık Vicdânî, Tomâr-ı Turûkı 

‘Aliyye, Yayına Hazırlayan: Doç. Dr. İrfan Gündüz, Tarikatler ve Silsileleri, İstanbul, 

Enderun Yayınları, 1995, s. 209. 

Belîğ, Nuhbetü ’l-Âsâr li-Zeyli Zübdeti ’l-Eş‘âr, s. 520; Ayvansarâyî, Vefeyât, 6 b ; Tuman, 

Tuhfe-i Nâilî Dîvân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri II, s. 1160. 

biŋ yüz Muharreminde Balat kapusı dahilinde Ferruh Kethudâ zâviyesi civârında vâki‘ 

câmi‘-i şerîfüŋ va‘ziyesiyle evkât-güzâr olup [biŋ] yüz yigirmi beş Şevvâlinde medîne-i 

Kostantiniyyede Galata muzâfâtından kasaba-i Tophânede vâki‘ Kılıç ‘Ali Paşa câmi‘-i şerîfi 

va‘ziyesi verilüp [biŋ] yüz yigirmi yedi Zi ’l-kadesinde Hazret-i Ebâ Eyyûb el-Ensârî câmi‘-i 

şerîfi Şeyhi olup [biŋ] yüz yigirmi sekiz Zi ’l-hiccesinde Sultân Selîm câmi‘-i şerîfi va‘ziyesi 

ihsân olınup bu hâl üzre evkât-güzâr iken biŋ yüz otuz Şa‘bân-ı şerîfinde dâr-ı bekâya intikâl 

eyledi. Sâlim, Tezkire-i Şu‘arâ, s. 703-704. 

6

4. Ailesi 

Babası, Balat şeyhi Hasan en-Nûrî Efendidir [ö. 1688]. 15 

Eyüp türbedarı diye 

bilinen Sümbül Efendi asitanesi şeyhi Eyyûbî Mehmed Efendi [ö. 1617]nin oğludur. 

1029 Safer/1620 Ocak ayında doğmuştur. İlim eğitimine kıraat ilminde şeyh olan 

İmâm-ı Sultânî Evliyâ Mehmed Efendiden başlamış, uzun zaman kendisinden ve 

halifesi Yûsuf Efendiden kıraat öğrenmiştir. Daha sonra şer‘î bilimleri dönemin 

müderrislerinden olan Mültekâ şarihi Sinoplu Halîl Efendi ve Dersiâm Sâlih 

Efendiden tamamlayarak müderris olmuştur. Müderrislik mesleğini sürdürmeyerek 

adı geçen tekkede bir köşeye çekilmiş aynı zamanda yeğeni Kerâmeddîn Efendiden 

tarikat bilgisi almıştır. 1664’te Deve-zâde Mehmed Efendi [ö. 1662]nin ölümüyle 

boşalan Balat Ferruh Kethudâ tekkesi şeyhliğini üstlenerek ölünceye değin bu görevi 

sürdürmüştür. Nûrî mahlâsı ile şiir ve ilâhîler yazmıştır. 16 

Balat şeyhi Hasan en-Nûrî Efendi, ebced hesabıyla mânî karşılığı olan 1100 

Muharrem 21/1688 Kasım 15 17 

gününde ölmüş, ertesi gün öğle namazının ardından 

Fatih Sultan Mehmed Camisinde kılınan cenaze namazından sonra, Eyüp’te Yâ 

Vedûd tekkesinde gömülmüştür. Mustafâ, Hüseyin ve Muhammed adında çocukları 

olmuş, Mustafâ küçük yaşta veba salgınına yakalanarak ölmüştür. 18 

Vahyî, Sivasî şeyhlerinden Muhammed Nazmî Efendi [ö. 1701]nin kızı ile 

evlenmiş ve iki çocukları olmuştur. 19 

15 

16 

17 

18 

19 

Kaynaklar yalnızca oğlu Feyzullâh Efendi [ö. 

Safâyî, Nuhbetü ’l-Âsâr min Fevâ’idi ’l-Eş‘âr, s. 328; Şeyhî Mehmed Efendi, Şakaik-i 

Nu‘maniye ve Zeyilleri Vekayiü ’l-Fudalâ I, s. 52; Sâlim, Tezkire-i Şu‘arâ, s. 703; 

Ayvansarâyî, Vefeyât, yr. 6 b ; Serin, İslâm Tasavvufunda Halvetilik ve Halvetiler, s. 102- 

103; Kut, a.y., s. 8; Vicdânî, Tomâr-ı Turûk-ı ‘Aliyye, s. 209; Tuman, Tuhfe-i Nâilî Dîvân 

Şairlerinin Muhtasar Biyografileri II, s. 1160. 

Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVII. Yüzyıl), s. 81. 

Zâkir Şükrî Efendi, Dıe Istanbuler Der Wısch-Konvente und Ihre Scheıche (Mecmu‘a-i 

Tekaya), s. 3-4; Kut, a.y., s. 8. 

Yılmaz, age., s. 80. 


7

1729] hakkında bilgi vermektedir. Oğlu, Vahyî’nin yerine şeyhlik makamına 

oturmuştur. 20 

Feyzullâh Efendi, babasının ölümünden iki yıl sonra 21 

1132 [=1720]’de 

Vahyî’nin şiirlerini toplamıştır. Bu durum, aynı zamanda Dîvân-ı Vahyî’nin British 

Museum Add. 7934’te saklı yazmasının son sayfasında bir tarihle de 

kanıtlanmaktadır: 

ölmüştür. 23 

5. Ölümü 

Ser-be-ser tertîb üzre cem‘in itmâm eyledükde 

Didi târîh aŋa FEYZÎ nazm-ı dîvân oldı zîbâ 22 

Vahyî, kaynakların verdiği bilgiye göre 1130 Şaban 21/1718 Temmuz 20’de 

Bilinen kaynaklarda ölüm sebebiyle ilgili her hangi bir bilgi 

bulunmamaktadır. Fatih Camisinde cenaze namazı kılındıktan sonra Eğrikapı dışında 

silâhhaneye bitişik kabristandan ileriye doğru giden yol üzerinde babasının yanına 

gömülmüştür. 24 

20 

21 

22 

23 

24 

Safâyî, Nuhbetü ’l-Âsâr min Fevâ’idi ’l-Eş‘âr, s. 328; Ayvansarâyî, Vefeyât, yr. 6 b ; 

Mehmed Süreyyâ: Sicill-i ‘Osmânî, C. IV, s. 607.; Bursalı Mehmed Tâhir Bey, Osmanlı 

Müellifleri, s. 481; Kut, a.y., s. 8; Vicdânî, Tomâr-ı Turûk-ı ‘Aliyye, s. 209. 

Rieu, Catalogue of The Turkish Manuscripts IX The British Museum, C. V. s. 203. 

n= 50 + z= 900 + m= 40 + d= 4 + î= 10 + v= 6 + â= 1 + n= 50 + o= 1 + 6 + l= 30 + d= 4 + ı= 

10 + z= 7 + î= 10 + b= 2 + â= 1= 1132 [=1720]. 

Sâlim, Tezkire-i Şu‘arâ, s. 704; Ayvansarâyî, Vefeyât, yr. 6 b ; Mehmed Süreyyâ: Sicill-i 

‘Osmânî, C. IV, s. 607.; Tuman, Tuhfe-i Nâilî Dîvân Şairlerinin Muhtasar Biyografileri 

II, s. 1160; Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVII. 

Yüzyıl), s. 81. Şu kaynaklarda yalnızca 1130/1718’de öldüğü belirtilir: Safâyî, Nuhbetü ’l- 

Âsâr min Fevâ’idi ’l-Eş‘âr, s. 328; Belîğ, Nuhbetü ’l-Âsâr li-Zeyli Zübdeti ’l-Eş‘âr, s. 

520; Bursalı Mehmed Tâhir Bey, Osmanlı Müellifleri, s. 481; Bağdatlı İsmail Paşa, 

Hadiyyat al-‘Ârifîn, Asmâ’ al-Mu‘allifîn ve Âsâr al-Musannifîn, C. II, s. 315. Ancak 

Dîvân’ın unvan sayfasında (1 a ) Cemaziyülâhır 21 ve Tabibzâde Derviş Mehmed Şükri ibn 

İsmâ‘îl, İstanbul Hânkâhları Meşâyihi, yr. 3 a .da Cemaziyülâhır 21 Pazar günü öldüğü 

belirtilmektedir. Yalnızca iki yerde geçen bu bilgiye kuşkuyla yaklaşmak gerekir. 

Ayvansarâyî, age., yr. 6 b ; Bursalı Mehmed Tâhir Bey, age., s. 428; Tuman, age., s. 1160; 


8

6. Vahyî ile İlgili Öbür Bilgiler 

Balat Şeyhî-zâde Şeyh Seyyid Muhammed-i Vahyî’nin kişiliği ile ilgili, 

kaynaklar yeterince bilgi vermezler. Mehmed Tâhir [1861-1925] “Vecd ve hâl sâhibi bir 

zâttır” derken 25 

idi” demekle 26 

olup...” derken 27 

Sâlim, “âyîne-i kalbi mücellâ ashâb-ı ‘irfândan bir şeyh-i bî-hemtâ 

yetinir. Ayvansarâyî [ö. 1787] ise, “ba‘de’l-hac silsile-i selâtîne dâhil 

hac vazifesini yerine getirdiğini belirtmektedir. Bunun yanı sıra 

Rieu, Vahyî’nin, rubaîlerini Mekke’ye yaptığı bir hac ziyareti sonunda Hz. 

Peygamberin hâneisaadetleri başında yazdığını söyler. 28 

Vahyî’nin babası Hasan en-Nûrî Efendi Sohbet-nâme adlı hatıra kitabında 

oğlunun dişlerinin çıkması, yaşı ve ilk tıraşını şöyle anlatır: 

Oğlu Muhammed’in dişlerinin çıkması, yaşı ve ilk tıraşı: Malûm ola ki bu gece Seyyid 

Muhammed’in dişi bittiği duyulmuş. Amma fakir, hâher-i mihterin yeni odasında sadr-ı 

a‘lâda ocak başında yevm-i selâsede Dahve-i kübrâda zîr-i kahve esnâsında bizim Selime 

Hatundan istimâ‘ ittim. Ba‘de ’l-kahve ragîf ve bürründen tattım. ve Malûm ola ki bu gece 

mezbûr Seyyid on aylık ve sekiz günlük idi. Malûm ola ki dahve-i suğrâda suffe-i cinân’ın 

kenârında büyük oğlumun dizinde küçük oğlum Muhammed üç yaşında ve iki aylık ve yirmi 

üç günlük olduğu berber Halil Çelebi’ye tıraş oldu. 29 

Bir Halvetî şeyhi olan Vahyî’nin kasidelerinin çoğu naat özelliğindedir. Hz. 

Peygamberi öven şiirlerinden başka her hangi bir padişaha ve III. Ahmed Hân [1703- 

1730]ın damadı Sadrazam Ali Paşa dışında hiçbir devlet büyüğüne yazılmış kasidesi 

yoktur. Bu durum, kendisinin dünya için başkalarına boyun eğmeyen bir kişilikte 

olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. 

25 

26 

27 

28 

29 

Bursalı Mehmed Tâhir Bey, age., s. 428. 

Sâlim, age., s. 704. 

Ayvansarâyî, age., yr. 6 b . 

Rieu, Catalogue of The Turkish Manuscripts IX The British Museum, C. V. s. 203. 

Hasan en-Nûrî Efendi, Sohbet-nâme, Topkapı Sarayı Müzesi Ktp. Hazine Kit. C. I, 1426, C. 

II, 1418. yr. 192 a . [Bu bilgi, Orhan Şaik Gökyay [1902-1994], “Sohbetname”, Tarih ve 

Toplum, C. 3, S. 2, 1985, s. 63’ten alınmıştır.] 

9

B. Türk Edebiyatında Vahyî Mahlâslı Öbür Şairler 

Türk edebiyatı tarihinde Vahyî mahlâslı beş farklı şair tespit edilmiştir. 

Çalışmaya konu olan Şeyh Seyyid Muhammed-i Vahyî dışındakileri şu biçimde 

sıralamak mümkündür. 30 

1. Vahyî: Manastır’da doğdu. Asıl adı Mustafâdır. Kadı-zâde sanıyla tanındı. 

Âhî [ö. 1517] ve Hâverî [ö. 1565]’nin yakın akrabasıdır. Hâverî tarafından yetiştirildi. 

Kadı oldu. Kesriye kadısı iken öldü. Ölüm tarihi Âşık Çelebi [1520-1571]’de 1546; 

Hasan Çelebi [1546-1603] ve Beyânî [ö. 1597]’de ise, 1551 olarak geçmektedir. 

2. Vahyî: İznik’te doğdu. Yavuz Sultan Selîm Hân [1512-1520] dönemi 

sonlarında öldü. Öğrenim gördükten sonra Diyarbakır’a gitmiş ve orada kadılık 

yapmıştır. Bir takvimi vardır. 

Muhayyel şiirleri ve beğenilen sözleri vardır. 

3. Vahyî: Diyarbakır’da doğdu. Asıl adı Ömerdir. Öğrenim görüp müderrislik 

yaptı. Muhayyel şiirleri vardır. 

4. Vahyî Efendi [ö. 1817]: Tuna boyunda doğdu. İstanbul’a geldi ve Nakşî 

Bursalı Şeyh Emin Efendiden inabe aldı. 

C. Edebî Kişiliği 

Muhammed-i Vahyî, Dîvân’ında, nazım biçimlerinin hemen hemen hepsini 

kullanmıştır. Dîvân kaside, gazel, müstezat, kıt’a, nazım, mesnevî, rubaî, murabba, 

tahmis ve terkib-bend nazım biçimlerinden oluşmaktadır. Kasidelerin büyük bir 

bölümü naat türündedir. Nevruziye, şitaiyye, bahariyyeler ve bunun yanında 

ramazan, bayram ve Kâğıthane için yazılan kasideleri de bulunmaktadır. Divan 

30 

Buradaki bilgiler için bk. Doç. Dr. Haluk İpekten, v.d, Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı 

İsimler Sözlüğü, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 942, 1988, s. 517-518. 

10

şairlerinin pek azında görülen bahr-i tavîl türünde iki şiiri vardır. 31 

kasidede olabilecek hemen hemen bütün türleri kullanmağa çalışmıştır. 

Vahyî, bir 

Gazel tarzında, elifbanın bütün harfleriyle gazel yazılmıştır. Oldukça hacimli 

sayılabilecek Dîvân’da 264 gazel vardır. Buna göre Vahyî’nin gazel nazım biçimine 

karşı yeterince meyletmediği söylenebilir. Bütün türlerde yazmağa çalışan şairin, 

ölümlere, sakala, bina yapılmasına, esnaf çarşısının onarılmasına, II. Mustafâ Han 

[1695-1703]ın cülûsuna, Şeyhü’l-İslâm Mahmûd Efendi [ö. 1717]nin müftü oluşuna 

tarihlerinin yanında, 33 lügazı, 58 muamması, rubaîleri ve kıt’aları vardır. Her türü 

denemeğe çalışan Vahyî’nin, biçimde mükemmelliği aradığı söylenebilir. 

Vahyî’nin şiirlerinde anlamın söze göre üstün olduğu görülür, anlam sözden 

önemli, geniş ve derindir. “Lütuf ve kereminin gül bahçesi o kadar geniş ve bol ki, 

yedi deniz onun bir goncasına kırağı yetiştiremez” anlamına gelebilecek beyitte, 

geçmiştir. 

Lutf u keremüŋ gülşeni vâsi‘ şu kadar kim 

Bir ğonçesine jâle yetişmez yedi deryâ 

(K. 3/30) 

yetişmez sözcüğü ‘yetiştiremez’ anlamında kullanılarak anlam, sözden öne 

Şiirde, anlam derinleşip genişledikçe gerçeğin anlatılması sınırlı kalmış, 

anlam derinliğine yeterli olmamış ve bu yüzden hayal öğelerine başvurmak gereği 

duyulmuştur. “Fikrim, öyle süslü maarif gül bahçesidir ki, (o bahçenin) her gül 

yaprağı, inceden inceye düşünceme bir imzadır.” biçiminde günümüzün Türkçesine 

aktarılabilecek beyitte bu durum görülmektedir. 

31 

Fikrümdür o zîbende gülistân-ı ma‘ârif 

Her berg-i güli dikkat-i endîşeme imzâ 

(K. 3/10) 

Ahmet Mermer, “XVI. Yüzyıl Divan Şairi Fedayî ve İki Bahr-ı Tavili”, İlmî Araştırmalar, 

S. 14, Güz 2002, s. 121-129. 

11

Hz. Peygamberin övgüsünde yazılan bir kasidede, “Senin özelliklerini 

anlatma düşüncesinin parlaklığı, cilâcı olup kirli, paslı gönlümü cilâlı ayna hâline 

getirdi.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

Saykal-keş olup pertev-i endîşe-i vasfı 

İtdi dil-i pür-jengümi mir’ât-ı mücellâ 

(K. 3/21) 

Hz. Peygamberi övmenin değil, övmek düşüncesinin, kirli gönlü, cilâlı ayna 

hâline getirdiği ifade edilerek hayal, bir adım daha ileriye götürülmüştür. 

Vahyî’nin şiirlerindeki dil ve anlatım XVII. yüzyıl divan şiirinin bildik, 

tanıdık şiir dili ve anlatımıdır. Onun hayal dünyasında zaman zaman soyut şeyler 

somutlaştırılır. Örneğin şairlik gücü, bir yerde, anlam incileri saçan bir denize 

benzetilirken (K. 3/9), bir yerde, şirin incilerin bulunduğu bir okyanusa (K. 4/31); 

başka bir yerde ise, alıcı kuşa benzetilir (K. 6/12); hayal, bir yerde, inciler saçan 

kalemin hareketinin rüzgârına benzetilirken (K. 3/12) başka bir yerde, çerağa 

benzetilir (K. 3/15); bahar, hançere (K. 28/1); ümit, kuşa; hevesin de balığa (G. 2/1) 

benzetildiği görülmektedir. 

Hayal, gerçekten çok geniş ve hatta sınırsız olduğu için bu hayallerin 

derinliklerine inebilme çabası insan mantığının zorlanması sonucunu doğurmuştur. 

Böylece her şeyin mübalâğalı olarak düşünülmesi gerekmiş, bu da Vahyî’nin şiirinde 

mübalâğanın çok kullanılmasına yol açmıştır. Şiirde mübalâğa arttıkça ve üstelik 

hayalî öğeler mübalâğalarla anlatıldıkça bunların insan zihninde canlandırılması da 

zorlaşmıştır. “Gönül süsleyen iyilik hançerinin bahçıvanı, sıkıntı gülüyle göğsümü 

doldurup orayı bir güllük hâline getirdi.” biçiminde günümüzün Türkçesine 

aktarılabilecek beyitte, 

Bâğbân-ı hancer-i lutf-ı dil-ârâ sînemi 

Verd-i zahm ile pür idüp bir gülistân eyledi 

söylenilmek istenilen şeyin daha iyi anlaşıldığı görülecektir. 

(K. 25/2) 

12

Bir Hint üslûbu olarak şairlerin, şiirin konusunu değiştirmeleri ve ele aldıkları 

konulara değişik yönlerden bakmaları, birbirine aykırı anlamlar ve mazmunların 

ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bu üslûp şiirinde, mübalâğa yanında tezat sanatının da 

çok kullanılması bunun sonucu olmuştur. Böylece şiirdeki tezatlar, insan zihnini 

şaşırtan ve uğraştıran öğelerden biri olmuştur. 32 

tezatları görmek mümkündür. 

Olalı tab‘-ı cüvânan lutf-düşmen cevr-dost 

Oldı nâ-çâr ehl-i ‘irfan lutf-düşmen cevr-dost 

Vahyî’nin şiirlerinde de bu türden 

(G. 20/1) 

“Gençlerin tabiatı, iyiliğe düşman sıkıntıya dost olalı beri, irfan sahibi 

kimseler de çaresiz, iyiliğe düşman sıkıntıya dost oldu.” biçiminde günümüzün 

Türkçesine aktarılabilecek beyitte, lutf-düşmen cevr-dost ifadesini anlamlandırmak 

gerçekten güçtür. 

Vahyî, edebî sanatları kullanmakta ustadır. Teşbih, istiare, mecazımürsel, 

tenasüp, hüsnütalil, tevriye, tezat ve özellikle leffüneşir gibi sanatları başarıyla 

kullanır. Kültür ve dilin yapısında tabiî olarak var olan benzetme, geçici anlam ve 

ödünç anlamların yanı sıra teşbihler, mecazlar ve istiareler bulmakta güçlük çekmez. 

Yine dönemin bir üslûp özelliği olarak onun şiirlerinde, ince hayalleri, özgün 

benzetmeleri görmek mümkündür. “Övgü sona erdiğinden selâma geç, çünkü selâm, 

parmağa benzeyen şiirin sonuna yüzüktür.” biçiminde günümüzün Türkçesine 

aktarılabilecek beyitte, 

Na‘t irdi çünki ğâyete başla tahiyyete 

Engüşt-i hatm-i nazma tahiyyet nigîndür 

(K. 8/58) 

Şair, parmağı, kaside nazım türü naatın en son bölümüne, o bölümde yapılan 

duayı ise, yüzüğe benzeterek belki o zamana değin karşılaşılmamış özgün bir 

benzetme örneği sergilemiştir. 

32 

Prof. Dr. Halûk İpekten, Nâ’ilî: Hayatı, Edebî Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin Açıklamaları, 

Ankara, Akçağ Yayınları 67 Kaynak Eserler: 4, 1991, s. 63-64. 

13

Zülf fevvâre havz çâh-ı zekan 

Selsebîl-i cinândur ‘arakuŋ 

(G. 162/2) 

“Saçın fıskiye, çene çukurun havuz, senin terin cennetin billûr suyudur.” 

biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitteki benzetmeler de aynı 

biçimdedir. 

XVII. yüzyıl, Türk edebiyatının hemen her dalında olduğu gibi şiirde de en 

gelişmiş yüzyılıdır. Söz, ince ve nazik de olsa derin anlamları ve geniş hayalleri 

anlatmağa yetmez. Daha önce kullanılan sözler istenileni anlatmak için yeterli olsa 

da bu üslûpta yeni anlamlar ve hayaller için yeni sözcükler arayıp bulmak 

gerekmiştir. Türkçe sözcüklerin yerine daha çok Arapça ve Farsça sözcükler 

yeğlenmiş; hatta o güne değin duyulmamış sözcükleri kullanmak moda olmuştu. 

“Senin yanağına meyletmede rakibin taşlamasına bakmayız, gül toplayan yanağına 

bakar, dikene bakmayız.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

Meyl-i ruhuŋda ta‘ne-i ağyâra bakmazuz 

Gül-çin ruhına dîdelerüz hâra bakmazuz 

(G. 117/1) 

Farsça sözcüğe Türkçe ek getirilerek çekime giren “dîdelerüz” sözcüğü bu 

konuda bir fikir verebilir. 

Vahyî, her şair gibi divan şiirinin önemli kişilerini okumuş, incelemiş, 

kimilerinin şiirlerine nazireler yazmıştır; fakat Vahyî’nin şiirleri üzerinde doğrudan 

doğruya bir şairin etkisi vardır denilemez. Yüzyıllar boyu aynı konuların işlenmesi 

dolayısıyla klâsik şiirde benzer söyleyişler ve mazmunlar oluşmuştur, tabiî olarak 

Vahyî’nin şiirlerinde de başka şairlerin şiirleriyle denklik kurulabilecek benzer 

söyleyişler ve mazmunlar vardır. Yalnız şunu unutmamak gerekir ki, bu tür dil, ifade 

ve mazmun benzerlikleri karşılaştırmalı bir inceleme sonucunda hemen hemen her 

şairin divanında görülebilir. 

Seyyid Muhammed-i Vahyî de kimi şairlerin şiirlerine tahmislerde bulunduğu 

gibi kimilerine de nazireler yazmıştır. Beşleme anlamında olan tahmis, aslında bir 

14

muhammestir. Bir gazelin ya da bir kasidenin her beytinin önüne veya arasına aynı 

vezin ve kafiyede üç dize eklenerek muhammes hâline getirmeğe tahmis etme ve 

ortaya çıkan muhammese de tahmîs denir. Vahyî, Nâdirî [1572?-1627]’nin bir naatına, 33 

Şeyhü ’l-İslâm Yahyâ Efendi [1553-1644]nin bir gazeline, 34 

Nasûhî ve ‘Avnî Efendinin 

birer gazellerine tahmiste bulunmuştur. 

Vahyî’nin Dîvân’ında müzeyyel gazeller ve nazireler de vardır: 75 ve 166. 

gazeller kaynatası Nazmî [ö. 1701]’ye, 86. gazel Müftî Mahmûd Efendinin oğlu 

‘Abdu’r-rahîm Efendiye, 109. gazel ise, kime zeyl olduğu belli olmayan müzeyyel 

gazellerdir. 42. gazel ‘İlmî [ö. 1718]’ye, 91. gazel yine kaynatası Nazmî Efendiye, 93. 

gazel Kâşif [ö. 1670]’e, 134. gazel ‘Abdî’ye, 158. gazel Hüsnî’ye, 176. gazel ‘Osmân- 

zâde Tâ’ib [ö. 1724]’e, 188, 230 ve 234. gazeller Antakî-zâde Feyzî Efendiye, 197. 

gazel Nazîf’e, 255. gazel de Şehrî Çelebiye naziredir. 

Yayımlanan divanlarda, Vahyî’nin şiirlerine nazire yazıldığına tesadüf 

edilmedi. Ancak Recâizâde Ahmed Cevdet [ö. 1831]’in Nevâdirü ’l-Âsâr fî Mütâla‘ati 

’l-Eş‘âr adlı eserinde, Vahyî’nin dokuz beytinin seçkiye alındığı görülmüştür. 35 

Seçkiye alınan beyitler şunlardır: 

33 

34 

35 

Ruh turreye turre ruh-ı zîbâya münâsib 

Gül sünbüle sünbül gül-i ra‘nâya münâsib 

‘Aceb mi eylese sad pâre inkisârum anı 

O mâhı eyledi hod-bîn ü hod-nümâ mir’ât 

(20/176) 

(38/346) 

Dr. Numan Külekçi, Ganî-zâde Nâdirî ve Dîvânından Seçmeler, Ankara, Kültür Bakanlığı 

Yayınları: 1016 Kaynak Eserler Dizisi: 22, 1989, s. 150-153. 

Şeyhü’l-İslâm Yahyâ, Dîvân, [Hazırlayan:] Dr. Hasan Kavruk, Şeyhülislâm Yahyâ Divânı, 

Ankara, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 3557 Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 1255 

Divanlar Dizisi: 13, 2001, s. 306, G. 282. 

Recâizâde Ahmed Cevdet, Nevâdirü ’l-Âsâr fî Mütâla‘ati ’l-Eş‘âr, Hazırlayanlar: Prof. Dr. 

Abdulkerim Abdulkadiroğlu, Yrd. Doç. Dr. Mehmet Sarı, Ankara, 1998. 

15

Şarâb-ı bûs-ı lebüŋle pür itmek olmadı hayf 

Elümde böyle tehî kaldı sâğar-ı ümmîd 

Zevk-i visâli fürkat-i yâri bilen bilür 

Keyf-i şarâbı renc-i humârı bilen bilür 

Ne dil olur heves-i lutf-ı yârdan fâriğ 

Ne yâr olur sitem-i bî-şumârdan fâriğ 

Âh-ı cangâhuŋdan aŋlandı göŋül fürkatdesüŋ 

Sûzişüŋden fehm olundı âteş-i hasretdesüŋ 

Zülf ü ruhsâruŋa ‘âşık iki âvâreŋdür 

Ey şeh-i tahtgeh-i hüsn ü bahâ sünbül ü gül 

‘Âşıkuz ol şûha ağyâr-ülfet olsun olmasun 

‘Andelîbüz ol güle hâr-ülfet olsun olmasun 

Âh eyle dem-be-dem eser olmazsa olmasun 

‘Arz it niyâzı kârger olmazsa olmasun 

(53/491) 

(138/1290) 

(199/1858) 

(233/2182) 

(243/2278) 

(293/2769) 

(293/2770) 

Nazire geleneği hakkında bilgi vermesi bakımından şu beyit dikkat çekicidir: 

Bu şi‘r-i pâke tanzîr istedükde VAHYÎ-i gûyâ 

Gürûh-ı nükte-sencan dâmen-i a‘zâra yüz sürmiş 

(G. 136/7) 

16

Bu beyitten, nazire yazmak isteyenlerin şairinden izin aldıkları 

anlaşılmaktadır. Nazire ile ilgili en son yayımlanan bir makalede, böyle bir izinden 

söz edilmemektedir. 36 

1. Kendi Şiiri ve Şairliği Hakkındaki Değerlendirmeleri 

Klâsik edebiyatın şairleri, her afakî varlığa edebî bir titizlikle yaklaştıkları 

gibi, bizzat kendilerine, şair olarak tab’larına (yani tabiatlarına, iç âlemlerine, 

gönüllerine, düşünce ve hayal dünyalarının derinliklerine), şiir olgusuna, sanat ve 

edebiyat gerçeğine de aynı araştırmacı gözle bakmasını bilmişler; şiirlerinde ve edebî 

yazılarında şiir ve sanat ile ilgili değerlendirmelerini doğrudan veya dolaylı olarak 

şiir diliyle ifade etmişlerdir. 37 

Vahyî, Hz. Peygamberin övgüsünde sunduğu hâmem ve ‘âlemdür redifli 

kasidelerinde şairliği üzerine birtakım çağrışımlar geliştirmiştir: 

“Kalem, delikanlı bir memur, sevgililer topluluğunun padişahıdır.” (K. 10/1), 

“cazibeler bahş eden esmer, kara yağız, nazik bir gençtir.” (K. 10/2), “sürekli hat için 

gözyaşı akıtan âşıkların gözüdür.” (K. 10/3), “sanki anlam satırlarına müşk yağdıran 

bir kum hokkasıdır.” (K. 10/4), “her vakit, mazmun gülü taze kalan sonbaharsız bir 

gül bahçesidir.” (K. 10/5), “herkesten umudunu kesen, kendi başına kalanların 

önderidir.” (K. 10/6), “hikmetli anlamların alıcı doğanına güzel bir yuvadır.” (K. 

10/7), “düşüncelerin şuh tabiatı güzeline, inciler saçan bir dudaktır.” (K. 10/8), 

“anlam askerlerinin konağı, ferahlık veren bir yerdir.” (K. 10/9), “gönül sedefinde 

beslenmiş incilere bir iptir.” (K. 10/10), “söz ve anlam güzellerinin padişahı, ay 

yüzlülerin başbuğudur.” (K. 10/11), “Allah katından gönül ehline bir armağandır.” 

(K. 10/12), “düşmanın kin tutan kalbine öldürücü bir süngüdür.” (K. 10/13), 

“hasmının başına kılıç çeken amansız bir Rüstemdir.” (K. 10/14), “sözlerin ruhunu 

36 

37 

Yard. Doç. Dr. M. Fatih Köksal, “Nazire Kavramı ve Klâsik Türk Şiirinde Nazire 

Yazıcılığı”, Diriözler Armağanı Prof. Dr. Meserret Diriöz ve Haydar Ali Diriöz Hatıra 

Kitabı, Hazırlayanlar: Yard. Doç. Dr. M. Fatih Köksal, Ahmet Naci Baykoca, Ankara, 2003, 

s. 215-290. 

Prof. Dr. Muhammet Nur Doğan, “Klâsik Edebiyatımızda Sanat ve Şiir Felsefesi (poetika)”, 

Eski Şiirin Bahçesinde, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2002, s. 101-102. 

17

nükteyle besleyici ve anlam bedenine candır.” (K. 10/15), “mucize beyanlıdır.” (K. 

10/16), “hattıemandır”, (K. 10/17), “‘Urfî [ö. 1590]’nin şiirinin en güzel beytinin 

gözüne, Isfahan sürmesidir.” (K. 10/18), “övgü bahçesinde dolaşalı, bir cennet 

sülünüdür.” (K. 10/19), “naatının kokusunu açıklayalı meleklerin buhurdanıdır.” (K. 

10/20), “Hz. Peygamberin övgüsünde, meleklerin kıskancıdır.” (K. 10/21), “saygın 

elçinin naatının mumuna sanki şamdandır.” (K. 10/22), “Hz. Peygamberi övme 

göğünde güneş ile eştir.” (K. 10/23), “naat sarayının eşiğinde hizmet edenlerin en 

aşağısıdır..” (K. 10/24), “yıldızsız bir gökyüzüdür.” (K. 10/25), “temiz naatının gül 

bahçesinde inleyen bir bülbüldür.” (K. 10/26), “Hz. Peygamberin övgüsünün yolunda 

yüzünü toprağa süreli âlemin can muskasıdır.” (K. 10/27), “övücülerin en acizidir.” 

(K. 10/28), vb. vb. 

Hz. Peygamberin övgüsünde yazılan, sanki XVII. yüzyıl şairi Nef‘î [ö. 

1635]’nin sözüm redifli şiirini hatırlatan ve ilk on beyti sözüm sözcüğüyle başlayan 

‘âlemdür redifli yedinci kasidede, Vahyî, Nef‘îce bir övünmeyle sözünün 

niteliklerini şöylece sıralar: 

“Sözüm, dirilik suyudur.” (K. 7/1), “nükteli söz söyleyenlerin kadehinin 

şarabı olup azıcık artığı, âlemin ağız ağıza dolu kadehidir.” (K. 7/2), “her zaman gül 

bahçesinin hikmet baharıdır ve onun gül yaprağının değeri, âlemin gül bahçesine 

(bedeldir).” (K. 7/3), “dikkat denizinin muciz okyanusudur.” (K. 7/4), “anlam 

kalbinin duru şarabının kadehidir.” (K. 7/5), “sözümün her beyti, nükteli söz 

kullananlara, âlemin şaşkınlık verici birer kasidesidir.” (K. 7/6), “nazire yazması 

imkânsız olanların diline, âlemin dilinin çözülmesine yardımcı olacak ilâcın 

muskasıdır.” (K. 7/7), “fesahat tacının cevheridir.” (K. 7/8), “cennetin hurisidir.” (K. 

7/9), “bilimler altın ve gümüşünün mahzeni, gizli nüktesi, âlemin saklı hazinesidir.” 

(K. 7/10), vb. 

Şairlerin her şeye araştırıcı dikkati gözüyle bakmaları, onları aynı zamanda 

edebî düşünce alanında da söz söyleyen ve şiir yazan insanlar hâline getirmiştir. 

Hatta bu durum bazı şairlerde öylesine gelişmiştir ki, şiir ile ilgili sorunları, söz gelişi 

divanların önsözlerinde düz yazıyla doğrudan doğruya ifade ederken veya bizzat 

18

şiirlerinin içinde ve şiirin konusu olarak işlediklerinde bu şairlerin artık satırlar 

arasında birer sanat, edebiyat ve şiir filozofu olarak karşımıza çıktığını hissedersiniz. 

Bazen mesnevîlerin bağımsız bölümlerinde (örneğin “Der Vasf-ı Suhan”, 

“Der Vasf-ı Şi‘r” gibi başlıklar altında), bazen divanların önsözlerinde, zaman zaman 

kasidelerin övgü kısımlarında veya gazellerin özellikle makta beyitlerinde söze, 

hayale, söz ve anlam ilişkilerine; şairin şiir ve edebiyattaki konumuna; söz ve anlam 

sanatlarına; sanata, bir sanat kolu olarak edebiyat ve özellikle şiire dair klâsik 

şairlerin estetik (daha doğrusu şiirlik) değerlendirmelerine her zaman rastlamak 

mümkündür. 38 

Vahyî’nin kendi şairliği ile ilgili, çoklukla gazellerin makta beyitlerinde yer 

alan düşüncelerini, günümüzün Türkçesi ile vermeyi uygun görüyoruz: 

Nutkumı bezl-i hâs u ‘âm itmem 

Bilürüm gevher-i yegânîdür 

(K. 9/30) 

“Tek cevher olduğunu bildiğim konuşmamı, halka ve ileri gelen kimselere 

bol bol harcamam.” 

Sözüm âb-ı hayâtdur kalemüm 

Kevser-i feyz-i nâdirânîdür 

“Sözüm, dirilik suyudur; kalemim, bulunmaz bolluk Kevser’idir.” 

(K. 9/40) 

Vahyî, öbür divan şairleri gibi kendisini övmekten geri kalmaz, hatta İran 

şairlerini bu konuda hafife bile alır. 

38 

Bir remzümi fehm ideydi Sâ’ib 

Olurdı hayâl-i şi‘re tâ’ib 

(K. 2/17) 

Doğan, “Klâsik Edebiyatımızda Sanat ve Şiir Felsefesi (poetika)”, Eski Şiirin Bahçesinde, s. 

102. 

19

“Sâ’ib, meramımı anlayabilseydi, şiirde hayal kurmağa tövbe ederdi.” 

Bir nüktemi fehm eylese feyzinden olurdı 

Fevvâre-i hikmet kalem-i ‘Urfî-i dânâ 

(K. 3/14) 

“Bilgin ‘Urfî, benim bir nüktemi anlasaydı, (nüktemin) feyzinden onun 

kalemi hikmet fıskiyesi olurdu.” 

Eger şeh-bâz-ı tab‘um ‘âleme açsa per-i i‘câz 

Hezâran Sâ’ib ü ‘Urfî vü Hassânı şikâr eyler 

(K. 6/12) 

“Şairlik gücümün alıcı kuşu eğer mucize söz söyleme kanadını açsa, binlerce 

Sâ’ib, ‘Urfî ve Hassân’ı avlar.” 

Vahyî, öte yandan yalnızca İran şairlerine değil, herkese meydan okur. 

Suhanverân-ı zamâna salâ gelen gelsün 

Dem-i mübâhase vü imtihân-ı ‘âlemdür 

(K. 7/15) 

“Dönemin söz ustalarına meydan okuyorum, buyurun gelin, âlemde imtihan 

ve iddialaşma zamanıdır.” 

Bu nev-zemînüme tanzîre eylesün akdâm 

O kim yegâne-rev-i şâ‘irân-ı ‘âlemdür 

(K. 7/16) 

“Bu yeni tarzıma, ileri gelenler nazire yazabiliyorlarsa yazsınlar, Vahyî, 

bütün şairlerin en önde gidenidir.” 

Kendi şiirinin kıskanıldığından da söz etmektedir. 

Benem ol şâ‘ir-i bî-bâk ki her mazmûnum 

Reşk-i ihvân u hased-kerde-i yârân oldı 

(K. 21/18) 

20

kıskandırdı.” 

“Ben korkusuz bir şairim ki, her mazmunum, dostları ve kardeşleri 

VAHYÎ gibi bir nâdire-perdâz-ı zamânem 

Eş‘âruma her şûh-ı suhanver hased eyler 

(G. 58/9) 

“Vahyî gibi zamanın bulunmaz söz tertipçisiyim, şiirlerimi her şair kıskanır.” 

VAHYÎ bu şi‘r-i ter-i nâdire-ta‘bîri görüp 

Ancak erbâb-ı suhan sanma cihan reşk eyler 

(G. 59/7) 

“Ey Vahyî! Bu bulunmaz tabirli, yeni şiirini görüp de kıskananlar, yalnızca 

söz ustaları değil bütün âlemdir.” 

Zülâl-i nazm-ı pâküŋ eyle cârî bâğ-ı i‘câza 

Ki VAHYÎ sâha-gerdân-ı suhan mahrûrlardur hep 

(G. 14/7) 

“Ey Vahyî! Temiz şiirinin saf suyunu, güzel söz söyleme bahçesine akıt ki, 

söz meydanında dolaşanlar (şairler) hep susuzluğa yanmışlardır.” 

Vahyî, söz meydanında kendisini tek başına, rakipsiz görür. 

Gûş eyleyüp bu nazm-ı belâğat-nizâmını 

Bildüm zebân-ı tâzede VAHYÎ ferîd olur 

(G. 79/5) 

“Vahyî’nin belâgat nizamlı şiirini dinledikten sonra yeni üslûpta tek başına 

olduğunu anladım.” 

VAHYÎ bu tab‘-ı pâk ile ‘âlemde var mıdur 

Meydân-ı nazm-ı tâzede saŋa harîf olur 

(G. 80/5) 

“Ey Vahyî, dünyada, bu saf yaratılışla, yeni şiir meydanında sana arkadaş 

olan var mıdır?” 

21

Nev-tarz u nev-edâ vü nev-îcâd u nev-zuhûr 

Eş‘ârı dehre VAHYÎ-i nâzük-şiyem komış 

(G. 130/7) 

“Nazik yaratışlı Vahyî, yeni üslûp ve edalı; yeni çıkmış ve icat edilmiş 

şiirlerini dünyaya getirdi.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

poetika bakımından nev-tarz, nev-edâ, nev-îcâd, nev-zuhûr gibi tabirlerle 

karşılaşılmaktadır. Bunlar arasındaki farkları araştırarak örnekler verebilmek başka 

bir çalışmanın konusudur. 

VAHYÎ-i i‘câz-nümâ yazmadı bu şi‘rini tâ 

Tâze zemin tâze edâ tâze cevâb olmayıcak 

(G. 154/5) 

“Mucize gösteren Vahyî, yeni zemin, yeni eda, yeni cevap olmayıncaya dek 

bu şiirini yazmadı.” 

2. Başkalarının Şiiri ve Şairliği Hakkındaki Değerlendirmeleri 

Dîvân-ı Vahyî’nin son sayfasında oğlu Feyzullâh Efendinin Dîvân’ın tertibi 

hakkında düşürdüğü tarihte, şairin şiiri ile ilgili değerlendirmeler vardır. 

Târîh-i Tamâm şüden ve Nüvişten Tertîb-i Dîvân 

Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - - 

01. Hazret-i Vahyî Efendi ‘ilm ü ‘irfân ma‘deni kim 

Eyledi tedvîn-i nazmın ol belîğ-i nükte-pîrâ 

02. İtdi ol tekmîl-i dîvân yirmi yaşında velîkin 

Soŋra çok eş‘âr andan hârice itmişdi imlâ 

03. ‘Azm-i ‘ukbâ itdiginden çün mürûr itdi iki yıl 

Cem‘-i külliyât itdüm rûh-ı vâlid şâd ola tâ 

04. Bâ-belâğat bâ-nezâket pür-sanâyi‘ tâze lehce 

Böyle bir dîvân oldı misli anuŋ var mı âyâ 

22

05. Ser-be-ser tertîb üzre cem‘in itmâm eyledükde 

Didi târîh aŋa Feyzî nazm-ı dîvân oldı zîbâ 

Tezkirelerde ise, şairin şiirinin değerlendirilmesi hakkında yeterince bilgi 

yoktur. Safâyî, “Eş‘ârı latîf-i bî-bezl ü güftârı nazîf ve gâyet güzeldür.” derken 39 

Sâlim, “... sâir ma‘ârifden gayri eş‘âr-ı semti dahı latîf-i ber-vücûd-ı şerîf idi.” 

demekle 40 

yetinir. 

3. Ahenk Öğeleri 

a. Söz Tekrarları 

Klâsik edebiyatta sözcük ve sözcük öbeklerinin yinelenmesine dayalı bir 

anlatım tekniğinden söz edilir. Kimi söz ve söz öbeklerinin belirli aralıklarla 

yinelenmesinden doğan ahenk, anlamla bütünleştiği zaman, şiirlik bir vazife icra eder 

ve dileğin etkili bir biçimde sunulmasını sağlar. 41 

Özellikle sözcük ve öbeklerinin, bütün bir dizenin yinelenmesi ses açısından 

bir etkileme sağlamakta, bir uyum, bir ritm oluşturmakta, tıpkı, müzik yapıtlarında 

zaman zaman ana ezginin yinelenmesi ya da çeşitlemelerle anımsatılmasında olduğu 

gibi, dinleyende uyanan ses imgesini pekiştirmektedir. 42 

(1) Birli Söz Tekrarları 

Bu öbekte yer alan tekrarlarda, ses veya anlamı vurgulanmak istenen bir 

sözcük, ilk dizede söylenmekte ikinci dizede yinelenmektedir, bazen de sözcüklerin 

aynı dizede tekrarlandığı da görülür. Birinci dizedeki sözcüğün ikinci dizede 

yinelenmesi: 

39 

40 

41 

42 

Safâyî, Nuhbetü ’l-Âsâr min Fevâ’idi ’l-Eş‘âr, s. 328. 

Sâlim, Tezkire-i Şu‘arâ, s. 703. 

Dr. Muhsin Macit, Divân Şiirinde Âhenk Unsurları, Ankara, Akçağ Yayınları: 140, 1996, 

s. 20. 

Doğan Aksan, Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, Ankara, Engin Yayınevi, 3 1993, s. 218. 

23

VAHYÎyâ sanma gül-i gülzâr-ı Firdevsi ‘izâr 

Nev-demîde sünbül-i sahrâ-yı cânı sanma hat 

Görürse h v âbda çeşm-i küşâde havf eyler 

O rütbe dîde-i baht oldı h v âbdan mahzûz 

Rûy-ı pâküŋde gören dir kâkül-i müşgînüŋi 

Şîşe-i billûra ‘anber-bû komış kâkül degül 

Kimi tekrarlarda aynı sözcüğün üç-dört kez yinelendiği görülür: 

Biŋ cân ile bende olsam itmeŋ ta‘yîb 

Ruh ferruh u ğamze ferruh u yâr ferruh 

Göŋül oldı bâğ-ı ‘ışkuŋ rehi eşk ü reh-beri âh 

Bu ne gülsitân-ı ğamdur reh ü reh-nümûdı âteş 

Nev-tarz u nev-edâ vü nev-îcâd u nev-zuhûr 

Eş‘ârı dehre VAHYÎ-i nâzük-şiyem komış 



(G. 142/5) 

(G. 145/4) 

(G. 177/2) 

(R. 4-VII/2) 

(G. 126/3) 

(G. 130/7) 

(G. 154/5) 

Kimi tekrarlarda, birinci dizenin başındaki sözcüğün, ikinci dizenin sonunda 

yinelendiği görülür: 43 

43 

Reddü ’l-Acûz Ale ’s-Sadr: Şiirde beytin, düz yazıda da bir cümlenin veya ibarenin sonunda 

yer alan sözcüğü kendisinden önce yinelemektir. Sözlük anlamı, ‘sonu başa çevirmek’tir. 

Zira acûz düz yazıda ibarenin sonu (fâsıla), şiirde beytin son kısmı, sadr düz yazıda cümle 

başı, şiirde beytin ilk başı demektir (Birinci dizenin son sözcüğüne arûz, ikinci dizenin ilk 

sözcüğüne ibtidâ, her iki dizede arada kalan sözcüklere de haşiv adı verilir.). M. A. Yekta 

Saraç, Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, İstanbul, Bilimevi, 2 2001, s. 237. 

24

Açılursa bu pîç ü tâbı dilüŋ 

Yine ol gül-‘izâr ile açılur 

Kimüŋ âğuşın itdüŋ reşk-sâz-ı hâle ey meh-rû 

(G. 78/4) 

Benüm gibi bu şeb encüm-şumâr-ı makdemüŋ kimdür 

(G. 95/2) 

Ârzû güm-geşte-i fikr-i hat-ı cânândur 

İdemem ey dil senüŋle cüst-cûy-ı ârzû 

(G. 222/3) 

Birinci dizenin başındaki bir sözcük, ikinci dizenin başında da yinelenir. Bu 

sözcükler çekimli de olabilirler. Bu durumu, paralellik çerçevesinde değerlendirmek 

gerekir: 

(2) İkilemeler 

Hem evvel-i lafz-ı ibtidâsuŋ 

Hem âhir-i harf-i intihâsuŋ 

Yâ Rab be-havf-keşî-i Yahyâ 

Yâ Rab be-kabûlî-i temennâ 

Kimüŋle âşnâsın mahrem-i ‘ayş ü demüŋ kimdür 

Kime nezzâre-pâş-ı ‘işvesin dil-hurremüŋ kimdür 

Ey çeşmi bâzâr-ı vefâ ey rûyı gülzâr-ı recâ 

Ey serv-i bostân-ı hayâ dil saŋa oldı mübtelâ 

(K. 2/44) 

(K. 2/68) 

(G. 95/1) 

(K. 26/14) 

İkileme, Türkçede, anlamı güçlendirmek için aynı sözcüğün yinelenmesini, 

anlamları birbirine yakın ya da karşıt olan veya sesleri birbirini andıran sözcüklerin 

yan yana kullanılmasını anlatan bir terimdir. İkilemeler, şiirde ahengi sağlamakla 

25

kalmaz; ayrıca anlamın pekiştirilerek etkili bir biçimde sunulmasına yardım eder. 

Hatta ikilemelerle şiirin anlamı arasında öyle bir bütünleşme olur ki, şiirdeki örgü, 

sözcüklerle çizilen resme yaklaşır. 44 

(3) İkili Söz Tekrarları 

Ne şevk şevk-i hayât-âver-i tahayyül-i dost 

Ne şevk şevk-i beşâşet-resân-ı ‘âlemdür 

Vasf-ı dehenüm ağzına almaz dimiş ol mâh 

Yok yok bunı VAHYÎ-i suhan-sâz götürmez 

Çü itdi şûh müjeŋ cünbiş-i Vefâ-âmîz 

Ümîd-i vuslatuŋa tâze tâze başlayalum 

Mâh eylemezdi cismini reşk-ile dâğ dâğ 

Hâl-i siyâh-ı ‘ârız-ı hûbâna bakmasa 

Olursa ol murakka‘ pâre pâre 

Medâr olur yine bir pâre kâra 

(K. 7/32) 

(G. 115/7) 

(G. 189/4) 

(G. 258/2) 

(L. 10/5) 

Birinci dizenin başındaki ve sonundaki bir sözcük, ikinci dizenin başında ve 

sonunda da yinelenir. Bu sözcükler çekimli de olabilirler. Bu durumu, paralellik 

çerçevesinde değerlendirmek gerekir: 

44 

Ey mahzen-i Kevser-i tecellî 

Ey micmer-i ‘anber-i tecellî 

Macit, Divân Şiirinde Âhenk Unsurları, s. 42. 

(K. 2/29) 

26

Ey ma‘den-i dürr ü gevher-i ‘ışk 

Ey nâfe-i müşg-ezfer-i ‘ışk 

Bu ne hâl ü ne zülf-i zîbâdur 

Bu ne çîne ne dâm-ı belâdur 

Yine ol mâh-‘izâruŋ lebini yâda getürdüm 

Yine keyf-i mey-i nâbı dil-i nâ-şâda getürdüm 

(K. 2/33) 

(G. 67/1) 

(G. 193/1) 

Bazen yinelenen sözcüklerin yalnızca ikinci dizede yinelendikleri görülür: 

Bir serv-i bülend-i çimenistân-ı vefâsuŋ 

Kâmet saŋa sen kâmet-i bâlâya münâsib 

Ruhsâruŋı zülfüŋle görenler didi hakkâ 

Meh hâleye hâle meh-i ğarrâya münâsib 

Dil rûyuŋa meyl itdi didüm didi o fettan 

Bülbül güle gül bülbül-i şeydâya münâsib 

(G. 13/2) 

(G. 13/3) 

(G. 13/4) 

İlk dizede söylenen sözcüklerden ikisinin, ikinci dizede çapraz olarak 

yinelendiği görülür: 

görülür: 

‘İzâr-ı şâhid-i bâzâr ‘âşık-ı ğâze 

O fitne-‘ârıza ammâ ki ğâze ‘âşıkdur 

(G. 72/3) 

Birinci dizede söylenen sözcüklerin ikinci dizede de aynı sırayı izlediği 

27

Çü mihr ü mehle felek tâze dâğlar yakmış 

(4) Üçlü Söz Tekrarları 

Meger ki mihr-i ruh-ı yâre tâze ‘âşıkdur 

Ne dem ki fikr-i ‘izâr u lebüŋle âh iderüz 

O âh ile ruh-ı mihr ü mehi siyâh iderüz 

Ekl iden bel‘ itmez anı def‘ ider 

Def‘ idüp terk itmez anı ref‘ ider 

Dil rûyuŋa meyl itdi didüm didi o fettan 

Bülbül güle gül bülbül-i şeydâya münâsib 

Cihanda âyîne-i kalb-i münkir-i ‘ışkuŋ 

Cilâsı kasvet olur kasveti cilâ olmaz 

Ne hâldür bu ticâret-girân-ı şâdînüŋ 

Gınâsı nekbet olur nekbeti ğınâ olmaz 

Meclis-i meyde bu şeb haylî münâsib düşdi 

Mey saŋa sen baŋa ben ‘işrete ‘işret ‘îde 

(5) Dörtlü Söz Tekrarları 

Cefâ-yı yâr dile lutf olur cefâ olmaz 

Belâsı fürkat olur fürkati belâ olmaz 

(G. 72/4) 

(G. 120/1) 

(L. 15/5) 

(G. 13/4) 

(G. 107/2) 

(G. 107/4) 

(G. 232/3) 

(G. 107/1) 

28

Biri zulmet birisi âb-ı hayât 

(6) Beşli Söz Tekrarları 

b. Ses Tekrarları 

Zulmeti ‘ayn-ı hayât âbı memât 

Ruh turreye turre ruh-ı zîbâya münâsib 

Gül sünbüle sünbül gül-i ra‘nâya münâsib 

(L. 32/2) 

(G. 13/1) 

Şiirde ahengi sağlayan öğelerin başında ses tekrarları gelir. Her dilin 

kendisine özgü bir sesbirimleri manzumesi olduğu ve ses örgüsünün bir dilden 

öbürüne değiştiği bilinmektedir. Şiir, yazıldığı dilin ses sisteminden alınma sesler 

üzerine kurulur ve onların yardımı ile iletilir. Şiirde ahengi sağlayan öğeler ölçü ve 

uyaktır. Bu iki öğe şiirdeki ses düzenlemelerini de belirler. Seslerin belirli aralıklarla 

yinelenmesi şiiri musikiye yakınlaştırır ve ahengin çekiciliğine dayalı bir hava 

yaratır. Mimarîde, resimde, heykelde, tefriş sanatlarda, musikide olduğu gibi 

edebiyatta da bir unsurun, bir sesin belirli aralıklarla yinelenmesi, insan üzerinde 

büyüleyici bir etki bırakır. 

Klâsik şiirdeki ses ve söz düzenlemelerini incelerken Türkçenin yapısı ile 

Arapça ve Farsçadan gelen sözcükleri göz ardı etmeden tekrarları, ölçü ve uyağı ve 

değişik denklikleri gösterge kabul ederek doğrudan metinleri değerlendirmek 

biçimsel incelemede sağlıklı sonuçlara ulaşmağı kolaylaştırır. 45 

(1) Paralellik 

Paralellik, şiir dilinde beyti oluşturan dizeler arasındaki benzer dil 

birliklerinin ve ölçülü sözcüklerin anlamla bütünleşen sesin eşliğinde paralel 

sıralanışıdır. Dörtlü, beşli söz tekrarlarında görülen aynı sözcüklerin beytin her iki 

dizesinde belli bir düzenle yinelenmesine karşılık paralellikte yalnızca aynı 

45 

Macit, Divân Şiirinde Âhenk Unsurları, s. 57-59. 

29

sözcüklerin değil, ses, anlam ve ölçü itibarıyla benzer sözcüklerin yinelenmesi söz 

konusudur. 

konusudur: 

i. Beyitte Paralellik 

Bu tür kullanışlarda beyti oluşturan iki dize arasında paralellik söz 

Hem râmiz-i remz-i kevn-i ‘âlem 

Hem ğâmiz-i ğamz-ı halk-ı âdem 

Mağlûb-ı hevâ vü nefs olupdur 

Mecrûh-ı belâ vü nefs olupdur 

Rahm ile himâyet eyle şâhâ 

Lutf ile şefâ‘at eyle şâhâ 

Na‘t itmede mâhir olmadıysa 

Vasf itmege kâdir olmadıysa 

La‘lüŋ var iken ğonçe-i handâna ne minnet 

Zülfüŋ var iken sünbül-i reyhâna ne minnet 

Güle sûret mi kodı ‘ârız-ı rengîn-i bütan 

Müle rağbet mi kodı la‘l-i güher-çîn-i bütan 

‘Âşıkuz ol şûha ağyâr-ülfet olsun olmasun 

‘Andelîbüz ol güle hâr-ülfet olsun olmasun 

(K. 2/45) 

(K. 2/55) 

(K. 2/60) 

(K. 2/88) 

(G. 18/1) 

(G. 202/1) 

(G. 213/1) 

30

Nice bir dîde bu âlâm ile giryân olsun 

Nice bir sîne bu ekdâr ile sûzân olsun 

(Mus. 6-V/1) 

Beyitteki paralellik, klâsik şiirde kullanılan ses tekrarına ve benzeşmesine 

dayalı sanatlardan tarsîyi hatırlatmaktadır; hatta aynısıdır. 46 

ii. Gazelde Paralellik 

Olmasa bunlar okınur mı kitâb 

Olmasa bunlar bilinür mi hisâb 

(L. 29/14) 

Klâsik şiirde özellikle redifli şiirlerde dikkati çeken bu paralelliklerin beyti 

aşarak gazel seviyesinde yapılanmış örnekleri de vardır: 

46 

Bu ne hâl ü ne zülf-i zîbâdur 

Bu ne çîne ne dâm-ı belâdur 

Bu ne ruhsâr-ı bî-nikâb olur 

Bu ne gencîne-i hüveydâdur 

Bu ne la‘lin leb ü ne mâye-i şevk 

Bu ne câm-ı mey-i musaffâdur 

Bu ne dil-cûy-ı ‘ârız-ı rengin 

Bu ne hoş-bûy-ı verd-i ra‘nâdur 

Bu ne nâzük hicâb-ı hî-dih 

Bu ne meşşâta-i füger-sâdur 

Bu ne hüsn-i safâ-füzûd olur 

Bu ne sultân-ı lutf-fermâdur 

Bir söz sanatı olarak, tarsî şiirde dizelerdeki sözcükleri sayı, ölçü ve uyak bakımından 

birbirine denk getirmektir. Buna tevâzün denir. Bu yolda yazılmış şiirler murassa adıyla 

anılır. Cem Dilçin, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih 

Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 517, 6 2000, s. 488. 

31

(2) Armoni 

Bu ne fikr-i visâldür ey dil 

Bu ne feth olmaduk mu‘ammâdur 

Bu ne kâkül ne kâmet-i dil-keş 

Bu ne sünbül ne serv-i a‘lâdur 

Bu ne nev-güfte şi‘r olur VAHYÎ 

Bu ne mu‘ciz-tırâz-ı ma‘nâdur 

(G. 67) 

Bir veya birkaç dizedeki seslerin birbirine uymasına, birbirleriyle veya bir 

anlama göre düzenlenmesine armoni denir. 

/r/ ve /y/ sesleri yinelenmektedir: 

Zevk ü safâsı ‘âlemüŋ tecribe olsa ser-te-ser 

Ru’yet-i rûy-ı yârdan olmaya VAHYÎyâ lezîz 

/n/, /z/ ve /r/ sesleri yinelenmektedir: 

/h/ sesi yinelenmektedir: 

/y/ sesi yinelenmektedir: 

Nâz eyleyeydi ol yüzi gülden niyâz-ı nâz 

Nâz ile dirdi dil-ber olan nâza nâz ider 

Nakd-i niyâz kîse-i ibrâza sığmamış 

Âh-ı dırâz dâ’ire-i râza sığmamış 

Var-ısa hayâl-i hatuŋı h v âbda gördi 

Kim hâle-i meh bedr-i ziyâdâra sarılmış 

(G. 41/5) 

(G. 51/3) 

(G. 127/1) 

(G. 129/4) 

32

Çü ğâze rû-nümûd olmış ruhında sürhî-i bûse 

Hıyefler mülk-i hüsn-i rûy-ı yâre yâd ayak basmış 

/â/, /e/ ve /i/ sesleri yinelenmektedir: 

/n/ sesi yinelenmektedir: 

4. Dil ve Üslûp 



Hırz-ı can genc-i nihan reşk-i cihandur kaplıca 

Dâ’imâ manzûr-ı ebnâ-yı zamandur kaplıca 

(G. 131/4) 

(G. 154/5) 

(G. 223/1) 

Vahyî’nin dili, dönemin bildik, tanıdık dilidir. Arapça ve Farsça 

tamlamalardan oluşan süslü ve ağır bir dildir. Külfetsiz ve yalın söyleyişlerle 

karşılaşılsa da o dönemin bir üslûp özelliği olarak duyulmamış sözcükleri kullanmak 

ya da Türkçe sözcüklerin yerine, Farsça veya Arapça sözcükleri kullanmak 

geçerliydi. 

Meyl-i ruhuŋda ta‘ne-i ağyâra bakmazuz 

Gül-çin ruhına dîdelerüz hâra bakmazuz 

“gözlerüz” yerine “dîdelerüz” sözcüğünün kullanılması gibi. 

Çâk-i sürâdik-i dey idüp hancer-i bahâr 

‘Ankâ-yı gülşen açdı yine şeh-per-i bahâr 

Bir gülşen-i feyzdür hayâlüm 

Pür-gûy ku‘aytdur makâlüm 

(G. 117/1) 

(K. 28/1) 

(K. 2/8) 

33

sürâdik ve ku‘ayt sözcükleri bu türden sözcüklerdir. Dîvân’da bu türden 

örnekleri fazlasıyla görmek mümkündür. 

Atasözleri ve deyimlerin söze kattığı anlam inceliklerinden öbür Türk şairleri 

gibi Vahyî de yararlanmıştır. Ancak bazı deyimlerde Farsça biçimler yeğlenmiştir: 

yüzü yerde ol- (rû-be-hâk ol- K. 4/47), yaka paça ol- (dest ü girîbân ol- K. 21/7), 

yerle bir ol- (hâk ile yeksân ol- G. 50/3), bir telde iki canbaz oynama- (bârîk resen 

iki cân-bâz götürmez G. 115/2), tuz ekmek hakkı (hakk-ı nân u nemek L. 3/6), fitne 

çıkar- (âteş-be-pâ kerden G. 168/3), korkulu ya da sabırsız bekleme (gûş ber bang G. 

172/4). 

Dîvân’da döneminin yaygın bir özelliği olarak Farsça zincirleme tamlamalar 

da kullanılmıştır: 

Bâd-ı reviş-i kilk-i güher-rîz-i hayâlüm 

Şem‘-i hüner-i Hâfız-ı şûhı ider itfâ 

Beyitte yalnızca ider sözcüğü Türkçedir; onun dışındakiler tamlamadır. 

Bazen Farsça beşli zincirleme tamlamalar da görülür: 

Ceyş-i zalâm-ı hecr-i dildâr-ı pür-cefâyı 

Def‘ itdi şâh-ı âh-ı âteş-sipâh-ı ‘âşık 

Nazra-i verd-i ruh-ı hûb-ı dil-âvîzüŋ olur 

Bâ‘is-i ma‘mûrî-i gülzâr-ı bâğ-ı şehr-i ‘ışk 

Bazen bu zincirleme tamlamalar beyitler boyu sürer: 

(K. 3/12) 

(G. 155/3) 

(G. 157/4) 

34

Ey şem‘-i şeb-ârâ-yı ğam olan dil-i şeydâ 

Tâ key heves-i vuslat-ı dildâr-ı temennâ 

Gül-çîn-i gülistân-ı talebkârî-i şâdî 

‘Âlemde meger hâr u has-ı ye’s ide peydâ 

(K. 3/1-2) 

Kimi zaman beyitlerde görüldüğü gibi hem külfetli hem yalın söyleyişler bir 

arada bulunmaktadır: 

İder dil-beste serv ü şem‘ ü mâhı ‘işvesi yârüŋ 

Otursa dursa gitse hûbdur etvârı hem nâzük 

Bununla birlikte büsbütün yalın söyleyişler de vardır: 

Suyı ğâyetle sâf turna gözi 

Kimsenüŋ yok letâfetine sözi 

(G. 158/4) 

(L. 11/3) 

Klâsik edebiyatta her beytin bir anlam bütünlüğü vardır. Beytin anlamı kendi 

içinde tamamlanır; ancak çok az görülmekle birlikte bu kuralın dışına çıkıldığı da 

olmuştur. Böyle, bir şiir parçasının içinde anlamı kendi içinde tamamlanmayan 

alttaki beyitlere de geçen beyitlerin her birine ‘başka bir beyte bağlı olan beyit’ 

anlamında beyt-i merhûn adı verilir. 47 

47 

VAHYÎ-i ğarîb-i dil-figâra 

Bâzû-yı derûnı dâğdâra 

Lutf u kerem ile rahmet eyle 

Âteşlere yakma şefkat eyle 

(K. 2/84-85) 

‘Alî Şîr Nevâyî, Mîzânü’l-Evzân, Hazırlayan: Prof. Dr. Kemal Eraslan, Ankara, Atatürk 

Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 568 Ali Şir Nevâyi 

Külliyatı: 14, 1993, s. 172. 

35

“Gönlü yaralı, garip; yürek pazısı dağlanmış Vahyî’ye iyilik ve cömertlikle 

rahmet ve şefkat eyle, onu ateşlere atma” biçiminde günümüzün Türkçesine 

aktarılabilecek beyitlerde, anlamın birinci beyitte tamamlanmayıp ikinci beyte 

aktarıldığı görülmektedir. 

Na‘t itmede mâhir olmadıysa 

Vasf itmege kâdir olmadıysa 

Hâk-i reh-i ehl-i midhat oldı 

Lutf eyle sezâ-yı şefkat oldı 

(K. 2/88-89) 

Hz. Peygamberin övgüsünde yazılan kasidede, “Vahyî, seni övmede usta 

olamayıp niteliklerini anlatmada da güçlü olamadıysa; övgü ehlinin yolunun toprağı 

oldu, ona ihsan et, şefkatine uygundur.” biçiminde günümüzün Türkçesine 

aktarılabilecek beyitlerde, birinci beyitte anlamın tamamlanmadığı görülmektedir. 

Vahyî, bir duyguyu, bir düşünceyi, bir ruh hâlini kuvvetli bir biçimde 

yansıtan beyitler, dizeler söylemiştir; fakat Vahyî’nin şiiri doğrudan doğruya hikemî 

tarz içerisinde değerlendirilebilecek özellikte değildir. 

Hikmet, sosyal bilimlerin her alanında kullanılan ve pek çok anlamlara 

gelebilen bir kavramdır. Tabiî bilimlerden fizik ötesine, felsefeden dine kadar çok 

geniş bir alanda çeşitli tanımları yapılan hikmet sözcüğünün edebiyattaki anlamı 

kâinata, eşyaya ve hâdiselere ibret gözüyle bakarak öbür insanların farkına 

varamadıkları özellikleri, gözle görülemeyen ilişkileri, gizli sırları açığa çıkarıp kısa 

ve öz olarak ifade etmektir. Geniş açıklamalar gerektiren bir fikri, bir düşünceyi bir 

veya birkaç cümle ile anlatma sanatıdır. Hikmetli ifade düz yazıdan çok şiirde 

tutulmuştur. Doğu şiirinin temeli hikmetli ifadeye dayanır denilebilir. Hemen hemen 

her şairin divanında hikemî tarzda kaleme alınmış beyitlere rastlamak mümkündür. 

Bu şiirlerde görmüş geçirmiş bir insanın rindane edası, dervişane telkinleri vardır. 

Türk edebiyatının bütün kollarında gerek klâsik edebiyat gerek âşık edebiyatı 

gerekse ortak edebiyatı verimlerinde, özellikle dinî-tasavvufî edebiyat ürünlerinde 

hikmetle yoğrulmuş, insanı düşünce yoluyla kuşatan dörtlükler, beyitler, dizeler 

36

ulunmaktadır. Klâsik şiirde mesel söyleme, atalar sözü irad etme, dikkati çekecek 

bir özellik olarak Necâtî Beg [1451-1509] ile başlamıştır. Bilgi ve deneyimlerini atasözü 

mahiyetinde sözlerle ortaya koyma özelliği Bağdatlı Rûhî [ö. 1605] ile gelişmiş ve bu 

tarz Nâbî [1642-1712] ile başlı başına bir mektep olmuştur. 48 

Vahyî, şiirlerinde darbımesel sayılabilecek birkaç beyit dışında atasözleri 

kullanmamıştır. Onun şiiri doğrudan doğruya hikemî tarz içerisinde değerlendirilip 

Nâbî mektebine bağlanabilecek özellikte değildir. Vahyî, hikemî sayılabilecek 

beyitler söylemekle beraber, daha çok bir ruh hâlini kuvvetli yansıtan yoğun bir ifade 

ve anlatıma sahip beyitler kaleme almıştır. 

Şâh-ı hûbân-ı cihan la‘l ü feminden bellidür 

Kim Süleymânı zamânuŋ hâteminden bellidür 

(G. 89/1) 

“Dünya güzellerinin sultanı, ağız ve dudağından bellidir, dönemin 

Süleymân’ı ise mühründen bellidir.” 

Kiştzâr-ı cismi bârân-âşnâ-yı eşk kıl 

‘Âşık-ı ğam-dîde çeşm-i pür-neminden bellidür 

(G. 89/2) 

“Beden ekinliğini gözyaşı yağmuru ile tanıştır, zira gam görmüş âşık, nemli 

gözünden bellidir.” 

Gonçenüŋ hâlin cefâ-yı hârdan idrâk kıl 

Ey hezâr-ı zâr hem-dem hem-deminden bellidür 

(G. 89/6) 

“Ey inleyen bülbül! Goncanın durumunu dikenin sıkıntısından anla, arkadaş 

arkadaşından bellidir.” 

48 

Hüseyin Akkaya, Nevres-i Kadîm ve Türkçe Dîvânı İnceleme, Tenkitli Metin ve 

Tıpkıbasım (1. Kısım: İnceleme), Yayınlayanlar: Şinasi Tekin, Gönül Alpay Tekin, 

Harvard, Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 1995, s. 130. 

37

Rahm-âşnâyî-i nigeh-i nâz-perveri 

Bezm-i visâl-i dil-bere varıbilen bilür 

(G. 102/3) 

“Naz besleyen bakışın bağışlama biliciliğini, sevgilinin kavuşma meclisine 

varabilen bilir.” 

bilen bilir.” 

Bizden belâ-yı hecri su’âl eylemeŋ anı 

Zevk ü safâyı bûs u kinârı bilen bilür 

(G. 102/4) 

“Bize ayrılık derdini sormayın; bu derdi, zevki safayı, öpme ve kucaklamayı 

Dîvân’da yer yer yerel öğelerle karşılaşıldığı gibi birtakım dil özellikleri de 

görülmektedir. n’idügini mi ‘ne olduğunu mu?’, ideyor ‘ediyor’, diyemezüz 

‘diyemeyiz’, Ne gördi ‘görmedi’, olmağın ‘olmakla’ vb. 

Tîzî-i tabî‘atum göreydi 

N’idügini mi dahı bileydi 

Hücûm-ı ğamze-i cânân katl-i ‘âm ideyor 

Yine fütâdeleri intibâh nâ-peydâ 

Dest-i emel irişmedin nahl-i gül-i visâlüŋe 

Rahne-i hâr-ı hecrüŋe diyemezüz şehâ lezîz 

Ne gördi ‘ilm ü ‘amelde nazîrini dünyâ 

Ne bir müşâbihi hâtır-nişân-ı ‘âlemdür 

Laht-ı cigerle hûn-ı dil âmâde olmağın 

Cânâ nedîm-i ğamla ‘aceb ‘âlem eylerüz 

(K. 2/14) 

(G. 4/6) 

(G. 41/4) 

(K. 7/46) 

(G. 122/3) 

38

II. DİVANIN BİÇİM AÇISINDAN İNCELENMESİ 

A. Vezin 

Dîvân’da 29 çeşit vezin kullanılmıştır. Kullanılan vezinlerin bu kadar çeşitli 

olmasında şiir sayısındaki çokluğun yanı sıra bir mükemmeliyet kaygısının da etkisi 

olduğu düşünülmelidir. Vahyî, kafiye konusunda da söz edileceği üzere gazellerinde 

eski alfabenin bütün harflerinde kafiye yaparak şiir yazmıştır. 

Türk şiirinde kullanılan aruz bahirleri içerisinde yalnızca kâmil bahrinde 

vezin kullanılmazken, yine Türk şiirinde kullanılmasına karşın şairlerin pek 

yeğlemediği remel bahrinin Fe‘ilâtü Fâ‘ilâtün Fe‘ilâtü Fâ‘ilâtün kalıbı ile mütekârib 

bahrinin Fa‘lün Fe‘ûlün Fa‘lün Fe‘ûlün kalıbı birer kez kullanılmıştır. Bunun yanı 

sıra münserih bahrinin bir kalıbı olan Müfte‘ilün Fâ‘ilün Müfte‘ilün Fâ‘ ölçüsüne, 

bugüne değin bu tür konularda sayıca bilgi veren eserlerde karşılaşılmamıştır. Vahyî, 

Türk şiirinde pek kullanılmayan tavîl ve vâfir bahirlerinden Fe‘ûlün Mefâ‘îlün 

Fe‘ûlün Mefâ‘îlün ve Müfâ‘aletün Müfâ‘aletün Müfâ‘aletün Müfâ‘aletün kalıplarını 

da birer kez kullanmıştır. 

Vahyî, umumiyetle aruzu Türkçeye uygulamada başarılıdır. Bunda, önceki 

yüzyıllara göre şiir dilinde Arapça ve Farsça sözcüklerin daha bir yoğunluk 

kazanmasının etkili olmasının yanında Türk şiirinin XVII. yüzyıla kadar olan aruzla 

mücadelesinin de etkisi göz ardı edilmemelidir. 

39

Bahirler 

Hezec 

Remel 

Mütekarib 

Recez 

M 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

1. Vezinlerin Nazım Biçimlerine Göre Dağılımı 

Vezinler 

Kasideler 

Gazeller 

Müstezad 

Kıt’a 

Nazm 

Mesnevî 

Rubaî 

Murabba 

Tahmis 

Terkib-bend 

01. Mef‘ûlü Mefâ‘ilün Fe‘ûlün 1 2 1 

02. Mef‘ûlü Mefâ‘îlü Mefâ‘îlü Fe‘ûlün 1 18 1 1 1 1 

03. Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün 10 37 4 3 3 15 

04. Mefâ‘îlün Fe‘ûlün Mefâ‘îlün Fe‘ûlün 1 

1 

05. Mef‘ûlü Mefâ‘îlü Mefâ‘îlü Fe‘ûlün/Mef‘ûlü 

2 

Fe‘ûlün 

1 

06. Mef‘ûlü Mefâ‘îlün Mef‘ûlü Mefâ‘îlün 2 

07. Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün Fe‘ûlün 1 3 2 

08. Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilün 6 54 14 3 1 17 

09. Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilün 5 23 5 1 2 6 

10. Fe‘ilâtü Fâ‘ilâtün Fe‘ilâtü Fâ‘ilâtün 3 

1 

11. Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün Fâ‘ilün 1 2 1 3 1 3 

12. Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün 4 

1 

13. Fe‘ilâtün Fe‘ilâtün Fe‘ilün 4 1 

14. Fa‘lün Fe‘ûlün Fa‘lün Fe‘ûlün 5 

1 

15. Fe‘ûlün Fe‘ûlün Fe‘ûlün Fe‘ûl 2 2 

16. Fe‘ûlün Fe‘ûlün Fe‘ûlün Fe‘ûlün 2 

17. Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün Müstef‘ilün 2 1 1 

18. Müfte‘ilün Mefâ‘ilün Müfte‘ilün Mefâ‘ilün 3 

19. Müfte‘ilün Müfte‘ilün Müfte‘ilün Müfte‘ilün 6 

1 

20. Mef‘ûlü Fâ‘ilâtü Mefâ‘îlü Fâ‘ilün 3 50 5 2 

(G. 31). 

(G. 251). 

(G. 126). 

(G. 193). 

(G. 21). 

(G. 154). 

40 

Beyit

Müctes 

Münserih 

Hafif 

Seri 

Tavil 

Vafir 

21. Mef‘ûlü Fâ‘ilâtün Mef‘ûlü Fâ‘ilâtün 5 1 

22. Mefâ‘ilün Fe‘ilâtün Mefâ‘ilün Fe‘ilün 5 32 4 9 

23. Mefâ‘ilün Fe‘ilâtün Mefâ‘ilün Fe‘ilâtün 8 

24. Müfte‘ilün Fâ‘ilün Müfte‘ilün Fâ‘ilün 4 1 

25. Müfte‘ilün Fâ‘ilün Müfte‘ilün Fâ‘ 2 

26. Fe‘ilâtün Mefâ‘ilün Fe‘ilün 3 9 2 20 4 

27. Müfte‘ilün Müfte‘ilün Fâ‘ilün 2 1 

28. Fe‘ûlün Mefâ‘îlün Fe‘ûlün Mefâ‘îlün 7 

29. Müfâ‘aletün Müfâ‘aletün Müfâ‘aletün 

Müfâ‘aletün 8 

2. Aruz Kusurları 

a. Ulamalarda Yapılan Kusurlar 

(1) Yapılması Gereken Yerde Ulama Yapmamak 

Aşağıdaki beyitlerde işaretli yerlerde ulama yapmamak akışı sekteye 

uğratmakta, ulama yapıldığında ise med yapılması gereken işaretli yerlerde yapılan 

meddin açık hecesi kaybolmakta böylece vezinde eksik heceye sebep olmaktadır. 

7 

8 

(G. 15). 

(G. 201). 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Nefs itdi fesâdÒiddi‘âsın 

Fazluŋ ile mülzem eyle yâ Rab 

1 

1 

(K. 1/7) 

41

Hezec - - . / . - . - / . - - 

MakbûlÒolup hemin recâsı 

‘Afv eyleye cürmini Hudâsı 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

ÂzâdÒolup cahîmden tâ 

Gülzâr-ı na‘îmi ide me’vâ 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Pür-nûrÒola revân-ı pâküŋ 

Hem rûh-ı şerîf-i tâbnâküŋ 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Olsa nigeh-endâz leb-i şi‘r-i melîhüm 

MemsûhÒola peyker-i keyfiyyet-i sahbâ 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Bir nîm-nigâh-ı ğazab itseŋ dü-cihâna 

Nâ-bûdÒola nokta-i mîm-i ‘ademâsâ 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Envâ‘-ı sa‘âdât ile zât-ı şerîfüŋ 

Her lahza ser-efrâzÒide hazret-i Mevlâ 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Her demde salât ile tahiyyât-ı firâvan 

ÎsârÒola ravzaŋa sultân-ı kerîmâ 

(K. 2/61) 

(K. 2/62) 

(K. 2/105) 

(K. 3/17) 

(K. 3/28) 

(K. 3/42) 

(K. 3/43) 

42

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Kûyuŋda çün hezârÒide bast-ı âh u zâr 

Hengâm-ı ‘arz-ı hâl dil-i âteşîndür 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Âyet-i ‘îdÒidüp nesh-i vücûb-ı imsâk 

Emr-i fıtr itdi hudâvend-i kadîmü ’l-ihsan 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Zeyn idüp yâri nec[i]m-nakş libâs-ı zer-beft 

Revnak-ı ‘îdÒo meh-pâreyi hurşîd itdi 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

ReşkÒol hâtıra kim vasf-ı hat-ı sebzüŋde 

Böyle bir nazm-ı füsun-lehceyi tesvîd itdi 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Gülşen-i feyz benem âb-ı revân endîşem 

Nazm u nesrümde olan pâk-edâ sünbül ü gül 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

İtme ıtnâba heves maksûd hâsıldur göŋül 

Katresin imsâkÒitmez bahr-i cûşân-ı kerem 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Ser-tâbe-pâyÒâteş olursa ‘aceb midür 

‘Âşık ki ola yâr-i gül-endâmdan cüdâ 

(K. 8/44) 

(K. 23/2) 

(K. 24/2) 

(K. 24/18) 

(K. 29/7) 

(K. 34/32) 

(G. 3/4) 

43

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Eylerse hüsn-i rûyuŋı meh-tâbÒiktisâb 

Mihr-i münîr mehden ide tâbÒiktisâb 

10. gazel bu biçimde sürmektedir. 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

İnsâfÒeger ‘âlemi ihlâk ise kasduŋ 

Gamzeŋ yetişür hancer-i bürrâna ne minnet 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Meyl eyledükçe cevre o meh-pâre bulmada 

Bâzâr-ı ‘ışkÒiçre metâ‘-ı belâ revâc 

Mütekârib . - - / . - - / . - - / . - 

Nukûd-ı dür-i eşk harç olmadın 

Der-âğûşÒolmaz nigâr-ı ferah 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

O bezm-i hâsa güzâr itse kâsıd-ı nâme 

Sütûrı müşgÒolur âhû-yı harem kâğaz 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Ser-beste kalmaz idi göŋül müşkilât-ı ‘ışk 

Hışm u ‘itâbÒolmasa rû-pûş-ı lutf-ı yâr 

Recez - . . - / . - . - / - . . - / . - . - 

ÂhÒo vakt olur mı kim rahm idüp ol vefâ-meniş 

Çihre-i zerd-i ‘âşık-ı ‘ışk-nigâha yüz sürer 

(G. 10/1) 

(G. 18/4) 

(G. 23/4) 

(G. 27/3) 

(G. 39/4) 

(G. 48/4) 

(G. 62/4) 

44

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

‘Âşıka nîm-nigehle nazar itmez ol şûh 

Bu ne şeh-bâzÒolur mâ’il-i nahçîr olmaz 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Bir vaz‘-ı nâzenîn ile ol şûhÒeyledi 

VAHYÎ-i zârı mest-i harâb-ı şarâb-ı nâz 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - - 

Cihanda vuslat-ı dildârÒintizârına degmez 

Devâ-yı zevk ü safâ derd-i âh u zârına degmez 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Cevr ü cefâŋı ğamzeye isnâdÒeylerüz 

Âsîb-i remz-i turre-i tarrâra bakmazuz 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

AmânÒeyleme ey şâh-ı merhamet-pîşe 

Meşâm-ı tab‘uŋı bûy-ı ‘itâbdan mahzûz 

Muzâri‘ - - . / - . - - / - - . / - . - - 

BîdârÒolmaz ey dil bezm-i cihanda hergiz 

Çeşm-i vefâ-yı dil-ber baht-ı siyâh-ı ‘âşık 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Perîşan-hâl olur ‘uşşâkÒelbette olınca cem‘ 

‘İzâr-ı tâbdâr u zülf-i ‘anber-bâr sultânum 

(G. 108/3) 

(G. 110/5) 

(G. 112/1) 

(G. 117/3) 

(G. 145/6) 

(G. 155/4) 

(G. 190/3) 

45

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Derûnı peşm-i hicrân ile mâl-â-mâlÒolmışdur 

İdüp ümmîd-i vasluŋ bâliş-i zerkâr sultânum 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Bu dil-i âvâre vakf-ı hüzn-i mâder-zâddur 

Ol perî-ruhsârÒâzâr-ülfet olsun olmasun 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Nûr-ı meh ü hurşîdÒolur sâye yanında 

‘Uşşâk fürûzân idicek meş‘al-i âhı 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

GâhÒendîşe-i ruhsâr iderem geh sîne 

Dil-i sûzânuma bir nûr ile nâruŋ ikisi 

(2) Yapılmaması Gereken Yerde Ulama Yapmak 

(G. 190/4) 

(G. 213/2) 

(G. 252/3) 

(G. 257/5) 

Sözlük anlamı ‘eriştirme, ulaştırma’ olan ulama, edebiyatta, bir sözcüğün son 

sesini, sonraki sözün ünlü ile başlayan ilk hecesine vurmaktır. Eski şairler, /a, e, i, o, 

ü/ ile başlayan sözcüklerde ulamayı uygun görürler; fakat “ayn” ve “h” harflerine 

yapılan ulamayı kusur sayarlardı. Buna edebiyat sözlüklerinde çoklukla vasl-ı ‘ayn 

denmiş; 9 

Mu‘allim Nâcî [1850-1893] ise, buna hücnet adını vermiştir. 10 

belli başlı şairlerinin bu kurala uydukları, 11 

zaman zaman bu kurala uymadıkları görülmüştür. 

9 

10 

11 

Tâhirü ’l-Mevlevî, Edebiyat Lûğatı, s. 179. 

XVI. yüzyılın 

XVII ve XVIII. yüzyıl şairlerinin 12 

Yekta Saraç, “Şiir Tenkidine Dair Bir Örnek-Muallim Naci ve Muallim”, Türk Dili ve 

Edebiyatı Dergisi, C. XXIX, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2000, s. 

249. 

Hakan Taş, “On Altıncı Yüzyıl Divan Şairlerinde Vezin Kullanımı”, İstanbul, İstanbul 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk 

Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2000. 

ise, 

46

12 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Ki olup mûra râm bebr ü peleng 

MegesÒ‘ankâyı sayda ruhsat olur 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

İrişse pertev-i ruhsâr-ı enverüŋ mihre 

Dönerdi ser-te-serÒ‘âlem meh-i ziyâdâra 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Yevm-i ‘îd oldı hevâ mu‘tedilÒ‘âlem pür-şevk 

İtse hûbân-ı Sitanbûl n’ola nâz ile hırâm 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Fikr-i kemâlüŋÒ‘ârife intâc-ı ‘acz ider 

Melzûmdan bu lâzıma bir intikâldür 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Gam-âşnâ olanÒ‘uşşâka hışm idüp itme 

Nigâh-ı lutfuŋı bî-gâne-âşnâ cânâ 

Hezec - - . / . - - - / - - . / . - - - 

Mecmû‘a-i ‘ışkuŋda gördük varak-ı hecrüŋ 

Lutf eyleyüpÒ‘uşşâka evrâk-ı dîger göster 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Kûy-ı belâ-nişîn olanÒ‘uşşâk-ı dil-figâr 

Efkâr-ı vaslı çeşm-i dile tûtiyâ bilür 

(K. 4/41) 

(K. 11/38) 

(K. 22/5) 

(K. 35/26) 

(G. 1/2) 

(G. 66/3) 

(G. 101/3) 

Prof. Dr. Haluk İpekten, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, İstanbul, Dergâh 

Yayınları: 152, İnceleme dizisi: 21, 1994, s. 129. 

47

Muzâri‘ - - . / - . - - / - - . / - . - - 

Hışmında ol perînüŋ biŋ lutf muhtefîdür 

Cevrin anuŋ’çünÒ‘âşık mihr ü vefâya virmez 

Remel . . - . / - . - - / . . - . / - . - - 

OlurÒ‘âşık-ı hazînüŋ nefes-i kebûdı âteş 

Nice âteş olmaz ey dil ki bütün vücûdı âteş 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

‘İzârınÒ‘âşıka kâkülsüz eylemiş izhâr 

O şûh zerresine âftâb göstermiş 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

‘Ârız-ı dildâr bir âyîne-i bî-jengdür 

Anda peydâ olanÒ‘aks-i ebruvânı sanma hat 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Sağ olsunÒ‘ârız u kad-i mevzûn-ı dil-rubâ 

Gülşende serv [ü] verd-i ter olmazsa olmasun 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Germ ü serd-i dehri çok görmiş birÒ‘ârif pîrdür 

Mâ-cerâsın söylese âb-ı revandur kaplıca 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Bize rahm eylemede yâr iderÒ‘izzet ‘îde 

Biz de itsek n’ola biŋ cân ile rağbet ‘îde 

(G. 114/2) 

(G. 126/1) 

(G. 133/4) 

(G. 142/3) 

(G. 212/8) 

(G. 223/2) 

(G. 232/1) 

48

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Bilmezüz n’idüginÒ‘âlemde dahı zevk-i visâl 

Kâni‘üz biz o mehüŋ va‘de-i ferdâsı ile 

Muzâri‘ - - . / - . - - / - - . / - . - - 

Pinhân iderdi ‘ışkı kendindenÒ‘âşık-ı zâr 

Âyîne olmayaydı mahbûb-ı râze tâze 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Pâk-dâmân u şûh-ı şîrînkâr 

İderÒ‘uşşâkı bir nigehle şikâr 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Koŋşı kapusı vardurÒ‘ulvîden 

Geçe süflîye istedükçe geçen 

Remel - . - - / - . - - / - . - 

Cümlesi eylerlerÒ‘azm-i sebzezâr 

Her biri yapar başına bir hisâr 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Olmadı mihr-i cemâli zîb-i vakt-i irtifâ‘ 

Şanzdeh sâl ikenÒ‘ömri oldı ma‘rûz-ı zevâl 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Dehân u çeşm ü ruh-ı yâri eyle gel seyran 

Anuŋladur göŋülÒ‘âlemde feyz-i bî-pâyan 

(G. 234/3) 

(G. 244/3) 

(L. 1/8) 

(L. 25/6) 

(L. 27/6) 

(T. 3/6) 

(Muam. 1) 

49

. Zihaf 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Dil-ber ki ser-i zülf ola ruhsârına perde 

Medhûş ideÒ‘uşşâkını hengâm-ı nazarda 

(Muam. 45) 

Sözlük anlamı ‘çocuk oturağı üzerinde emeklemek; karın üstünde sürünerek 

gitmek; ordu hâlinde düşman üzerine yürümek’ anlamlarına gelen zihâf, uzun 

okunması gereken bir hecenin vezin gereği kısa okunmasıdır. 13 

İmalenin zıttıdır ve 

şiirde önemli kusurlardan sayılır. Dîvân’da geçen zihaf örneklerinin yapısına 

bakıldığında -şairlerin yetiştiği çevre ve Türklerin sözcükleri söyleyiş biçimleri de 

düşünülürse- bu sözcüklerin yabancı dilden dilimize giren ve halkın kendi ağız 

yapılarına uydurarak kimi uzunlukları kısalttıkları sözcükler olduğu görülür. 

Dolayısıyla şairlerin bu türden sözcükleri zihaf kastı ile yapmadıkları düşünülebilir. 

13 

14 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Çeşmin endîşe eylesem kalemüm 

Âhû-yı kûhsâr-ı midhat olur 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Suhanum kadri andan a‘lâdur 

Ki dîne midhat-i fülânîdür 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Nasb itdi ya‘nî 14 

mesned-i fetvâya yümn-ile 

Bir şahsı kim edîb-i hamîdü ’l-fa‘âldür 


(K. 34/9), (G. 160/5), (L. 4/5), (L. 13/6), (T. 10/3), (T. 11/2). 

(K. 4/8) 

(K. 9/36) 

(K. 35/11) 

50

15 

16 

(G. 34/3), (G. 128/7), (G. 173/4). 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Ve ’s-selâm oldı bunda hatm-i kelâm 

Bâkî olsun safâ göŋülde müdâm 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Ruh-ı al-i nigâruŋ vasf-ı pâkin kilk-i reşk ile 

Hemîşe safha-i şeft-âlûya 15 

tahrîr ider meh-tâb 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Olursa Mânî vü Bih-zâda ta‘ne-zen lâyık 

Çıkardı nakşuŋı bir lahzada şehâ mir’ât 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Gûş eyledükde ‘İLMÎ-i şûhuŋ kelâmını 

Oldı zebanda cârî bu ebyât-ı âbdâr 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Gül-i gülzâr-ı h v âhiş fikr-i ruhsâr-ı latîfüŋdür 

Hilâl-i evc-i hasret ebrû-yı 16 

hâtır-nişînüŋdür 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Ta‘vîz-i ‘ışk bâzû-yı dilde ne hâldür 

Çeşm-i nigâra ‘âşıkı bî-gâne gösterür 

(K. 11/9), (Mus. 10-IV/4), (Muam. 16), (Muam. 37). 

(K. 38/24) 

(G. 11/6) 

(G. 16/4) 

(G. 42/6) 

(G. 97/2) 

(G. 104/7) 

51

17 

18 

19 

(G. 107/2), (G. 139/3), (G. 196/5). 

(G. 232/3), (L. 6/8). 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Cihanda âyîne-i 17 

kalb-i münkir-i ‘ışkuŋ 

Cilâsı kasvet olur kasveti cilâ olmaz 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Âğuş-ı hasret-i vuslatda uyutmış yâri 

Haylî 18 

kuvvetde imiş tâli‘-i bîdâr-ı emel 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Niçe müddetdür o şûha bendeyem VAHYÎ gibi 

Fursat olsa bârî bir kez âh sultânum disem 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Cûy sanmaŋ intizâr-ı ru’yet-i cânândan 

Zânû-yı şimşâda indi gülsitanda kara su 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Gâzî Sultan Mustafâya VAHYÎyâ budur du‘âm 

Kim kemîne bendesi mahsûd ola Keyhusreve 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Gehî ak sâde gâhî mâ’î hâreyle gezüp cânan 

Gehî Cûy-ı Kebûd eyler sirişküm gâhî 19 

Ak Çağlan 

(G. 36/3), (L. 18/8), (Mus. 6-II/3), (Mus. 6-II/4), (Mus. 10-I/3). 

(G. 107/2) 

(G. 174/4) 

(G. 181/5) 

(G. 220/5) 

(G. 240/10) 

(Metâli‘ 4) 

52

Münserih - . . - / - . - / - . . - / - . - 

Fevtine târîh ile eyledi VAHYÎ du‘â 

Cennetî ide Kerîm mesken-i ‘Abdu ’l-Halîm 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Niçe bir ârzû-yı vasl ile hasret çekelüm 

Kiştzâr-ı dile bir tohm-ı nedâmet ekelüm 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Niçe bir ‘ârî idüp habs-i çeh-i rüsvâyî 

İdesüŋ kalbi rezîlâne tufeyl-i süfehâ 

(T. 29/5) 

(Mus. 10-I/6) 

(Mus. 10-III/5) 

İkinci bir başlık açmağa gerek görülmeyen ve birçok edebiyatçı tarafından 

vezin kusuru sayılmayan zihaf örnekleri de vardır. Dar ve uzun bir ünlüden sonra bir 

ünlünün daha gelmesi sözcüğe ağırlık vermekte ve uzunluk kendiliğinden 

düşmektedir. Sözcüğün aslında uzunluk olsa bile okunuşta bu uzunluk söylenmediği 

için şairlerin bu durumu zihaf olarak düşünmedikleri söylenebilir. 

20 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Esrâr-ı tecellî-i cemâle 

‘Âşıkları a‘lem eyle yâ Rab 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Ey hâdî-i vâdî-i 20 

dalâlet 

Ey ahter-i burc-ı kurb-ı ‘izzet 

(K. 2/57), (K. 5/34), (K. 21/13), (G. 107/6), (G. 147/3), (T. 32/4). 

(K. 1/11) 

(K. 2/38) 

53

21 

Hezec - - . / . - . - / . - - 



Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Gül-çîn-i gülistân-ı talebkârî-i şâdî 

‘Âlemde meger hâr u has-ı ye’s ide peydâ 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Gülzâr-ı hevesnâkî-i ‘işretde olanlar 

Sad hâr ile tahsîl idemez bir gül-i ra‘nâ 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Şâhenşeh-i evreng-i risâlet ki anuŋdur 

Tâc-ı şeref ü hulle-i makbûlî-i Mevlâ 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Kalbüŋde heveskârî-i mi‘râc idüp idrâk 

‘Azm eyledi tebşîr içün eflâke Mesîhâ 

Hezec - - . / . - - . / . - - . / . - - 

Menşûr-ı belîği be-hat-ı kâzî-i kudret 

Hakkâ ki budur mühr-i nübüvvet ile mümzâ 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Ne kadar da‘vî-yi 21 

kemâl itsem 

Aŋa bu şi‘r-i tâze huccet olur 

(K. 6/3), (K. 7/12), (K. 9/45), (K. 35/21), (G. 87/5), (G. 88/2), (G. 120/2), (G. 161/2). 

(K. 2/68) 

(K. 3/2) 

(K. 3/4) 

(K. 3/22) 

(K. 3/27) 

(K. 3/32) 

(K. 4/22) 

54

22 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Pertev-i nevk-i nîzesi hakkâ 

Düşmene sâkî-i 22 

hezîmet olur 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Nebiyy-i ümmî-i a‘lem Muhammed-i ‘arabî 

Ki hâk-i pâyı ‘abîr-i şehân-ı ‘âlemdür 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Hamdü li ’llâh dil-i şeydâ yine şâdân oldı 

Ceyş-i nâ-kâmî-i ‘uşşâk perîşân oldı 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Hamdü li ’llâh yine bezm-i emel-i şâdîde 

Şem‘-i kâfûrî-i ümmîd fürûzân oldı 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Tîre-i ebr-güsil keşf olup evc-i dilde 

Mâh-ı dest-âverî-i zevk nümâyân oldı 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Benem ol münşî-i mektûb-ı me’âl-i i‘câz 

Ki hıred dikkat-i endîşeme hayrân oldı 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Benem ol şâ‘ir-i hoş-tab‘ ki hüsn-i sebküm 

Oldı ğâretger-i memdûhî-i nazm-ı nazzâm 

(K. 32/2), (G. 28/6), (G. 73/1), (G. 85/3), (G. 92/4), (G. 121/4), (G. 219/6), (G. 236/5). 

(K. 4/62) 

(K. 7/44) 

(K. 21/1) 

(K. 21/2) 

(K. 21/6) 

(K. 21/22) 

(K. 22/16) 

55

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Merhabâ şevk-i şeref-yâbî-i pâ-bûs-ı nigâr 

Habbe-zâ mevsim-i dil-cûyî-i hûbân-ı zaman 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

O kazâ-ğamze eger eyler ise ‘arz-ı cemâl 

‘Îd-i savma vire mahsûdî-i ‘îd-i kurban 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Ma‘nî-i va‘d-i visâlin nigeh-i nükte-bedî‘ 

Gâyet âlûde-beyân eyledi ta‘kîd itdi 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Lutf-ı çeşmüŋ bize ıtlâk-ı visâl itmiş idi 

Yârî-i baht ile ğamzeŋ anı takyîd itdi 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Bozuldı sürhî-i gül sebzî-i çimen şimdi 

Ne yüzden eyleye ‘uşşâk def‘-i sevdâyı 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Cihanda dûrî-i vuslatdan eylemem şekvâ 

Çü şeng-i fikr-i dil-ârâm der-kenârumdur 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Hâmî-i devlet ‘Alî Paşa-yı ‘âlî-menkabet 

Dâver-i Hâtem-tabî‘at rûh-ı ebdân-ı kerem 

(K. 23/6) 

(K. 23/8) 

(K. 24/6) 

(K. 24/16) 

(K. 32/13) 

(K. 33/13) 

(K. 34/10) 

56

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Har-mühre sandı sayrefî-i rûzgâr hayf 

Ol gevher-i kelâmı ki reşk-i le’âldür 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Hazretinüŋ huzûr-ı ‘izzetine 

Nâdî-i pâk-i ‘arş-ı rif‘atine 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

İtme amân çeşmümi gird-âb-ı eşk-i hecr 

Ey mevc-i hüsni mestî-i ârâmdan cüdâ 

(K. 35/32) 

(K. 38/2) 

(G. 3/6) 

sipâhî-i (G. 4/4), germî-i (G. 6/2), şâdî-i (G. 7/2), ma‘ânî-i (G. 10/3), 

hevâdârî-i (G. 28/7), sürhî-i (G. 30/3, G. 131/4), cüdâyî-i (G. 33/5), Mânî-i (G. 

39/2), ‘İLMÎ-i (G. 42/6), râhî-i (G. 43/2), keştî-i (G. 44/4), yârî-i (G. 58/6), (G. 

241/4), bûse-h v âhî-i (G. 62/3), şâdî-i (G. 75/8), bîdârî-i (G. 83/3), âşnâyî-i (G. 

102/3), mestî-i (G. 112/3), tesellâ-yâbî-i (G. 116/4), kâzî-i (G. 120/2), âşnâyî-i (G. 

145/3), Ümîd-bâzî-i (G. 151/3), ma‘mûrî-i (G. 157/4), bülendî-i (G. 166/9), Âzâdegî- 

i (G. 180/4), mestî-i (G. 189/2), mâhî-i (G. 250/4), vâlî-i (T. 1/6), tûtî-i (T. 1/12, T. 

2/10), Bânî-i (Muam. 3). 

Mahlâslarda yapılan zihafların da böyle olduğu söylenebilir. 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Böyle kalursa VAHYÎyâ tab‘uŋ 

Kulzüm-i lü’lü-yi melâhat olur 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Hazretüŋden recâsı VAHYÎnüŋ 

Katre-i şerbet-i şefâ‘at olur 

(K. 4/31) 

(K. 4/94) 

57

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Bu şi‘r-i bî-bedeli zîb-i gûş-ı tahsîn it 

Ki nazm-ı VAHYÎ-i mu‘ciz-beyân-ı ‘âlemdür 

(K. 7/23) 

(K. 7/83), (K. 9/21), (K. 9/68), (K. 10/32), (K. 11/26), (K. 11/45), (K. 18/5), 

(K. 19/6), (K. 20/7), (K. 22/15), (K. 26/18), (K. 27/46), (K. 30/12), (K. 34/25), (K. 

36/13), (G. 2/7), (G. 3/7), (G. 8/5), (G. 9/5), (G. 10/5), (G. 13/6), (G. 16/11), (G. 

22/5), (G. 23/5), (G. 24/7), (G. 26/7), (G. 27/6), (G. 28/7), (G. 30/5), (G. 33/5), (G. 

34/9), (G. 36/5), (G. 39/7), (G. 41/5), (G. 42/7), (G. 45/5), (G. 47/5), (G. 49/7), (G. 

52/5), (G. 55/5), (G. 56/5), (G. 59/7), (G. 62/5), (G. 64/5), (G. 65/5), (G. 68/5), (G. 

70/5), (G. 72/5), (G. 82/5), (G. 85/5), (G. 89/7), (G. 90/7), (G. 94/5), (G. 95/7), (G. 

99/5), (G. 100/5), (G. 101/7), (G. 103/5), (G. 105/5), (G. 106/5), (G. 108/5), (G. 

111/5), (G. 112/5), (G. 118/5), (G. 122/5), (G. 124/5), (G. 132/8), (G. 136/7), (G. 

137/5), (G. 142/5), (G. 145/9), (G. 146/5), (G. 147/5), (G. 151/5), (G. 154/5), (G. 

157/5), (G. 163/7), (G. 164/5), (G. 171/7), (G. 172/5), (G. 174/7), (G. 178/5), (G. 

183/5), (G. 187/5), (G. 190/5), (G. 191/5), (G. 193/5), (G. 198/5), (G. 201/5), (G. 

202/5), (G. 208/6), (G. 210/9), (G. 211/5), (G. 213/7), (G. 214/7), (G. 216/7), (G. 

217/5), (G. 219/7), (G. 223/7), (G. 224/7), (G. 225/7), (G. 230/6), (G. 230/7), (G. 

231/5), (G. 232/7), (G. 234/5), (G. 235/5), (G. 236/7), (G. 237/5), (G. 238/5), (G. 

240/10), (G. 243/7), (G. 246/8), (G. 248/5), (G. 249/5), (G. 255/6), (G. 253/7), (G. 

255/7), (G. 256/5), (G. 257/9), (L. 1/13), (L. 2/11), (L. 3/7), (L. 5/9), (L. 6/15), (L. 

8/12), (L. 11/5), (L. 12/7), (L. 14/5), (L. 17/5), (L. 18/11), (L. 20/7), (L. 24/5), (L. 

26/13), (L. 28/12), (L. 29/15), (L. 30/16), (L. 31/7), (L. 32/7), (T. 2/15), (T. 3/9), (T. 

9/7), (T. 11/6), (T. 16/5), (T. 18/7), (T. 19/7), (T. 22/5), (T. 23/11), (T. 27/12), (T. 

30/15), ( Mus. 2-V/1), (Muk. 10/4). 

c. İmale 

Arapça m-y-l kökünden gelen imâle ‘bir nesneyi bir yana doğru eğmek ve 

deveye tatlı ot otarmak’ anlamındadır. 23 

Aruz risalelerinde imale ile ilgili her hangi 

23 

al-Fîrûzâbâdî, al-Ukyânûsu ’l-Basît fî Tarcamati ’l-Kâmûsi ’l-Muhît, C. III, s. 354. 

58

ir bilgiye rastlanılmamıştır. Aruz terimi olarak imale; bir heceyi iki hece sayılacak 

derecede uzun okumaktır. 24 

Türkçede yapı birimlik uzun ünlünün bulunmayışı aruzun Türkçeye 

uygulanmasını güçleştirmiştir. Fakat buna karşın kapalı hecelerin çok olduğu 

kalıpların daha fazla kullanıldığı görülmektedir. Vahyî’nin çoklukla hezec bahrinin 

Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün Mefâ‘îlün ve remel bahrinin Fâ‘ilâtün Fâ‘ilâtün 

Fâ‘ilâtün Fâ‘ilün kalıplarında imaleler yaptığı görülmüştür. Bu vezinlerin her hangi 

bir yerinde üç kapalı hece sık sık görülebilirken üç açık hece hiçbir zaman yan yana 

bulunamamaktadır. Bunun sebebini belki de ahengin sağlamlığında aramak gerekir. 

Üç kapalı hecenin art arda gelmesine karşın üç açık hece yan yana 

gelmemektedir. Vezinde kapalı hecenin çokluğu ahengin yavaşlamasına, açık 

hecenin çokluğu ise sür’atlenmesine yol açar. Ayrıca tef’ile sonlarındaki imalelerin 

ahengi yavaşlattığı bilinen bir özelliktir. 25 

Dîvân’daki imalelerin belli bir amaca yönelik yapılanları olduğu gibi vezin 

gereği yapılanları da vardır. Bu durum daha çok kapalı hecesi fazla olan kalıplarda 

görülmektedir, bu da yukarıda değinildiği gibi Türkçenin yapısı ile ilgilidir. Yine de 

bu yüzyılda ilk dönemlere göre aruzun Türkçeye daha iyi uygulandığı söylenebilir. 

Bu duruma Türkçe sözcüklerin yerini Arapça ve Farsça sözcüklerin alması, 

sebeplerden biri olarak gösterilebilir. 

Dîvân’da tamlama i/ı’sı dışında Türkçe ekler ve köklerde yapılan (bir dizede 

dört ve yukarısı) imaleler aşağıya çıkarılmıştır: 

24 

25 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Tîzî-i tabî‘atum göreydi 

N’idügini mi dahı bileydi 


(K. 2/14) 

Yakup Şafak, “Fars ve Türk Edebiyatlarındaki Aruz Vezinlerinin Ritmik Yapıları Üzerine 

Düşünceler”, Yedi İklim, C. X, S. 70, Ocak 1996, s. 31-34. 

59

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Bir câmdan çeker ikisi bâde-i fenâ 

Biri niyâzda birisi nâzenîndür 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Ne işitdi nazîrin gûş-ı ‘âlem olalı sâmi‘ 

Ne gördi mislini bu çeşm-i dünyâ tâ ki bînâdur 

Recez - - . - / - - . - / - - . - / - - . - 

Nûş-ı mey-i la‘lin recâ itdükde VAHYÎ hışm idüp 

Didi ne ola dünyede ümmîd-i Kevserden ğaraz 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Kadi dil-cû teni bî-mû hatı hoş-bû gözi câdû 

Gören dir her yeri memdûhdur her kârı hem nâzük 

İmalelerin belli bir amaca yönelik olduğu açıktır. 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Ağzıŋa alma dime VAHYÎ-i zâra dostum 

Böyle vasf-ı pâke şâyeste ‘atâdur leblerüŋ 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Niçe demdür mürde-i hecrem helâk-i hasretem 

Sîneme gelse n’ola can gibi cânânum benüm 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Hâk-pây it cism-i âteş-tâbuŋ ey VAHYÎ ki tâ 

Rûzgâr ile seni îsâl ide dîdâra su 

(K. 8/16) 

(K. 27/30) 

(G. 140/5) 

(G. 158/6) 

(G. 169/5) 

(G. 194/4) 

(G. 220/7) 

60

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Kâbil iken FEYZÎyâ her vech-ile saŋa cevâb 

Kûçe-i sabr u sükûnı ihtiyâr itmek nice 

Art arda gelen üç imale, ahengi bozmaktadır. 

Recez - - . - / - - . - / - - . - / - - . - 

Demdür ki fart-ı nâleden medhûş olup halk-ı cihan 

Ola hücûm-ı âh ile mihr ü mehi çarhuŋ siyâh 

Recez - - . - / - - . - / - - . - / - - . - 

Oldı Hanîfe aŋa nâm itdi ‘ibâdâta kıyâm 

Olup şefî‘i pes imâm ‘afv ola var-ısa günâh 

İmalelerin çokluğu akıcılığı bozmaktadır. 

Recez - - . - / - - . - / - - . - / - - . - 

Kârı salâh u zikr idi mestûre idi bikr idi 

Almışdı zîr-i ‘akdine bir vâlî-i leşger-penâh 

Recez - - . - / - - . - / - - . - / - - . - 

Gûş eyleyince fevtini VAHYÎ didüm târîhini 

Ola Hanîfe hânıma bezm-i cinânı cilvegâh 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Ravza-i cennet idüp kabrin makâmın ‘Adn ide 

Göstere aŋa cemâlin pâdşâh-ı zü ’l-celâl 

Art arda gelen imaleler akıcılığı kesmektedir. 

(G. 230/7) 

(T. 1/1) 

(T. 1/5) 

(T. 1/6) 

(T. 1/13) 

(T. 3/8) 

61

söylenebilir. 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Ne işitdi nazîrin gûş-ı ‘âlem olalı sâmi‘ 

Ne gördi mislin anuŋ çeşm-i dünyâ olalı bînâ 

Remel - . - - / - . - - / - . - 

Hıfz idüp ekdârdan Bârî anı 

Kalbine lutf ile vire incilâ 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Şecâ‘atde salâbetde sehâvetde zarâfetde 

Misâli olmadı revnak-dih-i âyîne-i evhâm 

İmalelerin bir amaca yönelik kullanıldığı açıktır. 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Zihî şâhenşeh-i ferhunde-kevkeb kim ide Mevlâ 

Bunuŋ gibi vezîr-i bî-nazîr ile aŋa ikrâm 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Ma‘ârifle letâ’ifle sadâkatle zarâfetle 

Kuzât içinde buldı şân u şöhret devlet ü ‘izzet 

(T. 26/5) 

(T. 27/10) 

(T. 30/9) 

(T. 30/10) 

(T. 32/5) 

Birinci dizedeki imalelerin sözcüğün anlamına vurgu amacıyla yapıldığı 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Dil tahammül câmesin çâk itdi gördi meh yüzin 

Zülfini dahı göreydi çâk iderdi kendüzin 

(Muam. 46) 

62

(1) İmalede Ayna 

Beyitler incelendiğinde birinci dizedeki öğelerin ve imalelerin ikinci dizede 

de aynı biçimde yinelendiği görülecektir. İmalelerin, beyitlerin belirli yerlerinde ve 

dizeler arasında bakışık olarak kullanılması kalıbın tek düzeliğini yok ettiği gibi 

metni de bir seslenme şiiri düzeyine getirmektedir. Ayrıca bu beyitlerde imalelerin 

bir amaca yönelik olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır: 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Ey mahzen-i Kevser-i tecellî 

Ey micmer-i ‘anber-i tecellî 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Ey mazhar-i lutf-ı hazret-i Hak 

Ey genc-i le’âl-i hikmet-i Hak 

Hezec - - . / . - . - / . - - 



Hezec - - . / . - . - / . - - 

Gark-ı ‘arak-ı hacâlet oldı 

Mahv-i keder-i hasâret oldı 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Dâmeni melce’-i sa‘âdet olup 

Dergehi menba‘-ı kerâmet olur 

(K. 2/29) 

(K. 2/39) 

(K. 2/60) 

(K. 2/97) 

(K. 4/66) 

63

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Nice olsun bu ğamdan şekve kim mahsûd-ı şâdîdür 

Nice olsun bu mihnetden şikâyet ‘ayn-ı râhatdur 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Cenâb-ı hazret-i Ahmed resûl-i efdal ü emced 

Medâr-ı devlet-i sermed şeh-i milk-i siyâdetdür 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Habîb-i ekrem-i hazret edîb-i mekteb-i hikmet 

Tabîb-i ‘illet-i kürbet devâ-yı derd-i zilletdür 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Dehân-ı nüktedânı rûh-bahş-ı kâlıb-ı tahkîk 

Zebân-ı hoş-beyânı revnak-efzâ-yı fesâhatdür 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Rûz u şeb iki hâdim olup bezm-i feyzine 

Mihr ü meh iki micmere-i ‘anberîndür 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Fezâ’ilde fevâzılda nazîrin görmedi ‘âlem 

Ma‘ârifde letâyifde misâlin fikr-i bî-câdur 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Zevk-i visâli fürkat-i yâri bilen bilür 

Keyf-i şarâbı renc-i humârı bilen bilür 

(K. 5/11) 

(K. 5/24) 

(K. 5/25) 

(K. 5/36) 

(K. 8/30) 

(K. 27/40) 

(G. 102/1) 

64

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Güle sûret mi kodı ‘ârız-ı rengîn-i bütan 

Müle rağbet mi kodı la‘l-i güher-çîn-i bütan 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Her biri nev-cüvân u sâde-‘izâr 

Her biri hoş-nihâd u hoş-kirdâr 

ç. Medlerde Yapılan Kusurlar 

Med yapılması gereken yerde yapmamak, bir çeşit zihâf 26 

(G. 202/1) 

(L. 31/2) 

yapmak. Koyu 

dizilmiş yerlerde med yapılırsa vezin bir açık hece fazla çıkmaktadır. Hecelerin uzun 

ünlülü ve kapalı olması, kendisinden sonra bir ünlüyle başlayan ek veya sözcük 

gelmemesi sebebiyle bir kapalı + bir açık hece biçiminde okunması gerekirken 

yalnızca bir kapalı hece okunmuştur. 

26 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Hûy-kerde olup hacâletinden 

Bî-behre olup harâretinden 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Gülse açılsa yâr gülşende 

Gonçe şeb-nem-i hûr-hacâlet olur 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Meşk-i lutf-âlûd debîr-i çarhdan şimdi cihan 

Oldı ebnâ-yı zaman zîb-i debistân-ı kerem 


(K. 2/95) 

(K. 4/29) 

(K. 34/3) 

65

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Evlâd-ı pâk-nijâd-ı melâ’ik-nihâdı kim 

Evc-i kemâle her biri hâlâ hilâldür 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Sahrâ-yı kâma irmedi hîç şâh-râh-ı baht 

Evc-i safâda olmadı gerdân mâh-ı baht 

Münserih - . . - / - . - / - . . - / - . - 

Vasl-ı dil-ârâya hîç bulamadı dest-res 

Nice zamandur dil-i zâra odur mültemes 

(K. 35/49) 

(G. 19/1) 

(G. 124/1) 

Medlerde yapılan kusurlar arasında, sonu /n/ ünsüzüyle biten uzun hecelerde 

yapılan ve yukarıdaki örneklere bakarak daha hafif kusur sayılan medler de vardır. 

İLAYDIN, Türk Edebiyatında Nazım adlı kitabında Birleşik Heceler başlığı altında 

şunları söylemektedir: Birleşik heceler söylenişleri itibarı ile alışık 

bulunduğumuzdan daha dolgun ses veren hecelerdir. Bir tam + bir yarım hece 

değerindedirler. Bunlar da uzun heceler gibi yalnız Arapçadan, Farsçadan geçen 

sözcüklerde bulunurlar, âb, bâb gibi. Bu çeşit hecelerin sonundaki ünsüzün /n/ 

olmaması şarttır. Bu ünsüzle biten ân, kân, cân gibi yabancı heceler birleşik değil tok 

sayılırlar. 27 

Yalnız burada bir noktayı belirtmek gerekmektedir ki, /n/ ünsüzünden 

önce uzunluğun olması şarttır; ama bunun yalnızca elif olması gerekmez. 28 

27 

28 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Ey mürşid-i hân-kâh-ı ‘âlem 

Ey ‘illet-i halk-ı cinn ü âdem 

Hikmet İlaydın, Türk Edebiyatında Nazım, İstanbul, Üçler Basımevi, 2 1951, s. 36-37. 

L. P. Elwell-Sutton, The Persian Metres, Cambridge, 1975, s. 4. 

(K. 2/30) 

66

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Bülend-kevkebe sultânsın ki cünd-i semâ 

Rikâbuŋa sipeh-i bî-kerân-ı ‘âlemdür 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Ol vücûd-ı şerîf-i bî-hemtâ 

Lutf u ihsândan 29 

‘ibâret olur 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Sözüm ki hûr-ı bihişt-i füsûn-sâzîdür 

Nezâresi sebeb-i iftinân-ı ‘âlemdür 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Verâ-yı Sidreyedür evvelîn pervâzı 

Huceste murğ-ı berîn âşyân-ı ‘âlemdür 

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Bir müsellim cüvândur hâmem 

Şeh-i hayl-i bütândur hâmem 

(K. 7/64) 

(K. 4/67) 

(K. 7/9) 

(K. 7/48) 

(K. 10/1) 

10. kasidenin bütün kafiyeleri aynı biçimdedir. Medlerin, sözcüklere vurgu 

yapmak amacıyla yapıldığı söylenebilir. 

29 

30 

(K. 9/54), (K. 35/9). 

Hemân 30 

(K. 32/25), (G. 112/4), (G. 189/3). 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

yok yere tazyî‘-i nakd-i ‘ömr itdüŋ 

Ne câh-ı kâm ele girdi ne iktidâr oldı 

(K. 12/25) 

67

31 

(K. 32/18), (G. 112/2). 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

O şâh necl-i sehâdur ki tab‘-ı Rûhu ’l-kuds 

Simât-ı meclis-i feyzinde nân-h v âr oldı 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Hezâr-ı pür-nağam-ı gülsitân 31 

vasfı olan 

O deŋlü hurrem ü şâdân u kâmkâr oldı 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Ki şevk-i kalbine nisbet anuŋ şeh-i ‘âlem 

Garîb-i bî-ser ü sâmân sûgvâr oldı 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Döşenüp meclis-i ğufrâna fütûr-ı rahmet 

Rûzedârân gene şevk-ile şeb‘ân oldı 

Recez - - . - / - - . - / - - . - / - - . - 

Mevlâya sad hamd ü senâ kim oldı ‘âlem pür-safâ 

Nâ-bûddur cevr ü cefâ erzândur mihr ü vefâ 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Ne deŋlü eyler isem fahr-i dûr dûr sezâ 

Ki vasf-ı pâk-i edîb-i zamân kârumdur 

Remel - . - - / - . - - / - . - - / - . - 

Bende-i efkendeyüz ‘isyândan şermendeyüz 

Bakmayup cürm ü kusûra eyle fazluŋ ber-kemâl 

(K. 12/32) 

(K. 12/39) 

(K. 12/40) 

(K. 21/12) 

(K. 26/1) 

(K. 33/23) 

(K. 37/3) 

68

32 

33 

34 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Bu şi‘r-i tâzede tarh-ı tekellüf it VAHYÎ 

Ki sâf olup ola âyîne-i cihân 32 

-nümâ 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

İtme amân 33 

çeşmümi gird-âb-ı eşk-i hecr 


Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Hücûm-ı ğamze-i cânân katl-i ‘âm ideyor 

Yine fütâdeleri intibâh nâ-peydâ 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Belâ vü derd ü mihnet ceyş-i bî-pâyândur VAHYÎ 

Dil-i şûrîde zîrâ oldı şâh-ı ‘âlem-i fürkat 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 



Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

Bezm-i hûbânda 34 

gerdân olıcak bâde ile 

‘Aksler ile olur sanki sanem-hâne kadeh 

(G. 23/5), (G. 126/5), (G. 247/5), (L. 5/1), (L. 12/1). 

(G. 94/3), (G. 145/6). 

(G. 243/1), (G. 264/4). 

(G. 1/6) 

(G. 3/6) 

(G. 4/6) 

(G. 17/7) 

(G. 19/1) 

(G. 28/5) 

69

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Şeker-hand-i nigâra lü’lü-yi meknûn reşk eyler 

O la‘l-i can-fezâya bâde-i gül-gûn reşk eyler 

60. gazelin bütün kafiyeleri aynı biçimdedir. 

Recez - . . - / - . . - / - . . - / - . . - 

Nûş-ı mey-i vasl olamaz cân 35 

kebâb olmayıcak 

Âh u fiğan mutrib olup sîne rebâb olmayıcak 

(G. 60/1) 

(G. 154/1) 

Zemîn (K. 7/47, G. 212/9, G. 253/7), ârifîn (K. 8/22), ziyân (G. 33/2), yârân 

(G. 42/7), (G. 243/4), şebân (G. 62/3), hân-kah (G. 96/5, T. 9/5), pür-kîn (G. 106/1), 

rengîn (G. 106/1), müşgîn (G. 106/2), Çîn (G. 106/3), miskîn (G. 106/4), la‘lîn (K. 

3/6), G. 106/5), (L. 33/5), istihsân (G. 109/5), cüvânân (G. 118/2), cevlân (G. 

131/5), hod-bîn (G. 89/3, G. 147/3), kurbângâh (G. 155/1), ‘irfân (G. 161/1), (L. 

3/7), (T. 13/6) dırahşân (G. 161/2), Bedahşân (G. 161/3), tâbân (G. 161/4), fettân 

(G. 161/5), ân (G. 162/1), (G. 242/2), revân (G. 162/1), cinân (G. 162/2), nüktedân 

(G. 162/3), ‘âşıkân (G. 162/4), nihân (G. 162/5), erğavân (G. 162/6), resân (G. 

162/7), Hemîn (G. 233/3), pûyân (G. 243/1), insân (G. 243/2), şâyân (G. 243/3), 

ihvân (G. 243/5), cânân (G. 243/6), gûyân (G. 243/7), hicrân (G. 246/4), (Metâli‘ 2), 

şîrînkâr (L. 1/8), yakîn (L. 8/10), pûşân (L. 24/2), nûşân (L. 33/5), zerrîn (L. 33/5), 

(T. 11/3), perîşân (T. 5/1), bostân (T. 22/2), dîvân (T. 27/8), dîn (T. 30/3), efzûn 

(Mus. 3-II/2), lem‘ân (Mus. 5-III/4), dendân (Mus. 10-V/2), hazîn (Muam. 32). 

(1) Türkçe Sözcüklerde Med 

Vahyî’nin kimi Türkçe sözcüklerde med yaptığı da vakidir. Bu sözcüklerin 

yapısı incelendiğinde uzatma yapılan hecelerin gerçekte birincil uzun ünlülü olduğu 

anlaşılmaktadır; bu durum hecelerdeki medlerin tabiî olduğunu gösterir. 

35 

(G. 161/1), (G. 210/9). 

70

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Cânib-i zî ’l-minenden ehl-i dile 

Bî-gümân armağandur hâmem 

(K. 10/12) 

Beyitte geçen armağan sözcüğünün son hecesi medlidir; bu hece, gerçekte de 

uzun ünlülüdür, krş. DLT (Oğuz) armağân ~ yarmağân “armağan, hediye”. 

Sözcüğün İran dillerinden bir alıntı olduğu yolunda görüşler de vardır. 36 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Hemîşe Mânî-i dil verd-i al nakş eyler 

Ümîd-i bûs u hayâl-i vefâ kalem kâğaz 

Münserih - . . - / - . - / - . . - / - . - 

Tâbiş-i sahbâ ile al ruhuŋ güllenür 

Her ‘arakı rûyuŋuŋ câm-ı dile müllenür 

Münserih - . . - / - . - / - . . - / - . - 

Şol kadar âlûdedür hûn ile tîr-i müjeŋ 

Dîde-i ‘âşık-küşüŋ al karanfüllenür 

(G. 39/2) 

(G. 103/1) 

(G. 103/3) 

Beyitlerde geçen al sözcüğü medlidir, sözcük gerçekte de uzun ünlülüdür; 

krş. DLT âl “turuncu renkli ipek kumaş, turuncu”, Türkm. âl “al, kırmızı”, Yak., 

Hak. âlay ay. < âl-ay, Özb. (Har.) âl “al, kırmızı”. 37 

36 

37 

Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, 

London, Oxford University Press, 1972, s. 232 a ; Semih Tezcan, “Additional Iranian 

Loanwords in Early Türkic Languages”, Türk Dilleri Araştırmaları, S. 7, 1997, s. 159. 

Talat Tekin, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara, Simurg Yayınları, 1995, s. 

100, 65, 51. 

71

Hafîf . . - - / . - . - / . . - 

Bir gice sâkin olan anda velî 

Sağ çıkmaz sabâha gör keseli 

(L. 12/6) 

Medli olan sağ sözcüğü gerçekte birincil uzun ünlülüdür, krş. DLT sâğ “sağ, 

sağlam, iyi”, Çuv. sıvĭ ay. < *sâğ. 38 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

İder talan her dem zevk ü şevk ü sabr u ârâmı 

Mahabbet nâr-ı mihnet derd-i hasret mâtem-i fürkat 

(G. 17/2) 

İkinci hecesi medli olan talan sözcüğünün kök hece ünlüsü, gerçekte, birincil 

uzun /a/ iledir; krş. Türkm. tâla- “talan etmek, yağmalamak”; bir de krş. Mo. tâlâ- 

ay. < *tâla-. 39 

Sözcükte, meddin ikinci hecede yapılmış olması ilginç görünüyor. Bu 

durumun, ancak, Farsçaya da talân 40 

ödünçlenmesiyle açıklanabileceği kanısındayım. 

B. Kafiye 41 

biçiminde geçen sözcüğün geri 

Kâfiye, Mu‘allim Nâcî’ye göre, hem söz hem anlam yahut yalnız söz veya 

yalnız anlam itibarıyla farklı oldukları hâlde dizelerin ya da beyitlerin sonlarında 

veya bunların sonları kabul edilen yerlerde yinelenen şeylerin toplamıdır. 42 

38 

39 

40 

41 

42 

Tekin, age., s. 102, 156. 

Tekin, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, s. 169. 

Gerhard Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im neupersischen, C. II, 

Wiesbaden, 1967, s. 544. 

Kafiye konusunda şu çalışmalardan yararlanılmıştır: Muallim Naci, Edebiyat Terimleri 

Istılâhât-ı Edebiyye, İlâvelerle Neşre Hazırlayan: Doç. Dr. M. A. Yekta Saraç, İstanbul, 

Risale Yayınları, 1996, s. 72-107.; M. A. Yekta Saraç, Mustafa Çiçekler, 

“Kemalpaşazâde’nin Kâfiye Risâlesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. XXVIII, İstanbul 

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1998, s. 445-477. 

Naci, a.g.e, s. 72. 

72

Yaygın olan görüşe göre kafiye harfleri dokuzdur. Revî, kafiyenin son asıl 

harfi olan veya son asıl harf olmamakla birlikte öyle kabul edilen harftir. Kafiyenin 

öbür harfleri revîye göredir. Bunlardan te’sîs, dahîl, ridf ve kayd revîden önce; vasl, 

hurûc, mezîd, nâire de revîden sonra gelir. 

Dîvân’daki gazellerin, dizelerdeki en son harfe göre dağılımı şöyledir: 

elif 8 bâ 6 

te 6 se 2 

cim 3 hâ 3 

hı 2 dal 8 

zel 3 rı 65 

ze 17 sin 3 

şın 12 sad 2 

zad 2 tı 3 

zı 2 ‘ayn 3 

ğayn 2 fe 2 

kaf 4 kef 16 

lam 4 mim 19 

nun 23 vav 4 

he 26 ye 12 

Yukarıdaki verilerden anlaşıldığına göre Vahyî, lâmelif dışında Arap 

elifbasının bütün harflerinde, en çok da öbür divan şairlerinde olduğu gibi /r/ 

73

harfinde, gazel yazmıştır. Gazellerin yaklaşık dörtte biri /r/ harfiyledir; bunda 

bildirme ve geniş zaman eklerinin etkisi olduğu düşünülebilir. 

1. Kafiye Çeşitleri 

Dîvân’daki 262 gazelin 2’si müesses, 4’ü mukayyed, 166’sı mürdef, 33’ü 

basit kâfiye-i lâzime, 57’si mürekkep kâfiye-i lâzimedir. 

Mürdef kâfiye: Revîden önce illet harflerinden /elif, vav, ye/ den birisinin, revî 

ile aralarında harekeli bir harf bulunmamak kaydıyla kafiyelerde yinelenmesidir. 

Olmaz göŋül o zülf-i dil-ârâmdan cüdâ 

Bir turfe murğdur olamaz dâmdan cüdâ 

Cüvânan bezl-i nakd-i cevr ile meşhûrlardur hep 

Velî deryûzekârân-ı cefâ ma‘zûrlardur hep 

Olupdur zevk ü şâdî ğam-ı hecrüŋle ber-bâd 

Nigâh-ı merhametle yeŋiden eyle âbâd 

Hâlüŋ şikenc-i turrede çün-kim bedîd olur 

Sayyâd-ı âhuvân-ı Hotan dâm-çîd olur 

(G. 3/1) 

(G. 14/1) 

(G. 31/1) 

(G. 79/1) 

Müesses kâfiye: Bütün beyitlerinde te’sîs (revî ile aralarında harekeli bir harf 

bulunan elif)e uyan kafiyelerdir. Tesis ile revî arasındaki harekeli harfin aynı cinsten 

olması şart değildir. 

Ağyâra lutfa keyf oldı bâ‘is 

Hakkâ ki oldur ümmü ’l-habâ’is 

(G. 21/1) 

74

Lutfuŋa cân-ı belâ-dîdeyi nâ’il görsem 

Vasluŋa bu dil-i şûrîdeyi vâsil görsem 

(G. 183/1) 

Mukayyed kâfiye: Revîden önce gelen -ridf harfleri /elif, vav, ye/ dışında- 

sakin harflerin bir cinsten olmak üzere bir manzumenin bütün beyitlerinde 

yinelendiği kafiyelerdir. 

2. Kafiye Kusurları 

O meh kim çihre-i hûy-kerdesin evreng göstermiş 

Mey-i gül-fâm ile ruhsârını yek-reng göstermiş 

Gülşen-i meyl-i ruhında bitmedi verd-i ferâğ 

Rû-nümûd olmadı hergiz lâle-i zerd-i ferâğ 

Ey nigâh-ı hışmı ‘uşşâk-ı figâra zehr-i ‘ışk 

V’ey dehân-ı hande-rîzi hurde-i pâ-zehr-i ‘ışk 

Çü ğamzeŋ nûş-ı câm-ı bâde-i şîveyle mest oldı 

Nigâh-ı ‘işve çü müjgân-ıla hancer be-dest oldı 

(G. 135/1) 

(G. 150/1) 

(G. 157/1) 

(G. 250/1) 

İkvâ: Tevcîhin kafiyelerde farklı olmasıdır. Tevcîh, te’sîs harfi bulunmayan 

kafiyelerde -bir kayda bağlı olmaksızın- revîden önceki harfin harekesidir. Revî, 

harekeli olduğu zaman bu kusuru hoş görenler varsa da Mu‘allim Nâcî’ye göre 

yapılmaması gerekir. 

... Beg- ... berg- ... eg- ... deg- ... seg- ... Beg (T. 17): Burada tevcîhin 

yinelenmemesinden dolayı kafiye kusuru bulunmaktadır. Revîden /g/ önündeki 

harflerin harekesi fetha iken ikincisinde revîden önceki harf sakindir. Burada aynı 

zamanda Beg sözcüğünün yinelenmesi sebebiyle îtâ-yı celî vardır. 

75

... dir imiş- ... ister imiş (Muam. 7): Revîden önceki harfin harekesi birinde 

fetha, öbüründe kesredir. 

... zâlim güstâh- ... fa‘‘âlüm güstâh- ... hâlüm güstâh (R. 2-VIII/1-2): İkinci ve 

üçüncü örneklerdeki /m/ ler tekellüfle revî kabul edildiğinde, birincisinde revîden 

önceki harfin harekesi kesre, öbürlerinin ötredir. 

Îtâ: Kafiyenin, aynı anlamda bir kez daha yinelenmesidir. Şairlerin matla‘ 

beytinin birinci veya ikinci dizesini, matla‘ dışında her hangi bir beyitte yinelemeleri 

demek olan redd-i matla‘ da bu kusura girmektedir. Ancak, redd-i matla‘nın bir 

kusur sayılmaması, yinelenen dizenin berceste olması şartına bağlıdır. 

(G. 43), (G. 48), (G. 71), (G. 77), (G. 112), (G. 156), (G. 164), (G. 174)’te 

redd-i matla‘ yapılmıştır. 

a) Îtâ-yı celî: Tekrarı açık olan îtâ. 

... kemterîn-i yârümdür- ... visâl-i yârümdür (K. 33/15-16); ... lutf u nevâldür- 

... ‘atâ vü nevâldür (K. 35/2, 14): Böyle uzun manzumelerde yinelenen kafiyeler 

arasında yedi beyit olması şartı aranmaktadır. Buradaki durum Mu‘allim Nâcî’ye 

göre kusur değildir. 

... bile- ... ile- ... dile- ... sile- ... bile (T. 24/1-5): bile sözcüğü 

yinelenmektedir. 

... ‘işve-nigâha yüz sürer- ... ‘ışk-nigâha yüz sürer (G. 62/2, 4). 

b) Îtâ-yı hafî: Tekrarı pek açık olmayan îtâ. 

... ey şehenşâh- ... sad âh (K. 2/56); ... çâr-yâr eyler- ... yâr eyler (K. 6/24-25); 

... genc-i nihân-ı ‘âlemdür- ... hüsn ü ân-ı ‘âlemdür (K. 7/10-11); ... zemîndür- ... 

berîndür- ... ‘îndür- ... nişîndür (K. 8/4-7); ... âh u zâr oldı- ... hezâr oldı, ... iftihâr 

oldı- ... ‘âr oldı (K. 12/12-13, 15-16); ... dîde nemdür yâ Resûla ’llâh- ... 

muğtenemdür yâ Resûla ’llâh (K. 14/2-3); ... mukaşşer bâdâm- ... girih-gîrini dâm 

(K. 22/7-8). 

76

... kurbân eyledi- ... çırâğân eyledi- ... ân eyledi- ... gerdân eyledi- ... şâdân 

eyledi (K. 25/8-12): 

Bu biçimde, şairler arasında yaygın olduğu üzere gerek çokluk edatı, gerek 

sıfatımüşebbehe alâmeti olan “elif nun”un bulunduğu kafiyelere şâygân kafiye de 

denir. 43 

Mu‘allim Nâcî ise, bu terimin yalnızca bu özellik için değil, mutlak olarak 

îtâ-yı celî bulunduran kafiyeler için de ad olduğunu ifade eder. 44 

... ‘ilm ü ‘amel perr ü bâldür- ... zehre-güdâz-ı cibâldür (K. 35/19-20); ... dil- 

ber olan nâza nâz ider- ... nağme-i şeh-nâza nâz ider (G. 51/3, 5); ... dil-i harâbdadur- 

... ki âbdadur (G. 68/1); ... nem gösterür- ... şeb-nem gösterür (G. 105/1); ... hem-râz 

götürmez- ... ibrâz götürmez (G. 115/1); ... âh iderüz- ... siyâh iderüz (G. 120/1); ... 

kebûdı âteş- ... bûdı âteş (G. 126/1, 5); ... ibrâza sığmamış- ... râza sığmamış (G. 

127/1); ... tâb göstermiş- ... kitâb göstermiş (G. 133/1); ... anı sanma hat- ... ‘âşıkânı 

sanma hat (G. 142/1); ... ‘itâbdan mahzûz- ... âbdan mahzûz (G. 145/6-7); ... baht-ı 

siyâh-ı ‘âşık- ... te’sîr-i âh-ı ‘âşık (G. 155/4-5); ... ândur ‘arakuŋ- ... revândur ‘arakuŋ 

(G. 162/1); ... ân olur ‘arakuŋ- ... cinân olur ‘arakuŋ (G. 163/6-7); ... hışm u ‘itâb 

olan- ... âb u tâb olan (G. 197/5-6); ... nâ-yâb gelsün çeşmüŋe- ... hûn-âb gelsün 

çeşmüŋe- ... âb gelsün çeşmüŋe (G. 238/1-5); ... vücûdını ânuŋ- ... kalb-i dânânuŋ (T. 

2/2-3); ... sad âh- ... nâ-gâh (T. 6/1-2); ... şeb-bû vücûd- ... ihsân u cûd (T. 17/1-2); ... 

mecâz oldığuma- ... âz oldığuma- ... güdâz oldığuma (Mus. 10-VII/3-5); ... hayran- ... 

an (L. 10/1); ... ismi- ... cismi (L. 14/4-5); ... başından- ... aşından (L. 17/4); ... ter- ... 

nişter (L. 23/2); ... ol- ... yol (L. 30-7); ... merd ü zen- ... her düzen (L. 32/1). 

Revîde tekellüf: Revînin sözcük sonunda veya ortasında tekellüfle son gerçek 

harf yerine geçmesi: 

... görenler- ... dil-ber (K. 2/13): görenlerde çokluk ekindeki /r/ sözcüğün 

gerçek harfi olmasa da revî olarak kabul edilmiştir. 

43 

44 


Naci, Edebiyat Terimleri Istılâhât-ı Edebiyye, s. 95. 

77

... eyler- ... dil-ber (K. 2/19): eylerdeki /r/ sözcüğün gerçek harfi olmasa da 

revî olarak kabul edilmiştir. 

... sâde gerekdür- ... meyâsâ da gerekdür- ... semen-sâ da gerekdür- ... üftâde 

gerekdür- ... bâde gerekdür- ... âmâde gerekdür (G. 92/1-5): meyâsâ da ve semen-sâ 

da örneklerinde /da/ bağlaçtır, tekellüfle revîdir. 

... sitemger dâğ-ber-dildür- ... mahşer dâğ-ber-dildür- ... ter dâğ-ber-dildür- ... 

‘anber dâğ-ber-dildür- ... dil-ber dâğ-ber-dildür- ... suhanver dâğ-ber-dildür- ... enver 

dâğ-ber-dildür- ... kîneverler dâğ-ber-dildür (G. 93/1-8): kîneverlerde çokluk 

ekindeki /r/ tekellüfle revîdir. 

... terden ‘ibâretdür- ... mu‘anberden ‘ibâretdür- ... hancerden ‘ibâretdür- ... 

şeylerden ‘ibâretdür- ... perverden ‘ibâretdür (G. 100/1-5): Aynı biçimdedir. 

... şâhâne gösterür- ... dîvâne gösterür- ... tâbâne gösterür- ... dâne gösterür- ... 

mey-hâne gösterür- ... ‘ummâne gösterür- ... bî-gâne gösterür- ... Mevlâ ne gösterür- 

... yârâne gösterür (G. 104/1-9): tâbâne, ‘ummâne, Mevlâ ne, yârâne sözcüklerindeki 

/h/ ünsüzü tekellüfle revîdir. 

... Kevser henûz- ... hâkister henûz- ... şeh-per henûz- ... dil-ber henûz- ... 

eyler henûz- ... hancer henûz- ... perver henûz (G. 119/1-7): eylerdeki /r/ ünsüzü 

tekellüfle revîdir. 

... bî-dillere mahsûs- ... ‘anbere mahsûs- ... İskendere mahsûs- ... ahtere 

mahsûs- ... pervere mahsûs (G. 139/1-5): dillere aynı biçimdedir. 

... terin gören- ... hancerin gören- ... -âverin gören- ... kâküllerin gören- ... 

sâğerin gören- ... -peykerin gören- ... -perverin gören (G. 209/1-7): kâküllerin aynı 

biçimdedir. 

... güller açıldı- ... nîlûfer açıldı- ... gevher açıldı- ... ter açıldı- ... -âver açıldı 

(G. 249/1-5): güller aynı biçimdedir. 

78

... yerümüz- ... -perverümüz- ... yerümüz- ... hâkisterümüz- ... gözlerümüz 

(Mus. 10-VI/1-5): gözlerümüz aynı biçimdedir. Burada aynı zamanda yerümüz 

sözcüğünün yinelenmesiyle îtâ-yı celî de vardır. 

79

C. Redif 

Dizelerin veya beyitlerin sonlarında revîden sonra aynı biçimde yinelenen ek, 

ek + sözcük veya söz öbeği yahut yalnızca sözcük veya söz öbeğidir. Bu biçimdeki 

redifler, gazeller taranarak aşağıya çıkarılmıştır: 

1. Ek Hâlindeki Redifler 

-da: G. 225. -e: G. 240. 

-dadur: G. 68. -inden: G. 207. 

-desüŋ: G. 171. -lenür: G. 103. 

-dur: G. 67, G. 69, G. 70, G. 75. -mıdur: G. 71. 

-dür: G. 86, G. 88, G. 98. -üŋdür: G. 97 

2. Ek + Sözcük veya Söz Öbeği Hâlindeki Redifler 

-a ‘âşıkdur: G. 72. -ı bilen bilür: G. 102. 

-a bakmasa: G. 258. -ı dil: G. 175. 

-a bakmazuz: G. 117. -ı emel: G. 174. 

-a başlayalum: G. 189. -ı ferah: G. 26, G. 27. 

-a beŋzetdüm sanur: G. 83. -ı ğamze: G. 245. 

-a çıkar: G. 44. -ı görenler: G. 54. 

-a degişmem: G. 180. -ı hem nâzük: G. 158. 

-a getürdüm: G. 193. -ı lutf-ı cânan: G. 199. 

-a iltifât eyler: G. 61. -ı lutf-ı yâr: G. 48. 

-a itme ‘arz: G. 141. -ı nâz: G. 110. 

-a kapıldum: G. 186. -ı sanma hat: G. 142. 

-a koyan: G. 203. -ı tebessüm: G. 196. 

-a nâz ider: G. 51. -ı tesellâ: G. 6. 

-a ne minnet: G. 18. -ı unutdum: G. 188. 

-a sadef: G. 153. -ın alur: G. 82. 

-a sığmamış: G. 127. -ın aŋsam: G. 178. 

-a yazdılar: G. 45. -ın getürür: G. 106. 

80

-a yüz sürer: G. 62. -ına bâ‘is: G. 22. 

-a yüz sürmiş: G. 136. -ına degmez: G. 112. 

-dan bilürüz: G. 262. -ını görsem: G. 182. 

-dan cüdâ: G. 3. -i ‘îd: G. 35. 

-dan dûruz: G. 116. -i ‘ışk: G. 157. 

-dan el çekdüm: G. 192. -i bütan: G. 202. 

-dan fâriğ: G. 151. -i cânan: G. 200. 

-dan feryâd: G. 33. -i ferâğ: G. 150. 

-dan itmez mi haz: G. 146. -i fürkat: G. 17. 

-dan mahzûz: G. 145. -i fürkatüŋ: G. 173. 

-den ‘ibâretdür: G. 100. -i hurşîd: G. 37. 

-den ğaraz: G. 140. -i kalem: G. 179. 

-dur ‘arakuŋ: G. 162. -i neşât: G. 144. 

-dur ‘izâruŋ: G. 164. -i şîve: G. 242. 

-dur dilde: G. 233. -i ümmîd: G. 36. 

-dur ğamzeŋ: G. 160. -in gören: G. 209. 

-dur gözlerüŋ: G. 170. -inden bellidür: G. 89. 

-dur hancerüŋ: G. 168. -lardur hep: G. 14. 

-dur kâkülüŋ: G. 165. -ları gelmezse gelmesün: G. 218. 

-dur kaplıca: G. 223. -ler gibi: G. 253. 

-dur leblerüŋ: G. 169. -lik budur: G. 77. 

-dur ruhuŋ: G. 161. -sı ile: G. 234. 

-dür benüm: G. 195. -um aldurdum: G. 187. 

-dür dirler: G. 57. -um benüm: G. 194. 

-dür fakat: G. 143. -um disem: G. 181. 

-dür fikr-i zülf-i dil-rubâ: G. 2. -umuz İlâhî: G. 260. 

-e düşdi: G. 254. -uŋ ikisi: G. 257. 

-e düşmiş: G. 137. -uŋam senüŋ: G. 166. 

-e hancerüŋ: G. 167. -üŋ kimdür: G. 95. 

-e mahsûs: G. 139. -ya ‘ilâc: G. 24. 

-e sarılmış: G. 129. -ya çekmez ihtiyâc: G. 25. 

-e tâze: G. 244. -ya düşdi dil: G. 176. 

81

-ı ‘îd: G. 34. -ya el-vedâ‘: G. 147. 

-ı ‘âşık: G. 155. -ya münâsib: G. 13. 

-ı ‘ışk: G. 156. -ya sâlihdür: G. 87. 

-ı ârzû: G. 221, G. 222. -ya virilmiş: G. 132. 

-ı âteş: G. 126. -ya virmez: G. 114. 

-ı baht: G. 19. -yı bütan: G. 201. 

-ı biledür: G. 85. -yı salındurmaz: G. 109. 

3. Sözcük veya Söz Öbeği Hâlindeki Redifler 

‘îde: G. 232. itmekdedür: G. 84. 

açıldı: G. 249. kadeh: G. 28. 

açılmadı: G. 247. kâğaz: G. 39, G. 40. 

âlûd: G. 38. Kâğıd-hâneye: G. 243. 

artar: G. 46, G. 47. kahve: G. 241. 

âşnâ: G. 7, G. 8. kanda sen kanda: G. 259. 

ayak basmış: G. 131. koma: G. 228. 

bî-kıyâs: G. 123. komış: G. 130. 

bilür: G. 101. lezîz: G. 41. 

bir midür: G. 90. mâni‘: G. 148. 

bulmadum: G. 185. mir’ât: G. 16. 

dâğ-ber-dildür: G. 93. mu‘tâd: G. 32. 

degül: G. 177. nâ-peydâ: G. 4. 

degüldür: G. 94. nâ-puhte: G. 239. 

dirler: G. 56. ola: G. 226, G. 227. 

dizdiler: G. 53. olan: G. 197. 

düşmendür: G. 96. olaydı: G. 251. 

el-aman: G. 198. oldı bezmümüz: G. 118. 

eyledük bu şeb: G. 12. oldı: G. 250. 

eyledüm: G. 191. oldığum kaldı: G. 248. 

eylerüz: G. 122. olmak ister: G. 64. 

hased eyler: G. 58. olmasa: G. 229. 

82

gelmez misüŋ: G. 172. olmasun n’olsun: G. 214. 

gelsün çeşmüŋe: G. 238. olmayıcak: G. 154. 

gerekdür: G. 92. olmaz mı sürh: G. 30. 

hisârdur: G. 76. olmaz: G. 107, G. 108. 

görinmez: G. 113. olmazsa olmasun: G. 212. 

görsem: G. 183. olsa da: G. 224. 

göster: G. 66. olsun olmasun: G. 213. 

göstermiş: G. 133, G. 134, G. 135. olsun: G. 216. 

gösterür: G. 104, G. 105. olup gider: G. 50. 

götürmez: G. 115. olur ‘arakuŋ: G. 163. 

halâs: G. 138. olur güstâh: G. 29. 

hancerini: G. 256. olur peydâ: G. 5. 

henûz: G. 119. olur: G. 79, G. 80. 

iden: G. 204, G. 205, G. 206. perverdür: G. 99. 

ider meh-tâb: G. 11. reşk eyler: G. 59, G. 60. 

iderüz: G. 120, G. 121. senüŋ olsun: G. 217. 

iktisâb: G. 10. söyleşdiler: G. 52. 

ile açılur: G. 78. su: G. 220. 

ile olsun: G. 215. sultânum: G. 190. 

ile yek-reng olur: G. 81. şöyl’itdi: G. 255. 

intizâr: G. 49. teşyî‘: G. 149. 

istemez: G. 111. üstine: G. 237. 

ister: G. 63, G. 65. vaktidür: G. 91. 

isterseŋ: G. 159. var iken: G. 208. 

isteyen: G. 210. ya‘nî âh: G. 246. 

itdigüm yokdur: G. 73. yerine: G. 236. 

itdük sahn-ı Kâğıd-hânede: G. 231. yokdur: G. 74. 

itme: G. 235. zer ü sîm: G. 184. 

itmek nice: G. 230. zerrînler: G. 55. 

83

Vahyî, 262 gazelden, ek hâlinde 16, ek+ sözcük veya söz öbeği hâlinde 113, sözcük 

veya söz öbeği hâlinde 117 olmak üzere 247 gazelde redif kullanmıştır. Rediflerin 

yaklaşık yarısı Türkçedir. 

84

Ç. Nazım Biçimleri 

1. Kaside 

Kasîde ‘niyet etmek, yaklaşmak’ anlamındaki kasada kökünden gelen Arapça 

bir sözcüktür. Bir kişiyi övmek ve çoklukla karşılığında yardım istemek için yazılan 

şiirlere denir. Arap edebiyatında doğmuş ve İran’da bazı değişikliklere uğrayarak 

gelişmiş, oradan da Türk edebiyatına girmiştir. 

Kaside, sınırları kesin olmamakla birlikte 9 beyitten 100 beyte kadar, aynı 

aruz kalıbıyla yazılmış ve gazel gibi aa ba ca... biçiminde kafiyelenen bir nazım 

biçimidir. Dîvân’da 36 kaside bulunmaktadır. Bunların yazılış sebepleri ve öbür 

özellikleri şöyledir: 

01. (K. 1): Münâcât türünde eyle yâ Rab redifli 16 beyitlik bir kasidedir. 

Kasidenin bütünü Allah’a yakarışla geçmektedir. 

02. (K. 3): Der Na‘t-i Şerîf-i Nebî ‘Aleyhi ’s-Selâm başlıklı 43 beyitlik 

na‘t türünde yazılmış bir kasidedir. Şair, kasidenin büyük bir bölümünü kendisini 

övmeğe ayırmıştır. Hz. Peygamber, Tâc-ı şeref ü hulle-i makbûlî-i Mevlâ, fâris-i 

sahrâ-yı tedellâ, Menşûr-ı belîği be-hat-ı kâzî-i kudret gibi sıfatlarla anılmaktadır. 

03. (K. 4): Na‘t-i Şerîf-i Seyyidü ’l-Kevneyn başlıklı, olur redifli kaside, 

100 beyitten oluşmaktadır. Nesîb bölümünde aşktan söz eden şair, klâsik kaside 

tarzında pek de görülmedik bir biçimde kendisini övmeğe başlar. ‘Urfî’ye, Sâ’ib’e 

meydan okur. 18. beyte kadar kendini över, 23-31. beyitler arası teğazzül bölümüdür. 

78. beyite kadar da Hz. Peygamberi över, kalan öbür beyitler du‘â bölümünü 

oluşturur. 94. beyit tâç beyittir. 

04. (K. 5): Hz. Peygamberin övgüsünde sunulmuş, 71 beyitlik bir 

kasidedir. Şair, Hz. Peygamberin kabri üzerine birtakım çağrışımlar geliştirir ve 

Cenâb-ı hazret-i Ahmed resûl-i efdal ü emced, Medâr-ı devlet-i sermed şeh-i milk-i 

siyâdet, Habîb-i ekrem-i hazret edîb-i mekteb-i hikmet, Tabîb-i ‘illet-i kürbet devâ-yı 

85

derd-i zillet gibi nitelemelerle onu över. Bu övgüler 69. beyte kadar sürer, ondan 

sonra du‘â bölümü gelir. Şairin mahlâsı 48. beyitte geçmektedir. 

05. (K. 6): Hz. Peygamberin övgüsünde sunulmuş, eyler redifli 35 beyitlik 

bir kasidedir. Teşbîb bölümünden sonra şair, kendisini övmeğe başlar. 17-21. beyitler 

teğazzül bölümünü oluşturur. 25. beyitle birlikte Hz. Peygamberin övgüsüne geçen 

şair, 34. beyitte mahlâsını kullanmıştır. Son beyit du‘â beytidir. 

06. (K. 7): Hz. Peygamberin övgüsünde sunulmuş, ‘âlemdür redifli 107 

beyitlik bir kasidedir. Nef‘î’nin sözüm redifli şiirini andıran bu kasidede şair, şiire 

kendisini övmekle başlar, 17-23. beyitler teğazzül bölümünü oluşturur. 30. beyte 

kadar fahriye sürer, Meh-i sipihr-i kerem âftâb-ı evc-i himem, Nesîm-i lutfı dem-â- 

dem vezân-ı ‘âlem, Refîk-i nâle-keşan dest-gîr-i mazlûman, Şefîk-i haste-dilan 

mihrbân-ı ‘âlem gibi nitelemelerle Hz. Peygamberin övgüsü 72. beyte kadar devam 

eder. Du‘â bölümünün ardından 83. beyitte şairin mahlâsı geçmektedir. 

07. (K. 8): Der-Na‘t-i Şerîf-i Mefhar-i Mevcûdât ‘Aleyhi Efdali ’t- 

Tahiyyât başlıklı 60 beyitlik bir kasidedir. Hz. Peygamber, Şâh-ı rusül güzîde-i gül 

hâdî-i sübül, Sultân-ı ‘âşıkîn ü ser-i ‘ârifîn, Mağbût-ı evvelîn ü şeref-bahş-ı âhirin, 

Mi‘mâr-ı dîn ü hâtime-i mürselîn vb. nitelemelerle övülür. 48. beyitte şairin mahlâsı 

geçmektedir. 58-60. beyitler du‘â bölümüdür. 


kasidedir. Aşkın anlatıldığı nesîb bölümünden sonra 15-21. beyitler arası teğazzül 

gelir. Şair, 49. beyte kadar kendisini över, ardından Hz. Peygamberin övgüsüne 

geçer. 68. beyit tâç beyittir. Kaside du‘â bölümü ile son bulur. 

09. (K. 10): Der-Na‘t-i Resûl-i Emced Hazret-i Muhammed Salla ’llâhu 

‘Aleyhi ve Sellem başlıklı hâmem redifli 40 beyitlik bir kasidedir. Hz. Peygamberin 

övgüsüne yazılmış bir kaside olmasına karşın büsbütün fahriye niteliğinde ele 

alınmıştır. 32. beyitte mahlâs geçmektedir. 


kasidedir. Kalem hakkında çeşitli çağrışımlar geliştiren şair, kendisini övmeğe başlar. 

86

20-26. beyitler kasidenin teğazzül bölümüdür. 45. beyitte mahlâs geçmektedir. 

Kaside du‘â bölümü ile son bulur. 

11. (K. 12): Der-Na‘t-i Şerîf-i Nebiyy-i Muhtâr ‘Aleyhi Salavâtü ’llâhi ’l- 

Kerîmi ’l-Gaffâr başlıklı oldı redifli 63 beyitlik bir kasidedir. 19-23. beyitler arası 

teğazzüldür. Hz. Peygamber, O feyz-mâye kerem-kârgâh hoş-güher, Yegâne h v âce-i 

bâzâr-ı ıstıfâ, gibi nitelemelerle övülür. Ardından dört halifenin övgüsüne 

geçilmiştir. 55. beyitte mahlâs geçmektedir. 

12. (K. 13), (K. 14), (K. 15), (K. 16): Yâ Resûla ’llâh redifli kasidelerdir. 

13. (K. 17): Yâ Resûla ’llâh meded redifli 6 beyitlik bir kasidedir. 

14. (K. 18), (K. 19), (K. 20): Yâ Resûla ’llâh redifli kasidelerdir. 

15. (K. 21): 25 beyitlik oldı redifli bir ramazâniyyedir. 

16. (K. 22): 20 beyitlik, (K. 23): 11 beyitlik, (K. 24): 19 beyitlik, (K. 25): 

13 beyitlik bir ‘îdiyye (K. 26) ise 25 beyitlik musammat bir ‘îdiyyedir. 

17. (K. 27): İmâm-ı Sultânî Sâlih Efendinin övgüsünde yazılmış 50 

beyitlik bir kasidedir. 

18. (K. 28): 15 beyitlik bahâr redifli bir bahâriyyedir. 

19. (K. 29): 10 beyitlik, sevgilinin vasfında yazılmış sünbül ü gül redifli 

bir kasideciktir. 

20. (K. 30): Kâğıd-hâne vasfında sunulmuş, 13 beyitlik bir kasideciktir. 

21. (K. 31): 13 beyitlik bir nev-rûziyyedir. 

22. (K. 32): 25 beyitlik bir şitâiyyedir. 

23. (K. 33): Mevlânâ Fâzıl ‘Abdu ’l-Halîm Efendi övgüsünde sunulmuş, 

34 beyitlik bir kasidedir. 

87

24. (K. 34): Sadr-a‘zam ‘Alî Paşa ve Dâmâd-ı Sultân Ahmed-i Sâlis 

övgüsünde sunulmuş, kerem redifli 35 beyitlik bir kasidedir. 

25. (K. 35): Şeyhü ’l-İslâm Müftî’ü ’l-Enâm Mahmûd Efendi övgüsünde 

sunulmuş 50 beyitlik bir kasidedir. 

kasidedir. 

26. (K. 36): Sâ‘atçi Paşa Köşki için yazılmış 13 beyitlik musammat bir 

27. (K. 37): 15 beyitlik du‘â-nâme tarzında yazılmış bir kasideciktir. 

2. Gazel 

Gazel, Ar. ‘kadınlarla sevgi üzerine konuşmak, söyleşmek’ demektir. Kafiye 

örgüsü aa ba ca ... olan bir nazım biçimidir. Türk edebiyatında çoklukla 4 ilâ 15 beyit 

arasında yazılmıştır; fakat buna uymayanları da yok değildir. Dîvân’da beyit 

sayılarına göre gazel dağılımı şöyledir: 

01. 02 beyitli 4 gazel. 06. 08 beyitli 5 gazel. 





Vahyî, en çok 5 beyit, ardından 7 beyitli gazeli yeğlemiştir. 

G. 43, G. 48, G. 71, G. 77, G. 112, G. 156, G. 164 ve G. 174. gazellerde redd- 

i matla‘ yapılmıştır. 80 ve 215. gazelde ikinci matla‘ kullanılmıştır. Böyle gazellere 

zü ’l-metâli‘ denir. 45 

162 ve 215. gazellerde mahlâs yoktur. 13. gazelde mahlâs iki 

kere geçmektedir. Ayrıca 187 ve 201. gazeller musammat biçimde yazılmıştır. 226. 

gazel noktasızdır. 

45 

Prof. Dr. Halûk İpekten, Şeyh Gâlib Hayatı, Edebî Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin 

Açıklamaları, Ankara, Akçağ Yayınları: 131 Kaynak Eserler: 19, 1996, s. 56. 

88

Sözcük veya söz öbeği hâlindeki rediflerin, gazellerde konu bütünlüğünü 

sağlayıcı önemli bir etkisi vardır. -dür fikr-i zülf-i dil-rubâ redifli 2. gazel, -ı şarâb 

redifli 9. gazel, mir’ât redifli 16. gazel, -i fürkat redifli 17. gazel, kadeh redifli 28. 

gazel, ‘îd redifli 34. gazel, itdük sahn-ı Kâğıd-hânede redifli 231. gazel, kahve redifli 

241. gazel, Kâğıd-hâneye redifli 243. gazel yek-âhenk niteliğindeki gazellerdendir. 

Vahyî’nin Dîvân’ında müzeyyel ğazeller ve nazîreler de vardır: 75 ve 166. 

gazeller kaynatası Nazmî’ye, 86. gazel Müftî Mahmûd Efendinin oğlu ‘Abdu’r-rahîm 

Efendiye, 109. gazel ise, kime zeyl olduğu belli olmayan müzeyyel gazellerdir. 42. 

gazel ‘İlmî’ye, 91. gazel yine kaynatası Nazmî Efendiye, 93. gazel Kâşif’e, 134. 

gazel ‘Abdî’ye, 158. gazel Hüsnî’ye, 176. gazel ‘Osmân-zâde Tâ’ib’e, 188, 230 ve 

234. gazeller Antakî-zâde Feyzî Efendiye, 197. gazel Nazîf’e, 255. gazel Şehrî 

Çelebiye naziredir. 

3. Müstezat 

Müstezâd, Arapça ziyâde kökünden ‘arttırılmış, eklenmiş’ anlamlarındadır. 

Nazım biçimi olarak gazelden türetilmiş bir biçimdir. Aruzun, bir kayda bağlı 

olmamakla birlikte, Mef‘ûlü Mefâ‘îlü Mefâ‘îlü Fe‘ûlün kalıbıyla yazılır ve her 

dizenin altına Mef‘ûlü Fe‘ûlün parçalarıyla yazılmış kısa bir dize eklenir. Dîvân’da, 6 

beyitli 251. gazel müstezâd ğazeldir. 

4. Kıt’a 

Kıt‘a, beyitlerinin yalnızca ikinci dizeleri birbirleriyle kafiyeli, en az iki 

beyitten oluşan bir nazım biçimidir. 

Dîvân’da 41 kıt‘a bulunmaktadır. Bunlardan 28’ini tarihler oluşturmaktadır. 

Bu 28 tarih, toplam 203 beyittir. İlk tarih kıt’ası musammat biçimdedir. Öbür 13 kıt’a 

mukatta‘ât başlığı altındadır. Bunlardan 11 ve 12. kıt’a Farsça, 13. kıt’a Arapçadır. 

Bunların dışında iki beyitlik Farsça bir kıt’a daha vardır. 

89

5. Nazım 

Nazm, kıt’anın ilk beyti kafiyeli olan nazım biçimidir. Kafiye örgüsü gazele 

benzemekle birlikte bütün dizeleri birbirleriyle kafiyeli nazım örnekleri de vardır. 

Çoklukla iki beyitten oluşmaktadır. 

Dîvân’da 6 nazım vardır: Bunlardan dördü tarih manzumelerinin içinde ikisi 

de muammaların içindedir. (T. 7), Ayşe kadının ölümüne; (T. 14, T. 15), bir sarayın 

yapımına; (T. 30) ise, Mora’nın fethine tarihtir. 56 ve 57. muammalar öbür nazım 

örneklerindendir. 

6. Mesnevî 

Edebiyatta aynı vezinde ve her beyti kendi arasında ayrı ayrı kafiyeli nazım 

biçimlerine mesnevî adı verilir. İki beyitten başlayarak 20-30 beyte kadar olan kısa 

mesnevîler yazıldığı gibi, mesnevî biçimiyle binlerce beyit süren uzun hikâyeler, 

kitaplar da yazılmıştır. 

Dîvân’da 34 mesnevî vardır. Bunlardan ikisi kasideler içinde öbürleri ise, 

lügazlar içinde yer almaktadır. 

(K. 2): 105 beyitlik bir naattır. İlk 20 beyitte kendisini öven şair, şâh-ı sarây-ı 

kün fe-kânî, bâ‘is-i hilkat-i cihânî, mihr-i münîr-i evc-i îman, nûr-ı meh-i sipihr-i 

‘irfan gibi nitelemelerle Hz. Peygamberi över. 63-87. beyitler arası uzun bir du‘â 

bölümüdür. Ardından yeniden Peygamberin övgüsünü sürdürür. 

nâmedir. 

(K. 38): 25 beyitlik mesnevî nazım biçiminde yazılmış bir mahabbet- 

21. lügaz dışında öbür bütün lügazlar mesnevî nazım biçimiyle yazılmışlardır. 

7. Rubaî 

Rubâ‘î, hezec bahrinin özel kalıplarıyla yazılan dört dizelik bir nazım 

biçimidir. Rubaîde kafiye ilk, ikinci ve dördüncü dizeler sonundadır. 

90

Dîvân’da, 72 rubaî vardır, toplam 174 beyittir. Rieu, Vahyî’nin, rubaîlerini 

hac ziyareti sonunda Hz. Peygamberin mezarı başında yazdığını söyler. 

8. Murabba 

Murabba‘, aynı ölçüde dörder dizelik bentlerin birleşmesinden oluşan bir 

nazım biçimidir. Kafiye düzeni ise, ilk bendin dört dizesi kendi aralarında kafiyeli, 

öteki bentlerin ilk üç dizesi kendi aralarında, dördüncü dizeleri de ilk bentle 

kafiyelidir. Bentlerin son dizeleri yalnız kafiye ile bağlanmışsa bu türlere müzdevic 

murabba‘; bentlerin sonlarındaki dizeler aynı biçimde yinelenmişse, mütekerrir 

murabba‘ denir. 

Dîvân’da, dört murabba vardır: Musammatlar içerisinde yer alan ilk dört 

murabbaların ilki naat türünde, mütekerrir olup beş bentten oluşmaktadır. İkincisi de 

birincisi ile aynı niteliktedir. Üçüncüsü, naat türünde mütekerrir olup üç bentten 

oluşmaktadır. Dördüncüsü ise, tevhit türünde bir bentlik murabbadır. 

9. Tahmis 

Beşleme anlamında olan tahmîs, aslında bir muhammestir. Bir gazelin ya da 

bir kasidenin her beytinin önüne veya arasına aynı vezin ve kafiyede üç dize 

eklenerek muhammes hâline getirmeğe tahmîs etme ve ortaya çıkan muhammese de 

tahmis denir. 

Dîvân’da, dört tahmis vardır: (Mus. 5): Nâdirî’nin naatına, altı bentlik bir 

tahmistir. (Mus. 7): Şeyhü’l-İslâm Yahyâ Efendinin bir gazeline beş bentlik 

tahmistir. (Mus. 8): Nasûhî’nin bir gazeline beş bentlik bir tahmistir. (Mus. 9): ‘Avnî 

Efendinin bir gazeline beş bentlik bir tahmistir. 

10. Terkib-bend 

Aynı ölçüde çoklukla 8-20 dizelik bentlerin birleştirilmesiyle yapılan nazım 

biçimidir. Terkîb-bendlerde bentlere hâne, bentleri birleştiren beyitlere de vâsıta 

91

denir. Hanede dizeler ya gazelde olduğu gibi beyit beyit ya da bütün dizeler 

birbiriyle kafiyelenir. 

Dîvân’da, iki terkibbent vardır: (Mus. 6), beşer beyitli beş bentten oluşan 

kendi aralarında kafiyeli bir terkibbenttir. Öbürü (Mus. 10), altışar beyitli on bentten 

oluşan bir tevbe-nâmedir. Kafiye örgüsü gazele benzer. 

11. Beyit 

İki dize birbirine kafiyeli olan beyitlere mukaffâ, musarra‘ veya matla‘; 

dizeleri kafiyeli olmayan beyitlere de müfred ya da ferd adı verilir. 

Dîvân’da 61 beyit vardır. Bunlardan 60’ı matla‘, 23. muamma ise müfreddir 

92

III. İÇERİK ÖZELLİKLERİ 

A. Dinî Öğeler 

1. Kur’anıkerim 

Klâsik Türk edebiyatı kaynaklarının başlıklarından birisi de din ve 

tasavvuftur. Dinî, tasavvufî ve felsefî kaynakların başında kuşkusuz bütün bu 

öğelerin ortaya çıkışında en önemli etken olarak Kur’anıkerim gelir. Kur’ân, üç 

köklü toplumun ortaklaşa oluşturdukları ve üç büyük dil vasıtası ile ifade edilen 

İslâm kültürü ve medeniyetinin temel kitabıdır. Bu kitap, İslâm kültür ve medeniyet 

dairesinde yaşayan milletlerin hayatının her alanında kendini kuvvetle hissettirmiş, 

beşerî her kıpırdanışa, medenî her hamleye damgasını kuvvetle basmıştır. Kur’ân 

yüzyıllardır bu kültürün şair ve yazarlarına da bitmez tükenmez bir ilham kaynağı 

olmuş; her sanat kıpırtısı, her belâgat ve fesahat çabası ondan hız ve kuvvet almış; 

sanat ve edebiyat nehirleri onun engin denizine ulaşmağa, onda fena bulmağa âdeta 

can atmıştır. Bu sebeple Kur’anıkerim bütün özellikleri, anlama ve söz incelikleri ile 

tanınıp anlaşılmadan eski edebiyatın özüne nüfuz edilemeyecek, bu edebiyatın arka 

plânında yer alan kuvvetli kültürün aslına vakıf olunamayacaktır. 1 

1 

2 

O ebrû vü müje tîr ü kemân-ı menzil-i kavseyn 

O dîde vâdî-i mâ zâğda âhû-yı behcetdür 

Hâk-i pây-ı şâh-ı mâ-zâğı idenler tûtiyâ 

Dûr-bîn-i bî-nazîr-i ‘âlem-i esrâr ola 

“Muhammed’in gözü kaymadı ve kamaşmadı.” 2 

(K. 5/34) 

(Muk. 3/2) 

Doğan, “Metin Şerhi Üzerine”, Eski Şiirin Bahçesinde, İstanbul, Ötüken Yayınları Nu: 511 

Kültür Serisi: 216, 2002, s. 16; aynı yazının bir bölümü, Muhammet Nur Doğan, “Metin 

Şerhi Üzerine”, Yedi İklim, C. IX, S. 63, Haziran 1995, s. 70-74. 

Kur’an liii. Necm 17. 

93

3 

4 

5 

6 

7 

Güvâh-ı huccet-i iclâli erselnâk ü a‘taynâk 

Nişân-ı emr-i istiklâli mühr-i hâtemiyyetdür 

Ey taht-nişîn-i milket-i erselnâk 3 

V’ey yekke-süvâr-ı ‘arsa-i a‘taynâk 

“(Ey Muhammed!) Biz sana Kevser’i verdik.” 4 

‘İzâr u kâkülinüŋ remzi ve ’d-Duhâ ve ’l-Leyl 

Cemâli meş‘al-i rûz u şebân-ı ‘âlemdür 

(K. 5/43) 

(R. 3-XXIII/1) 

(K. 7/51) 

“Kuşluk vaktine ve kararıp durgunlaştığı zaman geceye yemin ederim ki....” 5 

Bir ravzadur ki ‘ışk-ı hudâdur şikûfesi 

Bir devhadur ki feyz aŋa mâ’ in ma‘îndür 

“...o akan tatlı suyu kim getirebilir size?” 6 

Habbe-zâ dil-rubâ ki ‘ışk-keşi 

Şâhid-i bezm-i len terânîdür 

“... (Rabbi,) sen beni asla göremezsin...” 7 

Sen ol sultân-ı ev ednâ serîr-i mülk-i vuslatsın 

Ki ‘arşa tahtuŋ olmak muğtenemdür yâ Resûla ’llâh 

Kur’an ii. Bakara 119; iv. Nisa 79, 80; xiii. Ra’d 30; xvii. İsra 54, 55 vd. 

Kur’an cviii. Kevser 1. 

Kur’an xciii. Duha 1, 2. 

Kur’an lxvıı. Mülk 30. 

Kur’an vii. A‘raf 143. 

(K. 8/38) 

(K. 9/57) 

(K. 14/3) 

94

8 

9 

10 

11 

Rûh-ı pâki çün ‘urûc itdi şeb-i Mi‘râcda 

Menzil-i a‘lâ-yı ev-ednâya dek gitdi hemin 

“İki yay kadar yahut daha yakın oldu.” 8 

Bî-tavakkuf kasr-ı ‘ayşı kabre tebdîl eyledi 

İrci‘î fermânına cân ile itdi imtisâl 

‘Âyişe kadın o mahdûme-i ‘ismet-pîrâ 

İrci‘î emri ile eyledi ‘azm-i ‘ukbâ 

Geldi emr-i irci‘î fermân-ı lâ-yeste’hirun 

Virmedi ârâma ruhsat bir nefes Hayy u Kadîm 

“Razı etmiş ve razı edilmiş olarak Rabbine dön.” 9 

Geldi emr-i irci‘î fermân-ı lâ-yeste’hirun 

Virmedi ârâma ruhsat bir nefes Hayy u Kadîm 

“... ecelleri geldiği zaman ne bir saat geri kalırlar ne de ileri giderler.” 10 

Leyle-i Kadrdeki vakt-i mübârek hakkı 

Şeb-i İsrâda olan râz-ı nihan hurmetine 

“Biz onu (Kur’an’ı) Kadir gecesinde indirdik.” 11 

Kur’an liii. Necm 9. 

Kur’an lxxxix. Fecr 28. 

Kur’an x. Yunus 49. 

Kur’an xcvii. Kadir 1. 

(T. 8/4) 

(T. 3/7) 

(T. 7/1) 

(T. 11/4) 

(T. 11/4) 

(Mus. 10-X/2) 

95

Ey sırr-ı suhan-sütûr-ı Levh-i Mahfûz 

Ferş olsa yoluŋda ‘arş olurdı mahzûz 

“Aslı Levhimahfuz’da bulunan şerefli Kur’andır.” 12 

Ey rûy-ı melîhi asl-ı hüsn-i takvîm 

V’ey nutk-ı fasîhi ğıbtagâh-ı Tesnîm 

“Karışımı tesnimdendir (yani o şaraba Tesnîm’den karıştırılmıştır).” 13 

Ümîd-i vasla ider tevbe-i Nasûh ‘uşşâk 

Alınca destine ol şûh-ı pür-cefâ mir’ât 

“Ey iman edenler! Samimî bir tövbe ile Allah’a dönün...” 14 

2. Hadis 

(R. 3-XVIII/1) 

(R. 3-XXV/1) 

(G. 16/5) 

Hadîs, Hz. Muhammed’in söz, tavır ve davranışlarının bir disiplin 

çerçevesinde bugüne ulaştırılması bilimidir. 

Dinî ikinci kaynak olan hadisler de edebiyat metinlerinin anlaşılmasında 

önemli bir öğedir. Kur’ân kadar olmamakla birlikte, hadisler de eski edebiyatın 

oluşumunda etken unsurlardandır. Hadisler, sağlam, zayıf veya uydurma ayırımı 

yapılmadan edebî metinlerde yer almış; özellikle kudsî hadîsler bütünü ile tasavvufî 

duyguların anlatılışında alıntı ve telmih yolu ile kullanılmışlardır. 15 

12 

13 

14 

15 

Kur’an lxxxv. Büruc 21-22. 

Kur’an lxxxiii. Mutaffifin 27. 

Kur’an lxvi. Tahrim 8. 

Esrâr-ı nihân-ı küntü kenzüŋ 

Fehmiyle mu‘azzam eyle yâ Rab 

Doğan, “Metin Şerhi Üzerine”, Eski Şiirin Bahçesinde, s. 18. 

(K. 1/6) 

96

“Ben gizli bir hazine idim.” 16 

Ey tâcver-i hitâb-ı levlâk 

Ey mefhar-i ins ü cinn ü eflâk 

Levlâke lemâ halektüden fehm olınur 

Sen olmasaŋ olmaz idi ‘âlem melhûz 

“Sen olmasaydın, sen olmasaydın felekleri yaratmazdım.” 17 

3. Melekler 

(K. 2/37) 

(R. 3-XVIII/2) 

Dîvân’da iki melek adı geçmektedir: Bunlardan ilki Cebrâ’îldir. Vahiy meleği 

olup Rûhu ’l-emîn, Rûhu ’l-kuds adlarıyla da bilinir. Öbürü ise, cennetin kapıcısı 

olan Rıdvân meleğidir: 

Ne gûne vasf ideyüm rif‘atüŋ ki Cebrâ’îl 

‘Uluvv-i şânuŋa tahsîn-h v ân-ı ‘âlemdür 

(K. 7/66) 

(K. 4/53), (K. 5/19), (K. 8/1), (K. 9/64), (K. 10/29), (K. 12/29), (K. 12/32), 

(K. 16/3), (R. 3-VI/1), (R. 3-XXIII/2). 

16 

17 

N’ola Rıdvân aŋa gîsû-yı havrâdan hasîr itse 

O türbe bûsegâh-ı kudsiyan burc-ı icâbetdür 

(K. 5/21) 

İsmâ‘îl b. Muhammad al-‘Aclûnî, Kaşfu ’l-Hafâ va Muzîlu ’l-İlbâsi ammâ ’ştahara mina 

’l-Ahâdîsi ‘alâ Alsinati ’n-Nâsi, C. II, t.y. Halab, Yayınlayan: Ahmad Kalaş, 3 1351 [=1932] 

Beyrût, s. 132. 

al-‘Aclûnî, age., s. 164. 

97

4. Peygamberler 

Peygamberler, İslâmiyete göre Allah’ın emirlerini insanlara bildirmekle 

görevli olağanüstü niteliklere sahip insanlardır. Çeşitli toplumlara her dönemde bir 

uyarıcı olarak gönderilmişlerdir. 

gösterilmiştir. 

Dîvân’da geçen peygamberler, geçtikleri yerlerle birlikte, tarih sırasıyla 

Âdem: < İbr. Topraktan yaratılmasından ve etinin toprak rengi olmasından 

dolayı bu ad verilmiştir. Künyesi Ebû ’l-Beşer, takma adı Safiyu ’llâh olan 

kişioğullarının ilk atası ve ilk Suhuf indirilmiş peygamberi. Adı Kur’ân’da 25 kez 

anılır. Çiftçilerin piri Âdem (as)dir, denilir. Cennette 130 yıl kalmıştır. Ağlamanın 

belgisi olan Hz. Âdem, Cuma günü 1000 yaşında ölmüştür. 18 

Klâsik şiirde çoklukla 

Cennette yediği yasak meyve ile geçer. 

Yâ Rab be-giryehâ-yı Âdem 

Yâ Rab be-şevk-i kalb-i hurrem 

Âdem cinân-ı bezmüŋi terk eylesün mi kim 

Anda rakîb-i dîv-i safâ-keş kadem komış 

(G. 228/4), (G. 236/6), (G. 240/9). 

(K. 2/64) 

(G. 130/5) 

Nûh: Adı Kur’ân’da 43 kez geçer. İlk resuldür. 250 yaşında peygamber 

olmuştur. Yalnız Nûh (as), yaşlı iken peygamber oldu. 450 yaşında tufan olmuş, 

tufandan sonra 250 yıl yaşamıştır. Kavmi arasında 950 yıl kaldı, onları yola getirmek 

için ne yaptı ise başarılı olamadı. Hatta, bu yüzden uzun süre ağladığı anlatılmış ve 

18 

Mustafa Âsım Köksal, Peygamberler Tarihi I, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları/46 

Kaynak Eserler Serisi: 3, 1993, s. 29-84. 

98

‘çok ağlayan’ anlamında nevvâh sıfatı ile anılmıştır. Sonunda tufan gerçekleşmiş ve 

kavmi yok olmuştur. 19 

Benem o ‘âşık-ı mu‘tâd-ı hecr-i mâder-zâd 

Ki ‘ömr-i Nûh gürîzân-ı intizârumdur 

(K. 33/8) 

Halîl: < Skr. a+brahmanya ‘brahman tanımaz’. Amcası (veya babası?) Âzer, 

oğulları İsmâ‘îl ve İshak. Dili Süryanca. Hz. İbrâhîm’e Halîlu ’llâh da denir. Hz. 

‘Îsâ’nın milâdından yaklaşık iki bin yıl önce doğmuştur. 200 yıl yaşamıştır. İlk 

kucaklayan İbrâhîm (as)dır. Göğün yedinci katındadır. Nemrûd tarafından 

mancınıkla ateşe atılmış ve ateşin içinde yedi gün kalmıştır. Sünnet Hz. İbrâhîm’den 

kalmadır. İlk sünnet olan kimsedir. Kendisine on sahife indirilmiştir. 20 

‘Uşşâkı feyz-i ‘ışk Kelîm ü Halîl ider 

Nâm-ı habîb anuŋla Muhammed Emîndür 

(K. 8/20) 

Ya‘kûb: Hz. Yûsuf’un babasıdır. Babası İshak aleyhisselâm. Kur’ân’da 

anılan peygamberlerden olduğu gibi, oğlu Yûsuf’un çocukları da peygamberlik 

güllerinin bahçeleri idiler. Hz. Yûşâ, Yûsuf’un iki oğlundan biri olan Mûsâ’nın 

torunu, Hz. Eyyûb ise, kızı Rahmet’in kocası idiler. Edebiyatta Yûsuf’u araması, 

oğlunun hasretiyle ağlamaktan kör olması ve sonunda Yûsuf’un gömleğinin 

kokusuyla gözlerinin açılması anlatılarak ele alınır. 21 

19 

20 

21 

Yâ Rab be-âh u zâr-ı Ya‘kûb 

Yâ Rab be-dil-figâr-ı Ya‘kûb 

(K. 2/65) 

Yusuf Sinan Paşa, Tazarru’nâme, [Hazırlayan:] A. Mertol Tulum, Ankara, Millî Eğitim 

Bakanlığı Yayınları: 2027 Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 338 Divanlar Dizisi: 20, 2001, s. 

328; Şeyh Gâlib, Hüsn ü ‘Aşk, Metin, Nesre Çeviri, Notlar ve Açıklamalarla Yayınlayan, 

Muhammet Nur Doğan, İstanbul, Ötüken Yayınları: 536, Edebî Eserler: 245, 2002, s. 27; 

Yrd. Doç. Dr. Emine Yeniterzi, Divan Şiirinde Na’t, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı 

Yayınları / 96 Yayın No: 96 Dinî Edebiyat Serisi: 6, 1993, s. 330. 

Köksal, Peygamberler Tarihi I, s. 141-229. 

Sinan Paşa, Tazarru’nâme, s. 324; Yeniterzi, Divan Şiirinde Na’t, s. 331. 

99

Yûsuf: Hz. Yûsuf ile ilgili bilgi, Kur’ân’ın “kıssaların en güzeli” olarak 

tanıttığı Yusuf suresinde bulunmaktadır. Bu kıssanın başkahramanı olan Hz. 

Yûsuf’un güzelliği, kardeşleri tarafından kuyuya atılışı, kervancılarca kuyudan 

çıkartılıp Mısır’da köle olarak satılması, Mısır azizinin karısının (Züleyhâ) ona göz 

koyuşu, Yûsuf’un ona cevap vermediği için zindana kapatılması, gördüğü rüyalar, 

Mısır’a bakan oluşu, kardeşleri ile buluşması, babası Ya‘kûb’un onun hasreti ile 

gözlerinin kör oluşu, sonra gönderdiği gömleğinin kokusu ile babasının gözlerinin 

açılışı gibi konular klâsik edebiyatın bitmez tümenmez ilham kaynaklarındandır. 22 

(Mus. 9-I/2). 

Yâ Rab be-meh-cemâl-i Yûsuf 

Yâ Rab be-rûy-ı al-i Yûsuf 

Bir zerre-i mihr-i ruh-ı pür-nûruŋı görse 

Yûsuf ola âşüfte vü şeydâ çü Züleyhâ 

(K. 2/66) 

(K. 3/31) 

(K. 27/4), (K. 30/8), (G. 114/5), (G. 117/5), (G. 123/4), (G. 192/6), (L. 21/1), 

Eyyûb: Hz. İshak’ın oğullarından Ays’ın oğludur. Eşi ise, Yûsuf (as)’ın kızı 

Rahmettir. Hastalık belgisidir. Allah’tan gelen birçok belâlara uğramış; malı, mülkü 

ve çocukları yok olmuş, sonunda kendisi de yaralar içinde hâlsiz kalmıştır. Hatta, 

vücuduna kurt düştüğü ve her yanını yedikleri hâlde, dayanıp sabrettiği anlatılır. 

Allah tarafından gelen bu imtihana gösterdiği sabır dolayısı ile Kur’ân’da “Biz onu 

gerçekten sabırlı bulduk. O ne güzel kuldu.” (xxxviii. Sad 44) biçiminde 

övülmektedir. Edebiyatta, sabır ve tahammül örneği olarak anılır. 23 

22 

23 

Şeyh Gâlib, Hüsn ü ‘Aşk, s. 29. 

Yâ Rab be-hakk-ı sabr-ı Eyyûb 

Yâ Rab be-kârhâ-yı mahbûb 

Sinan Paşa, Tazarru’nâme, s. 327. 

(K. 2/69) 

100

Nedür ol al yaŋahlı tâze mahbûb 

Gehî Yûsuf olur gâhîce Eyyûb 

(L. 21/1) 

Şu‘ayb: Hz. Mûsâ’nın kaynatasıdır. Büyükannesi, Lût (as)’ın kızıdır. 

Medyen ve Eyke kavmine peygamber olmuştur. İlk kez iki kavme peygamber olan 

kişidir. Kendisi çok fasih Arapça konuştuğu için Hz. Peygamber tarafından hatîbü ’l- 

enbiyâ olarak nitelendirilmiştir. Kavmi, alttan gelen sesle yok olmuştur. 24 

Âsâr-ı iltifât-ı Kelîm ü Şu‘aybdur 

Buldı bu sâha kesret-i ni‘metle iştihâr 

(G. 42/4) 

Mûsâ (Kelîm): (< İbr. Mo ‘su’ + şe ‘ağaç’) ‘su sandığı’. ‘İmrân oğlu. ‘Îsâ 

(as)’dan 1800 yıl önce yaşadı. Hârûn (as) ve Meryem ile kardeş, Yûşâ ile arkadaş, 

Kârûn ile amca çocuğu, Fir‘avn’un bakanı olan Hâmân’ın çağdaşı. Kara yağız, uzun 

boylu, dalgalı saçlı. Sudanlılar gibi biri. Allah ile Sînâ dağında zilhicce ayında 

konuştuğu gün üzerinde yün gömlek, yün kebe, yün takke, yün iç donu, ölü eşek 

derisinden ayakkabı vardı. Bir adı da Naciyyu ’llâh. Dili İbranca. Kundağıyla Nil’e 

bırakılmasının, kendisine kurtuluş olması belki ileride ordusuyla Nil’e dalacak 

düşmanının yok oluşuna işaretti. İki yıl boyunca bebekken öldürülen erkek 

çocukların bedeli olarak gövdesi kıllı idi. Yed-i beyzâ ve ‘asâ mucizeleri ve on emir 

yani Tevrât Mûsâ’ya Tûr-ı Sînâ’da verilmiştir. 25 

24 

25 

Yâ Rab be-iftikâr-ı ‘Îsî 

Yâ Rab be-du‘â-künî-i Mûsî 

Sen hân-kah-ı vasl-ı Hudâ şeyhi olınca 

Sûfî-i ‘asâdâruŋ olur hazret-i Mûsâ 

Köksal, Peygamberler Tarihi I, s. 327-335. 

(K. 2/67) 

(K. 3/24) 

Ali İhsan Yurt, Akşemseddin [1590-1459] Hayatı-Eserleri, Hazırlayan: Mustafa S[inan] 

Kaçalin, İstanbul, MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları: 74, 1994, s. 319-320. 

101

(K. 8/2), (K. 8/8), (K. 8/20), (G. 42/4). 

Dâvûd: İsrailoğulları peygamberlerindendir. Kur’ân’da (xxvii. Neml 15.) 

Dâvûd’a ve oğlu Süleymân’a bilim verildiği açıklanmaktadır. Kur’ân’ın (xx. Enbiya 

79.) ayeti ile (xxxiv. Sebe 10.) ayeti ve (xxxviii. Sad 18 ve 19.) ayetlerinde ise, 

dağların ve kuşların kendisine boyun eğdirildiği, onunla birlikte tespih etmelerinin 

kendilerine buyrulduğu açıklanmaktadır. Ayrıca Kur’ân’da demirin Hz. Dâvûd’a 

yumuşatıldığına da işaret olunmakta ve onunla zırhlar yapması buyrulduğu 

anlatılmaktadır. Söylentiye göre, Hz. Dâvûd’un sesi de çok etkili ve güzeldi. Zebûr’u 

okurken bütün yabanî hayvanlar boyunlarını keserek çevresinde toplanırlar, onun 

sesini dinlerlerdi. 26 

Vedûd adına mazhardır ve her tespihte hissesi vardır. Zenginlik 

belgisidir. 

Yâ Rab be-sadâ-yı hûb-ı Dâvûd 

Yâ Rab be-âh-ı serv-i pür-dûd 

(K. 2/70) 

Süleymân: Hz. Süleymân, Tevrât’a göre Dâvûd’dan sonra, onun yerine geçen 

bir padişahtır. Taşı kibrît-i ahmerden olan üzerinde ismiazam yazılı yüzüğü ile 

insanlara, cinlere, perilere, devlere, bütün yabanî hayvanlara, kuşlara ve rüzgâra 

hükmederdi. Her türlü dili bilir, kuşlarla, hayvanlarla konuşurdu. Kur’ân’da adı 

anılan peygamberlerdendir. 27 

26 

Yâ Rab be-şevket-i Süleyman 

Yâ Rab be-tab‘-ı hoş-nihâdan 



(K. 3/35), (K. 35/20), (G. 40/3). 

Sinan Paşa, Tazarru’nâme, s. 317-318. 

(K. 2/71) 

(G. 89/1) 

102

İlyâs: İsrailoğullarındandır. Ba‘lbek’te doğmuştur. Süleymân (as)’ın 

ölümünden sonra İsrailoğulları Yahûda ve İsrâ’îl olmak üzere iki devlete 

ayrılmışlardı, İsrail devleti halkı Ba‘l adlı bir puta tapıyorlardı. Hz. İlyâs onlara 

uyarıcı olarak gönderilmiştir. Tenha yerlerde ibadet etmesiyle ünlüdür. 28 

şiirde, denizde zor durumda kalanların yardımına koşması itibarıyla geçer. 

(Mus. 5-V/4). 

Keştî-i dil oldı ğark-âb-ı sirişk-i intizâr 

Dahı ey İlyâs-ı bahr ü Hızr-ı kân gelmez misüŋ 

Klâsik 

(G. 172/3) 

Yahyâ: Hz. Zekeriyyâ’nın oğludur. Meryem’in de amcası oğludur. Yahyâ 

adını ilk alan kişidir. ‘Îsâ (as)’dan altı ay önce doğdu. Güzel yüzlü, çatık kaşlı, 

seyrek saçlı, uzunca burunlu, ince sesli, kısa parmaklı idi. Sürekli dua ederdi. Bekâr 

ve hatasız bir kuldur. Hem kendisi hem de İsrailoğulları amel etsin diye kendisine 

Rabbinden beş kelime emredilmiştir. Otuz iki yaşında şehit edilmiştir. 29 



(K. 2/68) 

‘Îsâ (Mesîh, İbn-i Meryem): Dört büyük kitaptan İncîl inen peygamberdir. 

Annesi Hz. Meryem Cebrâ’îl’in bir üfürmesiyle gebe kaldığı için babasız dünyaya 

gelmiştir. ‘Îsâ (as) ölüleri nefesiyle diriltir, körlerin gözlerini açardı. Mesîh, Mesîhâ, 

Rûhu ’llâh, İbn-i Meryem de unvanlarıdır. Evlenip çoluk çocuğa karışmadığı hem de 

dünyada hiçbir mal edinmediği için edebiyatta tecrit sembolü olarak geçer. 30 

Dili 

Aramca idi. Yoksulluk belgisidir. 

27 

28 

29 

30 

Sinan Paşa, age., s. 303; Prof. Dr. Halûk İpekten, Bâki Hayatı Sanatı Eserleri, Ankara, 

Akçağ Yayınları / 161 Kaynak Eserler / 24, 2 1997, s. 71. 

Köksal, Peygamberler Tarihi II, s. 135-140. 

Köksal, age., s. 294-297. 

Ahmet Talât Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, [Hazırlayan:] Doç. Dr. 

Cemâl Kurnaz, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları: 77, 1992, s. 219. 

103

Mürde-diller dem-i ihyâ-kün-i dildârı görüp 

Derd-i ‘ışk ehline gel işte Mesîhâ dirler 

Göŋül rahm eylemem tâ haşr mecrûh-ı firâk olsaŋ 

Ger ol ‘Îsî-demüŋ zahmından özge merhem isterseŋ 

(G. 56/2) 

(G. 159/3) 

(K. 2/67), (K. 3/27), (G. 143/4), (G. 181/2), (G. 185/2), (G. 208/5), (G. 

214/3), (T. 26/6), (Muk. 6/1), (Mus. 5-V/1-4). 

Muhammed [569-632]: Künyesi Ebû Kâsımdır. Mekke’de doğdu. Dedeleri: 

‘Abdu ’l-Muttalib, Hâşim, ‘Abdu ’l-Menâf, Kusayy, Kilâb, Murre, Ka‘b, Luey, 

Gâlib, Kureyş, Mâlik, Nadr, Kinâne, Huzeyme, Mudreki, İlyâs, Mudar, Nizar, 

Ma‘ad, Adnân, Udd, Târih, Âzer, Nahur, Saruğ, Rav, Faleh, Ayber, Şaleh, Erfahşez, 

Sâm, Nûh (as), Lamek, Mattâşalah, İdrîs (as), Yârad, Mahlaîl, Kaynân, Yanîş, Şis, 

Âdem (as). Anası Vehb kızı Âminedir. Dedeleri: ‘Abdu ’l-Menâf, Zühre, Kilâbdır. 

Kilâb, kocası ‘Abdullâh’ın da dördüncü dedesidir. Kendisi Kureyş oymağından 

Hâşimoğulları, anası da aynı boyun Zühreoğulları soyundandır. Sütanası Sa‘doğulları 

boyundan Ebû Zueyb kızı Halimedir. Hanımları: Hadîce, ‘Âişe, Zeyneb, Sevde, 

Hafsa, Huzeyme, Huzeyme kızı Zeyneb, Hind, Cahş kızı Zeyneb, Hind (Remle), 

Cuveyriyye, Reyhâne, Safiyye, Mâriyye, Meymûnedir. Çocukları: Hadîce’den: 

Kâsım, Zeyneb, Rukiyya, Ummu Kulsum, Fâtima, ‘Abdullâh; Mâriyye’den: 

İbrâhîmdir. Soyu ‘Âlî-Fâtima evliliğinden Hasan’dan seyyid, Hüseyin’den şerîf 

adıyla sürmektedir. İlk kez Muhammed adını alan, el-âne hamiye’l-vasîtu [=İşte 

şimdi fırının ateşi kızdı] ile açık istiareyi, eceliyle ölen için mâte hatfe enfe-hu 

[=eceliyle öldü] yu, yürüyüşü güzel at için el-bahru [=yürüyüşü güzel at] yu, ahlâkı 

düşük kadın için ez-zammâre [=zampara] yi, kapı yarığı için es-sîruyu kullanan odur. 

Medine’de öldü. Gökteki adı Ahmed ü Mahmûd, yerdeki adı Muhammed 

Mustafâdır. 

Tâc-ı ser-i halk-ı ‘âlem Ahmed 

Şâhenşeh-i dü-cihan Muhammed 

(K. 2/24) 

104

Peyğam-ber-i mahbûb-ı Hudâ hazret-i Ahmed 

Zâtı ile fahr-âver olur cümle eşyâ 

(K. 3/33) 

(K. 2/36), (K. 2/63), (K. 2/87), (K. 4/36), (K. 4/70), (K. 5/24), (K. 5/25), (K. 

5/41), (K. 5/57), (K. 6/24), (K. 6/25), (K. 7/34), (K. 7/43), (K. 7/44), (K. 7/56), (K. 

8/20), (K. 8/22), (K. 9/52), (K. 9/63), (K. 9/71), (K. 10/21), (K. 10/23), (K. 10/51), 

(K. 11/30), (K. 11/33), (K. 12/27), (K. 12/28), (K. 12/60), (K. 13), (K. 14), (K. 15), 

(K. 16), (K. 17), (K. 18), (K. 19), (K. 20), (K. 27/33), (K. 37/8), (T. 21/2), (T. 22/1), 

(T. 23/8), (T. 27/5), (Muk. 3/1), (R. 3-III/1), (R. 3-IX/1), (Mus. 2-1/2, 4), (Mus. 10- 

X/1) 

5. Dört Halife 

Ebû Bekir [571-634]: Teym oymağından Abû Kuhâfa. Bilgisizlik çağındaki adı 

‘Abdu ’l-ka‘ba’yı Peygamber (as) ‘Abdu’llâh ile değiştirdi. Peygamberden iki yıl geç 

doğmuş yine ondan iki yıl sonra aynı yaşta göçmüştür. İbrâhîm (as)’e benzediği ve 

Peygamber ile aynı topraktan olduğu hakkında hadis vardır. Mi‘râc haberinde Hz. 

Peygamberi ikirciksiz doğruladığından sıddîk lâkabını aldı. Bilgisizlik çağında bile 

içki içmedi, puta tapmadı. Göçte, Hz. Peygamberin biricik yoldaşı oldu. Uhûd’da ona 

kalkan oldu. Yazları oruç tutar, kışın tutmazmış. Ticaretle geçimini sağlardı. Allah’ın 

elçisinin en yakın arkadaşı, kızı Hz. ‘Âişe’den dolayı kaynatasıdır. Bütün akınlarda 

bulundu. Kureyş’in işkence gören kölelerini satın alır kurtarırdı. İslâmın ilk halifesi 

olup iki yılı aşkın halifelik yaptı. Ebû Bekir, Mikâ’îl ve İbrâhîm (as)’e 

benzemektedir. Yeni çıkan sorunlarda rey ve ictihat yoluyla hüküm verirdi. Kendisi 

yedi hadis rivayet etmiş, kendisinden 142 hadis rivayet edilmiştir. Göç sırasında Hz. 

Muhammed ile mağarada yaşananlardan dolayı yâr-i ğâr olarak da beyitlerde 

geçmektedir. 634 Ağustos 23 Salı günü ölmüştür. 

105

(K. 2/78). 

Cenâb-ı hazret-i Sıddîkdur biri anuŋ 

Ki o hulâsa-i kûyına hem-civâr oldı 

Gehî seferde vü gâhî hazarda hem-dem olup 

Zamân-ı hicret ü fürkatde yâr-i ğâr oldı 

(K. 12/42-43) 

‘Ömer b. Hattâb b. Nufeyl [575-644]: Annesi Haşim kızı Hanteme olup Ebû 

Cehil’in bacısıdır, Ebû Cehil de Hz. Ömer’in dayısıdır. Soyu Hz. Peygamber ile 

sekizinci göbekte birleşir. Kureyş’in ileri gelenlerindendi. Yiğitliği ve adaleti, tutarlı 

kararları ile ün salmıştır. Sanı fârûk ‘ayırıcı’ idi. Bi’set’in 628 Nisan ayında ilk kez 

dinlediği Kur’ân (xx. Taha 1-8) yüreğini yumuşattı ve müslüman oldu. Ondan önce 

38 erkek 23 kadın müslüman olmuştu. Kur’ân’da on kadar ayet onun görüşüne 

uygun olarak inmiştir. Cennetlik olduğu daha sağlıklarında Hz. Peygamber 

tarafından müjdelenen on kişiden biridir. Peygamberin kaynatası ve ikinci halifedir. 

İslâmdan önce okuryazar olup vahiy yazıcılarından ve hafızlardandır. Tevrât’ı 

anlayacak kadar da İbranca bilirdi. Bütün akınlara katılmıştır. Uhûd’da Hz. 

Peygambere sebat eden dört kişiden biridir. 636 Ramazanında mescitte kandiller 

yaktırmış, yatsı namazından sonra teravih namazını da topluca kıldırmış, başka 

memleketlere de bu konuda haber yollamıştır. Belediyeciliğin kuruluşu ile emekli 

aylığının bağlanması onun eseridir. Ebû Lu’lu’ tarafından 644’te şehit edilmiştir. 

(K. 2/79). 

İkinci hazret-i Fârûk kim ser-i dîne 

Peyâm-ı ma‘deleti tâc-ı iştihâr oldı 

(K. 12/45) 

‘Osmân b. ‘Affân [576-656]: Annesi Hz. Peygamberin halasının kızı Arvâdır. 

Soyları Peygamberin soyları ile ‘Abdu ’l-Manaf’ta birleşir. Hz. Ebû Bekir’in 

delâletiyle müslüman oldu. Habeş’e ilk göç edenlerdendi. Peygamberin kızı Rukiyya 

ile evlendi. Bedir’den sonra eşi ölünce Ummu Kulsüm’ü aldı. Bundan sonra 

kendisine zî ’n-nûreyn denildi. Cennetlik olduğu daha sağlıklarında Peygamber (as) 

106

tarafından müjdelenen on ikişiden biridir. Üçüncü halifedir. Altı kişilik danışma 

kurulunun içindeydi. Kur’ân’ı çoğalttırıp dağıtan odur. Hudaybiya Antlaşması’nda 

Mekke’ye elçi giden de odur. On iki yıl halifelik yaptı. 656 yılında 80 yaşındayken 

Medine’de Kur’ân okurken başına demir vurularak şehit edildi. Hârûn (as)’a 

benzemektedir. 

(K. 2/80). 

Üçünci hazret-i ‘Osmân câmi‘u ’l-Kur’an 

Ki bezr-i ‘âtıfete kalbi kiştzâr oldı 

(K. 12/48) 

‘Alî b. Ebî Tâlib [598-661]: Künyesi Ebû Hasandır. Hz. Peygamberin 

amcasının oğlu ve güveyisidir. Nübüvvetin ikinci günü on iki yaşında ilk müslüman 

olan erkek çocuğudur. Cennetlik olduğu daha sağlığında Peygamber (as) tarafından 

müjdelenmiştir. İslâmın dördüncü, Hâşimoğullarının birinci halifesidir. Vahiy 

yazıcılarından ve Hz. Peygamberin özel yazıcılarındandır. Bey’at töreninde minbere 

çıkan ilk halifedir. Ölümünde 600 dirhemden başka miras bırakmamış, dört eş, on 

yedi cariye edinmiş; on dört oğlu, on yedi kızı olmuştur. Babasının Tâlib, Âkil ve 

Ca‘fer’den sonra dördüncü oğludur. Esedu ’llâh lâkabı ile anılır. şîr-i Yezdân, 

haydar-ı kerrâr, sâkî-i Kevser, şâh-ı velâyet, şâh-ı Necef, dürr-i Necef, sâhib-i Necef, 

ebû turâb unvanlarıyla da anılır. 

Bilâ-mu‘âraza dördüncidür ‘Aliyy-i velî 

Ki bûs-ı dergehi reşk-i dil-i kibâr oldı 

(K. 2/81), (G. 179/2), (T. 28/3). 

6. Öbür Dinî Kişilikler 

(K. 12/51) 

Ebû Hanîfe [ö. 767]: Nu‘mân b. Sâbit. Kendisi kumaşçıdır. Hanefîlik 

mezhebinin kurucusudur. 

107

Sa‘id-belâğat Aristo-hikem ‘Alî-cevdet 

Ebû Hanîfe-meniş Şâfi‘î-vakârumdur 

(K. 33/25) 

Fâtimâ [ö. 632]: Hz. Muhammed’in kızı ve Hz. ‘Alî’nin eşidir. Hz. 

Peygamberin soyunu devam ettiren kızıdır. Künyesi, ‘babasının annesi, anam’ 

anlamlarına gelen ümmü ebîhâdır. Lâkabı, ‘beyaz, parlak ve aydınlık yüzlü kadın’ 

anlamında zehrâ olmakla birlikte ‘iffetli ve namuslu kadın’ anlamındaki betûl 

lâkabıyla anıldığı da görülmektedir. Hz. Peygamberden on sekiz hadis rivayet 

etmiştir. 31 

Nazar-ı rahmet ü ğufrân ile manzûre idüp 

Hem-civâr eyleye Zehrâ-yı Betûle Mevlâ 

(T. 7/2) 

Gazâlî [ö. 1111]: Eş‘arî kelâmcısı, Şâfi‘î fakihi, mutasavvıf, filozoflara 

yönelttiği eleştirilerle tanınan İslâm düşünürü. 32 

‘İsâm-dikkat ü Câmî-edâ [vü] Kutb-himmet 

Gazâlî-menkabet ü Seyyid-iştihârumdur 

(K. 33/27) 

Hasan b. ‘Alî [625-670]: Hz. ‘Alî’nin oğlu, Hz. Muhammed’in torunudur. Altı 

ay halifelik yapmıştır. Eşi, Eş‘as bin Kays el-Kindî kızı Ca‘de tarafından elmas 

tozundan hazırlanmış bir şerbetle ağılanmıştır. 

31 

32 

Yâ Rab be-kurreteyn-i İslâm 

Ya‘nî Haseneyn-i sâhib-ikrâm 

(K. 2/82) 

M. Yaşar Kandemir, “Fâtıma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XVI, 1995, 

s. 219-223. 

Ayrıntılı bilgi için bk. Prof. Dr. Hüseyin Zerrinkub, Medreseden Kaçış İmam Gazzâlî’nin 

Hayatı, Fikirleri ve Eserleri, Çeviren: Hikmet Soylu, İstanbul, Anka Yayınları: 11 

Biyografi: 1, 2001; Mustafa Çağrıcı, “Gazzâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm 

Ansiklopedisi, C. XIII, 1996, s. 489-505. 

108

Hüseyin b. ‘Alî [626-680]: Hz. ‘Alî’nin oğlu, Hz. Muhammed’in torunudur. Hz. 

Hasan’ın küçük kardeşidir. Kerbelâ’da şehit edilmiştir. 

Sâde-levhân ol hat-ı nev kim ‘izâra yazdılar 

Nazm-ı târîh-i Hüseyni sanki nâra yazdılar 

(G. 45/1) 

Lokmân: Eyyûb Peygamberin kız kardeşinin ya da teyzesinin oğlu olduğu 

kabul edilir. Edebiyatta hikmetin sembolüdür. Hikmet, felsefenin yanında hekimlik 

anlamına da geldiği için hekim, halk arasında hekim olarak bilinir. Ve Kaf dağının 

ortasında gizli ilimler ve ilâç öğrenerek insanlara şifa dağıtan biri olarak tanınır. 

N’ola tercîh idersem hikmet-i Lokmâna ihsânuŋ 

Devâ-yı ‘illet-i sehv ü zeleldür yâ Resûla ’llâh 

Kâm-fermây-ı ğarîban şevk-bahş-ı ğam-keşan 

Dürc-i la‘linde nihan dârû-yı Lokmân-ı kerem 

(K. 15/4) 

(K. 34/16) 

Meryem: Sözcüğün kökeni üzerine tartışmalar olsa da, çoklukla, Mısır köklü 

Meri ve yâm sözcüklerinin birleşmesinden meydana geldiği kabul edilmektedir. 

Çünkü zamanla /t/ dişilik tarzını atan “Merit” sözcüğünün bir tanrı adıyla birleştiği 

çok görülür. Meri-Ra, Meri-Aton, Meri-Ptak gibi. Meri, “Yahû” tarzı ile “Yahve”nin 

ilk biçimi birleşince “abiyyam-abiyyâhû” yoluyla Mariam olabilir ki anlamı, 

‘Tanrıya bağlı, Tanrıyı seven’dir. 33 

söylenir. 49 yaşında Hz. ‘Îsâ’dan altı yıl sonra ölmüştür. 

Hz. ‘Îsâ’ya yüklüyken 13 yaşında olduğu 

Edebiyatta behûr-i Meryem tabiri sıkça geçer. behûr-i Meryem: 

Meryemanaeli olarak da bilinen ve eskiden günlük ve tütsü olarak kullanılan güzel 

kokulu bir çiçektir. Geğirtiyi gidermek, idrar ettirmek hususunda yararı varmış. Kef-i 

Meryem, pençe-i Meryem, kef-i ‘Â’işe, şeceretü ’t-talk da derler. Hz. Meryem, ‘Îsâ 

(as)’yı dünyaya getirdiği sırada doğum sancısından dolayı bu çiçeğin ağacını tutmuş, 

109

undan dolayı çiçek de pençe biçiminde ortaya çıkmış, adlandırma sebebi budur. 

Ebeler bu çiçeğin kurusunu çantalarında taşırlar. Doğum yapacaklara, kadında 

sancılar başlar başlamaz bu çiçeği suya atarlar. Çiçek suda açıldıkça sanki yüklünün 

rahmi de açılır, çocuk kolayca doğarmış. Gerçekte Hz. Meryem doğum sancısı 

sırasında bir ağaca dayanmış idi; fakat bu ağaç behûr-i Meryem olmayıp kuru bir 

hurma ağacı idi. 34 

Nâ-bûd olınca efser-i gül fehm-i düzd içün 

Yakdı behûr-i Meryemi da‘vetger-i bahâr 

Âteş-i ‘ışkuŋla yandurduŋ behûr-i Meryemi 

Dûdıdur zâhir olan gülzârdan sünbül degül 

(K. 28/6) 

(G. 177/3) 

Seyyid Şerîf el-Cürcânî [1340-1413]: Arap dili, kelâm ve fıkıh âlimi. Cürcan 

yakınlarındaki Takü’de doğmuştur. Kutbeddîn er-Râzî [ö. 1364]’den mantık öğrenmek 

için Herat’a gitmiştir. Oradan Mısır’a geçerek aklî ilimleri Mübârek Şâh’tan, naklî 

ilimleri Ekmeleddîn el-Bâbertî [ö. 1384]’den okumuştur. 1413’te Şiraz’da ölmüştür. 

Başlıca ilgi alanı kelâm, Arap dili ve edebiyatı olmakla birlikte felsefe, mantık, 

astronomi, matematik, fıkıh, hadis, tefsir vb. dinî ve aklî ilimlerin hemen hepsine dair 

eserler vermiş, bundan dolayı da ‘allâme unvanını almıştır. Fıkıhta Hanefî 

mezhebini, itikadî konularda ise, çoklukla Eş‘arîlerin görüşünü benimser. 35 

33 

34 

35 

‘İsâm-dikkat ü Câmî-edâ [vü] Kutb-himmet 

Gazâlî-menkabet ü Seyyid-iştihârumdur 

(K. 33/27) 

Prof. Dr. Günay Tümer, Hıristiyanlıkta ve İslâmda Hz. Meryem, Ankara, Türkiye Diyanet 

Vakfı Yayınları/208, 1996, s. 66. 

Halil Çeltik, Ömer Ferit Kam ve Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı 

Yayınları/2030 Yayınlar Dairesi Başkanlığı Sanat Edebiyat Eserleri Dizisi/156-28, 1998, s. 

129-130. 

Sadreddin Gümüş, “Cürcânî, Seyyid Şerif”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 

VIII, 1993, s. 134-136. 

110

Şâfi‘î [ö. 820]: ‘Abdulmuttalib soyundan gelen imam, Peygamberin amcasının 

oğlu (İmâm Şâfi‘î ile Hz. Peygamberin soyları ‘Abdulmunâf’ta birleşir) Ebû 

‘Abdullâh Muhammed b. İdrîs Şâfi‘î, dönemin büyüklerindendi. Fütüvvet ve verâ ile 

tanınmıştır. 36 

Şafiî mezhebinin kurucusudur. 



(K. 33/25) 

Ümmühânî: Hz. ‘Alî’nin kız kardeşi olan Fâhite’nin lâkabıdır. İsrâ olayı Hz. 

Muhammed onun evindeyken meydana gelmiştir. 37 

Zâtı mahbûb-ı zî ’l-minen suhanı 

Gevher-i gûş-ı Ümmühânîdür 

(K. 9/53) 

Züleyhâ: Mısır azizi Kıtfîr’in eşi iken aynı evde yaşayan Hz. Yûsuf’tan 

murad almak istedi. Yûsuf (as) suçsuz olmasına ve bunun bilinmesine karşın on iki 

yıl zindanda kalmıştır. Daha sonra Hz. Yûsuf ile evlenen Züleyhâ’nın Efrâim ve 

Menşa adlı iki oğlu ve Rahmet adında bir kızı olmuştur. Rahmet, Eyyûb (as)’un eşi; 

Efrâim de, Hz. Mûsâ’nın dedelerinden olacaktır. 

36 

37 

(K. 27/4), (K. 30/8). 

Bir zerre-i mihr-i ruh-ı pür-nûruŋı görse 

Yûsuf ola âşüfte vü şeydâ çü Züleyhâ 

(K. 3/31) 

Ali b. Osman Cüllâbî Hucvirî, Keşfu ’l-mahcûb, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, İstanbul, 

Dergâh Yayınları: 93 İslâm Klâsikleri: 7, 2 1996, s. 215-216. 

Şeyh Gâlib, Hüsn ü ‘Aşk, s. 31. 

111

B. Tasavvufî Terim ve Kavramlar 

Sûfî’nin Ar. ‘yün’ anlamına gelen sûftan türediği görüşü en doğru görüş kabul 

edilmekle birlikte 38 

çıktığını iddia edenler de vardır. 39 

sözcüğün ‘irfanseverlik’ anlamına Yunanca sofos sözcüğünden 

Tasavvuf sözcüğü Hz. Peygamber döneminde kullanılmıyordu. Züht ve 

takvada sahabe, tâbiun, tebeuttâbiinin yolunu izleyen, nefislerini Allah’ı anmakla 

geçiren, kalp temizliğini her şeyin üstünde tutan, bunun için kalplerini gafletten 

koruyan, dünyadan el etek çekip dış âlemlere aldırış etmeden iç kuvvetlerini, ruhî 

kabiliyetlerini geliştirmeğe çalışan zahit ve abitler zümresinin yoluna da tasavvuf adı 

verilmiş ve bu ad, hicrî iki yüz yılından önce şöhret bulmuştur. 

‘Âlem-i ğayb: Sofilere göre, varlık tecellisinin (kâinatın) mertebeleri vardır. 

Buna hazarât-ı hamse denilir, ki genel-varlık sahasına giren her mevcut ancak bu beş 

mertebeden birine dayanmaktadır. Bunlardan melekût ‘âlemi, melekler ve ruhlar 

âlemidir. Buna ğayb ‘âlem, ‘ulvî ‘âlem adları da verilir. Mülk ‘âlemi ise, maddî varlık 

âlemidir. Melekût, yani ruhlar âlemi varoluş bakımından mülk yani cisimler 

âleminden önce gelir. Mülk âlemi, melekût âleminin maddî biçimde tezahürüdür. 

Başka bir deyişle mülk âlemi, ruhlar âleminin gölgesinden ibarettir. 40 

Nüket-i nazm-ı pâküm ehl-i dile 

‘Âlem-i ğayb armağanıdur 

(K. 9/25) 

‘Ayne ’l-yakîn: Gözle ve görerek hasıl olan yakin. ‘İlme ’l-yakîn, ‘ayne ’l- 

yakîn ve hakka ’l-yakîn adı verilen üç yakin mertebesinden ikincisi. Kalbin, 

müşahede yoluyla gerçek vahdeti görmesi. 

38 

39 

40 

Doç. Dr. Süleyman Ateş, İslâm Tasavvufu, Ankara, Pars Matbaası, [1972], s. 7. 

Sevan Nişanyan, Elifin Öküzü ya da Sürprizler Kitabı, İstanbul, Adam Yayınları, 3 2003, s. 

205. 


112

Gavs-ı a‘zam mürşid-i a‘lem Divitçi-zâde kim 

Vâsıl-ı esrâr idi ‘ilme ’l-yakin ‘ayne ’l-yakin 

(T. 8/3) 

Cilve: Nazlanma, güzellerin gönül açan ve hoşa giden hâl ve hareketleri. 

Sülûk ehli arifin gönlünde parıldayan onu deli divane eden ilâhî nurlar. İnsan da âlem 

de Hakk’ın nurlarının cilve yeridir. Dervişler tarafından başlarına gelen her şeyin 

Hak’tan geldiğini bildirirken kullanılır. 

Göŋül kim anda ‘ışkuŋ cilvegerdür yâ Resûla ’llâh 

Hased-fermây-ı ‘arş-ı mu‘teberdür yâ Resûla ’llâh 

(K. 13/1) 

(K. 4/98), (K. 5/5), (K. 11/7), (K. 32/12), (K. 38/16), (G. 143/4), (T. 1/13), 

(Mus. 6-I/4), (Mus. 10-V/6). 

Dergâh: Eşiklik, kapılık. Dervişler arasında muhiplerin toplu olarak 

zikrettikleri ve dervişlerle şeyhin oturduğu yer. hân-kâh, ilkin yemek yenilen yer. Bir 

şeyhin başkanlığı altında bulunan dervişlerin kaldıkları, zikir ve ibadet ettikleri yer. 

Tekkenin büyüğüdür, hem müştemelât, hem derece bakımından da tekkeden 

üstündür. Çoklukla pir makamıdır. Ondan aşağısına tekke, eğitim görmüş, konup 

göçen dervişler için yapılan mutfaksız küçüklerine ise zâviye denir. 41 

Nakşî dergâhlarının öbür adına da hân-kâh denir. 42 

Sad hamd ki na‘t-i pâk irüp pâyâna 

Dergâhuŋa oldı tuhfe dervîşâna 

Mevlevî ve 

(R. 3-XXX/1) 

(K. 2/30), (K. 2/77), (K. 4/56), (K. 5/16), (K. 5/47), (K. 5/60-61), (K. 6/34), 

(K. 9/55), (K. 9/59), (K. 9/69), (K. 14/4), (K. 19/5-6), (K. 20/5), (K. 37/1), (T. 9/5), 

(R. 3-XXVIII/1). 

41 

42 

Seyyid Sırrı Ali, Tuhfe-i Rûmî Kâdirîler Âsitânesinin Manzum Târihçesi, Çeviren: 

Mustafa S[inan] Kaçalin, İstanbul, Âsitâne Yayınları: 1, 1992, s. 4, 7. 

Abdülaziz Bey, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirler II. Kitap, Yayına Hazırlayanlar: Prof. 

Dr. Kâzım Arısan, Duygu Arısan Günay, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995, s. 409. 

113

Fenâ: Yokluk, hiçlik. Kulun fiilini görmemesi hâli. Bu mertebede bulunanlar 

lâ fâ‘ile illâ ’llâh derler. 43 

gelmesidir. 44 

Aynı zamanda Hakk’ın varlığının kulun varlığına üstün 



(K. 8/16) 

(K. 24/9), (G. 83/4), (G. 192/3), (G. 248/2), (T. 2/2), (T. 3/9), (T. 4/1), (T. 

6/1), (T. 11/1), (T. 29/1), (Mus. 5-II/5), (L. 17/1), (L. 24/1). 

Feyz: Salikin çalışması ve çabası söz konusu olmaksızın Allah tarafından 

onun kalbine her hangi bir hususun verilmesidir. Her an tecellî eden feyz aracılığıyla 

meydana gelen varlıklar, özündeki imkân itibarıyla yok olmakta, fakat tecellî eden 

Hakk’ın feyziyle aynı zamanda var olmaktadır. 45 

Fikrümdür o verd-i bâğ-ı hurrem 

Kim feyz-i Hudâdur aŋa şeb-nem 

(K. 2/12) 

(K. 2/8), (K. 2/9), (K. 2/12), (K. 3/14), (K. 6/10), (K. 6/26), (K. 7/33), (K. 

7/51), (K. 8/4), (K. 8/11), (K. 8/20), (K. 8/30), (K. 8/38), (K. 8/59), (K. 9/9), (K. 

9/40), (K. 9/54), (K. 9/65), (K. 9/75), (K. 10/2), (K. 11/14), (K. 11/34), (K. 12/29), 

(K. 12/32), (K. 12/53), (K. 21/11), (K. 21/23), (K. 27/26), (K. 27/29), (K. 27/32), (K. 

29/7), (K. 32/1), (K. 33/33), (K. 34/1), (K. 34/27), (K. 35/1), (K. 35/4), (K. 38/22), 

(G. 28/1), (G. 42/1), (G. 75/13), (G. 100/5), (G. 143/1), (G. 144/4), (G. 163/7), (G. 

166/7), (G. 169/4), (G. 181/2), (G. 221/5), (G. 222/5), (G. 227/7), (G. 241/5), (T. 

13/2), (T. 23/2), (T. 25/2), (T. 27/5), (T. 28/1), (T. 30/13), (Mus. 5-VI/4), (L. 25/1), 

(Muam. 1), (Muam. 31), (R. 2-III/2), (R. 3-II/2), (R. 3-XIII/1), (R. 3-XV/1), (R. 3- 

XVI/1-2), (R. 4-XV/1-2), (Muk. 3/1), 

43 

44 

Prof. Dr. Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Kabalcı Yayınevi: 182 

Sözlük Dizisi: 5, 2001, s. 134. 

İsmail-i Ankaravî, Minhâcu ’l-fukara, Hazırlayan: Sadettin Ekici, İstanbul, İnsan Yayınları: 

200 İrfan serisi: 16, 1996, s. 350. 

114

Hakîkat: Gerçek. Var olduğu kesin ve açık olarak bilinen şey, bir şeyi o şey 

yapan özellik, mahiyet. 1. Hakk’ın salikten niteliklerini alarak yerine kendi 

niteliklerini koyması, 2. hakikat, tasavvuf bilimi, şeriat ise fıkıh bilimidir. Hakikatsiz 

şeriat makbul değil, şeriatsız hakikat ise batıldır, 3. Hz. Âdem’den kıyamete değin 

değişmeyen buyruklar. 46 

Kulun, Allah’a vuslat mahallinde ikamet etmesi, sırrının ise 

tenzih mahalli üzerinde durmasıdır. 47 

(K. 5/51). 

‘Işk ile dil ki bahr-i hikmet olur 

Katresi kulzüm-i hakîkat olur 

(K. 4/1) 

Hayret: Şaşmak, şaşırmak. Kalbe gelen bir tecellî sebebiyle salikin 

düşünemez ve yargılayamaz hâle gelmesi. Hayret ya delilde olur veya 

delillendirilmiş şeyde. Allah’ın varlığını kanıtlayan delilde hayrete düşmek zındıklık 

ve mülhitliktir. Medlulü, yani delille varılan Hakk’ın tecellîlerini temaşada hayrete 

düşmek sıddıklıktır. 48 

(G. 109/9), (G. 163/1-5). 

Velîkin rûz-ı mahşerde ‘usâta itdigi lutfuŋ 

Temâşâsından erbâb-ı mekârim mest-i hayretdür 

(K. 5/42) 

Heves: Arzu, istek. 1. Nefsin tabiatın gereğine yönelmesi, süflî tarafa yönelip 

ulvî taraftan yüz çevirmesi. Şer’î ölçülere bakmaksızın nefsin hoşuna giden şeylere 

yönelmesi, 2. aşk. 49 

45 

46 

47 

48 

49 

Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, s. 137. 

Uludağ, age., s. 152-153. 

Hucvirî, Keşfü ’l-mahcûb, s. 535. 


Uludağ, age., s. 164. 

115

Ne ider meyl zühd ü takvâya 

Ne heves-perver-i ‘ibâdet olur 

(K. 4/88) 

(K. 5/3), (K. 12/2), (K. 34/32), (G. 12/3), (G. 28/2), (G. 74/2), (G. 94/4), (G. 

97/1), (G. 115/1), (G. 115/3), (G. 125/1), (G. 126/2), (G. 129/2), (G. 151/1), (G. 

174/3), (G. 180/1), (G. 186/2), (G. 196/3), (G. 197/3), (G. 201/1), (G. 208/2), (G. 

209/5), (G. 253/3), (G. 257/9), (Mus. 10-I/1), (Mus. 10-III/6), (Mus. 10-VII/1), (Mus. 

10-VII/3). 

Heybet: Saygıya dayanan korku, azamet. Havf ve kabz hâlinin üstündeki hâl. 

Heybet gaybeti gerektirir. Hakk’a yakın olmanın meydana getirdiği endişe hissi. 

Heybet, az veya çok kendinden geçme hâlini gerektirir; çünkü heybet Hakk’ın celâli 

tecellîlerini kalpte müşahede etmekten hasıl olur. 50 

Kuvvet ü kudret senüŋdür heybet ü nusret senüŋ 

Cünd-i İslâma mu‘în ol düşmen olsun pây-mâl 

(K. 37/5) 

Hırka: Dervişlerin toplu zikir yaptıkları sırada giydikleri yelek. Bir mürit 

adayı belli bir deneme ve hazırlık döneminden sonra tarikata ehil ve şeyhe lâyık 

görülürse ona tekkede yapılan bir törenle hırka giydirilir. Hırka giyen talip artık 

bundan böyle şeyhin müridi, tarikat mensubu ve öbür müritlerin kardeşidir. 51 

50 

51 

52 

Giyinüp hırkaların halvetde 

Çıkarırlar olıcak kesretde 

Hidâyet: Maksata götüren yolu gösterme, gayeye vardıran yolu tutma. 52 




(L. 24/3) 

116

(K. 2/50), (K. 5/28). 

Serverâ şâh-ı kudsiyan-sipehâ 

Hidmetüŋ mâye-i hidâyet olur 

(K. 4/72) 

Himmet: Bir kemal hâlini veya başka bir şeyi elde etmek için bütün ruhanî 

güçleriyle birlikte kalbin Hakk’a yönelmesi; halis ve iyi niyet; ermiş kişilerin 

maksadı hasıl eden, iş bitiren ve dilediklerini yerine getiren manevî güçleri. 53 

Mâh-ı evc-i ma‘delet şâh-ı cihân-ı mekrümet 

Yekke-tâz-ı deşt-i himmet merd-i meydân-ı kerem 

Rûy-mâl-i dergehüŋ fikriyle itdüm ‘azm-i râh 

Himmetüŋle eyleye teshîl umûrum müste‘an 

(K. 34/15) 

(G. 261/2) 

(K. 4/38), (K. 4/93), (K. 5/7), (K. 8/47), (K. 9/79), (K. 27/38), (K. 27/39), (K. 

33/27), (K. 34/26), (G. 10/3), (G. 57/3), (G. 97/4), (G. 167/6), (G. 170/1), (G. 191/2), 

(T. 1/3), (T. 16/3), (T. 25/1), (Mus. 10-VI/6), (L. 10/7), (R. 3-IV/1). 

‘İlme ’l-yakîn: Bilgiye ve delile dayanan kesin bilgi. Zahirî bilimler, şer’î 

buyruklar hakkındaki kesin bilgiler. Keşf hâlinde hakikat nurunun tecellî etmesi de 

‘ilme ’l-yakîndir. 54 

(L. 8/10). 



(T. 8/3) 

İntisâb: Birine, bir şeyhe bağlanma demektir. Allah’a vuslatı isteyen, başka 

bir deyişle, Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmak isteyen bir insanın bu olgunluğun 

53 

54 



117

eğitimini verecek bir şeyhe, dolayısıyla bir şeyhin temsil ettiği tarikata bağlanmak 

demektir. 

Bulursa zerre kadar intisâb dergehüŋe 

Vesîle-i kerem-i müste‘ân-ı ‘âlemdür 

(K. 7/95) 

İstiğnâ: Zengin olmak, zenginlik istemek, ihtiyaç duymamak, tenezzül 

etmemek. Salikin Allah’ın kendisine yeteceğine inanarak Allah’tan başkasına ihtiyaç 

duymaması ve tenezzül etmemesi. Bir kimse kendisini ne kadar Allah’a muhtaç 

bilirse o kadar Allah’la zengin olur. Allah’tan istiğnâ ise asla caiz değildir. 55 

Bulınmaz mülk-i istiğnâda şâhum şimdi enbâzuŋ 

(G. 32/4), (G. 109/6), (G. 259/1). 

(Mus. 8-III/4) 

Keşf: 1. Sofîlere göre, maddî ve duyulur âlemden gelen etki, kir ve pas kalbin 

gayb âlemini görmesine engel olan bir perde oluşturur. Riyazet ve tasfiye ile bu 

perde kalkınca gaip açık seçik görülür. Bu perdenin açılmasına, yani kalp gözünün 

açılmasına keşf denir, 2. ilham. Doğrudan ve aracısız Allah’tan alınan bilgi. Bu bilgi 

ya ilâhî seslenişi işitmek ve dinlemek veya gayb âlemini görmek suretiyle elde edilir, 

3. İbn Arabî [ö. 1240]’ye göre velîler bilgileri peygamberlere vahiy getiren meleğin 

aldığı kaynaktan doğrudan alırlar. 56 

55 

56 

N’ola açılsam yüzüŋ gördükçe cânâ gül gibi 

Keşf-i râz-ı ‘ışka senden ğayri mahrem bulmadum 

(K. 21/6), (G. 189/1), (T. 9/2), (L. 18/4). 


Uludağ, age., s. 210-211. 

(G. 185/5) 

118

Kurb: Yakınlık. 1. Allah’ın ibadet ve taatine yakın olmak, 2. Hakk’ın 

tevfikine ve inayetine yakın olmak, 3. kulla Hakk’ın arasında araçların bulunmaması 

veya az olması, 4. kulun, Hak ile arasındaki ezelî söze vefa etmesi. 57 

Ey cemâlüŋ şem‘-i bezm-ârâ-yı kurb-ı Girdgâr 

(K. 2/38), (K. 5/35), (K. 8/29). 

(Mus. 5-I/1) 

Kutb: Arapçada ‘değirmen taşının üzerinde döndüğü mil, iğ, eksen; 

demirkazık yıldızı; bir boyun işlerinin döndüğü yer olan başkanı ve beyi’ anlamlarına 

gelen bu sözcük tasavvufta ‘saliklerin her türlü işleri kendisine havale edilmiş kişi’ 

demektir. Türkçede ‘baş, uç; demirkazık yıldızı’. Sofilere göre her zamanda 

peygamberlerin mirasçısı olan birisi bulunur ki buna, kâinat onun çevresinde 

döndüğü, Allah dileği onun dileğine uyduğu için, kutb denir. Kutup Allah’ın özel 

nazarına mazhar olan kişidir. Bu makama yükseldikten sonra Abdullah adını alan 

kutup Peygamberin bütün özelliklerini miras edinir. Peygamberin bütün özelliklerini 

taşıyan kutba, kutbu ’l-‘âlem, kutbu ’l-aktâb, kutbu ’l-ekber kutbu ’l-irşâd ve kutbu 

’l-medâr adları da verildiği gibi sıkıntıya uğrayanların yardımına yetiştiği için ğavs 

da denir. Kutbun ömrü otuz üç yıldan artık ve on iki yıl beş ay iki günden de eksik 

olmaz. Kutup hakkında anlatılan hadisler hadis bilginlerince uydurma ve zayıf kabul 

edilmiştir. 58 

(T. 8/3), (T. 8/7), (L. 28/11). 

Cenâb-ı kutb-ı ‘âlem hazret-i Nazmî Efendi kim 

Fezâ-yı rahş-ı vasfı mâ-verâ-yı ‘arş-ı imkândur 

(G. 75/10) 

Mahv: Alışılan huyları ortadan kaldırmaktır. İsbât ise, ibadetin hükümlerini 

yerine getirmektir. Bir kimse kendi hâl ve hareketlerinden, kötü huyları uzaklaştırır, 

onun yerine övülen hâlleri koyarsa, o kimse mahv ve isbât sahibidir. Mahv ve ispatın 

57 

58 


Seyyid Sırrı Ali, Tuhfe-i Rûmî Kâdirîler Âsitânesinin Manzum Târihçesi, s. 10. 

119

hakikati ilâhî kudretten doğar. Buna göre mahv, Hakk’ın örttüğü ve sildiği, ispat 

Hakk’ın açıkladığı ve meydana çıkardığı şeydir. 59 

Nedür ol Mevlevî-i sebz-külâh 

Ki fenâ itmiş anı mahv ü tebâh 

(L. 17/1) 

Mâ-sivâ: Allah’ın dışında kalan her şeydir. Fitnenin kaynağı olan şeylere 

masiva denir ki, bazıları şunlardır: Kadınlar, hayırsız evlât, altın gümüş vb. Bunların 

bütünü dünya hayatıyla ilgili değerlerdir ve dünya hayatı yok olduğunda bunlar da 

yok olurlar. Geriye ancak Allah’ın sahip olduğu güzellik kalır. 60 

(K. 9/3), (Mus. 10-V/6). 

N’ola hemvâre mağşûş nukûş-ı mâ-sivâ olsa 

O dil kim olmaya fikri hayâlüŋ yâ Resûla ’llâh 

(K. 16/4) 

Meclis-i elest: Kişioğullarının kendileri yani bedenleri yaratılmadan, Allah 

ruhları yaratmış ve onlara, “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” diye sormuştu. Ruhlar 

da “Evet” diye bunu kabul ve tasdik etmişlerdi. Bu söze elest bezmi, elest günü gibi 

adlar verilmiştir. 61 

Unıdup meclis-i elesti dirîğ 

Dâmen-âlûde-i kabâhat olur 

(K. 4/86) 

Melâmet: Doğru yolu tutanların kınanmağa aldırış etmemesidir. Melâmetin 

üç biçimi vardır: Biri istikâmet üzere olmak, öbürü kasd, üçüncüsü terk etmektir. 

İstikamet üzere olanlar, ibadetlerini yapmalarına karşın halk tarafından kınananlardır. 

Kast biçimindeki melâmet, halkın parmakla gösterdiği kişilerin makam ve itibara 

59 

60 

61 

Abdülkerim Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, İstanbul, Dergâh 

Yayınları: 61 İslâm Klâsikleri: 2, 3 1991, s. 204. 

Dr. Ömür Ceylan, Tasavvufî Şiir Şerhleri, İstanbul, Kitabevi 134, 2000, s. 240. 


120

eğilmemeleri için onların nefretini kazanacak işler yapmasıdır. Terk ise, dinî 

buyrukları yapmamak için melâmeti yol ve araç olarak kullananlardır. 62 

(G. 201/1). 

Müstemendüm mahall-i merhametüm 

Revişüm bâ‘is-i melâmet olur 

(K. 4/84) 

Mürîd: Kendi iradesini Hakk’ın iradesine teslim eden kimse. Mürîd-i dünyâ, 

mürîd-i ‘ukbâ ve mürîd-i Mevlâ olarak üçe ayrılır. Konuşması Allah’la olan kişi, 

sustuğu anda da Allah’ı ararsa mürîd-i Mevlâ olur. 63 

Tekye-i ğamda küleh-pûş u mürîd-i ‘ışk olan 

Tâc-ı şâh u devlet-i Dârâya çekmez ihtiyâc 

(G. 25/2) 

Mürşid: Delil, kılavuz, yol gösteren. Tasavvufta sırât-ı müstakîmi gösteren, 

dalâletten önce gerçek yola ileten, şeyh, velî, er, eren, pir. 

(K. 2/30). 



(T. 8/3) 

Müşâhede: ‘Bir şeyi gözle, yüz yüze görmek’ anlamınadır. Tasavvufta, 

‘sanki o kendisini görüyormuş gibi, Allah’ı kalp gözü ile görmek’ demektir. 

Çokluktan geçip birliğe uluşan kimse, bütün varlıkları artık Allah’ın gözü ile görür 

veya başka bir deyişle, bütün varlık âleminin ancak Allah’ın mutlak varlığı ile kaim 

olduğu gerçeğini iç gözü ile müşahede eder. 64 

62 

63 

64 

Hucvirî, Keşfü ’l-mahcûb, s. 143-152. 

İsmail-i Ankaravî, Minhâcu ’l-fukara, s. 277. 


121

Âsârın it müşâhede eşyâda cehli ko 

Zann itme şekk ü vehm bu ‘ilm-i yakîndür 

(K. 8/14) 

Nefs-i emmâre: ‘Buyurucu nefis’ anlamınadır. Nefsin mertebelerinden 

birincisidir. Bu mertebede, insanın maneviyatı olan nefis, insana kötülük buyurur ve 

sürekli kötülüğe yönelir. 65 

Nefs-i emmârenin ilâcı, hastaları dolaşmak, cenaze namazı 

kılmak, kabir ziyaretinde bulunmaktır. 66 

İreydi gûşına h v âb içre vasf-ı insâfı 

Salâh emrine başlardı nefs-i emmâre 

(K. 11/36) 

Sâlik: Dış görünüşten iç oluşuma varmak için bir mürşide uyarak belirli 

kuralları uygulamak şartıyla manevî bir yolculuk yapan kişi. Bu yolcu, yolculuğunu 

bilim gücüyle değil, yaşama gücüyle yapar ve bu yolculuğunda çeşitli duraklara 

uğrar. Salikin bilimi ‘ayne ’l-yakîn derecesindedir. 67 

Çihl sâl irşâd idüp tâlibleri sâlikleri 

Dâmenin tutdı iden meyl-i sırât-ı müstakîm 

(T. 9/4) 

Sülûk: Bir yola girme, bir sıraya dizilme, bir tarikata intisap etme. Sofîlerin 

dış görünüşten iç oluşuma varmak için bir mürşide uyarak belirli kuralları uygulamak 

şartıyla yapılan manevî yolculuğa denir. Bu yola girene de sâlik denir. 68 

65 

66 

67 

68 

Sinan Paşa, age., s. 326. 

Sülûkinde şeb-i deycûrı seçmez rûz-ı rûşenden 

Uyan ‘ışkuŋ gibi bir reh-nümâya yâ Resûla ’llâh 

(K. 19/3) 

Eşrefoğlu Rûmî, Müzekki ’n-Nüfûs, Hazırlayan: Abdullah Uçman, İstanbul, İnsan 

Yayınları: 210 İrfan Serisi: 17, 1996, s. 129. 



122

Şeyh: Sofîlere göre tarikat aşamalarında olgunlaşan, tarikata yeni girenlere 

yardım eden ve yol gösteren kişi. Şeyh, olgunluğun en yüksek derecesine ulaşır ve bu 

olgunluğunda tam bir istiğna gösterirse kutb adını alır. 

(G. 11/5). 

Halk-ı ‘âlem gûyiyâ bahr-i ğama ğark oldılar 

Gitdi çün-kim dünyeden ol şeyh-i kâmil rükn-i din 

(T. 8/2) 

Tarîkat: Hakk’a ermek için tutulan, birtakım kuralları ve ayinleri bulunan 

yol. Mutasavvıflara göre bütün insanlar, hatta bütün yaratıkların alıp verdiği nefesler 

sayısınca Allah’a yol gider. Herkes kendi meşrebine, ruh yapısına, dünya görüşüne 

ve manevî zevkine göre bir yol tutar veya bir şeyhe bağlanır veya büsbütün bunların 

dışında yaşar. 69 

Hazret-i Seyyid ‘Alâ‘u ’d-dîn Efendi kim odur 

Şâh-ı evreng-i tarîkat sâhib-i kalb-i selîm 

(T. 9/3) 

Tecellî: Gaipten gelen ve kalpte zahir olan nurlar. Görünmeyenin kalplerde 

görünür hâle gelmesi. Tecellî kavramında sürekli bir görünmezden görünüre, 

karanlıktan aydınlığa, bilinmezlikten bilinirliğe, belirsizlikten belirliliğe geçiş vardır. 

Tecellî salike cezbe, bazen sükûn verir. 70 

69 

70 

Esrâr-ı tecellî-i cemâle 

‘Âşıkları a‘lem eyle yâ Rab 

(K. 2/29), (K. 13/4), (K. 3/34), (K. 7/36), (K. 17/5). 



(K. 1/11) 

123

Temennî: Ezelî takdiri görme. Müridin temennisi değil, emeli olur. Zira 

temennîde nefsi, emelde takdiri görür. Temennî nefsin, teemmül kalbin sıfatıdır. 71 

Hayfâ hicâb-ı şeng-i temennâ açılmadı 

Gülzâr-ı dilde verd-i tesellâ açılmadı 

(G. 247/1) 

Temkîn: Yakîn makamı mertebesinde sürekli istikâmet sahibi olmak ve o 

makama büsbütün yerleşmek demektir. Temkînden kastedilen kulun, sonsuza değin 

mana âlemine ait keşfini ve müşahedesini sürdürmesidir. 72 

Ey ân-ı cemâl-i şâhid-i din 

Ey nûr-ı cebîn-i ‘arz-ı temkin 

(K. 2/28) 

Tûr: Sînâ çölünde Hz. Mûsâ’nın ilâhî hitabı işittiği dağ; Tasavvufta nefis. 

“Tûrun sağ yanından ona seslenmiştik.” (xix. Meryem 52.) anlamındaki ayet “Ona 

nefs yönünden seslenmiştik.” anlamına gelir. Hz. Mûsâ Allah’a ibadet ederken 

üzerinde bulunduğu dağda Allah ona nefis yönünden seslenmişti. Allah ehlullâha 

mağarada, vadide ve halvethanede tecellî ettiği gibi Hz. Mûsâ’ya dağ başında tecellî 

etmişti. Dağın darmadağınık ve yerle bir oluşu, nefsin Allah ile fani olması demektir. 

“Tûr’u başlarına kaldırdık.” (ii. Bakara 63, 93.) ifadesi “Nefislerini azdırdık, 

başlarına belâ ettik” anlamınadır. 73 

71 

72 

73 

(K. 8/2). 


Kelîm-i Tûr-ı tecellâ ‘alîm-i sırr-ı likâ 

Hakîm-i mîr ü gedâ dil-sitân-ı ‘âlemdür 

İsmail-i Ankaravî, Minhâcu’l-Fukara, s. 335. 


(K. 7/36) 

124

‘Uzlet: Günaha girmemek, daha çok ve daha ihlâslı ibadet etmek için 

toplumdan ayrılıp ıssız ve kimsesiz yerlere çekilmek, tek başına yaşamak. Buna 

halvet de denir. 74 

Görse reftâruŋı tezerv-i cinan 

Zîver-i sîh-i nâr-ı ‘uzlet olur 

(K. 4/27) 

Vahdet: Birlik. Gerçek anlamda bir, Haktır. Onun için gerçek anlamda birlik 

de Allah için söz konusudur. 

(K. 9/2). 

Dehânuŋ râzdân-ı ‘ilm ü hikmet yâ Resûla ’llâh 

Zebânuŋ tercemân-ı sırr-ı vahdet yâ Resûla ’llâh 

(K. 20/1) 

Yakîn: 1. Vak’aya uygun başka türlüsü imkânsız ve değişmeyen inanç, 2. 

delille değil, iman gücüyle apaçık olarak görme, 3. saf kalple gaibi temaşa, fikri 

muhafazayla sırrı mülâhaza etmek, 4. bir şeyin hakikati konusunda kalbin doyum 

hâlinde olması, 5. her türlü kuşkuyu ortadan kaldırıp tasdik edilen gaibin hakikatine 

ermek. 75 

İmâm-ı kıble-i din muktedâ-yı ehl-i yakin 

Zeber-nişîn-i bihin dûdmân-ı ‘âlemdür 

(K. 7/37) 

Zühd: Zühdün sofîler arasında çeşitli tarifleri yapılmıştır. Hz. ‘Osmân’a göre 

zühd, dünyayı terk etmek, sonra da kimin eline geçerse geçsin aldırmamaktır. 76 

74 

75 

76 

Uludağ, age., s. 358; İsmail-i Ankaravî, Minhâcu’l-Fukara, s. 230; Eşrefoğlu Rûmî, 

Müzekki ’n-Nüfûs, s. 329. 


Kuşeyrî, Kuşeyrî Risâlesi, s. 254. 

125

Ne bâ‘is-i ğufrân olacak bir ‘amelüm var 

Ne Hakka sezâ zühd ü ‘ibâdât dirîğâ 

(K. 3/39) 

(K. 4/88), (K. 35/19), (K. 38/14), (G. 147/3), (Mus. 10-VI/2), (R. 4/XXVII/1). 

C. Tarihî ve Efsanevî Öğeler 

Olaylar, kişilikler ve mekânlar alfabetik olarak incelenmiştir. Bazı olaylar ve 

kişiliklerin hem tarihî hem de efsanevî niteliği olduğu için ayrıca bir ayırıma 

gidilmemiştir. 

‘Ankâ: İbranca kökenli bir sözcük olan ‘ankâ, ‘uzun boylu dev; gerdanlık, 

gerdanlık takmak ve boğmak’ anlamlarına gelir. Boyunun uzun olduğuna yahut 

boynunda bir halka bulunduğuna inanıldığı için mevcûdü ’l-ism ve mefkûdü ’l-cism 

bu efsanevî kuşa ad olmuştur. Sürekli batıya uçtuğu ya da avladığı kuşları 

yuttuğu/gözden kaybettiği için ‘ankâ-yı mağrib de denir. Edebî metinlerde ‘ankâ, 

zümrüdü‘ankâ ya da simurğ adlarıyla geçen bu efsanevî kuşun, Hint mitolojisindeki 

garuda kuşu, eski Mısırlıların en büyük tanrının tarzlarından biri kabul ettikleri benu 

kuşunun bir uzantısı olan phoenix ve Türklerin millî sembollerinden kartal, karakuş 

ve tuğrul gibi yırtıcı kuşlarla ilgisi olabileceği söylenmektedir. Türk edebiyatına bu 

adlarla bir motif olarak İran edebiyatından geçmiş olduğu kesin olmakla birlikte çok 

benzer söylencelerin İslâmiyetten önceki Türk kavimleri arasında da yayılmış olduğu 

bilinmektedir. 77 

Ol dîde-i bâdâmı gör ol zülf-i ‘anber-fâmı gör 

Ey murğ-ı dil ol dâmı gör kim saydıdur ‘ankâ hümâ 

(K. 26/16) 

(K. 4/41), (K. 24/11), (K. 28/1), (K. 32/11), (K. 35/19), (G. 75/12), (G. 

109/6), (G. 142/1), (G. 168/1), (L. 26/3). 

77 

Dr. Ömür Ceylân, Kuş Cenneti Şiirimiz -Klâsik Türk Şiirinde Kuşlar-, İstanbul, Filiz 

Kitabevi, 2003, s. 34-46. 

126

Aristo [İ.Ö. 384-322]: İslâm dünyasında mu‘allim-i evvel olarak tanınan Yunanlı 

bir filozoftur. Hayatı hakkında umumiyetle pek doğru bilgi yoktur. Kendisi Platon’un 

öğrencisidir. Felsefenin temellerini atmış, kurallarını koymuş, delillerini 

kararlaştırmıştır. Mantık biliminin mucididir. Klâsik şiirde, akıl, hikmet ve doğru 

düşünce örneği olarak geçer. 78 



(K. 33/25) 

Âsaf: Kimilerine göre Hz. Süleymân’ın kendisi, kimilerine göre onun veziri, 

kimilerine göre ise, bir peygamberdir. Tefsircilerin çoğu vezir olduğu 

kanaatindedirler. İslâm kaynaklarına göre Hz. Süleymân’ın teyzesi oğluydu. Onun sır 

kâtibi, veziri ve en güvendiği kişiydi. Klâsik şiirde âsaf sözcüğünün çok yaygın bir 

kullanım alanı vardır. Âsaf’ın efsaneleşmiş kişiliği, şairler tarafından ideal bir vezir, 

ileri görüşlü bir devlet adamı, yüksek ve isabetli fikir sahibi anlamlarıyla geniş bir 

biçimde kullanılmış, özellikle kasidelerde vezirler övülürken, onların yüceliği ve 

dirayeti bölümünde mutlaka âsaf sözcüğünün çağrışım alanlarından 

yararlanılmıştır. 79 

Âsaf-ı devran vezîr-i a‘zam-ı şâh-ı zaman 

Ya‘nî dâmâd-ı ‘atâ-mu‘tâd sultân-ı kerem 

(K. 34/9) 

Bâbil: Yahudilikten Hristiyanlığa geçen bir anlayışa göre günah işlenen bir 

kent sayılan Babil, İslâm geleneğinde daha çok sihirbazlıkla anılır. Çâh-ı Bâbil de 

inanışa göre Zühre adlı kızın dediklerini yapan iki meleğin kuyuda 

cezalandırılmasına telmih olarak şiirde geçer. 

78 

Görseydi nikât-ı şi‘rüm ey dil 

Meşk eyleye idi sihr-i Bâbil 

(K. 2/16) 

Dursun Ali Tökel, Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar Şahıslar Mitolojisi, Ankara, Akçağ 

Yayınları/309 Kaynak Eserler/85, 2000, s. 415-422. 

127

(R. 4-XXVII/2). 

Bedahşân: Kuzeydoğu Afganistan’da idarî bir bölge olup Afgan Türkistan 

olarak da bilinir. Kısmen dağlık görünüşte yüksek bir yayla olan Bedahşân’ın en 

hareketli kesimi ve en canlı ticaret alanı Gökçesu vadisidir. Önceleri Bedahşan 

adının bu vadide çok bulunduğu söylenen bedahş/belâhş adındaki pembe yakuttan 

(la‘l-i Bedahşî, la‘l-i Bedahşânî) geldiği ileri sürülmüşse de daha sonra bunun 

tersinin söz konusu olduğu ve taşın adını buradan aldığı görüşü kuvvet kazanmıştır. 

Son yıllarda ise sözcüğün Sâsânîler’in bedahş/badahş Pehlevice bidahş ‘müfettiş, 

yüksek yönetici’ unvanından türetildiği saptanmıştır. Bedahşan şehrine nispetle edebî 

metinlerde daha çok la‘l-i Bedahşân olarak geçer. Eski astrolojide güneşin ve bazı 

yıldızların madenlere etki ederek onların mahiyetlerini değiştirdiği kabul edilir. 

Bedahşan’da çıkan la‘l de Süheyl yıldızının etkisiyle meydana geldiği ve rengini 

onun ışığından aldığı için çok güzel ve değerli sayılmıştır. 80 

(G. 166/5), (G. 182/1). 

Def‘-i humâr-ı hecr içün âşüfte-dillere 

Bir bâde câm-ı la‘l-i Bedahşândur ruhuŋ 

(G. 161/3) 

Bihzâd: XV. yüzyılda yaşamış ünlü Türk resim ve minyatür sanatçısı. Klâsik 

şiirde hâme, nakş, sûret, resm gibi sözcüklerle birlikte anılır. 

(G. 134/6). 

Olursa Mânî vü Bih-zâda ta‘ne-zen lâyık 

Çıkardı nakşuŋı bir lahzada şehâ mir’ât 

(G. 16/4) 

Cemşîd: İran mitolojisinde Pîşdâdiyân veya Keyâniyân denilen ilk şah 

ailesinin Kıyûmers, Huseng ve Tahmuras’tan sonra gelen dördüncü şahıdır. 

79 

80 

Tökel, Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar Şahıslar Mitolojisi, s. 325-329. 

Ahmet Kartal, Klâsik Türk Şiirinde Lâle, Ankara, Akçağ Yayınları/245, Kaynak 

Eserler/54, 1998, s. 45. 

128

Tahmuras’ın oğludur. 100 ya da 700 yıl yaşamış, pek çok sanatı bulmuş; halka iplik 

bükme ve kumaş dokumasını, demiri ve altın, gümüş, yakut ve elmas, zümrüt gibi 

değerli taş ve madenleri işlemesini öğretmiştir. Dahhâk tarafından öldürülmüştür. 

Cem, klâsik şiirde hâtem, taht, bâd, hevâ, Belkıs, Âsaf, Hüdhüd ve dîv ile anılırsa 

Süleymân; mukâbele, âyîne, sed, hikmet, seyâhat ve benzeriyle anılırsa İskender; 

piyâle, câm, şarâb ve benzeriyle anılırsa da Cemşîd kastedilir. 

Vasf-ı câm-ı lebi çeşm-i siyeh-i ser-mesti 

Ser-te-ser ‘âlemi ‘işretgeh-i Cemşîd itdi 

(K. 24/5) 

(K. 9/18), (G. 7/7), (G. 9/1), (G. 26/4), (G. 29/1), (G. 45/2), (G. 89/4), (G. 

100/1), (G. 105/4), (G. 109/3), (G. 128/4), (G. 144/1), (G. 159/1), (G. 164/3), (G. 

166/5), (G. 202/3), (G. 203/5), (G. 216/2), (G. 217/3), (G. 234/2), (T. 15/2), (T. 

23/9), (T. 24/1), (T. 26/1), (T. 27/1), (Mus. 7-II/1). 

Çiğil: Karluk zümresine bağlı bir Türk kabilesinin adı. Sevgilileri ile 

ünlenmiştir. Hûbân-ı Çigil derler. Halkı puta tapar. Çiğil, oradaki bir kilisenin adıdır. 

Güzel kızları bu putlara hizmet için koyarlar; fakat oraya gelenler onların 

güzelliklerinden putlara taparlar. Yağmacı olurlar. 81 

Ey ‘işvesi hicran-güsil v’ey reşk-i hûbân-ı Çigil 

Senden niyâz eyler bu dil bir nazra-i şefkat-nümâ 

(K. 26/8) 

Dârâ: Keyâniyân sülâlesinin dokuzuncu ve sonuncu padişahıdır. Sülâle, bu 

hükümdarın ölmesiyle son bulmuştur. İsfendyâr’ın torunu Behmen’in oğludur. 

İskender tarafından öldürülmüştür. Klâsik şiirde ihtişam ve ululuk sembolü olarak 

kullanılır. 

81 

Tekye-i ğamda küleh-pûş u mürîd-i ‘ışk olan 

Tâc-ı şâh u devlet-i Dârâya çekmez ihtiyâc 

Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, s. 108-109. 

(G. 25/2) 

129

(G. 109/3), (T. 23/1). 

Eflâtun: Platon. Asıl adı Aristokles [İ.Ö. 430-347] iken hocası Sokrat Platus 

Yun. ‘geniş, yayvan’dan esinlenerek platon ‘geniş omuzlu’ Tü. Öşün adını takmıştır. 

Edebiyatta, akıl, hikmet ve görüşlerindeki incelik ve doğrulukla anılır. 

(Muam. 36). 

Füsûn-ı ‘akluma tilmîz ‘akl-ı Eflâtun 

Fünûn-ı tab‘um ider bezl-i ma‘rifet câra 

(K. 11/27) 

Enverî [ö. 1189?]: İran edebiyatının en büyük kaside şairi. Şiirlerinden, Enverî 

mahlâsını sonradan kendisine başkaları tarafından verildiği anlaşılmaktadır. Çok iyi 

bir öğrenim gördüğü felsefe, kelâm, mantık, riyaziyyat, edebiyat, astronomi ve 

astroloji gibi ilim alanlarında geniş bilgi sahibi olduğu yine şiirlerinden 

anlaşılmaktadır. Sağlam bir şiir tekniğine sahip olan Enverî hayal gücü geniş, edebî 

sanatları çok iyi kullanabilen bir şairdir. Şiirde kullandığı dil, umumiyetle konuşma 

diline yakın ve akıcıdır. 82 

Göreydi dikkatümi Enverî-i nâdiredan 

Virürdi eşk-i hased nûr-ı dîdesin nâra 

(K. 11/17) 

Erjeng: Çin’de, Mânî’nin bir peygamber ve Erjeng’in de onun 

peygamberliğini kanıtlamak için kendisine verilmiş bir mucize olduğuna 

inanılmaktaydı. 

‘İzârın nekhet-efzâ eyleyüp meşşâta-i bâde 

Cemâl-i tâbdâruŋ nüsha-i Erjeng göstermiş 

(G. 135/6) 

Fehîm [ö. 1648]: İstanbul’da doğdu. Asıl adı Mustafadır. Babasının mesleğinin 

unculuk ve kurabiyecilik olmasından dolayı Uncı-zâde diye de anılmıştır. Kendisi 

130

kekemedir. Kaynaklar Fehîm’in on sekiz yaşında Dîvân tertip ettiğini, genç yaşta 

şöhrete kavuştuğunu, yeni bir tarza sahip olduğunu ve dönemin ileri gelen 

şairlerinden sayıldığını belirtirler. 83 

Olur çü nazm-ı FEHÎM-i suhanver ehl-i hüner 

Kelâm-ı VAHYÎ-i hâzır cevâbdan mahzûz 

(G. 145/9) 

Feyzî: Hangi kişi olduğu belirlenemedi. Dîvân’da üç yerde (G. 188/5, G. 230/7, 

G. 234/5) geçmektedir. 

Habeş: Afrika’nın doğusunda büyük bir ülkedir. Dağlık tepelik bir yerdir. 

Köleleri zencidir. 

Bir şâhid-i dil-keş-i Habeşdür 

Ser-safha-i nazma ğâze-keşdür 

(K. 2/10) 

Hâfız-ı Şîrâzî [ö. 1390]: İran’ın önde gelen lirik şairlerindendir. Büyük 

şöhretine karşın hayatı hakkında pek az bilgi vardır. İyi bir öğrenim görmüştür. 

Kur’ân’ı ezberlediği için Hâfız lâkabını almıştır. Dinî ilimlerin yanı sıra başta Arap 

edebiyatı olmak üzere çok iyi bir edebiyat kültürü de aldığı şiirlerinden 

anlaşılmaktadır. Bunun dışında eserlerinde, dönemin musikisi ve çeşitli sanatları 

hakkında bilgi edindiğine ve iyi satranç oynadığına dair bilgilere de rastlanmaktadır. 

Kaside, rubaî ve kıt’alar da yazmış olmasına karşın gazelleriyle ünlenmiştir. 84 

82 

83 

84 

Bâd-ı reviş-i kilk-i güher-rîz-i hayâlüm 

Şem‘-i hüner-i Hâfız-ı şûhı ider itfâ 

(K. 3/12) 

Abdülkadir Karahan, “Enverî, Evhadüddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 

C. XI, 1995, s. 267-268. 

Dr. Tahir Üzgör, Fehîm-i Kadîm Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi, 

Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını - Sayı: 

44, 1991, s. 3-11. 

Tahsin Yazıcı, “Hâfız-ı Şîrâzî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XV, 1997, 

s. 103-104. 

131

(K. 33/26). 

Hassân b. Sâbit [ö. 680?]: Arap şairlerindendir. Hz. Peygamberin şairi olarak 

tanınan sahabenin kendisiyle de soy yakınlığı vardır. Onun cahiliye döneminde 

söylediği şiirler çoklukla hicv, medhiye, fahriye, ğazel ve nesib türündendir. İslâmî 

dönemde bunların yanı sıra müslümanların başarı ve kahramanlıkları ile ayet ve 

hadislerden ilham alarak ortaya koyduğu hikmet ve darbımeseller de şiirlerinde 

önemli yer tutar. 85 



(K. 6/12) 

Hâtem [ö. 640]: Arapların Tây boyundan, Sa‘doğlu ‘Abdu ’llâh’ın oğlu. 

Yolunu yitirenler gelip konuk olsun diye çevredeki tepelerde ateşler yaktıran, eli 

açıklığı dillerde dolaşan biri. Edebiyatta cömertliğin sembolü olarak geçer. 

‘Atâda tab‘ı ğâret-sâz-ı mülk-i şöhret-i Hâtem 

Sehâda himmeti zîr-efken-i emvâc-ı deryâdur 

Gülzâr-ı ‘ilm ü fazlına bir ğonçedür fuhûl 

Hâtem riyâz-ı cûdına kûteh nihâldür 

(K. 12/44), (K. 34/10), (K. 38/20), (G. 17/6), (R. 3-XIII/1). 

(K. 27/38) 

(K. 35/16) 

Hatt-ı Yâkût: Yâkût [ö. 1298]’un künyesi Ebû’l-Mecd, lâkabı Cemâleddîndir. 

Son Abbasî [923-1517] halifesi Mu‘tasım-Billâh [ö. 1258]’a nispetle musta‘sımî nispesini 

almıştır. Amasyalı olduğu söylenirse de kesin bir delil yoktur. Kendisi hadım idi. Hat 

sanatını meşhur musikişinas Safiyyuddîn ‘Abdu’l-Mu’min el-‘Urmevî [ö. 1294]’den, 

85 

Hüseyin Elmacı, “Hassân b. Sâbit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XVI, 

1997, s. 399-402. 

132

daha sonra İbni Habîb’den meşk ederek öğrendiği nakledilir. Yazısına hatt-ı Yâkût 

adı verilmiştir. 86 

Gerd-i la‘linde hat-ı Yâkût anı sanma hat 

Dâm-ı ‘ankâ-yı nigâh-ı ‘âşıkânı sanma hat 

(G. 142/1) 

Hayyâm [ö. 1127]: İran şairlerinden olup Nişaburludur. Aklî bilimler, hikmet 

ve felsefede kudret sahibidir. İnce anlamlar içeren rubâ‘iyyâtı ünlü olup kimi Avrupa 

dillerine tercüme olunmuştur. Sultan Sencer’in iltifatına mazhar olup kendisiyle 

birlikte tahtına oturmuş olduğu söylenir. 87 

Tab‘-ı pâkümdür o ‘allâme-i nâdire-edâ 

Olsa tilmîz sezâdur aŋa tab‘-ı Hayyâm 

(K. 22/18) 

Hızr: Söylentiye göre, âb-ı hayâtı içerek ölmezlik sırrına erişen, peygamber 

veya velî olduğu hususlarında çelişki bulunan kutsal bir kişi. Kur’an (xviii. Kehf 60- 

82)de Mûsâ ile hikâyesi anlatılmaktadır. Karada başı sıkışanların yardımına 

koştuğuna inanılır. 

IV/2). 

Âb-ı hayât-ı vuslata irse ‘aceb midür 

Râh-ı talebde Hızr-ı hulûsı refîk iden 

(G. 205/3) 

(K. 8/8), (K. 37/15), (G. 136/4), (G. 172/3), (G. 241/4), (Mus. 5-V/4), (R. 3- 

Hotan: Çin’in kuzeyi ile Türkistan topraklarına verilen addır. Bugünkü 

sınırları ise Moğolistan ve Mançurya ile Sibirya topraklarının bir bölümünde kalır. 

İ.S. X. yüzyıldan başlayarak Moğolların Hatâ adlı kabilesi bu bölgede yaşadığı için 

bu adla anılmıştır. Bazen bu bölge Hıtâ veya Hotan biçimlerinde de anılır. Hatâ, Hıtâ 

86 

87 

Prof. Dr. Muhittin Serin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul, Kubbealtı Neşriyâtı 

No: 68, 1999, s. 73. 

Şemsettin Sâmi, Kâmûsu ’l-A‘lâm, Ankara, Kaşgar Neşriyat, 1996, C. III, s. 2071. 

133

veya Hotan sözcüğü klâsik şiirde daha çok âhû ve misk sözcükleriyle birlikte anılır. 

Bunun sebebi ise misk ahularının bu bölgede çok oluşu ve miskin öbür ülkelere 

buradan getirilmesidir. 88 

Göster ol kâkül-i müşgîni resen seyr idelüm 

Sâha-i Rûmda âhû-yı Hotan seyr idelüm 

(K. 33/15), (G. 79/1), (G. 106/3), (G. 165/2), (G. 179/3). 

(Mus. 6-III/2) 

Hümâ, Hümây: Farsların hümâ, hümây, Arapların bulah, Türklerin hümâ, 

huma, kumay dedikleri hümâ kuşu; devlet kuşu talih kuşu ve kutlu kuş adlarıyla da 

bilinir. Çin adalarında yaşadığı söylenen, güvercin yahut doğan büyüklüğünde, mavi 

yahut şekerrenk tüyleri olan, çok yüksekten uçtuğu için kimse tarafından 

görülmeyen, ayakları olmadığı için yere konamayıp yalnızca gagasıyla yakaladığı 

kemikleri kapıp gökte yediğine inanılan ve hatta yine gökte yumurtlayıp yavrusunu 

uçarken besleyen, yırtıcı hayvanları dahi avlayacak güçte olduğu hâlde yalnızca 

kemikle beslendiği için edebiyatta kanaatin sembolü olan efsanevî bir kuştur. 89 

88 

89 

O şâh-bâz-ı hümâ-pervâzdur ğamzeŋ ki bâl açsa 

Ne şâhîn evc-i istiğnâda ‘ankâyı salındurmaz 

Duhân-ı nârı ğıdâ-yı hümây-ı derd olsun 

Hadeng-i cevrine olursa üstuh v an mâni‘ 

(K. 26/16), (K. 33/7), (G. 98/2), (G. 114/3), (T. 28/8). 

Hüsnî: Râmiz’in çağdaşı olan şairlerdendir. 

(G. 109/6) 

(G. 148/3) 

Kartal, Klâsik Türk Şiirinde Lâle, s. 53. 

Ahmet Atillâ Şentürk, Yahyâ Beğ’in Şehzâde Mustafa Mersiyesi yahut Kanunî Hicviyesi, 

İstanbul, Enderun Yayınları: 52, 1998, s. 78. 

134

Bu vâdîde n’ola HÜSNÎye olsam pey-rev ey VAHYÎ 

Zemîni tâze tarz-ı nazmı hoş güftârı hem nâzük 

(G. 158/7) 

Husrev: Nûşirevân’ın torunu, Hürmüz’ün oğludur. İran’ın efsanevî 

hükümdarlarından birisidir. Kendisine Pervîz lâkabı verilmiştir. Yaptırmış olduğu 

sarayla ve hazineleriyle ünlüdür. Binayı Şîrîn için yaptırdığı için saray, Kasr-ı Şîrîn 

olarak anılıyordu. Oğlu tarafından öldürülmüştür. 

Yâd-ı la‘lüŋ câna bir câm-ı halâvet sundı kim 

Sunmamışdur ‘ışk-ı Şîrîn anı kalb-i Husreve 

(G. 240/6) 

Isfahân: İran’da bir beldedir. İspehân da denir. Eskiden Dârü ’l-yehûd 

derlermiş. Söylentiye göre Gâve buradan zuhur ettiği için Direfş-i Gâvyânî adlı 

bayrağı taşımak şerefi bura halkına verilmişti. Sürmesi ile ünlenmiştir. Bu arada, 

sürme yiyen kişinin sesinin kısılacağı veya büsbütün konuşamayacağı biçiminde bir 

halk inanışı vardır. Sürmenin Isfahân’da bulunan köylerden birinin adı olduğu ve en 

iyi sürmenin burada yetiştiği söylenir. 90 

(K. 9/55). 

Çeşm-i şeh-beyt-i şi‘r-i ‘Urfîye 

Sürme-i Isfahândur hâmem 

(K. 10/18) 

İbn-i Sînâ [980-1037]: Buhara’da doğmuştur. On altı yaşına kadar mantık, 

felsefe, tabiat bilgisi ve ilâhiyat dersleri almıştır. Babasının ölümü üzerine Buhara’yı 

terk etmiş, oradan Harezm, Cürcan ve Kazvin’e geçerek hareketli bir hayat 

90 

Abdülkadir Gürer, “Divan Edebiyatında Sürme ve Na’ilî’nin Bir Gazeli”, Türkoloji Dergisi, 

C. XII, S. 1, 1994, s. 119-126. 

135

yaşamıştır. Şifâ ve el-Kânûn fî’t-tıb ünlü eserleridir. 1037’de kölesinin aşırı dozda 

afyon vermesi sonucunda hayatını kaybetmiştir. 91 

(K. 12/11), (K. 33/25). 

Geleydi ‘âleme ‘asruŋda Bû ‘Alî Sînâ 

Dir idi bûs-ı yed-i fazluŋ i‘tibârumdur 

(K. 33/28) 

İrem: Susuz çölde yol göstermek için dikilen taş. Tü. erim söylenişi de 

vardır. Bu son söylenişle Türkçenin er- kökünden gelen erim sözcüğü arasında bir 

anlam ilişkisi aramak belki de bulmak mümkündür. ‘nişan tahtası, hedef’, ‘ceng 

denilen müzik aleti’ anlamları bile bulunan İrem, alem olarak Hûd (as)’ın Allah’ın 

elçisi olarak gönderdiği Yemen yakınlarında ‘Âd kavmi zamanında Şeddâd 

tarafından, Cennet’e özenilerek Ahkâf’ta yaptırılan bahçedir ki, Kur’ân’da (lxxxix. 

Fecr 6-8) adı ve sözü geçer. Bu bağ bitirilirken Şeddâd, onu görmeğe gelirken yolda 

adamlarıyla birlikte Allah tarafından yok edilmiş ve şehirde kumlara gömülmüştür. 

Ahkâf ‘uzun, eğimli, yüksekçe kum tepeleri’ demektir. Yemen’in Sihr mıntıkasında 

denize bakan yüksek kumluk bölge, Arap yarımadasının güneyinde Umman ile 

Mehre arasında bir yatak ya da Umman ile Hadramut arasında kalan geniş kum çölü 

olduğu söylenmiştir. Araplar umumiyetle yarımadanın güneyinde kendilerince pek 

bilinmeyen kum çölüne bu adı verirlerdi. 92 

(K. 36/12), (G. 164/5). 

Gül-i al-i bâğ-ı İremdür ‘izâruŋ 

Sirâc-ı şebangâh-ı ğamdur ‘izâruŋ 

(G. 164/1) 

İsfendyâr: Keyâniyân sülâlesinden Güştasb’ın oğludur. İranlıların efsanevî 

büyük kahramanlarından biridir. Heft-hân adı verilen bin bir tehlikelerle dolu yolu 

91 

92 

İbni Sînâ, el-Kânûn fî ‘t-tıbb, Birinci Kitap: Türkçeye Çeviren: Esin Kâhya, Ankara, 

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, Sayı: 103 Külliyatlar 

Dizisi, Sayı: 5, 1995. 


136

yalnızca iki kişi geçmişti; biri Rüstem, biri de İsfendyâr’dı. İsfendyâr, Rüstem’le 

yaptığı savaşta ölmüştür. 

Sen ol yekke-süvâr-ı ‘arsa-i pehn-i şecâ‘atsüŋ 

Nigâhuŋ kabz-ı rûh-ı Rüstem ü İsfendyâr eyler 

(K. 6/31) 

İskender: Tarihî ve efsanevî bir kişilik olan İskender, Kur’ân (lxxv. Kehf 83- 

94.) ayetlerde kıssası anlatılan, peygamber olup olmadığı kuşkulu Zü ’l-Karneyn, 93 

Yunan tarihinde adı anılan Büyük İskender ve bunların karıştırılmasıyla meydana 

gelmiş olan âb-ı hayâtı arayan İskender olmak üzere üç farklı kimlikle ortaya çıkar. 

İskender ile birlikte adı geçen efsanevî öğelerden birisi âyîne-i İskenderdir. 

Söylentiye göre Aristo’nun yaptığı bu aynada İskenderiye’ye gelmekte olan gemiler, 

daha bir aylık yoldayken görünürlermiş. Ye’cûc ve Me’cûc kavimlerine karşı set 

çeken ise Zülkarneyndir. 

Pestdür câm-ı Cem ü âyîne-i İskender 

Var iken la‘l-i leb ü sîne-i sîmîn-i bütan 

İskenderiye şehri de bu maksatla Dîvân’da geçmektedir. 

Mir’ât-ı dehrde göremez rûy-ı râhatı 

Keştîden ol ki çıkmaya İskenderiyyeye 

(G. 202/3) 

(Muk. 2/2) 

(G. 35/2), (G. 58/3), (G. 139/3), (G. 241/3), (T. 15/2), (T. 24/1), (R. 3-IV/1). 

Kahramân: Pîşdâdiyân sülâlesindendir. Kahramân-ı Kâtil olarak da anılır. 

Klâsik şiirde kahramanlık ve yiğitlik sembolüdür. Gamğam adlı kılıcı vardır. 

93 

Kemîne cür’etin itse mülâhaza bir zen 

Miyân-ı ma‘rekede Kahramân-ı ‘âlemdür 

(K. 7/60) 

Ayrıntılı bilgi için bk. İskender Türe, Kur’an’da Uzaya Seyahati Anlatılan İnsan 

Zülkarneyn, İstanbul, y.y., 1998. 

137

Kâşif [ö. 1670]: Asıl adı Seyyid Mehmed Sa‘deddîndir. Es‘ad Efendinin 

oğludur. Öğrenimini bitirdikten sonra müderris oldu. Üç dilde şiir söylemiştir. 

Dîvân’ı vardır. 94 

93. gazel Kâşif’e naziredir. 

‘Aceb mi KÂŞİF-i hoş-gûya tanzîr eylesem k’anuŋ 

Kemîne nüktesinden her suhanver dâğ-ber-dildür 

(G. 93/6) 

Ken‘ân: Hz. Yâkûb’un memleketi. Akkâ’dan Gazze’ye kadar olan 80 

kilometrelik sahile denk arazidir. Burası vaktiyle Ken‘ân’a ve oğullarına uzun zaman 

vatan olmuştu. Sonradan Allah, İbrâhîm (as)’e vaat ettiğinden Beniisrail ‘Arz-ı 

Mev‘ûd adını verdilerse de Filistinliler vakit vakit tecavüz ve Beniisrail’i mahkûm 

etmeleri hasebiyle bu ad yerine Filistin kâim olmuştur. 95 

Her menâre görinür şûh-ı ser-efrâz gibi 

Gûyiyâ sahn-ı cihan vâdî-i Ken‘ân oldı 

(K. 21/13) 

Key: ‘Büyük hükümdar, padişah’ demektir. İran padişahlar sülâlesinin 

ikincisi bu adla anılmaktadır. Bunlar adlarının başına key unvanını alırlardı. Hepsine 

birden keyân veya keyâniyân denirdi. Daha sonra bu lâkap bütün şahlara 

yakıştırılmıştır. Söylenceye göre bu adı ilk kez Rüstem’in babası olan Zâl, Kubad’a 

vermiştir. 

Bulanlar halka-i ‘işretde bir bezm-i Cem ü Keyde 

Görürler neş’e-i âvâz bülend ü nağme-i neyde 

(Mus. 7-II/1) 

Keyhusrev: Keyâniyân sülâlesinden efsanevî İran hükümdarı. Babası 

Keykâvus’u terk ederek Efrâsiyâb’a sığınmış ve onun kızı ile evlenmiş olan 

Siyavuş’un oğludur. Babasının ölümünden sonra Turan ülkesinde doğdu. Tahta 

geçen Keyhüsrev, babasının öcünü almak için Efrasiyab’a savaş açmış ve bizzat 

94 

95 

İpekten, vd., Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, s. 245. 

Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, s. 442. 

138

savaşa katılarak onu yenmiştir. Daha sonra hükümdarlığı ve dünya işlerini bırakarak 

zahitlik yolunu seçmiştir. Bu mitolojik hükümdarın 60 yıl hükûmet sürdüğü söylenir. 

Gâzî Sultan Mustafâya VAHYÎyâ budur du‘âm 

Kim kemîne bendesi mahsûd ola Keyhusreve 

(G. 240/10) 

Leylâ-Mecnûn: Bu hikâye Araplardan çok önce de vardı. Hikâyeye, kitaplığı 

ile tanınmış Asur kralı Asurbanipal (İ.Ö. VII. yy.) döneminden kalma çiviyazılı tuğla 

tabletlerde rastlanmıştır. Arap şairlerinden hicrî 1. yy.da yaşayan ve 600-700 yılları 

arasında ölen Kays b. al-Mülevvah al-Amirî’nin amcasının kızı Leylâ bint Mahdi b. 

Sa’d için yazdığı şiirler bu hikâye ile karışarak halk arasında yayılmış, sonra Arap 

şairleri birçok Mecnûn u Leylâ divanları meydana getirmişlerdir. 96 

(G. 166/1), (Mus. 10-VI/1). 

Kâkül-i şâhid-i mihr-i ruhuŋ ey mâh görüp 

Oldı Mecnûn aŋa Leylî-i şeb-i târ-ı emel 

(G. 174/2) 

Mânî [ö. 276]: Maniheizm adı verilen, Zerdüştlük, Hristiyanlık ve daha başka 

birçok dinin karışımı bir dinin kurucusu olmakla birlikte, Klâsik şiirde daha çok 

resim sanatındaki ustalığı ve ünüyle anılan bir din kurucusu ve ressamıdır. 

Medh-i zülfinde itdigüm efkâr 

Reşk-i tasvîr-i kilk-i Mânîdür 

(G. 16/4), (G. 39/2), (G. 66/6), (G. 118/4), (G. 135/4), (T. 25/4). 

(K. 9/27) 

Nâfe: Bosnalı Sûdî Efendi Şerh-i Dîvân-ı Hâfız’da âhû konusunda son derece 

özlü ve yararlı bilgiler vermektedir. Müellif âhûların âhû-yı sefîd ve âhû-yı müşgîn 

olmak üzere ikiye ayrıldıklarını belirttikten sonra ikincisi hakkında şöyle der: “Pes 

âhû-yı müşgin, Hatâ ve Hotan ve Çin’de ve Hindistânda olur ve ol memleketlerüŋ 

96 

İpekten, Nâ’ilî: Hayatı, Edebî Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin Açıklamaları, s. 208. 

139

âdemîsi bunları sürü sürü saklarlar ki hem etiyle sebeblenürler ve hem miskiyle 

fâidelenürler. Rûmuŋ âhûleri yılda bir kerre boynuzların düşürdüği gibi ol âhûler 

yılda bir kerre nâfelerin düşürürler. Hattâ zemânı geldükde zarflar peydâ idüp karnı 

altına baglarlar imiş zâyî‘ olmaya diyü. Pes müşgüŋ husûline sebeb anı yazarlar ki 

ol âhû ya hayvân cinsi veyâ insân ürküdür ve harâret kesb idüp veyâ biri biriyle 

oynamakdan harâret kesb ider ve bunuŋ sebebiyle nâfesine birkaç katre kan düşer. 

Pes tekrârla nâfe toptolu olur ki vakti geldükde düşürür. Bu da ma‘lûm ola ki âhûdan 

munfasıl oldukda koku virmezmiş. Ba‘de ba‘z-ı mu‘âlecâtla terbiye iderler ki bûy 

virür. Ve ba‘zılar dirler ki müşg her otu otlamakdan hâsıl olmaz, belki lâle ve sünbül 

otlamakdan olur. 97 

Müjgân-ı nigeh şâneledi turre-i yâri 

Meclisde yine nâfe-i müşg-i ter açıldı 

(K. 2/33), (K. 11/41), (K. 33/15), (G. 179/3). 

(G. 249/4) 

Nazîf: 198. gazelin bu kişiye nazire olduğu anlaşılmaktadır. Kimliği hakkında 

her hangi bir ipucuyla karşılaşılmadı. 

İtse NAZÎF-i şûha nazîre ‘aceb degül 

VAHYÎ-i şûh-edâ gibi hâzır cevâb olan 

(G. 197/7) 

Nazmî Efendi [ö. 1701]: İstanbul’da doğdu. Asıl adı Mehmeddir. Babasının adı 

Ramazândır. Halvetiye şeyhi ‘Abdu ’l-ahad Nûrî [1595-1653]’den el aldı. Mülâzemetten 

sonra Şehremini’nde Yavaşça Mehmed tekkesinde şeyhlik yaptı. Valide camiinde 

cuma şeyhliğinde bulundu. Yaşı yüzü aşkınken halifeliğini büyük oğlu Refî‘a 

Çelebi’ye bırakıp Kocamustafapaşa camisi yakınında bulunan evinden inzivaya 

çekildi. Burada öldü. Hediyetü ’l-İhvân, Mîyârü ’t-Tarîka adlı eserleri ve Dîvân’ı 

vardır. 98 

97 

98 

Ahmet Atillâ Şentürk, Necâtî Beğ’in Sultan Beyazıt Methiyesi ve Bazı Gazelleri 

Hakkında Notlar, İstanbul, Enderun Yayınları: 45, 1995, s. 108’den naklen. 

İpekten, vd., Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, s. 328-329. 

140

(G. 166/8). 

Cenâb-ı kutb-ı ‘âlem hazret-i Nazmî Efendi kim 

Fezâ-yı rahş-ı vasfı mâ-verâ-yı ‘arş-ı imkândur 

(G. 75/10) 

Nerîmân: < Fa. Nerîm+ân ‘güreşçiler’. Fars söylencesinde Sâm’ın babası, 

Zâl’in dedesidir. Klâsik şiirde, kahramanlık ve yiğitlik sembolüdür. Çoklukla Sâm ile 

birlikte geçer. 

(K. 34/21). 

Gamzesi fihrist-i katl-i ‘âmdur ol âfetüŋ 

Hışm-ı çeşmin görse dir Sâm u Nerîmân el-aman 

(G. 198/4) 

‘Osmân-zâde Tâ’ib [ö. 1724]: İstanbul’da doğdu. Asıl adı Ahmettir. Divan 

hocası ve maliye tezkirecisi ‘Osmân Efendinin oğludur. Bundan dolayı ‘Osmân-zâde 

sanıyla anıldı. İlk mahlâsı Hamdîdir. Öğrenimini tamamladıktan sonra mülâzım oldu. 

Müderrislik yaptı. Halep mevleviyetine atandı. Kahire kadısı iken öldü. 

Hiciv ve hezel alanında tanındı. Başlıca eserleri şunlardır: Meşâriku ’l-Envâr, 

Mesâhib-i Miskat, Hadîs-i Erba‘în çevirisi, Hadîkatü ’l-Mülûk, Hadîkatü ’l-Vüzerâ, 

Hulâsatü ’t-Tevârîh, Muhtasar Hümâyûn-nâme, Hüseyin Vâ‘iz’in Ahlâk’ının 

çevirisi, Sarı ‘Abdullâh’ın Nasîhatü ’l-Mülûk ve ‘Âlî’nin Mecâlisü ’l-Âdâb adlı 

eserlerinin özetleri. Dîvân’ı vardır. 99 

VAHYÎ güher-nisâr-ı nikât ü ma‘ârif ol 

Tanzîr-i şi‘r-i Tâ’ib-i gûyâya düşdi dil 

(G. 176/5) 

Rüstem: Sâm’ın torunu, Zâl’in oğlu. Sührab ve Feramurz’un babası. Bijen’in 

dedesidir. İran’ın efsanevî kahramanlarındandır. Klâsik şiirde atı ve hilesi ile anılır. 

Tasavvufta salikin iradesi olarak kullanılır. 

99 

İpekten, vd., Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, s. 498-499. 

141

Sen ol yekke-süvâr-ı ‘arsa-i pehn-i şecâ‘atsüŋ 

Nigâhuŋ kabz-ı rûh-ı Rüstem ü İsfendyâr eyler 

(K. 6/31) 

(K. 4/61), (K. 7/59), (K. 9/17), (K. 10/14), (K. 25/4), (G. 196/2), (G. 202/5), 

(G. 233/4), (T. 15/2), (Muam. 27). 

Sa‘dî [ö. 1292]: Adı, Müşerrefüddîn b. Muslihuddîn ‘Abdullâhtır. Bilgin ve 

soylu bir ailenin çocuğu olan Sa‘dî, ilk edebî ve dinî bilgilerini Şiraz’da aldıktan 

sonra Bağdat’a gitmiş ve eğitimini Nizamiye medreselerinde sürdürmüştür. Daha 

sonra otuz yıl kadar sürecek yolculuğa çıkmış ve Şiraz’a geri dönmüştür. Ömrünün 

son yıllarını riyazetle geçirmiştir. Hayatında elde ettiği şöhreti, ölümünden sonra da 

sürmüş ve Fars edebiyatının en büyük şairleri arasına girmiştir. Edebiyatta eseri 

Gülistân sık sık geçer. 100 

Sa‘dî-i ‘akl-ı pesin nüktemi tahrîr idemez 

Ser-te-ser olsa da evrâk-ı Gülistan kâğaz 

(G. 40/4) 

Sâ’ib-i Tebrîzî [1603-1676]: Hâkânî-i Şirvânî [1126-1199], Nizâmî-i Gencevî [ö. 

1214], Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî [1207-1273] ve Emîr Husrev-i Dehlevî [1253-1324] gibi 

yazdığı Farsça eserlerle İran edebiyatında birinci derecede yer edinen Türk asıllı 

şairlerden birisidir. Sâ’ib-i Tebrîzî, İran edebiyatında yeni bir üslûbun kurucusu 

olmasına karşın İran’dan ziyade Hindistan ile Türkiye’de ün salmıştır. Farsça 

şiirlerinin yanında Türkçe şiirleri de bulunan Sâ’ib, XVII. yüzyılın en önemli 

şairlerindendir. 101 

100 

101 



(K. 6/12) 

Şirazlı Şeyh Sa‘dî, Gül Suyu Gülistan Tercümesi, Türkçesi: Niğdeli Hakkı Eroğlu, 

Hazırlayanlar: Doç. Dr. Azmi Bilgin, Yard. Doç. Dr. Mustafa Çiçekler, İstanbul, Ötüken 

Neşriyat Yayın Nu: 473 Kültür Serisi 190, 2000, s. 13-16. 

Ahmet Kartal, “Sâ’ib-i Tebrîzî ve Türkçe Şiirleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 

7, 2002, s. 209-210. 

142

(K. 2/17), (K. 4/16), (K. 11/15). 

Sâm: Nerîmân’ın oğlu, Zâl’in babası, Rüstem’in dedesi. Adı ilk kez 

Feridun’un torunu Minuçihr tahta çıkınca anılmıştır. Klâsik şiirde kahramanlık 

sembolü olarak kullanılır. Şiirlerde çoklukla Nerîmân ile birlikte kullanılmaktadır. 

(G. 198/4). 

Rezmgâh-ı heybetinde na‘rasın gûş eylese 

Tâ ebed medhûş ola Sâm u Nerîmân-ı kerem 

(K. 34/21) 

Selîm-i Tehrânî [ö. 1645]: İran şairlerinden olup Tahran’da yaşamıştır. 

Mürettep Dîvân’ı ve mütâbayâta dair bir mesnevîsi vardır. Hindistan’da ölmüş, 

Evrengabat’ta toprağa verilmiştir. 

Fikr-i tab‘um Selîmüm itse selîm 

Suhanı çâre-sâz-ı ‘illet olur 

(K. 4/17) 

Şehdî [ö. 1732]: Antakya’da doğdu. Asıl adı Mustafâdır. Öğrenim gördü. 

İstanbul’a gelip bazı vezirlere kâtiplik yaptı. Sonra divan hocası oldu. Eyüp’te öldü. 

Mezarı buradadır. Döneminde tanınmış bir şairdi. Türkçe, Farsça şiirleri ve lügazları 

vardır. Dîvân sahibidir. 102 

Olursa VAHYÎyâ hâtır-pesendi 

Bu ‘akdi hall ider ŞEHDÎ EFENDİ 

(L. 23/5) 

Şehrî Çelebi: 255. gazel kendisine naziredir. Kimliği hakkında her hangi bir 

ipucu ile karşılaşılmadı. 

VAHYÎ-i nâdire-gû pâye-i i‘câz üzre 

Nazm-ı ŞEHRÎ ile bu şi‘ri heman şöyl’itdi 

(G. 255/7) 

143

Tâlib [ö. 1619]: Âmül şehrinden olup Hindistan’a göçle Ekber Şâhın ve 

Cihângîr’den övgüler almış ve kendisine melikü ’ş-şu‘arâ unvanı verilmiştir. Yüz 

yaşın üzerindeyken Keşmir’de ölmüştür. On dört bin beyit tutarında Dîvân’ı 

vardır. 103 

(K. 3/13). 

Bir sehvüme nâ’il olsa Tâlib 

Dahı niye olur idi tâlib 

(K. 2/18) 

Tatar: Türklerden bir koldur. Edebiyatta ‘akıncı, çapulcu, zalim ve ulak’ 

yerinde kullanılmıştır. Gözün kan içicilik vasfı ve edebî gelenekte Türk ve Moğol 

ırkının kan dökücülük ve iyi ok atıcılık sembolü oluşu sebebiyle gamzenin Tatar’a 

benzetilmesi dikkat çekicidir. Nâfe de daha çok Tatar sözcüğü ile birlikte anılır. 

Bunun sebebi ise, miskin Anadolu’ya Tatarlar tarafından ve uzak diyarlardan 

getirilmesidir. 

Ser-i rehüŋde olaydı eger ğubâr-âlûd 

Gelürdi bûy-ı bekâ nâf-ı müşg-i Tatara 

(K. 11/41) 

‘Urfî-i Şîrâzî [1555-1591]: İranlıdır. Babası Şiraz’ın tanınmış şahsiyetlerinden 

olduğu için ‘Urfî bunu sık sık şiirlerinde dile getirmiş ve soyunun şeref ve asaletiyle 

övünmüştür. Gençliğinde Seydî mahlâsını kullanmıştır. Mahlâsı, şer’î ve örfî 

kanunlara bağlı işlerle uğraşan babasının meşguliyeti ile ilgiliydi. 1591’de Lahur’da 

gömülmüştür. Kuvvetli edası, yeni ve kendisine özgü ifadeleri, manzumelerindeki 

anlam bütünlüğü, mecaz ve teşbihlerindeki canlılık ve yenilik şiirinin belirgin 

özelliklerindendir. 104 

102 

103 

104 

İpekten, vd., Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, s. 471. 

Şemsettin Sâmi, Kâmûsu ’l-A‘lâm, C. IV, s. 2988. 

Neşâtî, Şerh-i Müşkilât-ı Ba‘z-ı Ebyât-ı ‘Urfî, Hazırlayanlar: Dr. Süleyman Çaldak, Dr. 

Kâzım Yoldaş, Malatya, Kubbealtı Yayıncılık, 2000, s. 9-10. 

144

Bir nüktemi fehm eylese feyzinden olurdı 

Fevvâre-i hikmet kalem-i ‘Urfî-i dânâ 

(K. 4/15), (K. 6/12), (K. 10/18), (K. 11/16). 

(K. 3/14) 

Ye’cûc-Me’cûc: Nûh’un oğlu Yâfes’in çocuklarından iki kabilenin babası iki 

kardeşlerdir ki çevreye dağıldıklarından bu adı almışlardır. Ye’cûc de vaktiyle 

Çin’de oturan Hun taifesinden Yakut, Yakuç büyük kabilesi adından ve Me’cûc’un 

Mançu kabilesi adından muarreb olabilir. Klâsik şiirde, umumiyetle Çinlilerin yaptığı 

Çin Seddi’ni, İskender’in Türklerin saldırılarını engellemek için yaptığı düşünülür. 105 

Çekdi yed-i ‘atâ ile İskender-i vefâ 

Ye’cûc-ı derd-i fürkate sedd-i sedîd-i ‘îd 

(G. 35/2) 

Zâl: Şehnâme kahramanlarından Rüstem’in babası, Sâm’ın oğlu, Nerîmân’ın 

torunu. Ok atması ve taşıdığı oklarla ünlenen bir kahramandır. Klâsik şiirde, çoklukla 

sözcük anlamları itibarıyla kullanılır ve çeşitli mazmunlara kaynaklık eder. Burhân’a 

göre, “koca, ihtiyar ve ak sakallı anlamınadır. Anadan doğdukda kirpiği, kaşı ve başı, 

tüyü beyaz olmağla Zâl ile tesmiye olundu.” denmektedir. 

Ç. Sosyal Hayat 

Zâl-i çarhı havza ser-bâzîçe-i etfâl ider 

Böyle hem-meşreb-kün-i pîr ü cüvandur kaplıca 

(G. 223/3) 

Bu devir metinlerinde gerçekten de bütün çıplaklığıyla âdet ve gelenekler, 

gündelik hayatta kullanılan alet ve edevat, inançlar, insanların sahip oldukları batıl 

inançlar, tabiat yahut günlük hayattan manzaralar, müspet bilimler, türlü ruh hâlleri 

vb. pek çok tezahür, edebiyatın içinde görüldüğü gibi işlenmekte ve edebiyat âdeta o 

devri yaşamaktadır. 

105 


145

Karakullukçı olsa kûyuŋa şeb 

Bir dil-ârâ-yı mâh-sûret olur 

(K. 4/74) 

Hz. Peygamberin övgüsünde sunulmuş kasidede, “Gece, senin mahallene 

karakullukçu olsa ay yüzlü bir sevgili olur.” biçiminde günümüzün Türkçesine 

aktarılabilecek beyitte, Karakullukçı hakkında PAKALIN [ö. 1972], şu bilgileri 

vermektedir: 

Acemi oğlanlarından yeniçeri ocağına yeni kaydedilenlerden oda hizmetlerinde 

kullanılanlara da bu ad verilirdi. Acemi oğlanlarından kapıya yeni çıkmış olanlara yani 

yeniçeri ocağına kaydedilenlere düzen akçası adıyla ikişer altın verilirdi. Bu yeni kimseler 

mensup oldukları odalarda karakullukçuluk ederler, yani oda hizmetine bakarlardı. Vazifeleri 

odalarını süpürmek, silmek, yaşlı yoldaşların ve odaya gelen misafirlerin ayakkabılarını 

temizlemek, yemek kaplarını yıkamak, odanın odununu yarmak, kandillerini yakmak, 

pazardan odanın levazımını tedarik etmek gibi şeylerdi. Her odada odanın kalabalık ve tenha 

oluşuna göre bir ve iki karakullukçu vardı. Ortaları kalabalık olan, kul kethüdasının odasında 

beş ve çavuş odasında dört karakullukçu bulunurdu. Kethüda ve çavuş karakullukçularının 

en yenisine karakullukçu onun alt yanında olanına pazara giden derlerdi. Yine bu iki bölükte 

pabuççu ve kandilci adlarıyla da karakullukçular vardı. Kethüda ve çavuş karakullukçularına 

aşçıbaşı nezaret ederdi. Bunlardan başka ocağa verilen acemilerden bir iki sefer de 

çorbacıların seyislik ve hasekilik gibi hizmetlerine bakarlardı. 106 

Pâyendâz, Hükümdarların geçecekleri yerlere saygı makamında döşenen, 

kumaş, çuha ve benzeri şeyler hakkında kullanılır bir tabirdir. 

106 

107 

‘Âşıkâne cânı pây-endâz idersem çok degül 

Ol perî yolında kim şâl-ı vefâ ber-dûş ola 107 

(G. 227/2) 

Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, İstanbul, 

Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları: 2505, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 646, Sözlük Dizisi: 

2, 1993, s. 198. 

(K. 5/13), (K. 7/68), (G. 172/4). 

146

“Kendinden geçmişçesine, canı onun yoluna serersem çok bir şey yapmış 

olmam. Vefa şalı o peri gibi sevgili uğruna omuzda kalsın.” biçiminde günümüzün 

Türkçesine aktarılabilecek beyitte, bu geleneğe işaret edilmektedir. 

Ruhuŋ tulû‘ını mağribde gösterür hurşîd 

Hatuŋsa fitne-i âhir zamân-ı ‘âlemdür 

(K. 7/18) 

“Senin yanağın, güneşin doğuşunu batıda gösterir. Hatın ise âlemin ahir 

zaman fitnesidir.” 

Ahir zamandan kastedilen devr-i kamerdir. Bu durum, eskilerin astronomi 

inançları ile ilgili bir özelliktir. Güya dünyaya uzaklıklarına göre her gezegenin bin 

rakamı ve katlarıyla ölçülen yaşları vardır. Bunlardan, örneğin en üstte bulunan 

Zuhal yedi bin yıl yaşamıştır. Dünya’ya en yakın olan Ay ise bin yıllık bir ömre 

sahiptir ve şimdi onun zamanında bulunulduğundan kıyamete değin süren bu devreye 

devr-i kamer denmektedir. İnanışa göre kamer devri, fitnelerle dolu bir zamanı temsil 

etmektedir. Böyle bir inancın gelişmesine dolunayın insanlar ve canlılar üzerindeki 

olumsuz etkileri de sebep olabilir. Edebî metinlerde fitne sözcüğünün hemen daima 

büyü imajı ile birlikte geçmesi ve büyü yapmak için yazılan kâğıtların daha çok Ay, 

dolunay hâlinde iken yazılmasının bu işlerle uğraşanlarca gelenek hâline gelmesi 

düşünülecek olursa, beytin oluşturduğu çağrışım sahaları daha iyi anlaşılabilir. 

Beyitteki âhir zamân ibaresi aynı zamanda söz konusu güzelin dolunay gibi parlak 

yüzünü ima edecek biçimde kullanılmıştır. Bu durumda Ay üzerindeki siyah lekeler 

ile yüzde çıkan siyah tüyler arasındaki ilişkiyi de gözden uzak tutmamak gerekir. 

Bir dil ki Çâr-bâğ-ı ‘anâsırda ‘ışk ile 

Hem-bezm ü hem-mu‘âşeret ü hem-nişîndür 

(K. 8/7) 

“Bir gönül ki, dört unsurun bulunduğu Çarbağ’da aşk ile aynı mecliste yiyip 

içip oturup kalkmaktadır.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

Çâr-bâğ hakkında ONAY [ö. 1956], şu bilgileri vermektedir: 

147

Çâr-bâğ: Dünya, gönül, anasırıerbaa; Isfahan’da bir sahada Safevî 

hükümdarlarına özgü büyük saraylar, geniş bahçeler vardı. Bugün harabeleri 

meydandadır. Bu bahçelerdeki havuzlar, mermer parmaklıklar, ağaçlar vaktiyle pek 

donanmış ve süslü olduğunu gösterir. Şehrin ortasından geçen nehrin üzerindeki 

köprüden biri 150 metre uzunluğunda 22 metre genişliğinde oldukça yüksek ve 25 

kemerli olup üstü örtülü, sağ ve solu yayalara, ortası arabalara özgü ve ünlü idi. 

Şehrin Afganlılar tarafından istilâsı sırasında harap olmuştur. Bu mamuriyet 

dolayısıyla Isfahan’a Nısf-ı cihân ve bu sahaya Çâr-bâğ denilmişti. 108 

Müşg-rîz-i sütûr-ı ma‘nîdür 

Gûyiyâ rîgdândur hâmem 

(K. 10/4) 

“Kalemim, sanki anlam satırlarının üzerine müşk yağdıran bir kum 

hokkasıdır.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, gündelik 

hayattan hat sanatı ile ilgili tabirler karşımıza çıkmaktadır. 

Kâğıt üzerine mürekkeple yazı yazıldıktan sonra şimdiki kurutma kâğıtlarının 

işini görmek ve mürekkebin dağılmasını önlemek için eskiden rîg denilen kum 

serperlerdi. Eski yazı takımları içinde bulunan ve adına rîgdân denilen hokkalardan 

serpilen bu rig tozunun içine yazılan yazının mevki ve değerine göre altın ve elmas 

tozları da ilâve edilirdi, bazı mektup ve fermanların son satırlarındaki yazıların 

böylece mürekkep kuruduktan sonra pırıl pırıl parlaması sağlanırdı. 

Giceler zâhir olan şu‘le-i kandîl degül 

Gülşen-i lutf-ı İlâhîde çırâğân oldı 109 

(K. 21/10) 

“Geceleri görünen kandil ışığı değil, İlâhî lütfun gül bahçesindeki şenliğidir.” 

biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, özellikle Lâle devrinde 

[1703-1730] yapılan şenliklerden söz edilmektedir. 

108 

109 


(K. 25/9). 

148

Çırâğân, ilkbaharda lâleler açıldığı zaman mehtaplı gecelerde çırâğân âlemi 

yapmak, III. Ahmed Hân [1703-1730] devrinde âdetti. Çiçek tarlaları ve lâleler arasına 

konulan renk renk fanuslu mumlar ve kandiller ile içine zeytinyağı konmuş ve bir 

fitil konarak ateşlenmiş midye ve yumurta kabukları tarlalar arasından geçen su 

arklarına bırakılır, kaplumbağaların sırtlarına mumlar dikilip yakılarak salıverilirdi. 

Bazen çiçekler, lâleler arasına saklanan inci, elmas ve akide şekerleri çırılçıplak genç 

cariyeler tarafından kapışılır, renk ve ışık içinde onların cilve ve işvesi temaşa 

olunurdu, işte bu âleme çırâğân derlerdi. 110 

Aynı zamanda, İran’da suçlu kimselerin baş ve gövdelerine yarıklar açarlar, 

buralara ucu yanan mumlar korlardı. Bu mumlar yanıp eridikçe yaraladığından suçlu 

çok ıstırap çekerdi. Bu işkenceye de çırâğân derlerdi. 

Fetîl-i zahm cism-i şerhadârumda münâsibdür 

Çırâğân itseler elbette zevk-i lâlezâr artar 

(G. 47/3) 

“Şerhalanmış bedenime yara fitili yakışır, çırağan etseler elbette lâleliğin 

zevki artar.” anlamındaki beyitte, bu durum uzaktan uzağa hatırlatılmaktadır. 

Sipâh-ı dey o kadar oldı ğâret-efken-i sayf 

Ki tîğ-ı reşk ile çâk itdi h v ân-ı yağmâyı 

(K. 32/4) 

“Kış askeri, yazın, öyle yağmalayıcısı oldu ki, kıskanma kılıcı ile çapulcu 

sofrasını darmadağın etti.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

Osmanlılarda özellikle şenlik ve merasimlerde yemeğin bitiminden sonra sofradaki 

değerli kap kacak ne varsa tamamının ziyafete katılanlarca yağmalanması biçiminde 

yaygın olarak sürdürülen h v ân-ı yağmâ [=yağma sofrası] geleneğine işaret 

edilmektedir. 111 

110 

111 


Ahmet Atillâ Şentürk, Osmanlı Şiiri Antolojisi, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları: 1287, 1999, 

s. 179. 

149

Bu şi‘r-i tâzede tarh-ı tekellüf it VAHYÎ 

Ki sâf olup ola âyîne-i cihân-nümâ 

(G. 1/6) 

“Ey Vahyî, bu yeni şiirde külfeti bırak ki, senin şiirin sade olup dünyayı 

gösteren ayna olsun.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

İskender’in aynasından söz edilmektedir: Âyîne-i gîtî-nümâ, ‘cihanı gösteren ayna’ 

İskender’in aynası bu adla anılır. Söylentiye göre, bu ayna Aristo tarafından yapılmış 

ve İskenderiye şehrinde yüksek bir kuleye dikilmişti. Düşmanın geldiği, daha yüz 

milden fazla uzaklıkta iken, bu ayna aracılığı ile keşfolunurdu. 112 

tasavvufî anlamda kâmil insanın kalbinin saflığından kinayedir. 113 

da çağrıştıracak biçimde kurulmuştur. 

Kalbe gelse iŋledür âhum cihânı VAHYÎyâ 

Kârvân-ı pür-ceresdür fikr-i zülf-i dil-rubâ 

Bunun yanı sıra 

Beyit, iki anlamı 

(G. 2/7) 

“Ey Vahyî, kalpteki ahım, dünyayı inletir. Sevgilinin saçının düşüncesi 

çıngıraklı kervandır.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

gündelik hayattan kervanlarda çıngırak bulunması hâdisesine işaret edilmektedir. 

PAKALIN, kervanlarda develerin yedişer yedişer kafile hâlinde gitmelerini anlattıktan 

sonra, bu durumu şöylece izah eder: 

112 

113 

Onlar küçük parmak kalınlığında bir iple birbirlerine bağlanmışlardır. Bu ipin bir ucu önden 

giden devenin sağrısına bağlıdır. Öteki ucu ardından gelen devenin burun deliklerinden 

geçirilir. Bu ipin düğümlerini çözmek çok kolaydır. Çünkü önden giden deve ürker veya 

kapaklanırsa arkadaki devenin rahatsız olmaması için bu düğüm hemen çözülebilir. Düğüm 

sıkı olsaydı böyle bir hâdise arkadaki develeri de sürükler ve düşürebilirdi. Yedi develik 

katarın başında yürüyen deveci birinci deveyi ipinden tutmak ve ipi omuzundan geçirmek 

suretiyle kendi katarını yönetir ve ötekilerin ardından geldiklerini öğrenebilir. Bunun için de 


Muhammed Ali Eşmeli, “İsmail Hakkı Bursavî’nin Muhammediye Şerhi Ferahu’r-Rûh II. 

C.”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı 

Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2001, s. 476. 

150

sonuncu devenin boynunda bir çıngırak asılıdır. Deveci çıngırak sesini işitmeyecek olursa 

ipin boğumunun çözüldüğüne hükmederek katarını kontrol eder. 114 

O şâh-ı hüsne felek var-ısa gedâ geçinür 

Ki mihr ü mehle sunar rûz u şeb aŋa mir’ât 

(G. 16/7) 

“Felek, o güzellik padişahına galiba dilenci geçiniyor ki, gece ve gündüz 

güneş ve ayla ona ayna gösterir.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek 

beyitte, dilencilerin özellikle Kalenderilerin yolda gelip geçenlere ayna göstererek 

dilenmelerine işaret edilmektedir. 115 

Tabî‘at olsa kedernâk sînesin yâd it 

Küsûfda tutılur mihre VAHYÎyâ mir’ât 

(G. 16/11) 

“Ey Vahyî, tabiatı bulanık olsa da onun göğsünü hatırla, zira güneş 

tutulmasında güneşe ayna tutulur.” 

Burada eskilerin güneş tutulması sırasında güneşe ayna tutmaları inancına 

telmih vardır. 

Kebûterüŋ olamaz sûz-ı ‘ışka tâbı meger 

O şûha seyl-i sirişkümle gönderem kâğaz 

(G. 39/6) 

“Güvercinin aşk yangınlığına gücü yetmez, meğer ki ben o sevgiliye gözyaşı 

selimle kâğıt gönedereyim.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek 

beyitte, eskilerin haber aracı olarak güvercini kullanmalarından söz edilmektedir. 

114 

115 

Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, s. 244-245. 

Tahir Olgun, Divan Edebiyatının Bazı Beyitlerinin İzahına Dair Edebî Mektuplar, 

Hazırlayan: Cemâl Kurnaz, Ankara, Akçağ Yayınları: 125 Kaynak Eserler: 15, 1995, s. 99. 

151

Böyle kalursa eger cevr ü cefâ-yı dil-rubâ 

Dûd-ı âhumdan cihan deryâ ile yek-reng olur 116 

(G. 81/5) 

“Sevgili eziyet etmeği sürdürürse bu gidişle, ahımın dumanından dünya, 

denizin rengini alır.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

eskiden mavi rengin yas rengi olduğu anlaşılmaktadır. Mavi, İranlılarda, Türklerde 

ve Moğallarda yas rengidir. Mevlânâ [1207-1273], Şems [ö. 1247] öldükten sonra 

üzüntüsünü göstermek için mavi tülbent giymiştir. 117 

Levh-i âmed-şüd-i etfâl-i debistân-ı ğama 

Meşk-i âzâd yazar hâme-i zerkâr-ı emel 

(G. 174/5) 

“Emelin altın işlemeli kalemi, gam okulunun çocuklarının geldi gitti tahtasına 

tatil yazısı yazarlar.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, geldi 

gitti tahtasından söz edilmektedir. 

Eski mahalle mekteplerinde sınıf teşkilâtı olmayıp mektep yalnız bir 

öğretmen tarafından yönetildiği için bütün çocuklar büyük bir salonda toplanır, kız 

ve erkek çocukları ayrı ayrı otururlardı. Bu çocuklardan biri su içmek, abdest 

bozmak için derslikten çıkarken, kapı yanında asılı ve bir tarafında geldi, öbür 

tarafında gitti yazılı bir levhanın gitti yüzünü, dönünce de geldi tarafını çevirirdi. Bu 

tahtaya geldi gitti tahtası derlerdi. 118 

Aynı zamanda âzâd sözcüğünün eski mahalle mekteplerinde akşam 

paydosuna ve mübarek günlerde yapılan tatillere ad olduğu düşünülürse sözcüğün 

özenle seçildiği anlaşılır. 119 

116 

117 

118 

119 

(G. 126/1). 

Şerefeddin Yaltkaya, “Tarihte Renk”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul, C. VII-VIII, 1942, s. 

46. 

Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, s. 173; Pakalın, Osmanlı Tarih 

Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, s. 661. 

Onay, age., s. 61. 

152

Gül-i gülzâr olurdı gül-şeker sûz-ı nevâsından 

Egerçi olmayaydı ‘andelîb-i zâr nâ-puhte 

(G. 239/3) 

“İnleyen bülbül, eğer olmamış olmasaydı, onun yanıp yakılmasından 

güllüğün gülü, gül tatlısı olurdu.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek 

beyitte, gündelik hayatın içinden olan yemek kültürü ile ilgili gül tatlısından söz 

edilmektedir. 

Gül-şeker (Gülbeşeker), reçele benzeyen bir ilâç olup çeşitli hastalıkların 

tedavisinde kullanılmıştır. Hâcı Paşa [ö. 1417] bunun imalini şöyle tarif eder: “Bir 

vakıyye balın kefini alalar ve on vakıyye gül yaprağını ona karuşduralar ve güneşde 

perverde edeler üç dört günde bir karışduralar elli gün güneşde tura ondan sonra 

kefi alınmış iki vakıyye bal ona katalar isti‘mâl edeler.” 120 

Bağladı fikr kâkül-i hûbâna hayf hayf 

Zencîre çekdiler dili dîvâneler gibi 

(G. 253/5) 

“Dil, sevgililerin kâkülüyle ilgili hayal kurdu da, yazık ki, onu deliler gibi 

zincire çektiler.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, eskiden 

delilerin ayağına altın veya gümüş zincir takılması hâdisesine işaret edilmektedir. 

Aynı zamanda dil sözcüğünün ‘esir’ anlamı da düşünülürse, eskiden savaştan sonra 

elde edilen esir ve kölelerin bir yerden bir yere sevk edilirken boyunlarından bir 

halka ile birbirlerine bağlanmaları geleneği de uzaktan uzağa hatırlatılmış olur. 

İncedür sarığı kalyoncı gibi 

Kavuğı çizmelerüŋ koncı gibi 

(L. 7/2) 

“Sarığı kalyoncu sarığı gibi incedir, kavuğu çizmelerin koncu gibidir.” 

biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, eskiden bahriyeli 

120 

Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa), Müntahab-ı Şifâ I Giriş-Metin, Hazırlayan. Zafer Önler, 

Ankara, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 559, 1990, 

s. 184. 

153

karşılığında kullanılmış olduğu anlaşılan kalyoncu terimi karşımıza çıkmaktadır. 

Divan şairinin iyi bir gözlemci olduğunu gösteren bu beyitten kalyoncu sarığının 

olduğu, hatta bunun ince olduğu anlaşılmaktadır. Kalyoncu, eskiden bahriyeli 

karşılığında kullanılmış olduğu anlaşılan bir tabirdir. Yelkenli büyük harp gemilerine 

kalyon denildiği için denizcilere bu ad verilmiştir. 121 

Nedür ol pâsbân-ı bî-fânûs 

Şeb-rev-i kûçe-gerd çün câsûs 

(L. 19/1) 

“Casus gibi sokağı dönen hırsız, o fanussuz bekçi kimdir?” biçiminde 

günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, sokağa çıkma yasağı ile ilgili bir 

hâdiseden söz edilmektedir. 

Eskiden bir çok ülkede olduğu gibi Osmanlılarda da geceleri güvenliği 

sağlamak için büyük şehirlerde belirli saatten sonra halkın sokağa çıkmasına izin 

verilmezdi. Bu âdet edebî eserlerde de yeri geldikçe türlü biçimlerde terennüm 

edilmiştir. Ahmed Paşa [ö. 1497]nın “Güzellik şehrinin bekçisi gönlümü zülfünde 

bulunca ‘Gece gezdin!’ diye onu asmak için ip hazırladı” anlamındaki şu beytinden 

de anlaşılacağı üzere bu suç bazı zamanlar ölümle dahi cezalandırılabiliyordu. 

‘Asesi hüsn ilinüŋ göŋlümi zülfüŋde bulup 

Gice gezdüŋ diyü asmağa yarakladı resen 

Ahmed Paşa (G. 237/4) 

Na’imâ Târîhi’nde IV. Murâd Hân [1623-1640]ın gece sokağa çıkma yasağını 

anlatan “Menkûldür ki Sultân Murâd ile şehr-i İstanbul’ı gezüp yatsudan soŋra 

fenersüz taşrada bir âdem buldukda bilâ-emân katl idüp...” 122 

ibaresi de bu cezayı 

pekiştirmektedir. Alman seyyah Hans DERNSCHWAM [1494-1568] bu yasağın bazen nasıl 

olursa olsun sokağa çıkmama biçiminde uygulandığını şöylece anlatır: “Geceleri 

saat 8’den sonra sokakta kim dolaşırsa dolaşsın yakalanıp kendisine yüz veya elli 

sopa attırılırdı. Duyduğumuza göre bu hususta hiç kimseye müsamaha gösterilmez, 

121 

Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, s. 154. 

154

iltimas yapılmazdı. Her hangi bir kimse komşusuna kızgın veya düşman ise gidip onu 

sokağa çıkıyor diye ihbar ediyor. Bütün yeniçerilerin başı olan yeniçeri ağası ise her 

gece kalabalık bir ekiple şehri bizzat dolaşıyor...” 123 

Yine edebî metinlerden 

anlaşıldığına göre gece sokağa çıkma yasağı zaman zaman fenersiz sokağa çıkma 

yasağı biçiminde hafifletilmekte, yahut belirli bir saate kadar sokakta fenerle 

dolaşmağa izin verilmesi şeklinde sürdürülmekteydi. Nitekim Mesîhî [ö. 1512]’nin şu 

beytinde sevgilinin mum gibi etrafa ışık saçacak parlaklıktaki yüzü üzerindeki saçı, 

eteği altında fener taşıyan bir hırsıza benzetilmektedir. 

San çârsû-yı hüsnde tarrâr-ı zülf-i dost 

Bir oğrıdur ki dâmeni altında var şem‘ 

Mesihî (G. 115/3) 

Bu beyitten anlaşılıyor ki, gece fenersiz sokağa çıkma yasağından korkan 

hırsız vb. bazı kötü niyetli kimseler kendilerini gizlemek için fenerlerini etekleri 

altında saklayarak işlerini görmeğe çalışıyorlardı. Bunlar güvenliği sağlayan bekçi, 

ases vb. bir kimseyle karşılaştığında ise feneri eteğinin altından çıkartarak her hangi 

bir vatandaş gibi yolunda yürüyeceklerdir. 124 

Kiminüŋ boğazına ip takılur 

Kimi âteşlere yanar yakılur 

(L. 30/12) 

“Kiminin boğazına ip takılır, kimi ateşlere yanar yakılır.” Beyitte, Osmanlı 

Devleti uyruğunda haraç veren zimmîlerle ilgili bir geleneğe işaret edilmektedir. 

Boğazı ipli, boynu ipli, ‘alçak, aşağılık’ anlamındadır. Bir suç karşılığı 

cezalının boynuna bir ip takılıyor ve köle için de boynu bağlı ifadesi kullanılıyordu. 

Eskiden zimmîlere çok kötü muamele edilirdi. Bunlar yakalarına yapışıp kendilerine 

122 

123 

124 

Mustafa Nâ’imâ, Ravzatü ’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri ’l-Hafikayn, İstanbul, C. III, 1282 

[1865], s. 170. 

Hans Dernschwam, İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, Çev: Prof. Dr. Yaşar Önen, 

Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları/885 Dünya Edebiyatı Dizisi/5, 2 1992, s. 164. 

Şentürk, Necâtî Beğ’in Sultan Beyazıt Methiyesi ve Bazı Gazelleri Hakkında Notlar, s. 

104-105. 

155

korkmadan “Kâfir, cizyeni öde! diye bağıran müslüman tahsildarlarla karşı karşıya 

gelirlerdi. Onlara cizyelerini ödetince tahsildarlar zimmîlerin boyunlarına ucu kurşun 

mühürlü bir sicim geçirirlerdi. Bu, adamın cizyeyi ödediğini gösterirdi. 125 

Kimisi tomruğa urılur anuŋ 

Kimisi de işe sürilür anuŋ 

(L. 30/14) 

“Onlardan kimisi tomruğa vurulur, kimisi de işte çalıştırılır.” biçiminde 

günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, eski işkence yöntemlerinden söz 

edilmektedir. 

Tomruğa vurmak, suçluları söyletmek için tomruk denilen işkence aletine 

konulma yerinde kullanılır bir tabirdir. Tomruk, mutlak yönetimlerde kullanılan 

işkence aletlerinden birinin adıdır. Eski zamanlarda suçluların ayaklarına geçirilen 

kütük suretinde tarif edilmiştir. Vaktiyle hükûmet konaklarının cümle kapıları 

arkasında duran tomruk dört-beş metre uzunluğunda, kırk-elli santim kutrunda ağaç 

bir kütükten ibaretti. Boylu boyunca ortasından ayrılmış olan bu kütüğün bir başı, 

açılır kapanır Vida ile tutturulduğu gibi kilitlenmeğe elverişli surette yapılırdı. 

Büyüklü küçüklü sekiz-on çift ayak yeri açılırdı. Kaçmaları olası suçluların o 

ağaçtaki deliklerden hangisi baldırına uyarsa ayakları oraya sokulup kilitlenirdi. 

Tomruğa vurulanların yatması, kalkması, uyuması, abdest bozması hep tomrukta 

geçerdi. Tomruğun daha kötü olan bir çeşidi de vardı. O türlü tomruklarda ağaç 

yalnız ayağı değil bütün vücuda sığacak biçimde oyuktu. Bu tomruğa vurulan 

suçlunun yalnız başı dışarda kalırdı. Suçunu söyleyinceye değin bu durumda kalır, bu 

ölüm cenderesinden ancak itirafta bulunmakla yakayı kurtarabilirdi. 126 

125 

126 

127 

Ey meh-i evc-i derun sanma meh-i nev 

Hasretüŋ-ile felek hancere düşmiş 127 

(G. 137/2) 

Ali Mazaherî, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, Çev. Doç. Dr. Bahriye Üçok, 

İstanbul, Varlık Yayınları, sayı: 1706, Faydalı Kitaplar: 132, 1972, s. 152. 

Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, s. 511. 

(G. 254/2). 

156

“Ey yürek göğünün ayı! Dolunay sanma, felek senin hasretinle hançere 

düşmüştür.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte eskilerin 

hancere düşmek diye tabir ettiği bir intihar biçimiyle karşılaşılmaktadır. 

hancere düşmek: Kama, bıçak, hançer gibi ucu sivri, keskin bir aleti kalp 

üstüne dayayıp hızla yere atılmağa ve bu suretle hançer göğüsten girip arkadan 

çıkarak intihar etmeğe vaktiyle hancere düşmek derlermiş. 128 

Hz. Peygamberin vasfında sunulan kasidede, Hz. Peygamberi övmenin değil, 

övmek düşüncesinin, kirli gönlü, cilâlı ayna hâline getirdiği ifade edilen beyitte, 

eskiden çelik, gümüş veya tunçtan yapılan aynaların rutubet etkisiyle paslandığı için 

cilâlanmasına işaret edilmektedir. 

Saykal-keş olup pertev-i endîşe-i vasfı 

İtdi dil-i pür-jengümi mir’ât-ı mücellâ 

(K. 3/21) 

“Seni övme düşüncesinin parlaklığı, cilâcı olup paslı gönlümü cilâlı ayna 

hâline getirdi.” 

Gamzenin alıcı kuşa benzetildiği beyitte, eski avlanma usulleri hakkında 

ipuçları vardır. 

Nigâh-ı ‘ışk-meniş-i bâz-ı ğamze der-bâzû 

Fezâ-yı ‘ışkda murğ-ı dili şikâra çıkar 

(G. 44/3) 

“Pazıdaki gamze doğanının aşk yaratılışlı bakışı, aşk göğünde gönül kuşunu 

avlamağa çıkar.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, eski 

avlanma usullerinden birisi hatırlatılmıştır. Av belletilen doğan kuşunun bir ayağına 

halka takarlar ve bu halkayı sağ baş parmaklarına geçirirler, böylece doğanı, ellerini 

yumarak yumruklarının üstünde gezdirirlerdi. Doğanın, şuraya buraya dalmaması 

için başına, üsküf denilen küçük bir külâh geçirirler ve bu külâhla gözlerini 

128 


157

örterlerdi. Av görününce üsküfü çıkarıp avı gösterirler ayağındaki halkayı da çıkarıp 

salıverirlerdi. 129 

D. Başlıca İşlenen Konular 

Dîvân’da işlenen kimi konular sıklıklarına göre tespit edilmiştir. Bu konular 

klâsik şiirin içtimaî hayattan kopuk olmadığını gösterir niteliktedir. 

1. Aşk 

Klâsik şiirin en önemli temalarından birisi aşktır. Mutlak hakikat olan Allah’a 

varmak için akıl ve aşk iki ayrı yoldur. Akıl, medresenin; aşk tarikat erbabının yani 

mutasavvıfların yoludur. Divan şairleri mutlak hakikate varmak için ikinci yolu yani 

aşk yolunu yeğlerler. Aşk yolunda daha ilk adımda başı vermek gerekir. Akıl, gönlü 

aşktan ayırmak ister, gönül ise aklı bir yana bırakır ve aşkı gözetir. Akıl tecrübe 

sahibi bir pirdir, âşık bir meczuptur. 130 

Ahsen-i takvîm yani en güzel biçimde yaratılmış kişioğlunun cinsilâtifi, hanım 

güzelliği, klâsik şiirde dikkat çekici bir öneme sahiptir. Her türlü güzellikten, insan, 

tabiat, arkadaş, âlim, şehzade, sultan, düşünce, anlam, şiir, din büyükleri, Hz. 

Peygamber hatta Yaratıcı Hak’tan söz ederken hanım güzelliğine ait unsur ve 

benzetmelerden yararlanılır. Çünkü İslâm dünyasında milâdî XI. yüzyıla kadar şiirde 

umumî olarak hakim olan maddî hayatın yansıtılması anlayışı, yerini hızlı bir 

biçimde manevî güzelliklerin ve hayal âlemindeki duyuşların terennüm edildiği bir 

zevk ve anlayışa terk etti. Artık görülen ve erişilen güzel, kavuşulan değil hatta 

görülmeyen bir sırra büründü. Görülen dünyadan alınan özellikler ve sıfatlar ölünce 

kavuşulabilecek aranan güzele, şâhid-i maksûda verildi. Dolayısıyla öbür şiirler gibi 

övgü, tebrik, hikâye ve dinî konulu manzumeler hatta mersiyeler hanımlara ait 

zarafet, incelik ve güzellik unsurlarıyla doldu. Şiirin bu yönünü örnekleriyle ele 

almak ayrı bir çalışma konusudur ve klâsik şiirin bu özelliği, değerlendirmelerde 

129 

130 

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Dîvân-ı Kebîr, Hazırlayan: Abdülbâkî Gölpınarlı, C. 1, 

İstanbul, 1957, s. 442. 

Dr. Mehmed Çavuşoğlu, Necâti Bey Dîvânı’nın Tahlili, İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 

1971, s. 52. 

158

etkin bir yere sahiptir. Bu nedenlerle klâsik şiirde insan güzelliğine özen göstermek 

geleneğe ait bir anlayış gereğidir. 131 

Dîvân’da ‘âşık redifli bir gazel (G. 155) ‘aşk redifli iki gazel (G. 156), (G. 157) 

bulunmaktadır. Aşk konusu yalnızca bu üç gazelde işlenmemiştir. Dîvân’ın bütününe 

hakimdir. 

Dîvân’da aşkla ilgili beyitlerin bir kısmı günümüz Türkçesiyle birlikte 

aşağıya çıkarılmıştır: 

gönle bakar.” 

‘Işk ile tâ ki kevn ü mekân feyz-yâb olup 

Hubb u vidâd ‘âşıka hablü ’l-metîndür 

(K. 8/59) 

“Aşk ile kâinat bereketleninceye kadar âşıka sevgi ve aşk, sağlam bir iptir.” 

‘Işk kim genc-i câvidânîdür 

‘Âşık-ı zâra rûh-ı sânîdür 

“Aşk, sonsuz bir hazinedir. İnleyen âşık için şaraptır.” 

Hazer hazer o siyeh-mest-i ‘ışk hışmından 

Ne kalb-i zâra bakar ne derûn-ı efkâra 

(K. 9/1) 

(K. 11/24) 

“Aşk sarhoşluğunun hışmından sakının. O, ne inleyen kalbe ne de efkârlı 

Ey nigâh-ı hışmı ‘uşşâk-ı figâra zehr-i ‘ışk 

V’ey dehân-ı hande-rîzi hurde-i pâ-zehr-i ‘ışk 

(G. 157/1) 

“Ey öfke bakışı, inleyen âşıklara aşk zehri olan ve ey gülücükler saçan ağzı, 

aşk panzehirinin kırıntısı olan sevgili.” 

131 

Prof. Dr. Adnan Karaismailoğlu, Klâsik Dönem Türk Şiiri İncelemeleri, Ankara, Akçağ 

159

2. Kavuşma (Vuslat) 

Dîvân’da en çok işlenen konulardan birisi de vuslattır. Âşıklar, vuslat için 

çeşitli sıkıntılara katlanırlar; ancak vuslat çoklukla istenen bir durum gibi görünse de 

gerçekleşmez. Aşağıdaki beyitte, vuslat hevesinin gerçekleşme zamanı 

sorulmaktadır. 

Ey şem‘-i şeb-ârâ-yı ğam olan dil-i şeydâ 

Tâ key heves-i vuslat-ı dildâr-ı temennâ 

(K. 3/1) 

“Ey gam gecesinin mumunu süsleyen çılgın gönül! Sevgiliye kavuşma hevesi 

ne zaman gerçekleşecek?” 

Bazen de âşık, sevgiliye kavuşup kucaklamayı değil de yalnızca onun yüzünü 

hayal etmeyi ister. 

Dil-i âşüfte kim dâ’im hayâl-i rûy-ı yâr eyler 

Ne fikr-i vasl u ne endîşe-i bûs u kinâr eyler 

(K. 6/1) 

“Meftun gönülde ne sevgiliye kavuşma fikri ne de onu öpüp kucaklama 

endişesi vardır, o sürekli sevgilinin yüzünü hayal etmek ister.” 

Aşağıdaki beyitte, âşıkın vuslatın gerçekleşmesi için vücudunu sevgilinin 

ayağının toprağı hâline getirdiğinden söz edilmektedir. 

Sadâkatle vücûdın hâk-i pây-ı yâr iden merdüŋ 

Derûnından nice fikr-i dem-i vuslat güzâr eyler 

(K. 6/2) 

“Sadakatle bedenini sevgilinin ayağının toprağı eden kişinin içinden, çoğu 

kez kavuşma zamanının düşüncesi geçer.” 

Yayınları / 375 Kaynak Eserler / 105, 2001, s. 91. 

160

Gerçek sevgiliye kavuşmanın ifade edildiği beyitte, âşnâ sözcüğünün 

‘yüzücü’ anlamını da çağrıştıracak biçimde kullanıldığı görülmektedir. 

Keştî-i dil tâbe-key gird-âb-ı gird-i hecr ola 

Vuslatuŋla âşnâ kıl yâ Resûla ’llâh meded 

(K. 17/3) 

“Ey Allah’ın resulü! Gönül gemisi ne zamana kadar ayrılık girdabında dönüp 

duracak, vuslatınla bizi tanıştır artık?” 

‘İlm-i visâlüŋ bir fasldur lîk 

Hecrüŋde ğâyet çokdur mebâhis 

“Kavuşma ilmin bir bölümdür; ancak ayrılık konusunda bahisler çoktur.” 

Vuslatın kumaşa benzetildiği beyit ilginçtir. 

Dağıdan nukûd-ı eşki ala kâle-i visâlüŋ 

Bu ne sûk-ı bû ’l-‘acebdür zarar âb u sûdı âteş 

(G. 21/7) 

(G. 126/3) 

“Gözyaşı akçasını dağıtan senin vuslat kumaşını alsın. Bu, zararı su yararı 

ateş olan çok garip bir çarşıdır.” 

3. Ayrılık (Gurbet) 

Dîvân’da en çok işlenen konulardan birisi de ayrılık ve gurbettir. Bu ayrılık 

kimi zaman sevgiliden ayrı olmaktan doğan şikâyete dönüştüğü gibi kimi zaman da 

gerçek sevgiliden ayrı olmaktan doğan şikâyete dönüşür. 

Hayâl-i rûy-ı visâl ile dil ki gülşen idi 

Hücûm-ı şerha-i fürkatle lâlezâr oldı 

(K. 12/21) 

“Gönül, kavuşma yüzünün hayaliyle bir gül bahçesiyken ayrılık şerhasının 

hücumuyla bir lâle bahçesi hâline geldi.” 

161

Ayrılığın ateşe benzetildiği beyitte, sevgili hakikî sevgili olan Hz. 

Peygamberdir. 

‘Aceb mi rûzgâr el virse yüz sürsem o dergâha 

Beni hâkister itdi nâr-ı fürkat yâ Resûla ’llâh 

(K. 20/5) 

“Ey Allah’ın resulü! Rüzgâr fırsat verse de eşiğine yüz sürsem buna şaşılır 

mı? Ayrılık ateşi beni kül etti.” 

İtme amân çeşmümi gird-âb-ı eşk-i hecr 


(G. 3/6) 

“Ey güzellik dalgası, aman gözümü rahatlık sarhoşluğundan ayırma, aman 

gözümü ayrılık gözyaşının girdabı etme!” 

Ey tabîb-i dil devâ-perdâz-ı derd-i fürkat ol 

Yohsa zahm-ı tîğ-ı çeşmüŋ kâbil-i bih-bûddur 

(G. 70/3) 

“Ey gönül doktoru, ayrılık derdinin ilâcı ol, yoksa (senin) göz kılıcının 

yarasının iyileşmesi imkânsızdır.” 

Şeb-i firâkda târîk-i ye’s yok zîrâ 

Göŋülde fikr-i ruhuŋ bir meh-i münevverdür 

(G. 98/3) 

“Ayrılık gecesinde ümitsizliğin karanlığı yoktur; zira gönülde senin yanağını 

düşünmek bana parlak bir ay gibi gelir.” 

Zahm-ı hûn-âlûd kim cism-i dil-i zârumdadur 

Şîşe-i billûra konmış sanki kâl-i fürkatüŋ 

(G. 173/2) 

“Kana bulanmış yara, ayrılık çiçeğinin billûr şişeye konması gibi inleyen 

gönül bedenimdedir.” 

162

4. Şarap 

Şarap, şiirde kendinden geçmenin, sarhoş olmanın sembolü olarak geçer. 

Dîvân’da şarap çoklukla ‘aşk, la‘l, leb, göŋül, ruh gibi sözcüklerin benzetileni 

olmuştur. Tasavvufî anlamda ise şarap, İlâhî aşktır. Dîvân’da 9. gazel şarâb 

rediflidir. 

Aşkın şaraba benzetildiği aşağıdaki beyitte, aşkın tükenmez bir hazine olduğu 

belirtilmektedir. 



“Aşk, sonsuz bir hazinedir. İnleyen âşık için şaraptır.” 

(K. 9/1) 

Şarabın kişileştirildiği beyitte, kadehin, sevgilinin dudağını şaraptan önce 

öpmesine şarabın kırıldığı söylenmektedir. 

Takaddüm itdi aŋa bûs-ı la‘l-i dil-berde 

‘Aceb mi sâğara eylerse inkisârı şarâb 

(G. 9/3) 

“Kadeh, sevgilinin la‘l gibi kırmızı dudağını öpmede, şaraptan öne geçtiği 

için şarap, kadehe kırılırsa buna şaşılır mı?” 

Aşağıdaki beyitte yıllanmış şarabın insana daha keyif verdiği 

vurgulanmaktadır. 

Hayâl-i la‘li ‘ışk-efzâ olur dilde karâr itse 

Hum içre dursa çün keyf-i şarâb-ı la‘l-gûn artar 

(G. 46/4) 

“Küp içinde duran la‘l renkli şarabın keyfinin artması gibi onun dudağının 

hayali gönülde yer ettikçe aşk da artar.” 

163

Aşağıdaki beyitte, saf dudak ve kırmızı yanağı öpmek, şarap üstüne şarap 

içmek gibi düşünülmüştür. 

O dil ki bûs-ı ruh-ı al ü la‘l-i nâb ister 

O mestdür ki şarâb üstine şarâb ister 

(G. 63/1) 

“Saf dudağını ve kırmızı yanağını isteyen gönül, şarap üstüne şarap isteyen 

sarhoş gibidir.” 

Sevgilinin dudağındaki ter, Kevser şarabından daha değerlidir. 

Meyl itmez âftâba ruh-ı enverin gören 

Bakmaz şarâb-ı Kevsere la‘l-i terin gören 

(G. 209/1) 

“Onun parlak yüzünü gören, güneşe meyletmez, terli dudağını gören de 

Kevser şarabına bakmaz.” 

çekiyor.” 

Aşağıdaki beyitte şarap, İlâhî aşk yerindedir. 



(K. 8/16) 

“Biri niyaz içerisinde birisi nazeninde olan iki kişi bir kadehten yokluk şarabı 

5. Tabiat 

Klâsik şiirde işlenen konulardan birisi de tabiattır. Divan şairinin 

gözlemciliğini, çevreye bakışını göstermesi bakımından bu bölüm önemlidir. 

Klâsik şiirde bahar kadar olmasa da kış tasvirleri de yapılmıştır. 

Saf ateşle sadık âşıkın karşılaştırıldığı beyitte, divan şairinin tabiata bakış 

açısı da dikkat çekicidir. 

164

görünmez.” 

yüz sürer.” 

Derûn-ı ‘âşık-ı sâdıkda âh nâ-peydâ 

Ki nâr-ı sâfda dûd-ı siyâh nâ-peydâ 

(G. 4/1) 

“Saf ateşte siyah dumanın görünmediği gibi sadık âşıkın içinde de ah 

Gûşe-i hatt-ı tâze kim zülf-i siyâha yüz sürer 

Sanki sehâb-pâredür hâle-i mâha yüz sürer 

(G. 62/1) 

“Taze hattın köşesi, bulut parçasının ay ağılına yüz sürmesi gibi siyah saçına 

Baharın gelmesiyle ırmak kenarlarının yeşillendiği ve böylelikle buraların 

güzelleştiği belirtilmektedir. 

güzel olur.” 

Zeyn itdi sebz-fâm çet[i]rler bu sâhayı 

Cûyuŋ kenârı hûb olur oldukda sebzezâr 

(G. 42/3) 

“Yeşil renkli çadırlar meydanı süslediler, yeşillik oldukça ırmağın kenarı 

Dîvân’da kış tasvirlerinin de olduğunu belirtmiştik. 32. kaside bir şitâiyyedir. 

Hoşâ ki itdi berîd-i sebük-rev-i sarsar 

Peyâm-ı berf ile leb-rîz deşt ü sahrâyı 

(K. 32/3) 

“Ne güzel ki, rüzgârın çabuk giden postacısı, bozkırı kar haberi ile doldurdu.” 

İstikbâl, eskiden uzak yoldan gelen kimseleri karşılamak için daha yolcu 

gelmeden önce yollara çıkıp bekleme geleneğine denirmiş. Aşağıdaki beyitte bu 

gelenek de hatırlatılmıştır. 

165

döşendi.” 

Çimende cûylar itdükde ‘azm-i istikbâl 

Reh-i şitâya döşendi harîr-i deryâyî 

(K. 32/5) 

“Çimende ırmaklar karşılamaya çıktıklarında, kış yoluna, denizden bir ipek 

Aşağıdaki beyitte, kar yığınlarının yüksekliği, üzerine çıkıldığında dünyayı 

seyredebilecek biçimde mübalâğalı olarak anlatılmıştır. 

O deŋlü tûde-i berf oldı ser-firâz u bülend 

Çıkılsa seyr ide âdem semâ-yı dünyâyı 

(K. 32/17) 

“Kar yığını o kadar yükseldi ki, insan üzerine çıksa gökyüzünü seyredebilir.” 

6. Bahar ve Nevruz 

Nevruzun başlangıcı güneşin hamel burcuna girdiği zamandır. Edebî 

eserlerde bahardan söz edilirken güneş, hamel ve nev-rûz birlikte anılır. Ayın hamel 

burcuna girmesi olumlu olarak yorumlanır. Bu zamanda bir işe başlamanın, sefere ve 

ava gitmenin iyi olacağına inanılır. 

Dîvân’da 28. kaside bir bahâriyyedir. Bahar, burada zerger, server, leşger, 

da‘vetger, duhter, şîr-i ner, suhan-perver ve micmerin benzetileni durumundadır. 

etti.” 

Hıfz itmege sihâm-ı şitâdan vücûdını 

Berg-i çenârı itdi siper server-i bahâr 

(K. 28/4) 

“Bahar serveri, kış oklarından bedenini korumak için çınar yaprağını siper 

Düzd-i harîf-i berg-rubâyı şikâr içün 

Gönderdi bâğa şâh-ı çimen leşger-i bahâr 

(K. 28/5) 

166

“Çimen padişahı, yaprak kapan sonbahar hırsızını avlamak için bağa bahar 

askerini gönderdi.” 

etti.” 

Mazmûnı gül hatı çimen elfâzı yâsemen 

Tarh-ı kasîde itdi suhan-perver-i bahâr 

(K. 28/7) 

“Bahar şairi, mazmunu gül, hatı çimen, sözleri yasemin olan bir kaside tertip 

Tertîb-i sûr idüp kamu ezhârı gülşenüŋ 

Varmış ‘arûs bâğa bu şeb duhter-i bahâr 

(K. 28/8) 

“Bahar kızı bu gece bağa gelin gelmiş de gül bahçesinin bütün çiçekleri 

düğün tertip etmişler.” 

Dinî içerikli olmayan ve baharın geldiğini müjdeleyen bir kutlama olan 

nevruzun asıl önemi, ona atfedilen inançlarda yatar. Bu inanca göre; yeryüzü ve Hz. 

Âdem (as) nevruz günü yaratılmıştır. Yıldızlar o günde devrana başlamış, Cemşîd o 

gün tahta oturmuştur. 132 

Hz. Nûh (as) tufandan sonra nevruz günü karaya ayak 

basmış, Hz. Yûsuf (as) atıldığı kuyudan bu günde kurtulmuş, Hz. Mûsâ (as) 

Kızıldeniz’den bugün geçmiştir. 133 

Nevruzda yerine getirilen âdetlerin en önemlisi o 

güne has bir tatlı olan nevrûziyyenin yenmesiydi. Yılın tatlı geçmesi için bu şarttı. 

Âdete göre hekimbaşı, kırk çeşit maddeyi bir araya getirerek bu macunu pişirirdi. 

Kırmızı renkli, koyu kıvamlı, çiğnendiğinde çıtır çıtır eden nevrûziyye, kaplarda 

padişaha sunulur, bunun karşılığında padişah sunan kişiye kürk giydirirdi. 

Nevrûziyye macunu konan kâselerin kapakları kurdelelerle bağlanır, kurdeleler 

arasına günün hamel burcuna hangi saat hangi dakika ve hangi saniyede gireceğinin 

132 

133 


Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, s. 686-688. 

167

yazıldığı bir de kâğıt iliştirilirdi. Bu kâğıda nevrûziyye kulağı denirdi. 134 

Dîvân’da 

31. kaside bir nevrûziyyedir. 

nevruzdur.” 

‘Azm-i bâğ it ey hezâr-ı hoş-nevâ nev-rûzdur 

Güller açıldı gidüp fasl-ı şitâ nev-rûzdur 

(K. 31/1) 

“Ey hoş sesli bülbül! Kış mevsimi gitti, güller açıldı, bağa gel, bugün 

Çün temâşâ eyledük ol meh-cebîn ü gül-ruhı 

Ey dil-i şeydâ bu gün yâ ‘îd yâ nev-rûzdur 

(K. 31/5) 

“Ey çılgın gönül! O ay alınlı ve gül yanaklıyı seyrettik, herhâlde bugün ya 

bayram ya da nevruzdur.” 

Ferş-i bezm-i gülşen-i ‘ışk eyleyüp seccâdeŋi 

‘İşret it ey zâhid-i sâhib-riyâ nev-rûzdur 

(K. 31/7) 

Ey riyakâr zahit! Seccadeni aşk gül bahçesinin meclisine yay ve işret et, 

(bugün) nevruzdur.” 

Zülf sünbül çeşm nergis hat benefşe rûy gül 

Vakt-i hüsn-i yâr şimdi gûyiyâ nev-rûzdur 

(K. 31/10) 

“Saç sümbül, göz nergis, hat menekşe, yüz gül; şimdi sevgilinin güzellik 

vakti sanki nevruzdur.” 

134 

Gül-‘izârum seyre çık lutf eyle ben ğamnâküŋe 

‘Azm-i bâğ itdi bu gün şâh ü gedâ nev-rûzdur 

(K. 31/12) 

Süheyl Ünver, “Türkiye’de Nevruz, Nevruziyye”, Vakıflar Dergisi, C. IX, 1976, s. 221-237. 

168

“Gül yanaklım, bugün zengin fakir nevruzda bahçelere meyletti, sen de 

gezintiye çık da ben gamlıya lütfet.” 

7. Sonbahar (Hazan) 

Divan şairi için hazan baharın zıttıdır. Hazan yaşlılık ve bitkinlik, bahar 

gençlik, zindelik ve tazelik sembolüdür. Bahar başlangıç, hazan bitiş demektir. 

İlkbahar iyimserlik, sonbahar kötümserlik ifade eder. İlkbaharın kıymetini bilmek 

için sonbahar hatırlanmalıdır. Her ilkbaharın sonunda hazan vardır. Bahar, çoklukla 

aşk, zindelik, vuslat ve hayat kaynağı olarak görülürken, hazan çirkinlik, ölüm, 

yaşlılık, hüzün, son ve ayrılık gibi olumsuzlukların kaynağıdır. 

Dil gül-i ‘ışk-ı gülsitânîdür 

Lîk vakf-ı dem-i hazânîdür 

“Gönül, gül bahçesinin aşk gülüdür; lâkin üzüntü deminin de yeridir.” 

Verd-i mazmûnı tâzedür her-bâr 

Gülşen-i bî-hazândur hâmem 

(K. 9/15) 

(K. 10/5) 

“Mazmununun gülü her zaman yeni kalan kalemim, sonbaharı olmayan bir 

gül bahçesidir.” 

Kalem ki medh-i ruh-ı yâri eyleye tahrîr 

Hazân-ı reşk düşer nev-bahâr-ı gülzâre 

(K. 11/4) 

“Kalem, sevgilinin yanağının övgüsünü yazsın; zira gül bahçesinin baharına 

kıskanma sonbaharı düşer.” 

Zülf ü ‘izârın eylemiş evvel bahâr-ı hüsn 

Berg-i hazân idüp beni zerd ü nizâr iden 

(G. 206/6) 

169

“Beni önce sonbahar yaprağı edip solgun ve zayıf yapan, onun saçını ve 

yanağını güzellik baharı eylemiş.” 

Matem ifadesi olarak eskiler uzun saçlarını keserler yahut da örgülü ise 

çözerlerdi. Zülfünü çözmek ifadesi bu durumu da çağrıştıracak biçimde kullanılmıştır. 

Zülfini çözdi tırâş eyledi hattın cânan 

Bir yere geldi hazân ile bahâruŋ ikisi 

(G. 257/7) 

“Canan, saçını çözüp sakalını tıraş eyledi, böylelikle sonbahar ile ilkbaharın 

ikisi bir araya geldi.” 

Ol nihâl-i ‘işvenüŋ bâd-ı hazân-ı mevt ile 

Berg ü bâr-ı hüsni oldı zerd-fâm u pây-mâl 

(T. 3/5) 

“O işve fidanının güzellik itibarı, ölüm sonbaharının rüzgârıyla sarardı ve 

ayaklar altında kaldı.” 

Düzd-i harîf-i berg-rubâyı şikâr içün 

Gönderdi bâğa şâh-ı çimen leşger-i bahâr 

(K. 28/5) 

“Çimen padişahı, yaprak kapan sonbahar hırsızını avlamak için bağa bahar 

askerini gönderdi.” 

Peyveste gül küşâde bülbül terennüm-âver 

Dûr ez-harîf ü deydür gülzâr-ı lutf-ı cânan 

(G. 201/2) 

“Gül sürekli açılıyor, bülbül de terennüm etmektedir. Sevgilinin iyilik gül 

bahçesi kış ve sonbahardan uzaktır.” 

‘İzârını gül-i al iken eyledi nesrin 

Bahâr iken o gülistân-ı hüsne düşdi hazan 

(T. 5/3) 

170

“Yanağını, kırmızı gül iken nesrin etti. O güzellik güllüğüne bahar iken 

sonbahar düştü.” 

8. Talihten ve Zamandan Şikâyet 

Batlamyûs nazariyesine göre kâinatın merkezi sayılan dünyayı dokuz kat 

felek çevreler, bunlar iç içe geçmiş soğan zarları gibi dünyayı katmanlar hâlinde 

kuşatmışlardır. İki gezegen bu katın birinde bulunur ve felek o gezegenin adıyla 

anılır (Ay feleği vb.). Sekiz felek, sabit yıldız ve burçlar feleğidir. Dokuzuncu felek 

ise öbür felekleri saran Atlas feleğidir. Hükema felsefesince; sekiz kat feleğe kürsî, 

dokuz kat feleğe ‘arş denir. Her felek çevrelediği ve çevrelendiği feleğin aksi 

istikametinde dönerken Atlas feleği öbürlerini de kendi istikametinde dönmeğe 

zorlar. İşte kendi burcu tersine dönmeğe zorlanan bu sekiz felek hayatın ve kâinatın 

dolayısıyla insanın talih ve kaderlerinin tamir ve bozulmasında etkili olur; burçların 

özelliklerini ortaya çıkarır. Halk arasında felekten şikâyet etmenin temel dayanak 

noktası da bu uydurma felsefedir. Dilimizde yerleşmiş olan kahpe felek, dönek felek. 

kambur felek tabirleri hep bu inanç sebebiyledir. İslâm filozoflarının kimilerine göre 

dokuzuncu felekten sonra Allah ilmi başlar. Miraç’ta Hz. Peygamber burayı aşmıştır. 

Burada Levh-i Mahfûz bulunur. Bu sebeple de bazı insanlar kaderlerinden şikâyet 

ederken suçu feleğe yüklerler. 

Bir ‘ukde kalmadı ki felek hallin itmege 

Ey baht-ı pîç pîç dem-i inhilâldür 

(K. 35/5) 

“Ey kıvrım kıvrım olan talih! Feleğin halletmediği bir düğüm kalmadı, 

çözülme zamanıdır.” 

dedikodudur.” 

‘Asruŋ bu vaz‘-ı nâ-hoş u nâder-ber-â-beri 

Erbâb-ı fazl u dânişe bir kîl ü kâldür 

(K. 35/33) 

“Dönemin bu hoş olmayan ve uygunsuz davranışı, faziletli kimseler için bir 

171

Nâ-dân elinde kâse-i fağfûr-ı ‘ârifüŋ 

Câm-ı mey-i ümîdi şikeste sifâldür 

(K. 35/34) 

“Bilgisiz elinde arifin kadehi, ümit şarabının kadehinin kırıldığı bir çanaktır.” 

Erbâb-ı cehl tâc-ı ser-i iltifât olup 

Ashâb-ı ‘ilm ü fazl u hüner pây-mâldür 

(K. 35/35] 

“Bilgisiz kimseler iltifat tacının başı olunca bilim, fazilet ve hüner sahipleri 

ayaklar altında çiğnendi.” 

Hele yârî-i baht-ı dûn ile çarh-ı nigûn itdi 

Dil-i pür-ıztırâbum rûz u şeb vakf-ı dem-i fürkat 

(G. 17/3) 

“Alçak talihin yardımı ile uğursuz gök, mustarip gönlümü gece gündüz 

ayrılık deminin durağı etti.” 

etti." 

19. gazelin redifi bahttır. 



(G. 19/1) 

“İstek çölüne talih caddesi hiç ulaşamadı, baht ayı safa göğünde dönmedi.” 

Bu dehr-i bâz-gûnede geşt ü güzâr idüp 

Menzilgeh itdi deşt-i belâyı sipâh-ı baht 

(G. 19/4) 

“Baht askeri, gezip dolaşarak bu uğursuz dünyada belâ çölünü oturma yeri 

Sen de ey tâli‘ felek-tâbi‘ misin ol meh gibi 

Kim olursuŋ fitne-cûyan lutf-düşmen cevr-dost 

(G. 20/4) 

172

“Ey talih! Sen de ay gibi feleğe mi uymaktasın? O hâlde iyiliğe düşman 

sıkıntıya dost fitnecilerden olursun.” 

VAHYÎ-i pervâne-dil ol tîre-baht 

Şem‘-i ruh-ı yârdan itmez mi haz 

(G. 146/5) 

“O kara bahtlı, pervane gönüllü Vahyî, sevgilinin yanağının mumundan 

hazzetmez mi?” 

Yok yere fikr-i miyân u dehen eyler dil-i zâr 

Dûrdur bahtum ile bûs u kinâruŋ ikisi 

(G. 257/2) 

“İnleyen gönül, boş yere sevgilinin ağız ve belini düşünür. Öpme ve 

kucaklama ile talihimin arası (çok) uzaktır.” 

9. Sihir 

Dîvân’da sihir ile ilgili olarak câdû, efsun, sâhir ve teshîr kavramları 

anılmaktadır. Çoklukla sevgilinin gözü âşıkları büyülediği için sihir yapana 

benzetilmektedir. 

muska yapar.” 

Hirâs-ı hecr ile ta‘vîz tıfl-ı cân eyler 

Yazarsa ‘âşıka dildâr-ı ğonçe-fem kâğaz 

(G. 39/5) 

“Gonca ağızlı sevgili, âşıka kâğıt yazarsa, gönül kuşu ayrılık korkusuyla 

Tarafuŋdan ki gele ‘âşıka pinhan kâğaz 

Niçe olmaz sanemâ hırz-ı dil ü can kâğaz 

(G. 40/1) 

Ey sevgili! Senin tarafından âşıka gizlice kâğıt gelsin de (bak o zaman) kâğıt 

nasıl can ve gönül muskası olur.” 

173

işi var?” 

Ta‘vîz-i ‘ışk bâzû-yı dilde ne hâldür 

Çeşm-i nigâra ‘âşıkı bî-gâne gösterür 

(G. 104/7) 

“Sevgilinin gözüne âşıkı yabancı gösteren aşk muskasının, gönül pazısında ne 

Destinde gören zülfin o sâhir-nigehüŋ dir 

Ef‘î-i ‘asâdur yed-i beyzâya virilmiş 

(G. 132/7) 

“O büyülü bakışlının saçını elinde gören, yed-i beyzâya [=beyaz el] verilmiş 

asanın yılanıdır, derler.” 

Dehânından haber yok nüsha-i hüsninde ‘uşşâka 

Meger bir noktadur kim vefk-i teshîr içre göstermiş 

(G. 134/4) 

“Sevgilinin ağzından onun güzelliğinin muskası hakkında âşıklara bir bilgi 

yok, galiba o, ele geçirme büyüsü üzerine gösterdiği bir noktadır.” 

Hâlüŋ içinde mû degül kâtib-i lem-yezel komış 

Fenn-i füsûnı büsbütün dâne-i fülfül üstine 

(G. 237/2) 

“Senin benindeki kıl değildir. Ebedî yazıcı, sanki büyü ilmini büsbütün 

karabiber tanesi üstüne koymuş.” 

10. Bayram 

Dinî bayramlar için yazılan şiirlere, mevsimine göre gidilen ziyaretler, 

bayramlaşma törenleri, hediyeleşmeler, bahşiş vermeler ve gidilen mesire yerleri 

önemli motifler olarak girmiştir. Çocukların sevinçleri, bayramlık elbiseler, el öpme 

bahşişleri, bayram yerleri, salıncaklar, dönme dolaplar, hokkabazlar, atlıkarıncalar, at 

ve araba safaları, karagöz ve orta oyunu seyirleri yine bu şiirlere yansıtılmıştır. 

‘Îdiyyelere, bugünlerde fakirlerin gözetilmesi, hükümdarın mahkûmlara af çıkarması 

174

gibi konular da girmiştir. İstanbul’un Eyüp, Kâğıthane, Sadabad, At Meydanı, vefa, 

Tophane ve Üsküdar gibi mesire yerleri mekân olarak bu şiirlerde geçen belli başlı 

yerlerdir. 135 

Klâsik şiirde, dinî bayramların ve nevruzun dışında sevgiliye kavuşmak da 

bayram kabul edilir. Baharın gelmesi yine sevgiliye kavuşmağa vesile olduğu için 

bayramdır. 

geldi.” 

Rûzedârân-ı firâk eylesün iftâr-ı visâl 

Güzerân itdi meh-i rûze irişdi bayrâm 

(K. 22/4) 

“Ayrılık orucunu tutanlar kavuşma iftarını yapsınlar. Oruç ayı gitti, bayram 

Geşt idüp kand ile kannâdlar etrâfı dilâ 

Fikr-i bûs-ı leb-i dildâra iderler ikdâm 

(K. 22/6) 

“Ey gönül! Şekerciler, şekerle çevreyi gezip sevgilinin dudağını öpme fikri 

için çalışırlar.” 

‘Îddür ‘âşıka kand-i lebüŋ ihsân eyle 

Ey şehenşâh-ı zarâfet-sipeh ü ‘ışk-ğulâm 

(K. 22/11) 

“Ey zarafet askerli, aşk köleli padişah! Senin dudağının şekeri âşık için bir 

bayramdır, ihsan eyle.” 

135 

O kazâ-ğamze eger eyler ise ‘arz-ı cemâl 

‘Îd-i savma vire mahsûdî-i ‘îd-i kurban 

(K. 23/8) 

Doç. Dr. A[bdullah] Azmi Bilgin, “Türk Edebiyatında Bayramlar ve Nevruz Bayramı”, Türk 

Dili, S. 617, 2003, s. 448-457. 

175

“O kaza bakışlı eğer yüzünü gösterirse, oruç bayramına kurban bayramı 

kıskançlığını versin.” 

‘Îd geldi yine ‘ayş ü demi te’kîd itdi 

Câme-i şevki ser-â-ser dile tecdîd itdi 

(K. 24/1) 

“Bayram geldi, yine içip eğlenmeyi pekiştirdi de şevk elbisesini baştan başa 

gönüle yeniletti.” 

Yalıŋuz şîfte dillerde degül behcet-i ‘îd 

Şevk-i dîdâruŋ ile ‘îd dahı ‘îd itdi 

(K. 24/15) 

“Bayramın güzelliği yalnız sana tutkun gönüllerde değildir, senin yüzünü 

görme coşkusu ile bayram bile bayram etti.” 

Geldi irişdi rûz-ı ‘îd zevk ü safâ oldı cedîd 

Endîşe-i ğam nâ-bedîd diller talebkâr-ı ‘atâ 

(K. 26/2) 

“Bayram günü geldi, zevk ve eğlence yenilendi; gam düşüncesi ortadan 

kayboldu, şimdi gönüller caize istiyor.” 

Nakd-i câna satdı bir şeft-âlûyı mahbûblar 

Pür-revâc oldı o mikdâr ey göŋül bâzâr-ı ‘îd 

(G. 34/3) 

“Ey gönül! Sevgililer bir öpücüğü can akçasına sattılar, bayram pazarının o 

derecede de sürümü arttı.” 

Fikr-i la‘l-i yâr ile ‘uşşâk sükker-h v âr olur 

Anuŋ içün geşt ider kannâd-ı şîrinkâr-ı ‘îd 

(G. 34/4) 

“Âşıklar, sevgilinin dudağının düşüncesiyle şeker yediklerinden bayramın 

tatlı şekercileri onun için dolaşırlar.” 

176

11. Ramazan 

Ramazan dolayısıyla şairlerin padişahlara, vezirlere veya dönemin ileri gelen 

kişilerine yahut dostlarına yazdığı kaside tarzındaki bu şiirlere ramazâniyye denir. 

Ramazaniyyeler, çoklukla kasidelerin nesip kısımlarında konu edilirler. Beyit sayısı 

değişmekle birlikte, on, on beş beyit içinde konu ile ilgili ayet ve hadisler anılır. 

Çeşitli unsurların yanında oruç, Kadir gecesi, bayram anlatılır. Ramazan dolayısıyla 

toplumda meydana gelen değişiklikler, merasimler, âdetler dile getirilerek çeşitli 

nükteler yapılır. Bu kasidelerin nesip bölümlerinde ramazanın gelişi, faziletleri, 

oruçlu insanların davranışları, camilerin kandillerle süslenmesi, iftar ve sahur 

sofraları edebî bir hüviyet arz edecek mahiyette anlatılır. 136 

21. kasidede bir ramazâniyyedir. 

Def‘-i târ-ı ğam idüp zevk-i kudûm-i ramazan 

Âsmân-ı dile gûyâ meh-i tâbân oldı 

(K. 21/8) 

“Ramazanın gelişinin zevki, tasa karanlığını giderip gönül göğüne sanki 

parlak bir ay oldu.” 

Şehri bir gülşen-i zîbendeter itdi fî ’l-hâl 

Her menâre sanasın Lâle-i Nu‘mân oldı 

(K. 21/9) 

“(Ramazan), şehri o anda süslü bir gül bahçesi hâline getirdi, sanki her 

minare Lâle-i Nu‘mân 137 

oldu.” 

136 

137 

Dr. Halit Dursunoğlu, “Klâsik Türk Edebiyatında Ramazan Konulu Şiirler”, Atatürk 

Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, y. 10, S. 22, 2003, s. 13. 

Dağ eteklerini ve kırları kan kırmızısı rengiyle süsleyen gelinciktir. Şakâyik veya Şakâyiku 

’n-Nu‘mâniyya de denilen bu çiçek rivayete göre, İslâm’dan önce Hire hükümdarlarından 

Nu‘mân b. Munzir tarafından çok sevildiği için bu adı almıştır. Onay, bu konuda şöyle 

demektedir: “Munzir oğlu Nu‘mân bir gezinti sırasında birçok gelincik çiçeği görmüş, 

manzara hoşuna gitmiş, korunmasını emir ve koparılmasını menetmiş, bu cihetle kendisine 

nispet olunmuştur.” Kartal, Klâsik Türk Şiirinde Lâle, s. 20-21. 

177

doydular.” 

oldu.” 

parlak oldu.” 

mektep oldu.” 

Döşenüp meclis-i ğufrâna fütûr-ı rahmet 

Rûzedârân gene şevk-ile şeb‘ân oldı 

(K. 21/12) 

“Rahmet fıtraları bağışlama meclisine yayıldı da oruçlular yine şevk ile 

Savt-ı tesbîh ile câmi‘ler olup mâl-â-mâl 

Sanki bir bülbüli çok hûb gülistân oldı 

(K. 21/14) 

“Tespih sesleriyle camiler doldu, sanki bülbülü çok olan güzel bir gül bahçesi 

Tâb-ı kandîl degül ân-ı cemâl-i ramazan 

Şu‘le-güsterlik idüp şem‘ fürûzân oldı 

(K. 21/15) 

“Kandilin ışığı değil ramazanın yüzünün cazibesidir. Mum, ışık yayarak 

Gûşe gûşe okınup şevk ile Kur’ân-ı ‘azîm 

Ser-te-ser rûy-ı zemin şimdi debistân oldı 

(K. 21/16) 

“Yüce Kur’ân köşe bucak coşku ile okunup yeryüzü baştan başa şimdi 

E. ÖZLÜ SÖZLER VE DEYİMLER 

1. Özlü Sözler 

Arkadaş arkadaşından bellidir. 

Gonçenüŋ hâlin cefâ-yı hârdan idrâk kıl 

Ey hezâr-ı zâr hem-dem hem-deminden bellidür 

(G. 89/6) 

178

Bencil zahit, buruşuk yüzünden bellidir. 

Dönemin Süleymânı mühründen bellidir. 

Hâk-i pâyı sâkî-i mey-hâne-i ‘ışk olsa da 

Gam görmüş âşık nemli gözünden bellidir. 

İnce ip iki canbaz taşımaz. 

Zâhid-i hod-bîn rûy-ı der-heminden bellidür 



Kiştzâr-ı cismi bârân-âşnâ-yı eşk kıl 

‘Âşık-ı ğam-dîde çeşm-i pür-neminden bellidür 

Baŋa ğam-ı zülfüŋde şerîk olmasun ağyâr 

Bârîk resendür iki can-bâz götürmez 

Kavgacı kâfir sağlam hisarından bellidir. 

Tarz-ı müjgânından aŋlansun hücûm-ı ğamzesi 

Ceng-cû kâfir hisâr-ı muhkeminden bellidür 

Neşe bahşeden meclis Cem’in kadehinden bellidir. 

Hüsn-i ‘ışk-efzâ-yı rûyuŋ leblerüŋden fehm olur 

Neş’e-bahşî-i bez[i]m câm-ı Ceminden bellidür 

(G. 89/3) 

(G. 89/1) 

(G. 89/2) 

(G. 115/2) 

(G. 89/5) 

(G. 89/4) 

179

Sıkıntı pazarının tüccarı dirheminden bellidir. 

Âvâre etmek 

Ayak basmak 

Baş eğmek 

Can atmak 

138 

2. Deyimler 

VAHYÎyâ nakd-i sirişk-efşân-ı rûy-ı hasret ol 

H v âce-i bâzâr-ı mihnet dirheminden bellidür 

Kalem ki hâl-dih-i levh-i midhat ola ider 

Füsûn-ı merdüm-i çeşm-i bütânı âvâre 

Fezâ-yı cevre ol şâh-ı cefâ-mu‘tâd ayak basmış 

Anuŋ’çün kalbe ceyş-i âh-ı âteş-zâd ayak basmış 138 

Şermsâr-ı ‘ârız-ı gül-reng-i dil-berdür meger 

Anuŋ-içün gülsitanda baş eger zerrînler 

Ey olan seyr-âşnâ-yı çeşm-i dil-ber âbda 

Gör ne yüzden cân atar yârân Kâğıd-hâneye 

(G. 131/2), (G. 131/3), (G. 131/4), (G. 131/5). 

(G. 89/7) 

(K. 11/3) 

(G. 131/1) 

(G. 55/2) 

(G. 243/4) 

180

Can vermek 

Cana geçmek 

Dağ yakmak 

Dest-ber-gûş eylemek 

Dil uzatmak 

Dil vermek 

139 

140 

(G. 76/3), (G. 146/2). 

(G. 252/1). 

Câna minnet yolında can virmek 139 

N’eyleyem kûy-ı yâre siklet olur 

Ten-i zahm-âver-i ‘uşşâkı delüp câna geçer 140 

Rîşe-i rîş ile men‘ itmeseler hancerini 

Kim lezzet-i nutk-ı pâküŋe reşkinden 

Yakdı serine ‘akîde-i sükker dâğ 

Dest-ber-gûş eyleyüp mâh-ı receb bir iki gün 

Âh u efğâna tahammül itmeyüp gitdi hazin 

Üstüvâr u musanna‘ u hemvâr 

Dil uzatma dilüŋ yanar zinhâr 

Bu zen-i dünyâya dil virme vefâ-düşmendür ol 141 

Ne hayâl-i vuslat it ne hâtır-ı ağyâra deg 

(K. 4/30) 

(G. 256/3) 

(R. 3-XX/2) 

(T. 8/6) 

(L. 14/2) 

(T. 31/4) 

181

Dile almamak 

Dile gelmek 

Dili kalmak 

Düş olmak 

El çekmek 

El vermek 

141 

142 

(G. 226/2). 

Virdi bir şeh-zâde-i sa‘d-ahter aŋa zü ’l-celâl 

Seyr iden ruhsârın almaz bir dahı mihri dile 

Kâkül-i endîşesi kim dile geldi 

‘Anbere hoş-bûydur micmere düşmiş 

Kaddine ‘ârızına mâ’il olup cânânuŋ 

Serv ü gül gibi dilüŋ kaldı gülistanda senüŋ 

Düş olup dest-i ‘atâ-pîşe-i cânâne kadeh 

Dâ’imâ feyz-dih olur dil-i yârâna kadeh 

Hatın yâd eyleyüp bûs-ı ruh-ı zîbâdan el çekdüm 142 

Humârın fikr edince sâğar-ı sahbâdan el çekdüm 

‘Aceb mi rûzgâr el virse yüz sürsem o dergâha 

Beni hâkister itdi nâr-ı fürkat yâ Resûla ’llâh 

(G. 192/2), (G. 192/3), (G. 192/4), (G. 192/5), (G. 192/6), (G. 192/7), (L. 19/3). 

(T. 24/3) 

(G. 137/3) 

(Mus. 10-IV/2) 

(G. 28/1) 

(G. 192/1) 

(K. 20/5) 

182

Elden çıkarmak 

Elden komamak 

Ele girmek 

Elini sineye komak 

Fikir bağlamak 

Gam yemek 

143 

(G. 240/7). 

Yâr ile eyle ülfeti elden çıkarma fursatı 

Kur bezm-i ‘ayş ü ‘işreti Sâ‘atçi Paşa Köşkine 

VAHYÎyâ elden koma ikrâmını 

Bî-vuzû alma lisâna nâmını 

Hemân yok yere tazyî‘-i nakd-i ‘ömr itdüŋ 


İmdi şimden-girü mir’ât-ı dilüŋ sâf eyle 

Yeter oldı ko elüŋ sîneye insâf eyle 



Gam yimezem cevrler eylese bî-had 143 

Tek dil-i şûrîdemüz yâr ile olsun 

(K. 36/12) 

(L. 15/7) 

(K. 12/25) 

(Mus. 10-IV/6) 

(G. 253/5) 

(G. 215/4) 

183

Gûş tutmamak 

Gülüp açılmak 

Hâke salmak 

Hâk ile yeksân olmak 

Hançere düşmek 

İki eli kanda olmak 

144 

145 

(G. 240/2), (L. 10/2). 

(Mus. 10-IX/3). 

Bir ‘Acem fettânına oldı rubûde göŋlümüz 

İltifât itmez biyâya gûş tutmaz bişneve 144 

O ğonçenüŋ gülüp açıldığı baŋa besdür 

Hezâr-ı zâr-ı dilüŋ kârı âh u vâh olsun 

Âh ki bâd-ı ecel bâğ-ı fenâda yine 

Hâke salup itdi bir serv-i bülendi ‘adîm 

Var-ısa ‘azm-i bâğ ider ol şeh-levend-i nâz 

‘Uşşâk-ı zâr hâk-ile yeksân olup gider 145 

Ey meh-i evc-i derun sanma meh-i nev 

Hasretüŋ-ile felek hancere düşmiş 146 

Tîğına hancerine ol kadar itdüŋ tahsin 

Ki hayâl olsa çıkar iki elüŋ kanda senüŋ 

(G. 240/8) 

(G. 216/3) 

(T. 29/1) 

(G. 50/3) 

(G. 137/2) 

(Mus. 10-IV-5) 

184

İntizar çekmek 

Kadem komak 

Kara su inmek 

Kör talih 

Nâm u şâna itibârı olmamak 

Rû-be-hâk olmak 

146 

147 

(G. 254/2). 

(K. 10/27). 

İştiyâk-ı nâz ile ‘uşşâk olur âşüfte-hâl 

Çekse ‘âşıkdan niyâza n’ola cânân intizâr 

Âdem cinân-ı bezmüŋi terk eylesün mi kim 

Anda rakîb-i dîv-i safâ-keş kadem komış 

Cûy sanmaŋ intizâr-ı ru’yet-i cânândan 

Zânû-yı şimşâda indi gülsitanda kara su 

Harîm-i lutfa itdi VAHYÎ-i âşüftesin mahrem 

Benüm kör tâli‘üm kim vakf-ı âzâr oldığum kaldı 

Nâm u şâna yok i‘tibârı anuŋ 

Lîk ma‘lûmdur ‘iyârı anuŋ 

Ser-i kûyında rû-be-hâk olmak 147 

Meh degül âftâba rif‘at olur 

(G. 49/2) 

(G. 130/5) 

(G. 220/5) 

(G. 248/5) 

(L. 13/7) 

(K. 4/47) 

185

Sağ çıkmak 

Takat götürmek 

Tuz ekmek hakkı 

Vechi var 

Yabana atmamak 

Yele vermek 

148 

(K. 8/52), (Muam. 27) 

Bir gice sâkin olan anda velî 

Sağ çıkmaz sabâha gör keseli 

Tâkat götürmez âdem ol şûh-ı ‘işve-sâza 

Kâküller ile itmiş imdâd ân-ı ğamze 

Hakk-ı nân u nemek sayan âdem 

Diyemez ben o ni‘meti sevmem 

Vechi var ruhsâr-ı yâre verd-i handânum disem 148 

Hûbdur ol zülf-i ‘anber-bâra reyhânum disem 

Atma yabana hâr ise de dâmenüŋ tutar 

Gülzâr-ı ‘afv tekyegeh-i mücrimîndür 

Bâreka ’llâh yümn ile dünyâyı teşrîf ideli 

Hirmen-i âlâmı şevk-i makdemi virdi yile 

(L. 12/6) 

(G. 245/4) 

(L. 3/6) 

(G. 181/1) 

(K. 8/53) 

(T. 24/6) 

186

Yok yere 

Yüz komak 

Yüz sürmek 

Yüz tutmak 

Zincire çekmek 

149 

150 



Kodı ihlâs ile dergâhuŋa yüz VAHYÎ-i sâ’il 

‘Atâlar eyle lutf it ol gedâya yâ Resûla ’llâh 

Göŋül yüz sürmek ister hâk-i pâya yâ Resûla ’llâh 149 

İre tâ rütbesi fevka ’l-‘alâya yâ Resûla ’llâh 

Fakîrâne bu na‘t-i pâk-ile dergâha yüz tutdum 150 

Ki anuŋ berg-i sebzi tuhfe-i ashâb-ı şevketdür 



(K. 12/25) 

(K. 19/6) 

(K. 19/1) 

(K. 5/60) 

(G. 253/5) 

(K. 20/5), (K. 20/7), (G. 136/1), (G. 136/2), (G. 136/3), (G. 136/4), (G. 136/5), (G. 136/6), 

(G. 136/7). 

(K. 8/52), (K. 19/5), (K. 37/1). 

187

IV. BELÂGAT AÇISINDAN İNCELENMESİ 

Belâğat, bir düşünce ve duygunun yerinde ve zamanında anlamı en açık 

biçimde ve akıcı bir dille ifade edilmesidir. Sözcüğün temel anlamı, ‘ulaşmak, bir 

şeyin son noktasına erişmek, olgunlaşmak’tır. Belâgat kitaplarında sözün fasih olmak 

kaydıyla muktazâ-yı hâl ve makâm denilen söyleyenin, söze muhatap olanın ve dile 

getirilecek düşünce, duygu ve hayalin durumuna uygun biçimde söylenilmesi olarak 

tarif edilir. muktazâ-yı hâl ve makâm aynı zamanda sözlerin gösterdiği anlamların 

belirlenmesi ve anlaşılmasında da etkilidir. Aynı sözcük farklı bağlamlarda farklı 

anlamlar kazanabilir. Belâgat ile iki şey nitelenir: Kelâm/söz ve bu kelâmı dile 

getiren. Belâgat için öncelikli şart fesâhattir. 

Dîvân, belâgatin fesâhat, beyân ve bedî konuları açısından incelenmiştir. 

Meanî de belâgatin içinde olmakla birlikte gramerle ilgili ve ayrı bir çalışma konusu 

olduğu için incelemeye alınmamıştır. 

A. Fesahat 

Sözlükte ‘açık seçik olma, havanın açık ve berrak olması; sütün yüzünü 

kaplayan köpükten arınıp saf ve halis olması’ anlamlarına gelir. Bundan hareketle 

sözün kusurlardan arınmış olmasını fesâhat, böyle söze veya onu söyleyene de fasîh 

denilmiştir. Fesahat önceden belâgat, beyân ve berâat sözcükleriyle eş anlamlı olarak 

‘güzel ve etkili söz’ anlamında kullanılırken daha sonra söz güzelliğine fesahat, 

anlam güzelliğine belâgat, berâat ve beyan denilmeğe başlanmıştır. 1 

1. Sözcükte Söyleyiş Güçlüğü (Tenâfür-i Hurûfât) 

His ve zevk ile bilinebilecek telâffuz güçlüğü olarak tarif edilen bu kusur, 

benzer seslerin bir araya gelmesinden doğan ses uyumsuzluğudur. Dîvân’da az da 

olsa karşılaşılan bir durumdur. 

1 

Mustafa Çuhadar, “Fesahat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XII, 1995, s. 

423-424. 

188

Ahmed-i mürselüŋ ki medhinde 

Reşk-i kerrûbiyândur hâmem 

Nâz eyleyeydi ol yüzi gülden niyâz-ı nâz 

Nâz ile dirdi dil-ber olan nâza nâz ider 

Var-ısa hayâl-i hatuŋı h v âbda gördi 

Kim hâle-i meh bedr-i ziyâdâra sarılmış 

2. Sözcük Yapısında Kuralsızlık (Kıyâsa Muhâlefet) 

(K. 10/21) 

(G. 51/3) 

(G. 129/4) 

Sözcüğün morfolojik yapısının kural dışı olması. Şiirde mecburiyet 

dolayısıyla ve aşırı olmamak kaydıyla imale ve zihaf gibi kural dışı kullanımlar hoş 

görülmüşse de bunlar yine de bir kusur sayılır. Arapçada şeddeli bir harfi şeddesiz 

okumak, fethayı kesre yapmak, sözcükten harf atmak ya da eklemek gibi kusurlar 

hoş görülmemiştir. Farsçada çokluk eki “ân” çoklukla canlılar için kullanıldığı hâlde 

bazen onun yerine cansızlar için kullanılan “hâ” ekinin getirilmesi, Türkçede 

ötümlüleşmeye dikkat etmemek vb. sıralanabilir. 2 

Vasl: Vasıl 

2 

3 

Çuhadar, a.y, s. 423. 

(G. 113/5), (G. 210/5). 

Hezec - - . / . - . - / . - - 

Gülzâr-ı vas[ı]lda eşk-i çeşmüm 3 

Berg-i güle şeb-nem eyle yâ Rab 

(K. 1/15) 

189

kâbiliyet: kâbiliyyet 

nezâre: nezzâre 

kadr: kadir 

sihr: sihir 

4 

5 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Gubârın görmedi sahrâ-neverdân-ı şeref anuŋ 

O yekke-tâz-ı tenhâ-gerd-i deşt-i kâbiliyyetdür 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Hücûm itse eger nezzâre-i kahruŋ ‘adû üzre 4 

Vücûd-ı kînedârın âteş-i dûzah şerâr eyler 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Hele ‘alâ kad[i]ri ’t-tâka dür-nisâr itdüm 

O hâk-i pâya ki tâc-ı keyân-ı ‘âlemdür 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Füsûn-tab‘-ı sih[i]r-perverüŋle ey VAHYÎ 5 

Riyâz-ı şi‘r zemistân iken bahâr oldı 

(K. 5/39) 

(K. 6/30) 

(K. 7/80) 

(K. 12/23) 

(K. 30/1), (K. 32/23), (K. 33/19), (G. 5/3), (G. 29/1), (G. 69/4), (G. 75/6), (G. 88/3), (G. 

95/1), (G. 124/5), (G. 164/3), (T. 16/4), (T. 25/2), (Muam. 2), (Muam. 37), (R. 4-XXIV/1). 

(K. 11/8), (G. 33/1), (G. 92/1). 

190

Hızr: Hızır 

bî-ğışş: bî-ğış 

hatt: hat 

rahm: rahim 

6 

7 

(G. 4/3). 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Türâb-ı kûyına rû-mâl iden Hız[ı]r-diller 6 

İki cihânda ‘azîz ü sepîdkâr oldı 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Fu’âd-ı bî-ğışı dürc-i le’âl-i feyz-i Hudâ 

Derûnı mahzen-i ilhâm-ı Girdgâr oldı 

Remel . . - - / . . - - / . . - - / . . - 

‘Ârızuŋda hat-ı müşgîn degüldür şeh-i an 7 

Mansıb-ı hüsni saŋa hatt-ıla te’yîd itdi 

Recez - - . - / - - . - / - - . - / - - . - 

Şehre salın nâz iderek eltâfa âğâz iderek 

(K. 12/38) 

(K. 12/53) 

(K. 24/17) 

Gamzeŋ rah[i]m-sâz iderek ‘arz eyleyüp hüsn ü bahâ 

(K. 26/12) 

(K. 3/32), (K. 7/18), (K. 9/16), (K. 9/44), (K. 10/3), (K. 24/17), (K. 24/18), (K. 28/7), (K. 

29/10), (K. 31/10), (K. 33/10), (G. 33/2), (G. 45/1), (G. 47/2), (G. 59/6), (G. 82/3), (G. 97/1), 

(G. 103/2), (G. 104/3), (G. 115/5), (G. 129/4) vd. 

191

kadd: kad 

Zahm: Zahım 

hecr: hecir 

ra‘d: ra‘ad 

çeşm: çeşim 

8 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Firâk-ı yâr ile sînemde şerha vü dâğum 

Nigâr-ı serv-kad ü yâr-i gül-‘izârumdur 8 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Zah[ı]mlar ile tenüm bir hadîka-i ğarrâ 

Ki çeşmesârı anuŋ çeşm-i eşk-bârumdur 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Şeb-i humâr-ı hec[i]rde muhâl vasl-ı visâl 

Hız[ı]r nühüfte vü çeşm hufte râh nâ-peydâ 

Hezec . - - - / . - - - / . - - - / . - - - 

Şeb-i pür-ebrde bang-ı ra‘[a]d sanmaŋ idüp şükûh 

Felekde âh u vâh u nâle-i şeb-gîr ider meh-tâb 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Meyl-i der-i nigâr ideli halka-i çeş[i]m 

Vakf-ı der-i sarây-ı cefâdur nigâh-ı baht 

(K. 33/3) 

(K. 33/9) 

(G. 4/3) 

(G. 11/4) 

(G. 19/2) 

(K. 5/37), (K. 7/19), (K. 7/98), (K. 13/4), (K. 15/2), (K. 23/10), (K. 27/5), (K. 30/12), (G. 

36/1), (G. 61/3), (G. 87/2), (G. 124/4), (G. 158/2, 6), (G. 212/8), (G. 257/4), (T. 4/4), (T. 6/2), 

(T. 8/7), (Mus. 10-VIII/5). 

192

çetr: çetir 

Bezm: Bezim 

germ: gerim 

la‘l: la‘al 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Zeyn itdi sebz-fâm çet[i]rler bu sâhayı 

Cûyuŋ kenârı hûb olur oldukda sebzezâr 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - - 

Fiğân-ı bülbül-i gülzâra gûşdâr olur mı 

Bez[i]mde sûziş-i pervâne-i nizârı görenler 

Müctes . - . - / . . - - / . - . - / . . - 

Kerem ger[i]m-nigeh-i mest-i nâz-ı yârdadur 

Ne câmda vü ne sâkî vü ne şarâbdadur 

Muzâri‘ - - . / - . - . / . - - . / - . - 

Sâfî ‘arak ki ‘ârız-ı cânâne gösterür 

Câm-ı la‘[a]lde lü’lü-yi şâhâne gösterür 

(G. 42/3) 

(G. 54/4) 

(G. 68/4) 

(G. 104/1) 

Bunların bir kısmı, sözcüklerin yapılarının içindeki ses hâdiselerine uygun 

hâle getirilmesi biçiminde olduğundan bu durumun teknik bir kusur olarak 

belirlenmesinde ihtiyatlı davranmak gerekir. Bu nedenle sihr, fikr, Hızr gibi 

sözcüklerin ünsüzle başlayan ekler aldıklarında Türkçenin fonetiğine uygun olarak 

sihir, fikir, Hızır biçimlerini almalarını kıyâsa muhâlefet kusuru olarak 

değerlendirmemek gerekir. 

193

3. Sözcükte Anlaşılma Güçlüğü (Garâbet) 

Kimsenin duymadığı, kullanmadığı, anlamı ancak sözlüklerde bulunan nadir 

ve garip sözcüklerin kullanılmasıdır. Bu tür kusur çoklukla şiirde görülür. 9 

Hânis: ‘Ettiği yemini yerine getirmeyen’ anlamındadır ve olmak masdarıyla 

birlikte kullanılır. 

Zülf eylemekde ‘aklum perîşan 

Bu fitneden yâr olmaz mı hânis 

4. Söz Diziminde Kuralsızlık (Za‘f-ı Te’lîf) 

(G. 21/8) 

Cümleyi oluşturan öğelerin sıralanışının söz dizimi kurallarına aykırı 

olmasıdır. Türkçede bir sebebe bağlı olmaksızın cümle öğelerinin öne ya da sona 

alınması da zafıtelifi oluşturur. 10 

Sözde fazla veya eksik sözcük bulunması, 

cümledeki eylemlerin zamanları arasında uyumsuzluk olması, Farsça kurala göre 

yapılan tamlamalarda niteleyen-nitelenen uygunluğuna dikkat edilmemesi, adedi 

belirlenmiş şeylerin sonuna çokluk eki getirilmesi ve düz yazı metinlerdeki fıkralar 

arasında ilgisizlik bunun içinde değerlendirilebilir. 

Kapuŋda ümmetüŋden benden ednâ bende yok ammâ 

Bu ‘izzet ‘izzet-i dâreyne miftâh-ı kifâyetdür 

(K. 5/65) 

“Senin kapında ümmetinin içinde benden daha aşağı bir köle yoktur. Bu izzet, 

iki dünya izzeti için yeterli bir anahtardır.” anlamına gelebilecek beytin ilk dizesinde 

iki çıkma eki görülmektedir. Ümmet ve ben sözcüklerine gelen ek, ilk anda aynı 

fonksiyonu, uzaklaşmayı ifade ediyor gibidir. Hâlbuki ilkinin buradaki fonksiyonu 

ikincisinden farklıdır. Nitekim ilkinde ümmetinin içinde gibi bir edatı takdir etmek 

9 

10 



194

mümkün ise de bu ikincisi için mümkün olmuyor. Zira burada çıkma ifade ediyor, 

dolayısıyla bu eklerin bu üslûp üzere bulunuşu söz için bir kusur oluşturmaktadır. 

Tabîb-i derd-i güneh nûr-bahş-ı rûy-ı siyeh 

Şeh-i sürûş-ı sipeh hükmrân-ı ‘âlemdür 

(K. 7/35) 

“Günah derdinin doktoru, siyah yüzün nur bahşedeni, melekler ordusunun 

padişahı âlemin hükümdarıdır.” anlamına gelebilecek beyitte, sürûş-ı sipeh 

tamlamasının sipeh-i sürûş biçiminde olması gerekirken musammat biçime uymak 

için beyitteki gibi geldiği anlaşılmaktadır. 

Ağyâra lutfa keyf oldı bâ‘is 

Hakkâ ki oldur ümmü ’l-habâ’is 

(G. 21/1) 

“Gerçekten kötülüklerin anası olan esrar, ağyar için iyiliğe sebeb oldu.” 

biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beytin ilk dizesinde, iki yönelme 

eki görülmektedir. Ağyâr ve lutf sözcüklerine gelen ek, ilk anda yönelmeyi ifade 

ediyor gibidir. Hâlbuki ilkinin buradaki fonksiyonu ikincisinden farklıdır. Nitekim 

ilkinde ağyar için gibi bir edatı takdir etmek mümkün ise de bu ikincisi için mümkün 

olmuyor. Zira burada yönelme ifade ediyor, dolayısıyla bu eklerin bu üslûp üzere 

bulunuşu söz için bir kusur oluşturmaktadır. Bu cümleden olmak üzere (K. 7/54), (K. 

7/74), (K. 7/90), (K. 12/63), (K. 18/2), (K. 19/4)’ü bu anlamda değerlendirmek 

gerekir. 

Benüm gibi kanı bir şâ‘ir-i suhan-pîrâ 

Ki mâlik ola dil-i şûh u tab‘-ı sehhâra 

(K. 11/18) 

“Sihirli yaratılışa ve şuh gönle sahip olan benim gibi bir söz süsleyici şair 

nerede?” anlamına gelebilecek beyitte, dil-i şûh tamlaması yönelme eki 

almadığından dolayı cümlenin öznesi gibi anlaşılmaktadır. 

195

Bulursa VAHYÎ hased-dest-bûsı rütbesini 

Basınca meclisine dil-berüŋ kadem kâğaz 

(G. 39/7) 

“Kâğıt, sevgilinin meclisine ayak basıncaya kadar Vahyî, kıskançlık el öpme 

rütbesini bulursa” gibi bir cümle ortaya çıkmaktadır. Bu cümlenin sonunda yüklemin 

hüküm bildirmesi gerekirdi; ancak böyle olmadığı görülmektedir. Burada, söz 

diziminde kuralsızlık olduğu gibi aynı zamanda söz diziminde anlaşılma güçlüğü 

(ta‘kîd) de vardır. 

5. Söz Diziminde Anlaşılma Güçlüğü (Ta‘kîd) 

Ta‘kîd, lafzî ta‘kîd ve ma‘nevî ta‘kîd olarak ikiye ayrılır: Birincisi, bir ibareyi 

oluşturan sözcüklerin maksadın anlaşılmasını güçleştirecek biçimde sıralanmasıdır. 

Lâfzî takit, sözcüklerin gerçek yerlerinden daha öne veya daha ileriye alınması yahut 

art arda gelmesi gereken sözcüklerin arasına başka sözcüklerin sokulması suretiyle 

olur. Manevî takit, sözün anlamının hatalı mecaz, istiare ve kinayelerin kullanılması 

gibi sebeplerle kapalı olması âdeta kördüğüm hâline gelmesidir. 11 

Ruh u miyânını yârüŋ severseŋ ol ey dil 

Ümîd-bâzî-i bûs u kinârdan fâriğ 

(G. 151/3) 

“Ey gönül! Sevgilinin yanağını ve belini seviyorsan, onu öpüp kucaklama 

ümidinden vazgeç.” anlamında günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, ilk 

dizedeki ol ey dil söz öbeği ilk bakışta maksadın intikalini güçleştirmektedir. Hâlbuki 

burada ol sözcüğü ikinci dizenin sonundaki fâriğ sözcüğüne bağlıdır. 

11 

Çuhadar, a.y, s. 423-424. 

Devlet-sarây-ı rif‘atin idrâk iden bilür 

Kim ‘arş aŋa muhtasarı şeh-nişîndür 

(K. 8/31) 

196

“Yücelik devletinin sarayını anlayan bilir ki, arş ona kısaltılmış bir 

şehnişindir.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, muhtasarı 

sözcüğünün ek alması beytin anlaşılmasını güçleştirmektedir. 

6. Söz Fazlası (Haşv) 

Sözlükte, ‘yastık, yorgan içine tıkılan tıkıntı’ anlamlarına gelir. Haşv, 

cümlenin temel öğelerinden olmayan, ifade edilmek istenilen gerçek anlama katkısı 

da bulunmayan sözcüklere denir. Başka bir deyişle sözün anlamının kendisi 

olmaksızın da tamamlandığı lâfızlardır. Mutlak anlamda anıldığında bir kusuru ifade 

eden haşvin belli şartlar içerisinde söze güzellik kattığı da olur. 

Tâc-ı ser-i halk-ı ‘âlem Ahmed 

Şâhenşeh-i dü-cihan Muhammed 

(K. 2/24) 

Burada vezin mecburiyetinden dolayı ‘âlem sözcüğü kullanılmıştır. halk 

sözcüğü de gercekte söylenilmek istenilen şeyi anlatmaktadır. 

Mahsûl-i ‘ömri ğârete kasd eyledi ‘adû 

Bezl-i himâyet eyleyecek vakt ü hîndür 

(K. 8/48) 

Vezin ve kafiye mecburiyetinden vakt ü hîn söz öbeği kullanılmıştır. Birisinin 

kullanılması da anlam bakımından yeterliydi. 

Suyı ğâyetle sâf turna gözi 

Kimsenüŋ yok letâfetine sözi 

(L. 11/3) 

“Suyu o kadar temiz ki, kimsenin berraklığına sözü yok.” anlamında 

günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, turna gözi tabiri de ‘pek saf, pek 

temiz’ anlamındadır. O hâlde sâf ve turna gözi sözcüklerinin bir arada bulunmaları 

sözde gereksiz bir fazlalığa sebep olmuştur. 

197

B. Beyan 

Sözlükte ‘ortaya çıkmak, açık seçik olmak; açıklamak, anlaşılır hâle 

getirmek’ gibi anlamlara gelir. Edebiyat terimi olarak beyân ‘anlamı ifadede sözü 

açıklığa kavuşturmak için gereken melekeyi kazandıran, duygu ve düşünceleri 

değişik yollarla ifade etme usul ve kurallarını inceleyen’ ilim demektir. Beyan 

ilminin gayesi, duygu ve düşünceleri yerine ve zamanına uygun bir biçimde ifade 

edebilmek ve edebî eserleri daha iyi anlamaktır. 12 

1. Mecaz-ı Mürsel 

Mecâz-ı mürsel, bir sözün gerçek anlamı dışında gerçek anlamının 

anlaşılmasına bir engel bulunmak ve hakikî anlamı ile mecazî anlamı arasında 

benzerlik dışında bir ilgi bulunmak şartıyla kullanılmasıdır. 



(K. 12/25) 

“Hemen boşu boşuna ömür akçasını zayi ettin, ne istek makamı ele geçti ne 

de iktidar oldu.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, el 

sözcüğü mazhariyet ilgisi bakımından ‘güç, kabiliyet’ anlamında kullanılmıştır. 

Bir ‘Acem fettânına oldı rubûde göŋlümüz 

İltifât itmez biyâya gûş tutmaz bişneve 

(G. 240/8) 

“Gönlümüz bir Acem güzeline tutulmuştur, onun için “gel” sözüne iltifat 

etmediği gibi “dinle” sözüne de kulak vermez.” anlamına gelen beyitte, gûş 

tutmamak ‘söz dinlememek’ anlamında kullanılmıştır. 

12 

Nasrullah Hacımüftüoğlu, “Beyân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. VI, 

1992, s. 22-23. 

198

Ey husrev-i ceyş-i nükte-sencan 

Endîşeŋe ‘âlem oldı hayran 

(K. 2/2) 

“Ey nükte tartan askerin hükümdarı! Senin düşüncene herkes hayran oldu.” 

anlamına gelebilecek beyitte, ‘âlem sözcüğünden kastedilen dünyada yaşayan 

herkestir. 

2. İstiare 

İlgisi benzeşme olan en önemli mecaz türü ve edebî sanat. Sözlükte, ‘ödünç 

istemek, ödünç almak’ anlamına gelen isti‘âreyi belâgat bilginleri, ‘bir sözcük veya 

terkibin, teşbihe mübalâğa ve yorum gücü sağlamak için benzeşme ilgisiyle ve bir 

karineye dayalı olarak gerçek anlamı dışında kullanılması’ biçiminde tarif 

etmişlerdir. 13 

Sar dest-i keremle merhem-i ihsânuŋ 

Peykân-ı hevâ derûnum itdi mecrûh 

(R. 3-VII/2) 

“İyilik merhemini cömertlik eliyle sar; zira heva okları gönlümü yaraladı.” 

Ok, açık istiare yoluyla sevgilinin kirpikleri yerine kullanılmıştır. 

VAHYÎ dil-i şûrîde-i mihnet-keşe müjde 

İtdi o perî lutf-ıla izhâr-ı tesellâ 

(G. 6/5) 

“Ey Vahyî! Sıkıntı çeken çılgın gönle müjde (ver), o peri gibi güzel sevgili, 

lütfedip tesellî etti.” Perî açık istiare yoluyla sevgilinin yerinde kullanılmıştır. 

13 

Takaddüm itdi aŋa bûs-ı la‘l-i dil-berde 

‘Aceb mi sâğara eylerse inkisârı şarâb 

(G. 9/3) 

İsmail Durmuş, İskender Pala, “İstiare”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 

XXIII, 2001, s. 315-318. 

199

“Kadeh, sevgilinin la‘l gibi kırmızı dudağını öpmede, şaraptan öne geçtiği 

için şarap, kadehe kırılırsa buna şaşılır mı?” Beyitte, kadeh ve şarap insana özgü 

birtakım özelliklerle kişileştirilmişlerdir. Dolayısıyla beyitte kapalı istiare vardır. 

3. Teşbih 

Teşbîh, aralarında bir veya birden fazla vasıfla benzerlik bulunan iki şeyin 

birini öbürüne benzetmektir. Teşbihin tarafları olarak adlandırılan bu iki unsurdan 

biri benzeyen, öbürü kendisine benzetilendir. Bu iki unsurun ortak oldukları vasıflara 

vech-i şebeh (benzeyiş yönü) denir. Kimi durumlarda bu benzetme teşbih edatı 

kullanılarak yapılır. 

Kalbümde esâs-ı kâh-ı ‘ışkuŋ 

Lutfuŋ gibi muhkem eyle yâ Rab 

(K. 1/5) 

“Ey Rabbim! Kalbimdeki aşk köşkünün temelini lütfun gibi sağlamlaştır.” 

Aşk, köşke benzetilmiş, muhkemlik ise benzetme yönü olarak kılınmıştır. 

Kapuŋda halka-i der gibi kaldı çeşmi VAHYÎnüŋ 

Garîbüŋdür recâsı bir nazardur yâ Resûla ’llâh 

(K. 13/6) 

“Ey Allah’ın resulü! Vahyî’nin gözü senin eşiğinde kapı halkası gibi kaldı, 

garip, senin bir kere nazar etmeni ummaktadır.” Vahyî’nin gözü kapı halkasına 

benzetilmiştir. Benzetme yönü olarak ise kalmak eylemi kullanılmıştır. 

Olınca bâz-ı dilüm kâkülüŋle per-beste 

Kebûter-i ğamı bî-bâl ider şehâ peydâ 

(G. 1/4) 

“Ey padişah! Gönül kuşumun, sevgilinin kâkülüyle kanadı bağlanınca, gam 

güvercini kanatsız uçuverir.” Gam güvercine, gönül kuşa benzetilmiştir. 

200

4. Kinaye 

Sözlükte ‘bir şeyi bir şeyle örtmek’ anlamına gelen kinâye sözcüğü edebî 

sanat olarak ‘örtülü anlatım’ demektir. Beyan bilginlerine göre kinaye, söz içinde 

geçen asıl anlamın yanında bir başka lâzimî anlamın anlatıldığı sözcük veya terkiptir. 

Özel durumlar dışında çoklukla kinayede her iki unsura göre de cümlenin anlamının 

tamam olması, yalan ve yanlış olmaması asıldır. Kinayede aslolan, cümlede geçen 

unsurun geçmeyen unsuru anlatma, bir geçiş ve atlama taşı vazifesi görmesidir. Bu 

bakımdan kinayede temel hedef mecazî anlamdır. Kinayeyi mecazdan ayıran özellik, 

hem hakikî hem mecazî anlama göre ifadenin doğru olması, hakikî anlamın 

kastedilmediğini ortaya koyan bir karinenin bulunmamasıdır. 14 

Atma yabana hâr ise de dâmenüŋ tutar 

Gülzâr-ı ‘afv tekyegeh-i mücrimîndür 

(K. 8/53) 

“Diken ise de eteğini tutar, sahraya atma, affetme gül bahçesi, günahkârların 

dayanma yeridir.” Yabana atmamak aynı zamanda ‘dikkate almamak, 

önemsememek’ anlamındadır. 

Matem ifadesi olarak eskiler uzun saçlarını keserler yahut da örgülü ise 

çözerlerdi. Zülfünü çözmek ifadesi bu durumu da çağrıştıracak biçimde kullanılmıştır. 

Zülfini çözdi tırâş eyledi hattın cânan 

Bir yere geldi hazân ile bahâruŋ ikisi 

(G. 257/7) 

“Canan, saçını çözüp sakalını tıraş eyledi, böylelikle sonbahar ile ilkbaharın 

ikisi bir araya geldi.” 

14 



(K. 9/1) 

İsmail Durmuş, “Kinaye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XXVI, 2002, s. 

34-36. 

201

“Aşk, sonsuz bir hazinedir. İnleyen âşık için şaraptır.” rûh-ı sânî ‘ikinci bir 

can’ anlamında olduğu gibi aynı zamanda ‘şarap’ demektir. 

C. Bediî 

Bedî‘ sözcüğünün sözlük anlamı, ‘örneksiz ve modelsiz bir şeyi icat etmeyi’ 

ifade eder. Bediî, belâgat ilminin ifadeyi güzelleştiren usul ve kurallarından söz eden 

dalıdır. 15 

1. Anlam İle İlgili Sanatlar 

a. Tenasüp 

Aralarında anlam bakımından -tezatın dışında- bir ilişki bulunan iki veya 

daha fazla sözcüğü bir ibarede toplamaktır. Mürâ‘ât-ı nazîr, tevfîk, telfîk ve 

mütenâsib adları ile de anılır. Bu ifade özelliğinin birbiriyle ilişkili sözcüklerin 

bulunduğu kavram alanını belirginleştirmek, söylenilmeyen öbür öğeleri de 

hatırlatmak ve metnin çevresinde döndüğü ana fikri belirlemek, yazarın psikolojisine 

kapı açmak, üslûbunu belirlemek gibi önemli yönleri vardır. 

Demdür ki sûk-ı ‘ilme gelüp nevbet-i revâc 

Merğûb-ı nâs şimdi metâ‘-ı kemâldür 

(K. 35/3) 

“İlim çarşısına sürüm nöbetinin geldiği andır ki, işte şimdi insanların rağbeti 

olgunluk metaıdır.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, sûk, 

revâc, merğûb, metâ‘ sözcükleriyle oluşturulmuş bir pazar meydanı tenasübü vardır. 

15 

‘Arz-ı sebîke-i hüner it bil ‘iyâruŋı 

Sâhib-‘iyâr-ı vakt dakîkü ’l-hayâldür 

(K. 35/42) 

Nasrullah Hacımüftüoğlu, “Bedî‘”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. V, 

1992, s. 320-322. 

202

“Hüner külçesini arz et, ayarını anla. Dönemin darphane memuru ince 

hayallidir.” anlamına gelebilecek beyitte, sebîke, ‘iyâr, sâhib-‘iyâr, dakîk gibi 

sözcüklerle kuyumculukla ilgili terimler bir araya getirilmiştir. 

Rûzedâr-ı fürkate VAHYÎveş iftâr itdürür 

San hilâl-i ‘îd-i evc-i ibtilâdur hancerüŋ 

(G. 168/5) 

“Senin hançerin, Vahyî gibi ayrılık orucu tutana iftar ettirir, sanki düşkünlük 

göğünün bayram hilâlidir.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

rûzedâr, iftâr, hilâl-i ‘îd gibi sözcükler ramazanla ilgili çağrışımları hatırlatmaktadır. 

Rikâb-ı zîn-i kâm oldı cüdâ pây-ı te’emmülden 

Ligâm-ı rahş-ı ümmîd-i cihan-peymâdan el çekdüm 

(G. 192/4) 

“İstek eyerinin üzengisi teemmül ayağından ayrıldı, (böylece) cihanı ölçen 

umut atının dizgininden el çektim.” anlamına gelebilecek beyitte, rikâb, zîn, ligâm, 

rahş sözcükleri kendi aralarında tenasüp oluşturmaktadır. 

b. Tezat 

Anlam bakımından aralarında zıtlık/karşıtlık bulunan sözcükleri bir ibarede 

toplamaktır. Burada kastedilen karşıtlık, siyah beyaz gibi bir zıtlığın yanı sıra bilmek 

ve bilmemek gibi olumlu-olumsuz fiilleri, baba oğul gibi nispet bulunduran ve 

birinin anlaşılması öbürüne bağlı olan sözcükler arasındaki ilgiyi, hatta farklı 

renklerin (yeşil, mavi gibi) birbirlerine karşı durumlarını da içine alır. 

Sülûkinde şeb-i deycûrı seçmez rûz-ı rûşenden 

Uyan ‘ışkuŋ gibi bir reh-nümâya yâ Resûla ’llâh 

(K. 19/3) 

“Ey Allah’ın resulü! Senin aşkının yoluna baş koyan, dervişlik yolunda 

karanlık geceyi aydınlık gündüzden ayıramaz.” anlamına gelebilecek beyitte, 

karanlık gece ile aydınlık gündüz tezadı vardır. 

203

Demdür ki dost mazhar-i feyz-i cemâldür 

Düşmen ğarîk-i lücce-i kahr-ı celâldür 

(K. 35/1) 

“Bu öyle (kutlu) bir zamandır ki, dost, (Hz. Peygamberin) yüzünün feyzine 

mazhar olmuş, düşman ise kızgınlık kahrının denizine boğulmuştur.” Dost ve 

düşman sözcükleri tezat oluşturacak biçimde ustaca bir araya getirilmiştir. 

Olmasa dâ‘î bihişt-i vuslata ğamzeŋ eger 

Dûzah olurdı baŋa hecrüŋle her ân intizâr 

(G. 49/4) 

“Senin gamzen, eğer kavuşma cennetine çağırıcı olmasaydı, bana senin 

ayrılığınla her an beklemek cehennem gibi gelirdi.” 

Bir lezzet-i güftâr var ol ğonçe-dehende 

Tu‘m-ı suhan-ı telhine sükker hased eyler 

“O gonca ağızlıda bir söz tadı var, şeker acı sözün azığını kıskanır.” 

c. Cem-Tefrik-Taksim 

(G. 58/8) 

Sözlük anlamı ‘toplamak, birleştirmek’ olan cem, belâgat terimi olarak iki 

veya ikiden fazla anlamı bir hükümde toplamaktır. Başka bir deyişle bir ifade ile 

birden fazla şeyin bir hükümde buluşmasıdır. İki şey arasında cem yapıldıktan sonra 

aralarını tefrik etmeğe, yani ikisinin ayrı şeyler olduğunu belirtmeye cem ma‘a-tefrîk, 

yani tefrik ile yapılan cem denir. Cem yapıldıktan sonra cemi meydana getiren 

şeylerin özelliklerini söylemeye de cem ma‘a’t-taksîm, yani taksim ile yapılan cem 

denir. 

İki cânibden tarîk-i ‘ışkı su almış şehâ 

Biri eşk ü birisi fikr-i cemâl-i dil-rubâ 

Muam. 53 

204

“Ey padişah, iki taraftan aşk yolunu su almış, (bunlardan) birisi gözyaşı, 

öbürü sevgilinin yüzünün düşüncesidir.” 

Aşk yolu, iki taraftan sular altında kalmasıyla ortak kılınmış, daha sonra 

bunların birisinin gözyaşı öbürünün sevgilinin yüzünün düşüncesi olduğu söylenerek 

taksim yapılmıştır. 

Sabâ yârüŋ ruhından almış iki hâl-i şûrîde 

Birisin cânına kor birin eyler merhem-i dîde 

Muam. 28 

“Saba rüzgârı, sevgilinin yanağından iki tutkun ben almış, birisini canıma 

kor, öbürünü gözüne merhem eder.” 

yapılmıştır. 

çekiyor.” 

Aynı oldukları düşünülen iki benin farklı oldukları söylenerek tefrik 



(K. 8/16) 

“Biri niyaz içerisinde birisi nazeninde olan iki kişi bir kadehten yokluk şarabı 

İki kişi bir kadehten yokluk şarabı çekmekle ortak kılınmış, bunların farklı 

oldukları söylenerek tefrik yapılmıştır. 

ç. Leff ü Neşir 

Sözlük anlamı ‘dürüp toplama ve yayma olan’ leff ü neşr, iki veya daha fazla 

söz veya hükmün anılmasından sonra bunlarla aralarında ilgi olan söz ve hükümlerin 

sıralanmasıdır. Bunlardan ilki leff öbürü neşri meydana getirir. Leffüneşri meydana 

getiren ve aralarında ilişki bulunan bu iki sıradaki öğelerin hangisinin hangisiyle 

ilişkili olduğu belirtilmez ve bunun tespiti muhatapa bırakılır. Söylenilen ilk söz veya 

hükümler ile bunlara karşılık gelen, bunlarla ilişkili öğelerin aynı sırayı takip ettiği 

205

leffüneşre mürettep leff ü neşr; aynı sıranın olmadığı leffüneşre ise, mürettep 

olmayan leff ü neşr denir. 16 

Gül ü benefşe vü nergisle gülşen ister iseŋ 

‘İzâr u kâkül ü çeşm ile gör o sîmâyı 

(K. 32/24) 

“Gül, menekşe ve nergisli gül bahçesi istersen; yanak, kâkül ve göz ile o yüze 

bak.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, gül, benefşe, nergis, 

gülşen sözcüklerine karşılık gelmek üzere ikinci dizede ‘izâr, kâkül, çeşm ve sîmâ 

sözcükleri anılmaktadır. Görüleceği üzere ikinci dizedeki öğeler birinci dizedeki 

öğelerin sırasını gözetmiştir. Dolayısıyla bu beyitte mürettep leff ü neşr vardır. 

Derûn-ı ‘âşık-ı sâdıkda âh nâ-peydâ 

Ki nâr-ı sâfda dûd-ı siyâh nâ-peydâ 

(G. 4/1) 

“Saf ateşte siyah dumanın görünmediği gibi sadık âşıkın içinde de ah 

görünmez.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, derûn-ı ‘âşık-ı 

sâdıkda, âh sözcüklerine karşılık gelmek üzere ikinci dizede, nâr-ı sâfda, dûd-ı siyâh 



Ruhsâruŋı zülfüŋle görenler didi hakkâ 

Meh hâleye hâle meh-i ğarrâya münâsib 

(G. 13/3) 

“Yanağını saçınla birlikte görenler, “Gerçekten ay haleye hale de parlak aya 

uygundur,” dediler.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

ruhsâr, zülf sözcüklerine karşılık gelmek üzere ikinci dizede, meh, hâle sözcükleri 

anılmaktadır. Görüleceği üzere ikinci dizedeki öğeler birinci dizedeki öğelerin 

sırasını gözetmiştir. Dolayısıyla bu beyitte mürettep leff ü neşr vardır. 

16 

İsmail Durmuş, M. A. Yekta Saraç, “Leff ü Neşr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm 

Ansiklopedisi, C. XXVII, 2003, s. 122-124. 

206

Şu turre kim ruh-ı hâl-âver-i nigâra çıkar 

O mârdur süzilüp nahl-i mîvedâra çıkar 

(G. 44/1) 

“Sevgilinin benli yanağına inen kâkül, süzülüp meyveli ağaca çıkan yılan 

gibidir.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, turre, ruh-ı hâl- 

âver-i nigâr sözcüklerine karşılık gelmek üzere ikinci dizede, mâr, nahl-i mîvedâr 



Sözüm yok hâline ruhsârına ebrûsına yârüŋ 

Hilâl ü âftâb-ı ‘âlem-ârâ vü Süreyyâdur 

(K. 27/16) 

“Sevgilinin benine, yanağına ve kaşına sözüm yok, (onlar) hilâl, dünyayı 

süsleyen güneş ve Süreyya yıldızlarıdır.” anlamındaki beyitte, ikinci dizedeki hilâl, 

âftâb-ı ‘âlem-ârâ ve Süreyyâ ilgili oldukları ilk dizedeki hâl, ruhsâr ve ebrû’ya göre 

sıralanmadıkları için mürettep olmayan leff ü neşr vardır. 

d. Tevriye 

Sözlükte ‘bir haberi gizleyerek bir başka söz ve haberi öne çıkarmak’ olan 

tevriye şiir ve düz yazıda yakın ve uzak iki anlamı bulunan bir sözün zihne hemen 

gelen yakın anlamını değil uzak anlamını kastetmektir. 

Müjde kim ‘unvân-ı tûmâr-ı ‘izâr-ı yârda 

Hatt-ı nev-hîzi yazar sâl-i vefâ nev-rûzdur 

(K. 31/4) 

“Müjde! Vefa yılı, sevgilinin yanak tomarının başlığında yeni yetişmiş bir hat 

yazar, bugün nevruzdur.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

hat sözcüğü iki anlama gelebilecek biçimde kullanılmıştır. 

Zabta nutk ile ne hâsıl fahr-i dûr-â-dûrdan 

Sen o şâ‘irsin ki fahr eyler senüŋle rûzgâr 

(K. 30/13) 

207

“Konuşmak ve uzaktan uzağa övünmekle kavrayış elde edilemez, sen öyle bir 

şairsin ki, rüzgâr seninle övünür.” biçiminde anlaşılabilecek beyitte, rûzgâr 

sözcüğünden dönemin şairleri anlaşılmaktadır. 

e. Mübalâğa 

Mubâlâğa sözcüğünü, sözlükler ‘işte kusur etmemek, bunun için mümkün 

gayreti göstermek’ diye anlamlandırır. Edebiyat terimi olarak bir vasfın, şiddet veya 

zaaf bakımından imkânı güç veya muhal derece ile ifade edilmesidir. Makbul olan 

mübalâğa ile olmayanı ayırt etmek için bir tasnife gidilir; böylece de teblîğ, iğrâk, 

ğuluv olmak üzere üç çeşit mübalâğadan söz edilir. Bu sınıflandırmada söz konusu 

zaaf ve şiddetin nefisle mümkün olup olmadığı, mümkün olduğu takdirde alelâde 

hâllerde vuku bulup bulmayacağı hareket noktası sayılmıştır. 17 

Ol fâris-i sahrâ-yı tedellâya sezâdur 

Ger eşheb-i ta‘zîmine mıh olsa Süreyyâ 

(K. 3/23) 

“Süreyya yıldızı, o nazlanma çölündeki usta binicinin azametli atının (nalına) 

çivi olsa yakışır.” 

17 

Ki olup mûra râm bebr ü peleng 

Meges ‘ankâyı sayda ruhsat olur 

(K. 4/41) 

“Leopar ve kaplan karıncaya ram olup sinek ankayı avlamak için izin alır.” 

O deŋlü tûde-i berf oldı ser-firâz u bülend 

Çıkılsa seyr ide âdem semâ-yı dünyâyı 

(K. 32/17) 

“Kar yığını o kadar yükseldi ki, insan üzerine çıksa gökyüzünü seyredebilir.” 

Prof. Dr. M. Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri I Belâgat, Ankara, Atatürk 

Üniversitesi Yayınları: 571 Edebiyat Fakültesi Yayınları: 95 Ders Kitapları Serisi: 8, 1980, s. 

216. 

208

f. Tecahül-i Arif 

Tecâhül-i ‘ârif, şiir veya düz yazı bir metinde bilinen bir özelliğin bir nükteye 

bağlı olarak bilinmiyormuşçasına ifade edilmesidir. Yani bilineni bilmezlikten 

gelmedir. Tecâhül, tecâhül-i ‘ârifâne de derler. Tecahüliarif, özel bir maksat taşır. 

Bunlar övgü ve yergide mübalâğa, hayranlık ve kendinden geçme, neşe ve sevinç 

sırasında duyulan heyecanın ifadesi, kınama, neşelendirme gibi sebeplerdir. 

O şûh ‘âşık-ı ğam-h v ârına cefâda degüldür 

Niçün yine dil-i şûrîdemüz safâda degüldür 

(G. 94/1) 

“O cilveli sevgili, gam çeken âşıkına eziyet etmemektedir. O hâlde niçin 

çılgın gönlümüz mutlu değildir.” anlamına gelebilecek beyitte, kişi, gerçekte niçin 

mutlu olmadığını bilmektedir. Çünkü âşık kendisine eziyet etmemektedir; ancak 

bunu bilmezlikten gelmektedir. 

Çeşmüŋ mi ğamze mi ruh-ı alüŋ mi turre mi 

Ey şâh-ı ‘işve böyle seni şîvekâr iden 

(G. 206/3) 

“Ey işveli sevgili! Seni böyle şiveli eden gözün mü, yan bakış mı, kırmızı 

yanağın mı, kâkülün mü?” anlamına gelebilecek beyitte, şair, bunların her birinin 

ayrı ayrı birer etken olduğunu bilmekle birlikte bilmezlikten gelmektedir. 

Niçün ey ğamze-i hod-re’y çeşm-i yâre râm olduŋ 

Meger semt-i füsûn-ı dil-rubâyîde mu‘înüŋdür 

(G. 97/3) 

“Ey inatçı yan bakış! Niçin sevgilinin gözüne tutuldun? Galiba gönül alan 

büyüleyici semtte o, senin yardımcındır.” anlamına gelebilecek beyitte, birinci dizede 

inatçı gamzenin, sevgilinin gözüne niçin tutulduğu sorulmakta; ancak ikinci dizede 

meger sözcüğü ile bu bilinmezlik kısmen de olsa giderilmektedir. 

209

g. Hüsn-i Ta’lîl 

Sözlükte ‘güzel sebep gösterme’ anlamına gelen Hüsn-i ta‘lîl bir edebiyat 

terimi olarak ‘her hangi bir hâdiseyi gerçek sebebinden farklı, fakat daha güzel ve 

ifade edebilmek istenen fikre uygun bir sebepte oluyormuş gibi gösterme’ 

sanatıdır. 18 

Bu sanatın başarılı bir biçimde kullanılışını gösteren şey; bizi de aynı 

hissiyatla hâdisenin izahının o biçimde olduğuna inandırmasıdır. Bunun için tabiî 

olmayan sebebe önce sanatkârın inanması, inanmış olduğu kanaatini bize vermesi 

lâzımdır. Dolayısıyla gösterdiği sebepte kuşku duyulduğunun ifadesi, hâdiseyi 

hüsnitalil olmaktan çıkarır. Bu ifade biçimine şibh-i hüsn-i ta‘lîl denir. 

Çün oldı sencileyin mâhdan cüdâ Ka‘be 

‘Aceb mi haşre dek itse libâsını kara 

(K. 11/44) 

“Kâbenin, senin gibi ay yüzlü sevgiliden ayrıldığı için kıyamete kadar 

elbisesi kara olsa, buna şaşılır mı?” anlamındaki beyitte, Kâbe’nin üzerinde siyah 

elbise olmasının sebebi, sevgiliden ayrılması durumuna bağlanmıştır. 

Dehân u rûyuŋa teşbîh olındı sehv ile çün-kim 

O şerm ile kızarup ğonçe-berg-i gül yere düşdi 

(G. 254/4) 

“O gonca yapraklı gül, yanlışlıkla senin ağzına ve yüzüne benzetildiği için 

utancından kızarıp yere düştü.” anlamına gelebilecek beyitte, tabiî bir hâdise olan 

gülün yere düşmesi, yanlışlıkla sevgilinin ağzına ve yüzüne benzetilmekten dolayı 

utancından yere düşme sebebine bağlanmıştır. 

18 

‘İzâruŋ mihre teşbîh eylemiş güstâh teşbîhât 

Anuŋ’çün çarh-ı çârum tâbe-mahşer dâğ-ber-dildür 

(G. 93/2) 

İsmail Durmuş, “Hüsn-i Ta’lil”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XIX, 

1999, s. 32-33. 

210

“Küstah benzetmelerde, senin yanağını güneşe benzettiklerinden, dördüncü 

feleğimin mahşere kadar gönlü üzgün olacaktır.” biçiminde günümüzün Türkçesine 

aktarılabilecek beyitte, dördüncü feleğin üzgün olmasının sebebi, sevgilinin 

yanağının güneşe benzetilmesidir. 

Meger ki baht-ı siyeh meyl-i zülf-i yâr itdi 

Anuŋ’çün ol dahı her lahza pîç ü tâbdadur 

(G. 68/3) 

“Meğer kara talih, sevgilinin saçına meyletmiş de onun için o, her zaman 

sıkıntıdadır.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, meger 

sözcüğü cümlenin anlamını hafifleterek zihinde bir kuşku bırakmaktadır. Yukarıda 

da ifade edildiği gibi bu ifade biçimine şibh-i hüsn-i ta‘lîl denir. 

Reşkdâr-ı hâk-pây-ı dil-rubâdur var-ısa 

Gitdi seyl-âb-ı sirişküm gibi kûy-ı yâre su 

(G. 220/2) 

“Su, gözyaşı selim gibi yarin mahallesine gitti, herhâlde sevgilinin ayağının 

bastığı toprağı kıskanmaktadır.” anlamına gelebilecek beyitte, var-ısa ‘herhâlde’ 

sözcüğü sebebi zayıflatmakta, böylece şibh-i hüsn-i ta‘lîl gerçekleşmektedir. 

2. Söz İle İlgili Sanatlar 

a. Cinas 

Belâgatin bediî kısmında yer alan bir söz sanatıdır. Sözlükte ‘iki şeyin 

birbirine benzemesi’ anlamında mastar olan cinâs, edebiyat terimi olarak ‘anlamları 

farklı, yazılış ve söyleyişleri aynı yahut benzer olan sözcüklerin şiir ve düz yazıda bir 

arada kullanılması’ yoluyla yapılan söz sanatlarını ifade eder. Sözlerin benzerliği 

dört yönden gerçekleşir. Bunlar sözleri meydana getiren harflerin 1. cinsi, 2. sayısı, 

3. harekesi, 4. sırasıdır. 19 

19 

Hulûsi Kılıç, Kâzım Yetiş, “Cinas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. VIII, 

1993, s. 13-14. 

211

Cinas, ilkin iki kısma ayrılır. Cinası meydana getiren sözler arasından 

yukarıda sayılan dört hususta da tam bir uyum var ise bu cinasa tam cinas (cinâs-ı 

tâm), böyle bir uyum yoksa tam olmayan cinas (cinâs-ı ğayr-i tâm) adı verilir. 

Nutkı vasfında nokta vaz‘ itsem 

Kand-i mest-i mey-i halâvet olur 

(K. 4/10) 

“(O sevgilinin) konuşması vasfında nokta koysam, tatlılık şarabının 

şekerinden sarhoş olur.” 

Biŋ dâne vü dâm eyler murğ-ı dili râm eyler 

Oldukda şikenc-ârâ ol turre-i hâl-âlûd 

(G. 38/4) 

“O bene bulaşmış saç, kıvrımı süsleyen oldukça bin tane ve tuzak ile gönül 

kuşunu kendisine ram eder.” 

Bil nedür ol ‘âlem-ârâ merd ü zen 

Kim gelür anuŋ elinden her düzen 

(L. 32/1) 

“Elinden her türlü düzenin geldiği, dünyayı süsleyen erkek ve kadının ne 

olduğunu bildin mi?” 

b. İştikak 

Sözlükte ‘bir şeyin yarısını almak’ anlamına gelen iştikâk sözcüğü terim 

olarak ‘aralarında anlam ilişkisi bulunan iki sözcükten birinin öbüründen alınması ve 

türetilmesi’ demektir. İştikak, bediî ilminde ‘aynı kökten birkaç kelimeyi bir sözde 

toplamak’ anlamında bir cinas türü olarak kullanılır. Yazılış ve söylenişindeki 

benzerlikten dolayı aynı kökten imiş izlenimini veren sözcüklerin bir ibarede 

toplanmasına da şibh-i iştikâk denir. İştikakın bir sanat olarak kabul edilip değer 

212

taşıması öbür söz sanatlarında olduğu gibi sözde tabiî olarak bulunması ve bu 

özelliği taşıyan sözcüklerin özellikle kullanılmış izlenimini vermemesine bağlıdır. 20 

Fürkat bize vuslat kimedür didüm o şûha 

Güldi didi VAHYÎ-i suhan-pervere mahsûs 

(G. 139/5) 

“O şuh sevgiliye, ayrılık bize kavuşma kimedir dedim; güldü, söz besleyen 

Vahyî’ye mahsustur, dedi.” anlamına gelebilecek beyitte, didi ve didüm sözcükleri 

aynı kökten türemiş Türkçe sözcüklerdir. 

Dirseŋ bu şevk-i tâze neden geldi ‘âleme 

Hall it bu müşkili ki mahall-i su’âldür 

(K. 35/8) 

”Bu taze şevk âleme neden geldi dersen, bu güçlüğü çöz ki, o sorunların 

çözüldüğü yerdir.” biçiminde günümüzün Türkçesine çevrilebilecek beyitte, hal ve 

mahal sözcükleri aynı kökten türemiş sözcüklerdir. 

O şûh bir nigeh-i şefkat itdi fehm itdüm 

Ki defter-i dil-i pâkinde ben de varam var 

(G. 43/3) 

“O işveli sevgili, bir şefkat bakışı attı da ben de onun temiz gönül defterinde 

olduğumu anladım.” biçiminde anlaşılabilecek beyitte, varam ve var sözcükleri aynı 

kökten türemiş Türkçe sözcüklerdir. 

c. Tarsî 

Murassa seci, şiir için söz konusu olduğunda çoklukla tarsî‘ olarak 

adlandırılır. Yani şiirde ilk dizedeki sözcükler ile bunlara karşılık gelen ikinci 

dizedeki sözcükler arasında vezin ve revî bakımından bir uygunluk, bir paralellik 

bulunmasıdır. 

20 

Hulûsi Kılıç, “İştikak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XXIII, 2001, s. 

439-440. 

213

Olmasa bunlar okınur mı kitâb 

Olmasa bunlar bilinür mi hisâb 

(L. 29/14) 

Beyitte dizeler arasında bir paralellik ilk bakışta dikkati çekmektedir. 

Birbirine karşılık gelen Olmasa-Olmasa, bunlar-bunlar, okınur-bilinür, kitâb-hisâb 

sözcükleri hem hece sayısı hem de kafiye bakımından tam bir uyum göstermektedir. 



(K. 2/60) 

İmale bahsinde İmalede Ayna başlığı altında gösterilen bütün beyitler aynı 

zamanda birer tarsî örneğidirler. 

ç. Telmih 

Sözlük anlamı, ‘bir şeye kısaca, göz ucuyla bakmak’ demek olan telmîh, bir 

kıssaya, söylenceye, tarihî bir hâdiseye veya bir ayete, hadise, meşhur bir atasözüne, 

bir inanışa işaret etmektir. Telmih, tabiî bir üslûp içerisinde yapılmalı, sözün kaynağı 

anılmamakla birlikte telmih yapıldığı hatta neye telmihte bulunulduğu anlaşılabilir 

olmalıdır. İktibâs ve îrâd-ı mesel ile aralarındaki fark şudur: İktibasta ayet ve hadisin 

bizzat ibaresinden alıntı yapılır, iradımeselde de bir atasözü az çok bir değişiklikle 

alınır. Telmihte ise, bunlara işaret edilir, ibarelerin bütünü veya bir kısmı söylenmez. 

Gördükde ‘ulüvv-i şânuŋ aslâ 

Eglenmedi gitdi tâk-ı Kisrâ 

(K. 2/92) 

“Senin yüce şanını görür görmez, Kisra’nın sarayı hiç eğlenmeden yıkıldı 

gitti.” biçiminde günümüzün Türkçesine gelebilecek beyitte, Hz. Peygamber 

doğduğunda İran hükümdarı Nuşirevân’ın yıkılan sarayına telmihte bulunulmuştur. 

Sen ol Peyğam-ber-i i‘câz-perversin ki bir demde 

Dıraht-ı mürdeyi feyz-i nigâhuŋ mîvedâr eyler 

(K. 6/26) 

214

“Sen öyle mucize üreten bir Peygambersin ki, bakışının bereketi bir anda ölü 

ağacı meyveli hâle getirir.” anlamına gelebilecek beyitte, Hz. Peygamberin diktiği 

kuru dalın yapraklarının meyve vermesi hâdisesine telmih yapılmıştır. 21 

Mürde-diller dem-i ihyâ-kün-i dildârı görüp 

Derd-i ‘ışk ehline gel işte Mesîhâ dirler 

(G. 56/2) 

“Ölmüş gönüller, sevgilinin diriltici soluğunu görüp aşk derdini çekenlere, 

“Gel işte Mesih derler.” biçiminde günümüzün Türkçesine aktarılabilecek beyitte, 

Hz. ‘Îsâ’nın ölüleri diriltmesi hâdisesine telmihte bulunulmuştur. 

d. Reddü ’l-Acûz Ale ’s-Sadr 

Şiirde beytin, düz yazıda bir cümlenin veya ibarenin sonunda yer alan 

sözcüğü kendisinden önce yinelemektir. Sözcük anlamı ‘başı sona çevirmek’tir. Zira 

‘acûz düz yazıda ibarenin sonu, nazımda beytin son kısmı, sadr düz yazıda cümle 

başı, nazımda beytin ilk başı demektir. 

21 






(G. 78/4) 

(G. 95/1) 


(G. 95/2) 

Kimüŋ bezmin gülistân-ı visâl itdüŋ cemâlüŋle 

Zarâfetle yine gül-çîn-i ruhsâr u femüŋ kimdür 

(G. 95/3) 

Kâdı İyaz, Şifa-i Şerif, Tercüme ve Notlar: Suat Cebeci, Ankara, Rehber Yayınları: 23 

Temel Eserler Dizisi: 3, 1992, s. 255. 

215

(1) İade 



Ârzû-yı nâ-ümîdî eyle gel VAHYÎ gibi 

Ey göŋül tâ key hevâ-yı güft-gûy-ı ârzû 

Ekl iden bel‘ itmez anı def‘ ider 

Def‘ idüp terk itmez anı ref‘ ider 

Beytin son sözcüğünün öbür beytin ilk sözcüğü olmasıdır. 

Mahmûd Efendi ‘izz ile müftî ’l-enâm olup 

Nâsa peyâmı mâye-i tefrîh-i bâldür 

Tefrîh-i bâl iderse peyâmı ‘aceb degül 

Mahsûl sad du‘â vü hezâr ibtihâldür 

Dîde-i mest-i h v âb-ı baht-ı siyâh 

Nigeh-i lutf-ı yâr ile açılur 







Kimüŋ bezmin gülistân-ı visâl itdüŋ cemâlüŋle 

Zarâfetle yine gül-çîn-i ruhsâr u femüŋ kimdür 

(G. 222/3) 

(G. 222/7) 

(L. 15/5) 

(K. 35/12-13) 

(G. 78/3-4) 

(G. 95/1-3) 

216

Bî-hicâb-ı zülf göstersüŋ cemâlüŋ bir nefes 

‘Âlemi vîrân ideydi hây u hûy-ı ârzû 



(G. 222/2-3) 

217

V. METİN 

A. Yazmaların Tanıtılması 

Çalışmaya konu olan Dîvân-ı Vahyî adlı metnin, biri British Museum Add 

7934’te öbürü ise, Millet Kütüphanesi Ali Emirî Kitaplığı Manzum 492’de kayıtlı 

bilinebilen iki yazması vardır. British Museum Add 7934’teki yazma, Millet 

Kütüphanesinin birtakım sebeplerle eserlerini istifadeye geç sunmasıyla, 

istinsahımıza esas yazma olmuştur. Dolayısıyla metin, “B” biçimiyle kısaltılan 

İngiltere yazması üzerinden kurulmuştur. 

B: British Museum Add 7934. 

Talik hatlı, 162 yaprak 15 satırdan müteşekkil yazma, Biritish Museum Add 

7934’te kayıtlı bulunduğundan, kapak üzerindeki ayrıntılara değinilemeyecektir. 

Yazmanın unvan sayfasında Vahyî ve babası Hasan en-Nûrî Efendinin 

doğum, ölüm tarihleri belirtilmektedir. Son sayfada ise şairin oğlu Feyzullâh 

Efendinin Dîvân’ın tertibini bildiren bir tarih kıt’ası vardır. 

Yazmanın tertibinin mükemmel olduğunu söylemek güçtür. Eser, rubaî ile 

başlamasına karşın 55 b , 128 a , 149 b vb. yerlerde yine rubaîlerle karşılaşmak 

mümkündür. Yazma, AE’deki (Millet Kütüphanesi Ali Emirî Kitaplığı Manzum 492) 

bütün nazım biçimlerini içermektedir. Yazmada yer yer reddadelerle de 

karşılaşılmaktadır. Kimi sözcüklerde (belâğat 11 b ) noktaların unutulduğu 

görülmektedir. Bu anlamda B yazmasının müstensihi, AE yazmasının müstensihine 

göre daha dikkatlidir. Kimi yerlerde (125 b ) ise, takdim tehir yapılmıştır. Yer yer de 

yanlış anlaşılmayı önlemek için müstensih tarafından hareke (122 a ) konulmuştur. 

Baş Yâ Rab suhanum riyâz-ı ‘irfân olsun 

Her harfi nazîre-i Gülistân olsun 

Son Ser-be-ser tertîb üzre cem‘in itmâm eyledükde 

Didi târîh aŋa FEYZÎ nazm-ı dîvân oldı zîbâ 

AE: Millet Kütüphanesi Ali Emirî Kitaplığı Manzum 492. 

218

Nesih hatlı 102 yaprak 25 satırdan müteşekkil yazmanın üzeri, Millet 

Kütüphanesindeki yeni bir uygulamadan dolayı adî kartonla kaplanmıştır. 

İç kapak ebrulu, unvan sayfasında yazmanın Sıdkî adlı birisi tarafından 

istinsah edildiği belirtilmektedir. 1 b tezhipli, altın suyuyla yaldızlıdır. Yazma cetvelli 

olup başlıklar ve mahlâs sürhlüdür. Kâğıdı aharlıdır, her yaprakta reddade mevcuttur. 

Şirazesi dağılmıştır. 

AE yazmasının B yazmasına göre tertibi daha düzenlidir. Yazma, münacatla 

başlamaktadır. AE’de B’den farklı olarak 31 ve 32. tarihler, 58. muamma ve 10. kıt’a 

bulunmaktadır. Kimi sözcüklerde (62 a ) noktaların unutulduğu, bazen de 

noktalamanın yanlış yapıldığı (selh: selh 89 a ) hatta harflerin atlandığı (serverâ: servâ 

5 b ) görülmektedir. Kimi yerlerde (5 a ) ise, takdim tehir yapılmıştır. Yazmada vezin 

gereği uzun okunması gereken kimi yerler imlâda da uzun gösterilmiştir. Sâŋa gibi 

(28 a , 53 a , 61 a , 77 a ). 

Baş Yâ Rab suhanum riyâz-ı ‘irfân olsun 

Her harfi nazîre-i Gülistân olsun 

Son Goft ân-ki nezâre gerd bâ-çeşm-i insâf 

Mu‘ciz-eser-i tabî‘atest în û hoşest 

219

B. Çevriyazı Alfabesi 

ج c غ ğ 

ا a, e, ‘ ش ş 

ﺁ â, a ص s 

ب b ض z, d 

پ p ط t 

ت t ظ z 

ث s ع ‘ 

چ ç ف f 

ح h ق k 

خ h ك k, g, ŋ 

د d ل l 

ذ z م m 

ر r ن n 

ز z و v (o, ö, u, ü, û, ô) 

ژ j ﻩ h (a, e) 

س s ي y (i, î) 

220

Vahyî Divanı ve İncelenmesi - e-Kitap - Kültür ve Turizm Bakanlığı

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?