TÜRKOLOJİ - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

ANKARA ÜNIVERSITESI DIL VE TARIH • C OGRAF YA FAKÜLTESI 

TÜRıC DILI VE EDEBIYATı ARAŞTıRMALARı ENSTITÜSÜ 

V. cilt 

TÜRKOLOJİ 

D E R G İ S İ 

1. sayı 

A N K A R A Ü N İ V E R S İ T E S İ B A S I M E V İ — 1 9 7 3

YÖNETİM KURULU 

Müdür 

Doç. Dr. Olcay ÖNERTOY 

Prof. Dr. Gündüz AKINCI 

Prof. Dr. Doğan AKSAN 

Prof. Dr. Hasan EREN 

Prof. Dr. Hasibe MAZIOĞLU

ANKIHA ÜNIVERSITESI DIL VE TARIH-COĞRAFYA FAKÜLTESI 

TÜRK DILI VE EDEBIYATı ARAŞTıRMALARı ENSTITÜSÜ 

TÜRKOLOJİ 

DERGİSİ 

V. cilt 1. sayı 

A N K A R A Ü N İ V E R S İ T E S İ B A S I M E V İ — 1 9 7 3

İ Ç İ N D E K İ L E R 

PROF. DR. HASAN EREN: Türk Saz Şairleri Üskiidarî 1 

PROF. DR. HASAN EREN: Eski Bir Saz Şairi Sipahi 5 

PROF. DR. ZEYNEP KORKMAZ: Yunus Emre ve Anadolu Türkçesinin 

Kuruluşundaki Yeri 13 

ASIST. DR. MUSTAFA CANPOLAT: XIV. Yüzyılda Yazılmış Değerli Bir 

Tıp Eseri Edviye-i Müfrede 21 

ASİST. DR. MINE MENGİ: Edebiyat ve Edebiyat İncelemesi 49 

DR. NECDET BINGÖL: Hâşim'in Şiirinde Renkler 55 

DR. TÜNCER GÜLENSOY: Moğolların Gizli Tarihi'ndeki Türkçe Kelimeler 

Üzerine Bir Deneme 93 

ASİST. CAHIT KAVCAR: Romanda Tasvirin Psikolojik Rolü 137 

KÂMİLE İMER: Türk Yazı Dilinde Dil Devriminin Başlangıcından 1965 

Yılı Sonuna Kadar Özleşme Üzerine Sayıma Dayanan Bir Araştırma 

175 

DR. SEMIH TEZCAN: Kırımlıların E«ki Başkentinde Kazı 191

TÜRK SAZ ŞAİRLERİ 

ÜSKÜDARÎ 

HASAN EREN 

Üsküdarî adlı bir saz şairimizin bulunduğunu Fevziye Abdullah 

[Tansel] bildirmişti. 1 Fevziye Abdullah, onun özel olarak elde ettiği bir 

cönkte rastladığı şiirlerine dayanarak, adı ve yaşadığı yer ve zaman 

üzerine bilgi vermişti. 

Fevziye Abdullah'ın belirttiği gibi, bu cönkteki şiirlerin bir bölümünün 

başında Üsküdarî Ahmet, bir bölümünde yalnız Üsküdarî yazılmıştır. 

Fevziye Abdullah buna dayanarak bu yeni şairin adının Ahmet 

olduğunu, takma adını göz önüne alarak kendisinin İstanbul'lu bulunduğunu 

söylemişti. 

Üsküdarî'nin yaşadığı zamanı tayin ederken yazar onun şiirlerine 

dayanmıştı. Üsküdarî, Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa'nın 1663 (1074) 

yılında Üjvâr kalesini alması dolayısıyle güzel bir şiir yazmıştı. Bundan 

başka, cönkte onun Girit savaşı üzerine yazılmış bir şiiri de vardı. Bu 

şiirlere dayanan Fevziye Abdullah, Üsküdarî'nin XVII. yüzyılda yaşayan 

bir saz şairi olduğunu söylemişti. 

Fevziye Abdullah'ın yazısından dört yıl sonra, M. Fuad Köprülü, 

Türk Sazşâirleri (istanbul, 1940. II, 73. s.) adlı büyük eserinde, Üsküdarî 

üzerinde dururken Fevziye Abdullah'ın verdiği bilgileri özetlemekle 

yetinmiştir. Köprülü, örnek olarak Üsküdarî'nin 

1. Sevdiğim, derdinden mecnun olmuşum 

Dil-ü cânım sana vereldenberi 

Günden güne hazan gibi solmuşum 

Mübarek cemâlin göreldeaberi 

2. Dur a derviş, dur a haber sorayım 

Tarikat ne, erkân nedir, yol nedir? 

1 Fevziye Abdullah, XVII nci asır sazşairlerinden Üsküdarî: Ülkü VIII (1936), 119-122. s.

2 HASAN EREN 

Âşık isen gel haber ver göreyim 

Bülbül nedir, gülşen nedir, gül nedir? 

3. Müjde gelip Ehl-i-îslâm şâd oldu 

Gazi Vezir feth-eyledi Uyvar'ı 

Nemçe lâ'in kal'asından yâd oldu 

Gâzî Vezir feth-eyledi Uyvar'ı 

dörtlükleriyle başlayan koşmalarını da aktarmıştır (II, 117-119. s.). 

Biz, bundan yirmi yıl önce, Öksüz Âşık, Demiroğlu, Şahin (veya 

Şahinoğlu), Kayıkçı Kul Mustafa, Kuloğlu, Karacaoğlan gibi birtakım 

saz şairlerinin eserlerini içine alan yazma bir dergide Üsküdarî'nin güzel 

bir şiirini bulmuş, ancak o zaman bu tek şiiri, onun başka şiirlerinin de 

elimize geçeceğini umarak yaymamıştık. Şimdi, aradan yirmi yıl geçtiği 

halde Üsküdarî'nin yeni eserlerine rastlanmadığını gördük. Bunun üzerine 

onun vaktiyle elimize geçmiş olan bu şiirini olduğu gibi veriyoruz: 

Baharın eyyamı geldi seyrine varmak gerek 

önünden akan deryayı bakmağa doymaz yürek 

Balyemez topları vardır Kızkulesi il JLi- 

Payitahtın karşusında hoşça yerdir Üsküdar 

Seyretmeyüp görmeyenler seyrini gönlü umar 

Baharında bülbülleri figan eder zar zar 

Buna benzer bir makam yok demenüz kim misli var 

Lâciverdi kubbenin altında birdir Üsküdar 

Cennetülmevaya benzer zeyn oluptur her yeri 

Her birinde bir alem var gir içinde gez yürü 

Bitekellüf âşıkane sarılur dilberleri 

Ayş ü işret edecek bir hoşça yerdir Üsküdar 

Ahmet eder bu sevdaya düşen aklın dağıdır 

Buna benzer bir makam yok ki cennet bağıdır 

Arap Acem iskelesi Kabe'nin ayağıdır 

Vasf olunmaz hasılı bir hoşça yerdir Üsküdar 

Üsküdarî'nin bugüne değin elimize pek az şiiri geçmiştir. Bu bakımdan 

bu yeni şiir onun şairlik gücünü belirten değerli bir katkıdır.

TÜRK SAZ ŞAIRLERI 3 

Üsküdarî'nin bu yeni şiiri bilinenlere yeni bir şey katmamışsa da, 

eski bilgilerimizi teyit etmiştir. 

Fevziye Abdullah, yukarıda belirttiğimiz gibi, şairin adınm Ahmet 

olduğunu söylemişti. Yukarıdaki şiirinde şair, takma adını değil, yalnız 

adını kullanmıştır. Buna dayanarak Üsküdarî'nin adının Ahmet olduğu 

artık kesinlikle söylenebilir. 

Fevziye Abdullah, takma adını göz önünde tutarak Üsküdarî'nin 

Istanbul'lu olduğunu ileri sürmüştü. Bu yeni şiirinde Üsküdar'ın bütün 

güzelliklerini ustalıkla öven şairimizin Üsküdarlı olduğu açıktır. 

ESKÎ BÎR SAZ ŞAÎRÎ 

Sİ PAH î 

HASAN EREN 

Sipahî adlı bir saz şairimizin bulunduğunu Âşık Ömer Şairname , - 

sinde belirtmişti. Âşık Ömer bu şairin adını anmakla yetinmemiş, 

Sipahî'dir cümlesine ser nefer 

Mekân tutup kaldı ol Karaman'ı 1 

beytiyle onu şair olarak övmüştü. Ancak, Âşık Ömer'in andığı bu şairin 

eserleri bugüne değin elimize geçmemişti. 

Fevziye A. Tansel, 2 XYI-XVIII. yüzyıl şairlerinin eserlerini içine 

alan yazma bir dergide Sipahî'nin aşağıdaki şiirini bulmuştu: 

Ey vefasız sana gönül vereli 

Bana hasm olmadık eller mi kaldı

ğvııuvuijv 11II111 1 1111 IYU1U1 

Tansel'in bulduğu bu şiir. dergide XVII. yüzyıl saz şairlerinden 

Gevherî'nin bir koşmasıyle aynı sayfada ve "Türkî-i Sipahî" başlığı 

altında verilmiştir. Yazar, "bu âhenkli, fikir bakımından kuvvetli, 

ifâdece pek tabi'î ve samimî şiirin", "Âşık Ömer'in övdüğü Sipâhi'ye 

âit olduğunu" sandığını belirtmiştir. 

Tansel'in yazısını gördükten sonra, bu şiire - birtakım farklarla 

- Gevherî'nin koşmaları arasında rastladık. Bu koşmayı olduğu 

gibi veriyoruz: 

Ey bivefa sana gönül vereli, 

Bana hasm olmadık kullar mı kaldı? 

Dasitan eyledin illere beni, 

Ahvalim söylenmez diller mi kaldı? 

Ferhat gibi yol eyledik dağları, 

Kangı dilber güldürmüştür ağları, 

Şimdi viran oldu dostun bağları, 

Yad eller değmedik güller mi kaldı? 

Maşukum diye gel zulmetme canâ, 

Zamane dilberine yoktur bahane, 

Bir rüzgâr musallat oldu cihana, 

Meyvesin dökmedik dallar mı kaldı? 

Gel sönül bu işten olalım âri,

ESKÎ BÎR SAZ ŞAÎRÎ 

SİPAHÎ 

HASAN EREN 

Sipahî adlı bir saz şairimizin bulunduğunu Âşık Ömer Şaimame'sinde 

belirtmişti. Âşık Ömer bu şairin adını anmakla yetinmemiş, 

Sipahî'dir cümlesine ser nefer 

Mekân tutup kaldı ol Karaman'ı 1 

beytiyle onu şair olarak övmüştü. Ancak, Âşık Ömer'in andığı bu şairin 

eserleri bugüne değin elimize geçmemişti. 

Fevziye A. Tansel, 2 XVI-XVIII. yüzyıl şairlerinin eserlerini içine 

alan yazma bir dergide Sipahî'nin aşağıdaki şiirini bulmuştu: 

Ey vefâsız sana gönül vereli 

Bana hasm olmadık eller mi kaldı 

Dâstân eyledin cümle illere 

Ahvâlim (Hâlim ?) söylemedik diller mi kaldı 

Ferhad gibi yol eyledik dağları 

Hangi güzel güldürmüştür ağlar'ı 

Şimdi viran oldu dostun bağları 

Hoyrat el değmedik güller mi kaldı 

Ben güzelim deyu zulm etme câne 

Şimdiki hûblara yoktur bahâne 

Bir rüzgâr ârız oldu cihâne 

Meyvesin dökmedik dallar mı kaldı 

1 Sadettin Nüzhet Ergun (Âşık Ömer, Hayatı ve şiirleri, istanbul, 434. s.) bu beytin ikinci 

dizesinde geçen kaldı kelimesini kıldı biçiminde okumuştur. Ancak, Fevziye A. Tansel, bu keli- 

menin kaldı diye okunması gerektiğini belirtmiştir. 

2 Fevziye A. Tansel, Günümüze Kadar Bilinmeyen Beş Sazşâirimiz Hakkında Notlar ve 

Şiirlerinden örnekler: T. T. K. Belleten XXXVI (1972), 293-311. s.

6 

HASAN EREN 

Sipâhî müdâmâ (^f-L*: Dem be-dem) etmede feryâd 

Dilberin ahdini gütmeğe mu'tâd 

Felek'in çevrinden çekmekte evtâd 

Başına gelmedik hâller mi kaldı 

Tansel'in bulduğu bu şiir. dergide XVII. yüzyıl saz şairlerinden 

Gevherî'nin bir koşmasıyle aynı sayfada ve "Türkî-i Sipahî" başlığı 

altında verilmiştir. Yazar, "bu âhenkli, fikir bakımından kuvvetli, 

ifâdece pek tabi'î ve samimî şiirin", "Âşık Ömer'in övdüğü Sipâhi'ye 

âit olduğunu" sandığını belirtmiştir. 

Tansel'in yazısını gördükten sonra, bu şiire - birtakım farklarla 

- Gevherî'nin koşmaları arasında rastladık. Bu koşmayı olduğu 

gibi veriyoruz: 

Ey bivefa sana gönül vereli, 

Bana hasm olmadık kullar mı kaldı? 

Dasitan eyledin illere beni, 

Ahvalim söylenmez diller mi kaldı? 

Ferhat gibi yol eyledik dağları, 

Kangı dilber güldürmüştür ağları, 

Şimdi viran oldu dostun bağları, 

Yad eller değmedik güller mi kaldı? 

Maşukum diye gel zulmetme canâ, 

Zamane dilberine yoktur bahane, 

Bir rüzgâr musallat oldu cihana, 

Meyvesin dökmedik dallar mı kaldı? 

Gel gönül bu işten olalım âri, 

Görelim sonunda ne kılar Bâri, 

Gevheri der: Billâh ederim zâri, 

Başıma gelmedik haller mi kaldı? 3 

Bu koşma, Tansel'in dayandığı yazmada Sipahî adına yazılmış 

olan türkü'den farksızdır. Buna göre, bu şiirin bir nazire olduğu 

söylenemez. 

3 M. Halit Bayrı, Âşık Gevheri. İstanbul, 1958. 41-42. s.

ESKI BIR SAZ ŞAIRI 7 

M. Fuad Köprülü, XVII inci asır Sazşairlerinden Gevheri (İstanbul, 

1929) adlı eserinde (4. s.), eski dergilerde Gevheri adına yazılmış 

olan birtakım şiirlerin başka birtakım dergilerde başka şairlere 

isnat edildiğine sık sık tanık olduğunu belirtmişti. Ona göre: 

"Eski mecmualarda Gevherî'ye isnat edilen bütün eserlerin ona ait 

olup olmadığı mes'elesi, Gevheri metinlerini toplarken en evvel düşünülecek 

bir şeydir." 

Köprülü bu yolda birtakım örnekler de vermişti (4-7. s.). Onun 

saydığı örneklere ek olarak, Yusuf adlı bir saz şairimizin bir şiirinin 

de Gevherî'ye isnat edildiğini söyleyelim. 4 Bütün bu örneklere göre, 

eski dergilerde eski sazşairlerinin birtakım şiirlerinin Gevheri adına 

yazıldığı anlaşılıyor. 

Bu durumu göz önüne alınca, bize şu inanç geldi: Tansel'in yaymış 

olduğu türkü, Sipahî'nin eseridir ve bu şiirin sonradan Gevherî'ye 

isnat edilmesi yanlıştır. Ancak, bu durum, ünü her yana yayılan 

Gevherî'nin Sipahî'yi unutturmaya başladığına açık bir delil 

sayılabilir. 

Tansel, aynı yazmada Sipahî'nin "Türkî-i Sipahî" başlığıyle bir 

şiirine daha rastlamıştır: 

Kış da geçti, yaz erişti, nevbahâr eyyâmıdır 

Açılıp lâle ve sünbül gül'izâr eyyâmıdır 

Yiyüb içüb ayş(ü) işret etmek (eylemek) hûblar ile 

Bağçe zevki, su kenarı, fasl-ı yâr eyyâmıdır 

Her âşık sevdiğin buldu yalınızım ben gene 

Fakire i'tibâr olmaz, şimdi rağbet zengine 

Uşbu aşkın zevkini (zevrakını) salmışam bir engine 

Ulaşturur bir kenara rüzgâr eyyâmıdır 

Nice demler geşt eyledim ben bu dar-ı mihneti 

Bulmadım kendim diriga cana lâyık rağbeti 

Eyleyib dilberler ile sadıkane ülfeti 

Üç çifte kayık ile fasl-ı Hisâr eyyâmıdır 

Deli gönlüm niçedek (niceyedek) ah edersin böyle sen 

Bu cihânın sonu yoktur gel feragat eyle sen 

Ey Sipâhî ister isen dürr-i meknun söyle sen 

Dilberin makbulü değil, sim (ü) zer eyyâmıdır 

4. Bu dizide çıkacak olan Yusuf adlı yazımıza bakınız.

8 

HASAN EREN 

Tansel (300. s.), yazmada türkü adı verilen bu şiirin, Sadettin 

Nüzhet Ergun'un elinde bulunan bir dergide Siyahı adına yazıldığını 

belirtmiş, Ergun'un Siyahı diye okuduğu adın Sipahî okunması gerektiğini 

eklemiştir. 5 

Ergun (82 s.) "Siyah?nin, 

İşte geldi yaz irişti nevbahâr eyyamıdır 

mısraiyle başlayan murabbaı, bendeki bir mecmuada Âşık Ömer'in 

(543) numaralı manzumesine nazire olarak gösterilmiştir" diyor. Bu 

şiirin, Âşık Ömer'in 

Gitti hengâmı şita geldi bahar eyyâmıdır 

Ruy-i alem açılıb güldü bahar eyyâmıdır 

Kevn-ü sahralar şeref buldu bahar eyyâmıdır 

Her taraf cennet-misal oldu bahar eyyâmıdır 

dörtlüğü ile başlayan divan'ına nazire olarak yazıldığını Tansel de kabul 

ediyor. 6 

Şairlik gücüne ve ustalığına güvenen bütün şairler gibi, Sipahî'nin 

de arasıra nazireler yazdığı anlaşılıyor. Nitekim onun 

Ey vefâsız sana gönül vereli 

Bana hasm olmadık eller mi kaldı 

dizeleriyle başlayan şiiri de muhtemel olarak bir naziredir. 

5 Nihad Sami Banarlı, Türk Ansiklopedisi'nin 143. fasikülünde çıkan Halk Edebi- 

yatı (393 - 402. s.) maddesinde (398. s.), Karaca Oğlan, Gevheri, Âşık Ömer, Kuloğlu, 

Kâtibî, Kayıkçı Kul Mustafa, Âşık, Âşık Halil, Üsküdarî, Keşfî gibi tanınmış saz şairleri 

arasında Seyyâhî adlı bir saz şairini de anmıştır. Banarlı, XVII. yüzyılda Girit'te yapılan 

savaşlara katılan Seyyâhî'nin "bize âdetâ günlük hâtıralarını yazar gibi şiirler bırakan" 

bir şair olduğunu bildiriyor (398 - 399. s.). BanarU'nın Halk Edebiyatı maddesi 1970'te 

çıkmıştır. Ancak, Tansel, 1972'de çıkan yazısında, Sipahî'den söz ederken (298-301. s.) 

Banarlı'nın andığı Seyyâhî'ye değinmemiştir. Banarlı'nın Seyyâhî biçiminde okuduğu 

bu adın Sipahî olarak düzeltilmesi gerekir, inancındayız. Ancak, bu şairin Girit sa- 

vaşlarını anlatan şiirlerini görmediğimizi ekleyelim. Banarlı, Halk şairlerinde Girit sava- 

şı ve şair Aşık hakkında notlar (Ülkü X, 1937, 137-148) adlı yazısında bu saz şairi 

üzerinde durmamıştır. 

6 Bu şiirin Âşık Ömer'e nazire olarak söylendiğini M. Fuad Köprülü (Türk Saz- 

şairleri. Ankara, 1962. 263. s.) de belirtmiştir. Ergun'un gözlemlerine dayanan Köprülü, 

bu saz şairinin adım Siyahı olarak yazmıştır.

ESKI BIR SAZ ŞAIRI 9 

Benim bulduğum bir dergide Karacaoğlan adına yazılmış bir şiir 

vardır: 

Aciz kaldım şu gönlümün elinden 

Benim gitmediğim yollar mı kaldı 

jyüz döndürüp 

Başıma gelmedik haller mi kaldı 

Taşkın sular gibi akup çağlarım 

Didarm görüben gönül eğlerim 

Dünyaya geleli her dem ağlarım 

Çeşmim karışmadık seller mi kaldı 

Alları çıkarıp karalar giyüp 

Sen varup eller sözüne uyup 

Bir gün ben kendüme kıyarım deyüp 

Urgan atmadığım dallar mı kaldı 

Karacaoğlan eder dost bizim eller 

Biter benefşe dermeli güller 

Dinledim hep bizi söyleşir eller 

Benim düşmediğim diller mi kaldı 7 

Karacaoğlan'ın bu şiiriyle Sipahî'nin tür/cü'sü arasında büyük bir 

benzerlik göze çarpıyor. Bü şiirin birinci dörtlüğünün son dizesi, Sipahî 

adına yazılmış olan şiirin son dörtlüğünde olduğu gibi tekrarlanmıştır. 

Buna göre, Sipahî'nin, Âşık Ömer'in divanhna. nazire yazdığı gibi, 

Karacaoğlan'ın şiirine de nazire olarak bir türkü söylediği açıktır. 

Türk saz şiirinin usta bir şairi olduğu anlaşılan Sipahî'nin bu yolda 

yalnız birkaç şiir yazmakla kaldığı düşünülemez. İşte, biz de yazma bir 

dergide onun güzel bir şiirine daha rastladık. Daha çok XVII. yüzyıl 

şairlerimizden Gevherî'nin eserlerini içine alan bir yazmada 8 gördüğümüz 

bu şiiri olduğu gibi veriyoruz: 

7 Karacaoğlan'ın bu şiirine Sadettin Nüzhet Ergun'un Karaca Oğlan. Hayatı ve 

şiirleri (istanbul, 1950) adlı eserinde rastlanmaz. Cahit Öztelli'nin Karaca Oğlan (istan- 

bul, 1972) kitabında bu şiir koşmalar arasında (34) verilmiştir. Müjgân Cunbur da Ka- 

racaoğlan (Ankara, 1973) adlı eserine bu koşmayı almıştır (3). 

8 Tansel'in bulduğu şiir gibi, Sipahî'nin bu şiiri de Gevherî'nin bir koşmasıyle aynı 

sayfada verilmiştir. Buna dayanılarak, Sipahî'nin, Gevherî'nin çağdaşı olduğu kolaylıkla 

tahmin edilebilir.

10 HASAN EREN 

Kaşların lâm elif gözlerin mim sad 

Muhabbet namesin yazaldan gitti 

Vücudum şehrini eyledin berbad 

Gönlümün sarayın düzelden gitti 

Ferhad kim karlı dağlar yarmağa 

Pek mailim ince belin sarmağa 

Gönderdim gönlümü dostu görmeğe 

Akılcığım dersen evvelden gitti 

Çektiklerim gayret ile ar iken 

Kelp rakibin işi gücü var iken 

Canımın cananın buldum der iken 

Gönül eğlencesi tez elden gitti 

Der Sipahî buluştum nazlıma 

Nigâh yerine zulm eder mazluma 

Bizden selâm eylen ahu gözlüme 

Ağlayı ağlayı göz elden gitti 

Yukarıda Sipahî'nin, Âşık Ömer'in bir divan'ma nazire olarak 

bir şiir yazdığını belirtmiştik. Anlaşılan Sipahî'nin bizim ele geçirmiş 

olduğumuz bu yeni şiiri de Âşık Ömer'in bir koşmasına nazire 

olarak söylenmiştir. Karşılaştırmayı kolaylaştırmak üzere Âşık 

Ömer'in koşmasını da olduğu gibi aktarıyoruz: 

Devlet hümâsın tutayım der iken 

Uçurdum kolumdan baz elden gitti 

Cehd idüp ardından yeteyim derken 

Hazır turna ile kaz elden gitti 

Hudâ'nın verdiğine olmadım kail 

Gönül öte duta dilber mâil 

Olmuş iken bir dem devlete nâil 

Kıymetin bilmedim tiz elden gitti 

Yine cûş eyledi bu dertli yürek 

Sinemi çâk etti bu devr-i felek 

Mevlâ'nın verdiğine kanâat gerek 

Gönül çok isterken az elden gitti

ESKI BIR SAZ ŞAIRI 

Mevlâ'm verse varabilsem yârime 

Elim varmaz oldu kisb ü kârime 

Bir kara dumandır çöktü serime 

Kış eyyâmı geldi yaz elden gitti 

Ömer içini gör bakma taşma 

Çekdiğin gelmesin kullar başına 

Kimse rahm eylemez çeşmim yaşına 

Ağlayı ağlayı göz elden gitti 9 

Bu koşmanın son dizesi Sipahî'nin şiirinde olduğu gibi tekrarlanmıştır. 

Tansel, Sipahî'nin bir türkü'sü ile bir divan'ım vermişti. Bunlara 

bizim bulduğumuz yukarıdaki şiiri de katarsak, Sipahî'nin şiirlerinin 

sayısı şimdilik üçü bulur. Onun başka eserlerinin de ileride elimize 

geçeceğini umuyor, Sipahî'nin üzerinde durulmaya değer bir saz şairi 

olduğunu belirtmekle yetiniyoruz. 

YUNUS EMRE VE ANADOLU TÜRKÇESÎNÎN 

KURULUŞUNDAKİ YERÎ* 

ZEYNEP KORKMAZ 

I. §. Türk edebiyatının ölümsüz simalarından biri olan Yunus 

Emre üzerinde şimdiye kadar çeşitli inceleme ve yayınlar yapılmış; 

bu yayınlarda onun edebî kişiliği, fikir ve san'at yönü çeşitli açılardan 

ele alınıp değerlendirilmiştir. Yunus Emre'nin üzerinde en az 

durulmuş olan yönü dil yönüdür. Gerçi, Yunus'u fikir ve san'at açısından 

inceleyen her araştırıcı, sırası düştükçe onun diline de işaret etmekten, 

edebî kişiliğindeki en önemli başarı sırlarından biri olan dilindeki 

duruluktan, güzellikten ve coşkunluktan söz etmekten kendini alamamıştır. 

Doğrudan doğruya Yunus'un dili üzerinde duran pek az sayıdaki 

araştırıcı ise, konuyu daha çok, Yunus'un halkın dilini kullanan halka 

seslenen bir tekke ve halk ozanı olması açısından değerlendirmeğe çalışmıştır. 

Bu değerlendirme elbette yanlış değildir. Yunus Emre gerçekten 

de Türk halk şiirinin doruğa yükselmiş bir şairidir. Gününün halk 

arasında yaşayan edebî geleneklerini ve dilini, yaratıcı san'at süzgecinden 

geçirerek en iyi biçimde değerlendirebilmiş bir sanatçımızdır. Anadolu 

Türkçesi'ne yeni bir ruh ve estetik katabilmiştir. Ancak, bütün bu 

değerlendirmeler, yalnız Türk edebiyatının değil, Dünya edebiyatının 

da ölümsüzleri arasına karışmış olan Yunus Emre için bir dilci gözü ile 

yeterli sayılabilecek değerlendirmeler değildir. Yunus'a sırf bu açıdan 

11

_A.II. yuzyıı urta-Asya'nın Harezm ve Maveraünnehir bölgelerinin 

Türk dili tarihi bakımından yeni gelişmelere sahne olduğu bir dönemdir. 

Türk dilinin zaman ve yer bakımından biribirini izleyen tek bir kol olmaktan 

çıkıp dallanmalara uğradığı bir devrin başlangıcıdır. Bu sebeple 

XII., XIII. yüzyıllarda, Harezm ve Maveraünnehir bölgeleri Orta-Asya" 1nın 

geçirdiği tarihî, siyasal ve etnik karışmalarla bağlantıh olarak, yeni 

yazı dillerinin oluşumuna beşiklik etmiş dönem ve bölgelerdir. Oğuzcan'ın 

Eski Türk yazı dilinden ayrıhp müstakil bir yazı dili durumuna 

geçme çabaları da yine bu dönemde başlamıştır. 

Tarihî ve coğrafî kaynakların verdikleri bilgilerden ve yapılan çeşitli 

araştımalardan artık kesin olarak bilmekteyiz ki, Oğuzlar daha 

X. yüzyılda Sirderya boylarında Aral gölü kıyılarında Yenikent merkez 

olmak üzere bir yabgu devleti kurmuşlardır. X ve XI. yüzyıllarda Sirderya 

yakasında ve Aral çevresinde birtakım şehirler de kuran bu Oğuzlar, 

bu bölgede kısmen göçebe kısmen de yüksek kültürlü bir yerleşik hayata 

geçmiş bulunuyorlardı 1 . Burada tarihî olayların ayrıntılarına girecek 

durumda değiliz. Ancak, şu kadarını belirtelim ki, bu bölgelerde 

sürdürdükleri yerleşik ve göçebe yaşayış tarzları ile bir yandan Maveraünnehir 

,in yerli halkı ile karışan, bir yandan Karahanlılar'la komşuluk 

eden Oğuzlar'dan bir kısmı daha sonra Buhara'ya göç ederek ora- 

1 Bkz. Faruk Sümer, X yüzyılda Oğuzlar, DTCF. Derg. XVI/3-4, s. 135-138, 

not 47 ve s. 147; Faruk Sümer, Oğuzlar, Ank. Üniv. DTCF. yayuu, Ankara 1967, 

s. 52, 560; W. Barthold, Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, İstanbul 1927, 

128; Kaşgarlı Mahmud, Divanu Lügat it-Türk ( B . Atalay Tercümesi), c. I, 

s. 436, 443, 471, 473, 487; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti,

YUNUS EMRE VE ANADOLU TÜRKÇESÎNÎN 

KURULUŞUNDAKİ YERİ* 


I. §. Türk edebiyatının ölümsüz simalarından biri olan Yunus 

Emre üzerinde şimdiye kadar çeşitli inceleme ve yayınlar yapılmış; 

bu yayınlarda onun edebî kişiliği, fikir ve san'at yönü çeşitli açılardan 

ele alınıp değerlendirilmiştir. Yunus Emre'nin üzerinde en az 

durulmuş olan yönü dil yönüdür. Gerçi, Yunus'u fikir ve san'at açısından 

inceleyen her araştırıcı, sırası düştükçe onun diline de işaret etmekten, 

edebî kişiliğindeki en önemli başarı sırlarından biri olan dilindeki 

duruluktan, güzellikten ve coşkunluktan söz etmekten kendini alamamıştır. 

Doğrudan doğruya Yunus'un dili üzerinde duran pek az sayıdaki 

araştırıcı ise, konuyu daha çok, Yunus'un halkın dilini kullanan halka 

seslenen bir tekke ve halk ozanı olması açısından değerlendirmeğe çalışmıştır. 

Bu değerlendirme elbette yanlış değildir. Yunus Emre gerçekten 

de Türk halk şiirinin doruğa yükselmiş bir şairidir. Gününün halk 

arasında yaşayan edebî geleneklerini ve dilini, yaratıcı san'at süzgecinden 

geçirerek en iyi biçimde değerlendirebilmiş bir sanatçımızdır. Anadolu 

Türkçesi'ne yeni bir ruh ve estetik katabilmiştir. Ancak, bütün bu 

değerlendirmeler, yalnız Türk edebiyatının değil, Dünya edebiyatının 

da ölümsüzleri arasına karışmış olan Yunus Emre için bir dilci gözü ile 

yeterli sayılabilecek değerlendirmeler değildir. Yunus'a sırf bu açıdan 

bakmak, onun Türk dili tarihindeki önemli yerini dar bir çerçeve içine sıkıştırmak 

demektir. Bizce Yunus, edebiyat tarihimizde yalmz edebî 

kişiliği ile devrini aşan bir şair olmamış, dil tarihimizde Türk diline yaptığı 

üstün çaptaki hizmet ile de devrini aşmış ve Anadolu Türkçesi'nin 

kuruluşuna yön vermiş olan bir şahsiyettir. Yunus Emre'nin bu alan- 

* Bu yazı, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Araştırmaları Enstitüsü'nce 27-30 mayıs 1972 

tarihleri arasında Eskişehir'de düzenlenen Yunus Emre Semineri'nde yapılan bir konuşma 

metnine dayanmaktadır.

14 


daki fonksiyonunun kavranabilmesi için, Selçuklu Anadolu'sunun dil 

durumuna şöyle bir göz atmak gerekir. 

Selçuklular Devrinde Dil Durumu 

2. §. Türk yazı dilinin tarihî gelişme çizgisinde metinlerle izleyebildiğimiz 

VI-VIII. yüzyıllar Türkçesinden başlayarak XII. yüzyıl ortalarına 

gelinceye kadar Orta-Asya'da tek bir yazı dili hâkimdir. Köktürk 

Uygur, Karahanlı yazı dilleri, bu birtek kol olarak ilerleyen yazı dilinin 

yer, zaman, siyasal bölünmeler ve kültür alanı ayrılıklarına göre 

biribirine izleyen devamlarıdır. 

XII. yüzyıl Orta-Asya'nın Harezm ve Maveraünnehir bölgelerinin 

Türk dili tarihi bakımından yeni gelişmelere sahne olduğu bir dönemdir. 

Türk dilinin zaman ve yer bakımından biribirini izleyen tek bir kol olmaktan 

çıkıp dallanmalara uğradığı bir devrin başlangıcıdır. Bu sebeple 

XII., XIII. yüzyıllarda, Harezm ve Maveraünnehir bölgeleri Orta-Asya'nın 

geçirdiği tarihî, siyasal ve etnik karışmalarla bağlantıh olarak, yeni 

yazı dillerinin oluşumuna beşiklik etmiş dönem ve bölgelerdir. Oğuzcan'm 

Eski Türk yazı dilinden ayrılıp müstakil bir yazı dili durumuna 

geçme çabaları da yine bu dönemde başlamıştır. 

Tarihî ve coğrafî kaynakların verdikleri bilgilerden ve yapılan çeşitli 

araştımalardan artık kesin olarak bilmekteyiz ki, Oğuzlar daha 

X. yüzyılda Sirderya boylarında Aral gölü kıyılarında Yenikent merkez 

olmak üzere bir yabgu devleti kurmuşlardır. X ve XI. yüzyıllarda Sirderya 

yakasında ve Aral çevresinde birtakım şehirler de kuran bu Oğuzlar, 

bu bölgede kısmen göçebe kısmen de yüksek kültürlü bir yerleşik hayata 

geçmiş bulunuyorlardı 1 . Burada tarihî olayların ayrıntılarına girecek 

durumda değiliz. Ancak, şu kadarını belirtelim ki, bu bölgelerde 

sürdürdükleri yerleşik ve göçebe yaşayış tarzları ile bir yandan Maveraünnehir'm 

yerli halkı ile karışan, bir yandan Karahanlılar'la komşuluk 

eden Oğuzlar'dan bir kısmı daha sonra Buhara'ya göç ederek ora- 

1 Bkz. Faruk Sümer, X yüzyılda Oğuzlar, DTCF. Derg. XVI/3-4, s. 135-138, 

not 47 ve s. 147; Faruk Sümer, Oğuzlar, Ank. Üniv. DTCF. yayım, Ankara 1967, 

s. 52, 560; W. Barthold, Orta-Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, İstanbul 1927, 

128; Kaşgarlı Mahmud, Divanu Lügat it-Türk ( B . Atalay Tercümesi), c. I, 

s. 436, 443, 471, 473, 487; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, 

Ankara 1965, s. 33-36; T. Banguoğlu, KaşgarVden Notlar: Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine, 

TDAY. 1959 (Ankara 1959), s. 7, 8; S.P. Tolstov, Gorodo Guzav (Oğuz Şehirleri), 

Sovetskaya Etnografiya, 1947/3, s. 55 ve öt.

YUNUS EMRE VE ANADOLU TÜRKÇESI 15 

da yerleşmişlerdir. Yine bunlardan büyük bir kısmı Ceyhun ırmağını 

geçerek Harezm yolu ile Horasan''a kadar uzanmışlar 1040 yılında Büyük 

Selçuklu Devleti'ni kurmuşlardır. 

XI.-XIII. yüzyıllar arasında, Kıpçaklarla birlikte Harezm''in türkleşmesinde 

rol oynayan Oğuzlar, Aral gölü, Sirderya yakasından Horasan'a 

kadar uzanmış olan bu Oğuzlar'dır. Horasan'da büyük Selçuklu 

devletini kurduktan bir süre sonra, büyük kümeler halinde İran, 

Azerbaycan yolu ile Irak ve Anadolu'ya kadar uzanarak Anadolu bölgesini 

türkleştiren ve bu bölgede Anadolu Selçuklu Devleti'ni kurmuş 

olanlar da yine bu Oğuzlar'dır. Görülüyor ki, Oğuz Türkleri X-XIII. 

yüzyıllarda ta Aral, Sirderya boylarından Anadolu ortalarına kadar 

uzanan bir siyasal varhk ve hakimiyet göstermiş bulunmaktadırlar. 

Ancak, bu siyasal varlıklarına paralel olarak, onların XI. yüzyılda müstakil 

bir yazı diline sahip oldukları hakkında bugün için kesin bir bilgimiz 

yoktur. Gerçi, Kaşgarlı Mahmud Divanu Lûgat-it-Türk''ünde 

Oğuzca hakkında çok değerli bilgiler vermiştir. Fakat bu bilgiler 

Karahanlı yazı diline oranla Oğuzca'daki lehçe ve ağız ayrılıklarını 

belirten bilgiler durumundadır. XI. yüzyılda Oğuzlar yazı dili olarak 

her halde daha Karahanlı Türkçesi'ni kullanmakta idiler. Oğuzca 

yalnız konuşma dili olarak devam etmekte idi. Oğuzca'nın yazı diline 

geçmiş ilk belirtilerini XII. yüzyıla ait bir eser olan Anonim Kur'an 

Tefsiri'nde bulmaktayız. Fakat bu eser de Oğuzca'yı değil doğrudan 

doğruya Karahanlı Türkçesi'ni temsil eden bir eser niteliğindedir. 

Gerek Horasan'daki Büyük Selçuklu devletinde gerek Anadolu 

Selçukluları'nda bu dönemde Oğuzca, daha bütünü ile yazı dili olarak 

kullanılabilecek bir varhk gösterememiştir. Selçuklu divanında, 

bir yandan devlet dairelerinde îran'lı unsurların büyük çapta yer almış 

olmaları, bir yandan da devlet memurlarının medrese eğitiminden geçmiş 

olması, ayrıca İslâm kültürünün yoğun etkisi altında Arap ve Fars 

dillerinin kazanmış olduğu büyük değer dolayısiyledir ki, her iki Selçuklu 

devletinde de resmî dil, edebiyat dili, ilim ve dış yazışmalar dili 

olarak Farsça ve Arapça benimsenmiş bulunuyordu. Anadolu Selçukluları'nda 

XII. yüzyılın ikinci yarısından bu yana Türkçe yalnız İslâmlığın 

ilkelerini büyük halk kitleleri arasında yaymak, halkın dinî cengaverlik 

duygularını beslemek ve Tasavvufu halk arasında yaymak üzere 

didaktik ve pratik maksatlarla kaleme ahnmış olan basit muhtevah 

eserlerin dili olarak kullanılabiliyordu. Esasen Anadolu'da XII. yüzyıl 

ortalarından XIII. yüzyıhn ikinci yarısına kadar süregelen dönemdeki

16 


Türkçe de dil yapısı bakımından yalnız Oğuzca'ya dayanmıyor; Kar 

ah anlı yazı dili özelliklerinden Oğuzca'ya doğru uzanan bir karışıklık 

içinde bulunuyordu. XII. ve XIII. yüzyıllarda bu ilk dönemin dili 

ile yazılmış olan eserlerden birkısmı bugün elimizde değildir. Şeyh San'an 

Hikâyesi ve Salsal-nâme gibi. Bunların varlıklarını tarihî kaynaklardan 

veya başka eserlerdeki kayıtlardan öğrenmekteyiz. Bu eserlerden birkaçı 

da bize sonraki yüzyılların azçok yenileştirilmiş olan dilleri ile ulaşmışlardır. 

Dânişmend-nâme ve Battal-nâme gibi. Bugün elimizde bulunan ve 

XIII. yüzyılın ikinci yarısından daha gerilere giden Türkçe eserlerin 

sayısı birkaçı geçmiyecek kadar azdır. Ali'nin Kıssa-i Yûsuf'u, Behçetü'l-hadâik 

fi-Mev'izetVl-halâik, Kitâb-ı Güzide üzerine yazılanlar, Kitâb 

al-Farâiz ve Eski bir Kudurî Tercümesi üzerinde yapılan incelemeler 

ortaya koymuştur ki, XII. yüzyıl ortalarından başlayarak gerek Orta- 

Asya' nın O ğuzlar'la meskûn kesiminde gerek Anadolu bölgesinde Oğuzca 

özellikler yazıh eserlere daha çok girmeğe başlamış, Kar ah anlı 

yazı dili ile - Oğuzca ve biraz da Kıpçakça karışımından oluşmuş bir 

karışık dilli eserler dönemi başlamıştır. Daha, nisbeten sisli bir perde ile 

örtülü bulunan bu dönem, Oğuzca'nın tarihî gelişmesine paralel olarak, 

Eski Türk yazı dilinden Oğuz yazı diline atlayış basamağında bulunan 

bir geçiş dönemi niteliğindedir. Bu sebeple Behcetü'l hadâik gibi 

bir eserde bir yandan Doğu Türkçesi'nden gelme munça 'bunca', meniz 

'beniz, yüz', mengü 'ebedî', barlık 'varlık, zenginlik', bol- 'olmak', acığ 

'acı, ıztırap', asıg 'fayda', körgemen 'göreceğim', yığlağay 'ağlayacak', 

birdeçimen 'vereceğim' gibi şekil ve özellikler yer alırken, bir yandan da 

Oğuzca'ya has bunça, bunca, beniz, varlık, acı, ulu, assı 'fayda', yığlaya 

'ağlayacak', veriserin 'vereceğim', geliserin 'geleceğim', ftılasılar 'kılacaklar', 

çağıruban 'çağırarak', ögrenüben, kemişürven 'atarım', tutarvuz 

'tutarız', sevinürvüz 'seviniriz' gibi kelime ve şekiller yer almış bulunmaktadır. 

Anadolu bölgesinde Türkçe'nin sesbilgisi (phonetik), şekilbilgisi 

(morphologie) ve kelime hazinesi bakımından XIII. yüzyılın 2. 

yansına kadar süregelen bu karışık yapısı dolayısiyledir ki, XIV. ve 

XV. yüzyıl yazar ve sanatçılannca bu dönemin dili olga bolga dili diye 

adlandırılmış veya 'kaba ve sakîm' olarak nitelendirilmiştir. Böyle bir 

nitelendirmenin başhca sebebi, bölgede Oğuzca özellikler ağır bastıkça, 

Oğuzca dışı dil özelliklerinin yadırganmış olmasıdır. Kaynaklarda 

bu durumu dile getiren güzel örnekler vardır 2 . Arapça ve Farsçanm yay- 

2 Bkz. Muhammed B. Baydur, Ahâid-i islâm (Kitab-ı GüzideJ, Manisa 

Ktb. no: 6886, s. 2 a; İstanbul Arkeoloji Ktb. no: 1498; mukaddime.


gın hakimiyeti dışında, Türkçenin daha durulmamış ve oturmamış olan 

bu karışık yapılı çehresi de, onun benimsenmesine ve eser verilmesine 

engel oluyordu. 

Demek oluyor ki, Yunus Emre'nin hayata gözlerini açtığı devirde, 

Anadolu, dil bakımından yukarıda özetlediğimiz durumda idi. Yazı 

diline bir dereceye kadar girmeğe başlamış olan Oğuzca'nın, kendi 

benliğini bulabilmesi için bir yandan resmî dil olan Arapça ve Farsça'nın 

hâkimiyetine karşı koyması bir yanda da bu geçiş döneminin ikili karışık 

dil yapısından sıyrılması gerekiyordu. Anadolu Türkçesi'nin tarih alanına 

müstakil bir yazı dili olarak çıkabilmesi, bu iki yönlü mücadelesindeki 

başarısına bağlı idi. Denebilir ki, Oğuzca'nın bu dönemdeki mücadelesi 

konuşma dilinden yazı diline atlayarak kendi öz varhğını bulma mücadelesidir. 

Bu mücadelenin yoğun devresi de XIII. yüzyılın ikinci yarısına 

rastlar. Öte yandan XIII. yüzyılda Moğol akını ile Anadolu'ya yeni 

Oğuz boylarının gelmiş olması, burada XI. yüzyıldan beri var olan 

sözlü edebî gelenekleri yeni edebî geleneklerle besleyerek daha da güçlendirmiştir. 

Selçuklu devletinin yıkılmağa yüz tutması ile, Andolu'nun 

millî geleneklerine son derece bağh birtakım Beylikler'e ayrılmış olması, 

bu beyliklerin başlarında bulunan Türkmen beylerinin Arap ve 

Fars kültürlerine yeterince aşina olmamalarına karşı, kendi millî dil 

ve kültürlerine olan yakın bağlılıkları, Oğuzca'nın gelişmesi için gerekli 

tarihî, sosyal ve kültürel ortamı hazırlamış bulunuyordu. Karamanoğlu 

Mehmed Bey'in 1277 yılında Türkçenin benimsenmesi konusunda 

verdiği önemli buyruk, Türk dili tarihinde bir dönüm noktası olmuştur. 

Ancak, şu noktayı da önemle belirtmek isteriz ki, bir memlekette 

tarihî, sosyal ve kültürel gelişmeler için gerekli ortam ne denli hazırlıklı 

olursa olsun, bu ortamda söz konusu gelişmelere öncülük edecek üstün 

yetenekli kişilere ihtiyaç vardır. İşte Yunus Emre böyle bir devirde 

ve böyle bir ortam içinde yetişmiş bulunuyordu. 

Yunus Emre ve Oğuzca 

3. §. Yunus Emre bölgenin ve devrin ihtiyacına Türk dilini kullanmaktaki 

başarısı ve san'at alanındaki dehası ile tercüman olmuştur. 

Bizce Yunus, Oğuzca'ya dayah Anadolu Türkçesi'nin özgür bir yazı 

dili olarak kuruluşunda, yüksek düzeyde bir şair olarak en büyük görevi 

yüklenmiş ve bu görevi yüzyılları aşan üstün bir başarı ile yürütebilmiştir. 

Gerçi, Anadolu Türkçesi'nin kuruluşunda zaman bakımından Yu-

18 ZEYNEP KORKMAZ 

nus'tan biraz daha önceye giren veya onunla çağdaş olan ve eserlerini 

Türkçe yazmış bulunan daha başka edebî şahsiyetler de yok değildir. 

Yunus'un XIII. yüzyılın ikinci yarısına giren çağdaşları arasında 

Ahmed Fakîh'i, Hoca Dehhanî'yi, Şeyyad Hamza'yı ve Sultan 

Yeled'i sayabiliriz. XIV. yüzyılın ikinci yarısına giren çağdaşları 

arasında ise Âşık Paşa, Gülşehrî, Beypazarlı Maazoğlu, Dursun 

Fakîh gibileri önemli birer yer tutarlar. Anadolu Türkçesi'nin kuruluşunda 

elbette Yunus'la çağdaş olan bütün bu kişilerin ve Anadolu'da 

Oğuz Türkleri'nin millî destanlarını dile getiren bugün adlarını bilemediğimiz 

ozanların da büyük emeği geçmiştir. Ancak, bunlarla Yunus 

Emre arasında bir karşılaştırma yapıldığında, Yunus'un dorukta yer 

almak suretiyle birincileri çok gerilerde bıraktığı, ikincilere ise ışık tuttuğu 

görülür. Yunus'un ilk çağdaşlarından olan Ahmed Fakih, 

Hoca Dehhanî, Şeyyad Hamza ve Sultan Yeled'in eserleri gegenellikle 

Anadolu halkını dinî yönden ikaz ve irşâd maksadı ile kaleme 

ahnmış didaktik manzumeler olduğu için, bunlar lirizm ve heyecandan 

yoksun, dil ve san'at değeri bakımından cılız kalmış eserler olmaktan ileri 

geçememişlerdir. Türkçe bunların elinde bir san'at inceliğine ve söyleyiş 

gücüne ulaşamamıştır. Ayrıca, Türkçe bunlar için severek bağlanılan 

her zaman başvurulan bir ifade aracı da olamamıştır. Arapça ve Farsça 

yanında yazı dili olarak küçümsendiği, geliştirme çabası gösterilmediği 

için kullanılışı da başarılı olamamıştır. Yunus'un Türkçesi, Oğuzca'dan 

geçme gramer şekilleri, kelime hazinesi ve dile hakimiyet bakımından 

bunların hiçbiri ile kıyaslanamıyacak bir üstünlük ve olgunluktadır. 

Lirizm onun san'atının olduğu kadar, san'atını kuran dilinin de en belirgin 

niteliğidir. Kendisinin daha genç çağdaşlarından olan Âşık Paşa 

ve Gülşehrî'nin Türkçe'ye bağlılıklarında her halde Yunus'un da 

büyük etkisi olmuştur. 

XIV. yüzyıl Aadolu Beylikleri devri, Oğuzca'nın büyük bir hızla 

yazı diline girmesi, Doğu Türkçesi'ne ait kalıntılardan temizlenmesi, 

telif ve çeviri yüzlerce eserin meydana getirilmesi bakımından çok verimli 

bir dönemdir. Selçuklular dönemindeki Arapça, Farsça tutkunluğuna 

karşı bir reaksiyon, bir uyanma ve konuşma dilinin belirli bir yazı geleneğine 

uyularak yazı diline aktarıldığı dönemdir. Tek cümle ile, doğrudan 

doğruya Oğuzca'ya dayalı yerli ve millî bir yazı dilinin kuruluş 

dönemidir, işte böyle bir dönemin başlatılmasında, Oğuz-Türk men 

beylerinin millî geleneklerine ve kendi bölge dillerine verdikleri önem, 

şairleri ve yazarları korumak bakımından gösterdikleri duyarlık yanında,


Yunus Emre'nin millî dile olan sevgi ve bağlılığının da büyük payı 

vardır. Denebilir ki, konuşma dilinden ve halk şiirinden yazı diline doğru 

uzanan gelişmede, Yunus Emre zirveye yükselmiş en eski öncü durumundadır. 

Onun bu alandaki başarısının sırrı da doğrudan doğruya dil 

ve san'at dehasında toplanmaktadır. Hiç şüphe yok ki: 

Işkun aldı beni benden, bana seni gerek seni 

Ben yanaram düni güni bana seni gerek seni, 

Ne varlığa sevinürem ne yokluğa yerinürem 

Işkufiıla avunuram bana seni gerek seni, 

Işkun âşıklar öldürür, ışk denizine taldurur 

Tecellîyile toldurur bana seni gerek seni, 

Işkun şarabından içeni mecnun olup taga düşem 

Sensin dün ü gün endişem bana seni gerek seni, 

Sufîlere sohbet gerek ahîlere ahret gerek 

Mecnunlara Leylî gerek bana seni gerek seni 3 

diyebilen Yunus'un elinde, Anadolu Türkçesi yüksek bir fikir ve edebî 

deyiş gücü kazanmış bulunmaktadır. 

Satırlarımızı bitirmeden Yunus Emre bakımından önemli olan 

bir noktaya daha dokunmak istiyoruz: Üzülerek belirtelim ki, Şimdiye 

kadar Yunus Emre Divam'nın, XIII. yüzyılın dil yapısının ayrıntılarına 

ve filolojik tahlillere dayanan bilimsel bir yayını yapılamadığı gibi, 

Yunus'un dil ve üslûbu üzerinde de ciddî bir inceleme yapılmış değildir. 

Oysa, her şair kendi ruh dünyasında biçimlenen ince duygulardan, derin 

düşüncelerden ve engin hayallerden örülmüş iç muhtevayı ancak kelimelerden 

kurulu mısralarla bir dış yapı, bir eser haline getirdiği için, şairin 

yaptığının aksine bir yol izlenerek, dil ve üslûp incelemesi yöntemi ile ondaki 

edebî değerleri daha elle tutulur ölçülerle ortaya koyma olanağı vardır. 

Böyle bir değerlendirme yolu, Yunus'un yalnız sanatçı kişiliğini daha 

belirgin bir şekilde ortaya koymakla kalmıyacak, aynı zamanda onun 

şiirlerinin kendisine ait olmayan sonraki Yunus'ların şiirlerinden ayıklanmasında 

da yardımcı olacaktır. Böyle bir çalışma, kanımızca Türk dili 

ile uğraşanların bugün için Yunus Emre'ye yapabilecekleri en büyük 

hizmet olacaktır. 

3 Yunus Emre, Risalat-un-Nushiyye ve Divan, Eskişehir Turizm ve Tanıtma Derneği 

yayını, 1965, s. 145.

XIV. YÜZYILDA YAZILMIŞ DEĞERLİ BİR TIP ESERİ 

EDVÎYE-Î MÜFREDE 

MUSTAFA CANPOLAT 

Türk tıp tarihi üzerine bugüne kadar yapdan araştırmaların yetersizliği 

acı bir gerçektir. En eski tıp metinlerimizden başlayarak ülkemizde tıp büiminin 

geçirdiği evreler, batıdan ve Arap bilginlerinden neler alındığı, bunlara 

neler eklendiği, halk hekimliği ile tarihî tıp bilimi arasındaki ilişkiler, henüz 

bu konu üzerinde ciddiyetle ve bilgiyle çalışacak tıp tarihçilerini beklemektedir*. 

Bu konuda tıp tarihçileri kadar filologları da bekleyen bir görev vardır: 

En eski eserlerden başlayarak Türk tıp tarihi metinlerini yayınlamak, bu 

metinlerdeki kelime hazinesini ve dü özelliklerini araştırarak tıp tarihi araştırıcılarına 

yardımcı olmak. 

Bu makalemizde, Osmanlı alanında yazılan ve bugüne kadar en eski Türkçe 

tıp metni olarak bilinen Edviye-i Müfrede üzerinde duracağız. 

EDVÎYE-Î MÜFREDE'NÎN XIV. YÜZYIL 

TIP ESERLERİ ARASINDAKİ YERİ 

xıv. yüzydda Osmanlı Türklerinde tıp biliminin büyük bir gelişme gösterdiği 

bilinmektedir. Bir yandan doğulu bilginlerin eserleri Türkçeye çevrilirken 

bir yandan da yarı telif yarı toplama saydabilecek eserlerin yazddığı görülmektedir. 

Bildiğimiz ilk çeviri eser Müfredât-ı İbn Baytar Tercümesi (İst. 

Üni. Kitaplığı T. 1204)dir. Çevireni bilinmeyen bu eser, Aydınoğullarından 

Umur Bey'in (1340-1348) emriyle, xnı. yüzyılın ünlü botanik bilgini İbnü'l- 

Baytar'ın Kitdbu'l-câmi c fVl-edviyetVl-müfrede adlı eserinden kısaltdarak Türkçeye 

çevrilmiştir**. 

•Burada, tıp tarihi alanında bugüne kadar değerli eserler vermiş olan Dr. Osman Şevki 

Uludağ, Dr. A. Adnan Adıvar, Dr. Rusçuklu Hakkı Uzel, Prof. Dr. Feridun Nazif Uzluk, Ord. 

Prof. Dr. Süheyl Ünver ve Prof. Dr. Bedi N. Şehsuvaroğlu'nun çalışmalarım anmadan geçemiye- 

ceğiz. 

** A. Adnan Adıvar: Osmanlı Türklerinde İlim (II. baskı) İst. 1970, s. 13.

22 


Müfredat-ı Ibn Baytar TerümesVnden sonra Türkçe olarak kaleme alınan 

ve tarihi bilinen ilk eser tshak bin Murâd'm Edviye-i Mü/rede'sidir. Eserin 

adı gördüğümüz bütün nüshalarda farklı şekillerde gösterilmiştir. Nüshalar 

üzerinde bilgi verirken bu konu üzerinde duracağız. A. Adnan Adıvar, eseri 

Havass-ül-edviye diye adlandırmakta ve şu bilgiyi vermektedir: "Osmanlı 

Türkleri tarafından yazılan ilk tıp eserinin Havass-iil-edviye adiyle İshak bin 

Murad adında biri tarafından derlendiğini sanıyoruz (bkz. Fatih Millet Kütüphanesi 

Tıp No. 109; Paris Bibi. Nat. Man. Turcs A.F. 170). Bu kitap 792 

(1387) (?) yılında "C.erede kalesinin katında ve Erkot dağında cem''' olunmuştur. 

Eserde bir takım ilâçların etkileri kısaca ve bayağı bir yoldan anlatılmaktadır. 

Bilgilerinin büyük bir kısmının Zeyneddin bin Ismail-ül-CürcanVnin eseri 

olan Zahire-i HarezmşahVden ve bir de Ibn Sina'nın Kanunundan alınmış 

olduğu görülür. En çok rastlanan hastalıkların tedavisinden de kısaca bahseden 

bu yazara dair bildiğimiz bir şey yoktur."* 

Yine xıv. yüzydda kaleme alınan tıp eserlerimizden biri de KâmilÜ'şşıraö 

c a'dır. (Bursa, Hüseyin Çelebi Kitaplığı, Tıp No. 2). Yine Adnan Adıvar'ın 

verdiği bilgiye göre** bu eser 384 (994) yılında ölen Ali bin Abbas bin El- 

Mecusî'nin Kâmil-üs-sınâat-üt-tıbbiye (yahut Kitab-ül Meliki) adlı eserinin 

sağlık bilgisi ve hastalıkların tedavisi üzerine olan ikinci kısmının üçüncü 

makalesinin 34. bölümüyle dördüncü makalesinin ülserler, çiçek ve kızamığa 

dair 5. bölümünün bir kısmını içine almaktadır. Eserde yazılış tarihi yoktur. 

Yakıf kaydından 857 (1453) yılında Timurtaş Oğlu Umur Bey tarafından vakfedildiği 

anlaşılmaktadır. Adıvar, bu vakıf kaydına ve eserin Türkçesinin 

üslûp ve imlâ bakımından daha eski bir zamana benzemesine göre, tercümenin 

XIV. yüzyılda yapılmış olduğunu kabul etmekte ve "Şu halde bu eser de 

yukarıda söylediğimiz Havass-ül-edviye kadar eski, belki ondan daha önce Türkçe 

yazılmış bir tıp kitabı olacaktır." demektedir. 

Muharrem Ergin ise: "Nüshamızda Temürtaş Oğlu Umur Beycin, (857) 

tarihini taşıyan vakıf kaydı vardır. Fakat bu tercümenin dili, nüshanın imlâsı, 

kâğıdı, yazısı açıkça gösteriyor ki, eser çok daha eskidir. 14. asırdan evvele ait 

olduğuna muhakkak nazarı ile bakılabilir." demektedir."*** 

* Aynı eser, s. 16. 

** Adnan Adıvar, sözü geçen eserde kütüphane yeri olarak "Bursa Ulucami Kitaplığı 2" 

vermekte ise de, Muharrem Ergin bu yanlışı düzeltmektedir. M. Ergin: Bursa Kitaplıklarındaki 

Türkçe Yazmalar arasında, TDED, C.IV,.S. 1-2, s. 123. 

»*• Aynı makale, s. 123.

EDVIYE-I MÜFEDE 23 

XIV. yüzyılda yetişmiş büyük bir tıp bilgini de Hacı Paşa adı ile bilinen 

Celâlüddin Hızır'dır. Hacı Paşa, Arapça olarak yazdığı eserleri dışında Kitâbiı's-sa'âde 

vel-ikbâl calci erba ca ahval adlı Arapça eserini kısaltarak Müntahab-ı 

Şifâ adı ile Türkçeye çevirmiştir. Yine bu eserin Teshilü'ş-şifâ adı ile 

yapdmış biraz farklı bir çevirisi daha vardır. 

Müntahab-ı Şifa'nın Edvlye-i Müfrede ile birlikte istinsah edilerek tek bir 

kitap gibi kullanddığı görülmektedir. Bu yüzden eserin Malatya ve Bursa 

nüshalarında ilk kütüphane kayıtları yanlıştır. Muharrem Ergin de sözü 

geçen makalesinde bu karışıklık yüzünden, her iki eserin de İshak bin Murâd'a 

ait olduğunu sanmıştır *. Kütüphane kaydında ise tek kitap olduğu sandarak 

Müntahab-ı Şifâ adı ile gösterilmiştir. 

EDVİYE-İ MÜFREDE'NİN NÜSHALARI 

1. Malatya nüshası (Malatya Genel Kütüphanesi 1196-1) Yazmanın ilk 

77 varağında Edviye-i Müfrede, daha sonraki 188 varağında Müntahab-ı 

Şifâ vardır. Her iki eser de aynı kalemden çıkmıştır ve müstensihi Muhammed 

al-Zencerı'dir. istinsah tarihi 954 (1547)dir. Harekeli nesih kullandmıştır. 

Bu nüshada kitap ismi metin dışında ve sonradan yazddığı belli olan "kitâb-ı 

müntahab-ı Şifâ ve kütübün ââr min mu t teberânı't-tıb" şeklinde gösterilmiştir. 

2. Bursa nüshası (Haraççıoğlu Kitaplığı No. 1134). Bu nüshada da Edviye-i 

Müfrede, Müntahab-ı Şifâ ile birlikte bulunmaktadır. Edviye-i Müfrede 

ilk 55 varak içersindedir. Bundan sonraki 136 varak içersinde de Müntahab-ı 

Şifa vardır. İstinsah tarihi 1083 (1672) dir. Kütüphane kayıtlarına her iki eser 

bir tek isim altında Müntehab-ı Şifâ, müellif adı ise İshak bin Murâd olarak 

geçmiştir. Bu nüshayı gören İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi öğretim üyesi 

Dr. Bedi N. Şehsuvaroğlu da "Anadolu'da Türkçeleşme Cereyanları ve Türkçe 

ilk tıp yazmaların daki terimler" başlıklı bildirisinin dip notlarında ** soru 

işareti ile kütüphane kayıtlarındaki hatayı tekrarlamıştır. 

3. Topkapı nüshası (Topkapı Kitaphğı, Revan kısmı No. 1693). Bu numarada 

kayıtlı bulunan Takvîmü'l-Büldân adlı eserin arkasına eklenmiş 

eksik bir nüshadır. 85b-112 a arasında baştan kavun maddesine kadar (Malatya 

nüshasında 32b'ye kadar) olan bölümü içine almaktadır. Edviye-i Müfrede 

kitaplık kayıtlarına da geçmemiştir. Nüsha oldukça yenidir. Yazısmdan, 

* Aynı makale s. 117. 

** VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1957, Ankara, 1960, s. 25-35.

24 


kâğıdından XIX. yüzyılda istinsah edildiği anlaşılmaktadır. Eserin dili de 

Malatya ve Bursa nüshalarına göre oldukça değişiktir. Bir takım eklemeler, 

çıkarmalar, yanlış anlamalar dikkati çekmektedir. Birçok eski kelimeler 

XIX. yüzyıl Osmanlıcasına çevrilmiştir. 

4. Ali Emiri nüshası (Millet Kütüphanesi Tıp Yazmaları No: 109). 

XIX. yüzyılda güzel bir harekesiz rık'a ile yazılmıştır. 77 varak tutmaktadır. 

Her sahifede 17 satır vardır. Kütüphane kayıtlarına eser Kitab-ı Edviye-i 

Müfrede adiyle geçmiştir. A. Adnan Adıvar'ın gördüğü bu nüshadır. Eser 

üzerinde kurşun kalemle yazılmış olan HavassüH-edviye adı da Adıvar tarafından 

eklenmiş olacaktır. Yeni bir nüsha olmasına karşılık Malatya nüshasına 

en çok uyan ve ondaki bazı yanlışların düzeltilmesinde yardımcı olabilen bu 

nüshadır. 

5. Paris nüshası (Bibliotheque Nationale A. F. 170). Bu nüsha da Müntahab-ı 

Şifâ ile birlikte bulunmaktadır. 260 varak tutan yazmanın la-188a 

varakları arasmda Müntahab-ı Şifâ bulunmakta 188b'den itibaren Edviye-i 

Müfrede başlamakşadır. Bu nüshada eser ismi yoktur. İstinsah tarihi Müntahab-ı 

Şifâ'da 16 zi'l-ka'de 900 (8 ağustos 1495) olarak gösterilmiştir. Henüz 

bu nüshayı görmek imkânını bulamadığımız için Blochet katalogundaki bilgileri 

vermekle yetiniyoruz *. 

6. Gotha nüshası. Pertsch katalogunda ** tanıtılan bu nüshanın ismi 

"Müntahab-ı Şifa" olarak verilmektedir. Ancak ilk ve son sayfalan sonradan 

eklenen notlarla dolu olduğu bildirilen bu nüshada eser adının metin içersinde 

mi geçtiği, yoksa bu notlar arasında mı bulunduğu belirtilmemiştir. Büyük 

bir ihtimalle aynı yüzyılda yazdmış olan Hacı Paşa'nın Müntahab-ı Şifâ'sı 

ile karıştırılarak sonradan bu ad verilmiştir. Eserin nüshaları genellikle 

Müntahab-ı Şifâ ile birlikte bulunduğu için sonradan ayrılması ile üzerindeki 

isim öylece kalmış da olabilir. 

Bu nüshanın yazılış tarihi olarak 790 (1388) verilmektedir ki bu da yanlış 

olsa gerektir. Belki de tarih kısmındaki bir okuma güçlüğü bu yanlışın ortaya 

çıkmasına sebep olmuştur. Öteki nüshaların hepsinde de yazılış tarihi 792 

(1389-90) olarak metin içersinde verilmiştir. Eserin katalogda kısaca anlatılan 

kapsamından Edviye-i Müfrede'den başka bir metin olamıyacağı kesin 

* E. Blochet: Catalogue des Manuscrits Turcs, Paris 1932, T.I, p. 70. 

** Dr. Wilhelm Pertsch: Die Orientalischen Handscriften der herzogliehen Bibliothek zu 

Gotha, zvveiter Teil: Die türkisehen Handschriften, Wien 1864, s.99, no. 113.

EDVIYE-I MÜFREDE 25 

olarak anlaşılmaktadır. Nüsha tavsifinde istinsah tarihi de gösterilmemiştir. 

Henüz görmek olanağını bulamadığımız bu nüsha hakkında şimdilik daha fazla 

bilgi veremiyeceğiz. 

EDVİYE-İ MÜFREDE'NÎN ADI 

Yukarıdaki açıklamalardan anlaşdacağı üzere elimizde bulunan nüshaların 

hiçbirinde eser adı açık olarak bulunmamaktadır. Kütüphane kayıt - 

rına ise ya birlikte bulunduğu Müntahab-ı Şifâ adı ile ya da sonradan takdan 

ve metin içersinde bulunmayan adlarla geçmiştir. Tanıklariyle Tarama Sözlüğü 

için Topkapı nüshası Hüsamettin Yazar tarafından taranmıştır. Burada 

eser adn Edviye-i Müfrede olarak alınmıştır. Muharrem Ergin de nüsha tanıtmasıda 

eserin admı Edviye-i Müfrede olarak kabul etmiştir. Esere bu adın 

verilmesine sebep, giriş bölümündeki şu sözlerdir: "Amma ba cdu müsevvid-i 

beydi ve ahkar-ı Hbâd İshak bin Murâd aşlahd'llâhu şânehu diledi ki bu illerde 

bulunur ve dahi Türkl dilinde adı bilinür Edviye-i miifrede-i cem edüp bu beyaz 

içinde sevâda getüre."''' 

Yazar adının hemen yanında ve eser adının zikredilmesi beklenen yerde 

bulunan bu kelimeleri hiç olmazsa şimdilik eserin adı olarak kabul etmek en 

doğru hareket tarzı olacaktır. Eserin konusu incelendiğinde en uygun ismin de 

bu olacağı görülecektir. 

ESERİN KONUSU YE KAPSAMI 

Edviye-i Müfrede'yi başhca dört bölümde incelemek mümkündür. 

Gerçi eserin girişinde müellif her ne kadar iki kısım olduğunu söylemekte ise de, 

sözü geçen ikinci bölümden sonra Zeyneddin bin Ismailü'l-Cürcani'nin eseri 

olan Zahîre-i Hârezmşâhl'den ve İbn Sina'dan naklen verilen makaleler esere 

eklenmiştir. Metnin sonuna eklenen Arapça-Farsça-Türkçe terimler sözlüğü 

ise IV. bölüm olarak kabul edilebilir. 

Adnan Adıvar'ın: "Bilgilerinin büyük kısmının Zeyneddin bin İsmailül-Cürcanî'nin 

eseri olan Zahire-i Harezmşahi'den ve bir de İbn Sina'nın 

Kanun'undan alınmış olduğu görülüyor." şeklindeki hükmü, esere sonradan 

eklenmiş olması mümkün olan 3. bölümdeki makaleler dolayısiyle olsa gerektir. 

Eserin gerçek kaynakları ise daha derin araştırmaları gerektirmektedir. 

Şurasını da belirtmek gerekir ki, gerçek bir bilim anlayışı taşıyan İshak 

bin Murâd, zaman zaman faydalandığı kaynakları belirtmekten kaçınmamış-

26 MUSTAFA CANPOLAT 

tır: "Muhammed bin Zekeriyâ eydür" (7b), "işbu nakil Zikorizos-ı hakim 

naklidür" (18a), "Bu bâb Zahire-i Hârezmşâhî'den nakl olunmuştur" (62a), 

«0)1 V-J L- Je- Jİ a~JoJ\ ^JÜI ^ j,» (64b), "Müşelleşe-i Yü- 

sufiyye ki Ebü Yusuf rahmetu'l-lahi 'aleyhi kendüyiçün düzer ve içermiş" 

(66b), «öljJ-l JL* Jp oLJVI Jvai ^JLI îL* J» (66b). 

Aşağıdaki örnek, eserin bir tek kitaptan çevrilmeyip, bir derleme toplama 

ve yeniden değerlendirme olduğunu göstermektedir: "Ba czı kitâblarda hamlr 

yerine sığır yağı deyüpdürler, ba ciısında bal demişler, üçi dahi aşşılıdur, fâyide 

eder." (18a) 

Yine 23b'de söğüt maddesinde verilen bilgiler İshak bin Murâd'ın kendi 

buluşu olarak gösterilmektedir ki, onun tıbba yenilik getiren bir bilgin olduğunu 

göstermesi bakımından büyük bir önem taşımaktadır. Ayrıca böyle bir 

buluştan söz ederken kullandığı alçak gönüllü üslûp da dikkati çekicidir: 

"Ve dahi kerrat ile tecribe olınmışdur ve bu nesne tıbdan taşradur, kaçan bir 

kişinün endamında baş çıksa ve çıfcduğı yerüfi eti yense afia carabça "ekile" 

derler ve pârsice "hüre" derler ve türkçe "kesme" ve "göyündürme" derler. Bir 

niceler anı tizkereyile keserler arıdur (Zor), bir niceler demür dağlamağuyile 

dağlarlar. Amma anda kesilmedük ve göyünmedük bir habbe denlü nesne kalsa 

gerii endama yayılur. İkiledin kesmelü ve göyündürmelü olur. Amma bu deva 

bu zaHfden yadigâr olsun, kaçan ol rene bir gevde(de) belürse ve ol çıban yeri 

kararsa biraz hamlr fetil gibi eyleyeler, andan halka gibi edüp ol çıban üzerine 

koyalar, ol çıban halka içinde kala; andan bir aç kişi ol çıban üzerine tüküre ve 

ol halkanun içine söğüt külin tolduralar. Şöyle ki söğüt çıbuğınun kabvn soyalar, 

bir arıca yerde koyalar, ol çıbuğı yakalar ki ayruk nesne karışmaya; andan ol 

küli bir arıca bezden geçüreler, dahi ol çıban üzerine ol küli dökeler, ol şayru 

eti yeye, nesne komaya, sağ et esen kala, tekrârıyla hoş ola. Kesmekden, göyündürmekden 

kumla." 

I. Bölümde (la-46b) alfabetik sıra ile tek başına ilâç olarak kullandabilecek 

bitkiler, yiyecekler, içecekler, başka maddeler bir sözlük düzeni içersinde 

verilerek, kısaca bunların özelliklerinden ve hangi hastalıklara iyi geldiklerinden, 

zararlarından ve bu zararların giderilmesinden söz edilmektedir.* 

* Eserin girişinde "evvel kısım bu otları zikr eyler" denilmektedir. Buradaki ol •ilâç, deva' 

kelimesi, metnimiz hakkında bilgi veren bir takım kaynaklarda bugünkü anlamı ile alındığından 

sadece otlardan söz ettiği sanılmaştır.


Burada sırası ile aşağıdaki maddeler bulunmaktadır: ebem gömeci, dilkü 

üzümi *, it boncuğı, etler (at eti, balık eti, bednus, tavuk eti, serçe, dilkü eti, 

sırtlan, ayu, çil eti, şığır eti, oğlak eti, koyun eti, keçi eti, deve eti, gügercin 

eti, geyik eti), etmek (arı tahıldan, hamîrsüz etmek, katâyif, beksimâd, 

arpa etmeği, pirinç etmeği, taru etmeği), odun otı, arpa, erük, amrüd, yüzerlik*, 

üzüm, ısfmâfy, ısırgan dikeni, eşek turpı, uşnan, ağaç kavunı, oğlan aşı, 

ağu ağacı, eftlmün, eğir, ekren, aluç, ılğun, ılğun yemişi, alma tatlusı, ydan boncuğı*, 

iğde, iklilü'l-melik, encîr, anlsün, eyit, ayran, ayva, pâpâdye, bâdem, 

badıncan, bal, badrık, pirinç, biryân, besbâse, besfâyic, buğday, bakam, beg 

börki, bögrülce, böğürtlen, belâdır, belâdı kemmün, baldırı kara, balasan, 

benefşe, peynir, büre, büre-i ermeni, püy, tebâşir, tohmegân, turp, tarhun, 

teke sakalı, temür hindi, tut, tütiyâ, şırmün, çörek otı, çoğan, çakır dikeni, 

çiğdem, çögündür, çınâr, cevz-i büyâ, hınâ, hardal, hurma, haşhâş, hatmf, 

hıyâr şenber, {uyar, dâr-ı fulful, dârçinl, dobalak, dudak otı, destenbüy, 

deniz köpügi, dilkü taşağı, demür dikeni, duz, zefni, râzyâne, râsuht, rişte, 

zâc, zerdâlü, zernîlj, za c ferân, zift, zencebil, zeyt, zeytün, südler (at süti, eşek 

südi, deve südi, sığır südi, c avrat südi, koyun südi, keçi südi), südlügen, süci, sirke, 

sarımsak, sarmaşık, şoğan, şakız, söğüt, sinirlice ot, sögülme, su kerdemesi 

süsen, simsim, şam sakızı, şeftâlü, şekâkul, şeker, şalgam, şenhıyâr, şırüğan, 

şabun, şabır, şaru boya, şığır dili, şığır kuyruğı, sandal, zaymurân, taru, tirfil, 

tatranbü, tornalan, zayyân, c akır karha, c uşfûr, c anber, c üd, ğârikün, ferfiyün, 

fıstık, fulful, fınduk, kabak, katır kuyruğı, kadın tuzluğı, karbüz, kurut, 

koruk, kuru üzüm, kuzğun otı, kızıl iğde, kasnı, katran, kamış, kuduz 

taşağı, kanbil, kavak, kavun, kâsnı, kebâbe, kebere, kepek, kerâviyâ, kesîrâ, 

küjen, kerefes, kerdeme, kestene, kişniç, keşür, gil-i ermeni, gil-i bemhür. 

gül, kelem, kemmün, kendenâ, kene toûmı, gündür, kenevür, kâşim, köknâr, 

kehrübâ, güyegü otı, kündüs, kübbâd, mârül, mazü, mercân bedeli, mâş, 

mahmüde, mercümek, müşg, müm, mersin, nârenc, nâr, nebât, nohud, nişeste, 

nuşâdır, na c nâ c , neft, nilüfer, vesligün, venbel otı, helyün, hindistân 

kozı, yağ, yâlikl eyreltü, yağ (arslan yağı, eşek yağı, balık yağı, dilkü yağı, 

sığır yağı, tonuz yağı, kaz ve ördek yağı) yaban hıyân, yonca, yumurda, 

yund dişi, yantak, yosun, yoğurt. 

Birinci bölümün sonunda sırası ile hastalıklar ahnmakta ve bunlara verilecek 

devalar yanlarında zikredilmektedir (43a-46b). Birinci bölümün hastahk 

* Bu maddelerin alfabetik sıraya uymamalarının sebebi, müstensih tarafından değiştiril- 

miş olmalarıdır. Doğru şekilleri: dilkü üzümi = it üzümi, yüzerlik — üzerlik, yılan boncuğı 

= ilan boncuğı olmalıdır.

28 


adlarına göre dizini olmaktadır. Burada da aşağıdaki maddeler yer almıştır: 

baş ağrısına, şovuktan olana, tulun ağrısına, kulak ağrısına, göz ağrısına, 

kulak dibinde olan şişe, ru'âficüna, ağız ağrısına, ağız kokuşma, diş ağrısına, 

boğaz ağrısma, boğazdan kan geldügine, öksürüğe, domağıya, yürek ditremesine, 

zâtü'l-cenbi rencine, talak ağrısına, fâlic ve lakve ve bunlara benzer nesnelere, 

kulınca, istiskâya, şarulık rencine, nemle ve humre ve âteş pâresi ve 

buna benzer nesnelere, ziyânlu cânever sokduğma, ağulu nesneler yeyene, nazleyiçün, 

uyuza gicige, kan geldügine, kanndağı kurtları kıran nesneler, karııı 

geçürür nesneler, karın bağlar nesneler, karında issi Rıhları sürer, karından 

sovuk, hdtları sürer, bevâsir rencine, od göynügine, issi şişlere yaku, şovuk 

şişlere, şusalık getüren neşeler, şusalık gideren nesneler, ta'âm arzüsm getüren, 

cimâ c arzüsın getüren, cimâ c arzüsm gideren ve erlik şuyın kurudan, eger bir 

kişi dilese ki düşi azmaya, sidük ve hayz sürer nesneler, yel eyleyen nesneler, 

yel sürüci nesneler, issi sıtmalara yarayan nesneler, şovuk sıtmaya yarayan 

nesneler, içegüden kan ki boğazdan gele, bögrekde kavukda su yolında taş 

bitene, hanâzir başma yarayan otlar, bel ağrısına yarayan otlar, kusmak 

tururan nesneler, nazleye ve diş ağrısma yarayan otlar, zahir içün, ekile rencciyiçün. 

II. Bölüm (46b-62a), "İkinci kısım ki müştemildür tıbbun 'ameliyesine 

ki mu^taşardur mu'âleceden" başhğını taşımaktadır. Bu bölümde hastalıkların 

sebebi, teşhisi ve tedavi yollan anlatılmaktadır. Çeşitli hastalıkları 

gruplandıran dört makaleyi içine almaktadır: Makâle-i evvel şüdâ c 

ve şakıka ve devâr mu c âlecesin ve sebebin ve 'alâmetin bildürür". 

Birinci makalede şu hastalıklar hakkında bilgi vardır: baş ağnsı, sersâm 

'illeti, uykusuzlık 'illeti, katı uyımak, sekte, teşennüc 'illeti, "ikinci makale 

şol 'illetleri beyân eder ki adamun yukaruğı yansında ola, her 'uzvında ferden 

mahşfış ola." başlıklı ikinci makalede şu hastalıklar yer almaktadır: nâzle, 

tanin, ru'âf, dil ağnsı, boğaz ağrısı, veremü'r-riye, karhatu'r-riye, eş-şûşa, 

zıyku'n-nefes, hafakan, nefeşü'd-dem, ğaşl, mağaz ya'nî bağarsuklarda sancu 

olmak, fuvâk, göbek borusı heyza, zahir, kulunç, bağır ağrısı, istiskâ, talak 

ağrısı, yarakan. "Üçünci makâle şol hastalıkları bildürür ki kişinün aşağı 

yansında olur" başlıklı üçüncü makalede şu hastalıklar yer almaktadır: 

bögrek ağrısı, emrâzu'l-meşâne, emrâzu'l-mak'ad, hurücu'l-mâi min el-kazîbi, 

ifrâtu't-tamşi ve za'fu'l-bâhi, nıkris ve vecî'a'l-mefâşil ve 'ırku'n-nisâ. 

"Dördünci makale tenün taşında olan 'illetleri ve ısıtmalan beyân 

eder" başlıklı dördüncü makalede şu hastalıklar yer almaktadır: sa'fe ve 

cüzâm, behek, hikke ve cereb (uyuz ve gicik), haşbe ve cüderî (çiçek çıkarmak), 

şişler, seretân ve ânâzır.


III. Bölüm (62a-74a). Bu dört makaleden sonra "nabız bilmek" başlıkh 

küçük bir parça, sonra da "bâb" başlığını taşıyan yeni bir bölüm gelmektedir. 

"Bu bâb Zahlre-i Hârezmşâhî'den nakl olunmuştur. Pirlerün mizacın beyân 

eder" diye başlayan bu bölümde ihtiyarbk, insanı çabuk ihtiyarlanan sebepler, 

her zaman sağlıklı yaşamak için uyulması gereken kurallar anlatdmaktadır. 

Daha sonra

30 


Edviye-i Müfrede'nin kelime hazinesi oldukça zengindir. Birinci ve ikinci 

bölüm için verdiğimiz listelerden de anlaşılacağı üzere pek çok bitki, hayvan, 

yiyecek, hastalık ve insan vücudu ile ilgili kelimeler, terimler bulunmaktadır. 

Ayrıca madde başı olan birçok kelimelerin yanında, kullananlarca, terimin 

yaşamakta olan, ya da o bölgede bilinen karşılığı yazılmıştır ki, dil araştırmaları 

bakımından son derece faydalı olacaktır: besfâyic = yaz kış göğcesi, 

tohmegân = semiz ot, destenbüy = şemme, demür dikeni = dadaş, zift = 

kara sakız, sögülme=kebap, su kerdemesi = cücer, şabır = şarı ezdi, 

sedef = makdenüs, şaru boya = zerde cev, tornalan = göbek, c uşfür = 

diş budak, kuzğun otı = karga kozı, küjen = kızılcık, kerefes = fena 

kokar, kerdeme = şu teresi, kendenâ = pırasa ot, gündür = beyaz günlük, 

kenevür = kendir v.b. 

Şimdilik, Edviye-i Müfrede'nin tenkidli basımını ve tam bir sözlüğünü 

hazırlamayı daha sonraya bırakarak, eserin kapsamı konusunda okurlara 

daha iyi bilgi vereceğini umduğumuz metin parçalarını (Malatya nüshasma 

göre) ve özellikle dil çalışmaları bakımından büyük bir önem taşıyan IV. 

bölümün tamamını vermekle yetineceğiz. 

METİN 

I 

(lb) El-hamdü li'Uâhi hamden mütevâliyen ol hamîd ü mecîd çalaba ki 

ögmeklik anundur ve şükren mütevâliyen ol ğafür u şekür Tanrıya ki şükürlenmek 

ana yaraşur. Hâlik-ı halk ve râzik-ı 'ibâddur. Kullarını yaratdı ve dürlü 

ni c metlerle besler. c Alımdür c ilmini bildürür ki L»-*»^ I ç i T ^llp j 

ve haklmdür hikmetini ögredür ki "C^LsJjl "l>C*lâJ l CJ j Rence 

şifâ ve derde devâ ol verür ki ve tuhaf-ı tahiyyât ve dürüd u şalavât ol mürseller 

serveri peyğâmberler hâtemi Muhammed Muştafâya şalavâtu'llâhi ve selâmuhu 

c aleyhi ve c alâ âlihi ecma c îne. Ammâ ba c du müsewid-i beyâz ve ahkar-ı 

c ibâd İshak bin Murâd aşlaha'llâhu şânehu diledi ki bu ellerde buhnur ve dahi 

Türk! dilinde adı bilinür Edviye-i Müfrede'i cem 1 edüp bu beyâz içinde 

sevâda getüre; mizâcından, hâşiyetinden ve menfa c atinden ve mazarratından 

ve ışlâh-ı zararından Türki dilinçe şerh eyleye. Bes hurüf üzerine Gerede 

(2a) kal'asınun katında Arkut tağında Peyğâmber hicreti târîhinün yedi 

yüz toksan iki yılında cem c olındı. Ve bu risale iki kısımdur: evvel kısım bu 

otları zikr eyler, ikinci kısımda biraz muhtasar ve müfîd 'ameliyesinden zikr 

eyledük, tâ ki bu risâle kâmil ola ve bi'llâhi'l-'işmeti ve't-tevflk.

L EDVIYE-I MÜFREDE 31 

EBEM GÖMECÎ dedikleri ot ki fârslee adı horperestdür ve penlrekdür 

ve 'arabça ana hubâzı derler ve Şâmda ol bostânıdür, ekerler, anda ana mulühiyâ 

derler, andan aş eylerler ve Şâm kavmi ana rağbet ederler, yerler, ol ebem 

gömecinden bir dürlüdiir ve dükeli bir cinsidür. Mizâc şovukdur, biraz telyın 

vardur. Yağ ile bâdemile bişürücek yeyicek eski öksürüğe müfiddür ve ma'de'i 

arıdur. Mu c tedil hazmı var. Nemle ve humre rencige şifâdur. Yaprağmı dögüp 

zeyt yağma karıcak od göynügine yaku ederlerse fâyide eder ve eger anı kaynadup 

şuym dahi butül ederlerse yarar. Ve eger biregünün diş eti yense ve 

ağzı koksa yaprağından bir kaç kez çiynese tükürse etin bitürür ve kokusın 

giderür, ve eger tokalını sarımsağile dögüp nemle üzerine dürterlerse, kurudur, 

ve eger kimse ziyânlu otlar yemiş olursa dibini yaprağıyla kaynadalar yeyeler 

ziyanın men c eder, ve eger ağulu nesneler dahi yemiş olursa fı'l-hâl kuşdurur 

giderür, ve yaprağmı zeyt yağıyla ovup merhem bigi eylerlerse aru sokmış 

yere vursalar ağusın çeker zahmetin giderür. 

(2b) DÎLKÜ ÜZÜMİ ki pârsîce adı engür-i rübâh ve c arabça c anebü'ş-şu c - 

lebdür, şovukdur kurudur ve ol iki dürlüdür: biri muhaddirdür bengi eder ve 

birisi kattâldur öldürür. Ol ki bengi eder uyku getürür, on dâneden artuk 

yerlerse ziyan eder ve şuyından içseler ya bir kaç kez gargara eyleseler boğaz 

ağrısın giderür ve eger kasnı şuym ve râziyâne şuym katup İçseler boğaz 

ağrısın giderür ve ziyanın men c eder, ve eger anı kaynadalar, kefin alalar, 

yigirmi direm şuyından içeler istiskâyı giderür ve ol kişiye ki ma'desinde şiş 

vardur, Içüreler, menfa c ati vardur. Ve ol ki öldüricidür, anı yemeyeler, anı 

yakulara hare edeler. Issiden olmış şişlere anı isfidâcile, gül yağıyla karışduralar, 

üzerine vuralar, şişini gidere ve eger andan kimse yemiş olursa, ki 

ziyan eyleye, ıslâhı kusmağile yoğurt yemegile ve anlsün ve bâdem yağı ve 

semüz tavuk şörvâsın içmegile ola. 

ÎT BONCUGl ki ana pârsice sib!d-i mühre ve c arabçâ vada c derler, 

şovukdur kurudur. Kaçan c avrat toğurmasa anı göyündüreler, 'avrat tütününe 

otura, tîzcek toğura. Kasuk ağrısma dahi kefâretdür, dutda işlemeye, 

eger dögeler, sirkeyle içeler, talak ağrısın giderür. Ve eger anı dögüp od 

göynügine yaku ederlerse hoş ola, ve eger anı göyündüreler bezden geçiireler, 

göze sürme çekeler, çöngelmiş gözlere cilâ verür; ve bevâsîr olana ve içinden 

kan gidene yavlak eyüdür. 

(3a) ETLER. Resül şallâ'llâhu 'aleyhi ve sellem buyurur ki etlerün 

eyisi oldur ki sünüge ulaşık ola. AT ETİ issidür, andan koyu kan hâşd olur, 

kalan etlerden tiz siner; ammâ az yeyeler ki ma c dede ağır gelür ve ol sevdâ 

tevellüd eyler. OĞLAK ETİ mu c tedildür, da^ı tiz siner, kuzı etine yakmdur.

32 


Semiz kişilere koyun kuzı etinden yegrekdür. BALIK ETÎ tazesi şovukdur 

terdür, âvâzı şâfî eder, yumşadur; ammâ balgamı tevellüd eyler. Yılan balık 

issirekdür, erlik suyun arturur ve dükel babk cimâ'a şehvet getürür ve kuru 

babk issidür, kurudur, ağulu nesneler yemiş kişilere müfîddür ve kuduz it 

talatığına yılan ve çayan sokduğına. Taranc balık issidür, kurudur, iç geçürür, 

azacuk yeyicek sevdayı yufkaldur, rubu c sıtmasına yarar, ammâ talağa ziyan 

eder ve ma c de'i fesâda verür. BEDNUS anun şörvâsı kulınç ve ra c şe ve şubat 

ve zıyku'n-nefes ve bendükşeler ağrısma muvâfıkdur ve ma c de yelin 

giderür. Eger bir direm bednus tersini iki direm darçinî iki direm köknâr 

için dögeler, karışduralar mey-i buhteyile içüreler, şol kişiye ki bögreginde 

ya şuyı yolında taş bitmiş ola, arıda, çıkara. Ve eger kettân tojjmınun lu'âbın 

bile katarlarsa ne ki meşânede ağrı var ise gidere ve yılan ve çayan sokduğına 

ve kuduz it ısırduğı yere bednusı yarup vururlarise şovuduğınca bir dahi vuralar, 

üç keze değin ziyânın götürür. TAVUK issidür ve anda kuvvet vardur (3b) 

ma'dede ağırdur. Çok yeyicek ziyân eder. Yumurtlamaduk tavuk etin yemek 

inen latifdür. c Akıl tîz eder ve dimâğun gevherin arturur ve menî çok eyler. Tavuğun 

yumurdasını, ki içinden tavuk çıkmış ola, dögeler, anun berâberi hacerü'l-yahüd 

katalar, bir kaşuk mey-i buhteyile ya süciyle içüreler, sidük yolında 

biten taşı arıda gidere; ve eger tavuğı yarup katı şişlere yaku edeler ve tavuğun 

beynisini, burun kanın turğurur. SERÇE mu c tedildür, dükeli kuşlardan 

anun eti yegrekdür, dimâğı andur, fehmi tiz eyler ve cimâ c şehvetin getürür 

ve c avratlarun südin arturur. Ma'dede yiynicekdiir ve şayrulıkdan durmış 

kişilere muvâfıkdur, kuvvetlerin tiz getürür. 

(20b) 

II 

BÂBU'S-SlN 

SÜDLER. AT SÜTl hayzı sürer ve sidük yolın açar ve karnı yumşadur 

ve eski öksürügi giderür ve dişler ağrısına dem-be-dem mazmaza edeler nâfi c - 

dür. EŞEK SÜDİ yavuz şayruluklara sil gibi içürseler ve dahi dik gibi cüzâm 

gibi bunlara benzer şayruluklara içürseler yarar ve dükeli südlerden ol tîz 

siner ve fâyidesi belürür. DEVE SÜDÎ tâzesi içicek karnı bağlar, ammâ gerü 

tiz açılur. Ve devenün kığını ezüp südine katıcak ki içeler istiskâya nâfi c dür; 

ve şaru suları içden sürer çıkarur. SÎClR SÜDÎ yağlurak ve koyurakdur, 

gerü kalan südlerden geç siner, issi mizâclulara ziyanı var, ve kulunc tevellüd 

eyler. Islâhı Ijâm balile yeyeler. c AVRAT SÜDÎ dükeli südlerden ol yegrekdür


ve adam mizâema ol muvâfıkırakdur. Ma c dedeıı tîz iner ve gevde'i berkidür. 

Ve kuru şayruluklara yarar: cüzâm ve sil ve dik sıtmalar gibi. Ve eger göze 

tamzursalar ağrısına eyüdiir. KOYUN SÜDÎ öksürüğe nâfi c dür, ve yelleri 

sürer. Ve kanğı endamı ki anunla ovalar yoğnaldur. Teni andur. Uyuza ve 

gieige dürtseler giderür. Ve eger südile balile yeyeler Îçegüde başı berti onuldur 

ve katı Ijıltları sürer, ve eyü ğıdâ verür, ve dimâğı arturur. IJâşşa ki "avrat 

südi ola ki dükeli südlerden aşşdıdur ve kocalarda olan uyuzı ve gicigi 

giderür ki şekerile içeler ve yavuz rengini gökçek eder ve semirdür. Tâ haddedeki 

peynir şuyın işe ilticek semirdür. Ol bir rencdür ki bağarsugun şıyrundusı 

tiz şafrâyile ya tuzlu balğamile gider, dahi bağarsuk dericügi kanar ve başağır 

olana menfa c ati vardur. Ve ağulu nesneler yemiş kişiye içüreler menfa c ati 

vardur. Bene to^mı gibi ki yemiş ola ziyanın giderür. Ve südi çok içmek ziyan 

eder. Dahi yavuzı oldur ki süd bayat ola ve fesâda gide katı ziyanı vardur. 

Islâhı oldur ki sirke'i memzüc edeler ve içeler. Ya beş dirhem kurı yarpuzı 

dögeler içüreler, ya ljoz peynir eyledükleri mayadan yedüreler ki tîzcek ol 

süd anda peynir ola ve bağlana ve çevre tamarlara gitmeye. KEÇl SÜDÎ şovukdur 

yaşdur. Kattâl issi otlar yemiş kişiye içürseler ziyanın giderür, def c eder. 

SÜD ÇÜRÜGÎ şovukdur kurudur, karnı geçürür ve ol müberrîdür, yüreği 

şovudur; ahlâtun tîzligin giderür ve sidük (21b) yolın açar; ve issi sıtmalara 

nâfi'dür; ve mu c tedil kan tevellüd eyler ve susalığı giderür. 

SÜDLÜGEN issidür kurudur, galiz balgamları gevdeden arıdur. Eger 

beş kırât andan yeyeler şaru suları gevdeden arıdur; ve istiskâya aşşıdur. 

Şabrile türbüdile karıcak balğamı ishâl eder. Ve anun bir dengi şerbetdür, 

mukle ve segbîbah ve uşak ve kurt tersin katıcak kulunç açar ve anı edviyeye 

katıcak bir gece süde ışladalar, yârendesi ol südi dökeler ayruk süde ışladalar 

üç keze değin andan edviyeye katalar ki ziyanı bâtd ola. Ve anun artuğı 

ki haddinden taşra ola, ıslâhı kaymağiledür ve yağlu ta'âmlariledür. 

SÜCÎ issidür yaşdur. Ândan i c tidâl ile içicek harâret-i 'azîziye'i arturur 

ve gönü şâd eder ve tene kuvvet verür, ve ta c âm arzüsın getürür, ve ta'âmı 

sinirir. Ol ki akdur, eşlügi azdur ve ğıdâsı yeynirekdür ve mestîligi tiz geçer; 

ve ol ki kızıldur bunun hilâfmeadur; ve ol ki dadı datludur tîz siner ve kamı 

geçürür ve balğaml kişiye müfîddür; Ve ol ki ekşidür, kâbızdur, bunun Ijilâfıncadur, 

şafravl kişiye müfîddür; ol ki koyudur, çok ğıdâ verür,geç siner 

ve ta c âm iştihâsın giderür; ve ol ki turudur, bunun hilâfmeadur, ammâ yel 

eyler; ve ol ki yavuz kokuludur, yaramaz ziyân eyler, eskidür, kızdurur ve 

eskidükçe eskiliğin arturur. Yeğreği oldur ki ne yeni ve ne eski ola, şaru 

ve reyhânî ola, kokusı eyü ve şâfî ola, ana mu'tedilü'l-kıvâm (22a) derler.

34 


Böyle olsa beli berkidür, şehveti arturur, ta c âmı yedürür ve eyü siner. Ve göz 

ağrısın ki, balğamdan ola giderür. Ağulu nesnelerden saklar. Memzüc içicek, 

ki i'tidâl ile ola susalığı giderür, gönli açar, ğuşşa'i zâ'il eyler, karnı yumşadur 

ve sidük yolın açar, meşâne'i arıdur. Sağlığı saklar ve ba c zı rencleri sidük 

yolından arıdur, bevl eylemegile sürer, çıkarur ve şifâ hâşıl eder. Çün ifrâtile 

içeler 'akla ziyân eder, bağır ve talağı bişürür ve menî azaldur ve cimâ c şehvetin 

zâ'il eder, ve ta c âm arzüsm giderür, ve unutsakhk getürür ve sinirleri 

süst eder ve gözi tündürür ve ısıtmalar ve şara c ve sekte ve fâlic tevellüd eder 

ve boğaz ağrısın getürür, olur ki mefâcân ölümin getürür. Ve anı açla içmeyeler, 

ya cimâ c ardınca tızcek içmeyeler ki hunnak mütevellid eder. Ve ıslâhı 

kan almağile ve kuşmağile olur. Ve issi mizâclu kişinün humarı, koruk yemegile 

ve nilüfer yiylemegile ve ekşi nâr, alma ve şomak aşın yimegile def 1 olur. 

Ve mârül dibi dahi yavlak Ijoşdur ve şovuk mizâclu kişinün def c -i humârı 

şeker-i pâlüze yimegiledür; ve üzüm şuyı ki şîredür, şâfı edeler ve güneşe 

koyalar ki kaynaya, kefin alalar, andan sonra toprak vuralar ki oturuşa, bir 

dürlüdür. Ve eger hardal katarlarsa ki kaynamaya fukahâ mezhebinde helâldur 

ve dahi helâl ki imâm-ı a'zam mezhebinde anun ibâhâtında hiç şübhe olmaya. 

Oldur ki kaynadalar, müşelleg edeler, şan'atı budur ki: tatlu üzümi çöpinden 

arıdalar daljı (22b) sikalar, şlre edeler, ve kazan içinde şol kadar kaynadalar 

ki üç ülüde bir ülüsi kala. Andan sonra yigirmi ülüsine bir ülü şeker ya bal 

katalar ikiledin cüş vereler ki kıvâma gele. Sırçalı kaplara koyalar, dura. 

Hâcet vaktında bir kaşuğına üç kaşuk şu katup ezeler ve gülâb katup içeler. 

Süci menfa c atinden yegrekdür, fâyide ede. Ve eger dahi enfa c isterlerse maztaki 

ve za'ferân ve sünbül ve cevz-i bü ve zencebîl ve dârçînı ve c üd-ı hindi, 

her birinden berâber dögeler mikdârınca, şon kaynamasında beze bağlayalar, 

bile kaynadalar. Kıvâmından sonra ol bezi çıkaralar. Müşelleş içine katı katı 

sikalar ki kuvveti müsellese çıka ve karışduralar, andan saklayalar ki pirlere 

c a?Im fâyide-i nâfi c dür. 

III 

Bu za c îf şöyle der ki bu risâlede zikr olınan (43b) otları seçe çıkara, 

kankısı kankı hastahğa münâsibdür ayru ayru yaza, ta'yîn eyleye. Ve anlar 

ki hâcet ola bunda göreler, kankı ot matlübise ol otun adını bunda bulalar, 

ve ol harfün bâbında göreler. Nice eylemek gerek göreler: eger içmek, eger 

yaku eylemek, eger dürtmek gerek, ve eger dahi nesneler katmak gerek. Vaz c ım 

ve veznini okuyalar, göreler,ana göre isti'mâl edeler. Tâ hâcet vaktında bu 

kitâbı başdan başa okımayalar, hâcet olmaya. Tîzcek, genezligile matlübı


bulma, makşûdı haşıl ola. Hak celle ve c alâ nâfi c müfıd edüp, derdlülere deva 

ve reclülere şifâ vere inşâ'llâhu ta'âlâ. Ve bu za c Ifi hayır du c âdan unıtmayalar 

bi'llâhi't-tevfîk. EVVEL ne ki baş ağrısına muvâfık ve ana münâsib otlar 

bunlarduT: oğlan aşı, acı bâdâm yağı, anîsün, pâpâdye, benefşe, şan sandal, 

tatranbü, gârikün, kabak yağı, koruk, kişniç, mârül tohmı, nilüfer, ŞOVUK- 

DAN OLANA katran, hıyârşenber, kızd gül, kunduz taşağı, mahmude. VE 

TULUN AĞRISINA, ki şakîka derler, bunlar muvâfıkdur: ikfflü'l-melik, 

pâpâdye tohmı, besbâse, hatmi, hıyar şenber, c anber, za'ferân, nilüfer. KU- 

LAK AĞRISINA bunlar muvâfıkdur: acı bâdâm yağı, turp yağı, tütiyâ, 

cüfân, çögündür, sirke buhârı, sumak, fınduk yağı, katrân, kenevür tohumı 

yağı, mazu, dilkü yağı. GÖZ AĞRISINA bunlar muvâfıkdur: eğir, tütiye, 

(44a) sirke, sumak, gülâb. KULAK DÎBÎNDE OLAN ŞÎŞE bunlar muvâfıkdur: 

yabanda biten râziyâne'i dögeler, tuzüe karışduralar, üstine vuralar. 

RU C ÂFİCÜNA bunlar münâsidbür: ısırğan dikeni, badrak, tavuk beynisi, 

kişniç, kendene, kemmün, gügercin kanı ve yumurdası ve yeşil zâc ve burun 

kanın yumurda katıp içine alalar ve oda koyalar, göyüne, sahk edeler. Ve 

mâsüreyile gene buruna üfüreler, katı bağlana bi-izni'llâhi ta c âlâ. Eger burun 

kanı dinmese yeşil mermeri oda koyalar ki kıza, getüreler, sirkeye katalar. 

İki direm andan, dört direm zâc, altı direm şap, bir denk kâfür, ayru aynı 

dögeler ve dükelin karışduralar, ve bir pâre bezi fitil edeler, ve ol otlara bulaşduralar, 

buruna sokalar, fl'l-hâl kanı dura. Bir dürlü dahi mizmer dedükleri 

mâsüreyle buruna uralar, kanı bağlana. AĞIZ AĞRISINA bu otlar muvâfıkdur: 

dğun yemişi, böğürtlen, topalak, sinirlüce yaprak, sığır dili, c aşfür, 

kebâbe, kişniç, gil-i ermeni, mazu. AĞIZ KOKUSINA bu otlar yarar: ebem 

gömeci, dğun yemişi, tarhun, topalak, deniz köpügi, zerdâlü, tatranbü, c anber, 

c ûd, kerefes, kişniç, cevz-i bü. DİŞ AĞRISINA bunlar yarar: ebem gömeci, 

ılğun yemişi, at südi, beg börki, böğürtlen yaprağı, çınar kabı, sirke, sarımsak, 

şaru boya, kebere, nohüd şuyı, encîr şuyı, bâdâm yağı, tarhun toljumı, 

tut şuyı, hıyâr şenber, kişniç, güyegü otı, mercimek, nişâdır. BOĞAZDAN 

KAN GELDÜGİNE bunlar (44b) münâsibdür: ydan bıçağı, şabır, mim, 

mercimek, mersin. ÖKSÜRÜĞE yarayan otlar bunlardur: ebem gömeci, at 

südi, ısfınâh, oğlan aşı, bâdâm yağı, burçak, benefşe, turp, haşhâş, erişte, 

şirüğan, sığır dili, kabak, katrân, kavak yemişi, kelem, keşîre, mârül, mâş, 

mülühiyâ, nişeste, neft. DOMAĞIYA muvafık otlar bunlardur: çörek otı, 

dârçînî, kettân tütüni, şanmsak, mârül, nişeste. YÜREK DİTREMESİNE 

muvâfık bunlardur: ak sandal, ağaç kavunı, bilâdi kemmün, şığır dili,tatranbü, 

c anber, c üd, kâsnî, kelem, kehrübâ, müşk, nâr.


IV • 

IKÎNCÎ KISIM Ki MÜŞTEMÎLDÜR TIBBUft 'AMELİYESİNE KÎ 

MUIJTAŞARDUR MU C ÂLECEDEN 

Dört makâledür. MAKÂLE-1 EVVEL şüdâ c ve şaklka ve devâr mu'âlecesin 

ve sebebin ve 'alâmetin bildürür. Bilgil ki baş ağrısı ya issiden olur ya 

şovukdan olur. Ammâ ol ki (47a) issiden olur ya kan ğalebesinden olur ya 

şafrâ çoklığmdan olur. Kan sebebindendür, 'ALÂMETİ oldur ki yüzünün 

rengi kızıl ola, ve gevdesi issi, ve tamarları yoğun ola, ve ağız dadı tatlu ola. 

'İLÂCI oldur ki kan alduralar ve hacâmet etdüreler ve şovuk nesneler yedüreler. 

Alma şarabı ve 'unnâb şarâbı ve temür hindi şarâbı ve hummâs şarâbı 

ve şekerile 'unnâb ve şekerile bezr-i katünâ ve şarâb-ı nilüfer va benefşe şarâbı 

gibi. Ğ-IDA cevâv ve ısfınâh aşı vereler. VE AMMÂ ol ki sebebi şafrâdur 

'ALÂMETİ oldur ki beniz şaru ve ağız acu ola , ve katı şuşaya, ve bevli şaru 

ve tun ola 'İLÂCI oldur ki şovuk ve yaş nesneler içerler: karbuz ve Jııyar gibi. 

Ve toljmegân südin şekerile içürmek hem müfiddür. Ve ekşi nâr ve ekşi yoğurt 

yemek hem aşşıdur. Ve kan aldurmayalar ve için işledeler temür hindi ve 

erük ve 'unnâb ve sistân ve terencübîn ve hıyar şenber ile, ve başına söğüt 

şuyı ve gülâb ve sandal ve kâfur dürteler. VE ClDA hem cevâv ve ısfınâh 

aşı ola. AMMÂ eger 'illet şovukdan olmış ola, sebebi sevdâdan ya balğamdandur. 

Ol ki sevdâdandur 'ALÂMETİ oldur ki yüzünün rengi karasağu ola 

ve gözleri içerü batmış ola ve nabzı za'if ola ve ağız dadı ekşi ola. 'İLÂCI 

oldur ki için işledeler kara helile ve eftimün ve ğârikün ve ustuhudusile. Ve 

başına bâdâm yağın iledüp dürteler. VE GlDÂ 'aşfür tohumın südile nohüd 

müzevveresin vereler. Ve dimâğı habb-i bârec ve habb-i şabrile arıdalar; 

işbu habbi vereler sevdâyı ishâl eder ve başı mâdde-i sevdâviyyeden ziyânsuz 

arıdur. ŞIFÂTI budur: eftimün iki direm ğârikün ve kazınmış türbüd 

ve besfâyic ve ustuhudus birer direm bu dükelin dögeler ve harirden geçüreler 

ve râziyâne şuyile yoğurup hablar eyleyeler ve yedüreler. Bu cemi'i bir şerbetdür. 

VE AMMÂ ol ki balğam ğâlib olmakdan ola 'ALÂMETİ oldur ki 

yakusı çok ola ve başı ağrır ola ve ağız dadı tuzlu ola ve yüzünün rengi ve 

sidüginün rengi boz ola, ve nabzı az bulına. 'İLÂCI oldur ki habb-i şabrile ve 

habb-i şebyârile tabiatın ishâl edeler ve iyâricâtile ğarğara etdüreler ve sirkeyle 

ve yağile başı ısladalar, ki anda merzencüş kaynamış ola. Ve müşk yiyledeler. 

Ve ğıda nohüd şuyın vereler 'aşfür toljmınun içiyle. Ve serçe şörvâsı dahi eyüdür. 

SERSÂM 'İLLETİ: ol bir şişdiir ki başun içinde olur, ya kandan ya 

gafrâdan olur. 01 ki kandan olur, 'alâmeti oldur ki yüzi ve gözi katı kızıl ola,


ve dili üsti iri ve nabzı kavı ola, ve bevli kızd ve koyı ola, ve burundan gâh 

gâh kan tama. Ve aydınlık sevmeye, ve tiz katı ısıtması ola, (48a) baş kaldurmaya, 

ağrıya, ve sözini karışdura. 'İLÂCI: c illet berkişmez ve nabzı 

za'îf olmazdan evvel kîfâl tamarından kan alduralar hastanun kuvveti 

mikdârınça. Andan için işledeler erük ve 'unnâb ve terencübîn ve 

sîstân ve buyan dibi şuyıyla. VE ĞIDÂ benefşeyle cevâv vereler mayhoş 

nâr şuyıyile, ve kabı çıkmış mercimek bâdâm yağıyla yedürmek dahi 

eyüdür. AMMÂ ol ki şafrâdan ola, C ALÂMETİ oldur ki yüzinün rengi ve gözleri 

ve dili şaru ola, ve nabzı tîz ata ve sidügi ot renklü ola, ve uymaya, ve şuyı 

çok içe ve hezeyân söyleye, ve 'aklı gâh gele gâh gerü gide. 'İLÂCI oldur ki 

başına çok çok simsim yağıyla gül yağı dürteler, ve benefşe ve kabak çiçeği 

yağına başı ğark eyleyeler, tâ dimâğı kuvvetlene, mâdde'i kabül eylemeye. 

Ve tabî'atı matbüh fevâkihile ishâl edeler ki şıfâtı budur: sinâmeki yedi direm, 

benefşe yakurı beş direm, kâsnî tohımı ve nilüfer üçer direm, 'unnâb ve sîstân 

ve kara ekşi, erük yigirmişer dâne, temür hindi on direm, kızd gül yaprağı, 

şaru helîle ve kabili helıle ve kara helîle dörder direm, yüz direm şu içinde bişiireler, 

tâ yüz direm mikdârı kala. Helîlelerden artuğın otları dögüp harîrden 

geçürüp bu bişen otları bezden süzdükten sonra üstine ekeler, ve hıyar şenbeT 

içi, terengübîn on beş direm. (48b) Bunları otlar şuyile ezeler. Mecmü'ın 

birbirine katalar ve hastaya içüreler. Bu kamu bir şerbetdür. ĞIDÂ cevâv 

vereler ki erükle bişmiş ola. Ve eger "-illeti uzayası olursa etmek vereler, koruk 

ve ekşi nâr şuyına banup yeye. Andan şonra ısfınâh müzevveresin vereler. 

UYKUSUZLIK 'İLLETİ. Bu 'illet iki hıltdan taşra degüldür: ya issi 

bıltdandur ya şovuk hıltdandur. Ol ki issi hdtdan olmış ola 'alâmeti oldur 

ki sidügi kızd, nabzı tîz ve uykusuz ola. 'İLÂCI oldur ki benefşe yağın, 

kabak yağın, ljaşhâş yağın hastanun başına dürteler 'avrat südiyle ve matbüh 

yedüreler. Kara helîle ve eftîmün ve gârikün ve sakmüniyâ. Ve ğıdâsı 

mâş ola bâdâm yağıyla. Ve ammâ ol ki sebebi şovuk hıltlardandur, 'ALÂ- 

METİ oldur ki ağzından selyâr gele, ve gevdesi yeşil şıfat ola, ve nabzı za'ıf 

ola. 'İLÂCI oldur ki başına pâpâdye yağın ve bâdâm yağın dürteler, ve keçi 

südin dürteler, ve kara helîle ve eftîmün ve gârikün ve hıyâr şenberle matbühı 

içüreler; ve sirke yağın vereler; ve firik şörvâsın yedüreler. 

KATI UYIMAK- Bu 'illet iki hıltdan olur; ya balğamî ya sevdâvî. Balğamî 

oldur ki yüzi rengi ak ve semüz olur. 'İLÂCI oldur ki habb-i kükabâ 

ve habb-i ıştamîhufkün ve fulüniyâyı salık edeler, biribirine karışdurup burnından 

uralar. (49a) Ve ğıdâ yaban kuşları etin yedüreler. Ammâ ol ki sevdâvîdür, 

'ALÂMETİ yüz rengi karasağu ola. 'İLÂCI gârikün ve eftîmün


tablam içüreler. Ve iyâric düfis ve iyâric erkeltânîs vereler. Ve ğıdâ firik şörvâsın 

yedüreler. 

SEKTE. Bu 'illet cemî'i a'zâ hisden ve hareketden kalmakdur. Ve ol 

südde-i tâmmedeu hâşıl olur ki butün-ı dimâğda vâki' olur. Dahi ol südde-i 

hayvanı yürekden başa çıkmağa komaz. Ve rüh-ı nefsânîyi dimağdan cemî'i 

a'zâya yetişmekden men' eder. Ol hâlde marîzda nefesden artuk aşlâ hareket 

kalmaz. SEBEBİ fydt-ı balğamîdür ki ğalî? ve lezîc ola. Ya kan bedene ğâlib 

olmakdur, ve dimâğı ve cemî'i şerâyîn kan ile tolu olmakdur. 'ALÂMETİ: 

ol sektenün ki sebebi ğalîz ve lezîc balğamdur, baş çegzinüp ağır olmak, ve 

kulak çinlemek ve gülmek ve cemî'i beden segrişmek ve çok uyuyup dişlerin 

kırcıldatmak ve tamarları dolu olup mecmü'-ı etrâfı şovuk olmak, sümügi 

ve tükrügi çok olmakdur. Kaçan sana müşkil olsa, bilmesen ki mesküt diri 

midür ya ölü midür, kapağı kaldur, nazar kıl. Eger gözinün kapağı çukura 

düşmişse ölüdür. Ya atılmış panbuğı burnı önine ko, eger deprenirse diridür, 

deprenmezse ölüdür. 'İLÂCI yedi güne değin nesne etmeyeler. Andan şonra 

bir pâre yeni zeyt yağına banduralar dahi iyâriç (49a) faykarâya bulaşdurup 

hastanun boğazına sokalar, tâ ki kuşa. Ve müşk ve kündüs ve çörek otı ve 

zîre ve harbak ve fulful, bunları yumşak dögüp masüre ile burnına uralar. 

Andan şonra anîsön ve râziyâne tohmı ve sığır dili üçer direm ve gül-engübîn 

on direm, mecmü'ın kaynadup, süzüp her sabah içüreler. Cıdâ nohüd ile 

'asfur tohmı içiyle serçe şörvâsın vereler dârçînîyle. Ve her haftada bir kez 

ya iki kez kuvveti mikdârmca başını ve dimağını habb-i iyâric ya habb-i 

lüğâzile andalar. Ve eger bu 'illet mâdde-i demevîden olursa 'ALÂMETİ 

tamarları tolu olmakdur, ve marîzun benzi kızıl olmakdur. Gâh gâh burnından 

kan tamlamakdur. 'İLÂCI baş damarından kan almakdur, ve baldırından 

hacâmet etdürmekdür. Ve başı ve dimâğı habb-i benefşeyle andalar. Cıdâ: 

mâş müzevveresin yedüreler nohüdile. Andan şonra hukne-i leyyineyle mu- 

'âlece edeler. 

TEŞENNÜC 'İLLETİ. Bu 'illet tamarlar çeküldüginden olur. Balğam 

yaşlığından ve mizâc yaramazlığından olur. 'İLÂCI: iyâric faykarâ ve iyâric 

lüğâziyâ ve tiryâk fârük ve ma'cün-ı belâdır yedüreler. Cıdâ: serçe şörvâsın 

vereler ve eski süci içüreler.


(Arapça) (Farsça) (Türkçe) 

jliû^l aUO -Lİ 7-1 y göz büyümek 

>tfjl I»İ4Jİ 6xî oLi- endamlar uyuşmak 

j- tA-» baş başı 'çıban başı' 

UJI bez büyümek 

j-jUJI «&T jö j - 

Jij 61 j j Ojf y. 

JjlJsH sinil 

JlÜJI el ayak yardmak 

irin 

şaru şu 

Î-4İİ kanlu şu 

HJ\ olj öyken ağrısı 'zatürrie' 

MUİ olj Aj O* eyegüde verem olmak 'zatülcenp* 

uU^ ûı hicâbda şiş olmak 

•r^tiJI Jj jjj yürek ağrısı 

iLÖI J&r bağır ağrısı 'karaciğer iltihabı' 

o-s-UI öatl» JjJ kınlğan 'dolama* 

UJI J Jlj Jji uyluk ağrısı 'siyatik' 

: joiJI C-İJ İJİ arka ağrısı 

il jii\ l^Lî JJJ karın ağrısı 'ülser' 

kşjAÜ J ıj^JI iji ma c de ağrısı 

:UM «ili» kavukda taş olmak 

fjj» u-UI «iş 

o-ül 

«JıU 

göbek burmak 

"t "T 

öijT jjy. kusmak 

«UJI *Lj kabarcuk 

j-i» 

Ff TEŞRlŞÎ'L-A'ZÂÎ 

JM beyni 'beyin' 

plîl (ma c rüf) 'uzuv, üy»'


/ 


l»lie öl kemük 

O l j i . ilik 

< - j j o A i k e m ü r d e k 'kırıkdak' 

•»i»- deri 

ıJJj J^J adamım taşrası 'dış deri' 

ı-»-U-l jyl kaş 

V^l • j* kirpük 

»îül gözün pınarı 

• j iLtl göz yaşı 

>!«ill burun delügi 

f»JI J jö^l (^j burun 

jli boğaz düdügi 

iüll cJ dudak 

piil ağız 

«4&JI tîjj ağız kokusı 

AiS" ağız yıyısı 

ol^lll »jÛ tamak 

1>Ü-I jvi^ >İİL göz kapağı 

jU-l ^İT boğaz 

• 1 j~> boğazlağu 'hançere' 

J Jdv" J" a ğ lz yarı 'ağız suyu' 

V 

ZLKR-Î ESMÂ-I EMRAZ BÎR IŞTILÂH LUCATI 


ÎIJI J .IJJI tîjUi şayrulık 

jljîli güçsüzlük 

ısıtma 

dJLLI f/" V1 issi ısıtma 

UhJI ^Jjj J» V•' her gün dutan ısıtma 

VJI Jjj J 3 ^ İki günde bir dutan ısıtma 

cTJi 

dört günde bir dutan ısıtma 

J-4JI tîjUi ince şayrulık 

a> ı »Aj JJM* yanduncı ısıtma 

şovuk ısıtma 

ö-jii •lif jO iT 4İP öT üzen şayrulık 'müzmin' 

iLLI jy İ^JUH tîz şayrulık 'akut' 

baş ağrısı 

-r* e5 yarım baş ağrısı 

J I sıtma 'alâmeti 

fUjJI r u J" (ma'rüf) 'satlıcan' 

üt-" j* ır bağarsuk sıyrılmak 

A. J\ rr göz ağrısı 

ağız ağrısı 

JîUI 'jj'.j kirpük dökülmek 

JUJI öksürük 

Jİ^JI dhij ınckıruk 'hıçkırık' 

JMI J* ü 1 - 5 ^ baş çigzinmesi 'baş dönmesi' 

j-aı »T» JjV. O-L^LI baldır şişmek



ı_jjıill .!> saç sakal dökülmek 

uilöl Çağz 'ağzı kapalı, içi cerahatli yara' 

uyuz 

J-î} ala tenlik cabraşlık' c'M-i 

taşrağular renci Ccüzzam' Lull Ijj j jji dermânsuz şayruhk 

fUJI Lf jTb j issi baş ağrısı 

liJUVI jjkil jvSJijj ı_>T karna şu tolmak 

jill »İJJ ÖJ^Ô 

- T -T 

bağarsuk tolaşmak 

ÖIU^JI katı şiş 'kanser' 

lTİ^ 

ayak ağrısı 

jilyJI jIT jju-l.1 boğaz şişmek 

^«Ifll >->\yi- ji Ai öl jT uykuda ağır başmak 'kâbus' 

jJUJI o— süst olmak 'felç' 

üliüJI Ji j-ul» -1 yürek oynaması 

İİCjJI 'jj ditremek 

M fl* tfjlrri ölüt 'veba' 

i-jiJI baş 'çıban' 

jJ^JI (ma'rüf) 'basur' 

çjuül flajl j»*lj sinir çekilmek 

oLJI şovuk baş ağrısı 

JOJI ÜJJ J jT göz kararmak 

karın burukmak 

dinsiz yatmak 

jli — (bir dürlü 'illetdür ki gözün kapağında 

içyağı gibi nesnecük biter, kapak 

aşağa sarkar, amma göze zahmet 

etmez) 

t^ 1 dolal acuk dutmak 'sara' 

U>JU.I delülük 

Jt-11 

(ma'rüf) 'göze inen perde' 

.JÜJI yüz göz eğilmek

(Arapça) (Farsça) 

Sİ JLI 

İJI o* 

Uijj 

3yi 1 

3yi 1 ilj 

EDVIYE-I MÜFREDE 

olo£> 

iljiJI J* 

«JVİ 

Pîll V, 

J-bî cJÎ 

îj«aiJI İU 

& 

İSlill üUT 

76 a ola» j 

juÜİ 

«jui >J 

SjJI J»U 

İİJİ\ ölj 

*ŞJ\ jîij 

JUI -U 

JJ J; 

JrJ' 

1 

JaÂJI - t • 

JiUI 

JşmJJJI •jij*- J? 

jJUl j 

ıP.J». 

JÎUI oOiÜlaüj 

Jalil •j j jT J»- 

(Türkçe) 

öd 

öyken 'ciğer' 

bağarsuklar 

sinir 

der 'ter' 

tamar 

kursak 

yürek 

kuyruk 

iç yağı 

erlik âleti 

yârenleri 'husye' 

erün şuyı 'meni' 

kavuk 'mesane' 

oğlan yeri 'rahim' 

oturacak yer 'makat' 

kasuk 

göbek 

uyluk 

diz 

baldır 

topuk 

ayak 

karmdağı oğlan 'cenin' 

düşdü oğlan 

küçücek oğlan 

süd emer oğlan 

erişmiş oğlan 

sakalsuz 

dulum derlemiş 

sakalı gelmiş



trdjk sakallu 

IJUJI öl yiğit 

pJÜl jo koca 

tfj** kırğıl 'saçma sakalına ak düşmüş' 

«J» jiJI Ojjy bunamış 

çVÎ db aksak 

JiJLJI yoğun 

JJAİI jl> ince 

•jJ-l y?» ilyr.lj ö-il j cJjjl tıfldan ölinceye değin 

jwJI semüz 

Ij^İİ t-jl .>•» şulu 

jîil Iffî tuzlu 

İJJI arık 'zayıf' 

ci^JI jl 'J anulu arık 'nahif' 

>Lİ i! j. ölüm 

4-iUJ-l 6U-jl» canun şonı 

Fl'L-BUKÜLÎ VE BA'ZÎ'Ş-ŞEMERÂTl VE ĞAYRÎHÂ 

JiJI — (ma'rüf) 'sebze' 

— kendene 

jS3l kerevüz 

t>-U+!l (j-lf* yaban marub 

£U«ill ojjj na'ne 

jjjül 4»jS- tohmegân 'semiz otu' 

f j-**®-' • koruk 

tişalğam 

(jûJI C*-jj j-Li budak 

£j>SJI jU diken 

£y«JI j*. budak ucı 

Jj^JI £j j yaprak 

jSOl ju-iT kişniç 'kara kimyon'

\ 



j-l^VI j-ÜU» ıspanak 

Î.IİJI tornalan 'arap mantarı' 

76 b j jU\ jjöl üzüm 

1 jU yantak 

tJ>J1 kene tohmı 

J^JI hurmâ ağacı 

jrfjjı «-jUj*- jive 'cıva' 

(ma c rüf) 'tabii kurşun oksit' 

bezr-i hatun 'çiğit' 

JÛI yaban soğanı 

lüll (m.) 'hıyar' 

Jtii\ dJj şenhıyâr 'acur' 

^»JLiJI fiLi (m.) 'şalgam' 

F 

(m.) 'lahana' 

jUl juu»- çögündür 'pancar' 

ül^JVl pâbâdye 

ÖL.JI jiUi «JV (m.) 'lâle' 

kjlJLJI sedef 

w & turak otı 'dereotu' 

JfcJ.1 Bücehl karpuzı 

V^ÜII sarmaşık 

tj*« (m.) 'zerdali' 

t** jJlaü (m.) 'şeftali' 

jj" 

îjii 

ı 

erük 

(m.) 'turunç' 

iğde 

amrüd 'armut' 

(m.) 'muz' 

kuru üzüm 

ûjJ3l '-rJ kemmün 'kimyon' 

li >11 ılğun



jjj*^ 

4İljil) râziyâne 

aluç 

yfŞ kerdeme 'tere' 

ı_j| y&Ş" su kerdemesi 'su teresi' 

tfv" U&T meri 'salça' 

tjii\ kabak 

OJJUI (m.) 'barut, güherçile' 

."U-l J jJ-l tornalan 'arap mantarı' 

öüiı A süd 

süei'şarap' 

,-J jJI yoğurt 

ayran 

ol çalkandur 'çalkama' 

JüjJI tere yağı 

CfJJ yağ 

77 a oUI sızmış yağ 

JH 

peynir 

J-ii kurut 'yoğurt kurusu, keş' 

u-ij*" 

(m.) 'çökelek' 

üll 4İ» ağuz 

«jL jO maya 

U.I JÜT kiras 

«jyu- köknar 

Fİ EŞYÂ'İL-MUHTELlFETİ YE'L-ÂLÂYÂTl 

jyJI pınar 

«_lül JJUI oU kuyı 

îUill 

t 

y.jvr (m.) 'kanal, lâğım' 

(Arapça) (Farsça) 

3 Jİİ\ 

c-üJI 


JÜ 

jb j3 

öfi\ .ır 

dLU- «LT 

jr ,\Ş 

V-JböJl jj 

40İJI 

ÛJI 

pr 

ıSJJ 

İİİVI Vj- 

4JÜI 

U.I 

İJji 

4^1 JJ • 

(Türkçe) 

ok 

ok gezi 

ok ağacı 

terkeş 

ağaç 

odun 

saman 

kuru ot 

yaş ot 

altun 

gümüş 

bakır 

tuç 'tunç' 

kurşun 

(m.) 'pirinç' 

kalay 

kalkan 

altun uvağı 'altın tozu'

EDEBİYAT YE EDEBİYAT İNCELEMESİ 

RENE WELLEK - AUSTIN WARREN 

Önce edebiyatla edebiyat uğraşısı arasında bir ayrım yapmak gerek, 

îkisi birbirinden ayrı eylemler: Biri yaratıcı, sanat; öteki kesinlikle bir bilim 

değilse bile, bilginin ya da öğrenmenin bir türü. Bu ayrımı yok etme çabalarına 

girişilmiştir şüphesiz. Örneğin, kişinin yazma yeteneği olmadıkça edebiyatı 

anlayamayacağı tartışma konusu olmuştur. Buna göre Pope'un destanı 

beyitlerindeki kalem oynatışını denemeyen biri onu inceleyemez, incelememelidir; 

ya da kişi serbest nazımla yazılmış bir tiyatro yapıtı olmaksızın Elizabeth 

çağı tiyatrosunu anlayamaz. Ancak, araştırıcının, edebî yaratıcılık denemesinin 

kendine olan yararı nedeniyle görevi açıktır. O, kendi edebî denemesini ussal 

imgelere çevirip düzenli bir plân içinde eritmelidir. Edebiyat araştırıcısının 

çalışma konusunun saçma ya da hiç değilse usa aykırı öğelerden oluştuğu belki 

de doğrudur; ama her ne olursa olsun onun durumu bir sanat tarihçisinin, bir 

müzik eleştiricisinin, bir sosyologun ya da bir anatomi bilgininin durumdan 

daha değişik olmayacaktır. 

Açıkçası, edebiyatla edebiyat uğraşısı arasındaki ilişkiden bazı güç 

sorunlar ortaya çıkar. Konuyla ilgili olarak ileri sürülen çözüm yolları çeşitlidir. 

Bazı kuramcılar edebiyat incelemesinin bir bilim olduğunu yalanlayıp, 

çoğumuza, bugün, sonuçlarla boş ve anlamsız gelen ikinci bir yaratmayı 

öğütlerler- Pater'in Mona Lisa tasvirindeki ya da Symonds'un süslü pasajlarında 

olduğu gibi-Böyle bir yaratıcı eleştirme çoğu kez gereksiz bir kopya 

anlamına gelir; ya da olsa olsa bir sanat yapıtının ashndan çoğunlukla daha 

değersiz olan bir başkasına aktarılmasıdır. Başka kuramcılar, edebiyatla edebiyat 

uğraşısı arasındaki çelişkiden oldukça ayrı şüpheci sonuçlar çıkarırlar. 

Edebiyat incelenemez; sadece okur, hoşlanır, beğeniriz derler. Bundan ötesi, 

edebiyatla ilgili her çeşit bilgiyi toplamamızdan ibarettir. Bu kuşku gerçekten, 

sanıldığından daha yaygındır. Uygulamada kendini çevresel gerçekler üzerindeki 

baskıda ve bu düşüncenin ötesine giden tüm çabaların küçümsenmesinde 

gösterir. Acı ama kaçınılmaz olarak, beğenme, zevk, istek, gerçek bilim adamhğımn 

titizliğinden uzaklaşıp kişisel tutkuya bırakdır. Ama bilim adam-

50 


bğı ve beğenme arasında yapdan bu türden bir ayrım gerçek edebî incelemeye 

bir yarar sağlamayacaktır. 

Sorun, sanatla, özellikle edebî sanatla, bilimsel olarak nasd uğraşdacağıdır. 

Yapdabilir mi? Ve nasd yapdabilir? Cevaplardan biri positiv bilimlerin 

kurduğu metodlarm edebî incelemeye uygulanmasıyla yapılabileceğidir. Bu 

çeşit metod uygulamaları dikkate alınabilir. Bunlardan biri tüm olarak tarafsız 

gerçeklerin toplanmasını destekleyen, nesnel, genel ve kesin olanın bilimsel 

ilişkilerini taklit etme çabasıdır. Bir başkası ise özün ve geçmişin nedenine dayanan 

araştırma aracıhğı ile positiv bilim metodlannı yansdamaktır. Bu evrim 

metodu, kronolojik alanda mümkün olan berbangi bir ilişkinin izlenmesini 

hakh gösterir. Daha kesinlikle uygulanınca, bilimsel nedensellik, ekonomik, 

sosyal ve politik durumlarm önemli nedenlerini belirliyerek edebî olayı açıklamakta 

kullanılır. Ayrıca bazı bilimlerde, sözgelimi istatistik, haritacılık 

ve grafikte, sayısal metod düzenli olarak kullandır. Son olarak, edebiyat evriminin 

izlenmesinde biyolojik kavramların kullandması çabasına girişilmiştir. 

Bugün positiv bilim metodlannın edebiyata uygulanmasının beklenenleri 

yerine getirmediği hemen hemen genel bir kanıdır. Bazan, bilimsel metodlar 

ya sınırlı bir alanda ya da istatistiğin vezin çahşmasına ve edition critique'in 

belirli metodlarına uygulanmasında olduğu gibi sınırlı bir teknikle 

kendi değerlerine tanıkhk ederler. Ancak, positiv bilimin edebiyat araştırmasına 

saldırısından doğan bu akımın en son temsilcileri ya yenilgiyi kabullenip 

şüpheciliğe düşmüşler ya da positiv bilim metodlannın gelecekteki 

başardarıyla ilgili düşlerle avunmuşlardır. Sözgelimi, I.A. Richards bütün 

edebiyat sorunlarını çözümleyeceği kanısıyla nörolojinin gelecekteki başarılanna 

değinir. 

Positiv bilimin edebiyat araştırmasına bu derece yaygın uygulanışından 

doğan bazı sorunlara dönmemiz gerek. Bu sorunlar kolaybkla baştan savulamazlar 

ve kendilerine özgü yöntemleri olan bu iki bilim dahnm ilintili olduğu, 

hatta üst üste geldiği geniş bir alan vardır şüphesiz. Kıyas, varsayım, analiz 

ve sentez gibi temel metodlar düzenli bilginin her çeşidinde ortaktırlar. Ancak, 

bunun yanısıra, edebiyatın her zaman positiv bilimlerinkiyle aynı olmayan 

ama bilinçli ve kendisince geçerli olan yöntemleri de vardır. Yalnızca dar bir 

gerçek kavramı sosyal bilimlerin katkdarını bilim alanınm dışında bırakır. 

Modern tekniğin gelişmesinden önce, felsefe, tarih, bukuk, ilâhiyat hatta filoloji, 

uzun bir süre bilginin geçerli metodlanyla uğraşmışlardır. Modern positiv 

bilimlerin kuramsal ve deneysel zaferleriyle onlann başardarı gölgelenmiş

EDEBIYAT VE EDEBIYAT INCELEMESI 51 

olabilir; ancak, her ne biçimde olurlarsa olsunlar gerçek ve süreklidirler; bazan 

da bir iki değişiklikle kolayca canlandırılır ya da yenilenirler. Positiv bilimlerin 

yöntemleri ve amaçlarıyla, sosyal bilimler arasındaki bu ayrım hatırda 

tutulmalıdır. 

Ancak, bu ayrımın nasıl tanımlanacağı karmaşık bir problemdir. 1883 

lerde Wilhelm Dilthey positiv bilim metodlarıyla tarihinkiler arasındaki ayrımı 

anlayış ve anlatım arasındaki karşıtlık açısından inceledi. Dilthey'e göre, 

tarihçi, bir olayın anlamı üzerinde durup onu kavramaya çakşırken, positiv 

bilim adamı aynı olayı nedensel kökeniyle değerlendiriyordu. Tarihçinin 

üzerinde kafa yorduğu bu anlama eylemi gerekli olarak kişisel ve hatta özneldir. 

Bir yıl sonTa, ünlü felsefe tarihçisi Wilhelm Windelband de sosyal bilimlerin, 

positiv bilim metodlarmı taklit etmesi görüşüne karşı çıktı. Ona göre, tarihçiler 

tek ve tekrarlanmayan gerçeği kavramaya çabalarken, positiv bilimle 

uğraşan bilginler genel yasalar kurmayı gaye edinmişlerdi. Positiv bilimlerle, 

kültür bilimleri arasında olduğu kadar genelleme ve özelleme metodları arasına 

kesin bir çizgi çekmeyen H. Rickert, bu görüşü geliştirmiş ve biraz da değiştirmiştir. 

Rickert, kültür bilimlerinin somut olanla ve kişiyle ilgilendiği görüşünü 

savunur. Bununla birlikte, kişiler, ancak bazı değer ölçülerine baş vurularak 

keşfedilebilir ve anlaşüabilirler; bu da kültürün bir başka adıdır sadece. 

Fransa'da A.D. Xenopol, tekrarlanan olayları kapsayan positiv bilimleri 

tarihten, tarihin birbirini izleyen olaylar silsilesini kapsamasıyla ayırır. İtalya'da 

Benedetto Croce, felsefesini positiv bilimlerinkinden tamamiyle ayrı 

olan bir tarih yöntemi üstüne kurdu. 

Bu sorunların tüm tartışması, positiv bilimlerin sınıflandınlması, tarih 

felsefesi ve bilgi yönteminde olduğu gibi çeşitli sorunların çözümlenmesini 

kapsayacaktır. Bununla birlikte, birkaç somut örnek, bir edebiyat araştırıcısının 

karşılaşacağı güç bir sorunun varhğı konusunda bir fikir verebilir. 

Shakespeare'i niçin inceleriz ? Şurası açık ki, Shakespeare'in bütün insanlarla 

neyinin ortak olduğu konusu bizi öncelikle ilgilendirmez. Eğer böyle olsaydı 

onun yerine başka birini de inceleyebilirdik. Biz Shakespeare'in İngilizlerle, 

Rönesans insanıyla ya da tüm Elizabeth çağı insanlarıyla, bütün ozanlar, 

tiyatro yazarları hatta tüm Elizabeth çağı tiyatro yazarlarıyla ortak olan yanlarıyla 

da ilgilenmeyiz. Çünkü bu durumda Dekker ya da Heyvvood'u da inceleyebilirdik. 

Biz daha çok, özellikle Shakespeare'e ait olanın, Shakespeare'i 

yapanın ne olduğunu bulmayı isteriz. Ve bu da hiç şüphesiz bir kişilik ve değer 

sorunudur. Bir edebiyat çağı , bir dönem ya da belli bir ulusal edebiyat incelenirken 

bile, araştırmacı, tıpkı bir kişiliğin incelenmesinde yaptığı gibi onu

52 


diğer benzer gruplardan ayıran karakteristik çizgileri ve nitelikleriyle 

ilgilenecektir. 

Kişiliği ilgilendiren durum bir başka görüşle de desteklenebilir: Edebiyatta 

genel yasalar bulma çabaları daima başarısızhkla sonuçlanmıştır. Louis 

Cazamian'ın İngiliz edebiyatı yasası dediği İngiliz ulusal usunun duygu ve 

mantıktan oluşan iki kutup arasmdaki ritmik sahnımı- Bu sabnımlann çağımıza 

yaklaştıkça hızlandığı ileri sürülür.- görüşü ya önemsiz ya da sahtedir. 

Victoria çağma uygulanınca zaten anlamını tümüyle yitirir. Çoğu eylem ve 

tepki, ya da gelenek ve beğenmeme şeklindeki psikolojik biçimcilikler olarak 

karşımıza çıkan bu yasaların gerçeklikleri, su götürmez bile olsa edebiyat 

konusunda geçerli olamazlar. Fizik, başarılarının doruğuna, elektrik, ısı, çekim 

ve ışığı bir kaç genel kuram içinde bir formüle indirgiyerek ulaşırken edebiyat 

araştırmasının amacını ortaya koyacak genel bir kuram düşünülemez. Genelleştikçe 

soyutlaşır, boşlaşır. 

Sorunumuzun iki çözümü vardır. Doğa bilimlerinin üstünlüğüyle gözde 

olan çözüm yollarından biri bilimsel ve tarihsel yöntemi biçimlendirir ve kişiyi 

ya sırf olaylar yığınına ya da oldukça genelleştirilmiş tarihsel yasaların kuruluşuna 

yöneltir. Edebiyat incelemesinin bilimselliğini yalanlayan öteki çözüm 

yolu ise edebiyat anlayışının kendine özgü oluşunu ve bireyselliği doğrular 

ve hatta her edebiyat yapıtının eşsizliği görüşünü ileri sürer. Ancak, bilimselliğe 

karşı çıkan bu çözüm yolunun bazı tehlikeleri vardır. Kişisel seziş, bütün 

bütün duygusal beğeniye, tüm öznelliğe götürebilir insanı. Üstelik, bütünüyle 

boş genellemeye karşı çıkış olmakla birlikte, kişiselliği ve hatta her sanat 

yapıtının eşsizliğini önemsemek eşsiz sanat ürününün olamayacağmı unutma 

demektir. Çünkü eşsizliğe yöneldikçe sanat yapıtı anlamını yitirebilir. Ne 

Hamlet'in ne de Joyce Kilmer'in Trees (Ağaçlar)'inin tek oluşunda kuşkuya 

düşülür. Ama kendine özgü ölçüleri, biçimi ve kimyasal yapısı söz konusu olunca 

bir çöp yığını da eşsizdir, tektir, tam bir eşi yapdamaz. Daha ötesi, her edebiyat 

yapıtında bulunan sözcükler, kendilerine özgü yapdanyla geneldirler, 

özel değddirler. Edebiyattaki bu evrensellik ve öznellik tartışması ta Aristo'dan 

beri süregelir. Şöyle ki şiir daha evrensel olması nedeniyle yalnızca öznelle 

ilintisi olan tarihten daha felsefîdir ve Dr. Johnson'ın dediği gibi şair 

lâle yapraklarının çizgilerini saymakla uğraşmamabdır. Zaten romantikler ve 

günümüzün eleştirmenleri de şiirin öznelliği, yapısı, somutluğu üzerinde asla 

kafa yormazlar. Ama her edebiyat yapıtının hem özel, hem de genel olduğu 

hatırlanmalıdır. Ya da daha iyisi edebiyat hem öznel hem de geneldir. Kişisellik, 

tüm özel oluş ve teklikten ayırdedilebilir. Her insan gibi, her edebiyat

KıRıMLıLARıN ESKI BAŞKENTINDE KAZı 53 

yapıtı da kendi kişisel özelliklerinin yanı sıra, başka sanat yapıtlarıyla ortak 

olan özellikleri de paylaşır. Tıpkı her insanoğlunun tüm insanlıkla, kendi 

cinsinin bütün üyeleriyle, ulusuyla, sınıfıyla, mesleğiyle v.b. ortak özellikleri 

paylaştığı gibi. Böylece sanatın birbirleriyle ilintili olan yapıtlarını genelleştirmiş 

oluruz. Örneğin Elizabeth çağı tiyatrosu, bütün tiyatro, tüm edebiyat ve 

sanat gibi. Edebiyat eleştirisi de edebiyat tarihi de bir yapıtın, bir yazarın, 

bir çağın ya da ulusal bir edebiyatın özelliğini nitelemeye çalışırlar. Ancak, 

bu niteleme sadece evrensel terimler içinde, bir edebiyat kuramının temeline 

dayandırılarak yapılabilir. Günümüzde edebiyat kuramı, edebiyatm bilimselliği 

için büyük ihtiyaçtır. 

Edebiyatm bilimselliği ile ilgili bu istek, bilgimizin ön verileri olan beğenmenin 

ve anlayışın önemini ve böylece edebiyat üzerine eğilme isteğimizi 

azaltmaz şüphesiz. Edebiyat incelemesi yalnızca okuma sanatına hizmet eder 

demek, bu sanat, edebiyat inceleyicisi için ne denli gerekli olursa olsun, düzenli 

bilgi ülküsünü yanlış anlamak demektir. Eleştirel anlayışı ve duyarlığı kapsayarak, 

geniş bir alanda kullanılsa bile, okuma sanatı, ancak kişisel yetişme 

için bir ülkü olabilir. Okuma son derece istenilir olduğu gibi, oldukça yaygın 

bir edebiyat kültürüne de temel olarak hizmet eder. Bununla birlikte, kişiselliğin 

üsünde olan geleneğin kavranışı, bilgi, sağgörü ve usavurmanın bir yapıtı 

olan edebiyat bilginliği kavramının yerini tutamaz. 

/ 

Çev. Dr. Mine Mengi

HÂŞÎM'İN ŞİİRİNDE RENKLER 

DR. NECDET BINGÖL 

Ahmet Hâşim "GöZ Saatleri"nin "Mukaddime"sinde: 

Seyr eyledim eşkâl-i hayâtı 

Ben havz-ı hayâlin sularında, 

Bir aks-i mülevvendir onunçün 

Arzın bana ahcâr-ü nebâtı. 

Diye yazdığı mısralarda, dünyadaki taşların ve bitkilerin renkli bir akisten 

başka bir şey olmadığını söylüyor . Bu "renkli akis", Hâşim'in hemen her 

şiirinde vardır, işte bunun için Ahmet Hâşim'in şiirlerindeki renklerin çeşidine 

bakarak bu renklerin nasıl bir derunî görüşle öyle göründüklerini araştırmaya 

çakşacağız. 

Önce, renk dediğimiz şey nedir, renklere çeşitli çağlarda verilen anlamlar 

nelerdir? Bunları gözden geçireceğiz, sonra da, "Renkler" yolu ile Hâşim'in 

mânevi hayatının portresini çizmeyi deneyeceğiz. 

Renk, fizik ve fizyolojik târifi ile, kısaca, renkli bir cisimden göz aracılığı 

ile ahnmış bir algıdır. Kâinat üzerine açdmış bir pencere olan göz, retina 

vasıtasiyle, bizi çevreleyen renkli âlemden aldığımız algıları beynimize nakleder; 

böylelikle, tabiattaki ve çevremizdeki canlı, cansız cisimlerin renklerini 

fark ederiz. Ama, bir cismin rengini söylerken çoğu zaman yanlış, daha doğrusu 

eksik söyleriz. Meselâ bize limonun rengini sorsalar, hiç düşünmeden sarı deriz. 

Evet, ama limon normal bir göze ve ancak beyaz ışık altında sarı görünür. 

Ayni limon kırmızı ışık altında beyaz; mavi veya yeşil ışık altında boz ya da 

kahve rengi görünecektir. Netekim bir manzara günün saatine göre, yani 

güneşin yüksekliğine, atmosferin durumuna göre renk değiştirir. Demek ki 

ashnda eşyanın rengi yoktur, kendisini aydınlatan ışığın rengine bağlı olarak 

onun da rengi dağişir. Bu, Epikür'denberi bilinen bir gerçektir. O halde 

renkli bir cisim beyaz veya çeşitli ışıklar altında, nasıl çeşitli renklerde görülebiliyorsa, 

şair gözü ile görülen eşya da, cisimler de öyle renk değiştirebiliyor. 

Bu renk değiştirme şairin o andaki duyuşuna, düşünüşüne, hatta 

mizacına uyuyor. Görüş bir kişiden ötekine göre değişebildiği gibi, ayni kişi-

56 DR. NECDET BINGÖL 

nin fizyolojik ya da psişik durumuna göre de değişebiliyor. Bir yerimiz 

ağrıdığı, ıstırap duyduğumuz vakit, eskiden bizim için neşeli bir dekor olan 

yerler kedere bürünüveriyor, gözlerimiz neşe veren renkler yerine, kederli 

renkler görüyor. Fransız filozofu Guyau bu görüşü: "Manzara bir ruh halidir." 

Diye özetliyor. 

Renk, bildiğimiz gibi, Newton'un çahşmariyle incelendi ve prizma bize 

yedi rengi verdi. Renk hakkında araştırmalar yapdmadan önce de insanlar 

yer yüzünde göründükleri tarihten itibaren ya tabii renkli bir dekor, gök, 

toprak, su gibi, ya da medeniyette ilerledikçe yaptıkları âlet ve eşyanın yarattığı 

yapma, fakat her zaman renkli bir dekor içinde yaşadılar. Kâinatı renksiz 

tasavvur etmek mümkün olmadığını düşünürsek, renk hep vardı ve hep var 

olacaktır, işte bunun için insanlar renklerin meydana getirdiği bir dekorun 

tesirinde kalddar. Nasıl Islamasınlar ki, mânasını bir türlü tahlil edemedikleri 

gök, aslmda rengi olmadığı için mavi görümekte, ancak güneşin doğuşunda ve 

batışında kırmızı nüansları göstermektedir. Denizin maviliği de, gökkuşağındaki 

renkler de öyle değil mi, bu yüzden eski çağlardaki insanlar ona kutsallık 

vermemişler miydi? 

Bir "ŞekiP'ler âlemi olduğu gibi bir de "Renk"ler âlemi var. Şekiller bize 

rahatlık, rahatsızlık, huzur, sıkıntı, fayda, zarar getirebiliyor; koyu, keskin, 

açık, soluk, kapanık renkler de bizde çeşitli ruh halleri yaratabiliyor ve adeta 

dünyayı başka bir gözle görmemize sebep oluyor. Psikolojik testler, renk 

tercihi ile ilgili meraklı sonuçlar vermiştir. Bunlara göre, içi kırmızıya boyanmış 

telefon kulübeleri müşterileri daha çok cezbeyormuş. Bir odanın renginin, 

içinde oturan kimsenin davranışı üzerindeki tesiri de incelenmiştir: Meselâ, 

ameliyat odalarını yeşil-mavi renklere boyamak uygundur, çünkü, bu renkler 

operatörün gözlerini dinlendiriyor ve neşterini emniyetle kullanmasını sağlıyormuş. 

Bazı akıl hastahanelerinde melankolik hastalar kırmızı ışıkla, nörastenikler 

mavi ışıkla tedavi edilince iyi neticeler almıyormuş. 

Renkler arasında bir tercih yapmak, coğrafi yerden ziyade yaşa göre 

değişiyor. Mavi renk birinci yeri alıyor, arkasından kırmızı renk geliyor. Goethe 

renklerin insan psikolojisi üzerindeki tesirini gayet iyi biliyordu. Hatta "Renkler 

Nazariyesi" adlı bir kitap bile yazmıştı. Söylerler ki Wagner ancak kırmızı 

bir dekor içinde konpozisyonlarmı yapabilirmiş. Yakup Kadri'nin romanlarında 

çizilen dekorlarda çoğu zaman kırmızı ve nüansları hâkimdir. Romantik 

şairler de kırmızıyı severlerdi 1 . " Ama bundan başka özel bir sevgimiz de 

1 "Romantızm'in Tarilıi"-Theoplıile Gautier. Çev. Dr. Necdet Bingöl. S.: 54 Millî Eğitim 

Bakanlığı öğretmen kitapları No. 125.

HAŞIm'IN ŞIIRINDE RENKLER 57 

vardı, kırmızı sevgisi; şimdi siyasi ihtiraslarla şerefi lekelenen, erguvan rengi, 

kan, hayat, ışık, sıcakhk olan ve altınla, mermerle o kadar güzel uyuşan, 

modern hayattan ve hatta resimden çekilip gittiğini görmekle cidden üzüldüğümüz 

bu asil renge âşıktık." 

Parnasien şair T. Gautier şöyle yazıyordu: "işitme duygusu fevkalade 

gelişmişti; renklerin gürültüsünü işitiyordum. Yeşil, mavi, sarı sesler gayet 

belirli olarak dalgalar halinde bana geliyordu." 

Senbolist Arthur Rimbau ise, "Voyelles-Sesli harfler" şiirinde: 

"A kara, E beyaz, I kırmızı, U yeşil, O mavi." Renklidir diyor. Demek 

ki senbolist şairlerden bir kısmı harflerde bile bir takım renkler tasavvur ediyorlardı. 

Ressamların üslûpları da kullandıkları renk tonlarına göre isimlendirümiştir. 

Konumuz dışı olduğu için örnekler vermek istemiyoruz. 

Bildiğimiz gibi insan ta başlangıçtan bu yana renkle yakından ilgilendi, 

rengin sırrını araştırdı ve onu kullanmak için çareler düşündü, usuller icat 

etti. insan , her şeyden önce renklerin kendisi için, gözü için, zevki ve faydası 

için yaratddığını düşünmekte haklıdır. Çünkü bu düşünüş insanın egoizmini 

tatmin eder, sonra da, bildiğimiz gibi, tabiat, yer yüzü yaratıkları içinde özellikle 

insanı renklerden en çok faydalanabilecek olarak yaratmıştır, işte bu 

yüzdendir ki her dilde renkleri sözle verebilmek için bir çok isim, sıfat bulmak, 

adeta bir "Renkler Sözlüğü" hazırlamak zarureti hasd oldu. 

Çağlar boyunca renkleri kısaca gözden geçirecek olursak, tarih öncesi 

devirlerde dinî merasimlerde genellikle kırmızı ve bayaz renklerin kullanddığını 

görüyoruz. İnsanhk başlangıçta belki estetik bir duygudan ziyade 

fayda gayesiyle renkleri kullanmak zorunda kaldı. Altemira, Lascaux gibi 

mağaraların duvarlarını süsliyen resimlerdeki sarı, kırmızı, manganez oksidi 

siyah renkler dikkati çekiyor. Daha sonraları renk bir ferdin veya aüenin 

belirgin bir niteliği olarak kullandıyor. Bugün de Avustralya yerlilerinin 

bazdan mağaralarını, vücutlarını kırmızı ve beyaz desenlerle süslüyorlar. 

Dinî ve totemik gayelerle yapdan resimler yerini, zamanla, gerçek sanata 

bırakıyor, sanatta renk tabiî ve mukadder yerini ahyor. Neticede renk sanatı 

form sanatı ile birleşiyor. Eski Mısırhlar, Kaideliler, Asurlular mavi, yeşil 

mineleri kullanddar. Fenikelüer boyama sanatmı biliyorlardı. Eski Yunan 

ve Roma'da da renge önem verildiğini biliyoruz. Zeus-Jüpiter mavi veya 

kırmızı bir manto giyiyordu; bu, gök ve ateşi temsil ediyordu. Diyonizos- 

Baküs kırmızıyı beğeniyordu; senbolü de ayni renkteki şaraptı.

58 


İnsanlar muhtelif devirlerde renklerin kuvvetine inanıp dinî, kutsal bir 

takım mânalar vermişler, renklerle bir çok senboller yaratmışlar, ve renkleri, 

psişik durumlarını anlatmaya yarayan ifade vasıtaları olarak kullanmışlardır. 

Meselâ 9. yüzyılda III. Papa Inoscent renklere şu anlamları vermiştir: Beyaz, 

ışığın ve safiyetin timsalidir, neşeyi, mâsumluğu, zaferi, ölümsüzlüğü; kırmızı, 

ateşi, kanı, ilâhî aşkı; yeşil, ümidi, ebedî hayat arzusunu; menekşe rengi, 

tövbeyi; siyah ise matemi ifade eder. 

Yunan klisesine göre: Kırmızı, merhameti, din yolunda şehit olma 

arzusunu; altın sarısı, şerefi, kudreti; safran sarısı, günah çıkarma arzusunu; 

yeşil, imanı, ölümsüzlüğü, hayranlığı; mavi, ümidi, samimiliği, dindarhğı; 

soluk mavi, barışı, vicdanı, güzel sevgisini; erguvan rengi adaleti; beyaz, 

aşkı, mâsumluğu, safhğı; gri renk kederi, matemi, tasayı dile getirir. 

Bizde ise, siyah mateme; beyaz mâsumluğa, temiz yürekliliğe alâmettir; 

yeşil renge kutsal bir anlam da verilmiştir. Eski minyatürlerimizde, çinilerimizde, 

mavi, mavinin çeşitli tonları, kırmızı, altm sarısı, yeşil hâkim 

renklerdir. Kırmızı, belki bayrağımızın rengini hatırlattığı için, halkın çok 

beğendiği bir renktir. Mavi de öyle. Fransız sözlüğüne giren ve açık mavi 

veya yeşile çalan mavi renkteki kıymetli bir taşın adı olan "Turquin", 

"Turquoise" kelimeleri de Türk-Turque kelimesinden yapılmıştır. Bu da, bir 

bakıma, mavi rengin Türk'lerde çok kullanıldığını ifade eder. "Atatürk ve 

Bayrak " adlı yazısmda Enver Behnan Şapolyo 2 şöyle diyor: "Atatürk mavi 

rengi, yani turkuvaz rengini severdi. Çünkü bu renk eski Türk bayrağının 

rengi idi. Bu renk Selçuk çinilerinde ve Mevlâna türbesinde (Kubbe-i Hâdra) 

da görülmektedir. Sünnet çocuklarının entarisi mavidir. Köylü gençleri bayramlarda 

mavi gömlek giymektedirler. Fatih Sultan Mehmet'in istanbul'u 

fethi sıralarında giydiği çizme mavi, yani gök renginde idi." 

Renkler milletlerin bayraklarında, armalarında da kullanılmış, böylelikle 

milletlerin psikolojisinden izler taşıyan bir nitelik de kazanmıştır. 

Yukarıda da söylediğimiz gibi, yazarların, ressamların, müzisyenlerin 

tercih ettikleri renk veya renkler var. Gayet tabii ki Şairlerin de beğendikleri, 

ister farkında olarak, ister bilmiyerek, sık sık kullandıkları renkler vardır. Kimi 

şâirler beyazı tercih ederler, kimileri de siyahı. Alman romantik şâirlerinin 

siyahı çokça kullandıklarını, Baudelaire'in siyahı sevdiğini, biliyoruz. 

Hâşim'in şiirlerine gelince: Ahmet Hâşim'in şiirlerini inceliyenler, her 

halde kırmızı rengin göz alıcdığına kendilerini kaptırmış olacaklar ki, onun 

2 Enver Behnan Şapolyo: Türk Kültürü, sayı: 79, Yıl I x, Kasım 1970, Atatürk Sayısı.

HÂŞIM'IN ŞIIRINDE RENKLER 59 

şiirlerinde kırmızı ve kırmızı nüanslarından başka bir renk görmezler ve göstermezler. 

Abdühak Şinasi Hisar 3 : "Ahmet Hâşim"in şiirinde kendine mahsus 

bir âlemi ve hususi bir saati vardır. Hakikati vâzıh gösteren ve hayale müsait 

olmayan güneşin ufka veda ederek çekildiği ve kızılhğın aksi ile bütün tahiatin, 

suların, ağaçların ve kuşların tutuşmuş gibi göründükleri ve kanayor hissini 

verdikleri bir zaman yok mudur? İşte Ahmet Hâşim'in sevdiği o andır. O, 

şiirlerinde hep bu gurubun döktüğü kanlan, sulann alevini, dalların ve ağaçların 

yanan hallerini ve kuşların alevden halk olunmuş gibi görünmelerini 

tasavvur etmiş, hep bu bir Günün Sonunda'ki akşamın kanayarak geceye 

döktüğü zamanların şâiri olmuştur. O, hep lâ'lden kelimeler kullanıyor. 

Yine o bir nevi âfitab-ı temmuz giyiyor, bir nevi şule-i cihansûz içiyor gibidir. 

Onun her mısraı kızd bir ziya gibi yanıyor ve ruhu tutuşturuyor." " Mısraını 

mutlaka kızd bir renge boyamak ister ve buna muvaffak da olurdu. 

Âlemini boyadığı renk hep bu alev, hep bu kan kızıllığıdır 4 ." diyerek' Şerif 

Hulûsi de kırmızı üzerinde ısrarla duruyor. Oysa A. Hâşim'in şiirinde kullandığı 

renklerin sayı itibariyle en fazla olanı, kırmızı değil, siyahtır; mısralan 

incelediğimiz vakit bunu açıkça görüyoruz. 

KULLANILIŞ SAYISINA GÖRE RENKLER: 

1- Siyah: Hâşim bu rengin admı bazan siyah diye söyler, bazan da 

karanhk, zulmet, zalâm, muzlim diyerek ayni kara rengi verir: "Karanlıkta 

beyaz kuşlar" bir şiirine başlık olmuştur. Gene ayni şiirde: 

Vahşi karaltdardaki sîmîn kuşlann 

Mer'î miyan-ı sîne-i yeldada yerleri. 

"Yarasalar" adb şiirinde: 

Giderler, gelirler... san örmekteler 

Nücûm-u kederle zalâm-ı şebi. 

Olduğu gibi, kara renk doğrudan doğruya kullandıyor. Bazan da: 

Lâkin 

İniyor 

işte leylin zalâm-ı bîdâdı... 

-Yollar- 

3 Şerif Hulûsi: Ahmet Hâşim, Hayatı-Şiirleri, Remzi Kitapevi 1947. S.:XXVIII-XXIX. 

4 Ayni eser s.: XXX.

60 


Karanlık, gadreden, cefaeden kara bir varlıktır. 

Bir şiire de "Zulmet-Karanlık" başlık olmuştur. Ayni şiirde: 

Dizim eğildi; soğuk bir deniz gibi zulmet 

Ağır ağır boğuyor bende ömr-ü bîsûdu. 

Gene ayni şiirde, daha dört defa "zulmet ve karanlık" kelimeleri ile siyah renk 

kullanılıyor. 

"Deniz" şiirinde: 

Ufuk siyahtır. 

Çarparken ufk-u zulmete bir bahr-i pür-hurûş 

"Şeb-i Nisan" da ise: " 

Ey çeşm-i siyâh, ey dağmık zülf-ü şeb-engîz, 

Siyah renk gözün sıfatı, oluyor siyah saçlar da "zülf-ğü şeb-engiz sıfat tam- 

laması ile ifade ediliyor. 

Sesimde ufku soran muhteriz, derin ve uzak 

Bu ra'şe... reng-i şeb-âlûd-u zülf-ü mağmumum, 

Yukarıdaki mısrâlarda zülfün rengini belirtmek için "reng-i şeb-âlûd-u zülf-ü 

mağmumum-gece rengi, yani siyah bulaşmış gamlı zülfüm" diyor şair. "Aks-i 

Sadâ" adk şiirden aldığımız yukarıdaki mısrâlar ve gene ayni şiirdeki şu mısrâlarda 

şair: 

Ve bil ki râhımı zulmette eyledim ta'kîp, 

diyerek zulmet-karanbk, havanın rengini veriyor. 

Ve şimdi zülmet-ü-vahşette her emelden uzak, 

mısrâında ise korku dolu karanlıkla karşı karşıyayız. 

Yalnız sadâ-yı kalbime münâd-ü-mu'tekid 

Zulmetlerin kudûmunu ben şimdi isterim 

—Şimdi- 

Mısâlarında görüldüğü gibi Hâşim havanın kara renklere büründüğü zamanı 

tercih ediyor. Gene ayni şiirde: 

Meze eylemiş zalâmını yeldâma infial. 

Înfiâl-Ofke, kızgınlık şairin gecelerine kara rengini katmış oluyor. 

"Şafkta" şiirinde: 

Zulmet bizi çekmekte visâle... 

Karanlık, sevgili ile buluşmaya teşvik ediyor şairi.


Aşkın, bu karanlık gecesinde 

Bülbiü yine vahşî müterennim, 

Başbğı "Karanlık' olan bu şiirde aşk gecesinin rengi de siyahtır. 

"Karie-Okuyucuya" şiirinde: 

Muzlim şeceristan arasında 

Esrâr ile yekpâre münevver 

Bir yoldur açdmış sana derdim 

Diyen Hâşim, okuyucuya açtığı derdini kara ağaçlar arasından geçen bir yola 

benzetiyor. 

Bir nefha-i meçhûlenin eşyâya temâsı, 

Zulmetlerin esrârını baştan başa sallar, 

Bilinmeyen bir esişin dokunuşu karanmıkların sırlarını sallar. Demek ki dekor 

gene siyah renklidir. Ayni şiirden bir başka mısrâ: 

Sâkin soluyorken gece eşbâh-ü-avâlim, 

Yalnız o ziyâlarda kalır sâkin-ü-muzlim. 

Gece sessiz sessiz soluyorken dünyanın benzerleri, yalnız o aydınlıkta hareketsiz 

ve karadır. 

Annemle karanbk geceler ba'zı çıkardık; 

Dekor siyah gecedir. İkinci mısrâda "karanbk" canlı bir varbktır: 

Boşlukta denizler gibi yokluk ve karanbk 

Sessiz uzatır tâ ebediyetlere kollar... 

Dekor gene siyahtır. Ayni şiiri okumaya devam edelim: 

Zulmette neler hissederek korku duyardı: 

Güya ki hafî nefesin nefha-i serdi, 

Rûhunda bu ferdâ-yı siyah-rengi fısıldar. 

- O - 

-Sensiz- 

Çocukluk anılarından söz açan şair karanlıklar içinde korku duyduğunu, gizli 

bir nefesin sertçe esişinin ruhuna siyah renkli geleceği fısddadığını söylüyor. 

Bu şiirde daha yedi kere karanlık veya zulmet kelimeleriyle siyah renk kullanılacaktır. 

"Hazân" şiirindeki şu mısrâda: 

Rûhumda bugün zulmet-i pür-girye onundur. 

Ağlayış dolu karanhğın sadece dışarıda değil ruhunda da olduğunu anlıyo- 

ruz. "Hasta iken" adlı şiirde: 

ı


Bir ince çocuk çehresi-ben-muzlim-ü-ebkem, 

Zulmet o kadar doldu ki âfâk silindi, 

Tüllerde yatan hastayı sarmıştı karanlık; 

Mısrâlarında görüldüğü üzere şair, her yerde karanlığı arayıp bulmakta, 

mustarip ruhu ancak, eşyayı gözden silen kara renkte dinlenebilmektedir. 

"Çöller" şiirinde karanlık ve zulmet kelimeleri beş defa kullanılıyor. 

Hâşim gençlik şiirlerinde de siyahı çokça kullanmıştır: 

Bir sehâb-ı siyah içinde ayân, 

San bir çehre 

Zalâm-ı leylede mer'îdi râh-ı zer-kârı 

-Hayâl-i Aşkım- 

-Peri-i Hiirriyet- 

Ayni şiirde şair Hürriyet Perisinin çiçeklerle örülmüş siyah saçlarmı şöyle 

anlatıyordu: 

Ve onun: 

Şükûfelerle örülmüştü zülf-ü leyl-eseri. 

Gülen dudakları zulmette kanb bir güldü. 

"Hilâl-i Semen" şiirinde: 

Bu duâsıydı eski bir rûhun 

Sis ve zulmette gizli âtiye. 

Âtî-Gelecek de zulmette gizlidir. 

"Kış" şiirinde: 

Zalâm-ı hücre-i ye'sinde bir ziyâ îkaad 

Eyle ey fânî, 

Şair keder hücresinin karanhğında bir ışık yakmaktadır. 

"Güneşe" adb şiirde güneşe seslenerek: 

Güneş ? bu zacreti rûhumda başla teskine, 

Bu ufk-u leyleyi kalb et bir ufk-u şîrîne. 

Diyen şair ruhundaki sıkıntıyı yatıştırmasını ve karanlık ufku sevimli bir 

ufuk haline koymasını güneşten istiyor. 

"Akşamlarım" şiirinde de Hâşim muzlim, zulmet kelimelerini üç defa kullanıyor. 

Burada verdiğimiz ve vermediğimiz örnekler siyah rengi ifade eden kelimelerin 

elli dört kere kullanddığını gösteriyor.


2- Kırmızı ve Kırmızı nüansları: Hâşim'in kullandığı kızmızı renk içinde 

en fazla "kan rengi"ne rastlıyotuz. Bu kelime bâzan kan, bâzan hûn (farsca 

kan), bâzan kan kökünden gelme bir fiil olan kanamak, veya kanb sıfatı ile 

verilmiştir: 

Gurûb-u-hûn Ue perverde-rûh olan kuşlar 

-Siyah Kuşlar- 

Mıssrâında gurup (güneşin batışı) sadece hûn sıfatını alıp bir tamlama olmuştur. 

Suya bir hûn-u âteşin akıyor... 

-Batan Ayın Kenarına Satırlar- 

Da ise, Hûn-kan kelimesi isim olarak kullandmış, telkin ettiği kırmızı renk 

gene kırmızı nüansı olan âteşîn sıfatı ile daha da şiiddetlendirilmiştir. 

Dökerken ufka donuk, kardı bir ziyâ Eylül, 

-Son Bahar- 

Mısraında ise ziya-ışık kelimesinin anlamı Donuk ve Kanb sıfatları ile kuvvetlendiriliyor. 

"Aks-i Sadâ" adb şiirin ilk mısraında: 

Gözümde vahşet-i hûnîn-i şems-i gâribe bak, 

Hûnîn-kanh sıfatmı gene görüyoruz. 

Karşmda ufk-u hûn-u cidal etti irtisâm. 

Burada da Cidâl-Savaş ismine Ufku-hûn-Kanh vasfı eklenmiştir. 

"Ölmek" adb şiirde: 

Titrek 

Pardtdarla yanan bir mesâ-yı mezbaha-renk 

Dağdırken suhûr-u uryâna, 

—Kendime- 

Doğrudan doğruya kırmızı renk yerine, kanı akla getiren mezbaha-renk 

(Mezbaha-hayvan kesilen yer) denilmek suretiyle ayni renk çağrışımı oluyor. 

Gene ayni şiirde: 

Kanlı bir gömlek 

Gibi hârâ-yı şemsi arkamdan 

Ahp siirükliyerek, 

Kanb sıfatı kullandıyor.


Eğilmiş arza, kanar, muttasıl kanar güller, 

Durur alev gibi dallarda kanlı bülbüller, 

-Merdiven- 

Bu beyittede de kan kelimesi "kanar"da fiil; "kanb"da bülbüllere sıfat olarak 

kullanıbyor. 

Mahmûr ışıklar yüzer esrar üzerinde, 

Yorgun sular üstünde kanar bir şeb-i hande... 

Burada da Kanamak, kan ve kırmızı renk çağrışımı var. 

"Hazân" şiirinde: 

Bir kanlı ziyâ haşrediyorken, onu bir yed, 

On beş senedir, ufka güneş kanlı düşerken; 

Görüldüğü gibi, ziyanın ve güneşin sıfatı kanlıdır. 

M Süvârî"de ise: 

Bir süvârî geliyor kan rengi. 

Ve nihayet "Perî-i Hürriyet"in: 

Gülen dudakları zulmette kanlı bir güldü. 

Hâşim'in kullandığı kırmızı nüansları içinde frekansı sekiz olan ateş rengi ve 

onun sıfatı olan âteşin var: 

Ah o kuşlar ki şimdi bî-hareket 

Suların âteşinde sallanıyor... 

Ayni şiirin son mısraı şöyle bitiyor: 

Suya bir hûn-u-âteşîn akıyor... 

-O- 

-Batan ayın kenarına satırlar- 

Yukarıdaki mısrada suya akan kanın ateş kadar sıcak veya ateş renkli olduğunu 

görüyoruz. Ateş rengi bazan da "iştiâl eylemek-yanmak, alevlenmek" 

anlamına gelen kelime ile verilmektedir: 

Akşam, ufukta beldeler eylerken iştiâl 

Örter cebîn-i neş'eyi bir hüzn-ü bî-sebep; 

Veya "yanmak" fiili ile: 

-Son Saat—


Sular mı yandı? neden tunca benziyor mermer? 

"Panltı" şiirinde ise: 

Âteş gibi bir nehr akıyordu, 

Rûbumla o ruhun arasından, 

-Merdiven- 

tki ruh arasında akan nehir hem ateş kadar sıcak, hem de ateş renklidir. 

Hâşim, başını tasvir eden şiirinde: 

Bir kızd çehrede âteş gözler, 

derken ateş gene sıcaklığı ve rengi ile alınmış oluyor. 

Yaprak ateş oldu, kuş ta yakut; 

-Başım- 

-Ağaç- 

Yukandaki mısrâda ateş kelimesi sadece kırmızı nüanssmı vermek için kullandmıştır. 

"Bahçe" şiirinde ise: 

Bir Acem bahçesi, bir seccâde, 

Dolduran havzu, ateşten bâde... 

"Ateş", şarabın kırmızı rengini de ifade ediyor. 

Şimdi de gene bir kırmızı nüansı olan Kızd rengin bulunduğu mısrâlan araştıralım 

: 

Döner bu sâhil-i niylîye gölgeden kuşlar 

Ağızlarında güneşten birer kızd dür-ü nâb. 

-Akşam- 

Akşam saatlerinde kuşlar güneşten aldıkları kızd renkli halis incilerle dönmektedir. 

"Siyah Kuşlar" şiirinde: 

Gurûb-u-hûn ile perverde-rûh olan kuşlar 

Kızd kamışlara- yâkut âba konmuşlar; 

Gurubda- gün batarken, kamışların rengi kızddır. 

Bu bir lisân-ı hafidir ki rûha dolmakta, 

Kızıl havalan seyret ki akşam olmakta... 

Gene güneşin batma vaktidir ve kavalar kızddır: 

Bir kızd çehrede âteş gözler, 

Bana gûyâ ki içimden bakıyor ? 

-Merdiven- 

-Başım—

66 


Daha önceki mısrâlarda Kızd sıfatı eşyanın bir vasfı olurken burada yüz'ün 

sıfatıdır. "Hazân" şiirinde: 

Bir gün ki hazân ufka kızd dalgalı bir nûr, 

Bir kanlı ziyâ haşrediyorken, onu bir yed. 

Bir bâd-ı haşin aldı o rü'yâyı müebbed. 

Hâzan-Sonbahar ufka kızıl dalgalı bir nûr, bir kanlı aydınlık yığmaktadır. 

"Perî-i Hürriyet" şiirini okuyahm: 

Kızıl ve gölgeli kıvrıntılarda gizlenmiş 

O hüsn-ü müskiri sarmıştı lerze-i hâhiş; 

Hürriyet Perisi kızıl ve gölgeli kıvrıntdarda gizlenmiştir. 

Başka bir kırmızı nüansı olan Yakut rengi iki defa su'ya bir defa da kuş'a 

renk vermektedir; gün batarken siyah kuşların konduğu su yakut rengindedir: 

Gurûb-u hûn ile perve'rde-rûh olan kuşlar 

Kızd kamışlara yâkut âba konmuşlar; 

"Piyale"de yayınlanan "Son Bahar" şiirinde: 

Suyu yâkuta döndüren bu hâzan, 

Bizi gark eyliyor düşüncelere... 

-Siyah Kuşlar- 

Diyen şair, sonbaharla kızaran yapraklan suya düşürerek suyu yâkut rengine 

boyamaktadır. Gene gün batışı dekoru içinde şair: 

Gün bitti. Ağaçta neş'e söndü. 

Yaprak ateş oldu, kuş ta yâkut; 

Empresyonist bir fırça vuruşuyla ateş renkli bir yaprak ve yâkuttan bir kuş 

çiziveriyor. 

Daha önce de verdiğimiz şu mısralarda Hâşim Fovist bir ressam gibi 

kırmızı nüanslarını yoğunlukla kullanmış ve buna Alev'in kızıllığını da katmıştır: 

Eğilmiş arza, kanar, muttasd kanar güller, 

Durur Alev gibi dallarda kanh bülbüller, 

Sular mı yandı? neden tunca benziyor mermer?

"Karanfil" adlı şiirde: 


Yârin dudağından getirilmiş 

Bir katre alevdir bu karanfil, 

Karanfili tasvir için kullandan "yârin dudağından getirilmiş" ve "bir katre 

alevdir" sözleri karanfilin sıcakbğmı, ama daha çok da kırmızı rengini belirtmektedir. 

"Bahçe" şiirinde ressam-şair Hâşim, yeri, göğü ve ağaçların dallarını 

keskin ve sıcak renklerle çiziyor, özellikle dallar batan güneşin akislerini 

taşıdığı için Mercan rengindedir: 

Gök yeşil, yer sarı, mercan dallar,. 

Kırmızı - mavi karışımı olan Erguvan rengi ise bir defa kullanılmıştır: 

Gün bitti. Ağaçta neş'e söndü. 

Yaprakla kuşun parıltısından 

Havzın suyu erguvana döndü. 

-Ağaç- 

İçinde Kırmızının hâkim renk olduğu Kırmızı-Sarı karışımı Bakır rengi 

Hâşim'in şiirine bir defa girmiştir: 

Şu bakır zirvelerin ardından 

Bir süvârî geliyor kan rengi. 

-Süvârî- 

Batan güneşin kırmızı renkleriyle tepelerin bakır rengini aldığı görülüyor. 

Tunç rengine şu mısrâda rastlıyoruz. Bilindiği gibi, bu renk Kırmızı-Sarı 

karışımıdır: 

Sular mı yandı? neden tunca benziyor mermer? 

—Merdiven— 

3- Altın rengi: Renkler yelpazesinde üçüncü yeri otuz bir frekansla Altın rengi 

işgal ediyor. "Yollar" şiirini okuyalım: 

Bir lamba hüzniyle 

Kısddı altın ufuklarda akşamın güneşi: 

Ayni şiirde yedi defa Altın rengi arapça kelimeler olan Zer, zerrin, zeheb, 

yahut zeheb'in sıfatı olan zehebî=altınımsı, altın renginde, kelimeleri kullandmaktadır:

68 DR. NECDET BİNGÖL 

Gurûp içinde bu eşkâl-i bî-hudûd-u zehep 

Bir el 

Derîçelerde bir altın ziyâ yakıp indi, 

Aktı âb-ı sükûta yıldızlar 

Bütün sular zehebî lerzelerle işlendi. 

Şimdi zer gözleriyle tâ öteden 

Gam-ı ervâhı vecde da'vet eder 

Biri altın göziyle, güya ki, 

Sana ey kalb-i müphem-ü-bâkı 

"Gel?" diyor. 

Şimdi zer gözleriyle, tâ öteden 

Tâ öteden 

Yukarıya aldığımız mısrâlarda: Ufuklar altın rengindedir, gün batarken, 

sınırı olmayan şekiller altındadır, bir el perdelerde bir altın ışık yakıp 

iner, bütün sular altın titreyişlerle işlenir, gözler altındandır." Zulmet" 

şiirinde: 

Ve sonra git. Bana biva'd olan bu yollar hep 

Adımların çün açılmış pür-incilâ-vü-zehep... 

Şairin "Ey sen" diye hitap ettiği kimse için bu yollar pardtı ve altın renklerle 

doludur. Gene ayni şiirde: 

Lâkin sen 

Dudakların yine pür-hande, gözlerin pür-zer, 

Dudaklar gülüş, gözler ise altın renklerle doludur. 

O belde-i zer-ü-hulyâda bekliyen gözler 

"Nerde?;" derlerse.

O ülke de altın renklidir. 

Burada da altın rengini görüyoruz: 

Deniz, 


Sürüklenir zehebî kumlar üstünde, 

Deniz altın renkli kumlar üstünde sürüklenmektedir. 

Hâşim "Birlikte" şiirinde ay'ı altın bir güle benzetmektedir: 

Gecenin dallarında şimdi açan 

Bu kamer, 

Bu altm gül... 

"Aks-i Sadâ" şiirinde "zer-altın kelimesi üç defa kullandıyor: 

Hudûd-u leylede yüzlerce çeşm-i âteş-ü-zer... 

Kopardığım o nücûmun kalırdı bende zeri, 

Zer-i nücûm ile nakş oldu pâyımın eseri, 

Şu mısrâlarda da kuleler gün doğarken altın renklidir: 

Güller ki kamıştan daha nâlan, 

Gün doğdu yazık arkalarında ? 

Altm kulelerde yine kuşlar, 

Tekrarını ömrün eder i'lân, 

-Yaz- 

-Bir Günün Sonunda Arzu- 

"0" şiirinde manzaranın ruhu gümüş rengi dumanlarla ölürken, karşıda yer 

yer altm bir ürperiş vardır: 

Sîmîn dumanlarda ölür rûhu menâzır, 

Bir ra'şe-i zerrin tâ karşıda yer yer 

Şair Dicle nehrinden söz ederken: 

Bir feyz-i ziyâ haşredederek âb-ı zerinde, 

Bir kafile-i rûh-u kevakip gibi mahmûr, 

Zulmette çizer, Dicle uzun bir reh-i pür-nûr... 

-Seıısiz- 

Dicle'nin altm sularında ışıkları bol bol bir araya toplamıştır. "Hazan" şiirinde 

krizanteme verilen renk altındır: 

Avare felâket gülü, altın krizanten,


Hâşim hüzün, keder, acı-gibi soyut bir kavramı altın ile bir arada kullanı- 

yor: 

Bir hüzn-ü müzehhep gibi durgun yine Dicle, 

Sessizliği olmuş yine rü'yalara hacle. 

-Nehir Üzerinde- 

Gene ayni şiirde kürekler sessizce nehrin altm renkli sularının göğsünü yır- 

tar: 

sessizce kürekler 

Nehrin zehebî sîne-i emyahını yırtar, 

Ağlardı o altın suyun üstünde bir âhenk, 

Bir ince tül altında duran zülf-ü zerini; 

Güneş batarken sanki altm, safir, elmas renkleri bir birine karışır ve bir 

ışık kıvılcımı dökülür: 

Sanki zerin, safîr-ü elmasın, 

İmtizâcat-ı renk-renginden 

Dökülen bir şerare-i nûrun, 

Hep bu emvac-ı lem'a-perveridir!.. 

"Perî-i Bahar şiirinde: 

Altm ufuklarında uçar maı manzaralar; 

Ufuklar altın renklidir. 

Sevgili güldüğü zaman: 

Diyor şair. 

Güldün; şafak-ı şi-rime altınlı ziyâlar 

Bir ufk-u ezelden gülerek şimdi saçıldı; 

"Her güzellik için" şiirinde güzelliği anlatırken: 

Müzehhep, hande-ver bir şi'r-i rüyâ... 

-Gurûp- 

-Sürûd-uEmel- 

mısrâı ile güzelliği altm renkleriyle parddayan, neşeli bir rüya inceliği, zarafeti 

olarak niteliyor. Gene ayni şiirde: 

Senin ey hande, ey şi'r-i müzehhep, 

Senin nurunla kaimdir hayâtım... 

ayni kullanışı görüyoruz.


Hâşim yolların rengini hep altın rengi ile çizer: 

Zalâm-ı leylede mer-îdi râh-ı zer-kârı 

Ve hayalin rengi de altın rengidir: 

Zer-i hayâl ile perverde nâşinîde, tarî 

Şükûfelerle örülmüştü zülf-ü leyl-eseri. 

Hürriyet Perisinin gözündeki yaş da zerrîn-altın renklidir. 

Gözünde Katre-i zerrîn-i ihtirâs-ü-heves. 

-Perî-i Hürriyet- 

-Ayni şiir— 

4- Sarı: Hâşim'in sevdiği renkler arasmda dördüncü sırayı Sarı alıyor. Bu 

bazan yollara sıfat olmaktadır: 

Bazan da sulara: 

Harâb olan sarı yollarda kalmamış ne gelen, 

Ne giden, 

Sular sarardı... yüzün perde perde solmakta, 

Şu şiirde sarı rengi vermek için "Sırma" kelimesi sarının yerini alıyor: 

, Bir sırma kemerdir suya baksam; 

Havuzun rengi sarıdır: 

Hicrân-ı muhîtât ile solmuş, sarı, çıplak, 

"Çıktığm Geceler"de şair ay'a hitap ederek: 

Ba'zan sarı bir çehre-i rü'ya gibi hissiz, 

Tenhâ bir ufuktan görünürsün bize sessiz... 

-Kış- 

-Merdiven- 

-Bir Günün Sonunda Arzu • 

-Rûhum- 

Rüyadaki sarı bir yüz gibisin diyor. "Sensiz" şiirinde ay'dan söz edilirken güzel 

bir benzetişle "....san, gücenmiş bir pardtı" imajı ile beyit tamamlanıyor: 

En sonda nigâh-ı ebediyet gibi titrer, 

Tâ ufka asdmış sarı bir lem'a-i muğber... 

Yaprağın rengi de sarıdır: 

Yorgun, sarı yapraklar uçar bir kuru daldan, 

-Hazân-

72 

Gözler de sarıdır: 


Titrek, karışık, hasta, hayâli, sarı gözler 

Ayni şiirde ışık da sarı: 

Âfâka yayarken mütemâdi sarı bir fer, 

Birden o donuk gözlere dolmuştu kamerler... 

-Hasta iken- 

"Nehir üzerinde" ise gök sarı renkte, akşam sahipsiz sese sarı bir renk serp- 

mekte; Dicle'nin rengi de sarıdır: 

Akşam... Sarı bir hasta semâ... Bir gam-ı meçhûl... 

Serperdi o bîkes sese akşam sarı bir renk, 

Güya ki o gün Dicle'nin üstündeki mâtem 

Âfâka sürükler sarı güller, krizantem... 

Ayni şiirde, bir sonbahar gecesinin yddızları silik ve sarıdır: 

Müphem, sarı yddızları bir leyl-i hazânın. 

"Bahçe" şiirinde yer sandır: 

Gök yeşil, yer sarı, mercan dallar. 

Hâşim'in Gençlik Şiirlerinden olan "Hayâl-i Aşkım"da gücenmiş, ağlayan 

bir gökün san renkli kırgınlığı altında gelişmiş ve ağlayan bir son bahar tablosu 

çiziliyor: 

Münfail bir semayı giryânın, 

Zerdi-i iğbirarı altında 

Münkeşif bir hazân-ı nalânın, 

Girdibâdî-i gam-nisârında 

Bir az daha aşağıda: 

Sarı bir çehre... Ah o dem görürüm, 

Sarı bir çehre, bir hayâl-i besim , 

Sarı, pejmürde bir soluk zühre?... 

Mısrâlarını okuyoruz. 

Şair, gün batımmda can çekişen güneşin yansıyan san ışıklanyle titreyip 

ağlayan denizin yanmda eski günleri anıp ağlayor; burada Zerd=sarı kutlamıştır:


Şimdi rûhum bu şems-i muhtazırııı, 

în'ikâsât-ı nûr-u zerdiyle, 

Titreyip ağlayan bu deryanın, 

Pîş-i emvâç-ı nâle-dârında, 

Böyle bîkes, muhtazır, perâkende, 

Hatıratının tezekkürâtiyle, 

Ağbyor derbeder, hazîn, hâsir!.. 

-Gurûp- 

5- Mavi: Hâşim, mavinin, potasyum ve kobalt sdikat karışımı olan, mâdenler 

üzerine yapılan minelerde kullandan mavi, bakır oksidi mavi, Prusya 

mavisi, Paris veya Berlin mavisi... gibi bir çok mavi nüanslarından sadece 

Arapça su renginde anlamına gelen (mâî) kelimesinden yapılma Maviyi kullanıyor: 

Eder bu da'veti, durgun sularda istiğrap 

Gürültüsüz ve uzak mâî ahülar... 

Ne de âlâm-ı fikre bir mersâ 

Olan bu mâî deniz, 

Melâli anlamıyan nesle âşinâ değiliz. 

Gene ayni şiirde belde, akşam, gölge, deniz, hepsi de mavidir: 

Ve mâî gölgeli bir beldeden ctidâ kalarak 

Bu nefy-ü-hicre müebbet bu yerde mahkûmuz.. 

Mâî bir akşam 

Eder üstünde dâimâ ârâm; 

Bildiğim sen ve ben ve mâî deniz 

Ve mâî gölgeli bir beldeden cüdâ kalarak, 

"Yaz" şiirinde ise yddız da mavidir: 

Büyük, derin, nazar-âvâre, mâî bir yıldız., 

"Rüşt" şiirinde, gök de mavi: 

-Öğleden Sonra- 

-O Belde-

74 


Bâlâda bil ki mâî semalar durur tehî, 

Aşağıdaki mısrâda olduğu gibi mavinin isim hali olan mavilik kullanılıyor: 

Bir mâilik üstünde yanar gizli ziyâlar, 

Şaire göre yıldızlar bir mavi ipek hoşluğun üstündedir: 

Bir mâî ipek boşluğun üstünde kevâkip, 

Mavi renk bazan bakış'a da sıfat oluyor: 

Altın ufuklarında uçar mâî nazralar; 

Ay'ın rengi de mâvi: 

Ey ince, penbe hilâl, ey yarınki mâî kamer. 

-Çöller- 

-Perî-i Bahar- 

-Bayrak- 

"Ahmet Hâşim'in bilinmeyen şiirleri" adı altında Fevziye A. Tansel'in yayınladığı 

makaleden 5 aldığımız şu mısrâlarda mavi, göze sıfat oluyor: 

Mavi gözler., nedim-i âlâmım 

Fikretim, ruhum orda perverde 

Hüzn-ü şevkim., ümid-i ilhâmım 

Hep o mest-i melâl gözlerde.. 

-Mavi Gözler- 

Hâşim bir defa da mavi rengi vermek için Semavî sıfatını kullanıyor. Böylelikle 

gök rengini suya sıfat olarak veriyor: 

Neden bu âb-ı semâvîde avlananlar yok 

Bu haşr-ı nûr-ı hüveynâtı hangi kuşlar yer? 

-Mehtapta Leylekler- 

Gene bir defa farsça kıymetli, mavi bir tasın adı olan fîrûze'yi fîrûze-fâm= 

(mavi renkli) şekliyle kullanıyor: 

Bî-had iken semâ gibi, fîrûze-fâm iken 

Bir cilvegâh-ı encüm-ü lerzân-ı şam iken! 

5 Türk Kültürü, Sayı: 62,1 Aralık 1967, Musavver Terakki mecmuasından. 

-Deniz-

HÂŞIM'IN ŞIIRINDE RENKLER 

"Gurup" şiirinde günün batışını tasvir ederken: 

Sanki zerin, safîr-ü-elmâsın, 

îmtizâcât-ı renk-renginden 

Dökülen bir şerâre-i nûrun, 

Diyen şair, altın, safîr (kıymetli mavi taş) ve elmasm renklerinin karışımından 

meydana gelmiş renklerle çiziyor. 

6- Gümüş rengi: Gümüş kelimesi veya Farsça gümüş anlamına gelen sîm kelimesinden 

yapılma simin - gümüş gibi, gümüşten) sıfatı mısrâlarda yer abyor. 

Gümüş renkli böcekler suya ninni söylemektedir: 

Gümüş böcekler okur âba bir neşîde-i hâb, 

Kıyılar da gümüş renlidir: 

İçer gümüş kıyılardan remîde âhûlar, 

Gamlı manzaralar gümüş kapb bir buluttur: 

Melûl manzaralar şimdi bir gümüşlü sehâb; 

Korku veren karardıklarda gümüş renkli kuşlar vardır: 

Vahşî karaltdardaki sîmîn kuşların 

Mer'î miyân-ı sîne-i yeldâda yerleri: 

"Zulmet" şiirinde ay gümüş renklidir: 

Lâkin sen 

Ki gözlerinde güler nûru bir gümüş mâhın 

Eğilme, git, 

\ 

75 

-Öğle- 

-Öğleden Sonra- 

-Gece- 

-Karanbkta Beyaz Kuşlar- 

"Perî-i Bahar" da ise; bahar perisi her gülüşünde, her gülümseyişinde sevdalar 

anlatır ve altın, gümüş zümrüt ve yakutlar saçar: 

Her hande, her tebessümü sevdâlar anlatır; 

Altın, gümüş, zümrüt ve yâkutlar saçar! 

Şair sulardan bahsederken de gümüş rengini seçiyor: 

Sularda,

76 


O gümüş 

Safha üstünde şimdi her şey var: 

-Bahar- 

Öteki renklerde olduğu gibi Hâşim gümüş rengini, şu mısrâda da mücerret 

bir kelime ile kullanıyor ve akşamın gümüşten sessizliğini söylüyor: 

Gel bu şâmın gümüş sukûtunda 

Bu sedeften hilâle karşı... 

-Hilâl-i Semen- 

7- Yeşil: Hemen hemen bütün şairlerin sevdiği Yeşil rengi dilimizde bir çok 

nüansları olduğu halde, Hâşim az kullanmıştır. Bunu öteki renklere kıyasla 

söylüyoruz. Öteki renkler, meselâ kırmızı için çeşitli kelimeler bulmasına rağmen 

yeşili ifade için sadece Yeşil kelimesi, bir kere sebzgûn (Farsça, yeşil 

renkli), bir kere de zümrüt olarak geçiyor: 

"Evim" şiirinde: 

"Bahçe" şiirinde: 

"Güneşe" şiirinde: 

Yeşil sularda büyük inciden çiçekler açar, 

Yeşil ve gölgeli dallarda gizlenen ve gülen 

Evim... Bugün bana âit, bugün benimsin sen... 

Gök yeşil, yer sarı, mercan dallar, 

Yeşil ekinlere feyz-i hayâtı tesri et, 

-Öğle- 

Sulara akseden yeşil renkli ağaçları Hâşim ne güzel, ne kadar ustalıkla çiziyor: 

Sularda, tûde-i eşcâr-ı sebz-gû-nu bahar 

Yeniden ra'şelerle nakş olmuş... 

Şu mısrâda Zümrüt kelimesiyle Yeşil renk veriliyor: 

Yağar sanki altun, sanki zümrüt, sanki hülyadır! 

-Bahar- 

— Fevziye A. Tansel'in yukarıda adı geçen makalesinde yaymlanan "Terane" 

isimli şiirde alınmıştır.— 

"Hilâl-i Semen" adh şiirde Yeşil'in sürrealist diyebileceğimiz kullanılışı 

var:


Bir yeşil bûse sakhyan gözünün 

Göreyim cennetinde âtimi. 

Yeşil'i doğrudan doğruya söylemeksizin "ağaç"ın rengi diyerek yeşil'in verildiği 

de oluyor: 

Etmeden zehr-bâd-ı fasl-ı elem 

Rengi eşcâr-ü-âbı fersûde, 

-Gelmeden Evvel- 

8- Gül rengi: Şiirimizde, özellikle Divan şiirinde, çok işlenen bir tema olan 

gül, Hâşim'in şiirinde gül rengi veya gül renkli anlamına gelen gülgûn, gülfâm 

kelimeleriyle yerini ahyor. Çeşitli renklerde gül olduğunu biliriz. Ama dilimizde 

gül daha ziyade penpe rengi vermek için kullandmaktadır: 

Âteş doludur tutma yanarsın, 

Karşında şu gül-gûn piyâle... 

"Bir günün sonunda arzu" şiirinde şair: 

Güller gibi fecr oldu nümâyân, 

Güller gibi... sonsuz iri güller, 

-Mukaddime, PlYALE- 

derken, ağaran tan yerinin penpe renkli göründüğünü söylüyor. Çöllerde 

uzanıp giden sisler de gül renklidir: 

Bir hasta çocuk gezdirerek, çöllere gül-fâm 

Sisler uzanırken, o senin doğmanı bekler. 

Ufka dalga dalga bir gül rengi penbelik yayılır: 

Bir ince ziyâ toz dağıtır nûr-u semâdan... 

Ufkun sızar eşbâhına gül dalgak bir levn. 

- O - 

-Çöller- 

Ve sevgüinin gül renkli dudaklarında nağmeler uçar, sakladığı bakışları daima 

sakindir, ama ruhu titretir: 

Gül-gûn dudaklarında uçar nağmeler, müdâm 

Sâkin nigâh-ı muhtecibi; rûhu titretir; 

Şairce bir görüşle, öpücük parlak ve gül renklidir: 

-Perî-i Bahâr-

78 


Her lahnımı bir bûse-i gül-reng-ü münevver, 

Bir sîne-i sevdâ ile âfâka fısddar, 

Gök de gül renklidir: 

Nev-incilâ fecrin, 

Semâ-yı sâkin-ü-gül-gûnü inkişaf etmiş, 

Bir cihân-ı buhânn üstünde. 

-Gözlerinin îlhamı- 

-Bahâr- 

9- Penbe: Penbe renk çoğunlukla gül rengi yerine geçebiliyor. Ama bileşik 

bir renk olan penbe, açığı veya koyusu dikkate abnmazsa, tam bir nüans 

gösterir. Penbe sıfatını şu beyitte buluyoruz: 

Ve şu mısrâlarda: 

Bu penbe gül, bu karanfil ağır ağır erimiş 

Üzerinde değiştikçe her mükedder kış. 

Sevimli ev... bugün altında aşkı bekliyorum, 

O penbe tıfl-ı melek-çebre nerdedir? diyorum... 

Şaire göre güneşin rengi penbe de olabiliyor: 

Önümde penbe güneşler açar, güler sanırım, 

Gene ayni şiirde goncanm rengi de penbedir: 

Açar bahâr-ı hayâtımda penbe bir gönce! 

Ay'm rengi de penbe: 

Ey ince, penbe hilâl, ey yarınki mâî kamer. 

-O Eski Hücreye Benzer ki- 

-Evim- 

-Gülerken- 

-Bayrak- 

10- Beyaz: Hâşim'in bu rengi pek sevmediği anlaşılıyor; beyaz'ı bir şiirine 

verdiği başhkta kullanmıştır: "Karanlıkta Beyaz Kuşlar". Bir kere de bir 

şiirinin adını "Hilâl-i Semen" koymuştur. Arapşa semen, yasemin demek 

olduğuna göre, semen beyaz sıfatının yerini almış oluyor: 

O soluk göz ki şimdi topraktan 

Seyreder başka bir hilâl-i semen, 

-Hilâl-i Semen-

HÂŞIM'IN ŞIIRINDE RENKLER 7*? 

Ayni şiirde beyaz renk sedef kelimesiyle veriliyor: 

Bu sedeften hilâle karşı senin 

Bir yeşil bûse saklıyan gözünün 

Göreyim cennetinde âtimi. 

Elmasm rengi beyaz kabul edilebileceğine göre, beyaz renk şu mısrâdaki teşbihte 

yerini buluyor: 

Sonra onlarla, sönmek üzre duran, 

Soluk semâdaki mahmûr dîde-i elmas... 

-B ahar- 

11- Esmer renk: Bu renk Hâşim'in şiirine iki defa girmiştir. Mehtabın dokuduğu 

ipekt en rüya esmerdir: 

Harir-i esmer-i rü'ya ki nesc eder mehtâp, 

-Aks-i Sadâ- 

îkincisi ise, mastar halinde, Arapça esmerleşmek anlamındaki ismirâr'dan 

yapdmış, ismirârî,- esmerlik'dir: 

tsmirârî-i rûy-u âfâka 

Saçdan nûr-u ra'şe-efzâsı; 

-Gurûp- 

12- Menekşe rengi: Temel yedi renkten biri olan menekşe-mor renk, bazan 

mavi-menekşe karışımı olarak da kullanılıyor. Hâşim'de bu renk ancak bir 

kere, şu mısrâda yer ahyor: 

Menekşe gözleri küsmüş bahâr-ı rü-yâya; 

-Güneşe- 

Buraya kadar Hâşim'in seçip beğendiği renkleri sunmuş bulunuyoruz. 

Şimdi de soyut kavramlarla kullandan Renk kelimesini görelim; bunlar her 

okuyana göre başka başka anlamlar kazanabiliyor. Meselâ, Düşünen renk: 

Reng-i tahâyyül: 

Bu cephemin düşünen rengi, titriyen bu elim, 

Akşam dökülen reng-i tahayyül gibi meşkûk, 

Sîmâ-yı sükûtunda yüzer mübhem-ü-metrûk... 

-Aks-i Sâda- 

-Çıktığın Geceler-

80 

Reng-i tahassüs: 

Reng-i küdûret: 

Reng-i garîp: 


Eb'âdı boğan reng-i tahassüs gibi bir sis, 

Vermişti o sâkin odanın hüznüne bir renk, 

Bir reng-i küdûret ki eder bizleri dil-tenk. 

Yorgundu o gözlerle bakan rûh-u melûlun, 

Akşam gibi a'sâbı geren reng-i garibi... 

-Hasta İken- 

-Hasta İken- 

-Nehir Üzerinde- 

Renkleri ustakkla kullanan Hâşim, Renksiz kelimesine beş kere, soluk 

veya solgun sıfatma on iki kere, solmak fiiline üç kere, rengi tam mânasıyle 

söylemiyen Donuk sıfatma da üç kere yer vermiştir. 

RENKLERİN SUNULUŞ TARZI: 

Şimdi de bu renklerin genellikle nasıl sunulduğunu gene şiirlerden aldı- 

ğımız bazı örneklerle göstermeğe çalışalım: 

A) Prizmadan elde edilen renklerle yapılmış Îsim-Sıfat: 

Şiirin adı Kullanılan Renk 

Öğle YEŞİL sularda 

O Belde (Mavi) MÂÎ ve gölgeli bir beldeden 

O Belde MÂl bir akşam 

O Belde MÂl bir deniz 

Yaz MÂl bir yddız 

Kış SARI yollarda 

Şeb-i Nisan Ey çeşm-i SİYAH 

Evim YEŞİL ve gölgeli dallarda 

Evim O PENBE tıfl-ı melek çehre 

Rüşt Balâda bil ki MÂl semâlar 

Başım Bir KIZIL çehrede 

Ruhum SARI, çıplak, râkit, ölü bir ....

Çıktığın Geceler 

Sensiz 

Sensiz 

Hazân 

Hasta İken 

Hasta İken 

Nehir Üzerinde 




Bahçe 

Hayâl-i Aşkım 


Perî-i Bahâr 

Gülerken 

Gülerken 

Perî-i Hürriyet 

Bayrak 

Güneşe 

Mâî Gözler 


Bâzan SARI bir çehre-i rüyâ 

Rûhunda .. .ferdâ-yı SlYEH rengi... 

Tâ ufka asdmış SARI bir lem' â-i muğber 

Yorgun SARI yapraklar 

Titrek SARI gözler 

Afâka SARI bir fer; 

Akşam... SARI bir hasta semâ... 

Serperdi o bikes sese akşam 

SARI bir renk. 

Afâka sürükler SARI güller 

Müphem SARI yddızları 

Gök YEŞİL, yer SARI 

Bir sehâb-ı SÎYAH içinde ayân 

SARI bir çehre ararım 

SARI bir çehre 

SARI, pejmürde bir soluk zühre!.. 

MÂI manzaralar; 

Önümde PENBE güneşler uçar 

Açar FENBE bir gönce! 

KIZIL ve gölgeli 

Ey ince PENBE hilâl, ey yarınki 

MÂI kamer. 

YEŞİL ekinlere 

MÂI gözler., nedîm-i âlâmım 

B) Benzetme yardımıyle renk belirten, sıfat olmuş isimler veya sıfatlar: 

Şiirin adı 

Karanlıkta Beyaz Kuşlar 

Yollar 

Yaz 

Mukaddime 

Ölmek 

Merdiven 

Merdiven 

Merdiven 

Kullanılan renk 

Vahşi karaltdardaki SÎMÎN Kuşların... 

Bütün sular ZEHEBÎ lerzelerle... 

Sürüklenir ZEHEBÎ kumlar üstünde, 

Karşında şu GÜLGÛN piyâle... 

Pardtdarla yanan bir mesâ-yı MEZBAHArenk 

Eteklerinde GÜNEŞ rengi bir yığın yaprak 

Durur ALEV gibi dallarda 

Sular mı yandı? neden TUNC'a benziyor 

mermer?

82 DR. NECDET BİNGÖL 

Parıltı ÂTEŞ gibi bir nehr akıyordu, 

0 SÎMÎN dumanlarda 

Sensiz Bir feyz-i ziyâ...âb-ı Zerinde, 

Hasta tken Ufkun GÜL DALGALI bir... 

Nehir Üzerinde Nehrin ZEHEBÎ sine-i emyahını.... 

Perî-i Bahar GÜLGÛN dudaklarında 

Kış Cebin-i leylede bir katre-i ZEHEP gibi, 

Bahar Semâ-yı sâkin-ü-GÜL-GÜNU inkişâf etmiş, 

Bahar Sularda, tûde-i eşcar-ı SEBZ-GÛN-u bâhar 

C) Bitkilerden alınmış renklerle yapdan benzetmeler: 

Şiirin adı Kullanılan renk 

Nehir Üzerinde Afâka sürükler Sarı Güller, krizantem, 

Ağaç Havzın suyu ERGUYÂNE döndü. 

Güneşe MENEKŞE gözleri küsmüş 

0 Bir hasta çocuk..., çöllere GÜLFÂM 

Hilâl-i Semen Seyreder başka bir hilâl-i SEMEN, 

D) Hayvan hayatından alınmış renklerle yapdan benzetmeler; 

Şiirin adı Kullanılan renk 

Siyah Kuşlar Gurub-u HÛN ile 

Son Bahar Dökerken ufka donuk KANLI bir ziyâ Eylül 

Aks-i Sadâ Gözümde vahşet-i HÜNlN-i 

Kendime Karşında ufk-u HÜN-u cidâl 

Ölmek KANLI bir gömlek 

Merdiven Eğilmiş arza, KANAR, muttasd KANAR 

güller, 

Durur alev gibi dallarda KANLI bülbüller, 

0 Yorgun sular üstünde KANAR..... 

Hazân Bir KANLI ziyâ 

Hazân On beş senedir güneş KANLI.... 

Süvârî Bir süvârî geliyor KAN rengi. 

Perî-i Hürriyet Gülen dudakları.... KANLI bir güldü 

Hilâl-i Semen Bu SEDEFTEN hilâle

Öğle 

Bahçe 


Yeşil sularda büyük iNCÎden çiçekler açar; 

Gök yeşil MERCAN dallar, 

E) Madenlerden, kıymetli, kıymetsiz taşlardan alınmış renklerle yapdan 

benzetmeler: 

Şiirin adı 

Öğle 

Öğleden Sonra 

Gece 

Siyah Kuşlar 

Yollar 

Yollar 

Yollar 

Yollar 

Yollar 

Yollar 

Zulmet 

Zulmet 

Zulmet 

Zulmet 

Birlikte 

Deniz 

Son Bahar 

Merdiven 

Bir Günün Sonunda Arzu 

Bir Günün Sonunda Arzu 

Sensiz 

Hazân 


Ağaç 

Gurûp 

Perî-i Bahar 

Kullandag renk 

GÜMÜŞ böcekler okur 

îçer GÜMÜŞ kıydardan 

Melûl manzaralar şimdi bir GÜMÜŞLÜ 

sehâp, 

Kızıl kamışlara, YÂKUT âba konmuşlar; 

Kısıldı ALTIN ufuklarda 

Gurûp içinde bu eşkâl-i bî-hudû-u ZEHEP 

Derîçelerde bir ALTIN ziyâ yakıp... 

Şimdi ZER gözleriyle 

Biri ALTIN göziyle 

Şimdi ZER gözleriyle, tâ öteden 

Adımlannçün... Pür-incilâ-vü -ZEHEP- 

Ki gözlerinde... bir GÜMÜŞ mâhın 

Dudakların... gözlerin pür-ZER, 

O belde-i ZER-ü-hulyâda 

Bu kamer, 

Bu ALTIN gül... 

Bî-had iken semâ gibi, FÎRÛZE-fâm iken, 

Suyu YÂKUT'a döndüren bu hazân, 

Sular mı yandı? neden TUNC'a benziyor... 

ALTIN kulelerden yine kuşlar, 

Bir SIRMA kemerdir suya baksam; 

Bir feyz-i ziyâ haşrederek âb-ı ZER'inde, 

Âvâre felâket gülü, ALTIN kırizantem, 

Ağlardı o ALTIN suyun üstünde 

Yaprak âteş oldu, kuş ta YÂKUT; 

Sanki ZER'in, SAFÎR'ü-ELMÂS'ın, 

Her hande, her tebessümü sevdalar anlatır; 

ALTIN, GÜMÜŞ, ZÜMRÜT ve YAKUT'lar 

saçar!

84 

Perî-i Bahar 

Sürûd-u Emel 

Her Güzellik İçin 

Her Güzellik İçin 




Hilâl-i Semen 

Bahâr 

Bahâr 


F) Düşünceyi, duyguyu anlatan renkler: 

Şiirin adı 

Aks-i Sadâ 

Çıktığın Geceler 

Hasta iken 

Hasta İken 



G) Yoğun olmayan renkler, renksizler: 

ALTIN ufuklarında uçar 

Güldün.... ALTIN'k ziyâlar 

MÜZEHHEP, hande-ver bir şi'r-i rü'ya... 

Senin ey ey şi'r-i MÜZEHHEP, 

Zalâm-ı leylede mer'îdi râh-ı ZERkân 

ZER-i hayâl ile perverde 

Gözünde katre-i ZERRİN-i ihtisas-ü-heves 

Gel bu şâmın GÜMÜŞ sükûtunda 

Sularda 

O GÜMÜŞ 

Safha üstünde şimdi her şey var: 

Soluk semâdeki mahmûr dîde-i ELMAS... 

Kullandan renk 

Bu cehennemin DÜŞÜNEN rengi 

Akşam dökülen reng-i TAHAYYÜL gibi 

muğber, 

Eb'âdı boğan reng-i TAHASSÜS gibi bir 

sis, 

Bir reng-i KÛDÛRET ki eder bizleri diltenk. 

Akşam gibi a'sâbı geren reng-i GARİBİ.. 

Bir hüzn-ü MÜZEHHEP gihi durgun yine 

Dicle, 

Şiirin adı Kullandan renk 

Yollar 

Son Bahâr 

Merdiven 

Çıktığın Akşamlar 

SOLUK ve gölgeli sîmâlarında 

Dökerken ufka DONUK, kanlı bir ziyâ 

Eylül, 

Sular sarardı... yüzün perde perde SOL- 

MAKTA, 

Her şey dağılır, ince dumanlar gibi Bl- 

RENK

O 

O 

Sensiz 

Hazân 

Hasta İken 

Hasta İken 

Çöller 





Girye-i Niyâz 



Kış 

Bahâr 

Akşamlarım 


RENKLERİN PSİKOLOJİK AKİSLERİ: 

Hatta o SOLUK çehreye 

Altında o yorgun, o SOLUK heykel-i 

mâtem! 

Bir bir o DONUK gözlerin 

Yerlerde yatan, sisli, DONUK hüsrı-ü tebaha. 

Bir safha-i rü'yâ gibi Bl-RENK idi çehren! 

Birden O DONUK gözlere dolmuştu kamerler.. 

Bir hâre-i nûr ince, SOLUK zulmete 

düşmüş; 

Her şey o kadar gamlı, SOLUK 

SOLUVERMÎŞ, peride reng-i bahâr, 

Bu SOLUK renkli, 

Sarı, pejmürde bir SOLUK zühre!... 

Seni mağrur eden bu hüsn-ü şebâp, 

SOLACAKTIR; 

O SOLUK göz ki şimdi topraktan 

O SOLAN şi'r-i sâf-ü-mağmûmu 

Bu SOLUK lem'a-i ümmît-resi, 

SOLUK semâdaki mahmûr dîde-i elmas... 

Erir bu dem kalır ufkumda Bİ-ZİYÂ bir 

renk, 

Hâşim'in kullandığı renkleri örnekleriyle verdik. Görülüyor ki ressamşair 

Hâşim şiiriierinde aydınlık getiren renkler kullanmakla beraber, renkleri, 

şekilleri silen, daha doğrusu, renklerin, şekillerin kusurlu yanlarını 

gözden gizleyen, onlara bir yumuşakhk, bir başka, belki de romantik bir 

güzellik veren karanlıkların rengini tercih etmiştir. Bu hoşlandığı yarı karanlık 

atmosferde Hâşim, insanlardan uzak, kendi muhayyilesinin yarattığı bir 

evrende yaşamayı düşünüyordu şüphesiz. İşte bu yüzden, şiirlerindeki çevre 

genellikle siyah renkle çizilmiştir. Yalnızlıktan hoşlanan, öfkenin ateşten 

çenberi içinde sıkışıp kalmış ve ruhundaki isyanın belki de en kuvvetli 

sebebi, hayal kırıldığına uğramış Hâşim için seçilecek en güzel renk, gayet

36 


tabii ki siyah olacaktı. "Bu ürkek, bu kendi içine kapanmış hülyavî aşk 

hayatı yanında, daha pek küçük yaşta bile Hâşim'in ruhunu tenakuzlar, 

tezatlar sarmıştır. Onun ruhu daimî bir gece, daimî bir keder hali yaşamaktadır." 

6 "Çünkü içindeki tezatların kuduruşunu bu ışıkta seyretmeğe tahammülü 

yoktur; bunların cenkleri alaca karanlıkta cereyan etmelidir, bu sebeple, 

ömrünün bütün pencereleri, ışığa, güneşe karşı kapalıdır." 7 Gerçekten Hâşim'in 

şiirlerinde güneşi pek göremezsiniz. Güneş varsa eğer, "Güneşe" şiiri hariç, 

daha çok batarken tasvir edilmiştir. Uzakta parddıyan yddızlar gibi ay aa, 

solgun yüzü ve yumuşak renkleriyle, özellikle karanlıklar içinde, onun ruhuna 

ve mizacma daha uygun düşmektedir. O'nun şiirlerindeki "... sanki japonya'h 

bir ressamın siyah mürekkeple çizdiği müphem ve na tamam âlemin resimleri 

hep hafızamızda nakşolmuştur." 8 Hâşim'in siyah rengi bu kadar fazla 

kullanması belki de içinde hüküm süren ümitsizlik gecesinin kara renginin bir 

yer değiştirmesidir. Belki şâir karanlıklarda kendi kaderinin bir benzerini 

görüyordur. Sanırsınız ki karanlıklar ruhunu kasıp kavuran isyan ateşini perdeliyor. 

Siyah renk, eşyanın şeklini belirten hatlarını kaldırarak, onları müphemleştirerek 

içimizde sonsuza doğru bir yükseliş hissini yaratmıyor mu? 

Bu renk Hâşim'i eşyadan tecrit ederek bir nevi içe kapanışa zorluyor. Bu içe 

kapanışla şâir realitenin boğucu baskısından kendisini kurtararak avunabiliyor, 

kendi iç âleminin keşfine çıkıp, kimseden teselli beklemeğe muhtaç olmadığı 

için de gururunu kolayca tatmin edebiliyor! 

Uzlet-serâyı samt-ü-gurûrumda münferit, 

Yalnız sadâ-yı kalbime münâd-ü-mu'tekit, 

Zulmetlerin kudûmunu ben şimdi isterim! 

(Şimdi) 

Ahmet Hâşim gururlu insandı. Her gururlu insan gibi kendisinde maddî 

ve manevî meziyetlerin bulunmasını, pek tabii, istiyordu. Ama fizik bakımından 

kendisini çirkin buluşu onu her zaman ıstırap çekmeğe mahkûm etmiştir. 

Ne tekim Yakup Kadri" 9 : "O yazdığı şiirler bakımmdan değilse bile, kafası, 

yüzü, giyinişi ve tavrı hareketleri bakımından kendisini de beğenmezdi. Ve 

bundan dolayıdır ki, uzun bir süre bize görünmekten kaçmış, Fecr-i Âti semtine 

dahi uğramak istememiştir." diyor. Çirkinliği şüphesiz onda aşağıhk 

6 Şerif Hulusi; AHMET, HÂŞİM, Hayatı ve Şiirleri, s. XIX 

7 Ayni eser, s. XX 

8 Ayni eser, s. XXXI 

9 Y.K. Karaosmanoğlu; Hayat dergisi, sayı: 5; 28. I. 1965


konpleksi de yaratıyordu: "0 kendisini cemiyet kadar tabiatm da gadrine 

uğramış sanıyordu. Kafasmı biçimsiz, yüzünü çirkin ve bünyesini vaktinden evvel 

ihtiyarlamış buluyordu. Bu hali ile onu hangi kadın beğenebilirdi ? kimin 

senpatisini kazanmak ihtimali vardı ? işte bu kuruntu, bu kuşkudur ki Hâşim'i 

insandan kaçan, yarı vahşi bir kimse durumuna sokmuştu." 10 Toplumdan ve 

insanlardan kaçıp kendi içine kapanan şairin kinlerinin, hiddetinin yatışmasına, 

sükûnete kavuşmasma bu ışıksız, bu karanlık dekor, her halde, yardımcı 

oluyordu. 

Şiirlerine siyahtan sonra kırmızının ve nüanslarının hâkim renk olarak 

girmesi, Hâşim'in içindeki ateşi çok güzel anlatıyor ve kırmızı renk, ruhunun 

dalgalanışlarmı, benliğini saran öfkeyi dile getirmek suretiyle onun hassas, 

hatta almgan tabiatını ve romantik muhayyilesini tatmin ediyor. Yakın 

arkadaşlığı sebebiyle Hâşim'in manevî portresini her keşten daha iyi ve daha 

isabetli bir görüşle çizen Yakup Kadri Karaosmanoğlu şöyle diyor: "Hâşim, 

bence, Gourmont'u mutlaka kendi refoulment'larını, kendi konplekslerini en 

iyi ifade eden ve kendisindeki paradoks yapma istidadını besleyen bir yazar 

olarak beğeniyordu. Daha doğrusu ihtilaçlı mizacının izahını, bütün kıymet 

hükümlerini alt üst eden, bütün yerleşen kanaatları sarsan bu inkârcı, yıkıcı, 

dağıtıcı fikir adamının yazdarında buluyordu. 11 

Daha önce de bir yazımızda lz , ruhundaki ikiliğe temas ettiğimiz, şiirrindeki 

romantik izleri belirttiğimiz ve: 

Hayâl-ü hissimi reng-i muhite benzeterek, 

diyen Hâşim'in ruh hali ile manzara arasında bir benzerlik, bir yakınlaşma 

bulmak mümkündür. Şair içindeki yangının adeta dıştaki tezahürü 

olan dekoru kırmızı ve nüanslarıyle resmetmiştir. Bir çok kırmızı tonları 

vermekle beraber bunlara kan rengini, ateş rengini, alev rengini de katmıştır. 

Hâşim kırmızı rengi telkin eden Kan ve Ateş kelimelerini niçin çok 

kullanmıştır ? Ateş belki de içimizde durmadan yanan, onun şiirinin atmosferine 

girince bizim de kalbimizi aynı sıcaklıkla dolduran kandır. Çünkü 

kan da ateş kadar sıcaktır. Güneşin batışını tasvir ederken Hâşim'in: "Eğümiş 

arza kanar, muttasd kanar güller" demesinden; gene "Suya bir hûn-i 

âteşîn akıyor." mısraından, "Siyah Kuşlar" şiirindeki: 

10 Y.K. Karaosmanoğlu, Hayat dergisi, sayı. S; 28. I. 1965 

11 Y.K. Karaosmanoğlu, Hayat dergisi, sayı. 5; 28.1.1965 

12 Dr. Necdet Bingöl, Gazi Eğitim Enstitüsü Araştırmaları ve İncelemeleri, Bülten: 2, 

Mart 1962

88 

Mısralarından ve: 


Gurûb-u-hûn ile perverde-rûh olan kuşlar 

Ufukta bir ser-i maktû'u andıran güneşi 

Sükût-u-gamla yemişler ve şimdi doymuşlar. 

Ezvak-ı gayz-ü kin ile mestidedir serim; 

Hûnumda zehr-i nûr-u gurûp etmiş inbilâl. 

Beyitinden de anlaşıkyor ki, ruhunda kanayan bir yaranın, belki kendisine 

rağmen, bütün yakıcılığı ve acısıyle kendisini duyurmasının, daha doğrusu, 

bütün kinci, âsi kimselerde görüldüğü gibi onda da benliğini kavuran, tahrip 

edici, şuur altına itilmiş bir tutkunun şuur üstüne çıkmasının bir işaretidir. 

Hayatın katı bir gerçek, ölümün ise kaçındamaz oluşu da buna sebep teşkil 

edebilir. KAN ve ATEŞ kelimeleri, bir anlamda, topluma, onu aptal sananlara, 

aşkına cevap vermiyenlere karşı içinde köpüren, her şeyi dinamitlemek isteyen 

bir öfkenin, sadik bir zevk alışın habercisi, senbollerdir. Hâşim'deki bu pek 

fazla sert olmayan sadizm onu bazan bencil, inkârcı, yıkıcı, her kese ve her 

şeye isyan edici, ama, bazan da sadizmin hücumuna karşı, hafifletilmiş diyebileceğimiz 

bir mazoşizm onu adeta korkak bir yaratık haline koyuyor, hatta 

onu sessizliğe, kendi kendini tecride, yanhzlığa sürüklüyor. Bu yalnızlık duygusu 

derinleşerek melankoliye dönüşüyor ve şaire ölümü hatırlatıyor: 

Durgun suya baktım ve dedim: âh ölebilsem. 

Madem ki yok ağlayacak mevtime kimsem. 

Bu bir birine zıt olan kin, isyan ile tevekkül ve kadere boyun eğiş, biri onu 

harekete geçirirken ötekisi onu durduruyor ve zulm etme duygusu yerini 

yumuşak hislere bırakıyor. Neticede Hâşim bu iki zıt kutup arasında, öfke, 

kin, ihtiras, arzu, ümit, ümitsizlik girdapları içerisinde, bu "nefy-ü-hicre 

müebbet bu yerde" mahkûm ve şüphesiz ki hâtıralar kaynağı o 

Uzak 

Ye mâî bir beldeden cüdâ kalarak, 

"suçsuz beden"inin "çetin baş"ı ile nasıl birleştiğine hep şaşarak, ve 

Firâz-ı zirve-i Sînâ-yı hahra yükselerek 

Oradan, 

Savt-ı ümmîd-i kalbi dinlemeden 

Cevf-i husrâna düşmek istiyorum. Der. 

Ahmet Hâşim'in kırmızıya niçin fazla yer verdiğini Şerif Hulûsi şöyle 

izah ediyor: " diğer taraftan, annesinin ve Dicle'nin elem, keder, hüzün,


gam ve ilâ... hislerini telkin eden ve bütün hayal âlemini melâl rengine bürüyen 

hâtıraları yanında, melâlin bir nevi transfigürasyonu olan akşamları, akşamın 

kızd renklerini yakalamakla, veya bu renkler üzerinde işlemekle meşguldür." 13 

Hâşim'in özellikle "Piyale"de sunduğu şiirler, kırmızı nüanslarının, altm 

sarısının ahenkli cünbüşü içinde yaratılmıştır. Yazımızdaki "Renklerin Sunuluş 

Tarzı" kısmına bakdaeak olursa Hâşim'in çoğu zaman altın, gümüş, bakır 

ve bir bakır alaşımı olan tunç gibi madenlerin rengini rercih ettiği görülür. 

Öyle ise şâirin mânevi dünyasmı incelemeğe çahşırken mâdenlerin pardtdan 

bize ışık tutabilir. Böylece "mâdenler" senbolü, yer altmda gizli yatan mâdenlerin 

gün ışığına çıkıp kendilerini haber vermeleri gibi, Hâşim'in benliğini 

yaratan unsurları bulmakta bize yardımcı olabilir. Anlaşdıyor ki şâir mâdenler 

âleminde hissiliğe, iç döküşe, coşkunluğa adeta karşı çıkan hissizliği, soğukluğu, 

sertliği ve katılığı buluyor. Çünkü, bu da gayet tabiidir, ıstıraplara, 

heyecanlara tabiatı icabı katdamayan mâden, gizli yanı olmayan objektif 

realiteyi önümüze dikerek sübjektif hayalin dolu dizgin koşmuk arzusuna 

set çeker. Hâşim'de vakit vakit rastladığımız heyecan, ihtiras ve isyan maddenin 

belli sınırlan içine çekilmek zorunda kalır, böylelikle mâden bir nevi denge 

unsuru olur. Mâdenlerden başka firûze, yakut, safir, elmas, zümrüt gibi kıymetli 

taşlar da onun şiirini süslemiştir. Mütevazi bir hayat süren Hâşim için 

kıymetli taşları kullanmak, gerçekte bulamadıklarına hiç olmazsa hayalinde 

kavuşmak arzusuna, mâsum, şairce bir isteğe, fantezist bir hevese, ama ayni 

zamanda ruh zenginliğine de delâlet edebilir. A. Hamdi Tanpınar bir yazısında 

14 : " Halbuki hakikatta kuru ekmeğini bile ilk rast geldiği ile paylaşacak 

bir yaratdışta idi." diyor. 

Hâşim'in kullandığı renkler arasında altm sansı önemli bir yer ahyor 

demiştik. Altm sarısındaki rengi veren altm, ağırlığı ve yoğunluğu ile onun 

ruhunda parlak ve sıcak ışdtdar yaratıyor. Altının sarı panltdarında kendini 

gösteren maddî gerçek, muhayyilenin mânevi gerçeğine, bilinmeyen iklimlere 

götüren, "hangi bir belde-i hayâle" gittiği belli olmayan "Yollar" açıyor. 

Bu renk, belki, zenginlik işareti altının rengi olduğu için, eskidenberi kudretin, 

şerefin senbolü haline gelmiştir. Asîl bir mâden telakki edilen altın şairdeki 

büyüklük ve gurur hissini de tatmin ediyor. Biliyoruz ki kendisine: 

Her gayen olsun ufk-u gurûrunda müntehi. 

Diye öğüt verir. Sarı ise, ümit sahili yasaklanmış, hüzün denizinde kulaç atan 

kimselerin ve "Melâli anlamayan nesle âşinâ değüiz" ve "Sarı bir çehre aranın." 

diyen Hâşim'in hoşlandığı bir renktir. 

13 Şerif Hulûsi, adı geçen eser. s, XX. 

14 Yeni Türk, No: 70, Temmuz 1935.


Mavi, gözleri ve ruhu dinlendirir; göğü, denizi hatırlatarak mekânın bizi 

saran dar çerçecesinden kendimizi kurtarıp sonsuzluğa doğru yükselebilme 

imkânını hazırlar. Hâşim hayal kırıklığını bir yana atabildiği an, melalini, 

yalnızlığını, kimsesizliğini unutuyor, mavi denize, pek sevdiği Gün Batışının 

alev alev tutuşturduğu ve "Bir hırâm-ı hazin-i mâtem ile," güneşin kaybolup 

gittiği, üstünde yddızların dolaştığı "mavi ipek boşluğa", göklere, yddızlara, 

mavi denize, mavi akşama, mavi gölgeli Belde'ye bakıyor ve hicrana mahkûm 

şair: 

Bütün bizimçündür 

Ne varsa aşk ile bîdar-ı ra'şe, ya nâim, 

Ne varsa âit olan leyl-i hande-me'nûsa, 

Sana âit lehimdeki bûse, 

Lebinin surh-u bî-zevâli benim. 

Diyerek, az da olsa ümide kollarını açabiliyor. 

Hâşim'in kullandığı gül rengine ve penbeye gelince: Daha önce verdiğimiz 

örneklerden de görüldüğü üzere bunlar, meselâ güle sıfat olmuş veya yüzün, 

dudakların sislerin, fecir vakti göklerin aldığı rengi belirtmek için kullandmıştır. 

Bu da şâirin eşyayı ve insanları hep karanhk ve hüzün içinde görmekten 

sıyrılıp kötümserliğin her kese çabucak uyan kara elbisesini atarak iyimserliğe 

dönebildiği anlarda oluyor. 

Gümüş rengi, Hâşim'in şiirleri için hazırladığı dekorun zaman zaman 

ve yer yer sıcak renklerden kurtulup, hayal kurmaya daha elverişli havaya 

bürünmesini sağlamakta, şâirin içindeki ateşi âteta kül ile örtmektedir. Böylece 

bu renk şâirin gözüne olduğu kadar ruhuna da hem huzuru hem de rahathğı 

getirmiş oluyor. Hâşim bu rengi kıydar, bulutlar, kuşlar, ay, sular gibi tabiattaki 

varlıklara bir kere de sükûta sıfat olarak vermiştir. 

Yeşil; bizde de kutsal bir anlama sahip bu renk, bazı, ülkelerde dinî 

inanışları, hemen her yerde de neşeyi, canlılığı, ebedî hayatı ifade eder. Bu 

renk, hayattan bıkkınlıkla ezik, küskün, içindeki fırtınaya kendini kolayca 

teslim eden şâirin gönlünü dinlendirecek bir âlemin vaz geçilmez unsurları 

sulara ve: 

Yeşil ve gölgeli dallarda gizlenen ve gülen 

Evim... bu gün bana âit, bu gün benimsin sen... 

mısrâlarındaki gibi, dallara bir sıfat, olmuş; karamsarlığın" ufk-u teselliye 

karşı perdeleri çekilmiş" o eski hücresinde kendi kendisini hapseden şaire


yaşama sevinci telkin ederek onun hayata bağlanmasını adeta kolaylaştırmıştır. 

Renkler sıralamasında en sonda bulunan Beyaz'a gelince: Karanlığa, 

karaya gözü ve gönlü yatkın, açık seçikten ziyade belirsizi seven Hâşim beyaz'ı 

pek az kullanmıştır. Çünkü beyaz ışıktır, her şeyi gerçekteki haliyle 

gösterir; bir anlamda ümittir, neşedir. 

Neticede, bütün bu renkler yelpazesini dikkatle incelediğimiz zaman 

görüyoruz ki: Şairin ruhundaki kükreyişleri, veya sükûnete kavuşup durulmaları 

çizen sıcak, parlak, keskin renkler tezi ile, karanlık, silik, soğuk 

renkler antitezinden ustalıkla kullanılmış renkler sentezi meydana geliyor 

ve bu sentez onun ruh terazisinin iki kefesini dengede tutuyor. Bir başka 

deyişle bu, şairin mânevi hayatı için bir "psişik telâfi" oluyor. 

Bu araştırmamızda şair Hâşim'in psikolojisinin incelenmesinde ip uçları 

olabilecek hususlara dikkati çekmek, Renk Psikolojisi alanında yapdan ilmî 

araştırmalar daha tam mânasıyle sonuçlanmadığı; ister şair, ister ressam, 

renklerle uğraşan kimselerin neden şu veya bu rengi tercih ettiği ilim yoluyla 

henüz açıklanmadığı için, biz, sadece, değerli şairimiz Ahmet Hâşim'in dış 

âlem de iç âlemi arasında kurduğu ilişkileri göstermek, meselâ bir manzara 

karşısındaki ruh davranışını, renklerin onun ruhundaki psikolojik aksini, 

mısralanna eğilerek araştırmak, ileride Hâşim hakkında incelemeler yapacak 

araştırıcdara, elimizden geldiği kadar psikolojik veriler hazırlamak, bilinmiyen 

ufuklara doğru bir kapı açmak istedik. 

Sözlerimizi bitirirken diyeceğiz ki, hemen her rengin kullandmış olması, 

Hâşim'in kâinatı görüşünü daha müşahhas bir hale koymuş, eşya ve ruh 

münasebetlerini düzenliyen psikolojik faktörlerin bir az daha açıldık kazanmasına 

yardım etmiş, Hâşim'in şiirine, dolayısiyle şiirimize, ayrı ve müstesna 

bir renk katmıştır.

MOĞOLLARIN GİZLİ TARİHİ'NDEKİ TÜRKÇE 

KELİMELER ÜZERİNE BİR DENEME 

DR. TUNCER GÜLENSOY 

Bilindiği gibi yazıb moğolcanın en eski örneği olan beş satırbk taş kitabeden 

1 sonra, mongolistik yönünden en önemli eser, Türkiye'de "Moğolların 

Gizli Tarihi" 2 adı ile tanınan eserdir. MGT., milâdi 1240 yılında yazdmış veya 

yazıhşı tamamlanmış olmakla beraber, Moğollara ait en eski efsaneleri içine 

almakta, Çinggis-Han'ın ceddi ile ilgili kısmen efsanevî bir şecereyi 3 de ihtiva 

etmektedir. En eski moğolca eser 4 olması sebebiyle, Moğolların tarihi, sosyal 

hayatı, askerlikle ilgili konuları, dinî inanışları v. b. gibi konularm ilk başvurulacak 

kaynağıdır. Tarihî araştırmaların yanında, moğolcanın es eski özelliklerini 

5 gösterdiğinden, mongolistler için vazgeçilmez bir kaynak olarak kalmaktadır. 

MGT. üzerine Almanya'da, Fransa'da, Rusya'da, Amerika'da, Japonya'da 

v.b. yerlerde çeşitli yayınlar yapdmış, bu büyük eser E. H a e n i s c h 6 , 

1- 1219-1220 yıllarında Uygur harfleriyle taş üzerine yazılan ve Baykal gölü civarında bulun- 

muş olan beş satırbk moğolca yazıt, bu dilin en eski abidesi olarak kabul edilmektedir. Taşın 

aslı halen Leningrad Asya Müzesi'nde olup, I.J. Schmidt, D.Banzarov ve I. Klyukin tarafından 

tetkik edilmiştir. Bu devirde meydana gelmiş diğer eserler için bk.: B. Laufer, Skizze der mon- 

golischen Literatür. KSz. VIII, 1907, s. 191-201 (bk. Temir, s. IX, not 4). 

2- Manghol-un Niuça Tobça'an (Yuan-ch'ao Pi-Shi). Moğolların Gizli Tarihi. (Yazılışı: 

1240), I, Tercüme. Prof. E. Haenisch'in Almanca ve S. Kozin'in Rusça tercümesini Moğolca 

aslı ile karşılaştırıp dilimize çeviren: Dr. Ahmet Temir. Ankara 1948, TTK Basımevi, 296 s. 

3- bk. Tuncer Gülensoy, "Moğolların Gizli Tarihi'ne ve Altan Tobçi'ye göre Çinggis- 

Han'ın Şeceresi", A.Ü.D.T.C.F. Tarih Araştırmaları dergisi, C.V, sayı: 8-9, Ankara 1970, s. 

189-191 ve 1 şecere cetveli. 

4- a) Moğol devrine ait kaynaklar üzerine bilgi için bk. Temir, not l'de adı geçen eserin 

girişi. 

b) MGT. üzerine genel bilgi için bk. Temir, a.g.e., s. XIV - XXXIV ve 

Moğolların Gizli Tarihi'nde Hal Ekleri ve Cümlede Kullanılış Şekilleri. Ankara 1971, Basılmamış 

Doktora Tezimizin Giriş bölümü. 

5- Türkçe ile Moğolcanın ilgisi üzerine bk.: Ahmet Temir, "Türkçe ile Moğolca Arasındaki 

İlgiler", A.Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. XIII, sayı-1-2 (Mart-Haziran 1955), 

s.1-25. 

6- a) Vntersuchungen über das Yüan-ch'ao pi-shi. Die geheime geschichte der Mongolen. 

Leipzig 1931.

94 TUNCER GÜLENSOY 

P. P e 11 i o t 7 , S. A. Kozin 8 , ShiratoriKurakichi 9 gibi bilim adamlarınca 

yayınlanmış, ayrıca bir de Moğolca-Almanca sözlüğü hazırlanmıştır 10 . 

Türk dili ile Moğol dilinin aynı ana köke dayanması dolayısiyle, Türkoloji 

ile parelel tutulması su götürmez bir gerçek olarak apaçık göründüğü halde, 

Türkiye'de moğolcaya gerekli ilgi gösterilmemiş, bu büyük eserin A. Temir 

tarafından yapdan türkçe tercümesi ve bizim Doktora tezimiz dışmda, üzerinde 

başka çabşma yapılmamıştır. 

Türkiye'de, Türk dili ile uğraşan bilim adamlarının moğolcanın üzerine 

eğilecekleri günün yakın olduğuna eminim. Çünkü, Türk dili çahşmaları 

moğolcanm eksikliğinden dolayı, her zaman yarım kalacaktır. Etimoloji denemeleri 

de, yine moğolcanın dikkate alınmaması halinde hedefine ulaşmış sayılamaz. 

MGT. üzerinde Doktora çalışması yaparken, bu büyük eserin, Türkoloji 

ve halkiyet ile ilgili kelime, deyim ve cümlelerini ayrı fişler halinde tesbit 

b) Manghol un niuca tobça'an (Yüan-ch'ao pi-shi) / Die Geheime Geschichte der Mongo- 

len /Aus der chinesischen Transkription (Ausgabe Ye Teh-hui) im mongolischen Wortlant uıieder- 

hergestellt. Leipzig 1937. 

c) Bemerkungen zur Textwiederherstellung des Manghol un Niuca Tobça'an (Yüan-ch'ao 

pi-shi). ZDMG XCII, 1938, s. 244-253. 

d) Die Geheime Geschichte der Mongolen jAus einer mongolischen Niederschrift des Jahres 

1240 von der Insel LKode'e im Keluren Flufi /Erstmalig übersetzt und erlâulert. Leipzig 1941, 

1941, 1948. 

e) Der Stand der Yü'an-ch'ao pi-shi-Forschung. ZDMG. XCVIII, 1944, s. 109-120. 

f) Grammatische Besonderheiten in der Sprache des Manghol un Niuca Tobça'an. Studia 

Orientalia, XIV, 3, 1950, 26 s. 

s. 139-149. 

g) Weiterer Beitrag zum Text der Geheimen Geschichte de Mongolen. ZDMG.CXI, 1961, 

7- a) Le titre mongol du Yuan tch'ao pi che. T'aong Pao, XIV, 1913, s. 131-132. 

b) Un passage altere dans le texte mongol ancien de l'Histoire secrete des Mongols. T'aong 

Pao, XXVII, 1930, s. 199-202. 

s.1-18. 

c) Deux lacunes aans le texte mongol actuel de l'Histoire secrite des Mongols. JA., 1940-41, 

d) Histoire secrite des Mongols /Restitution du texte et traduction française des chapitres 

I a VI. Paris 1949. 

8- Sokrovennoe Skazanie, Mongol'skaya khronika 1240 g. Moskva-Leningrad 1941. 

9- Shiratori Kurakichi, Onyaku-Mobun-Genchö-Hishi. A romanized representation of the 

Yüan-Ch'ao-Pi-Shi. (A Secret History of the Mongols). in its original Mongolian sound. Tokyo 

1942. 

10- E. Haenisch, Wörterbuch zu Manghol un Niuca Tobça'an (Yüan-Ch'ao pi-shi), Geheime 

Geschichte der Mongolen. Leipzig 1939.

MGT'DE TÜRKÇE KELIMELER 

etmiştim. Fakat, o sıradaki çalışmamın yöııü değişik olduğu için, elde ettiğim 

fişleri ikinci bir defa yaptığım tarama ile genişlettimse de, bu incelememin 

admın sonuna "...üzerine bir deneme" cümlesini eklemek gereğini hissettim. 

Çünkü, MGT.'de bulunan türkçe kelimelerin hepsinin benim tespit 

ettiklerim olduğuna emin değilim. Zira, daha çok fazla arkaik türkçe kelimenin 

bu gizli hazine içersinde yattığı görüşündeyim. Bu makale dışında kalan 

türkçe kelimeler, ancak eserin tam bir indeksinin ortaya konmasiyle tesbit 

edilebileceği için, ilerde bu eksikliği kapayacağımı umuyorum. 

95

BİBLİYOGRAFYA VE KISALTMALAR 

Aalto,F,: Altaistica, II, The Suffixes -lar, -nar, -lâr. Studia Orientalia, 1952. 

Abuşka: Abuşka Lügati veya Çağatay Sözlüğü. (Hazırlayan: Besim Atalay), 

Ankara 1970, 452 s. 

AKE: Ramstedt, G.J., Additional Korean Etymologies. JSFOu, 57/3, 1954. 

Ateş, A.: Arapça yazı dilinde Türkçe kelimeler üzerine bir deneme. Türk Kültürü 

Araştırmaları II, 1-2 (1965), s. 1-25. 

Bailey, H.W.: Turks in Khotanese Texts. JRAS, 1939, s. 85-91. 

Bayie, J.A.: Iru and Maru in the Secret History of the Mongols. HJAS, XVII, 

1954, s. 403-410. 

ÇBH.: Çastani Bey Hikâyesi. İstanbul 1945. 

Çuv. Sözl.: Paasonen, H., Çuvaş Sözlüğü. İstanbul 1950. 

Deny, J.: Grammaire de la Langue turque. Paris 1921. 

DKK.: Dede Korkut Kitabı (Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı. Ankara 

1964, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayını.) 

Einf. I.: Ramstedt, G.J.: Einführung in die altaische Sprachwissenchaft I, 

Lautlehre. Helsinki 1957. 

Einf. II.: Ramstedt, G.J.: Einführung in die altaische Sprachuıissenchaft II, 

Formenlehre. Helsinki 1958. 

ETŞ.: Arat, R.R.: Eski Türk Şiiri. Ankara 1965. 

ETY.: Orkun, H.N.: Eski Yürk Yazıtları. 7-1V. istanbul 1936-41. 

EUTS.: Caferoğlu, A.: Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul 1968. 

Ferenc, L.: A kağan es csaladja. KCsA. III, 1940, s. 1 vd. 

Huas.: Huastuanift. Ankara 1941. 

Johansen: Johansen, Ulla: Alacuq. Reşid Rahmeti Arat için, Ankara 1966, 

T.K.A.E. yayını, s. 286-305. 

Jras.: The Journal of the Royal Asiatic Society, London. 

Kırg. Sözl.: Yudahin, K.K.: Kırgız Sözlüğü, I-II, Ankara 1945, 1948. 

Köprülü, M.F.: Yeni Fariside Türk unsurları. Türkiyat Mecmuası, VII-VIII 

(1940-1942), cüz I, s.1-16.

MGT.: Moğolların Gizli Tarihi (krş. Temir). 

MGT'DE TÜRKÇE KELIMELER 97 

MNT.: Manhol-un Niuça Tobça'an, bk. Moğolların Gizli Tarihi. 

Mostaert, A.: Sur quelques passages VHistoire Secrete des Mongols. HJAS, 

XIII, 1950, s. 285 vd.; XIV, 1951, s. 239 vd. 

Most.F.o.: Mostaert, A.: Folklore Ordes. Peip'ing 1947 

Most.T.o.: Mostaert, A.: Texte$ oraux ordos. Peip'ing 1937. 

MSOS.: Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen, Berlin. 

Muh.: Ali Şir Nevai, Muhakemet-ül-lûgateyn. Ankara 1941. 

Pelliot, P.: Histoire Secrete des Mongols /Restitution du texte mongol et traduction 

française des chapitres I â VI. Paris 1949. 

Pelliot. P. et Louis Hambis: Histoire des campagnes de Gengis Khan, Cheng- 

Wou Ts'in-Tcheng Lou. Tome I, Leiden 1951. 

Poppe, N.: The Group uya and üge in Mongol Languages. Studia Orientalia 

XIV: 8. 

, Die tschuutassische Sprache in ihrern Verhâltnis zu den Türk-sprachen. 

KCsA. II, 1926-1932, s. 65-83. 

, MongoVskiy slovar'' Mukaddimat al adab. Moskau-Leningrad 1938. 

, Grammar of Written Mongolian. Wiesbaden 1954. 

, Introduction to Mongolian Comparative Studies. MSFOu. 110, Helsinki 

1955. 

P.P. Geh.: Poucha, P.: Die geheime Geschichte der Mongolen. Praha 1956. 

Radl.: Radloff, W.: Versuch eines vıörterbuches der türk-dialekte. St.-Petersburg 

1893. 

Ramstedt, G.J.: Mogholica, Beitrâge zur Kenntnis der Moghol-Sprache iti 

Afghanistan. JSFOu. XXIII, 4, Helsingfors 1905. 

, Kalmükisches Wörterbuch. Helsinki 1935. 

, Finnish Turku, Swedish Torg, Danish and Norıvegian Torv, a ıvord 

from Central Asia. Neuphilologische Mitteilungen L, Helsinki 1949. 

Râs.T.M.: Râsânen, M.: Türkische miszellen. Studia Orientalia XXV:1, Helsinki 

1960, s. 1-22. 

Ras.U.W.: Rasanen,M.: Uralaltaische fVortforschungen. Studia Orientalia 

XVIII: 3, Helsinki 1955, s. 1-59. 

Rasânen, M.s Materialen zur Lautgeschichte der türkischen Sprachen. Studia 

Orientalia XV, Helsinki 1949. 

Sinor. D.: Qapqan. JRAS, XXII, 1954.

98 

TUNCER GÜLENSOY 

SKE.: Ramstedt, G.J.: Studies in Korean Etymology. MSFOu. 95, Helsinki 

1949. 

Tekin, O.T.: Tekin, Talât: A Grammar of the Orkhon Turkic. İndiana University 

Publication, Uralic and Altaic Series Volume 69, 1968. 

Temir: Manghol-un Niuça Tobça'an (Yüan-ch'ao pi-shi), Moğolların Gizli 

Tarihi, Yazılışı: 1240, I, Tercüme. Prof. E. Haenisch'in Almanca ve S. 

Kozin'in Rusça tercümesini Moğolca aslı ile karşdaştırıp dilimize çeviren 

Dr. Ahmet Temir, Ankara 1948. 

TM.: Türkiyat Mecmuası, İstanbul. 

Vladimirtsiv, B.Y.: 0 prozvişe Dayan-qagan (Dayanman). Dokl. Russ. Ak. 

Nauk, 1923, s. 119-121. 

Yak. Sözl.: Pekarsky, E.: Yakut Sözlüğü. İstanbul, TDK yayını. 

ZDMG.: Zeitschrift der deutschen Morgenlandischen Gesellschaft. 

Alt.: Altay Türkçesi 

Anad.: Anadolu Türkçesi 

Azerb.: Azerî Türkçesi 

Başk.: Başkırtça 

Çağ.: Çağatay Türkçesi 

Çulım-Tat.: Çulım Tatarcası 

Çuv.: Çuvaşça 

Go.: Goldca 

Kaim.: Kalmukça 

Karakalp.: Karakalpakça 

Kaz.: Kazan Türkçesi 

Kazak.: Kazakça 

Kh.: Kalka Moğolcası 

Kır.: Kırım Türkçesi 

Kırg.: Kırgızca 

Küer.: Küerik 

Diğer kısaltmalar için bk. 

deki kısaltmalar listesi. 

DİĞER KISALTMALAR 

Kor.: Korece 

Koyb.: Koybalca 

Kum.: Kumanca 

Ma.: Mançuca 

Mac.: Macarca 

Mon.: Monguorca 

Ork.: Orkun Yazıtları 

Sag.: Sagay Türkçesi 

Şor.: Şor Türkçesi 

Tel.: Teleütçe 

Tung.: Tunguzca 

Tuva: Tuva Türkçesi 

Türkm.: Türkmence 

Uyg.: Uygurca 

Yak.: Yakutça 

özlüğü ve Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü'n-

§. 1. Moğolların Gizli Tarihi'nde tesbit ettiğimiz Türkçe kelimelerden 

bir çoğu gerek şekil ve gerek anlam bakımından Moğolca ile aynıdır. 

Örnekler: 

aka (MNT.) 

'—'Uyg. ağa "Ağabey, büyük kardeş" (USp. 260; EUTS. 6), aka "Büyük 

ağabey, ağabey" (THV. 44, 11; EUTS. 9); Çağ. ağa (Abuşka. 19); Kırg. ake 

1. "Baba", 2. "Ata", 3. "Amca" (Kırg. Sözl. 12); Çuv. aha "Ağabey, amca" 

(Çuv. Sözl. 2) ~ pit'ç'e "Ağabey" (Çuv. Sözl. 109); Mac. bâcsi "Baba" 

(Arkaik: atya). 

alaçuk (MNT.) 

~ Uyg. alaçu (Johansen. 286; EUTS. 10); Kırg. alaçık "Küçücük keçe 

ev, obacık; kulübe, salaş" (Kırg. Sözl. 18); Anad., Azerb., Kır., Kaz., Kazak, 

Kırg., Alt. alacyq; Karaim: Luck. alağyq, Troki. alacyx; Anad., Azerb. alacug; 

Özb. olacik; Başk. alasyq; Karakalp. ylasyq; Kazak. lasyq; Çuv. las; Çulım-Tat. 

alandzyq; Anad., Alt., Tel. alancyq; Anad., Kum. alapcyq; Türkm. alağa; 

Tuva. alazy, alazy ög; Yak. alasa, alaha ğia; Çağ. alacuq (Johansen. 286). 

arslan (MNT.) 

~ Uyg. arslan (Suv. 646, 2; EUTS. 20); Kırg. arştan (Kırg. Sözl. 48); 

Kaz. arıslan (Çuv. Sözl. 6); Çuv. araslan (Uçebn.), araslan (Çuv. Sözl. 6); 

DKK. aslan (DKK. Sözlük. 171). 

ayil (MNT.) 

•—' Kırg. ayıl "avul, obalar yığını" (Kırg. Sözl. 66), ayıldaş "Aynı köyden 

olan" (gös. yer.); Kaz. auıul; Şor., Sag., Koyb. âl (Çuv. Sözl. 205); Çuv. yal 

"Köy" (Çuv. Sözl. 205); Küer. ağıl (gös. yer), (Ayrıca bk. Temir, s. 31, not: 3). 

bars (MNT.) 

~ Uyg. baars, "Bars" (TT. VII. 15, 56; EUTS. 29), bars (U. III. 63, 

11; TT. 15, 56; EUTS. 34), barz (EUTS. 34); Kırg. bars 1. "Pars", 2. "Her biri 

bir hayvan adı taşıyan ve on iki senelik bir devir teşkil eden yılların üçüncüsünün 

adı" (Kırg. Sözl. 90).

100 


belge (MNT.) 

~ Uyg. belgü "Alâmet, sembol, işaret, belge, fal" (Suv. 164, 20; U. I. 8, 

15; Man. II. 7, 3; EUTS. 38); Kırg. belgi "Alâmet, nişane, damga, işaret" 

(Kırg. Sözl. 106); Çuv. palla "İşaret, belgi" (Çuv. Sözl. 95); Kaz. bilga (gös. 

yer). 

biçi- (MNT.) 

~ Ork. biti- "Yazmak", bitig "Yazı, tahrirat, kitap, yazıt", bitigli 

"Yazılı", bitit- "Yazdırmak", bitkaçi "Kayıt memuru, kâtip" (ETY.); Uyg. 

bidig (EUTS. 41), bitig 1. "Yazı, kitap, belge, vesika, vasiyetnâme" (TT. IV. 

14, 68. EUTS. 45), 2. "Hurufat, harfler" (TT. VI. s. 85. EUTS. 45), bitigaçi, 

bitgâçi "Kâtip, yazıcı" (Man. III. 43; N 28, 13; EUTS. 45), bitig taş "Abide, 

yazıt, yazdı taş" (EUTS. 45), bitimak "Yazmak, kopya etmek" (Suv. 447, 15; 

U. II. 38, 69; TT. VII. 35, 14;

ulak (MNT.) 


~ Uyg. bulak, "Kaynak, pınar, çeşme, kanal" (TT. VII. 41, 2; EUTS. 

52); Çağ. bulağ "Yerden kaynayıp çıkan pınar" (Abuşka. 151); Kırg. bulak 

(Kırg. Sözl. 143). 

bulka (MNT.) 

~ Uyg. bulğamak "Bulanmak, karmakarışık olmak, bozmak, karıştırmak" 

(TT. I. 9, 63; IV. 10, 14 bulkamak "bulandırmak"; H. I. 10, 99; EUTS. 

52), bulğanmak 1. "Bulanmak, karıştırmak, karışmak" (TT. I. 9, 63; III. 20, 

162; Man. I. 6, 7; U. IV. 8, 35; EUTS. 52), 2. "Yanılmak" (TT. VIII. 88; EUTS 

52), bulğanyuk "Karışık, bulanık" (TT. VI. 65; EUTS. 52), bulğaşu "Gürültülü, 

patındı" (Suv. 618, 20; EUTS. 52); Kırg. bulaan 1. "Kargaşalık", 

2. "Yağma" (Kırg. Sözl. 142); Çağ. bulğağ 1. "Tefrika, tarâc", 2. "Talân", 

3. "Harâb" (Abuşka. 152); Çuv. palhan- "Bulanmak, karışmak, heyecana 

gelmek" (Çuv. Sözl. 99), palhanç'ak "Bulanık" (gös. yer.): Kaz. bOlğan- (Kaz. 

B.). 

cebe (MNT.) 

'—' Çağ. cebe "Savaşta giyilen zırh" (Ali Şir Nevâî, Muhakemet-ül-Lûgateyn, 

Ankara 1941, s. 168); Kırg. cebe 1. "Ok", 2. "Temren", cebe tartmak 

"Ok çekmek, ok atmak", 3. "Yay (silâh)", cebenin oğu "Ok" (Kırg. Sözl. 196). 

(Cebe için ayrıca bk. Tuncer Gülensoy, "Cebe kelimesi üzerine", Kültür, Yıl: 

1, Sayı: 8 (Aralık 1969), s. 10-11). 

çak (MNT.) 

~ Uyg. çağ "Çağ, zaman" (Suv. 612, 20; EUTS. 58), çak 1. "=çağ, 

zaman" (H. I. 12, 151; EUTS. 58), 2. "Tam" (ETŞ. 373; EUTS. 58); Çağ. 

çağ "Vakit" (Abuşka. 226; Muh. 169: çağıda=zamanında, çağında). 

~ Yak. sax "Zeit", sâyyna "zur Zeit", soya "gleich" (Ras. T.M. 7). 

~ Kor. cek "Zeit" (SKE 27). 

çerig İçerik (MNT.) 

~ Ork. çarig "Ordu, asker" (ETY; Tekin. OT. 323); Uyg. çarig "Asker, 

çeri, ordu" (TT. I. 8, 39; U . II. 74 (61) 4; EUTS. 61), çarik (Suv. 409, 10; 

EUTS. 61); Osm. çeri (Radl.); Çağ., Tar. çerik (Radl.); Alt., Tel. çerü (Radl.); 

Kaz. çirü (Radl.); Çuv. sar "Ordu, çeri", utla sar "Atlı kıta" (Çuv. Sözl. 135). 

Çöl "Toponim" (MNT.) 

~ Ork. çöl/cöl "Çöl; tng. steppe, plain, desert" (ETY; Tekin. OT, 323).

102 

eke "anne" (MNT.) 


~ Ork. aka "abla, büyük kız kardeş" (ETY; Tekin. OT. 325); Uyg. 

aka "abla" (TT. I. 13,155; Pfahl. 34-35; EUTS. 70). 

elçi (re) (MNT.) 

~ Ork. elçi "elçi, sefir, başbuğ", elçig (ETY.); Uyg. alçi "I. =i/çi, 2. 

Antroponim, özel ad" (EUTS. 70), ilçi "elçi, sefir" (DUD. 393, 16; URD. 

141, 6; EUTS. 92), ilçi bilgalar "diplomatlar" (Man. III. 34, 7; EUTS. 92). 

erte /erde (MNT.) 

Uyg. irta "erte, yarın, sabah erken" (USp. 272; Küen, Briefe, 1966; 

EUTS. 97), irtakan "erken" (EUTS, 98), irtaki "yarınki" (EUTS. 98), irtdkün 

"sabah, yarın, erte" (TT. I. 14, 171; EUTS. 98). 

gerü "arka, geri, kuzey" (MNT). 

~ Uyg. kiirü "=kirü 'geri," "(USp. 283; EUTS. 197), kirü "geri" (TT. I. 

174; Man. I. 26, 27). 

güç /güçü (MNT.) 

~ Uyg. küç. "güç, kuvvet, zor" (TT. I. 9, 56; Suv. 447, 15; EUTS. 

120; ÇBH. Sözlük. 60), küçadmak=küçatmak "güçlendirmek, kuvvetlendirmek" 

(TT. IX. 41; EUTS. 120), küçak "güçlü, kuvvetli" (TT. VIII. 92; EUTS. 120), 

küçamak "zorlamak" (Suv. 219, 22)=köçamak "çabalamak, eşkıyalık etmek" 

(EUTS. 120), küsün "güç, kuvvet" (ÇBH. Sözlük. 61), küç "güç. kuvvet, 

kudret" (Huas. Sözlük. 100). 

Uyg. Küç Tamür "Antroponim, erkek adı" (USp. 285; EUTS. 120). 

gürege (re) (MNT.) 

~ Uyg. küdagü "güveyi" (Pfah. 27; TT. IV. 44, 344; EUTS. 120), küd- 

=kütmak "gütmek" (Man. II. 6, 16; EUTS. 120), küd- "gütmek; beklemek" 

(ÇBH. Sözlük. 60), küde- "bağırmak" (ÇBH. Sözlük. 60). 

kablan (MNT.) 

~ Uyg. kaplan "kaplan" (TT. VII. 54, 7; EUTS. 166); kabılan "pars, 

kaplan" (Kırg. Sözl. 379). 

kadun /katun (MNT.) 

~ Ork. qatun "hatun, prenses" (ETY; Tekin. OT. 342), qadin "kayın, 

hısım" (ETY).; Uyg. katun "hatun, kadın, kraliçe" (Suv. 620,16; TT. VII. 52, 

144; EUTS. 171), katın=katun (USp. 279: Tekrar: Alt. Gr. 327; EUTS. 171); 

Kırg. katın "karı (zevce), kadın, evli kadın" (Kırg. Sözl. 417).

kamuk (MNT.) 

MGT'DE TÜRKÇE KELİMELER 103 

~ Ork. qamay "bütün, hep, tamamen" (ETY; Tekin. OT. 340) 

muqr^jqamu-f^qamiy (ETY); Uyg. kamuğ=kamak "hepsi, tamamiyle" (EU- 

TS. 164), kamağ "hepsi, bütün, topyekûn" (TT. I. 7, 1; USt. 209, 22=kamı ğ; 

EUTS. 163), kamağan "hepsi, bütün, baştan başa" (Wind. 249, 6; USt. 209, 

22; Hüen. 14, I61=kamağun, fcamığun; EUTS. 163), kamağlarını "hepsini" 

(Suv. 348, 10; EUTS. 163), kamağlık "umumî olarak" (EUTS. 163), kamağu 

"hep birlikte=âmığu" (EUTS. 163), kamağun "hep" (Alt. Gr. 326; Hüen. 

143; EUTS. 163), kamak=fcamağ (EUTS. 163), kamğağ=kamak (Man. III. 

11, 12; EUTS. 164), kamğun=kamağun (Man. III. 24, 8; EUTS. 164); Çağ. 

kamuk Jj*lS "bütün" (Abuşka. 314, 26). 

(tara (MNT.) 

~ Ork. qara "kara; âdi, köle; köle halk, avam" (ETY; Tekin. OT. 342), 

qara budun "avam" halk", qara yol tanri "kara yol Tanrı", qara öpgük "kara 

çacuş kuşu", qara quş "kara kartal, tavşancıl" (ETY.); Uyg. kara, siyah" 

(TT. V. 12, 129), karağu "kara, siyah" (H.I. 8, 56), hara «kara, zulmet" 

(Huas. Sözlük. 96); Çağ. karağ jjjlî "kara" (Abuşka. 307, 8); Kırg icara 1. 

"siyah, karayağız, esmer", 2. "karaltı, v.b. manâlarda" (Kırg. Sözl. 402-403); 

Çuv. hOra "kara" (Çuv. Sözl. 48). 

icara- "bakmak" (MNT.) 

~ Ork. qaray "göz bebeği" (ETY.); Uyg. karamak "bakmak" (USp. 

279; EUTS. 167), karağ "göz bebeği" = karak "göz bebeği, bakış" 

(TT. III. 12, 80; EUTS. 167); Çağ. karağ "göz" (Muh. Sözlük. 192); Kırg. 

kara- "bakmak, her yandan bakmak, dikkat etmek, birisine bakmak, beklemek, 

gözlemek" (Kırg. Sözl. 403). 

-kaya (MNT). 

~ Ork. qaya "kaya" (ETY.); Uyg. kaya 1. "geri" (U. I. 8; USp. 278; 

EUTS. 173), 2. "kaya" (TT. VII. 41,13; EUTS. 173). 

kerek (MNT.) 

~ Ork. kargâk "lâzım, gerek" (ETY; Tekin. OT. 350), kârgak 6o/-"ölmek", 

kargaksiz "lüzumundan fazla" (ETY.); Uyg. karak=kargak (TT. VII. 40, 54; 

EUTS. 106), kergek "gerek, lâzım, görüm, ihtiyaç, gereken şey" (Chuas. 89= 

kargak; EUTS. 106; Huas. 195, 248, 265. 274, Sözlük. 97); Çağ. kirek "gerek" 

(Muh. Sözlük. 196); Kırg. kerek "lâzım, gerek, lüzumlu, zarurî" (Kırg. Sözl. 441); 

Çuv. kirel» "iyi, uslu, elverişli" (Çuv. Sözl. 74), kiria "lâzım, gerek, gerekli" 

(gös. yer.); Kaz. kirekla "gerekli, lâzım" (Radl.).


~ Ma. xergi-, xerci "umbinden, umwickeln'\ Kor. ker- "anhaken, aufhângen, 

befestigen" (SKE 104; Einf. I. 146). 

kırk- "tıraş etmek, kırkmak" (MNT.) 

~ Uyg. kırkmak "tıraş ermek, kırpmak, hayvan yüyünü kesmek" (Man. 

III. 33,4; EUTS. 176); Kırg. k lrk- "kırpmak; kesip almak; koy kırk- koyun 

kırpmak; çıbık kırk- çubuk kesmek" (Kırg. Sözl. 459). 

kor "okluk" (MNT.) 

~ Uyg. kor "zarar ziyan" (EUTS. 182; ist. 23); Çağ. kur j/s "altın 

ve gümüşten olan kemer kuşak" (Abuşka. 329, 6), korçi 1. "atlı asker", 2. 

"muhafız"=/cKrçi (Muh. Sözlük. 179 ve 200); Kırg. kur 1. "kuşak, kuşak 

yerine kullanılan büyük mendil", 2. "vakit, defa" (Kırg. Sözl. 522.) 

köke "gök, mavi" (MNT.) 

~ Ork. kök "gök, mavi" (ETY; Tekin. OT. 351), kök tanri "mavi sema", 

kök buymul toyan "boynu beyazlı, mavili doğan kuşu", kök tayâfi "gök sincap" 

(ETY.); Uyg. kök 1. "mavi, gök rengi" (TT. Y. 26, 85; EUTS. 114). 2. "sema, 

gök" (Hüen. 30; EUTS. 114), 3. "gece" (TT. VII. 46, 11; EUTS. 114), kög 

1. "=feö&" (TT. III. 16, 129; EUTS. 114), kök "gök" (ÇBH. Sözlük. 60), kök 

"gök, sema" (Huas. Sözlük, 99); Kırg. kök 1. "gök, sema", 2. "lâcivert, mavi", 

3. "yeşil" (Kırg. Sözl. 498); Çuv. kavak "gök, mavi, kır" (Çuv. Sözl. 68). 

~ Tung. kûkü-sin "blau" (Einf. I. 154). 

ı—' Yak. küöx "grün, blau", feöyör "grün, blau werden" (Râs. T.M. 18). 

~ Mac. kek

oro{n) (MNT). 


~ Uyg. orın=orun (USp. 288; EUTS. 142), orun "yer, mahal, taht, 

mesken" (Briefe. IV. s. 39; Suv. 315, 14e; EUTS. 143), "yer, yatak, döşek" 

(Ças. Sözlük, 62); Çağ. orun ÜJJ\ "onun yerine" (Abuşka. 95, 27), "millî 

vazifelerde bulunulan yer; mesnet, mansıp, memurluk makamı, manevî değer" 

(Muh. Sözlük. 214); orun "yer, mahal; ordu", 2. "yatak" (Kırg. Sözl. 601). 

saba (MNT.) 

~ Uyg. saba "bir ilâç adı" (H. II. 28, 117; EUTS. 192); Kırg. saba, 

sabaa "içinde kımız yapılan büyük deri tulum" (Kırg. Sözl. 627, 628). 

safral (MNT). 

~ Uyg. sakal "sakal" (H. I. 12, 144; EUTS. 194); Kırg. sakal "sakal" 

(Kırg. Sözl. 629); Çuv. sdhal, sdğal "sakal" (Çuv. Sözl. 129); Kaz. sakal (gös. 

yer.). 

sal (MNT.) 

106 

temür (MNT.) 


~ Ork. tamir "demir" (Tekin. OT. 379); Uyg. tamür=tamir "demir" 

(TT. IV. 12, 42; P.P. 31, 5=tamür; EUTS. 233), Tamür "erkek adı" (URD. 

143, 3; EUTS. 233); Çağ. timür "demir" (Abuşka. 190, 35); Kırg. temir (Kırg. 

Sözl. 724); Çuv. tim ar "demir" (Çuv. Sözl. 178). 

tenggeri (MNT.) 

~ Ork. tdnri "gök, Tanrı" (ETY; Tekin. OT. 379); Uyg. t(a)ngri=tngri 

"Tanrı" (TM. 254, 85; EUTS. 233); Kırg. tenğiri "Tanrı " (Kırg. Sözl. 725); 

Çuv. tdra "Tanrı" (Çuv. Sözl. 184), ane-tOrn "ineklerin hâmisi olan tanrı" 

(gös. yer.); Kaz., Miş., Büg., terçarş (gös. yer.); Kaz. ter]ara, terjra (gös. yer.), 

tera (Kaz. O.), teri "aziz rezmi" (Radl.). 

tenggis (MNT.) 

~ Ork. taluy "deniz" (ETY; Tekin. OT. 374); Uyg. Tangiz "Antroponim" 

(EUTS. 233); Kırg. tenğiz 1. "deniz", 2. "iyi arkadaşlık edebilen" (Kırg. Sözl. 

725); Çuv. «iraas "f'ûiz" (Çuv. Sözl. 179>; Kaz. dirjaz, dirjgas (Kaz. B.). 

~ ma. terjgin "Meer" ~ Kor. t her] "allzu gerâumig, leer" (SKE 280; 

Einf. I. 145). 

toy (MNT.) 

~ Uyg. toy 1. "bayram, toy" (TT. VIII. 100; EUTS. 248), 2. "=to£: 

şehir, karargâh" (EUTS. 248; TT. II. 8, 65); Çağ. toy jy, "ziyafet" (Abuşka. 

220, 6); Kırg. toy "ziyafet, işret, düğün şöleni" (Kırg. Sözl. 752); Çuv. tuy 

"düğün" (Çuv. Sözl. 185); Kaz. tuy (gös. yer.). 

töre (MNT). (?). 

~ Ork. törü "anane, nizam, türe, kanun" (ETY.), törü, törü (Tekin. OT. 

385); Uyg. tora

~ Tibet, tog (SKE 271). 


~ Sanskrit, tuk "Flagge" (SKE 271; Einf. 1. 142). 

tümen "onbin" (MNT.) 

~ Ork. tümün "onbin" (ETY; Tekin. OT. 387); Uyg. tümün (DUD. 

393, 12; EUTS. 258); Çağ. tümen ^y, (Abuşka. 214, 35); Kırg. tümön "hesapsız, 

gayet çok, onbin" (Kırg. Sözl. 770). 

ululc "ulu, büyük" (MNT.) 

~ Ork. uluy "ulu, büyük, eski" (ETY; Tekin. OT. 390); Uyg. uluğ "ulu, 

büyük, seçkin, seçme, asil" (USt. 198, 63; EUTS. 264); Çağ. uluğ j-,ji j\ (Abuşka. 

110, 9); Kırg. uluu "büyük, ulu" (Kırg. Sözl. 783). 

ulus (MNT.) 

~ Ork. ulus "ulus, halk, kavim, millet" (ETY; Tekin. OT. 390); Uyg. 

ulus=uluş "memleket, devlet, ülke" (U. II. 22, 21; TT. IV. 10, 19; Suv. 27, 

10-14; EUTS. 265), uluşluğ "memlekete ait, memleketle ilgili" (EUTS. 265); 

Çağ. ulus ^ji j\ (Abuşka, 114, 20). 

uruk "nesil" (MNT.) 

~ Ork. uruy "kabile, soy, klan" (ETY.); Uyg. uruğ 1. "nesil, kuşak, soy, 

torunlar" (TT. VI. 30, 205; EUTS. 266), 2. "tohum, ekin" (H. I. 4, 3; Man. 

I. 17,15; EUTS. 267); Çağ. uruk kayaş JSU» jjjl "hısım kavim, uruk, uruğ= 

birisinin oğlu, kardeşi ve şâir yakınları" (Abuşka. 94, 20); Kırg. uruk 1- "tohum", 

2. "cins", 3. "soy, kabile" (Kırg. Sözl. 785), urukçulduk 1. "kabile 

münasebetleri", 2. "kabile kavgaları", uruktal- "türemek, çoğalmak" (gös. 

yer.). 

yedi (MNT.) 

~ Uyg. yiti 1. "yedi (7)" (P.P. 34, 4; Suv. 609, 18; EUTS. 299), 2. "keskin" 

(U. II. 86, 48; Suv. 615, 6; EUTS. 299); Kırg. ceti 1. "yedi", 2. "hafta" 


§. 2. Türkçe kelimelerin Moğolların Gizli Tarihi'nde gösterdiği fonetik 

hususiyetler: 

1. Türkçe sözlerin başındaki t-, MNT.'de t• ve d- olmaktadır: 

takiya "tavuk" (MNT.) 

~ Ork. taqîyu yîl "tavuk yılı" (ETY.); Uyg. takığu 1. "tavuk" (Man.


ı 

I. 36, 2; H. I. 8, 69; EUTS. 221), 2. "Türklerin 12 hayvanlı takviminin bir yılı" 

(DUD. 389, 1; EUTS. 221); Çağ. takuk, tağuk (Radl.); Kırg., Kaz. v.b. tauk 

(Radl.); Çuv. ç'aha "tavuk" (Çuv. Sözl. 14; Gomb. ç'ağa). 

talan (MNT.), bk. § 1. 

tanı- "tanımak" (MNT). 

~ Uyg. tanuk "tanık, şahit" (URD. 132, 25; İst. 26; EUTS. 224); Çağ. 

tanır "bilir" (Abuşka. 173, 15). 

tarbaga "dağ sıçanı" (MNT.)

temür "demir" (MNT.), bk. § 1. 

tenggeri "tanrı" (MNT.), bk. § 1. 

tenggis "deniz" (MNT.), bk. § 1. 

to'osun "toz" (MNT.) 


~ Ork. toz "toz" (ETY.); Uyg. toz 1. "toz" (TT. I. 7, 5; EUTS. 248), 

2. "kayın ağacı" (U. II. 70 (31) 4; EUTS. 248); Çağ. tos ^ji "toz" (Abuşka. 

205, 12); Kırg. toz 1. "toz", 2. «un tozu" (Kırg. Sözl. 752); Çuv. td?an "toz" 

(Çuv. Sözl. 185). 

toy "ziyafet" (MNT.), bk. § 1. 

töre "yasa, kanun, töre, hizmet" (MNT.), bk. § 1. 

tuk "tuğ" (MNT.), bk. § 1. 

tusa "fayda, yardım, iyilik, hizmet" (MNT.) 

>—• Uyg. tusu "fayda, semere, kazanç" (TT. I. II. 13


2. Türkçe sözlerin başındaki k• MNT.'de g- Jk- olmaktadır: 

gerü "arka, geri; kuzey" (MNT.) 

~ Uyg. karü u=kirü 'geri' " (USp. 283; EUTS. 107), kirü "geri" (TT. 

I. 14,174; Man. II. 26, 27). 

güç/güçü (MNT.), bk. § 1. 

gürege(n) (MNT.), bk. § 1. 

gü'ürger^ku ürge,—kö'ürge "davul; körük" (MNT.) 

~ Uyg. kövrüg 1. "davul" (TT. III. 10, 56; ÇBH. Sözlük. 60; EUTS. 

118), 2. "köprü" (TT. III. 10, 56; EUTS. 118). 

~ Yak. küört "Blasebalg", 

~ Tung. kurge^ "id.", 

~ Go. kuejge^ "id.", 

~ Kor. kuregi "Sack" (SKE. 131; Einf. I. 147). 

3. Türkçe sözlerin başındaki y• MNT.'de c- veya y- olmaktadır: 

cada "sihir, büyü" (MNT.) 

Uyg. yadşı "sihirbaz, efsuncu, yadacı, büyücü" (U. II. 84, 12; EUTS. 

279); Çağ. yada taşı "yağmur boncuğu adı verilen bir taş ki, üzerine kurban 

kanı sürülünce yağmur yağacağını inanılır" (Abuşka. 390); Kırg. cadı "sihir, 

büyü; sihirbazhk" (Kırg. Sözl. 161). 

~ Oyirat. jada "nicht können"

carim "yarım" (MNT.) 

MGT'E TÜRKÇE KELIMELER 111 

~ Uyg. yarım (URD. 132, 20; EUTS. 287); Kırg. carım "yarım; kârlılık, 

verimlilik" (Kırg. Sözl. 181). 

carlfu "mahkeme, yargı, adlî" (MNT.) 

~ Çağ. yarğu "adalet" (Abuşka. 398). 

carlıg/çarlık "yarlık, ferman, emirnâme" (MNT.) 

~ Uyg. yarlığ, 1. "=yarlık, emir, ferman, buyruk, yarlık" (TT. I. 7, 9; 

EUTS. 287), 2. "fakir, yoksul, âciz, bedbaht, sefil, perişan" (Suv. 612, 7; TT. 

IV. 10, 13; EUTS. 287), 23. "tarikat, sutra, mukadderat" (TT. VI. 30, 201; 

EUTS. 287), 4. "lütuf" (P.P. 18, 1; USt. 196, 33); Kırg. çarlık "ferman, emir,, 

buyrultu" (Kırg. Sözl. 182); Çuv. sirlax- "sich erbarmen" (Einf. I. 65). 

casa "idare, yasa'" (MNT.) 

~ Uyg. yasa "kanun, yasa" (URD. 139, 16; EUTS. 289); Çağ. yasaldı 

"düzeldi" (Abuşka. 402). 

~ Kalmuk. yasha 

~ Mançu, dasa 

casak "yasak, emir, kânun" (MNT.) 

~ Uyg. yasak 1. "bir çeşit vergi" (Pfahl. 6; USp. 274; EUTS. 289), 

2. "kânun, yasa" (Pfahl. 6, 6; EUTS. 289); Kırg. casak "bir serdarın müfrezesindeki 

savaşçı müfreze" (Kırg. Sözl. 184). 

cat "yat, yabancı" (MNT). 

~ Uyg. yat "yad, yabancı" (TT. VII. 42, 10= yad [TT. I. 9, 56; EUTS. 

279], EUTS. 291); Çağ. cet "çingene" (Abuşka. 224); Kırg. cat "yad, yabancı" 


cil "yd" (MNT.) 

~ Uyg. yıl "sene, yıl" (DUD. 389, 1; EUTS. 294); Kırg. cıl "yd" (Kırg. 

Sözl. 207); Çuv. âdi "yd" (Çuv. Sözl. 146), men "her yd", sOlla-har "yaşlı 

kız", sOldalak cıl. 

ciriige(n)~cürüge(n) "yürek" (MNT.) 

~ Uyg. yürek "yürek" (Suv. 4, 2; 421, 9; EUTS. 307); Kırg. cürök 1. 

"kalp, yürek", 2. "yürekldik, cesaret", cüröksün- "korkmak" (Kırg. Sözl. 

238); Çuv. ç'are "yürek", Gomb. t's'are (Çuv. Sözl. 18); Kaz.yürek (gös. yer.).

112 

yaratu "yaralı" (MNT.) 


~ Uyg. yar "irin, cerehat, tükürük, salya" (Suv. 612, 6; EUTS. 285), 

yaratu "tarafların rızası üzerine (hukuk)" (EUTS. 286); Kırg. cara "yara; 

cerha" (Kırg. Sözl. 178). 

Yalavaçi "Antroponim, erkek adı" (MNT.) 

~ Uyg. yalavaç "elçi, peygamber" (TT. I. 22 not 105; EUTS. 281; U.II. 

21,18). 

yedi, bk. §. 1. 

4. Türkçede bâzı sözlerin son heceleri düşerek kısalmış, 

MNT.'de açık hecelerin son vokalleri arkaik hususiyetini muhafaza 

etmektedir: 

anda "dost, arkadaş" (MNT.) 

~ Uyg. ant "yemin" (EUTS. 17); Kırg. ant (Kırg. Sözl. 36); DKK. 

and "and, yemin" (DKK. Sözlük. 171). 

ayaka "mutfak edevâtından" (MNT.) 

~ Ork. ayaq "kadeh" (ETY.); Uyg. ayak 1. "kez, defa" (H. I. 6, 16; 

II. 10, 80; EUTS. 27), 2. "kadeh" (TS. 62; EUTS. 27); Kırg. ayak "çanak, 

fincan", ayak tabak "mutfak veya yemek odası kapkacağı", sır ayak "boyah 

(sırlı) ağaç çanak", kara ayak "boyasız (sırsız) kulplu ağaç çanak", kenğeş 

ayak "düğün ziyafetlerinden yahut yoğ aşlarından biri", ayakap, ayakkap 

"fincan kutusu", ayakçı 1. "kırmızı çanaklara dökerek sunan kimse", 2. "saki, 

şerbettâr" (Kırg. Sözl. 62); Çağ. ay ağ, ayak "kadeh, pay" (Abuşka. 36). 

beki "şaman, falcı" (MNT.) 

~ Kırg. bek 1. "prens", 2. "erkek veya kadın şahıs adlarının teşekkülüne 

giren parça" (Kırg. Sözl. 104). 

•—> Çuv. pit. "sehr, krâftig", 

oro "boz" (MNT.) 


~ Ork. boz "boz rengi" (ETY; Tekin. OT. 320); Çuv. purh "boz" (Çuv. 

Sözl. 114); Kaz. burl» (gös. yer.); Tel., Alt. pos (

114 


212), 2. "Merih, su yıldızı" (TT. VII, 78; EUTS. 212); Çağ. su (Abuşka. 292, 

293); Kırg. suu 1. "su, nehir", 2. "yaş, nemli", 3. "tav" (Kırg. Sözl. 670). 

6. Türkçede r: 

o) MNT.'de r~r 

berke "sık" (MNT.), bk. § 2, 4. 

carku "mahkeme, yargı, adlî" (MNT.), bk. § 2, 3. 

carlıg/çarlık "yarlık, ferman, emirnâme" (MNT.), bk. § 2,3. 

çerig/çerik "asker." (MNT.), bk. § 1. 

dörben "dört" (MNT.), bk. § 2, 1. 

ere "er, erkek, koca, asker" (MNT.), bk. § 2, 4. 

erke "Erke-Kara*: Antroponim, erkek adı" (MNT.) 

/—' Ork. ark "kudret, nüfuz, sözü geçerlik", ârklig "kudretli nüfuzlu, 

sözü geçer", arksiz "kudretsiz, nüfuzsuz, kuvvetsiz" (ETY); Uyg. ark "erk, 

kuvvet, kudret, güç" (TT. I. 12, 121; U. II. 10, 15= arik; EUTS. 74; ÇBH. 

55: erk, 1. "kudret", 2. "ihtiyar, hürriyet"). 

kımız. 

erte/erde (MNT.), bk. § 1. 

güregeÇn) (MNT.), bk. § 1. 

kara "kara (renk)" (MNT.), bk. § 1. 

kara- "bakmak" (MNT.), bk. § 1. 

kor "okluk" (MNT.), bk. § 1. 

oro(ra) "yer, mahal, mesken" (MNT.), bk. § 1. 

sokor "kör" (MNT.), bk. § 1. 

temür "demir" (MNT.), bk. § 1. 

töre "kanun, türe, nizam" (MNT.), bk. § 1. 

6) MNT.'de z~r 

borçin "boz; b. sono— boz ördek" (MNT.) 

* Krş. tiirkçe: karagözlü r*/gözü kara: hiç bir şeyden korkmayan; kara kımız: sert


Çağ. borcin "ördeğin dişisi" (Abuşka. 147). 

boro "boz" (MNT.), bk. § 2, 4. 

börte "boz; Börte 'Antroponim' "—'Türkçe, boz; Kırg. boz 

hüker "öküz" (MNT.) 

~ Uyg. öküz (URD. 141; Man. III. II, 9; EUTS. 149); Çuv. vağar, 

Uçbn. 45 mağar "sığır, öküz" (Çuv. Sözl. 198); Kaz. ügaz "öküz" (gös. yer.). 

~ Mon. fuGuor "Rindvieh, Ochs"; Tung. hukur, 

~ Mac. ökör, 

~ Japon, beko "Ochs" (Einf. I. 54.) 

kuri "kuzu" (MNT.)


8. Türkçede s, MNT.'de ş: 

şira "san" (MNT.) 

~ Ork. sariy "san" (ETY.); Uyg. sarig "san" (H. I. 10, 1199; Pfahl. 

10, 16; EUTS. 197); Çağ. sarig, sarık ' JdjU "san" (Abuşka. 265, 27); 

Kırg. sarı 1. "sarı, kızıl, kumral", 2. "karakuş nevilerinden biri", 3. "mecazî: 

büyük keder" (Kırg. Sözl.; 639); Çuv. sara "sarı" (Çuv. Sözl. 119); Kaz, sarı 

(gös. yer.). 

9. MNT.'de Türkçe müşterek sözlere nazaran fazla olarak 

-un eki görülür: 

balakasufjı) "şebir" (MNT.) 

~ Uyg. balık "şebir" (Suv. 620, 16; TT. I. 7; Man. I. 32, 11; EUTS. 32). 

~ Tung. balağan "Winterhaus" (Einf. I. 56). 

çila'unr^çilaıvun "taş" (MNT.), bk. § 2, 7. 

güçü(n) "güç" (MNT.), bk. § 1. 

10. Türkçede y, MNT.'de n: 

konin "koyun" (MNT.) 

~ Ork. qoy "koyun", qoylîy "kâyunlu" (ETY.); Uyg. koy "koyun" (TT. 

3, 1; EUTS. 183), koym 1. "koyun" (TT. IY. 8, 55; EUTS. 183), 2. "Türklerin 

onikili hayvan takviminin bir yıh" (ist. 8; EUTS. 183), koyn=koyın (TT. 

VIII. 96; EUTS. 184), koyun "koyun, kol altı" (Suv. 6; EUTS. 184), /com= 

koym (TT. VIII. 40, 5; EUTS. 180); Çağ. koy "koyun" (Abuşka. 339; 

Muh. Sözlük. 197); Kırg. koy 1. "koyun", 2. "hayvan devri takviminin bir 

ydı" (Kırg. Sözl.). 

~ Bury. xonon, 

Kh. xoni, 

Kalın. xön, 

~ Tung. (Nep Tunguzcası) köni-ksa "Schaffell", 

~ Samoyet. konir "Schaf" (Einf. I. 115).


ffoniçi^koniçin "koyun çobanı" (MNT.) 

ı—' Ork. qoyçi "koyun çobanı" (ETY.); Çağ. koycı (JaÇ-_/> "çoban" (Abuşka. 

339, 16; Muh. koyçi "koyuncu" 197, 21); Kırg. koyçu "koyun çobanı" (Kırg. 

Sözl. 494). 

konin cil "koyun yılı" (MNT.) 

~ Ork. qoy yîl "koyun yılı" (ETY.) 

§. 3. Vokal değişmeleri: 

1. Türkçede a, MNT.'de a: 

(misaller için indekse bakınız) 

2. Türkçede u, MNT.'de a: 

altan "altın" (MNT.) 

~ Ork. altun "altın" (ETY; Tekin. OT. 301); Uyg. altun 1. "altın", 2. 

"Zühre yıldızının adı, sabah (akşam) yıldızının adı" (TT. VII. II, 45;; EUTS. 

13); Kırg. altın "altın, altından olan" (Kırg. Sözl. 30); Kaz. altan "altın" 

(Çuv. Sözl. 52); Çuv. ılıtan "altın" (gös. yer.). 

3. Türkçede o, MNT.'de ö: 

börte "boz" (MNT.), bk. § 2, 4. 

4. Türkçede u, MNT.'de i: 

kuri "kuzu" (MNT.), bk. § 2, 10. 

5. Türkçede u, MNT.'de o: 

ordo "Ordu" (MNT.), blffl § 1. 

Burada fonetik hususiyetleri zikredilmeyen diğer başka müşterek sözler 

ve MNT.'de bu sözlere başka sözler getirilerek yapılan sözlerden bazıları 

şunlardır: 

1. Hayvan adları: 

akta "at" (MNT.)~ Kırg. akta 1. "eğer kaşının arka kısımları", 2. "iğdiş at" 

(Kırg. Sözl. 15, 16). 

~ aktaçi "seyis" (MNT.)

118 


anggir (MNT.) ("turpan, macreuse" (Kow. 21), (Alm. Trauerente, Lat. anas 

nigra); Kaim. enggir (id.)


sono "ördek" (MNT.)~Ork. suna "turna, erkek ördek" (ETY.); Çağ. suna 

*>"ördek" (Abuşka. 294, 25); Kırg. sono 1. "at sineği", 2. "yeşilbaş 

ördek" (Kırg. Sözl. 659). 

ta&ya "tavuk" (MNT.), bk. § 2, 1. 

tarbaga "dağ sıçanı" (MNT.), bk. § 2, 1. 

taulai "tavşan" (MNT.), bk. § 2, 1. 

teme'en "deve" (MNT.), bk. § 2, 1. 

2. Vücut azaları: 

bökse "karın" (MNT.)~Uyg. böksik "karın" (U. IV.34, 70; EUTS. 49), büksak 

(Kaş. I. 396, 2; EUTS. 49); Kırg. böksö 1. "dağ eteği", 2. "ilkyaz otlağı", 

3. "göğdenin alt kısmı", 4. "tam değil" (Kırg. Sözl 137). 

bö'ere /bükere "böğür" (MNT.)~Uyg. böğre "böbrek" (EUTS. 49); Kırg. boor 

1. "karaciğer", 2. "kan kardeşi" (Kırg. Sözl. 129, 130); Çuv. pa?aha 

"kuş kursağı" (Çuv. Sözl. 106; Gomb. pöêge) (gös. yer.), püre "böbrek" 

(gös. yer.); Uranha. pürek (gös. yer.); Kaz. büteke "kursak" (Kaz.O.), 

bğyrek (Kaz. B.); Yak. bötöiğö (Çuv. Sözl. 106); Çağ. petike "mide, kursak" 

(gös. yer.). 

kabirka "kaburga" (MNT.) > Türkçe. 

manglai "abn" (MNT.)~Türk. manglay (id.) Çağ., Tar., Şark T., Kazan., bk. 

Temir, s. 70, not 2. 

öre "kalp"

120 

Didik-Salfal "toponim", bk. sözlük. 

Erdiş "toponim", bk. sözlük. 


kada "kaya" (MNT.), bk. ve krş. § 1. -kaya. 

karanglfu "karanlık" (MNT.)~Uyg. karangğu: karanku (Alt. Gr. 327; EUTS. 

167), karanku "karankk" (USt. 209, 18; Suv. 101, 16; Hüen. 15, 185; 

EUTS. 167), kararığ "karanlık" (Man. III. 9, 11)=kar arık (EUTS. 168); 

Çağ. karangğu _>lî "karanlık, kararmış" (Abuşka. 310, 31: karalğudın 

=kararmış 310,32; karalub = kararıp 311,1; karağusıdurjji^ jl IjlS 

= kararsa 311, 6); Kırg. karanğğı 1. "karankk, zulmet", 2. "mecazî: 

kara câhil" (Kırg. Sözl. 406). 

kökö "mavi" (MNT). bk. § 1. 

modu(n) /mudu(n) "odun" (MNT.), bk. § 2, 5a. 

usu(n) "su" (MNT.), bk. § 2, 5b. 

Yukarıdan beri sıralayageldiğimiz örneklerden de görüldüğü gibi, Moğolca 

ile Türkçe'nin pek çok yönden müşterek benzerliği su götürmez bir gerçek 

olarak ortaya çıkmaktadır. Bu benzerlik sadece Türkçe'nin Farsça ve 

Arapça'dan aldığı ve bünyesine uydurduğu ödünç sözlerdeki benzerlikten çok 

ötede olup, kadim bir menşe birliğinden doğmaktadır. 

Bu tezimizi, "Moğolcadaki Türkçe Kelimelerin Kullanılışı" adı altında 

hazırlamakta olduğumuz makalfde enine boyuna araştırıp, geliştireceğimizi 

burada belirtmek isterim.

abaka "amca" 11/3 

SÖZLÜK VE İNDEKS (*> 

-A- 

aka "ağabey" 76/8,9, 120/3,4,7,9,12, 124/31, 131/11,12,13, 138/9, 13;'2,4, 140/4, 152/2,3, 

160/7, 164/9, 210/8, 213/7,8,9, 216/5, 218/5,6,8, 219/2,3, 239/16,18, 242/3, 254/18, 

255/26,30, 269/6,9, 270/16,17,18,19(2),20,21, 271/1,3,5, 272,18, 19,21,23, 276/3,4,11,12, 

277/22, 279/7,10,25(2),27, 280/1,2,3,10,11, 281/21,22. 

akalaba 227 /23 

akalacu 191/14, 225/8,10,11,12,14 

akalakdaba 227/20 

alafuk "kulübe, salaş" 118/6,11 

alak "ala, ala renkli" 100/3, 101/2, 152/5. 

Alak "Antroponim, erkek adı" 149/l,5,29,41, 220 /2 

alakçi'ut 124/7, 170/22 

altan "altın" 233/6, 238/5,8,10, 248/14,18, 252/5, 254/3, 256/3,10, 260/24, 265/30, 267/4(2), 

272/8, 273/1, 274/3, 275/4 

a. amin "altın hayat" 269 /7 

a. arkamci "altın dizgin" 256 /3 

a. bosoka "altm kapı, altın eşik" 137 /9(2), 203 /İl 

a. büse "altın kuşak" 117/4 

a. cantaıvu "altm bardak" 188 /15.16 

a. e'emek dörebçi "altın halka" 135 /3 

a. eme'eltü "altın eğerli" 184/10 

a. gürü'e "altm körük" 187/2-3 

a. terme "altm çadır" 184 /3, 185 /2, 187 /2 

altatay /altatai "altınb" 188/10, 252/8,16, 273/2 

altatan "altınb" (şiramal altatan: sarı altınla işlenmiş) 274 /4 

Altan "Antroponim, erkek adı" 142/3, 166/2,9, 169/1, 174/11, 246/10, 248/2,10,16, 

250/2,4, 251/2,7,16, 252/3,10,17, 253/1, 255/17,19, 266/9 

Altan-JÇorkan "Toponim" 259,/4 

Altai/Altay "Toponim, dağ adı" 144/1, 158/3,4, 177/64, 194/9,10, 196/15, 205/25. 

Al-altun "Antroponim, kız adı" 238 /12 

Altun-Aşuk "Antroponim, erkek adı" 152 /19 (2) 

'Bakamlar P. Pelliot'nun "Histoire Secrete des Mongols" (Paris 1949) adb eseri esas alına- 

rak verilmiştir. Birinci rakam paragrafı, ikinci rakam satır numarasını gösterir. ( ) içindeki 

rakam, o satırda geçen aym kelimenin adedini göstermektedir.


anda "dost, arkadaş" 106/14,15, 113/2, 116/2(2),3,5,6(2),10, 117/1,3,4,5,7,9, 118/6(2),16,17, 

127/3,4,5 (2),8 (2), 150/7,8,13, 151/8, 160/2,4, 164/1,12, 166/5,8, 170/32,34(2),46,47, 

171/4,5, 177/39,50,54, 179/1, 181/1,5,8,11,16, 195/41,44, 196/3,5, 200/7,9,11, 201/2(2), 

16,17,18,20,23(2),24,28,31,32, 204/4, 208/3, 217/1 

andakacu 178/5 

andakartan 108/9 

anggir "bir cins ördek" 78/8,9 

aral "ada" 115/3, 136/13, 269/4, 282/2 

Arık-usun "Toponim, Horitumat'ların memleketinde bir yer" 8 /4 

aralan "arslan", krş. Arslan-Kan 

Arslan-Kan "Antroponim, Karluk hükümdarı" 235 /2(2),4 

Aşık-temür "Antroponim, Cakagambu'nun aşçısı" 208 /34 

ayaka "mutfak edevatından; fincan, çanak, kadeh" 187/3, 189/5, 229/5,9, 232/4, 267/4,18, 

275/7, 278/24 

ayil "köy" 81/2 

ayimak "kabile" 156/6(3),7,8, 262/3 

ayima'ud 156 /9 

Bala "Antroponim; Calayir'lardan, binbaşı" 243/7, 257/24, 259/4, 264/2(2) 

-B- 

balakasu /balakasun "şehir" 253/5, 258/3,5,7, 259/1,2,3,6(2), 260/1, 263/9, 265/11, 267/1,2, 

274/8 

balakaçin 279/12 

bars "pars", krş. bars cil 

bars cil "pars yılı" 202/1 

-Bayan /-bayan "has ve cins isimlere getirilen tamlayıcı" 137/2; 92/6(2), 93/1(2)

ol- "olmak", krş. aşağıdaki örnekler: 

bol "ol!" 92/5, 190/5,11 

bolba 190/11, 191/14, 192/10 

bolbi 194/31 

boltukai 191 /13 

bolun 75 /2 

bolura 74 / 8 

bolurun 192/1, 195/7 

borçin sono "boz ördek, bk. sono" 200 /10 

fcoro "boz" 95/3, 200/İp 

6. feoçiiife "boz çadır" 245 /60 

i. feuJodu "boz at" 200/10 

6. şibauıun "boz atmaca" 260/18 

b. örmeğe "boz kaput" 205/14-15 


boro'an "fırtına" 108 /7~ Ork. bor "bora, fırtına" (ETY) 

borokan "fırtına" 78/7 

borokçin karçikai "dişi boz doğan" 25 /I 

Cosotu-boro "Çinggis'in kızıl-boz atı" 265 /4,5 

bö'ereIbökere "böğür" 96/13, 100/3, 101 /l, 104/11 

bökse "kann" 104/11 

bölük "bölük, parça, kısım" 5 /3 

Börte "Antroponim; Temücin'in ilk karısı, krş. boro" 66 /3 

budun "millet, halk, cemaat, ahali" 200/10 

buka "boğa" 106/3, 195/47, 240/13,16 

Buka "Antroponim; Calayir'lerden Gu'un-u'a'nm oğlu" 137/, 226/3, 227/2, 234/ , 

239/2 

Buka-güregen "Antroponim; binbaşı" 202 / 

Buka-temür "Antroponim; Ong-kan'ın küçük kardeşi" 177/25 

Cali-Buka "Antroponim; Alçi-tatarlar'ın reisi" 51 /2, 58 / , 141 / 

buka'u "bukağı, kelepçe, bent" 81/8,10, 112/1 

bulak "memba, kaynak, pınar" 128 /2 

bulka "isyan" 241 /5 

bu'ura "erkek deve", bk. ağağıdaki örnekler: 

kara bu'ura "kara erkek deve" 64/3 

öle bu'ura "boz erkek deve" 64 /3 

Bu'ura-ke'er "Toponim; Erkek Deve Bozkırı, Selengge'nin aşağı kısmında, doğu 

tarafında" 105 /, 190/2, 152/6 

Büri "Antroponim; Prens, Ça'adai'yın oğlu" 270 / , 277 / 

cö'eböri "çakal" 78/8,9 (bk. Temir, s. 28-29, not:4)

124 

cada "sihir, büyü" 143/3(2),4 


caka "yaka" 126 /S, 140 /9, 146 /15, 101 /İS, 254 /23,41,43, 254 /22,27 

calbari- "yalvarmak", bk. aşağıdaki ömek: 

calbaricu "yalvararak" 240/10 

carim "yaran" 73 /6, 118 /2, 177 /62, 278 /29 

-C- 

carimud/carimut "yansım" 162/3, 198/3, 232/15, 278/28 

sara-yin carim-a "ayın yansına; yanm aya" 177 /62 

carku "yargı; mahkeme, adlî" 203/26, 234/1,2 

cor/tg/çarlık "yarlık, ferman, emirnâme" 145/40, 154/16,21, 155/10, 156/7,14, 185/14,22,23,25, 

186/3, 187/1,6(2),11, 188/20, 191/14, 192/1,10, 193/13, 195/6, 198/4,24,28,199/1,2,22, 

28,36, 200/12,15,201/42,202/6,8, 203/3,18,22,29, 204/1,10, 205/27, 206/8, 207/7,11,13, 

208/32,39, 209/12, 210/7,9,211/9, 212/5, 213/10(2),15, 216/8,217/4, 218/7,9, 219/15,21, 

24,27, 220/15, 224/5(2),11,12,29,30,34, 225/1,2,5,6,15, 226/12,14,16,17,18(2),19, 228/1,6, 

229/1,2,10,26,233/3,4, 234/1,14, 235/4, 239/20, 240/11, 241/3, 242/1, 243/6, 244/9, 

254/13,14,26,255/3,13,28,34,38,41, 258/8, 260/27, 263/2, 265/40, 266/4,5,12, 267/8, 

11,12,19, 268/5, 269/5, 270/12,13,17, 272/16, 274/2,13, 275/16, 277/3, 278/1,3,4,5,17, 

26,32,47,50,56,66(2),67,68,78, 280 /10,11,21 

casa "idare; kanun, yasa" 170/30,32,33,34 

casacu 132/7, 144/11(2), 159/3,4, 163/6, 171/8, 172/6, 177/66,81, 224/20, 227/3,4, 

5,6, 240/10, 248 /7, 251 /9, 278 / , 53,54,55 

casa'at 131/1, 159/19 

casa'ul 278/18~Çağ. yasavul "çavuş" (Abuşka. 396) 

casa'ulba 195/11(2) 

casa'ulcu 194/29, 240/16 

casan "nezaret" 131 /3 

casalduba 170/39 

casarun (çerik casarun) 195/8, 240/İl 

casatukai 154/19, 232/10, 278/15,35,36,40 

casafe "yasak, emir, ferman" 153/4,8,11, 189/14, 193/14, 197/16,199/22,227/21, 57/28, 

278/71 

casaklacu 81 /2, 199 /2 

casaklarun 240 /14 

casaktan "kanunlu, intizamlı, mazbut" (bk. Temir, s. 26, not:2) 

cat "yad, yabancı" 40 /2 

Cayak "Toponim; nehir adı" 262 /4, 270 /8 

cebe "silâh, ok" 234/2, 279/11 (bk. T. Gülensoy, "Cebe kelimesi üzerine", Kültür, Yıl: 1, Sayı:8, 

Aralık 1969, s. 10-11). 

Cebe "Antroponim; Cirko'adai'ya Çinggis-han tarafından verilen isim, binbaşı" 146 /12, 

147/4,9,10, 153/13, 193/ ,3, 195/ , 202/ , 209/ , 221 /l, 237/l, 247/3,4,7,11, 

13, 248/1, 251/5, 252/2, 257/3,4,7,16,25(2),26, 272/2

cebelecü 147 /8 

cebelegü 147/3 


cil "yıl, sene" 141/1, 166/1, 193/1, 197/1, 198/8, 199/1,34, 202/1, 239/1, 247/1, 250/3, 251/3, 

257/1, 264/7, 265 /2, 269 /l, 272/1, 282 /I 

cirüge(n) "yürek" 89/2, 139/5, 194/28, 230/7~ 

cürüge(n) "yürek" 181/5, 184/8, 200/22,23, 254/41, 265/15, 277/19 

co/£'o~ Moğ. colig "fidye, karşılık, tazmin" 272/9,14 (bk. Temir, s. 193, not: 3) 

cori- "yürümek" 256 /8,9 

coricu 256/8,9 

-ç- 

çak "çağ, zaman, devir" 118/17, 149/18, 150/6, 167/10, 170/34,45, 194/31, 197/11, 199/30, 

201/1,8,9, 205/2, 207/3, 219/2, 248/3, 254/35,49 

çak-u'u "değişme zamanı" 248/4 

Çaka "Antroponim; Haşin prensesi, Burhan'ın kızı" 249 /3 

çaka'an teme'en "ak deve" 244/14 

çerigİçerik "asker, çeri" 133/9,15, 141/17, 146/11, 150/12, 159/3,4, 163/6, 170/30,31,33, 

34,43,45, 173/13, 177/36, 194/29, 195/8,16, 198/ , 199/16,17,19, 209/11, 233/1,2,3, 

4,5,10, 240 /9,11,12,14, 247 /9, 248 /14,19, 251 /8, 256 /6, 257 /29, 265 /21, 270/21(2), 277 /9, 

13, 278/26,27 

çerik casa- "asker toplamak, ordu tertiplemek" 159 /3,4, 163 /6 

çerig'un 199 /12 

çeri'üt Içeri'üd "asker, çeri", krş. çerig: 101/1,4,8, 108/4,5,6, 114/4, 132/7, 135/3, 

144/10,14, 146/1,10,15, 151/3, 154/11,17, 155/12, 177/43,66,81, 193/14,24, 

197/7,11,19,20, 198/5, 208/5, 239/1, 240/13, 247/6,10,13, 248/6,7,22,24, 251/ 

8,10,11,15,17, 252/3, 253/5, 258/5,6, 265/39, 266/3, 271 /7, 272/2,4 

çilaıvun Içila'un "taş", bk, aşağıdaki örnek: 

Çila'un "Antroponim; Merkitli Tokto'-a-beki'nin oğlu" 157 /5, 162 /4, 163 /5, 177 /76, 

1971 , 198/, 236/ 

Çila'un-ba'atur "Tayçi'utlu Sorkan-Şira'nın oğlu, 'dört kahraman'dan biri" 84/, 

85/ , 163/ , 177/ , 209/ , 219/ 

Çila'un-kayiçi "Calayir'li Telegetü-baiyan'm oğlu" 137/ 

Çöi "Toponim; kurak mıntıka, bugünkü Uliyasutai'yın batısındaki Şarga gobi çölü?" 188/, 

279/15,17. 

darkalan "tarkan, yüksek bir rütbe" 181/5 

debter "defter" 203 /26 

-D- 

debterlecü "defterlensin, zaptedilsin" 203 /26 

debterkeksen "defter haline getirsin" 203 /28

126 


Didik-Sakal "Toponim; Naimanlann memleketinde bir yer" 188 /2,5 

Dörben "Antroponim; Moğol kabilelerinden, dört anlamında " 11 / , 120/ , 141 /3(2), 196 / 

Eder-Altai "Toponim; bugünkü Uliyasutai'yın batısındaki Hanghai dağlarından kıkarak Seleng- 

ge'ye dökülen Eder nebri boyunda bir yer" 161 / , 177 /71. 

eke "anne" 43 /2, 46 /l, 76 /10,78 /l, 98 /3,4(2), 99 /1,2,3,7,120 /6,111 /4, 112 /2,3,4,9,113 /3, 114/4, 

118/10,14,15, 119/6(2), 130/11, 135/5(2), 137/14, 138/1,6, 152/9, 166/3, 185/2020, 189/2, 

22, 194/28, 195/32(2),45,60, 196/17,23, 201/19,21, 203/30, 214/1,6,13,19(2),43, 238/2, 

242/1,2,4,5, 243/1, 244/14,17,18(3),20,31,32,33,35, 254/8,41,42,49, 255/14, 268/2. 

Eke-korokan " = Ana nehir; Toponim; yukarı Sint mıntakasında" 257 /23 

elçi "elçi, sefir" 126/2, 127/1, 151/9, 163/2(2), 177/51, 181/9, 189/3, 190/3,9,14, 245/5,6,7,8, 

11,13,19(2). 

elçin "elçi, sefir", krş. elçi: 177/89, 181/10(2), 11(2), 12(2), 13(2), 183/7, 184/7, 

194/18, 238/1,2, 251/2,4, 254/2,4, 256/2, 259/5, 265/16(2),17, 275/1, 279/17,18. 

21,29, 280/9, 281/4. 

elçileldün 132 /5 

elçiıü 160/3, 166/6 

elçiten 245 /6 

emçü "sihirbaz" 224/24,28, 231/2, 269/9 

erdem "fazilet, kabiliyet" 255 /4 

erdemütten 139/6 

erdemtü 244/27,28(2) 

ere "er, erkek, koca, asker" 113/4, 146/10(2),11,14, 155/12, 185/15, 189/10, 190/21, 193/12, 

194/26, 195/34,35,49, 214/5, 224/24, 239/19, 240/15(2), 248/13, 254/53,55, 260/10, 

279/7 

erelesü "koca yapmak" 188/13 

erekün "er oğlu er, seçme kuvvet" 75 /3, 248 /5 

erej "erler, erkekler"

esen atu- "sağ olmak" 105 /23 

esüg "içki" 85/1, 145/12 

esükçiledü 28/3 

esü'üt "kımız" 145/10 


etügen "krş. Uyg. Ötügân "Toponim" (Man. I. 12, 17; EUTS. 155); Ork. ötüken yii (Tekin. OT. 

404). 

-G- 

gerü "arka, geri; kuzey" 28/1, 115/5, 116/4, 170/4(2) 

göre'ülüçin "yabanî hayvan avcısı", krş. Türkçe: güre: 1. Vahşi, talim görmemiş, işe alışmamış; 

2. Zıpır, haşarı (Tarama Sözlüğü, III, Ankara 1967, s. 1880-18). 

güç "güç, kuvvet" 113/3 

gücü "güç, kuvvet", krş. güç 125/7, 149/36,39,45, 185/18,19, 199/27, 208/13, 220/8, 

224 /7, 238 /6, 244 /28, 245 /47, 249 /6,7, 255 /4,12, 256 /5, 260 /9,23, 267 /16, 270 /26. 

Gücü "Antroponim erkek adı, Merkit'lerin ordugâhında bulunmuş dört çocuktan biri, 

binbaşı" 244/13 

güç üten 139/6 

güçütey 248/4 

güçütü "güçlü" 194/20, 209/1 

güçün 255 /6, 275 /2 

gür-ka (

128 


-K- 

ka "han, kağan, hükümdar"

kara akta "kara beygir" 184 /10 

kara süni "kara gece" 210 /3 

kara hüker "kara öküz" 214/23 


Kara-korum "Toponim; Ling-pei, Moğolların Orhon boyundaki başkendi, harabeleri: 

Kara-balğasun" 273 /4 

Kara-Kidad j-Kilat "Kara Kitan'lar; Kara-Kitan'ın çoğulu; Kitat balkının bir kolu, 

12. yüzyılın başlarında Türkistan'a girmişlerdir" 151/ , 152/ , 177/44,45 

198/19, 247/ , 248/ , 266/10-11. 

karaçu~ karacu "kötü, bayağı, âdi köle" 63/4, 77/5, 111/11, 183/8,11, 200/8~ Uyg. 

kara baş "kul, köle, karavaş, cariye" (USp. 278; EUTS. 167). 

karaçus "tâbi' " 254/12 

kara- "bakmak"

130 


Kibça'udr^jKibça'ut "Komanlar, Kıpçaklar, sonraları doğu Avrupa'da kurulan devlete verilen 

ad" 198/ , 262/1,270/ , 274/8, 275/ , 277/15,16~Kimça'ud 198/21 

kokosun "sarımsak" 75 /1

kuri "kuzu", bk. aşağıdaki örnek: 


kurikaçit "koyun çobanlan" 118/7,12

132 


nökör "arkadaş" 76/ , 77/9, 255/32, 267/15, 277/19~Uyg. nökür "maiyet=nöfcür" (EUTS. 

138), nökür "mensubiyet, mensub olma" (THV. 46, 2; EUTS. 138)~ Kırgız. nökür "Yalnız 

destanlarda: 1. Uşak, 2. îçoğlan" (Kırg. Sözl. 585). 

-O- 

obok "oba, oymak, kabile" 41/5, 42/1,2,3(2), 44/3, 46/4,6,8,10,11, 139/8,263/4~ omok 139/ 

7,8 

oboktu 9/3 

omok "oba, oymak, kabile", bk. obok 

olang "kolan" 158/7 

olca "ganimet" 153/4,5,12, 219/22~ Kırg. olco "ganimet (savaşta, avda)" (Kırg. Sözl. 589). 

ordo "saray" 123/3, 177/60, 190/25, 229/11,15, 232/1,3, 233/7, 234/6,8(2),9,10,11(2),12,13, 

264/8, 278/8,14,26,28,30,34,36,37,39,43,46,47~Ork. ordu "Karargâh, hâkanın oturduğu 

şehir, payitaht" (ETY.) ~ Uyg. ordu "Saray, orda, orgugâh" (P.P. 39, 3~ ortu: 1. = ordu, 

2. orta: T.T.V. 6, 20; EUTS. 142, 143; Huas. Sözlük. 105); Kırg. oordu=orun "1. yer, 

mahal, ordu; 2. yatak" (Kırg. Sözl. 595, 601). 

ordo ger "saray evi" 230/3, 232/10,13 

ordos

saç (a)- "saçmak" 106/2,7, bk. aşağıdaki örnekte: 

saçuba "saçtım" 106/2,7 

sa'a- "sağmak" 279/9(2) 

sa'a'at 279/9 

sa'arinçintan 219/9 

sa'a'ulkun 189/26 

sa'an 90/12 

sakal "sakal" 203/10,14 

sakallan "sakallı" 275/9 

sakal-bayan "sert ot" 105 /23 


sal "sal, ağaçların bağlanmasiyle yapılan bir çeşit nehir veya deniz nakil vasıtası" 105 /24, 

109/1 

sayın "iyi, asil" bir çok yerde geçer


Teme'en-ke're "Toponim; Deve Bozkırı, Halha yakınında, Tulkinçe'ut civarında" 

190/13 

temeçin "deve çobanı"

uçumak "bir cins ok" 208/6

ROMANDA TASVİRÎN PSİKOLOJİK ROLÜ 

CAHIT KAVCAR 

Genel ve geniş anlamıyla tasvir, her hangi bir şeyin dış görünüşünün 

anlatdmasıdır. Güzel sanatlarda tasvirin çok büyük bir yeri ve önemi vardır. 

Çünkü tasvir, üstünde durulan ve anlatılan şeyin, okuyucu veya seyircinin 

gözleri önünde canlandırılmasını, somutlaşmasını sağlar ve sanat eseri ile 

seyirci veya okuyucuyu büyük ölçüde kaynaştırır. 

Romanda da tasvir, tahlille birlikte temel unsurlardan biridir. Zaten 

tahlil için de, ruh hallerinin, psikolojik durumların tasviridir diyebiliriz. Romanda 

tasvir, üç grup halinde incelenebilir: 

1) Ele alınan ve anlatılan şeyin cinsine göre: Kişi tasviri, mekân tasviri, 

tabiat tasviri, sosyal çevre tasviri, kıyafet, hareket tasviri...vb. 

2) Yapılış şekillerine göre: 

a) Vak'ayı durdurarak, uzun uzun. 

b) Olayların arasında, kısa kısa. 

3) Metod bakımından: 

a) Objektif tasvir: Yazar, tasvir ettiği şeyde gördüklerini olduğu gibi 

verir. 

b) Sübjektif tasvir: Yazar tasvir ettiği şeyde gördüklerini, hayalinde 

başka şeylere benzeterek ve gördüğü şeylere kendi duygu ve izlenimlerini de 

katarak verir. 

Tasvir vardır, yazar bunları sırf edebiyat yapmak için, eserini süslemek 

için yapar. Gerçekten bazı romanlarda bunaltıcı, uzun, şairane ve bazen gereksiz 

tasvirler bulunur. Bunlar vakanın akışını durdurur, genellikle okuyucuyu 

sıkar, dikkati dağıtır. Ve bu tasvirler atılsa bile, eser değerinden pek bir 

şey yitirmez. Ama tasvir vardır; kahramanı, olay ve durumları çok daha iyi 

tanıtır, okuyucuyu eserin havasına daha çok sokar. Eserin ayrılmaz, kopmaz 

birer parçasıdır bunlar. Onlar olmazsa eser, bütünlük , değer ve anlamını kaybedebilir 

l . 

1 ilerde bunlardan ayrıca söz edecek, örnekler vereceğim.

138 

CAHIT KAVCAR 

Edebiyatımızda Servet-i Fünun devrinin önde gelen yazarlarından biri 

ve Türk edebiyatının en ünlü psikolojik romanı diyebileceğimiz Eylül'ün yazarı 

olan Mehmet Rauf, Halit Ziya'nın bir gün kendisine tasvir konusunda şunları 

söylediğini belirtir: "Biz gurub tasviri yapımca artık her şey tamam oldu 

sanıyoruz, eserlerimizde tasvirler ne kadar çok olursa o kadar iyidir gibi geliyor. 

Halbuki meselâ Daudet'yi alsak, içinde, en bayıldığımız şey böyle tasvirler 

değildir , hayat tasvirleridir". Ardından da kendisi, "Hayat... İşte roman" 

der 2 . Gerçekten bütün sanatlarda olduğu gibi romanda da gerçek hayat ve 

gözlemin büyük bir rolü , önemi ve değeri vardır. Hele başdöndürücü teknolojik 

ve bilimsel gelişmelerin hızla arttığı devrimizde ve günümüz insanının 

yaşantısında, gözlem, deney ve araştırma çok büyük bir yer tutar. Artık 

bilim ve teknoloji alanlarında olduğu gibi sanat alanında da apriori hükümlerin 

değil, gözlem ve deneyimlerin değeri yer almıştır. Seyahat adlı romanının, 

bir İngiliz gazetesinde gördüğü Fransa'ya ait basit bir havadisten doğduğunu 

söyleyen Charles Morgan'm bu sözü de, görüş ve düşüncelerimizi destekleyip 

doğrulayan bir belgedir 3 . 

Gerçekten tabiat, renk renk mevsimleri, yenileşen görünüşleri; orman, 

dağ, çöl, göl, deniz vb., ile insanlar için tükenmez bir zevk kaynağıdır. Biraz 

güzellik duygusu olan herkes tabiatı güzel bulur ve sever. Şehrin gürültüsünden 

yorulan, aynı yapma çevre içinde yaşamaktan bıkan insanlar, kendilerini el 

değmemiş tabiatın kucağına atmakla "güzellik"i kucaklamış olurlar. Tabiatla 

bir süre başbaşa kalıp dönen insanların gözleri neşe pardtıları ile dolu olur, 

kendini dinlenmiş, rahatlamış bulur 4 . Böyle bir fırsatı bulamayan kimse ise, 

tabiat ve güzellik tasvirleri ile yüklü olan bir romanı, bir eseri okumakla aynı 

iç huzuruna kavuşma yoluna gidebilir. Gerçekten "okuduğumuz gerçek bir 

roman bizde birtakım duygular ve düşünceler uyandırarak kendini ve bizi 

zenginleştirmekle kalmaz, okuduğumuz müddetçe bizi çevreleyen şeylerle de 

esrarlaşarak kendini bize karşı çok yaklaştırır. Okuduğumuz bir romanın bize 

verdiği zevkte, çevrenin, çevre içinde uyanan duyguların ve hayallerin büyük 

payı vardır 5 ". 

1964. 

2 Servet-i Fünun, 1889, Sayı 445 ve Türk Dili Roman Özel Sayısı, No. 154, s. 635, Ankara 

3 Bkz. Suut Kemal Yetkin, Edebiyat Üzerine, îst. 1952 , s. 10: Andrf Fronk, "Un 

simple fait divert m'a inspire Le Voyage" nous dit Charles Morgan, Les Nouvelles Litteraires, 

1, 1946. 

4 Bu konu ile ilgili olarak bkz. S. Kemal Yetkin, Sanat Meseleleri, İstanbul 1962, s. 28. 

5 S.K. Yetkin, Edebiyat Üzerine, s. 50.

ROMANDA TASVIRIN PSIKOLOJIK ROLÜ 139 

Artık bugün, insanın iç dünyası ile dış dünyasını ve çevreyi birbirinden 

ayrı şeylermiş gibi düşünmek imkânsızdır. Bu görüşü, ünlü Fransız yazarı ve 

romancısı Emile Zola'nın şu sözü daha da kuvvetlendiriyor: "Artık zevk olsun 

diye, tasvir için tasvir etmiyoruz. İnsanın, içinde yaşadığı çevreden ayrılamayacağını, 

elbisesi, evi, şehri, vilâyeti ile tamamlandığını kabul ediyoruz." 6 

Bu konu, yani tasvirin asıl amaç ve önemi ile ilgili olarak Fransız edebiyatının 

ünlü romancısı Goncourt'lar da, "Anlayışımıza göre, görülen şeylerin 

ve çevrelerin maddî tasviri, romanda tasvir için tasvir yapmak değildir. Tasvir, 

okuyucuyu bu şeylerden ve bu çevrelerden fışkırarak heyecana elverişli belli 

bir çevreye götüren bir vasıtadır" diyor 7 . 

Romanda vakanın yürüyüşünde ve olayların hikâye edilişinde olduğu gibi, 

tasvir ve tahlillerde de asıl rol sahibi olan ya 1. şahıs ya da 3. şahıstır. Bir 

kısım romanlarda kişiler konuşurken, düşünürken, kendi çevrelerini, çevre 

dekorunu da kısa veya uzun çizgilerle kendileri anlatırlar. Yani aktif olan 

1. şahıstır ve biz her şeyi ondan öğreniriz 8 . Böylece onların gerek kendilerini 

gerekse çevresini anlatıp tasvir edişlerinden, iç dünyalarını daha iyi anlarız. 

Bazı romanlarda da romancı, tasvir işini kendi üzerine abr. Burada ise 

aktif olan, yazar yani 3. şahıstır. Bu durumda yazarın yapacağı şey, çevreyi 

roman kişilerinin gözüyle görebilmesi, onların ruh hallerine inebilmesidir. 

Gerçekten dış çevre, insanı, ne ise o sıfatla değil de o insan tarafından kavranıldığı 

ölçüde etkiler. 

Tasvirlerin l.ya da 3. şahıs ağzıyla yapılıp yapılmaması, şüphesiz ki 

yazarın roman anlayışı ve tekniği ile ilgilidir. O bakımdan, burada bir tercih 

yapmaya kalkışmak hem gereksiz hem de yararsızdır. Ama ne olursa olsun romancının 

gücü ve başarısı; kendi nefsini bir yana bırakmaya, kahramanlarının 

maddî ve sosyal şartlarına uyarak onlar gibi görmeye, duymaya, işitmeye 

bağbdır ve şüphesiz ki romanın, okuyucu üstünde derin ve silinmez izler, etkiler 

bırakmasında tasvir ve tahlillerin çok büyük bir payı vardır. 

Şimdi, bu kısa ve genel girişten sonra edebiyatta insan-çevre, insan-tabiat 

ilişkisine ve dolayısıyle tasvirin tarihçesine şöyle kuşbakışı bir göz atmak 

yararlı olur kanısındayım. 

Tasvirin Tarihçesi 

Artık bugün çok .ilerlemiş olan psikoloji, sosyoloji ve sosyal psikoloji 

bilimleri de açık seçik göstermektedir ki, insan çevrenin dışında değil, dış 

6 Aynı eser, s. 23. 

7 Suut Kemal Yetkin, Edebiyatta Akımlar, İstanbul 1967, s. 103. 

8 Bu tarza en tipik örneklerden biri Yaban'dır. Bu eserden ilerde söz edeceğim.

140 

CAHIT KAVCAR 

çevrenin içinde ve sürekli olarak etkisi altındadır. Yalnız bu durumun yeterince 

anlaşılıp kavranması için, yüzyılların ve çok uzun çağların geçmesi gerekmiştir. 

Gerçekten Yunan ve Latin klâsiklerinde, dış çevre ve canb tabiat 

yoktur. Onlar tabiatı estetik gözlerle görmemişlerdir. Bu yüzden Yunan ve 

Lâtin yazarlarının eserlerinde, tabiatın bir sevgi ve duygu kaynağı olarak ele 

alınmış olduğu görülmez. Çünki tabiat duygusu, bilinçte henüz doğmamıştır 

9 . 

Aynı şey, 17. yüzyü Fransız klâsiklerinde de sürüp gitmektedir. Şüphesiz 

o zaman da, bugün gözlerimiz önünde uzanan canlı ve renkli tabiat vardı. 

Ve şüphesiz, gerek daha öncekiler, gerekse 17. yüzyd klâsikleri, tabiattan zevk 

almıştır. Ferdinand Brunetiere'in dediği gibi, "Bizzat Boileau, iki satır arasındaki 

boş zamanını Auteuil'deki bahçesinden zevk almakla geçirirdi. O da 

bizim gibi güneşi, koruları ve yeşilliği sevmişti... fakat "cümlesiz" sevmiştir; 

ve kendisine çok tabiî görünen zevklerle "edebiyat" yapmamıştır... Zamanında 

bu, moda değildi 10 ". Gerçekten Klassisizöıin kuramcısı olan Boileau'nun tabiat 

anlayışı çok sınırlıdır. O, bütün tabiatı değil, yalnız insan tabiatının taklit 

edilmesini ister. Çünkü ilerde J. J. Rousseau'nun keşfedeceği canlı, hareketli, 

renkli ve göz alıcı tabiatı, dış çevre ve tabiatı 17. yüzyd tanımamıştır 11 . 

Gerçekten birçok romancıların, şair ve ressamların, ortaya koydukları 

eserlerle bize, kendilerinden önce varlıklarından bile şüphe edilmeyen birtakım 

güzellikler göstermesi ve önümüze çok canlı tablolar sermesi, Romantizmin 

meydana çıkmasıyla başlar. Romantizmin kurucusu ve en büyük temsilcisi 

olan Victor Hugo, bu akım için şu görüşleri ileri sürer: "Romantizm, 

edebiyatta liberalizmden başka bir şey değildir. Onun, Klasisizmin baskısından 

kurtularak edebiyat türlerine, güzel sanatların diğer kollarına özgürlük, 

kişisellik kazandırmasıyle edebiyat geniş alanlara ve tabiata açılmıştır 12 . 

"Ancak Klasisizme bir tepki olarak oluşup gelişen Romantizm ve romantik 

eserler ruhları büyüledikten sonradır ki dağlar, ormanlar, göller, fırtınalar 

güzelleşmeye başladı. Sözgelişi dağ, güzelleşmek ve dile gelmek için Rousseau'yu 

bekledi. Büyük Fransız filozofu Henri Bergson bu konuda şunları söylüyor: 

"Dağ her zaman kendisini seyre gelenlerde duyumlara benzeyen ve gerçekten 

dağa bağlı olan bazı duygular uyandırabilmiştir. Ama Rousseau dağ hakkında 

9 Bu konu ile ilgili olarak bkz. S.K. Yetkin, Yokuşa Doğru, Ankara 1963, s. 59-60. 

10 F.Bruneti6re, L'Estb£tique de Boileau, 1889, s. 170 den naklen: S.K. Yetkin, Sanat 

Meseleleri, İstanbul 1962, s. 40. 

11 Bu konuda bkz. S.K. Yetkin, Edebiyatta Akımlar, İstanbul 1967, s. 17. 

12 Seyit Kemal Karaalioğlu, Edebiyat Akımları, İstanbul 1965, s. 33.

\ 


yeni ve orijinal bir heyecan yarattı. Onun tarafından ortaya konulan bu heyecan, 

sonradan herkesin duyduğu bir heyecan oldu 13 ". Bu konu ile ilgili olarak 

S.K. Yetkin de şunları ekliyor: "Dağ güzelleşmek için nasıl Rousseau'yu 

beklediyse, balta girmemiş ormanlar ve denizler Chateaubriand'ı, göller 

Lamartine'i, rüzgârlar Shelley'yi bekledi 14 ". Th. Ribot'nun görüşleri ise 

şöyle: "Halbuki Rousseau'yu gelinceye kadar buna benzer manzaralar bütün 

edipler nazarında çirkin sahnelerdi. Bilhassa isviçre'yi kaç defa baştanbaşa 

kateden Romalılar, burada hiçbir güzellik görememişlerdi; hattâ Sezar o 

muhteşem Alp Dağlarını gezerken tamamıyle lâkayıttı 15 ". 

Şimdiye kadar yaptığımız açıklamalardan kolayca anlaşılacağı gibi 18. 

yüzyıla kadar, tabiat insanlarda bir güzellik duygusu, estetik duygu uyandırmamıştır. 

Türk Edebiyatında Tasvir 

Bizim edebiyatımıza gelince: Bizde bu duygunun uyanması daha da geç 

olmuş ve tabiatın güzelliğini anlamamız için bile Fransız edebiyatından, özellikle 

romantiklerden esinlenmemiz, bunun için de Tanzimat edebiyatını, daha 

doğrusu 1870 yıllarını beklememiz gerekmiştir. Bizim 600 yıllık Klâsik edebiyatımız 

ve Divan şairlerimiz için de , bugünkü anlamda bir tabiat güzelliği, 

bir tabiat duygusu yoktur. Divan edebiyatımız, güzelliği yalnız iç âlemde 

bulduğu için, tabiatı seyretmeye lüzum bile görmemiştir. Tevhit, nât ve kaside 

gibi uzun manzumelerin baş tarafında genellikle bir nesib yari tasgir bölümü 

bulunur. Şair burada, bir tabiat, bir zaman, bir olay., vb. tasviri yapar. Bu 

bölümlerde, pek çok gazelde ve daha başka manzumelerde gül, gülşen, servi, 

gülzar, bağ, çemen, çenar, lâle..vb. gibi bazı tabiat parçalarmdan söz edilir 

ama bunlar sadece birtakım işaret ve semboller durumundadır. Bunların belli 

bir zaman ve mekânla ilgisi yoktur. Yani somut değildir bunlar. Sözgelişi bir 

"gülzar" yani gül bahçesi, bir "hane" denir ama bunlar nerededir? Neyin 

yanındadır? Ayırıcı vasıfları var mıdır? Varsa nelerdir? Bunlar ve benzeri 

pek çok soruya cevap bulamayız. Yani bunlar gözle görülüp elle tutulmazlar. 

Ayırıcı özellikleri yoktur. Fakat her Divan şairi, aşağı yukarı aynı şekilde, 

hep kullanır bunları. 

13 H. Bergson , Les Deux Sorces de la Morale et de la Religion, 1934, s. 38 deıı naklen S.K. 

Yetkin, Sanat Meseleleri, İst. 1962, s. 40. 

14 S.K.Yetkin, Sanat Meseleleri, İst, 1962, s. 40. 

15 Th. Ribot, Psychologis des Sentiments (Türkçe tercümesi: Mustafa Şekip), Hissiyat 

Ruhiyatı, 1927, C. 2, s. 170 ve S. Kemal Yetkin, Sanat Meseleleri, s. 40.

142 

CAHIT KAVCAR 

Gene Divan edebiyatının sözde bahan anlatan "Bahariye" ve kıştan söz 

eden "Şitaiye"lerinde tasvir edilen, sözü geçen renk, ses ve kokularda duyguların 

payı yoktur. Divan şairleri bunları bize sadece fikir ve kavram halinde 

vermişlerdir. Divan edebiyatımız, dış âleme bütün pencerelerini kapamış ve 

kendi içinde oluşmuş, gelişmiş, kapalı bir edebiyattır. 

Gerçek tabiat da rengi, kokusu ve sesiyle edebiyatımıza Tanzimatın açtığı 

pencereden girdi. Bu konuda öncü, romantizm ve Victor Hugo etkisinde 

çok kalan Namık Kemal ve onun eserleridir. Gene bu arada Abdülhak Hamid 

ve onun Sahra, Belde gibi eserlerini de anmak gerekir. Zaten Türk edebiyatında, 

biraz basit ve teknik yönünden zayıf olmakla birlikte Batıh anlamda ilk 

roman yazarlarından biri Namık Kemal'dir. Şüphesiz ki bizim için yepyeni 

bir edebî tür olan romanın ilk örnekleri mükemmel olamazdı. Gerçekten 

Tanzimat devrinin ve Türk edebiyatının Batdı anlamdaki ilk romancıları, 

romanlarma başlarken, uzun bir piyes dekoru tasvir eder gibi çevreyi uzun 

uzun anlatırlar, sonra da o çevreye bir daha dönmezler. Bu durumu en çok, 

biraz farklı da olsa İntibah, Araba Sevdası ve Zehra adlı romanlarımızda 

görüyoruz. Hele bunların ilki olan İntibah, uzun ve romantik bir bahar tasviri 

ile başlar, ardmdan Çamlıca anlatılır ve bu tasvir altı sayfa sürer 16 . Gerek baharın 

tasvir ediliş tarzı, gerekse en başta bulunan ve hareket noktası kabul 

edilebilecek olan 

"Gel ey fasl-ı bahârân, mâye-i ârâm ü hâbımsm 

Enîs-i hâtırım kâm-ı dil-i pür-ıstırâbımsın" 

beyti, okuyucuya ister istemez Divan edebiyatındaki kasidelerin giriş yani 

nesib kısmı ile, Bahariye'leri hatırlatmaktadır. Gerçekten bu bahar tasvirinde, 

Divan edebiyatından alınarak genişletilmiş imajlar görülüyor. Ayrıca, 

eserin içindeki tasvirler de, vakanın akışını kesip yavaşlatacak kadar uzundur. 

Sonra bazı tasvirlerin gerçeğe uymayan yönleri de vardır. Ama ne olursa olsun, 

romanımıza dış âlemin tasviri Namık Kemal'le girmiştir ve bu eser, bu yönden 

ayrı bir özellik, önem ve değer kazanmaktadır. 

Recaizade Ekrem'in Araba Sevdası'nda ise vakaya, romanda önemli bir 

yeri ve rolü olan Çamhca'nm çok uzun bir tasviri ile başlanır ve bu da beş sayfa 

sürer 17 . Yakaya başlama bakımından Intibah'la aralarında benzerlik görülürse 

de tasvirlerin yapdış şekli değişiktir. Namık Kemal yer yer gerçekten 

16 Namık Kemal, Intibah-Ali Beyin Sergüzeşti, İstanbul (tarihsiz), s.6-12. 

17 Recaizade Ekrem, Araba Sevdası, İstanbul 1963, s. 11-16.


ayrılıp benzetmeler yaptığı, kendi düşüncelerini söylediği lıalde, R. Ekrem 

okuyucuya bilgi verecek şekilde tasvirler yapmıştır. Önce, Çamkca'ya gitmek 

için izlenecek yol tarif edilmiş, sonra da bahçenin anlatılmasına geçilmiştir. 

Nabizade Nazım'ın yazdığı Zehra'nın baş tarafında da çok uzun bir 

Boğaziçi tasviri yer alır 18 . Ama ilerde ayrıca ele akp inceleyeceğimiz gibi, onda 

oldukça gerekli ve başardı tasvirler vardır. 

Şüphesiz ki romana başlarken yapdan uzun tasvirler ve çok aynntıb 

olarak anlatılan çevre, roman kişilerini çok yakmdan ilgilendirse bile, daha 

onları tanımadığı, tasvir edilen şeylerin onların hayatında oynıyacağı rolü 

önceden anlayamadığı için, okuyucuyu hiç ilgilendirmez. Üstelik psikolojik 

yönden sıkar ve onun dikkatini, ilgisini azaltır. O halde uzun, aynntıb ve gereksiz 

tasvirler, psikolojik bakımdan okuyucuyu eserden uzaklaştırır. Gerçi 

bir tablo ya da tasvirin bir bütün olması gereklidir. Parça parça anlaşılması, 

psikolojik yönden imkânsızdır. Bugünün psikolojisi der ki: Parçaları birbirinden 

ayırdığımız, sözgelimi onları ayrı ayrı dikkate almak üzere bir portrenin 

bütününü kapadığımız zaman ifade kaybolur 19 . Ama yazar bu bütünlüğü, 

vakayı büyük ölçüde kesip durdurmayı göze alarak vermek yerine, gerektiği 

zaman ve kısa sözler, kelimeler halinde de sağlayabilir. Yani tasvir ve tahliller, 

vaka ile birlikte, kısa kısa yürümelidir. Tasvirler, bir bütün olarak değil, 

vakayı kesmeden parça parça, tablo tablo yapılmahdır. 

Tasvirin, Edebî Akımlarla Olan İlişkisi 

Şüphesiz ki tasvir, yazara, yazarın bağlı bulunduğu edebî akım ve anlayışa 

göre değişir. Daha önce de belirttiğimiz gibi klâsiklerde tasvir yok gibidir. 

Romantiklerde daha çok şairane hayallere, süsleme ve benzetmelere yer verilir. 

Tasvir için de daha çok mehtâb, gece, yıldızlar, göl, deniz, ulu ağaçlar., 

vb. gibi tabiat parçaları, tabiat manzaraları uygun bulunur. Realistlerde ve realist 

metotta kişiler tanıtıbrken çevresi, aile ve sosyal çevresi ile birlikte ve genişliğine 

ele abnır. Yani realist eserlerde kahraman tek başına değil, ailesi ve çevre 

özellikleri ile birlikte anlatılır. Bu yüzden ve realiteye bağlı kalmak düşüncecesiyle 

yer yer uzun ve çok aynntıb tasvirler bulunur. Pozitivist görüşe ve 

realist anlayışa göre yazılmış ilk büyük romanın Madame Bovary olduğunu 

söyleyebiliriz. S. Kemal Yetkin'e göre bu eser, realizmin kutsal kitabıdır 20 . 

18 Nabizade Nazım, Zehra, Baskıyı hazırlayan Aziz Behiç Serengil, Ankara 1960, s.3-9. 

19 Paul Guillaume, La Psyehologie de la Forme, Flammarion 1937, s. 191 ve S.K. Yetkin, 

Sanat Meseleleri, İst. 1962, s. 25. 

20 S.K Yetkin, Edebiyatta Akımlar, İst. 1967, s. 47.

144 CAHIT KAVCAR 

"Bu romanda düşsü hiçbir şey görülmez; bütün olaylar gerçektir, bütün kişiler 

yaşamıştır. Flaubert onların biyografilerini uydurmuş değildir. İkinci derecedeki 

kişiler ve olaylar da realiteden alınmıştır. Sık sık vesika avına çıkmak, 

onun için dayandmaz bir zaruretti. Realizm, realitenin objektif gözlemine dayanan 

bir edebiyat akımıdır 21 ". O halde bir romandaki kişilerin düşünceleri ve 

hisleri hakkında tam bir fikir edinmek için, içinde onların yaşamakta oldukları 

çevreyi etraflıca bilmek gerekir. İşte bu yüzden realist eserlerde sonu gelmez 

tasvirler çok önemlidir. Bu tasvirler sayesinde kavrama gücümüz, sebepten 

sonuca kaymak suretiyle kişilerin ruhuna kolaylıkla nüfuz eder. "Gustave 

Flaubert'in Yonville l'Abbaye'yi, Normandiya'nm bu küçük kasabasmı bütün 

ayrıntılarıyle tasvir etmesi, bize Madame Bovary'nın orada ölesiye sıkılacağını 

göstermek içindir. Madame Bovary, ömrünü tüketen çevresini 

unutup hayal içinde macera iklimlerine sığındığı zaman, bu hülya sarhoşluklarının 

Emma'nm ruhî sefaletine ve sükutuna sebep olduğunu kabul etmekte 

bir an tereddüt göstermiyoruz 22 ". 

Gerçekten dış çevre tasviri, realist romanda son derece büyük bir önem 

taşır. Ama çevre, içinde yaşayan insanları etkilediğine göre onu vak'a konusu 

olan kişilerin gözüyle tasvir etmek gereklidir. Realist bir romancı, vaka kişilerinden 

birini görmediği bir yere götürdüğü zaman, kendisi o yeri tasvir 

etmez, o yer, o kişinin bilgi seviyesine, duyuş derecesine göre yavaş yavaş 

okuyucuya gösterilir. Çünki çevre bir insanı, o çevre ne ise öyle değil de, o 

insan tarafından görüldüğü oranda etkiler 23 . 

Natüralistler ise bir bilim adamı titizliği içinde, hem gözlemci hem deneyci 

durumundadırlar. Onlarda da çok ayrıntdı ve gerçeklere tıpı tıpına uyan tasvirler 

vardır. 

Fransız edebiyatının ünlü natüralist romancısı Emile Zola, Deneysel 

Roman adlı yazısında, "gözlem" "gösterir", deney ise "öğretir" görüşünü esas 

kabul ettiğini belirtir ve ünlü bilgin Claude Bernard'm, kendisini çok etkilemiş 

olan bir sözünü abr. Bu söz, "Deneyci, tabiatın sorgu yargıcıdır" cümlesidir. 

Zola bunu kendisiiçin şöyle adapte eder: "Biz romancılar da öyleyse, insanlarla, 

insanların tutkularının sorgu yargıçlarıyız" 24 . Gene Zola, "Natüralizm, yaşadığımız 

bilim çağının edebiyatıdır" diyerek romanla müsbet bilimler arasındaki 

21 Aynı eser, aynı sayfa. 

22 Aynı eser. s. 51. 

23 Aynı eser, s. 51-52. 

24 Türk Dili, Roman özel Sayısı, No. 154, s. 700, Ankara 1964.


çok sıkı ilişkiye değinir. Ona göre "Romancı bir gözlemciden ve bir deneyciden 

meydana gelmiştir. Onun gözlemci niteliği, olayları nasü görüyorsa öyle 

vermekte, hareket noktalarını koymakta, üzerinde kişilerin yürüyecekleri ve 

olayların gelişeceği sağlam toprağı kurmaktadır 25 ". 

Görülüyor ki müsbet bilimler alanındaki hızb ve baş döndürücü gelişmeler, 

romanı ve roman anlayışını da şiddetle etkilemektedir. Gerçekten 

daha önce de belirttiğimiz gibi, insanların gerçek tabiatı ve sosyal çevreyi ele 

akp incelemeleri, 19. yüzyılda başlar. Pek tabiî ki bu, roman için de böyledir. 

Yani romanda tasvirin estetik önemi, 19. yüzyıbn ortalarına doğru, maddî ve 

sosyal çevrenin insan üzerindeki etkileri incelendikten sonra, bilimsel gelişmelerle 

birlikte anlaşılmıştır. Şüphesiz ki insan soyut fikirler, mutlak duygular 

dünyasında yaşayan bir varlık değildir. Artık bugün, insanın iç dünyası ile dış 

dünyasını birbirinden ayrı şeyler gibi düşünemiyoruz. Onlar, bir bütünün ayrılmaz 

parçalan gibidir. Bu konuyu çok iyi aydınlatması bakımından, S.K. 

Yetkin'in şu sözlerini buraya almayı gerekli buluyorum: 

"Bir insanın konuşma tarzından, ileri sürdüğü fikirlerden dış çevresini 

anlamak, kurmak mümkün olduğu gibi; içinde yaşadığı çevreden, odasından, 

odasının döşenişinden, eşyanın tertibinden de iç çevresini anlamak öylece mümkündür. 

İnsan, içinde yaşadığı çevre ile aydınlandığına, tamamlandığına göre, 

bir romanda bu çevrelerin yer almasından daha tabiî ve daha zarurî bir şey 

olamaz. Emile Zola'nm: "Artık zevk olsun diye, tasvir için tasvir etmiyoruz. 

İnsanın, içinde yaşadığı çevreden aynlamıyacağını, elbisesi, evi, şehri, vilâyeti 

ile tamamlandığını kabul ediyoruz" sözü de gerçeği belirtir. İnsanın içinde 

olup bitenleri, dışında olup bitenlere bağlamaktan, içle dış arasında bir sebepnetice 

münasebeti kurmaktan daha tabiî ne olabilir? Birçok büyük romanlarda 

sonu gelmez tasvirlerin sebebi işte budur 26 ". Bu sözler de, romanda tasvirin 

önem ve gerekliliğini yeteri kadar belirtiyor sanırım. 

Gerçekten, "Tiyatroda dekor ne ise romanda da dış çevre tasviri odur. 

Nasıl dekorsuz bir piyes tasavvur olunamazsa tasvirden soyunmuş bir roman 

da öylece tasavvur olunamaz 27 ". 

Yukardan beri önemini belirtmeğe çalıştığımız tasvir; romana, yere ve 

okuyucunun ruh haline göre bazen sıkıcı, bazen sürükleyici olur. Şüphesiz 

ki romanı, hem yazar, hem eserin kahramanları hem de okuyucu yönünden 

25 Seyit Kemal Karaalioğlu, Edebiyat Akımları, s. 65-66. 

26 S.K. Yetkin, Edebiyat Üzerine, s. 22-23. 


zy Aynı eser, s. »a ya.


olmak üzere üç koldan ele almak ve değerlendirmek mümkündür. Fakat 


kâinat içinde kendisini yapayalnız hisseden genç kız, etrafını gölgeleyen akasya 

ağaçlarının tazeliği, ötüşen kuşların ahenkli cıvdtıları ve renk renk çiçeklerin 

bayıltıcı kokuları içinde, bir peri kızının gizli yuvası denilebilecek 

bu kameriyede tek başına oturuyordu. Burası onun için, cihanın her türlü 

dağdağa ve elemlerinden uzak yegâne sığınaktı. O gün etraftan topladığı 

çiçeklerle, birkaç gün önce Celâl Beyin odasında gördüğü ve pek beğendiği 

bir tabloyu taklit ederek, başına çiçeklerden bir çelenk takmıştı...' 0 ". 

"Gerçek romanın belirtilerinden biri de, ruhta bıraktığı lezzetin kolay 

kolay silinmemesi, günlerce sürüp gitmesidir. İşimizle uğraşırken, günlük 

konuşmalarm içinde bunalırken hep onun lezzetini ruhumuzda duyar, hep 

onun dünyasını ve dünyanın sesini içimizde yaşarız" 31 . îşte bu romanda aynı 

duygular bizi sarıp kuşatıyor ve eserin, özellikle Dilber'in durumunun etkisinden 

kendi nizi bir türlü sıyıramıyoruz. 

Bir gün gene Celâl bir dilenci resmi yapmak ister. Dilber'e zorla yırtık 

pırtık bir dilenci entarisi giydirir, genç kızın resmini yapmaya başlar. Yazar 

bu iç sızlatıcı durumdaki Dilber'i, önce kendi ağzından, sonra da Celâl'in gözüyle 

şöyle tasvir ediyor: 

/ 

"Dilber, fildi;inden yapılmış gibi lekesiz, kusursuz kollarını ve pembe 

göğsünü iyice örtmeyen o lime lime entarinin içinde, koyu siyak saçları omuzlarına, 

sırtına ve vücudunun diğer çıplak yerlerine dökülmüş, için için ağhyordu. 

— Ah! Bu göz yaşları... Kendisine modellik etmek zorunda kalan dilenci 

kıyafetinde bir genç kızın gözlerinden akan bu yaşlar, ressama fırçasından dökülen 

boyalar kadar başarı sağhyatilirdi... Kollar.. Tatlı bir ilkbahar sabahı sırça 

renkli gökyüzünün sihirli kapılarını açmağa hazırlanıyor gibi görünen nuranî 

kollar.. Aşağıya doğru hafifçe meyillenen yuvarlakça omuzlar... Sonra, üzerinden 

geçen yüzyılların bin bir belâsından kurtularak olanca parlaklığı ve canlıhğıyle 

seyredenleri halâ hayretler içinde bırakan eski Yunan heykellerinde 

bile az raslanır bu göğüs... Hayret! İnsanların ve bilhassa kız çocuklarının 

vücut ve yüzce en büyük değişme devri olan on beş ile 011 yedi yaş arasındaki 

iki yıllık rahat bir hayatın Dilber'i bu derece güzelleştireceğini genç adam nerden 

ve nasıl tahmin edebilirdi?... 

Celâl, şimdi fırçasını ve boyalarını bir yana bırakmış, oturduğu yerde 

dirseklerini dizlerine dayamış, parmaklarıyle saçlarını karıştırıyor, karşısında 

30 Sergüzeşt, s. 46-47. 

31 S.K. Yetkin, Edebiyat Üzerine, s. 50 vd.


halâ sessiz sessiz ağlayan perişan kıyafetli genç kızın bu Tanrısal güzelliğini 

hayretler içinde seyrediyordu... Dakikalarca o durumda kaldı. Dilber halâ 

ağbyordu. Kendisini, servet ve ikbal sahiplerinin sonu gelmez kaprislerine 

böyle esir eden talihine ağbyordu... Ne kadar üzgün, ne kadar kırgm olduğunu 

gösteren baygın gözlerinden iplik iplik yaşlar dükülüyordu... Her genç kız gibi 

onun da sayılmak ve sevilmek en tabiî hakkı değil miydi? Halbuki o haklar 

şimdi ayaklar altında eziliyordu... Uçları aşağıya doğru hafifçe meyletmiş 

ince hassas dudakları titreye titreye ta içinden boşanıp gelen hıçkırıklarla 

ağlıyordu... Ne kucağında ağlıyacak bir anacığı, ne de kendisine kanat gerecek 

bir babası veya ağabeyisi vardı... Şu anda Tanrısından başka güvenecek 

hiç kimsesi yoktu... Şu birkaç yıllık esaret hayatı, bütün acıkb sahneleriyle, 

gözlerinin önünde yine canlanmıştı. Uğradığı şiddetli hakaretler.. Haksız yere 

yediği hesapsız dayaklar.. Kırılan küçücük ümitleri.. Masumane arzuları.. 32 ". 

Artık "bu eski Yunan kadın heykellerini andıran sevimli tablo" karşısında 

Celâl kendi benliği ile başbaşa kalır, duygularını şöyle bir yoklayınca, bu 

esir kızı sevdiğini, sevmekte olduğunu anlar. Şu parçada da, seven, hem de 

ilk defa seven bir genç adamın gözüyle çizilen Dilber tablosunu ve gene tasvirtahlil 

kompozisyonunu buluyoruz: 

"O güne kadar hiç bir kadın Celâl'i ciddî şekilde ilgilendirmemiş, yirmi 

üç senelik hayatına aşkın ve ıstırabın zerresi karışmamıştı. Şu anda karşısında, 

karanfil yaprakları kadar zarif, ince, hassas dudakları titriye titriye ağlayan 

genç kıza karşı kalbinde, mahiyetini henüz kendi de tayin edemediği bazı 

müphem hisler uyanmağa başlıyordu.. Dünya yüzünde eski Yunanlıların, 

her biri gerçekten ayrı bir sanat âbidesi olan kadın heykellerinden başka güzel 

tanımayan genç ressam galiba seviyordu... Teessürden buz kesilmiş elini, 

zihninde ilk ışınlarını yaymaya başlayan bu ilk aşkın hararetiyle ateşler içinde 

yanan alnına götürdü. Biraz düşündükten sonra: 

— Fakat bu oyuncak bana niçin bu kadar dokundu?... diye kendi kendine 

sordu. Kıza hiç bir şey söylemeden yukarı çıktı. 

O güne kadar hiç farkına varamadığı büyüleyici bir güzellik kalbini alt 

üst etmiş, ruhunda dinmez fırtınalar yaratmıştı. Bu ruhî sarsıntdar içinde bir 

iki gününü düşünmekle, birkaç gecesini de uykusuzlukla geçirdi. Bu müddet 

zarfında Dilber'e rastladıkça artık eskisi gibi şakalaşmıyor, hiç bir şey söylemiyor, 

yalnız gizlemeye çalıştığı âşıkane bakışlarını kızın üzerinden ayıramıyordu. 

Dilber artık oyuncak değildi... Kleopatra artık Jülyet olmuştu... 33 ". 

32 Sergüzeşt, s. 48 vd. 

33 Sergüzeşt, s. 49.

150 

Zehra 

CAHIT KAVCAR 

Zehra, Nabizade Nazım'ın yazdığı ve bizde ilk defa realist bir görüşle 

meydana getirilen en başarılı eserlerden biridir. Daha önce de bir ara değindiğimiz 

gibi bu romanda vaka, Boğaziçi'nin uzunca bir tasviri ile başlar 34 . 

Hareketli olan vaka, gereksiz tasvir ve tahlillerle kesilmez. 

Eserin en önde gelen iki kahramanı Zehra ile Suphi'dir. Şüphesiz ki tabiat 

ve güzel manzaralar insanın içini açar ve güzel şeyleri hatırlatıp düşündürür. 

Bu eserden aldığımız şu parçada, tabiat gözellikleri karşısında Suphi'nin 

durumunu ve bahçede gördüğü, ilk defa sevmeye başladığı Zehra'nm, onun 

gözüyle yapdan realist bir tasvirini buluyoruz: 

"Hava gayet açık, güneş batı ufkuna yaklaşmış ve ziyası ağaçlardan pek 

zahmetle geçebildiği için bahçe serin bir gölge içinde kalmıştı. 

Gözüne güzel bir yüz göründü; bu çehrenin ne olduğunu farketmeden 

başını çekti. Utangaçça yürümeğe başladı. Fakat şu ansızm görünüş, düşsel 

duygularını uyandırmış ve gözünün önüne Zehra'nın belirsiz yüzü gelmişti... 

Gene pencerenin yanına geldi.. Bahçede gördüğü vücut bir gül fidanının 

sararmış yapraklarını koparmakla meşgul bulunuyordu. Saçlarını özentisizce, 

darmadağınık bir tutam halinde toplamış, arkasına doğru atıvermiş. 

Kavuniçi renkli satenden bir hafif entari giymiş; entarinin kollan dirseklerini 

pek de aşmıyor, beyaz kolları meydanda, entarisinin göğüs düğmelerinden 

iki tanesi çözülmüş, içindeki gömleğin göğsü açılmış, beyaz göğsü görünmekte. 

Dar entari, göğsünü kaplamaktan âcizlik getirecek derecede 35 ". 

Bir gün Suphi, Zehra'nm babası Şevket'in, cebinden düşürdüğü bir 

mukavva parçasını görür. Şu parçada, seven bir gencin psikolojisinin, kısa bir 

tasvirle nasd verildiğini görüyoruz: 

"Suphi hemen bunu yerden kaldınp iade ederken üzerine göz gezdirince 

beti benzi soluverdi. Vücudunu bir titreme aldı. Bu mukavva parçası üzerinde, 

Zehra'ya benzer bir küçük kız resmi görmüştü 36 ". 

Aşağıda tasvirin, seven ve hep sevdiğini düşünen bir kimsenin tahlili 

için ne kadar gerekli ve yararh olduğu görülüyor: "Güneş batmış, odanın içi 

bir alacakaranlığa dalmıştı. (Suphi) kanapeye arka üstü serilmiş, gözlerini 

34 Nabizade Nazım, Zehra, Ankara 1960, s. 3-9. 

35 Nabizade Nazım, Zehra, Ankara 1960, s. 14-15. 

36 Zehra, s. 20.


tavana dikmiş, karanlık içinde dalıp gitmişti. Elindeki kitap yere düştüğü 

halde haberdar olmamış idi 37 ". 

Kıskançlık, özellikle kadınlar olmak üzere bütün insanların temel psikolojik 

özelliklerinden biridir. Şu parçada, en belirgin özelliği kıskançlık olan ve 

sevdiği adamı bir başkasına kaptırmaktan aşırı bir şekilde korkan Zehra'nın 

bu ruh halini gösteren bir tasvir yer alıyor: 

"Hırçınlığı bir dereceye gelmişti ki tam hiddetle yerinden sıçrayıp karşısında 

duran hayalî rakibi elleriyle boğmağa davranmıştı. Bu hareket hislerini 

yerine getirince üzüntü içinde kanapenin üzerine düşüverdi. Kimbilir ne 

zamandan beri bir fırsat gözlemekte olan gözyaşları akmağa başladı. Epeyce 

bir müddet ağladı 38 ". 

Usta bir yazar, sık sık vakayı kesip de uzun ve ayrıntılı tasvirler yapmaz. 

İşte bu eserin yazarı da genellikle böyle. Tabiî güzelliklerini anlatmak için 

ciltlerce eser yazmak yetmiyecek olan İstanbul'un genel güzelliklerine iki cümle 

ile, o da yeni evli Zehra-Suphi çiftinin ruh halini, mutluluğunu anlatmak 

için değinir: "İstanbul hakikaten tabiî güzellikler panoramasıdır. Her köşesinde, 

her bucağında bir türlü letafet, bir türlü güzellik vardır. İşte bizim yeni 

gelin ve güvey nisan başından kasım ortalarına kadar yedi buçuk ay bu zevk 

ve şevk verici âlem içinde hakikaten gıpta edilecek ömür sürdüler 39 ". 

Bir gün Suphi, kıskanç karısı Zehra'dan ayrılıp Sırrıcemal adb bir kadınla 

metres hayatı yaşamaya başlar ve ayrı bir ev tutar. Bu evin en büyük odasının 

bir bölümü şöyle tasvir edilir ve tasvir içinde tasvir yapılması çok dikkati 

çeker: 

"..Pencereler cicim perdelerle örtülmüş, ortaya yüksek bir porselen soba 

kurulmuş, duvarlara kalın yaldız çerçeveli yağlı boya resimler asılmıştı. 

Bunlardan bir tanesi Kadri'nin bele kadar bir resmi idi ki, ressam Hakkı Beyin 

fırçasından çıkmıştı. Buruşuk ahnlı, uzunca ak sakallı, esmer renkli, mavi 

gözlü, zühâf biçiminde ufak vişne çürüğü fesli, temizce giyinmiş olan bu adamın 

yüzü, biraz ahmak simasını andırmaktaydı. Onun yanıbaşında ise neresi 

olduğu malûm olmayan bir kır resmi bulunmaktaydı... Onun alt tarafında 

fırtınaya tutulmuş bir tekne resmi konulmuştu. Dağlar gibi köpüklü dalgalar 

yelkenleri parçalamış, ipleri kopmuş... 40 ". 

37 Zehra, s. 24 

38 Zehra, s.27. 

39 Zehra, s.32. 

40 Zehra, s. 66-67.


Suphi ile metres hayatı yaşatan Sırrıcemal de onu Zehra'dan kıskanmaktadır. 

Bir akşam, saatlerce Suphi'nin yoluna bakar, gözü dışarda hep bekler. 

Gittikçe de aklına kötü şeyler gelir, kıskançlık duyguları kabarır. Gerçekten 

bir psikolojik buhranı inceleyen romancmın gereksiz tasvirler yerine yer yer 

ve zaman zaman durarak kısaca, bazen tek bir kelime ile mobilyaya, eşyaya, 

odaya, duvara, pencereye., vb. ait bir noktayı belirtmesi, bir kişinin ruhî 

portresini aydınlatması bakımından son derece önemlidir. Aşağıdaki parçada 

tasvir-kıskançlık psikolojisi ilişkilerinin en mükemmel örneklerinden biri 

olan bir tasvir görüyoruz: 

"Bir türlü yerinde oturamıyor, odadan odaya geziyor, rast geldiği eşyayı 

karıştırıyor, dolapları açıp kapıyordu. Salondaki sobanın başına oturdu; eline 

maşayı alarak ateşi karıştırmaya başladı; fakat ne yaptığından haberi yoktu. 

Düşünmekte idi: Mutlaka Zehra Suphi'yi kandırmış, yanına çekmiştir., mel'un 

karı! Öfkeyle yerinden fırladı., elinden maşa düştü, ellerini sıkı sıkı yummuş, 

mevhum bir düşmana doğru hiddetle kaldırmıştı.. Tüyleri ürpermiş, gözleri 

dönmüş, rengi atmış, saçları dağılmış, âzâsı titremeye başlamıştı. Pencereyi 

açarak parlaklığa abandı, demiryoluna gözlerini dikti. Hava kararmış, istasyonun 

fenerleri, yolun işaretleri yanmıştı... Pencereden uzaklaştı. Fırtına 

resmi önünde dikildi durdu. Levhayı temaşaya koyuldu. Şu kuş gibi uçup 

giden yelken gemisi güya Zehra ile Suphi'yi alıp götürüyormuş da onu yakalıyacakmış 

gibi ellerini uzattı 41 ". 

Bir insan sıkıntı ve bunalım içinde bulunduğu zaman genellikle maziye 

döner, geçmişin tatlı ve çekici, iç açıcı anılarını düşünür, gene öyle olmayı, 

o andan yaşamayı ister. Buna genel deyimiyle geçmişin özlemi psikolojisi diyoruz. 

Nabizade Nazım, Suphi'nin içinden bir türlü söküp atamadığı sevgi halini, 

tabiat atmosferi içinde Zehra ile gezdiği yalı bahçesini, geçirdiği tatlı anları, 

yersiz ve uzun tasvirlere kaçmadan şöyle anlatır: 

"Hâlâ o kara saçlarına bürünüp de müsterihane uykuya daldığı zamanları 

hatırladıkça yüreği kabarmaktaydı. Hele bir gün hani Boğaziçi'nde yalmm 

bahçesinde sabahleyin erkenden kol kola gezinmekte idiler ya.. İşte o zaman 

gayet sık bir koru ajtına geldikleri zaman yorulmuşlar, kaba otlar üzerine 

şöylece oturuvermişlerdi.. Buradan deniz ta Beykoz'a kadar tabak gibi görünmekte 

idi.. İşte oracıkta birbirinin yanıbaşmda, hiç ağız açmıyarak yarım saat 

kadar dinlenmişlerdi. Şu sessizlik içinde kalplerinin hasbihalleri ne açık ve aydınlık 

olmuştu?.. 42 ". 

41 Zehra,s.69-70. 

42 Zehra,s.75.


Ay ışığı ve tabiat güzellikleri karşısında Suphi'nin geçmişe dönüşü ve geçmiş 

özlemi ilerde daha da şiddetle görülür: 

"Sütlüce'ye doğru uzakta bir sandaldan bir hazin mandolin sesi gelmekte 

idi... Ay Yûşâ tepesinden beş on mızrak boyu yükselmiş, etrafma hafif beyaz 

bulut parçacıkları üşüşmüştü.. Hava hemen hissolunmayacak kadar hareketli, 

deniz de o nisbette dalgalıydı... Suphi elinde olmayarak Zehra'yı hatırlayıvermişti. 

Hatırasını yenileyen şey ihtimal şu mehtab âlemi olmuştu. Zehra 

ile... köyündeki yalı penceresinde otururken bunun gibi ve belki bundan neşeli, 

bundan kalabalık mehtapçıklar gözlerinin önünden akıp geçmişti. O zaman 

ile bu zaman arasında ne kadar büyük fark vardı?... 43 ". 

Bir gün Suphi, Zehra'nın düzeniyle Ürani adlı çok şuh bir Ermeni kızıyla 

karşılaşır. Yazar onun tasvirini, Suphi'nin gözüyle şöyle yapar: "Fakat Suphi 

gözlerini Ürani'den de bir türlü ayıramıyordu. Ne vücut, ne eller, ne endam, ne 

renk, ne gözler, ne saçlar, bilhassa ne şive., ne edâ 44 ". 

Bilindiği gibi romanlarda sosyal çevre tasvirleri de büyük bir yer tutar. 

Bu eserde, çevrenin sabah vakti sakinliği şöyle anlatılıyor: "Bu gece pek ziyade 

çiğ düşmüş, her taraf bembeyaz kesilmişti. Dükkânlar henüz açılmakta, halk 

mahmur geçip gitmekte, tramvaylar sessiz sedasız geçmekte idi 45 ". 

Üzüntü, maddî ve manevî sıkıntı içinde olan bir kimse, yalnızlık duyguları 

ile kıvranan bir kimse, artık bir noktada kendini güçsüz, âciz hisseder ve 

bazen ölümü, intihan düşünür. Bu durumu, edebiyatımızın en ünlü şairlerinden 

biri olan Ahmet Haşim'de de görürüz. Şeb-i Nisan şiirinde deniz, ay ışığı, 

yıldızlar ve gece ile muhteşem bir tablo çizen şair, bu güzellikler ve her 

şeyin ay ışığı etkisiyle çift görünmesi karşısmda yalnızlığını daha çok hisseder 

ve şiirin sonunda: 

"Durgun suya baktım ve dedim: Âh ölebilsem 

Mâdâm ki yok ağbyacak mevtime kimsem" der 46 . İşte bu romanda 

da maddî ve manevî sıkıntılar, yalnızlık ve psikolojik bunalımlar içinde kıvranan 

Suphi'de de aynı şeyi görüyoruz: 

"Deniz kenarına kadar geldi. Bir müddet orada duraklayarak denizdeki 

ahenge kulak verdi. Titrek sesli bir kemanın uzaktan uzağa sesi gelmekte, 

43 Zehra,s.l31. 

44 Zehra,s.89. 

45 Zehra,s.122. 

46 Ahmet Haşim, Göl Saatleri, İstanbul 1337, s. 51.

154 

CAHIT KAVCAR 

Davudi bir ses neşeli bir taksim etmekteydi. Ay hemen ta tepeye yaklaşmış, 

gökyüzündeki beyaz beyaz bulutçuklar hafif bir cıgara dumanı haline gelmişlerdi. 

Ayın denizdeki izi daha ziyade parlak, hava daha ziyade sakindi. 

Neş'eler kızışmıştı. 

Suphi bir esefli ve üzüntülü bir gülümsemeden sonra yürümeğe başladı. 

Sahil boyunca gitmekteydi. Haberi olmadan denize düşüverip gebermek arzu 

ediyordu... 47 ". 

Şüphesiz ki parasızhk ve maddî sıkıntı, insanları anormal şartlar altında 

yaşamaya zorlar. Bu eserde de esas karısı Zehra'dan ayrdan, metresi Sırrıcemal 

ölen, öteki metresi Ürani tarafından her türlü maddî varhk ve zenginliği altüst 

edilen Suphi, yersiz yurtsuz, meteliksiz kalmış, sonunda çok acıklı durumlara 

düşmüştür. Şu parçada tasvirin sosyal ve psikolojik durumla olan büyük 

ilgisi görülüyor. 

"Sirkeci'de bir otelde geceliği dört kuruşa olmak üzere bir yatak kiraladı. 

Bu otelin yanıbaşmdaki pis aşçı dükkânından da karın doyurmağa başladı. 

Daracık, hava almaz, güneş görmez, rutubetli, murdar, örümcekli, alçak tavanlı 

bir oda içinde pash, kırık bir demir karyola üzerinde katı bir ot minder ile 

incecik bir yün şiltenin kirli bir çarşafla örtülüp bir tane yün yastık ve bir 

pis yorganla örtülüp tamamlanmasından vücuda gelmiş yatağı içine girip de 

haliyle mazisini mukayeseye başladığı zaman Suphi'nin ağlayacağı gelmekteydi 

48 ". 

Kırık Hayatlar 

Servet-i Fünun devrinin en büyük yazarı, edebiyatımızın da en büyük 

roman ve hikâyecilerinden biri olan Halit Ziya'nın, sosyal çevreyi, gerçekleri 

çok büyük ölçüde yansıtan eserlerinden biri, Kırık Hayatlar romanıdır. Bu 

eserin başında bulunan "Bir Hikâyenin Hikâyesi" başhkh yazıdan, yazarın bir 

yenilik, önemli bir arayış içinde olduğunu anlıyoruz: 

"İstiyordum ki bu eserimde ona tekaddüm eden yazdarıma ait şiir vesaiti 

ve hülyadan başka bir usûl takip edeyim. Bunda sadece hayat olacaktı. 

Memleketin hakikî hayatından bir levha ki onda gözleri oyahyacak, hayali 

taltif edecek süslerden hiç bir iz bulunmasın. Balzac'ın, Stendhal'in, Bour- 

47 Zehra, s. 134-135. Burada ve devamında yazarın tam tarafsız kalamadığı, Suphi'ye karşı 

çok hissi davrandığı, devrin baskı, âdet, ahlâk ve geleneklerine çok bağlı olduğu anlaşılıyor. 

48 Zehra, s. 143.


get'nin müracaat ettikleri usulde bir hikâye ki bu üstadların namlarını ihtar 

ederken onlara yetişmek küstahlığına çıkışmamakla beraber kendi halince, 

kendi kadrince o nev'in mütevazi bir nümunesi olsun 49 ". 

Kırık Hayatlar'm iki ana kahramanı olan Dr. Ömer Behiç ve karısı Yedide, 

öteden beri bir ev sahibi olmak özlem ve hayali ile yaşarlar. En sonunda, 

mobilya, hab ve kilim döşeyecek imkânları yoksa da Şişli'de bir ev sahibi 

olurlar artık. 

İşte kendi evlerinde geçirdikleri ilk günün sabahında, Ömer Behiç yeni 

evlerinin penceresinin önüne gelir, çevresini seyreder. Bu ara karısmı yanına 

çağırır ve dağların artık ufuklara karıştığını, güneşin burada başka türlü parladığını 

söyler. Çok mutludur artık. 

Güneşin orada başka türlü parlaması, kahramanın mutluluğu ve bir ev 

sahibi olma duygusunun verdiği iç rahatlığından dolayıdır. Sanki mutluluğuna 

tabiat da katılmaktadır. İşte buradaki tasvir , onun psikolojisini daha iyi 

belirtmek yönünden çok etkili, çok yararbdır: 

"Nihayet açdan pencereden elini uzattı:-Bak, görüyor musun? Ne manzara! 

İşte geniş sahralar, işte âfâka karışan dağlar... Ya güneş! İtiraf et ki 

güneş burada daha başka türlü parbyor. Bak bütün yaldızlanmış, sanki 

güneşten şeffaf bir gümüş şelâlesi akıyor; havalarda, sahralarda beyaz bir 

alev kaynıyor 50 ". 

Ömer Behiç, gene karısıyle pencereden İstanbul halkının Kâğıthane 

dönüşünü seyreder. Doktor bu insanlardan bazılarını tanır. Bunlardan ikisi, 

Veli Bey'in süslü kızlarıdır. Bütün bir serveti eğlence yerlerinde harcayıp 

çarçur eden kızlardır bunlar. Bir başkası, kocası tarafından terkedilen Şekure, 

diğeri kocasını aldatan Kamer'dir. Öbürleri, kocasmdan ayrılmak üzere 

olan Mürüvvet Hanım ve gelinini evden atan Talât'ın anasıdır. 

"Karı koca şehnişinde, pancurun arkasından baktdar. Etrafa sisler döken 

serin bir rüzgâr çıkmış idi. Dönüş henüz mukaddemesinde idi. Köprüyü geçecek 

olanlarla erken avdet etmek itiyadmda olanlar seri bir güzeran ile yekdiğerini 

kovalıyarak gidiyorlardı. Sonra caddenin ötesinde berisinde ikişer üçer arabadan 

müteşekkil nadir kümeler, bî-şüphe istical ettiklerine nedametle, kenara 

çekilmiş bekliyorlardı 51 ". 

49 Halit Zira Uşaklıgil, Kırık Hayatlar, İstanbul 1944, s. 7-8. 

50 Halit Ziza Uşaklıgil, Kırık Hayatlar, Istabul 1924, s. 19-20. 

51 Kırık Hayatlar, s. 73.

156 

CAHIT KAVCAR 

Dışarda çok at da vardır. Ama usta yazar, "Dışarda şöyle şöyle şu kadar 

at vardı vs." diye uzun, gereksiz tasvirlere dalmıyor. "Yedide birden, ta ciğergâhından 

gelen bir nida ile :-"Ah! Ne güzel atlar!, dedi. Onun en büyük hevesi 

bir çift hayvanla zarif bir arabada idi" der ve kahramanının ruh tahliline girişir. 

Burada da dış çevre ve tasvirin, iç dünya ile olan sıkı ilişkisini, tahlil için 

önemini ve ruhî durumun aydınlanmasındaki değerini çok iyi görüyoruz. 

Şüphesiz ki dışarda görülen manzalaraların hepsi insanı eğlendirmez. 

Bunlardan kişiyi üzen, karamsarbğa sevkeden de olur. Nitekim dışarda insanlar, 

özellikle kocası ve erkeği tarafından terkedilmiş kadınlar gördükçe Vedide 

de aynı duygular içinde kıvranır, bir tiksinti duyar: 

"Artık Vedide kalbinde bir hiss-i istikrah ile, daha ziyade görmek istemeyerek, 

pencereden biraz çekildi. Bu temaşadan, eğlenmekten ziyade tiksinmişti. 

Bütün bu az çok murdar, az çok acı, daha bilinmemiş, işitilmemiş, büyük 

şehrin kim bilir nasıl meçhul köşelerinde kaybolmuş şeylerin mevcudiyetini 

tahmin ettirerek onun nazarında hayat-ı aileyi hep hıyanetlerden mürekkep, 

elim esrar ile dolu, mülevves bir fecia hükmünde getiriyordu 52 ". Bu arada, 

"Ah şu erkekler" diye kocasına dert yanar. Kocası da, karısı, sevdiği tarafından 

yüz üstü bırakdan erkekleri gösterir ve kadın-erkek ayırımı yapmadan, 

gözetmeden, "suçu insanda aramak gerektiğini" söyler. 

Gerçekten bu değişik manzaralar karşısında Vedide daha çok üzülür. 

Çok sarsılır. "Acaba bu etrafımızı saran bataklık çevresi içinde bizim mutluluğumuz 

devam edecek mi?" diye düşünür, kuşku duyar, korkar. Acaba 

kocası onu hep sevecek miydi? Yoksa o da gördüğü kadınların durumuna mı 

düşecekti? Çünki sosyal mevki ve tahsil bakımından, kocasını kendinden çok 

üstün, çok yüksek buluyor ve onun, kendisini bir lütuf kabilinden sevdiğini 

sanıyordu: 

"Vedide arkasında düşünen kocasına bakmayarak, şimdi artık karanlıklaşan 

boş odaya bir göz gezdirdi. Kalbinde müphem bir sual vardı: Kendi 

evi, kendi yeni evleri ne olacaktı ? Etrafında sallanıp yıkdan evlerin arasında, 

beyaz cephesinde her gün taze bir lem'a-i saadet ve meserret parlayarak, 

daima neşve-i sıhhatle gülümseyerek devam edemiyecek miydi? 53 ". 

Ve biraz sonra Vedide dalar, uzaktan bir düşmanın, kendisine hasım bir 

kadının şöyle demekte olduğunu duyar gibi olur: 

52 Kırık Hayatlar, ist. 1924, s. 84. 

53 Kırık Hayatlar, s. 86.


"Bahtiyar kadın, inanıyor musun ki bu böyle daima, daima devam etsin? 

Demek isteyen hain bir mâna ile bakardı. Bu hayalin takib-i bi-insafından hiç 

kurtulamadı 54 ". 

Yaban 

Türk edebiyatının en büyük romancdarından biri olan Yakup Kadri'nin 

yazdığı Yaban için roman tekniği yönünden çok şey söylenebilir ama bu eser, 

Türk Millî Kurtuluş Savaşı yıllarındaki bir Anadolu köyü ve köylüsünün 

romanıdır. Hem de çok aynntdı, çok yönlü bir roman.Bu yüzden, yani konunun 

da zorunlu bir gereği olarak bu romanda sık sık tasvirlerle karşdaşıyoruz. Şüphesiz 

bunda, yazarın bağb olduğu realist görüş ve anlayışın da rolü vardır. 

Bu eserdeki kısa ve keskin tasvirlerin oldukça gerekli ve çok yararb olduğunu, 

her birinin ayrı bir ruh halini, bir iç yapıyı ve bir dış tabloyu canlandırdığını 

rahatça söyleyebiliriz. 

Yazar, "Barbarların yaktığı köyler ahalisine" adb giriş bölümünde, değişik 

cins ve yaştaki Anadolu köylüsünün canb resimlerini şu birkaç cümle ile 

çiziverir: 

"Ey, yanmış tarlası üstünde beyaz sakalını yolan ihtiyar; ey, evlâdının 

mezar taşından başına yastık yapan ana; ey, geceleri köpeklerle beraber uluyan 

aç çocuk; ey, bekâreti iğrenç bir yara halinde kanayan genç kız, Allah 

cümlenizi bizim düştüğümüz dertten masun eylesin 55 ". 

Roman, bir paragraftık bir tasvirle başlar ama bu tasvir, eserin özü ile 

çok yakından ilgilidir. Yani İntibah vb. gibi romanlarda görülenler cinsinden 

değil bu. Emile Zola'nın deyimiyle "tasvir için yapılan tasvir"lerden değil. 

Yani roman ve romancıkğımızda büyük ilerleme ve gelişmeler olmuştur. Yazar 

burada, Sakarya Savaşı'nın ardından düşman ordularının bıraktığı yıkıntı 

dolu bölgeleri ve bu bölgelerin halkını, keskin çizgilerle anlatıyor: 

"Sakarya muharebesinden sonra düşman orduları Haymana, Mihaliççık 

ve Sivrihisar bölgelerini, bize, yer yer ateş yığınlariyle örtülü ıssız ve engin 

bir virane halinde bıraktı. O âfetlerden arta kalmış halkın bu taş yığınları 

arasında, ilk insanlardan farkı yoktu. Bunlar, yarı çıplak bir halde dolaşıyor; 

alevin kararttığı harman yerlerinde toprağa, çamura karışmış yanık buğday 

ve mısır tanelerini iki taş arasında ezerek öğütmeğe çahşıyor; adı bilinmez 

otlardan, ağaç köklerinden kendilerine bir nevi yiyecek çıkarıyor ve bir 

54 Kırık Hayatlar, s. 87. 

55 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Yabaıı, İstanbul 1965, s. 12.

158 

CAHIT KAVCAR 

yabancının ayak sesini duyunca ber biri bir yana kaçıp bir kovuğa saklanıyordu 

56 ". 

Köylerimizde hastalık ve sakatlıkların çok olduğunu, bu yüzden böyle 

durumların gayet olağan karşılandığını gösteren bir parça: 

"Sağ kolumun yokluğu kimsenin takdirini celbetmek şöyle dursun, 

hattâ merhametini bile uyandırmadı 57 . Acaba niçin? Bunu sonradan anladım: 

Zira, burada, sakathk hemen herkese mahsus bir hal gibidir. 

Mehmet Ali'nin anası enikonu topallıyor. Salih Ağanın oğullarından biri 

kamburdur. Bekir çavuşun kızı Zehra âmâdır. Ben görmedim, fakat Mehmet 

Ali'nin rivayetine göre muhtarın karısını, adı bilinmeyen bir illet sekiz yıldanberi 

öyle bir evirip kıvırmış, o kadar karmakarışık bir hale sokmuş ki, bacaklarını 

kollarından, kollarını bacaklarından ayırmanın imkânı yokmuş. Bütün 

vücudunda canh yalnız bir yer kalmış. O da gözleri imiş... 58 ". 

Romanın esas konusu olan köyün, ana kahramanı Ahmet Celâl tarafından 

çizilen gerçekçi ve keskin bir tablosu: 

"Buraya, bir akşamüstü, alacakaranlıkta geldikti. Mehmet Ali arabanm 

içinden kolunu dışarıya uzatıp: 

— Aha bizim köy... 

diye bağırdığı vakit, bir müddet, boş yere etrafı araştırdım, hiçbir şey görmedimdi. 

Neden sonra, Mehmet Ali'nin işaret ettiği tarafta bir karaltı seçer 

gibi olmuştum. Tek bir ışık yoktu. Yalnız uzaktan uzağa köpekler havlıyordu. 

Bu sesler, ıssız Anadolu ovalarının ortasında, yegâne hayat alâmetidir. Biraz 

daha sonra saman ve tezek kokularını duyacaktım. İşte, duymağa başlamıştım 

59 ". Gene o köy ve yolları: "Eşyamın arkasından acayip bir sıkılganhkla yürüyorum. 

Ayaklarım kâh bir çukura giriyor, kâh bir taşa çarpıyor, kâh karpuz 

kavun kabuklarını andıran birtakım zıypak şeyler üzerinde kayıyor. Ve köy, 

batakhkta bir uyuz manda gibi kokuyor 60 ". 

Yakup Kadri , genellikle dıştan içe bir psikoloji yaratır. Bireyleri karakteristik 

yönünden yakalar, duygularına iner, sonra da onların kişisel fikirlerine 

56 Yaban, 9. 13. 

57 Eserin ana kahramanı olan Ahmet Celâl, kolunun birini savaşta kaybetmiştir ve bu yüz- 

den takdir göreceğini sanmaktadır. 

58 Yaban,s.15-16 

59 Yaban,s.18. 

60 Yaban,s.19.


tutunarak sosyal alanlara çıkar. Onun eserlerinde çevre tasviri, sadece insanla 

ilişkisi oranında vardır. İşte aşağıda bunlardan bir tanesini, roman kahramanının 

psikolojisini çok iyi belirtmesi yönünden, yapılan kısa ve etkili bir tasviri 

görüyoruz: 

"Düşünmek; insanların, mağara devrindeki gibi henüz birtakım toprak 

ve taş kovukları içinde yaşadığı ve hayvanlarla haşır neşir olduğu bu yerde 

düşünmek, bana bir ayıp gibi geliyor 61 ". 

Sabah vakti, köyün ve köylünün manzarası şöyle veriliyor: 

"Emeti ninenin yetimi, davan önüne katmış her adımda, bir ihtiyar adam 

gibi öksüre öksüre karşı sırtlan tırmanıyordu. Kara mandalar, bir filden daha 

buruşuk, daha uyuz, iri, çapaklı gözlerini devirerek, etrafta yiyecek bir şey 

aramaktadır. Köyün mezbelesinde, köpek enikleriyle insan yavrulan birbirine 

kanşmış, oynaşıyorlar. Kâh küçük çocuklardan biri, süprüntülerin arasından 

kemirerek bir şey bulup çıkarır. Köpek, üzerine hücum eder. Kâh köpeğin 

ön ayaklan arasındaki bir lokmaya çocuk saldınr. Bazan da iki taraf arasmda 

paylaşdamıyan bir karpuz veya kavun kabuğunu, bir mandanın sömürdüğü 

görülür 62 ". 

Gene ana kahramanın gözüyle çizilen bir köy ve köylü tablosu: "Gerçekten, 

bir eski Hitit harabesine benzeyen bu köyde, insanların, toprak altından 

henüz çıkarılmış kırık dökük heykellerden farkı ne? 63 ". 

Köylü-aydın çatışmasını gösteren ilgi çekici bir parça: 

"Buraya geldiğimin, bilmem kaçmcı haftası idi. Mehmet Ali'ye sordum: 

—"Kadınlarınız niçin yalnız benden kaçıyorlar?" 

—"Yabansın da ondan, beyim." 

Bu "yaban" lâfı, beni, önce çok kızdırdı. Fakat, sonra anladım ki, Anadolulular, 

Anadolu köylüleri tıpkı kadim Yunaı lıların kene'ilerinden başkasına 

"barbar" lâkabını vermesi gibi her yabancıya yaban diyorlar 64 ". 

On dört yaşındaki bir köylü çocuğunun ilgi çekici aıılatdışı: 

"Bu mahlûk, çocukluk nedir bilmedi. Başka diyarlardaki çocukların 

gülüp oynamaktan başka bir şey yapmadıklan mutlu çağda, bu, yirmi yaşında 

61 Yaban, «.22. 



64 Yaban,s.31.


bir delikanlının güç dayanacağı bütün ağır işleri görüyordu. Yük taşıyordu. 

Çapa çapabyordu. Öbür taraftan sıtma, küçük böğrünü zehirli tırnaklarıyle 

oynuyordu. Acaba, doğduğu gündenberi, bir defa olsun, hiç bir şeye güldü 

mü? 65 ". 

Dış çevre-ruh ilişkisi ve köylülerin psikolojisi şöyle belirtiliyor: "Hele, 

bu donmuş âlem içinde, sevinçli bir adam görmek kadar anormal bir şey olur 

mu? Bu toprak duvarlar, örüldükleri günden beri mutlaka hiçbir kahkahanın 

aksi ile çınlamamıştır 66 ". 

I 

Şeyh Yusuf'un tasviri ve dış görünüş-iç dünya ilişkisi: 

"Muhtarın evinde, Şeyh Yusuf'un oturduğu oda tıkabasa insanla dolu. 

O, köşede, bir hasır üstünde bağdaş kurmuş oturuyor. Sırtında eskiden yeşil 

olduğu sanılır bir cübbe var. Üstü başı, saçı sakak o kadar kirli ki, yanma 

yaklaşmağa hacet yok; kapıdan itibaren bir teke gibi kokuyor 67 ". 

Gene Şeyh'in çok kısa bir tablosu: "Benim için, bu bunak ve kurnaz Türk 

şeyhinin, İstanbul'daki İngiliz zabitinden farkı nedir? Her ikisinin ruhu ile 

benim ruhum arasındaki uçurum, aynı derecede derin ve karanlıktır 68 ". 

Ahlâksız bir kadın olan Cennet de şöyle anlatılıyor: 

"..Kulaklarında küpeleri vardır. Boynunda küçük Mahmudiye altınları 

dizi dizi parbyordur. Göğsünün birkaç düğmesini, mahsus, açık bırakmıştır. 

Ağzı, çeşme başmdaki kadınlara bir şeyler anlatırken, gözleri gelip geçen erkekleri 

süzmektedir. 

İncil'de bahsi geçen Samireli kadın, bundan başka bir şey mi idi? 69 ". 

İç Anadolu bozkırının kavurucu yaz sıcağının anlatıbşı: 

"Bazı günler, bu gezinti bir çöl yolculuğu kadar zahmetli oluyor. Toprak, 

ayaklarımın altında, bir volkanın indifaları gibi sert ve sıcak. Güneş denilen 

ağır ve büyük ateş küresini, omuzlarım üzerinde, tek başıma, ben taşıyormuşum 

gibi gökyüzünün bütün yaz ağırhğmı sırtıma abanmış hissediyorum 70 ". 

Bozkır tarlasının ekinleri: 






70 Yaban,s.53.


"Ekinler sararmağa başladı. Zavallı ekinler... En yükseği iki yaşında bir 

çocuk boyunu geçmiyor. Orta Anadolu'nun topraklarındaki ıstırap sanki 

bunlarda en beliğ ifadesini bulmuş gibidir. Akşam üstleri bütün başaklar 

yetim boyunlarını büküyorlar ve hazin köklerine bakıyorlar 71 ". 

Anadolu insanının cephelere cephane taşımasına ait bir tablo: 

"Geçen gün bir cephanenin cepheye nasıl taşındığını gördüm. Uzun bir 

kağnı kafilesi... Ah, ne hazindi, bu kağnı kafilesi... Gıcır, gıcır... ve sıska mandaların 

kalça kemikleri o kadar sivrilmişti ki, yer yer derilerini delmiştir. Bu 

deliklerin üstünde sineklerin yüzlercesi kalkıp yüzlercesi konmaktadır. Kafileyi 

sevkeden insanlar ise sineklerin azmanı gibidir. Ne şekilleri insan şekline, 

ne yürüyüşleri insan yürüyüşüne, ne sesleri insan sesine benzer. Bu iki direk, 

iki tekerlekten ibaret arabalar sanki onların uzuvlarına bitişiktir. Bunların 

içinde yatarlar. Döşekleri, yorganları, yiyecek ve içecekleri bunların içindedir. 

Kaplumbağanın kabuğu belki kaplumbağadan ayrılabilir. Fakat bu arabaları 

o adamlardan ayırmanın imkânı yoktur 72 ". 

Çoğu kez insan üzgünse, tabiat da onun üzüntü ve sıkıntdarına ortak 

oluyor gibi hisseder. Şu parçada, geceleyin Anadolu yaylası-roman kahramanı 

kompozisyonunu buluyoruz: 

"Geceler, ıssız, çıplak Anadolu yaylasını daha ziyade garipleştirir. Bu 

ıssız topraklar, gökyüzünün altın mozayikli, muhteşem kubbesi altında ezilir, 

erir, yok olur. O kadar yok olur ki, bunun içinde, siz, kendinizi, çoktan âdeme 

inmiş bir gölge farzedersiniz. Hayat denilen şey, gür, kalabalık, pırıl pırd 

yukarıdadır. Sanki, arzm üstündeki medenî şehirlerden biri tersine dönüp 

tepeden size bakıyor. Başım dönmese, sabaha kadar sırtüstü yatıp bu engin 

şehrayini seyredeceğim 73 ". 

Millî Mücadeleye katılan Anadolu köylüsünün çabası ile ilgili bir tablo: 

"Bu kirli, pırtıl yorgana sardı şey ne ? Bir top arabası... Tâ orada, o hendeğin 

içinde birikmiş insanlar ne yapıyorlar ? Bunlar, bir manda leşini yüzmekle 

meşguldür. Ne için? Derisinden askere, çarık olur 74 ". 

Yurdunu ve yurttaşlarını gerçekten seven aydm bir kimse, geri kalmış ve 

yoksul halk yığınlarını gördükçe içinde bir acı, elem ve kaygu hisseder. Bir 


72 Yaban,s.69 


74 Yaban,s.88.

162 

CAHIT KAVCAR 

noktada isyan duygulan kabarır. İşte aşağıdaki parçada, çizilen bir acıkh ve 

gerilik tablosu karşısında feveran eden Ahmet Celâl'i, onun duygu ve fikirlerini 

görüyoruz: 

"Bunun sebebi, Türk münevveri, gene sensin! Bu viran ülke ve bu yoksul 

insan kütlesi için ne yaptın? Yıllarca onun kanını emdikten ve onu bir posa 

halinde katı toprak üstüne attıktan sonra, şimdi de gelip ondan tiksinmek 

hakkını kendinde buluyorsun. 

Anadolu halkının bir ruhu vardı, nüfuz edemedin. Bir kafası vardı; 

aydınlatmadın. Bir vücüdu vardı; besliyemedin. Üstünde yaşadığı bir toprak 

vardı! İşletemedin. Onu, behimiyetin, cehaletin ve yoksulluğun ve kıtlığın 

elinde bıraktın. O, katı toprakla kuru göğün arasında bir yabanî ot gibi bitti. 

Şimdi, elinde orak, buraya hasada gelmişsin. Ne ektin ki, ne biçeceksin ? Bu 

ısırganları, bu kuru dikenleri mi ? Tabiî ayaklanna batacak. İşte, her yanın şerha 

şerha kanıyor ve sen, acıdan yüzünü buruşturuyorsun. Öfkeden yumruklannı 

sıkıyorsun. Sana ıstırap veren bu şey, senin kendi eserindir, senin kendi 

eserindir 75 ". 

Daha ilerde de, tasvir-psikoloji ilişkisini ve söyleve hareket noktası olan 

acıklı bir tabloyu görüyoruz: 

"...Bunların hiçbiri ne yaptığını bilmiyor. 

Eğer, biliniyorlarsa kabahat kimin? Kabahat, benimdir. Kabahat, ey 

bu satırları heyecanla okuyacak arkadaş; senindir. Sen ve ben onları, asırlardan 

beri bu yalçın tabiatm göbeğinde, herkesten, her şeyden ve her türlü 

yaşamak zevkinden mahrum bir avuç kazazede halinde bırakmışız. Açlık, 

hastabk ve kimsesizlik bunların etrafını çevirmiştir. Ve cehalet denilen zifirî 

karanbk içinde, ruhları, her yanından örülü bir zindanda gibi mahpus kalmıştır. 

Bu zavallı insanlardan, sevgi, şefkat ve insanlık namına, artık ne bekliyebiliriz 

? Bu iklimin çoraklığı, ruhlannı kurutmuştur 76 ". 

Savaş, gerçekten bir felâkettir. İnsanlar ölür, tutsak edilir, evinden barkından, 

çoluk çocuğundan olur. Şu küçük parçada, savaş yüzünden yerini 

yurdunu terkeden insanlar anlatıkyor: 

"Öyle gelişigüzel yürüyorlar. Kiminin omuzunda bir yatak, kiminin 

koltuğu altında bir çıkın, kiminin sırtında bir kundak çocuğu, kimi bir küçük 

75 Yaban,s.100-101. 

76 Yaban,s.165.


kazanı başına bir miğfer gibi geçirmiş, yürüyorlar. Porsuk Çayının akışı gibi 

şuursuz, faydasız ve hazin bir gidiş... 77 ". 

Bu arada kurtuluş umuduyla evini ve yerini terkedip de yolda kalanlar 

da çok olur. Nitekim bu şekilde yolda yığılıp kalan yaşh bir kadını yazar 

şöyle anlatıyor: 

"Bir gün de, yolun kenarında, bir eski heybe gibi bırakılmış bir ihtiyar 

kadın buldum. Kupkuru, kapkara bir kocakarı... Üstü başı o kadar parça 

parça idi ki, ilk görüşte yere bir tarla korkuluğu yuvarlanmış sandım. Kadın 

kıvrılıp yatmıştı... 78 " 

Sevilen bir kimse, seveni tarafından şüphesiz ki çok şeylere benzetilir. 

Burada da Ahmet Celâl, büyük bir tutkuyla sevdiği Emine'yi Frigya heykeline 

benzetir: 

"Artık sahnenin bütün alâka veren kısmı benim için Emine'de toplandı. 

Ondan ötesini görmüyorum. Ve derin bir hayranlıkla, bu, henüz topraktan 

çıkardmışa benziyen Frigya heykelini seyrediyorum. Gözlerim, tepeden tırnağa 

kadar bütün vücudu yutmuş gibidir. Öyle ki, bir bakışta, hem yuvarlak 

omuzbaşlarını, hem elinin tatlı inhinasını, hem de belden aşağısını görebiliyorum 

79 ". 

Aşağıda, karısı Cennet tarafından terkedilen Anadolu insanı Süleyman'ın 

yürek burkucu, kısa ve keskin bir tablosu yer alıyor: "..karşıma, çoktanberi 

görmediğim Süleyman çıkageldi. Sanki, Anadolu köylüsünün, tasavvur 

ettiğim sefalette en tipik örneği imiş gibi önümde dikili durdu. Esvap diye 

taşıdğı paçavralar, vücudunu yarı yarıya örtebiliyordu. Kolları iki ince 

değnek ve bunların üstünde, göz oyuklarına kor sokulmuş bir iskelet kafası 80 "... 

"Kendi elimle baktığım Süleyman, artık öbür dünyaya mensup olanların 

heybetini taşıyor. Bu âlemin işlerine artık metelik vermiyor 81 ".. 

İç Anadolu bozkır yaylasını da yazar şöyle tasvir ediyor: 

"Bir kayanın üstüne çöküyorum. Önümde ıssız yaylâ, sayısız ve hareketsiz 

toprak dalgalarıyle donmuş bir boz denizi andırıyor. Tâ ufuklara kadar 

uzanan geniş saha içinde ne tek ağaç, ne bir tutam ot, be bir su pırıltısı, ne bir 

hayvan, ne bir bina görünüyor. 

77 Yaban,s.l 16. 

78 Yaban,s.117. 

79 Yaban,s,126.vd. 

80 Yaban,s.129. 

81 Yaban,s.135.

164 

CAHIT KAVCAR 

Sanki bu yerlerden hayat ebediyen çekilmiş gibidir. Sanki sönmüş kürenin 

üstünde tek başıma kalmışım... 82 " 

Verimsiz bozkır topraklarının bir iki kelime ile anlatıkverişi: "Türk 

köylüsünün bir avuç davarına güçlükle yiyecek veren bu topraklarda istilâ 

orduları neyi arıyor? Ve ne bulabilir? 83 ". 

Yakup Kadri'de insansız tabiat yok gibidir. Gerçekten 0, daha önceden de 

kısaca değindiğimiz gibi hiçbir zaman, tasvir için tasvir yapmaz. Şüphesiz 

ki insan, sevdiği bir tablo ve manzara karşısında çok rahatlar. Hele bir de 

yanmda sevdiği kimse olur da onun sıcak varbğmı ciğerlerine çekerse durum 

daha da değişik olur. Aşağıdaki parçada böyle bir tablo ve bu tablonun Ahmet 

Celâl'de yarattığı ruh hali ile karşılaşıyoruz: 

"Emine bir hemşire şefkatiyle, karanbk içinden, ellerini bana doğru 

uzattı. 

Gerçi ne yapacağını bilmiyordu. Gerçi, bu eller, benim vücudum üstünde 

beyhude yere dolaşıyordu. Gerçi onlarda, ne bir İstanbul hanımının ellerindeki 

beyazbk ve yumuşaklık vardı, ne de bir zambak gibi güzel kokulu idiler. Fakat 

kana bulanmış toprak içinden bana doğru uzanan bu katı, sert derili, beceriksiz 

eller ölümle dirim arasında bulunduğumuz şu anda bana, bütün acımı 

unutturmuş, bedenimi kasıp kavurmakta olan hummaya bir uhrevî tat ververmişti. 

Gözlerimi kapayıp serin bir rüyaya daldım 84 ". 

S inekli Bakkal 

Halide Edib'in bu ünlü romanı, esere adını veren Sinekli Bakkal sokağının 

ve semtiain ayrıntıb, realistçe yapılmış bir tasviri ile başlar. Bu tasvir, tiyatro 

perdesinin açılması ile birlikte dikkatimizi çeken dekoru andırmaktadır. 

Ayrıca bir semt ve sokak esere adını verdiğine göre, bu semt ve sokağın roman 

kişileri ile, onların hayatı ile çok yakından ilgili bulunduğunu derhal anbyor, 

dikkatle okuyoruz. Sinekli Bakkal, tipik bir taşra semti durumundadır. Eserin 

başlangıcı ve gözümüzün önüne gerilen tablo şöyledir: 

"Bu dar sokak bulunduğu semtin admı almıştır: 

Sinekli Bakkal. 

Evler hep ahşap ve iki katb. Köhne çatdar, karşıdan karşıya birbirinin 

üstüne abanır gibi uzanmış eski zaman saçakları. Ortada baştan başa uzanan 

82 Yaban,s.131. 

83 Yaban,s. 156. 

84 Yaban,s.180.


bir arabk kalmış olmasa, sokak üstü kemerli karanlık bir geçit olacak. Doğuda 

batıda, bu arabk, renkten renge giren bir ışık yolu olur. Fakat sokağm yanları 

her zaman serin ve loştur. 

Köşenin başında durup bakarsanız: her pencereden kırmızı toprak saksdar 

ve kararmış gaz sandıkları görürsünüz. Saksdarda al, beyaz, mor sardunya, 

küpe çiçeği, karanfil. Gaz sandıkları da öbek öbek yeşil fesleğen ile dolu. Tâ 

köşede bir mor salkım çardağı altında civarın en işlek çeşmesi vardır. Bütün 

bunlarm arkasında tiyatro dekorunu andıran beyaz, uzun, ince minare. 

Sürülü kafeslerin arkasında kocakarı başlan dizili. Arada dikişlerini 

bırakır, pencereden bağıra bağıra dedikodu yaparlar. Sokakta, ayağı takunyah, 

başı yazma örtülü, eli bakraçlı kadınlar çeşmeye gider gelirler. Saçları iki 

örgülü, kız çocukları kapı eşiklerinde sakız çiğner, çakşırı yırtık yalınayak, 

başı kabak oğlanlar kırık taşlar arasmdaki su birikintileri etrafında çömelmiş, 

kâğıttan gemi yüzdürürler. 

Burası dünyanın herhangi yerindeki bir fukara mahallesinden çok farkh 

değildir. Bir geçitten ziyade toplantı yeri: Mahalleli orada muhabbet eder, 

konuşur, kavga eder, eğlenir. Hayatın orada geçmiyecek bir safhası yok gibidir. 

İhtiyarlar, çeşme başmda doğruran kadın bile olduğunu gülerek rivayet 

ederler. 

Eğer bir yabancı durur, su dolduran kadınlarla ahbaplık ederse bir kınalı 

parmak ona mutlaka iki yer gösterir: Biri Mustâfendinin "İstanbul Bakkaliyesi", 

öteki, arka pencereleri çeşmenin üstüne açdan İmamın evi. Birincisi 

sokağın ortasındaki evlerden birinin altma kara bir kovuk gibi gömülen 

dükkân, öteki sokağın biricik üç katlı binası 85 "... 

Şüphe yok ki insanları psikolojik yönden en çok sarsan duyguların başında 

aynlık duygusu yer ahr. İnsana bazen, tabiat da bu ayrılık acısına katdıyor, 

ortak oluyor gibi gelir. Tabiatta bir durgunluk, donukluk, kasvet var gibi olur. 

İşte, içinde Sinekli Bakkal romanının ana kahramanlarından Tevfik'in de 

bulunduğu sürgünler grubunun İstanbul'dan vapurla ayrılmak üzere olduğu 

sabah vaktini ve rıhtım çevresini yazar şöyle tasvir ediyor: 

"Karanlık dağddı. Şehrin üstü inci beyazhğında bir dumana bürünmüş. 

Minareler, kuleler, uçlu uçsuz bütün şekiller rüyada görülen şeyler gibi uzak, 

silik... Suların kurşunî yüzü uykuda, İstanbul gümüş bir sabah rüyası görüyor. 

85 Halide Edip Adıvar, Sinekli Bakkal, İstanbul 1957, s.3.

İ66 CAHIT KAVCAR 

Galata rıhtımı... Üstünde siyah esvaplı adamlar, rıhtımın kenarında bir 

sürü sandal ve salapurya. Kürekçiler kürekleriyle oynuyor, sabırsızlanıyor, 

siyah esvaplı adamlar uzaktan gelen araba seslerini dinliyorlar. 

Birbiri ardınca bir sıra kapab araba geldi, durdu. Siyah esvaplı adamlar 

araba kapılarını açtdar, içlerinden kara çarşaflı, eli bohçalı, çocuklu çocuksuz 

kadınlar, birkaç ihtiyar erkek ve bir mevlevî dedesi çıkarddar. Arabalardan 

çıkanlar birbirlerine sokuldular, elleri dolu olanlar omuz omuza, boş olanlar 

el ele, birbirlerine yapışıp kuvvet almak isteyen, canlı bir ıstırap kümesi gibi 

sandallara, salapuryalara indiler. 

Rıhtımda ayak sesleri kesildi. Kayıklar kurşunî suların üstünde yayddı, 

açddı.. Selimiye önünde demirliyen "Şevketi Derya"ya doğru yol aldılar 

86 ". 

Yazar, korkunç yaz sıcaklarından bunalmakta olan Sinekli Bakkal semtini 

ve sıcağı da şu şekilde anlatıyor: 

"Haziran ayında şehrin üstünden büyük bir sıcak dalgası geçiyordu. 

Sokaklar hamam gibi. Rutubetli bir sıcak insanın kemiklerine nüfuz ediyor, 

parmaklarının ucuna kadar terletiyor. İnsan, hayvan, her canlı mahlûk nefes 

alabilmek için sığınacak gölge, serinlik arıyor. Köpekler saçakların altına 

serilmişler. Sergüzeşt arayan köpek yavruları gölgeden ayrılınca dilleri dışarıda, 

karınları körük gibi inip çıkıyor 87 ". 

K ı T m ı z ı ve Siyah 

Gerek Fransız edebiyatının gerekse dünya edebiyatının en ünlü romancdarından 

biri olan Stendhal'in Kırmızı ve Siyah adlı romanı, uzun ve çok 

ayrıntılı tasvirlerle yüklüdür. Eserin bence en büyük özelliklerinden biri, 

kişi yani karakter tasvir ve tahlilleriyle çevre tasvirleridir. Bu romanm ana 

kahramanlarından biri olan Bayan de Renal'in yazar tarafından yapdan 

tasviri şöyledir: 

"Uzun boylu, yapısı güzel, bu dağlarda söylendiğine bakılırsa memlekette 

en hoş saydan bir kadındı. Duruşunda belirgin bir duruluk, yürüyüşünde gençlik 

saçan bir hava vardı; bu duru, masumluk ve canhlık taşıyan güzellik, 

Paris'li bir adamın gözünde, tatlı şehvet düşüncelerine kapdmağa dek uzanabilirdi 

88 ". 



88 Stendhal, Kırmızı Ve Siyah, Çev. Vedat Gülşen Üretürk, İstanbul 1961, s. 20.


Eserin en önde gelen kahramanı Julien Sorel'i ise ilkin şu şekilde tanıyoruz: 

"Yanakları al al olmuş ve gözleri yere eğilmişti. On sekiz on dokuz yaşlarında, 

görünüşte çelimsiz, ama güzel yüzü çizgili, gaga burunlu bir delikanlıcıktı. 

Durgun anlarda, düşünce ve ateş saçan, o iri kara gözler, şu an, en 

korkunç kin alevi ile parlıyordu. Çok alttan çıkmış, koyu kumral saçlar, 

alnını basıklaştırıyor, artık, kızgınlık anlarında bu saçlar ona, bir zalimlik 

duruşu veriyordu. İnsan yüzünün sayısız örnekleri arasında, böylesine göze 

batan bir özellikle ayrdmış olanı hiç görülmez belki de. Fidan gibi güzel bir 

duruşu ve pek uçuk benizli oluşu babasına onun yaşamıyacağı, ya da ailesine 

bir yük olarak ömür süreceği düşüncesini vermişti. Evdeki milletin hor gördüğü 

çocuk, kardeşlerinden ve babasından tiksinirdi; genel alanda, pazar günü 

oyunlarında, dayak yerdi boyuna. 

Güzel yüzü genç kızlar arasında birkaç dost kazanmağa başlayalı bir yd 

bile olmamıştı henüz. Zayıf bir insan olduğu için, milletçe hor görülen 

Julien... 8 "'. 

Çocuklarına mürebbi olarak gelen genç Julien'in, Belediye reisinin hanımı 

Bn.de Renal'in gözüyle çizilen portresi: 

"Bn.de Renal, erkeklerin bakışlarından uzak olduğu zamanki o içten 

gelme tezcanlılık ve incelikle salonun bahçeye açılan penceresinden daha henüz 

dışarı çıkmıştı ki, giriş kapısının yanıbaşında sanki çocuk denecek yaşta, iyice 

uçuk benizli ve yeni ağlamış bir genç köylünün yüzünü gördü. Sırtında kar 

gibi bir mintan vardı, menekşe renkli havlu kumaştan yapılma tertemiz 

hırkasını da koluna almıştı. 

• 

Bu küçük köylünün teni o kadar ak, gözleri o kadar tatlı idi ki Bn.de 

Renal'in azıcık hayalsever aklına ilkin bunun belediye başkanma bir dilekte 

bulunmağa gelen, kılık kıyafet değiştirmiş bir genç kız olabileceği düşüncesi 

geldi. Giriş kapısı önünde duran, gerçekten elini çıngırağa kadar uzatmağa bile 

cesaret edemeyen bu zavallı insana acıdı. Bn.de Renal mürebbinin gelmesinin 

kendisine verdiği acı kederi bir an unutarak, yaklaştı. Julien, kapıya doğru 

dönmüş, kadının geldiğini görüyordu. Kulağının tâ dibinden tatlı bir ses: 

"A yavrum, ne arıyorsunuz burada ?" deyince titredi 90 ". 

Genç mürebbi Julien'in gözüyle çizilen bir Bn.de Renal tablosu: 

89 Aym eser, s. 24. 

90 Kırmızı Ve Siyah, s. 31.

168 

CAHIT KAVCAR 

"Julien o saat döndü, sonra da, Bn.de Renal'in öylesine tatlı bakışlarıyla 

aklı başından giderek, çekingenliğini unuttu azıcık. Hemen, güzelliğine içi 

giderek, her şeyi, hattâ ne yapmağa geldiğini bile unutup gitti... Julien, bu 

denli güzel giyinmiş bir insanın bu kadar göz abcı tenli bir kadının kendisiyle 

tatk bir sesle konuştuğunu ömründe görmemişti 91 ". 

"Bu kadar güzel bir kadının bu kadar tatlı ve hemen hemen yalvarır 

duruşu Julien'e lâtince bilir ününe verdiği önemi birden unutturdu. Bn.de 

Renal'in yüzü onunkinin tâ yanında idi, bir kadının yaz giysilerinden taşan 

kokuyu, bir köylü parçasına pek şaşılacak gibi gelen kokuyu duydu. Julien 

pancar gibi kızardı... 92 ". 

Bu tasvirlerden, tuhaf bir yetişme tarzı olan ve hep kardeşlerinden dayak yiyen 

Julien'in çekingenliği, şimdiye kadar insanlarla, hele kadınlarla doğru dürüst 

konuşma ve ilişkide bulunmadığı anlaşıhyor. Ve bu tasvirler bize, ana kahraman 

Julien'in iç dünyası, psikolojik yapısı hakkmda da bilgiler veriyor. Ayrıca 

kahramanların gözü ile yapılan yukariki tasvirler, ilerde aralarmda büyük bir 

yaklaşma ve kaynaşma olacağı şeklinde ihtimaller doğuruyor. Görülüyor ki 

dışla iç arasında, tasvirle iç dünya arasında çok büyük bir ilişki vardır. 

Bir gün Julien, o akşam için Bn.de Renal'in elini tutmağa kesin olarak 

karar verir. Ama çok heyecanbdır ve akşam yaklaştıkça daha da artar heyecanı. 

Şu parça, Onun o anki ruh halinin tabiat ve gece ile olan ilişkisini belirtir: 

"Batan, kesin anı da yaklaştıran güneş, Julien'in yüreğini garip garip 

çarptırdı. Sular karardı. Göğsünde büyük bir ağırbğı yok eden bir sevinçle, 

gördü ki gece alabildiğine karanbk olacaktı. Pek sıcak yelin sürükleyip 

getirdiği, iri iri bulutlu gök, bir fırtınayı sanki bildiriyor gibi idi 93 ". 

Aşağıda çizilen tabloda, manevî alanda yükselme tutkusu içinde bulunan 

Julien'in, kayaların tepesinde olmaya ve atmacaların uçup yükselmelerine 

karşı duyduğu özlemi ve dış dünya-iç dünya kompozisyonunu görüyoruz: 

"Julien bu büyük kayaların gölgesinde bir an durup soluk abyor, derken 

başbyordu gene tırmanmağa. Yeni açılmış ve ancak keçi çobanlarının 

işine yarayan bir keçi yolundan ilerleye ilerleye, kendini koca bir kaya üzerinde 

buldu ve bütün insanlardan ayrı düşmüş olduğuna güven duydu. Bu vücut 

duruşu kendisini gülümsetti, manevî alanda erişmeğe can attığı durumu yaşa- 

91 Kırmızı Ve Siyah, s. 32. 


93 Kırmızı Ve Siyah, s. 53.


tıyordu ona. Bu başı dumanlı dağların duru havası içine sessizlik ve sevinç verdi 

hattâ. Verrieres belediye başkanı, onun gözlerinde, gene yeryüzünün bütün 

varlıklı kişilerinin ve bütün küstahlarının temsilcisi idi... 94 ". 

"Julien, koca kayanın üzerinde, dimdik durmuş, ağustos güneşi ile kavrulan, 

şu göğe bakıyordu. Kayanın alt başındaki tarlada ağustos böcekleri ötüyor, 

böcekler susunca da her şey sessizleşiyordu çevresinde. Ayaklarının altında 

yirmi fersah memleket toprağı görüyordu. Başının üstündeki yüksek kayalardan 

havalanmış bir atmaca, zaman zaman, sessizce sonsuz çemberlerini 

çiziyor görülmüş oldu delikanlı tarafından. Julien'in gözü yırtıcı kuşu sezmeden 

izliyordu. Duru ve güçlü davranışları onu hayran bırakıyor, bu güce imreniyor, 

bu yalnızlığa içi gidiyordu. 

Napoleon'un ahnyazısı böyle yazdmıştı, acep onunki de mi böyle olacaktı 

günün birinde? 9 "*. 

Bu tasvir ve dış dünya-iç dünya kompozisyonu, okuyucunun ilgisini daha 

çok çekiyor ve okuyucu, kaprisli, hırslı bir tip olduğunu anlamaya başladığı 

Julien'in geleceğini, ilerde neler yapabileceğini daha çok merak ediyor. 

Madame Bovary 

Fransız ve dünya edebiyatının en ünlü romancılarından biri olan Gustave 

Flaubert'in gene dünyanın en meşhur romanları araşma giren, An dr e Gide'e 

göre Fransız edebiyatının en başarılı on romanından biri olan 96 Madame Bovary 

adlı eseri de oldukça canlı, hareketli, ayrıntılı ve aydınlatıcı tasvirlerle doludur. 

Adının Charles Bovary olduğunu sonradan öğrendiğimiz, ilkin Yeni 

adıyla bir etüd odasında tanıdığımız ve romanın en önde gelen kahramanlarından 

biri olan kişiyi yazar bize şöyle tanıtıyor (Kahraman, hayatının okul 

devresinde ele alınır, okulda dershanede tanıtılır): 

"Yeni, köşede, kapının ardında kalmıştı, ancak görülebiliyordu, on beş 

yaşlarında bir köy çocuğuydu, boyu hepimizin boyundan uzundu. Alnındaki 

saçlar, bir köy ilâhicisinin saçları gibi dümdüz kesilmişti, akıllı uslu, pek sıkılgan 

bir hali vardı. Omuzlan geniş değildi ya dört etekli, kara düğmeli, yeşil çu- 



96 Bkz. Andr£ Gide, Seçme Yazılar, Çev. Suut Kemal Yetkin, istanbul 1966, s. 113 vd. 

Andr6 Gide orada, "Bundan sonra hiçbir açıklamada bulunmadan Madame Bovary'yi alıyo- 

rum" der ve bu eseri en başarıh 10 romanın içine katar.

170 

CAHIT KAVCAR 

hadan elbisesi koltuk altlarını gene de rahatsız ediyor olmabydı, işlemeli 

kol ağızlarının arasından, çıplak durmaya ahşmış, kırmızı bilekleri görünüyordu. 

Askıların pek fazla çektiği sarımsı bir pantolondan, mavi çorapk bacakları 

çıkıyordu. İyi boyanmamış, çivili, sağlam kunduralar giymişti. 

Derse kalkıp anlatmaya başladık. Vaiz dinler gibi dikkatle, can kulağıyle 

dinledi, dinlerken ayak ayak üstüne atmaya, sıraya dirseğini dayamaya 

bile cesaret edemiyordu... 97 ". 

Derhal anlaşddığı gibi bu tasvir bize, eser kahramanının sosyal ve psikolojik 

durumu hakkında aydınlatıcı bilgiler vermekte, onun yoksul bir çevreye, 

bir köye mensup olduğunu, çok ürkek ve çekingen bir mizaca sahip bulunduğunu 

öğretmektedir. Bu durum da tasvirin önemi, gerekliliği, okuyucu psikolojisi 

üzerinde yarattığı olumlu etki ve katkı konusunda bize yeterli bir 

bilgi veriyor. 

Aşağıdaki parçada, çok ders çabşmaktan sıkıkp bunalan Charles'm, pansiyon 

odası penceresinden çevreyi seyredişini, onun gözüyle çizilen bir tabiat 

ve çevre tablosunu, sıkıntıdan kurtulmak isteyen bir insanm tabiat özlemini 

buluyoruz: 

"Güzel yaz akşamları, ıbk sokakların boş olduğu, hizmetçi kızların kapı 

eşiklerinde top oynadığı saatte, penceresini açıp dirseklerini dayıyordu. Bu 

Rouen mahallesine küçük, iğrenç bir Venedik hali veren ırmak, aşağıda, alt 

yanında, köprüler, parmaklıklar arasından sarı, mor ya da mavi akıyordu. 

Kıyıya çömelmiş ırgatlar, suda kollarını yıkıyorlardı. Çatı katlarının üzerinden 

çıkan sırıklarda pamuk çileleri kuruyordu. Karşıda, çatdarın üzerinde, kırmızı 

bir güneş batıyor, büyük, duru bir gökyüzü uzanıyordu. Kimbilir ne kadar 

güzeldi oralar! Kayın ağaçlarının altı ne serindi! Kırların kendisine kadar 

gelemeyen güzel kokularını içine çekmek için burun deliklerini ayırıyordu. 

Zayıfladı, boyu uzadı, yüzünde hüzünlü bir anlam belirdi, bu anlam oldukça 

ilginç bir hale soktu onu 98 ". 

Büyük ve titiz yazar Flaubert, bazı romanlarda az da olsa görülen tahlil-tasvir 

kompozisyonunu sık sık uygular ve bunun bol, en kusursuz örneklerini 

verir. Aşağıda, Charles'ı tahlil ederken onun duyguları ve gözüyle, ayrılmayı 

düşündüğü, çirkince dul karısının çok canb, başardı bir tasvirini görüyoruz: 

97 Gustave Flaubert, Madame Bovary, Çev. Tahsin Yücel, İstanbul 1967 (Varlık Yayını), 

s. 3. 

98 Madame Bovary, s. 10-11.


"...Hem sonra dul kadın zayıftı; uzun uzun dişleri vardı, her mevsimde 

ucu kürek kemiklerinin arasına inen, küçük, kara bir şal taşırdı; kuru bedeni 

çok kısa elbiseler içinde kınlanmış gibi sarılıydı, geniş ayakkabılarının boz 

çoraplar üzerinde birbirini kesen bağları, topukları görünürdü 99 ". 

Burada yapılan tasvir, ayrılma öncesi psikolojisini ne güzel veriyor değil 

mi? 

Şu parçada, Dr. Charles Bovary'nin muayene odasının çok canlı, ayrıntılı 

ve fazla uzun olmayan bir tasvirini buluyoruz: 

"Koridorun öbür yanındaki oda Charles'm muayene odasıydı, içinde bir 

masa, üç iskemle, bir koltuk vardı, aşağı yukarı altı ayak genişliğinde bir odaydı. 

Çam ağacından yapılmış bir kitaplığın alt katını, hemen hemen tek başlarına, 

Tıp Bilimleri Sözlüğü'nün cütleri süslüyordu, sayfaları kesilmemişti 

ama biribiri ardından gelen satışlarda kapakları pek yıpranmıştı. Muayene 

odasından hastaların öksürüşü, dertlerini anlatışları geldiği gibi, salça kokuları 

da muayene sırasında duvarlardan geçiyordu 100 ". 

Bir gün Emma ve kocası Charles, Restorasyon devrinde bakanlık da yapan 

bir markinin, Andervilles markisinin evine davet edilir. Orada ziyafet, 

daha başkaları, sosyete mensubu davetliler ve eğlence de vardır. 

Marki ve markizin yanında yemek odasma, kendisi için çok yeni ve bambaşka 

bir yere giren Emma sağa sola bakınır ve yazar bu arada, kahramanının 

gözüyle şu tasviri yapar: 

"Emma içeri girince sıcacık bir havayla çevrildiğini hissetti, çiçeklerin, 

iyi çamaşırların, etlerin, mantarların kokusunun karışımı olan bir sıcacık havayla. 

Kollu şamdanlardaki mumların alevleri gümüş çanlara doğru uzanıyordu; 

küçük küçük yüzeylere bölünmüş, donuk bir buğuyla kaplı kristaller, soluk 

ışık çizgileri yolluyorlardı birbirlerine; çiçek demetleri, masanın uzunluğunca 

bir çizgi halindeydi, geniş kenarlı tabaklarda, piskopos başkğı şekline sokulmuş 

peçeteler vardı, her peçetenin kıvrımı arasında da yumurta biçimi bir 

ufak ekmek duruyordu. İstakozların kırmızı ayaklan, tabakları aşıyordu; 

sepetlerde kocaman meyveleri yosunlar üzerine, üst üste dizmişlerdi; bıldırcınların 

tüyleri üzerindeydi, buğular çıkıyordu; ipek çorapb, kısa poturlu, 

ak kıravatlı, dantel göğüslüklü baş uşak yargıçlar gibi ciddiydi, kenarları 

tırtdh tabaklan davetlilerin omuzlan arasmdan geçiriyor, sizin için seçilen 

99 Madame Bovary, s. 20. 

100 Madame Bovary, s. 32.

172 

CAHIT KAVCAR 

parçayı kaşığıyla bir vuruşta hoplatıveriyordu. Bakır çubuklu, büyük porselen 

sobanın üzerinde, elbise kıvrımları çenesine kadar yükselen bir kadın heykeli 

kalabalık salona kımddamadan bakıyordu 101 ". 

Daha sonra Emma dans salonuna iner, oradaki kadmlara bakar: 

"Oturan kadınların sırasında, resimli yelpazeler sallanıyor, demetler 

yüzlerdeki gülüşü yarı yarıya saklıyor, ak eldivenleri tırnakların biçimini belli 

eden, bileğin etini sıkan, aralık ellerde, altın tapalı şişeler dönüyordu. Dantelâların 

süsleri, elmas broşlar, madalyonlu bilezikler, korsajlarda titreşiyor, 

göğüslerde ışıldıyor, çıplak kollar üzerinde hışırdıyorlardı. Alınların üzerine 

iyice yapışmış, enselerde bükülmüş saçların üzerinde, çelenk, salkım, ya da 

dallar halinde, sevda çiçekleri, yaseminler, nar çiçekleri, başaklar, peygamber 

çiçekleri vardı 102 ". 

Dans sırasında da Emma daha çok çevresi ile ilgilidir ve biraz da gıpta 

ile başkalarını seyreder: 

"Emma'nın üç adım ötesinde, mavi elbiseli bir kavalye, inci gerdanlıkk, 

solgun benizli bir kadınla, İtalya'dan konuşuyordu. Saint-Pierre'in sütunlarını, 

Trivoli'yi, Vezüv'ü, Castellamare'yi, Sassine'leri, Cenova'nın güllerini, a\ 

ışığında Colisee'nin görünüşünü övüyordu. Emma bir kulağıyla da anlamadığı 

kelimelerle dolu bir konuşma dinliyordu 103 ". 

Bazı manzaralar, insanı içinde bulunduğu yer ve zamandan abp geçmişe 

veya başka âlemlere götürür. İşte aşağıdaki parçada, bunun en mükemmel 

örneklerinden birini buluyoruz: 

"Balonun havası ağırdı; lâmbalar donuklaşıyordu. Bilârdo salonuna 

doğru akıyorlardı. Bir uşak bir iskemlenin üzerine çıktı, iki cam kırdı. Cam 

parçalarmın gürültüsü üzerine, Mme Bovary başını çevirdi, bahçeden içeriye 

bakan parmaklıklara dayanmış köylü yüzleri gördü. O zaman Bertaux 

hâtıraları geldi akkna. Çiftliği, çamurlu su birikintisini, köylü ceketiyle elma 

ağaçlarının altında duran babasını yeniden gördü, kendisini de gördü, eskisi 

gibi, parmağıyla süt çanaklarının kaymağını abyordu. Ama şu dakikanm 

yabancı şimşekleri, o zamana kadar öylesine açık olan geçmiş hayatını siliyordu, 

nerdeyse o hayatı yaşadığından şüphe edecekti. Emma buradaydı; 

sonra balonun çevresinde, yalnız gölge vardı, geriye kalan her şeyin üzerine 





yayılmıştı. Sol elinde tuttuğu kor kırmızısı bir deniz kabuğunun içinde mareskenli 

dondurma yiyordu o sırada, kaşığı dişlerinin arasında, gözlerini yarı yarıya 

yumuyordu 104 ". 

Şüphesiz ki bir insandan, bilmediği bir şeyi yapması istenirse ve o insan 

buna biraz da zorlanırsa ruhî bir daralma, rahatsızlık, huzursuzluk duyar. 

İşte vals bilmeyen Emma'nın biraz da zorla kalktığı dans sırasında gözleri 

döner, yazar da böylece dış tasvirle birlikte onun ruh halini verir: 

"Ağır ağır başladdar, sonra hızlanddar. Dönüyorlardı; her şey dönüyordu 

çevrelerinde, lâmbalar, mobilyalar, tavan kaplamaları, döşeme, bir mihver 

üzerinde kurs gibi dönüyordu 105 ". 

Hayalci olan ve evlilikten umduğu mutluluğu bir türlü bulamayan Emma 

hastalık nöbetleri geçirmeye başlar. Kocası onu, iyileşir umuduyla başka bir 

yere götürmeye karar verir. Yol hazırlığına koyulan Emma'ya, evliliğin en tatlı 

ve unutulmaz andan bile saçma gelir. Her şey batar, dokunur ona. Şu parçada, 

o sahnenin canlı bir tablo halinde anlatılışı yer ahyor: 

"Emma yolculuğa hazırlanıyor, bir çekmeceyi düzeltiyordu bir gün, parmaklarına 

bir şey battı. Evlilik demetinin teliydi bu. Portakal tomurcuklan 

tozdan sapsanydı, gümüş kenarlı, saten kurdelânın uçları tiftikleniyordu. Ateşe 

attı bunu. Kuru samanlardan daha çabuk tutuştu. Sonra küller üzerinde, 

yavaş yavaş eriyen bir çalıyı andırdı. Emma yanışını seyretti. Küçük, kâğıt 

yemişler patlıyordu, san tel bükülüyor, şerit eriyordu; kâğıttan çiçek yaprakları 

sertleşmişlerdi, kara kelebekler gibi sallandılar, ocakta havalanıverdiler 

en sonunda 106 ". 

Bovary'lerin hazırlığı, Yonville l'Abbaye adh kasabaya gitmek içindir. 

Yazar, bu kasabaya gidişi ve kasabayı çok uzun, çok ayrıntılı bir şekilde tasvir 

eder, anlatır. İşte aşağıdaki parçada, bu kasabaya gidiş hakkında yapdan çok 

renkli, canh ve çok ayrıntılı bir tabiat tasviri buluyoruz: 

"Boissiere'de büyük yoldan ayrılırsanız, Leux bayırının üzerine kadar 

düz olarak devam edersiniz, oradan vadi görünür. Ortasmdan geçen dere, 

görünüşü farklı iki ayrı bölge gibi yapar vadiyi: solda her şey ot, sağda her şey 

ekin halindedir. Çayır, bir basık tepeler kabartması altında uzanır, arkadan 

Bray toprağının otlaklarına bağlanır, doğu tarafında ova usul usul yükselerek, 

genişleyerek ilerler, sanşın buğday tarlaları göz alabildiğine parça parça yaydırlar. 

Otların kıyısından akan su, çayırların ve tekerlek izlerinin rengini 




174 

CAHIT KAVCAR 

ayırır, böylece kır, kadife yakası gümüş şeritle çevrili bir büyük, açılmış mantoya 

benzer. 

Ufkun sonuna vardınız mı, Saint-Jean bayırının yukarıdan aşağı, eşit 

olmayan, uzun, kırmızı serpintileriyle çizgi çizgi olmuş, dik yamaçları ile Argeuil 

ormanmın meşeleri vardır önünüzde; bu serpintiler yağmur izleridir, dağm 

boz rengi üzerinde, ince ağlar halinde beliren bu tuğla renkleri de çevrelerde 

akan birçok maden suyu kaynaklarından ileri gelir... 107 ". 

Yazar bu kasabayı her şeyiyle, bütün aynntdarıyla anlatır, uzun uzun 

tasvir eder. Bütün bunlar, hayalci ve hayatta aradığını bir türlü bulamayan 

Emma'nın nasd bir çevrede, hangi şartlar altında yaşayacağını göstermek, 

onun ölesiye yalnızlık ve bunabmlannı daha iyi açıklamak içindir. 

Kasabanın uzun ve çok aynntıb tasvirinin sonunu da yazar şöyle bağlıyor: 

"Bundan sonra, Yonville'de görülecek bir şey yoktur artık. Sokak (tek 

sokak) yolun dönemecinde duruverir, bir silâh atımı uzunluğu vardır, bir iki 

dükkânla çevrilidir. Sokağı sağda bırakıp da Saint-Jean yamacmm alt yanından 

giderseniz, çok geçmeden mezarbğa varırsınız 108 ". 

Bu tasvir parçası da, son derece hayalci ve romantik bir tip olan Emma'nın 

sosyal çevresini belirlemesi, psikolojisi ve ilerdeki davranışları hakkında 

esasb ip uçları vermesi bakımından çok ilgi çekicidir. 

Şimdiye kadar yaptığımız bütün açıklamalardan, verdiğimiz bilgilerden 

ve ele aldığımız örneklerden de açıkça anlaşdacağı gibi tasvir, romanın temel 

unsurlarından biridir. Tasvirsiz bir roman hiç düşünülemez. Yalnız dozunun 

iyi ayarlanması gerekir. Okuyucu romanın havasına, kahramanlann duygu, 

hayâl âlemlerine, kısacası iç dünyasına, tasvirler sayesinde daha iyi girer, 

tipleri daha iyi anlar, romana daha çok bağlanır, eserle iyice kaynaşır. Aynca 

tasvir yoluyla, okuyucu ve yazar arasmda da bir yakınlaşma, psikolojik bir 

bağlılık kurulur. Yazarın psikolojisi, sosyal çevresi, yaşadığı devirdeki türlü 

fikir ve sanat olaylan çok daha iyi anlaşıbr. Romanın havasına giren okuyucu, 

içinde bulunduğu türlü sıkıntı, üzüntü ve bunabmlardan sıynlarak, eserin 

kahramanı ile birlikte tasvir edilen yerlere, bambaşka dünyalara gider. Artık 

eserin içindedir o da. Yeri gelir üzülür, yeri gelir sevinir. Ama ne olursa olsun 

büyük bir rahatbk, psikolojik bir ferahlık, boşalma duyar ve gevşer. Kendinde 

bir arınma, başkalaşma olur ve yeni bir güç, canlıhk kazanır. Kısacası tasvir; 

yazar-eser-okuyucu üçgeninin temel bir öğesidir ve bu üçgenin köşelerini birbirine 

sıkıca bağlar, biribiri ile kaynaştınr. 



TÜRK YAZI DÎLÎNDE DİL DEVRİMİNİN BAŞLANGI- 

CINDAN 1965 YILI SONUNA KADAR ÖZLEŞME 

ÜZERİNE SAYIMA DAYANAN BİR ARAŞTIRMA 

KÂMILE IMER 

Anadolu Türkçesinde özellikle Dil Devriminden bu yana görülen ve son 

yıllarda büsbütün genelleşen özleşme eğilimi ve bunun için harcanan çabalar 

herkesçe biliniyor.Genç yazarların yazdıkları ile, daha eskiye gitmesek bile, 

10-15 yd önce yazdanlar arasında dil bakımından büyük bir ayrım bulunduğu 

ortadadır. Biz çalışmalarımızda bu ayrımı, sözcük sayımı yoluyle ve matematik 

bir kesinlikle belirtmeye, Dil Devriminden bu yana meydana gelen değişikliği, 

söz hazinemiz üzerinde bir istatistik araştırması yaparak ortaya koymaya 

çalıştık. 

Çalışmamızın ilk bölümünde gazete dilini, ikinci bölümünde dergi dilini, 

üçüncü bölümünde de roman-hikâye dilini ele almış bulunuyoruz. Ancak 

gazete (haber) dili, hem konuşma hem de yazı diline yalan olduğu için, buna 

daha çok önem verilmiştir. Ayrıca, genel olarak gazete dilinin, özellikle haber 

dilinin özleştirme bakımından her hangi bir zorlamadan uzak olduğu, roman 

ve hikâye gibi bir yazarın dil konusundaki tutumunu yansıtmadığı da göz 

önünde tutulmuştur. İkinci bölümde birkaç dergi koleksiyonu incelenmiş, 

roman-hikâye diline ise pek az değinilmiştir. 

Konunun önemli olduğu açıktır. Ama şimdiye kadar Ömer Asım Aksoy'un 

birkaç çalışması dışmda, doğrudan doğruya bu konuya değinen hemen hiçbir 

çalışma yoktur. Biz de gücümüzün yettiğince bu konuda bazı sonuçlar elde 

etmeğe çalıştık. 

Türk yazı dilindeki yabancı sözcükler, çoğu dillerdekinden fazladır. Ayrıca, 

bizim dilimize birçok yabancı kurallar da girmiş, Türkçe bağımsızlığını 

yitirecek duruma düşmüştür. Ancak bu baskı yazı dilinde kalmış, halk diline 

büyük etki yapmamıştır. Bir yandan yazı dilindeki bu baskıyı kaldırmak, 

bir yandan da halk dilini işleyip kültür dili durumuna getirmek gibi bir ödevle 

karşı karşıya bulunuyoruz. Özleştirme, böyle bir gereksinmeden doğmuştur. 

Bu gereksinme yüzyıllardan beri duyulmuş, Türkçemiz bağımsızlığını kazanma 

yolunu tutmuş bulunmaktadır. Atatürk'ün konuyu ele alması ve Türk Dil

176 

KÂMILE IMER 

Kurumunu kurmasıyladır ki bu akım daha sistemli, daha programk bir biçim 

almış, daha hızlanmıştır. Yalnız burada dilin kendi kendini yenilemesini de 

unutmamak gerekir. 

Şimdi yabancı sözcüklerin ölçüsünü, dolayısiyle dilde gerçekten özleşmenin 

oluşup oluşmadığım rakamların ışığı altında inceleyeceğiz. Konuya 

geçmeden önce, taramalar yapılırken tuttuğumuz yolu açıklayakm: 

1. İki yüz sözcüklü metinler üzerinde çalışdmıştır. 

2. Sayım yapılacak metinler, makaleler rasgele seçilmiş, herhangi bir amaç 

güdülmemiştir. 

3. Yabancı sözcükler, Türk Dil Kurumunun çıkardığı Türkçe Sözlük'e 

göre saptanmıştır. 

4. Özel adlar, kısaltmalar (TPAO, TMGT gibi), saydar sayıma katılmamıştır. 

5. Sayım sırasında yabancı sözcüklerin bize geçtiği kaynak değil, asıl 

kaynağı işaret edilmiştir. Örnek: Felsefe: Ar.

TÜRK YAZı DILINDE DIL DEVRIMI 177 

şıklığı tabiî görmek gerekir. Bugün de bu alanda eski geleneği sürdürmek 

isteyenler var. Ama yeni kuşak durmadan ilerlemektedir. 

Gazete (haber) dilinden çıkardığımız sonuçlan, önce liste halinde vermeyi 

uygun görüyoruz: 

CUMHURİYET GAZETESİ 

Türkçe Arapça Farsça Başka yab. 

Yıllar 

Ar-T. Far-T. 

% 

o/ 

0/ 

/o dil. °/o Osm. % 

/o 

1930 36.6 53.6 2 4 4 

1931 39.3 47.6 2 4 7 

1932 40 46 4 5 5 

1933 40.6 46 1 5.6 5.3 

1934 37.6 49 2 3 8 

1935 63 22 3 8 4 

1936 45 42 3 6 5 

1937 42 46 3 4.3 4.7 

1938 38.6 49 1.7 6.6 4 

1939 45.6 37.8 5.3 4 7.3 

1940 37.3 53 2 - 7.3 

1941 45 43 3 3 6 

1942 45.6 42 1.3 5 6 

1943 53.3 38.3 2 2 4.6 

1944 48.6 38.3 2 5.6 5.3 

1945 55 32 3.3 4.6 5 

1946 54.5 29.5 1 12 3 

1947 53.5 31.5 3.5 6.5 5 

1948 52.3 33 1.3 10 3 

1949 50.8 31 0.8 10.3 7.3 

1950 59 26 4 4 6 

1951 56 35 3 2 4 

1952 51.8 36 3.2 6 4 

1953 53.3 27.3 2.3 10 3.8 

1954 54.8 33.8 1.8 5 5 

1955 49.3 39 1.3 4 6.3 

1956 52.8 34.3 1.8 9 2.3 

1957 44.5 43.5 1 6 5 

1958 53.5 33.5 0.5 8.5 4 

1959 51.8 34.8 3.3 6.3 4 

1960 57 27 2 10 4 

1961 53 34.8 0.8 4.3 7.3 

1962 60 25.8 3 9 4 

1963 66 21 2 7 4 

1964 60.8 27.3 - 7 4.8 

'1965 57 26.8 1 9 6.8

178 

KÂMILE IMER 

ULUS GAZETESİ 

Yıllar Türkçe Arapça Farsça Başka yab. Ar-T.Far-T. 

V 

/o /o % dil. % Osm. % 

1931 31 54.8 2 7 5.3 

1932 27.3 59.3 4.3 7 4.3 

1936 51 35 3.8 5 6 

1941 53 36.3 1.6 4.6 4.3 

1946 61 31.3 2 2 4 

1951 48.6 38.6 1.3 5.8 5.8 

1956 51.6 37.8 1 7.3 3.3 

1961 59.8 27 0.8 5.3 7.3 

1965 53.3 30.3 1 10.8 4 

AKŞAM GAZETESİ 

Yıllar 

1933 

Türkçe 


Şimdi gazete (haber) dilimizin 30-35 yddan beri geçirdiği değişiklikler 

üzerinde duralım: Bunu, daha orta bir yol tutan Cumhuriyet gazetesi dilinde 

açık açık görebiliyoruz. Örnek: 1930 ydında % 53 civarında olan Arapça 

sözcükler, 1931'de % 47'ye düşüyor. Oysa o zaman da Türk Dili Tetkik Cemiyeti 

henüz kurulmamıştı. Dil Devriminden sonra bunlar daha da azalıyor. 

1932'de Cumhuriyet gazetesinde % 40 Türkçe, % 46 Arapça, % 1 Farsça, 

% 5,6 Başka yabancı dillerden, % 5,3 Ar-T. Far-T. Osm. sözcük vardır. 

Atatürk'ün önderliği ile 1933'te başlayan yabancı sözcüklere karşılık bulma 

işi büyük bir hızla ilerlemiştir. Bu çaba da 1935 yılma kadar sürer (Levend, 

Agâh Sırrı, Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri, TDK yayını, Ankara, 

1960, s: 416, 426). Bundan sonra biraz yavaşlar. 111. Türk Dil Kurultayından 

sonra, Güneş-Dil Teorisinin çizdiği yolda dilin kaynağı ve Türk dilinin tarihten 

önceki durumu üzerinde çalışmalara devam edilmiş, yabancı sözcüklere Türkçe 

karşılık bulma işi durmuştu. 1936 yılında%45'e kadar çıkan Türkçe sözcüklerin 

oranı bundan sonra yine azalmıştır. 1941'den sonra oranlarda yine göze batan 

bir değişme oluyor. Türkçe sözcüklerin sayısı artmaya, Arapçalannki düşmeye 

başlıyor. 1941'deki Cumhuriyet gazetesinde bu açıkça görülüyor: % 45 Türkçe, 

% 43 Arapça,% 3 Farsça,% 3 Başka yabancı dillerden,% 6 Ar-T. Far-T. Osm. 

sözcük vardır. 1950 yılında da yabancı sözcükler oldukça azahyor: % 26 

Arapça, % 4 Farsça, % 4 Başka yabancı dillerden, % 6 Ar-T. Far-T. Osm. 

1950-1960 yılları arasında Dil Devriminde bir duraklama, hatta gerileme 

görülüyor. Bu devrede devrimin gelişen hızı, yaygınlığı kösteklenmek istenmiştir. 

İlkokul çocuklarına "Genel Kurmay Başkanhğı"nı öğretmek dururken 

"Erkânı Harbiyeyi Umumiye Riyaseti" dedirtilmiştir. "Sayıştay" yerini 

"Divanı Muhasebat" a, "Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı" da yerini "Sıhhat 

ve İçtimai Muavenet Vekâleti" ne bırakmıştır. Daha bunlara benzer nice 

adlar, sözcükler kovulmuş, yerlerine yetişen kuşakların öğrenme güçlüklerine 

bakılmaksızın Osmanlıcaları konulmuştur. Böylelikle yabancı sözcüklerin 

sayısı artmıştır (Dil Devriminin 30 Ydı, TDK Tanıtma Yayınları, Dil Konuları 

Dizisi: 2, Ankara, 1962, s: 64). 1951 ydında Cumhuriyet gazetesi haber 

dilinde % 56 Türkçe, % 35 Arapça, % 3 Farsça, % 2 Başka yabancı dillerden, 

% 6 Ar-T. Far-T. Osm. sözcük vardır. 1960 yılına kadar Arapça sözcüklerin 

sayısı artmış, eksilmemiştir. Ölmüş olanlar da diriltilmeye çalışılmıştır. 

1960'tan sonra Türkçe yeniden devlet desteğine kavuşmuştur. 24.XI.1960 

günü Türk Dil Kurumu, Başbakanlığa başvurarak, dilimizi her gün biraz daha 

baskı altına almakta olan yabancı sözcüklerin salgınından kurtarmak için hükümetçe 

gerekli tedbirin alınması, dilimize sokulmak istenen yabancı sözcükle-

180 

KÂMILE IMER 

:rin Türkçe karşıbklarının kullanılmasını istemiştir. Türk Dil Kurumunun bu 

dileği uygun bulunmuş, bir genelge ile bütün bakanhklara Türkçeye özen 

göstermeleri, Türkçe karşılıkları bulunan yabancı sözcüklerin kullandmaması 

bildirilmiştir. Yazı dilimizde bundan sonra sezilir bir arılaşma olur. 1960 yıbnda, 

devrimden hemen sonraki aylarda Cumhuriyet gazetesinde yaptığımız 

sayımda % 57 Türkçe, % 27 Arapça, % 2 Farsça, % 10 Başka yabancı dillerden, 

% 4 Ar-T. Far-T. Osm. sözcük kullandmıştır. 1957'de % 43,5'e yükselmiş 

olan Arapça sözcükler, üç yıl sonra, 1960'ta % 27'ye düşüyor. Bu, 

dilimiz için bir zaferdir. 

Yalnız 1965 yıbna ait Ulus ve Cumhuriyet gazetelerinde yabancı sözcüklerin 

biraz arttığı görülmektedir. Bunun nedenini açıklayamıyoruz. 

Şurası gerçektir ki, haber dilimizde Dil Devriminden bu yana büyük bir 

özleşme vardır. Bunu istatistiklerle de göstermeye çalıştık. 1930-31 yıllarında 

Türkçe sözcükler % 35-40 iken, 1959-60 yıllarında % 50-57'ye yükselmiştir. 

Vereceğimiz örneklerde de bu açıkça görülüyor. 

5.10.1930 tarihli ve 2304 sayık Cumhuriyet gazetesinden örnek verelim: 

"Nihayet uzun hazırbklardan sonra şehrimizde de intihap günü hulûl 

etti. Bugün sabahtan itibaren, ilân edilecek yerlerdeki sandıkların başlarına 

gidecek müntehipler, reylerini istimale başhyacaklardır. Dört sene müddetle 

intihap edilecek belediye azası için kanunda muayyen şeraiti haiz olanlar rey 

hakkına maliktirler. 18 yaşına gelmeyenler Hukuku Medeniyeden sakıt olanlar, 

asker, jandarma, polis, zabit, ve askerî memurlar intihabata iştirak edemiyeceklerdir..." 

Bugün bunlardan intihap, müntehip, hulûl, rey, istimal, aza, şerait, sakıt 

gibi sözcükler ve Hukuku Medeniye gibi tamlamalar yerlerini yeni ve Türkçe 

olanlara bırakmışlardır. 

21.5.1961 (No: 13550) tarihli Ulus gazetesinden örnek: 

"Temsilciler Meclisi Anayasa'da bazı değişiklikler kabul etti. Temsilciler 

Meclisi, dünkü oturumlarında Millî Birlik Komitesinde bazı değişikliklere 

uğrayan Anayasa'nın 45. maddesini görüşmeye başladı. Saat 19.30 a kadar 

yaptığı üç oturumda 25 maddeyi sonuçlandırarak 17 sini kabul, 8 ini red 

etti. Değişik şekilleri ile ve komisyon raporuna uyularak benimsenmeyen 

maddeler arasında Cumhuriyetin niteliklerinin arasına millî yerine "milliyetçi" 

teriminin eklenmesi, millet vekili seçilmeye engel sebepler içindeki 5 

yıldan fazla hapis cezasının 3 yda indirilmesi..."


Bunlar da 1930 yıllarında yazdmış olsaydı, ne Anayasa, oturum, deği- 

şiklik, nitelik, ne de sonuçlandırmak, benimsemek, eklemek sözcüklerini göre- 

bilirdik. 

Öteki gazetelerden elde ettiğimiz sonuçlar Cumhuriyet ve Ulus gazete- 

lerinden farklı. Söz gelimi Akşam gazetesinin 1956 ile 1960 yıllarındaki istatis- 

tiklerinde hemen hiç bir değişiklik yok. Yine ayni gazetede 1951'de % 34 olan 

Arapça sözcükler, Dil Devriminin ilk anlarındaki gibi azalmış, 1956'da % 

31,6'ya düşmüştür. Bu, 1961 ydmda % 31 olarak sürmüş, 1965'te % 23,6 

ya düşmüştür. Bu da Dil Devriminden sonra doğal bir gelişim saydabilir. 

Milliyet gazetesinden de değişik sonuçlar elde ettik. Bu da Akşam gaze- 

tesinde olduğu gibi özleşmiştir. Türkçe sözcükler 1951'de %48,6 iken, 1956'da 

% 53,3, 1961'de % 59,6 ve 1965'te % 65,6'ya yükselmiştir. Arapça sözcükler 

de o oranda azalmıştır. 1951'de % 37, 1956'da % 30, 1961'de % 28,6 ve 1965'te 

% 20,6'dır. Öteki yabancı dillerden abnan sözcüklerin oranında da az çok de- 

ğişiklikler olmaktadır. Bunlar önceden gösterilmiştir. 

Hürriyet gazetesine gelince; bu da Cumhuriyet ve Ulus'un yolundadır. 

1948-1949 yıllarında Türkçe sözcükler % 53-56 iken, 1955-1956 yıllarında 

% 43-48'e düşmüş, 1960'tan sonra birdenbire artmıştır. 

Bu beş gazeteden elde ettiğimiz sonuçları da karşdaştırırsak, son 30-35 

yddaki gazete (haber) dilimizdeki yabancı sözcüklerin azalmasını gösterebi- 

liriz: 

Yıllar Türkçe 

0/ 

/o 

Arapça 

V /o 

Farsça 

% 

Başka yab. 

dil. % 

Ar-T.Far-T. 

Osm. % 

1931 35 51 2 6 6 

1933 44 45 2 4 5 

1936 48 39 3 5 5 

1941 48 40 3 4 5 

1946 57 28 3 7 5 

1951 51 35 3 6 5 

1956 51 35.5 2 7.5 4 

1961 56 30.5 3 6 4.5 

1965 60.5 26 1 8.5 4

182 KÂMILE IMER 

DERGİ DİLİ 

VARLIK DERGİSİ 

Yıllar Türkçe Arapça Farsça Başka yab. Ar-T.Far-T. 

/o 

0/ 

/o /o dil. % Osm. % 

1933 57.3 31.6 3.6 3.6 3.6 

1934 52.3 33.6 5.3 3 3.6 

1935 57.6 27.6 3 4.6 7 

1936 54.6 35 3.3 1 6 

1939 50.3 35.6 3 5 6.3 

1940 53.3 35 1 2.6 8 

1941 52.3 35.3 3.3 4.3 4.6 

1942 54 32.3 5.3 1.6 4.6 

1943 65 22.6 3.3 2.3 6.6 

1946 55 33 1.3 3 7.6 

1951 62.6 26 3.3 2.3 5.3 

1955 74 14.6 3.6 3.3 4.3 

1957 68 20 4.3 3.3 4.3 

1960 76 16 1 3.6 4 

1961 76.6 15.3 1.6 3.3 3 

1962 81.6 11.3 2 2 3 

1963 80.6 11.6 I 3.6 3 

1965 82.3 11.6 1.6 1 3.6 

RESİMLİ UYANIŞ (SERVETİFÜNUN) DERGİSİ 


0/ 

/o 

Arapça 

0/ 

/o 

Farsça 

% 

Başka yab. 

dil. % 

Ar-T.Far-T. 

Osm. % 

1929 51.6 36 6 1.3 5 

1930 53 33 3 4 7 

1932 57.6 27.3 3 4 8 

1934 54 34 3 4 5 

1936 48.6 37.6 2.3 5.6 • 6 

1938 59 27 3 4 7 

1940 54 32 4 5 5 

1941 63 23 5.3 4 3.6 

1942 61.7 24.3 4 4.3 5.7 

1943 59.6 24.3 4 5 7 

1944 51 36.6 2.3 4 6 

YEDlGÜN DERGİSİ 


0/ 

/o 

Arapça 

0/ 

/o 

Farsça 

% 

Başka yab. 

dil. % 

Ar-T.Far-T. 

Osm. % 

1936 58 30 2.8 2.3 7 

1938 49.3 37.8 3.8 4 5.3 

1940 58 27 3.8 6.8 5.8 

1941 54.8 31.8 2.3 3 8.3 

1942 64.3 26.3 3.8 2.3 3.3 

1944 55 32 4.8 1 7.3


YÜCEL DERGİSİ 


0/ /o 

Arapça 

0/ 

/o 

Farsça 

% 

Başka yab. 

dil. % 

Ar-T.Far-T. 

Osm. % 

1935 67 21.6 3.8 1.3 6.8 

1937 52.6 37.3 0.6 2 7 

1939 55 33 5 1.3 5.6 

1941 59 27.6 4.3 3.3 5.6 

1943 59 29.6 3.3 4.3 3.6 

1945 66.6 25 1 2.6 4.6 

1947 56.6 31.6 5.3 1.3 5 

1950 59.3 30 3.6 1.6 5.3 

1956 70.3 16.6 1.6 5 6.6 

TÜRK DÜŞÜNCESİ DERGİSİ 


/o 

Arapça 

o/ 

/o 

Farsça 

o/ 

Başka yab. 

dil- % 

Ar-T.Far-T. 

Osm. % 

1954 70 20.3 2 /o 

2 5.6 

1956 56.3 29.3 2.6 5 6.6 

1958 50.6 41 0.3 2.6 5.3 

1960 60 29 3.6 3.3 4 

Dergi dilindeki yabancı sözcüklerin sayımında gazete dilindeki gibi kesin 

sonuçlar elde edemediğimiz gibi, çekinmeden söz de söyleyemiyoruz. Ayni 

yıhn bir yazısında % 55 Türkçe sözcük kullanılırken, başka bir yazısında % 88 

Türkçe sözcük kullandabiliyor. Bu konuda belirli sonuçlar elde edemememiz 

nedenlerinin en önemlisi, kişisel deyiş sorunudur. Kişi var, özleşmeyi benimsemiştir, 

Türkçe sözcükler kullanır, kişi var, dımb bir yol tutar, kişi var, yabancı 

sözcüklerden bir türlü ayrdamaz. Bu sonuncular Ord. Prof. Kessler'in dediği 

gibi yabancı dillerden ne kadar fazla sözcük sokuştururlarsa, kendilerini o 

kadar kibar, aydın sayarlar (Kessler, G., Almanyada Dil Tasfiyesi, Türk 

Dili Belleten, seri: 111/12-13, 1948, s: 67). 

Biraz dikkatle incelenirse dergi dili için de bazı sonuçlar çıkarabiliyoruz: 

1935 yık koleksiyonlarında yabancı sözcüklerin - özellikle Arapça olanlarıngazete 

dilinde olduğu gibi çok azaldığı görülüyor. 1936'dan sonra birdenbire 

artıyor. Örneğin: Varlık dergisinde 1935'te % 27,6 oranında olan Arapça sözcükler, 

bundan hemen sonraki ydlarda % 35'e yükseliyor. Yine Yücel dergisinde 

1935'te % 67 oranında olan Türkçe sözcükler, 1937'de % 52,6'ya düşüyor. 

Öteki dergilerde de aşağı yukarı böyledir. Bu durum 1941'e kadar sürüyor. 

Bu da yine önceden belirttiğimiz gibi 1935 yılı sonunda yabancı sözcüklere 

karşılık bulma işinin yavaşlamasından ileri gelmiş olmahdır. 

Dergi dilinde, gazete dilinde olduğu gibi 1950-1960 yıllarında yabancı 

sözcükler artmıyor. Buna karşdık Türkçe sözcüklerin sayısı artıyor. Dergilerde

184 

KÂMILE IMER 

yazı yazanların çoğu, özleşmeyi benimseyeler, hiç olmazsa ılımlı bir yol tutanlardır. 

Aşırı olarak Osmanlıcaya bağbbk yok, ama aşırı Türkçecilik vardır. 

Sevetifünun dergisinin devamı olan Uyanış dergisinde bile Dil Devrimiyle 

birlikte gözle görülür bir arılaşma olmuştur. Fakat sonradan, az da olsa yabancı 

sözcükler yeniden artıyor. 

Türk Düşüncesi dergisi de ilk çıktığı 1954 yıllarında Türkçeci olarak 

görünürken, sonradan devrin etkisinden kendini kurtaramamış olacak ki, 

1960 yıkna kadar dergide yabancı sözcükler artmıştır. 

İncelediğimiz koleksiyonlar içinde Varbk dergisi ötekilere göre daha 

olumlu sonuçlar vermektedir. 1933'te % 31,5 Arapça sözcük varken, 1935'te 

bunlar azabyor, % 27,5'e düşüyor. Ama 1936-1941 arası % 35 civarında ısrarla 

kullandıyor. Bundan sonra da Türkçe sözcüklerin sayısı durmadan artıyor. 

1955'te % 74, 1960'ta % 76, 1963'te % 80 ve 1965'te % 82'ye yükseliyor. 

Bu arada aynı yıl içinde değişik yazdarla da karşılaşıyoruz. Bir yazar 

% 86 Türkçe sözcük kullanırken, başka bir yazarın Türkçe sözcük oranı ancak 

% 56'yı buluyor. Bu durumda biz, o yılda % 86, ya da % 56 Türkçe sözcük 

kullanılmıştır, şeklinde bir sonuç çıkaramayız. Daha birkaç yazı abp yüzdelerini 

bulduktan sonra o dergide % 70 Türkçe sözcük vardır, gibi sonuca gidebiliriz. 

Elimizde, Dil Devriminden hemen sonraki ydlardan günümüze kadar 

izleyebildiğimiz yalnız Varbk dergisi olduğundan dergi dilimizin ortalamasını 

veremeyeceğiz. Ötekileri bugüne kadar izleyemiyoruz. Yedigün dergisi 1936- 

1950, Yücel dergisi 1935 - 1956 (arabkb olarak), Türk Düşüncesi dergisi 

1954 - 1960, Uyanış (Servetifünun) dergisi 1944 yıkna kadar çıkmıştır. 

ROMAN-HİKÂYE DİLİ 

Roman-hikâye dili, gazete dilinden tamamen ayrılır. Bu dilde kişilerin 

kendilerine özgü deyişleri, dil konusundaki tutumları önem taşır. Aşırı özleşmeyi 

benimseyenler ve dımlı bir yol tutanlar karşısında, yabancı sözcüklerden 

ayrılmayanlar da vardır. Ama, ıkmh yolu seçenler çoğunluktadır. 

İncelediğimiz birkaç eserin sonuçlarını verelim: 

1. Falih Rıfkı Atay, Eski Saat, (İstanbul, 1933) 

% 66 Türkçe 

% 22,5 Arapça


% 4,5 Farsça 

% 2,5 Başka yab. dil. 

% 4,5 Ar-T. Far-T. Osm. 

2. Sait Faik, Semaver, (İstanbul, 1936) 

% 75 Türkçe 

% 16 Arapça 

% 3,5 Farsça 


% 3 Ar-T.Far-T.Osm. 

3. Sait Faik, Lüzumsuz Adam, (İstanbul, 1948) 

% 82,5 Türkçe 

% 10 Arapça 

% 2,5 Farsça 

% 3,5 Başka yab. dü. 

% 1,5 Ar-T.Far-T.Osm. 

4. Peyami Safa, Matmazel Noralyanın Koltuğu, (İstanbul, 1949) 

% 71 Türkçe 

% 19 Arapça 

% 3 Farsça 

% 3 Başka dil. yab. 


5. Falih Rıfkı Atay, Başveren İnkilâpçı, (İstanbul, 1949) 

% 65 Türkçe 

% 24 Arapça 

% 5 Farsça 

% 3 Başka yab. dil. 


6. Orhan Hançerlioğlu, Karanlık Dünya, (İstanbul, 1951) 


% 17 Arapça 

% 2 Farsça 



7. Ziya Osman Saba, Mesut İnsanlar Fotoğrafhanesi, (İstanbul, 1952) 

% 77 Türkçe

186 

% 12,5 Arapça 

% 4 Farsça 



KÂMILE IMER 

8. Selâhattin Batu, Romancero, (İstanbul, 1953) 

% 75 Türkçe 

% 14 Arapça 

% 4 Farsça 



9. Fahri Celâl Göktulga, Rüzgâr, (İstanbul, 1955) 

% 71 Türkçe 

% 17 Arapça 

% 4 Farsça 



10. Ahmet Hamdi Tanpınar, Saatleri Ayarlama Enstitüsü, (İstanbul, 

1961) 


% 20 Arapça 

% 3 Farsça 



11. Suut Kemal Yetkin, Sanat Meseleleri, (İstanbul, 1962) 


% 25 Arapça 

% 2,5 Farsça 



Görüldüğü üzere sonuçlar çok şaşırtıcıdır. 1951 yılında Falih Rıfkı Atay 

% 65 Türkçe sözcük kullanırken, Orhan Hançerlioğlu'nun sözcük oranı % 

75,5'tir. Falih Rıfkı Atay'da Ömer Asım Aksoy'un bulduğu Türkçe oranı 

% 62'dir ki bu da bizim ulaştığımız sonuca yakındır (Bkz. Ö.A.Aksoy, Dil 

Üzerine Düşünceler Düzeltmeler, TDK Yayınları, Ankara, 1964, s: 76; Ö.A. 

Aksoy, Gelişen ve Özleşen Dilimiz, TDK Yayınları, Ankara, 1968, s: 42).


1951 • 1961 arasındaki öteki incelemelerimizde de % 70-77 arasında Türkçe 

sözcükler değişiyor. 

Sait Faik'te 1936'da % 75 Türkçe sözcük var. Orhan Hançerlioğlu'nun 

1951'de basdan eseri ile aynı oranda. Sait Faik arı dilde büyük başarı gösteriyor 

ve 1948'de yayınlanan Lüzumsuz Adam adlı eserinde % 82,5 Türkçe 

sözcük kullanıyor. Bundan bir yd sonra basdan Peyami Safa'nın Matmazel 

Noralyanın Koltuğu adb eserinde ancak % 71 oranında Türkçe sözcüklere 

raslanıyor. 

Verdiğimiz bu oranlar yazarların incelediğimiz eserleri içindir. Ömer 

Asım Aksoy'un çabşmalarında Türkçe oranlar şöyle gösteriliyor. 

Sait Faik Abasıyanık'ta % 67 

Orhan Hançerlioğlu'nda % 83 

Peyami Safa'da % 62 

Ahmet Hamdi Tanpmar'da % 62 

Biz daha çok gazete (haber) dili üzerinde durduğumuzdan bu bölümde 

ancak yukarıdaki eserleri inceleyebildik. 

Son olarak belirtmek gerekir ki, edebî dildeki gelişme bir bakıma kişisel 

yönü olan bir sorundur. Bununla birlikte yazarlarımızın çoğu Dil Devrimini 

benimsediklerinden, özleşme daha olumlu sonuçlar verme yolundadır. 

SONUÇ 

Yeryüzünde tam anlamıyle arı bir dil yoktur. Her dilde yabancı sözcükler 

vardır. Ama bunların dilden atılmasında hiç bir ulus bizim kadar gecikmemiştir. 

Almanya'da daha 16. yüzydda Luther, İncil metni ile temiz bir Alman 

dilinin temellerini atmış, 18. yüzyd sonu ve 19. yüzyıl başlarında Alman dili 

özleşme yolunda hayli ilerlemişti. İtalya'da yabancı sözcüklerden arıtma işi 

çok erken başlamış, 1582'de Floransa'da Accademia della Crusca (Kepek 

Akademisi) kurulmuştur. Fransa'da 17. yüzyd başlarında Malherbe'in önderlik 

ettiği dili temizleme akımı Fransızcayı Yunan, Latin ve İtalyan sözcüklerinden 

kurtarmak amacmı gütmüştür. Macar dil devrimi ise ötekilerden daha 

geniş ve esasb olmuş, 18. yüzydın ikinci yarısmda başlayan devrim Macarcaya 

10.000 den fazla yeni sözcük kazandırmıştır. Yine Norveç, Finlandiya, 

Rusya ve İngiltere de dil devrimlerini çoktan yapmışlardı. Henüz çok yeni bir 

ulus olan İsrail dahi kısa zamanda dil devrimini yapmıştır (Türk Dilinde ve 

Başka Dillerde Özleşme, TDK yayını Ankara, 1959, s: 1-7).

188 

KÂMILE IMER 

J. Eckmann'ın dediği gibi bir dilin söz hazinesi yalnız doğal değişme ile 

değil, isteyerek yapılan söz üretimiyle de zenginleşir (Eckmann J., Macar 

Dil Devrimi, Türk Dili Belleten, seri: 111/12-13, 1948, s. 11). Yukarıda 

görüldüğü üzere, yabancı dillerde dili ardaştırma, ya edebiyat veya bilim 

alanında ün yapmış birinin önderliği ile ya da dil akademilerinin yardımiyle 

olmuştur. 

Bizde 1928 yılındaki yazı devrimi, Dil Devriminin hazırlayıcısı olmuştur. 

Türkçenin ses yapışma uygun bir temelde oluşturulmuş olan Latin alfabesi 

dildeki Arapça ve Farsça sözcüklerin arıtdmasma büyük ölçüde yol açmış, 

bundan sonra da 1932'de Atatürk'ün önderliği ile Türk Dili Tetkik Cemiyeti 

kurulmuştur. 

Dil kurultayınca çizilmiş olan programm uygulanmasına, devrim ilkelerine 

uyularak söz hazinesinden başlandı. Dildeki yabancı sözcükleri en kısa 

zamanda Türkçeleştirebilmek için, bir yandan bunların eski kaynaklarda 

bulunan, bir yandan da halk dilinde hâlâ yaşamakta olan Türkçe karşılıklarını 

bulmak gerekliydi. 

Türk Dili Tetkik Cemiyeti, 1932-1934 yıllarında tarama ve derleme yolunu 

tuttu. 1933 ydı başlarında söz derleme seferberliği açtı. Bu işin nasd yapılacağı, 

Söz Derleme Kdavuzu adlı bir kitapçıkta gösterilmişti. Cemiyet, söz 

derleme seferberliğini ileri götürürken, bir yandan da dilimizde kullandan 

yabancı sözcüklere, bütün okur-yazarlann ortaklaşa çalışmaları ile karşılıklar 

bulmak üzere bir dil anketi açmıştı. Gazetelerde açılan dil köşelerinde 

hergün 10-15 sözcük yayınlanarak soruşturma işi yürütülüyor, halktan öztürkçe 

karşılıklar geliyordu. Bunun sonunda Kurum, Osmanlıcadan Türkçeye 

Söz Karşdıkları Tarama Dergisi'ni çıkardı. 

Üçüncü bir iş olarak da, eski ve yeni, Türkiye içi ve dışı yazıh dil kaynaklarının 

taranmasına geçildi (Z. Korkmaz, Türk Dilinin Tarihî Akışı İçinde 

Atatürk ve Dil Devrimi, DTCF yayınları, Ankara, 1963, s: 58). 

Atatürk, yapdan bu çalışmalarla yakından ilgileniyor, öztürkçe yazdar 

yazılmasını istiyordu. 1933-1934 yılları soruşturma, derleme ve tarama yolu 

ile elde edilen malzemelerin yazıda kullanılmaya başlandığı devredir. Gerek 

gazetelerde ayrdmış dil köşelerinde, gerek başka yazdarda yeni sözler ile denemeler 

yapıhyordu. 

Bundan sonra Kurum, söz türetme ve karşılık bulma işlerinde öteki kollara 

yardımcı olabilmek için Türkiye Türkçesi Grameri, bunun da yalnız söz 

türetme yolları üzerinde durulmasını uygun gördü.


İkinci Türk Dil Kurultayından sonra Kurum'un Genel Merkez Kurulu 

dışında bir komisyon seçilerek, karşılıklar kdavuzunun hazırlanması işi ile 

görevlendirildi. Karşıhk bulma çabaları yapılırken aşırı özleştirmeciler ile 

orta yolu tutanlar arasında zaman zaman çetin tartışmalar olmuştur. 

Bu arada 1934'te çıkarılan Soyadı Kanunu da öztürkçecilik hareketini 

geliştirmiştir. Bu dönemde Atatürk, özleştirme hareketini yalnız desteklemekle 

kalmamış, kendi konuşmalarında da öztürkçe sözlere yer vermiştir. 

Ayrıca Türkçe ekler ile söz yapma yolundaki çalışmalar da ilerlemiştir. Bu 

alanda Besim Atalay'ın incelemelerini unutmamabdır. Bunlardan biri, 1940'ta 

İstanbul'da basdan "Türkçemizde man-men Eki", öteki 1942'de basdan 

"Türkçede Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme" adlı çabşmadır. 

Türk Dil Kurumu 1940 yılından sonra daha olumlu temellere dayanan 

bir çalışma yoluna gitmiştir. Bu yıllarda özleştirme işi ele alınmış, her geçen 

ydda biraz daha ilerleyen bir çalışma ile yüzlerce yabancı sözcük, yerini 

Türkçe köklerden yapdmış sözcüklere bırakmıştır. 

1950-1960 yıllan arasında Dil Devrimi zaman zaman yanlış olarak anlaşılmış, 

bu devrede dilimizde bir ilerleme olmamıştır. Bunun yankdan basınımızda 

da belirir. 1951 ve 1956 gazete (haber) dili ortalamalannda Türkçe 

sözcükler % 51, Arapça sözcükler % 35 oranındadır (Bkz. Gazete (haber) 

dili bölümü). 

1960'tan sonra, Türkçe yeniden özleşmeye başlamış, elden geldiğince eski 

sözcükler atdıp yerlerine bilinen ve bulunabilen yenileri kul'andmıştır. 1950- 

1960 arasında % 51 olan Türkçe sözcükler, 1961 gazete (haber) dilinde % 56'ya, 

1965'te % 60,5'e yükselmiştir. Buna karşı yabancı sözcükler de o oranda 

azalmıştır. 

Bugün Türk dili yazann, öğretmenin, bilim adamının ve her türlü aydının 

düşüncesinde yer alan günlük bir dava haline gelmiş bulunuyor. Dilin, aydınlar 

topluluğunun ve genç kuşağın ortak bir sorunu haline gelmesi, Dil Devriminin 

en büyük başarılarındandır. Yazı dilimizdeki yabancı sözcüklerin sayımı da 

bunu göstermiştir. Bu konuda gazete (haber) dili bölümünde verilen sayım 

sonuçları, fikir verecek ve düşüncemizi destekliyecek niteliktedir. Bu bölümün 

sonunda verdiğimiz listede görüldüğü gibi, Türkçe sözcükler 1931'de % 35, 

1933'te%44,1936'da%48,1946'da% 57, 1951'de% 51,1961'de% 56, 1965'te 

% 60,5'tir. Dil Devriminden sonra Türkçe sözcükler artmaya başlamıştır. 

1965'te gazete (haber) dilimizde % 60,5 Türkçe, % 26 Arapça, % 1 Farsça, 

% 8,5 Başka yabancı dillerden, % 4 Ar-T.Far-T. Osm. sözcük kullandmıştır.

190 

KÂMILE IMER 

1931 yılındaki sonuçlarla karşılaştırddığında aradaki uçurum hemen görülüveriyor. 

1931'de % 35 Türkçe, % 51 Arapça, % 2 Farsça, % 6 Başka yabancı 

dillerden, % 6 Ar-T. Far-T. Osm. sözcük kullandmıştır. Dil Devriminden biraz 

önce Arapça sözcükler % 50'yi de geçiyordu. 

Verdiğimiz örneklerden de anlaşdacağı gibi, herhangi bir zorlamanın söz 

konusu olmadığı gazete dilimizde, dolayısiyle yazı dilimizde son 30-35 yıl 

içinde gözle görülüp elle tutulabilecek bir özleşme olmuştur. Sonuçlar da bunu 

tanıtlamaktadır. 

Dergi dilimizde de ayni değişikliği görebiliyoruz. Varlık dergisinde 

1933'te % 57 civarında olan Türkçe sözcükler, 1965 ydında % 82'ye kadar 

yükselmiştir. 

Bu büyük uçurumun kapandığını göremeyenler dilimizin özleşmesini 

"nesiller arasmda uçurum açddı", "birbirimizi anlamaz hale geldik" diye 

kötülemeye çalışanlar zaman zaman çıkmıyor değil. Fakat Ömer Asım Aksoy'un 

belirttiğine göre "nesiller arasmda uçurum açan" sözcüklerin sayısı 1.200'ü, 

hatta bağlı bulundukları ve herkesin bildiği köklere göre kümelendirilirse 

500'ü geçmez. Bu da 27.000 civarındaki sözcük haznemizin 1 % 4,5'idir (Ali 

Püsküllüoğlu, Öztürkçe Sözcükler ve Terimler Sözlüğü, Ankara, 1966). 

Verdiğimiz rakamlar, söz hazinemizin Türkçeleşmesi ve dolayısiyle 

Dil Devriminin başarı yolunda olup olmadığı konusunda fikir verecektir, 

sanıyoruz. 

1 Türkçe Sözlük esas alınarak bu rakam veriliyor.

KIRIMLILARIN ESKt BAŞKENTİNDE KAZI* 

I. N. BOROZDIN 

Sadeleştirerek eski harflerden 

aktaran Dr. Semih TEZCAN 

Türk-Tatar medeniyetinin, özellikle onun başlangıcının ve esaslarının 

araştırdması pek dikkate değer bir konu olup şu sıralarda başhca bilim meselelerinden 

biridir. Bundan yediyüz yd önce Asya'nın göbeğinden çıkarak şimdiki 

birleşik topluluğumuzun sahasında (yani Doğu Avrupa'da) görülen Tatarların, 

bu korkunç istilâcdarın vahşet ve ilkelliği hakkındaki kanaat daha zihinlerden 

çıkanlamamış bulunuyor. Yalnız ruslaştırma gayesini hedef tutan ders 

kitaplarının yazarları değil, çağdaş batı bilginleri de bu batıl düşünceyi oldukça 

zayıf delillerle tekrar edip durmuşlardır. İdil boyunda ve Eski Yurt'ta en son 

yıllarda yapdan arkeoloji keşifleri bu efsaneyi pek açık bir biçimde yalanlamaktadır. 

Eski Saray ile Yeni Saray'ın bulunduğu yerlerde yapılan kazdar 

Türk-Tatar medeniyetinin hiç de ilkel bir derecede olmadığını gösteriyor 

(tabii basitliği hakkında söz söylemeğe de imkân kalmıyor). Bu medeniyet 

kendi özellikleri dışında Uzak Doğunun (Çin) ve Orta Asya'nm unsurlarını 

da benimsemişti. Artık kesin olarak Altınordu medeniyetinden ve güzel sanatlarından 

söz edilebilir. 

Altınordu devirlerinde yaydarak gelişen Türk-Tatar medeniyetinin çeşitli 

bölgelerdeki görünümleri pek dikkate değerdir. Bu konuda bize yeni bir kaynak 

olabilecek Kırım Türk-Tatar arkeolojisi esaslarının incelenmesi zorunludur. 

Geçen yıl (1925) Eski Yurt'ta yapdan kazılar pek açık sonuçlar vermişti. 

*Türk Yurdu, yeni dizi cilt IV, sayı 19, Temmuz 1926, s. 77-80: "Kırımlıların kadim payi- 

tahtında hafriyat". Rusçadan kimin çevirdiği gösterilmemiş, yalmz "Profesör 1. Borozdin'in 

Izvestiya gazetesinde yayınlanan bu önemli makalesini Türk medeniyet tarihiyle ilgisi dolayı- 

siyle olduğu gibi almaktayız" denilmiştir. Yazının aslının îzvestiyanın hangi sayısında yayın- 

landığım tespit etmek mümkün olmadı. Çevirinin yayın tarihine bakarak 1926 yılı başlarında 

yayınlandığı tahmin edilebilir. Solhat üzerine şimdiye kadar Türkçe başka bir yaym yapılmamış 

olması nedeniyle bu yazıyı yeni harflerle aktarmayı yararlı gördüm. Makalenin arkasına Solhat 

ile ilgili diğer yazıların listesi de eklendi. (S.T.).

192 I. N. BOROZDIN 

Türk-Tatar medeniyetinin şimdiki durumunu ve geçmişini bütün genişliğiyle 

göz önüne alan Kırım halk vekilleri meclisi ve Kırım merkezî icra komitesi, 

müttefik cumhuriyetler merkezî icra komitesi (= SSCB hükümeti) katındaki 

Doğu Araştırmaları Bilim Cemiyeti ile birlikte Eski Kırım'ın (= Solhat, Kırım 

Hanlığını eski başkenti) eski eserlerini incelemek için bir bilim gezisi heyeti 

tertip etmişti. Pek tabiîdir ki burada, kelimenin tam anlamiyle geçmişin 

essrleriyle dolu olan bu alanda bizi ilgilendiren meselelerin çözülmesi gerekiyordu. 

Şimdi bir ayhk seferin sonuçlarını kısa ve seri bir biçimde özetlerken 

kesin olarak denilebilir ki: Evet ümitlerimiz gerçekleşti, Solhat Altınordu 

medeniyetinin Kırım'daki gelişimini öğrenmek ve anlamak için bize yeni ve 

taze malzeme vermiştir. 

Solhat 13. yüzyılın ikinci yansında ve 14. yüzyılda büyük bir ticaret ve 

medeniyet merkezi idi. Eskiden burada doğu ülkelerinin mahsullerini getiren 

yüzlerce kervan toplanır, çeşitli dillerin konuşulmasından meydana gelen 

gürültü duyulur, büyük ticaret işleri ve zamanın borsa oyunları yapılırdı. 

Anadolu, Mısır, Türkistan hatta uzak Hindistan bile, eski bir söylentiye göre 

surlarını iyi bir atlının ancak yarım günde dolaşabildiği bu Türk şehrimle ticaret 

ilişkilerinde bulunurlardı. Solhat bu iktisadî refahla birlikte o zamanın 

büyük bir medeniyet ve güzel sanatlar merkezi, toplanma yeri olma görevini 

de yerine getiriyordu. 

Usta sanatçıların yaptığı birçok cami, medrese ve türbe şehrin her tarafına 

serpilmişti. Doğunun bütün çekici renkleriyle parlayan bu güzel şehir gündoğusu 

zemi iinde yükselmekteydi. Bu eyalet şehrinin şimdiki yeknesak ve can 

sıkıcı sokaklarında dolaşırken bu hayaller canlanıyor. Ancak geçmiş devirlerin 

eserleri her adımda kendini gösteriyor, araştırmayı davet ediyor. 

Bilim heyeti son derece önemli pek çok eseri kaydetme ve toplama işini 

başarmıştır. Bu arada dikkate değer bir biçimde süslenmiş ve tarihleri konulmuş 

altmıştan fazla, çok güzel mezar taşı ortaya çıkarılmıştır. Bu mezar taşlarından 

birisi, bu zamana kadar Kırım'da bulunan eski eserler arasında birisi, 

en eskisi olarak bildiğimiz Özbeg Han camiinin yapım tarihinden daha önceki 

zamana, yâni 1303 milât yılına* aittir. Bazı eserler ise doğrudan doğruya doğu 

güzel sanatlar tarihinin sayfalarına geçirilmeğe lâyıktır. Yine çok miktarda 

bulunan madenî paralar (sikkeler) tarihlerin tesbiti için değerli bir kaynak 

teşkil etmektedir. Bunların en büyük kısmı XIV. yüzyıla (özellikle ilk yarısına) 

•"Türk Yurdu'nda bir dizgi yanlışı olarak 1903 olarak çıkmıştır. Özbeg Han'ın 1313-1341 

yıllan arasında hanlık ettiği göz önüne alınırsa verilmek istenen tarihin 1303 olduğu anlaşılıyor.

KıRıMLıLARıN ESKI BAŞKENTINDE KAZı 193 

ait olup birkaçı XIII. yüzyıl** sonlarında basdmıştır. Bazı madenî paralar 

pek ender bulunanlardandır. Bu eski eserlerin toplanması, kaydedilmesi, temizlenmesi, 

resimlerinin çizilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, süsleme ve yazıtların 

kalıplarının alınması gibi işlerden başka bilim heyeti Solhat şehrinin hudutlarını 

hendeklerinin hatlarını, kale ve surlarının kalıntılarını incelemiştir. Sonunda 

bu eski şehrin zamanımıza kadar bulunmuş olan eski eserlerini gösteren genel 

bir plânı düzenlenmiştir. Ticaret ve medeniyet merkezi olması bakımından 

Eski Kırım'ın özelliklerini tespit maksadıyle iki yerin kazı niteliğinde arkeolojik 

incelenmesi yapılmıştır. Bunlardan biri Solhat'a doğru uzanan çeşitli 

ticaret kervanlarının toplanma yeri olan Kervan Saray mevkiinde yapılmıştır. 

Sonuçta bu yerin birçoklarının sandığı gibi Han Saray yahut darphane 

olmayıp kervansaray olduğu anlaşdmıştır. Bilim heyeti, eskiden üzerinde çatının 

dayandığı sütunların kaideleri bulunan geniş bir döşeme, göl çukuru ve 

eski bir su kemerinin borularını bulmuştur. Kazı sırasında çeşitli biçimlerde 

boyanmış ve süslenmiş birçok kap kaçak parçalan, madenî paralar ve başka 

eşya ortaya çıkanlmıştır. Böylece toplanan eşyaların sayısı bini aşmaktadır. 

Kervansaray yanında bulunan ve mahallî imalâtın gelişme derecesini gösteren 

kap kaçak imalâthanesinin kalıntdarı çok karakteristiktir. Yazık ki kervansaray 

sahasının büyük bir kısmında tütün ekilmiş olması çalışmalarımıza 

ciddi bir engel teşkil etmiştir. Gelecek yıl bütün bu sahanın boşaltdması ve araşrıtdması 

gerekmektedir. 

İkinci ameliye Özbeg camii yanında bulunan büyük medresenin yıkıntdarının 

incelenmesi olmuştur. Bazı yerlerde kazı işlemine dönüşen bu araştırma 

pek verimli olmuştur. Önce ustaca bir biçimde yapılmış, son derece 

güzel bir binanın genel hatları ortaya çıkmıştır. Keşf edilen 'giriş' (methal), 

onun zarif, haşmetli eşine az rastlanır sütunları bile, yalnız başına kazının 

sağladığı büyük bir başarı saydabilir. Fakat Memlûkler devri Mısır'ının ve 

Selçuklular devri Türkiye'sinin medenî etkilerini belirlemek için değerli eserler 

sağlayan bu 'giriş'ten başka bu dikkate değer binanın diğer kısımları da 

ortaya çıkarılmıştır. Binanın batısında Han'ın mezarı üzerinde inşa edilmiş 

olması muhtemel olan haşmetli bir türbe bulunmuştur. Özenle araştırdan 

bu türbede birisi altınla süslenmiş, çok güzel iki zarif mezar taşı bulunmuştur. 

Bu mezar taşlarından biri çeşitli renkli çinilerle örtülmüş olup tahta çerçevelerle 

dikkate değer bir bütün vücuda getirmektedir. Türbe açddığı zaman 

içerisinde ipekli kumaş ve deri parçaları ile kemik kalıntdarıyle birlikte altı 

"Gene "Türk Yurdu"nda XII, yüzyıl olarak çıkmıştır. Altınordu Devleti XIII. yüzyılda 

kurulduğuna göre bu da bir dizgi yanlışı olmalıdır. 

ı

194 

I. N. BOROZDIN 

lahdin parçaları bulunmuştur. Kemikler büsbütün çürümüş durumdadır. 

Girişin yakınında bulunan diğer iki mezardan biri çocuk mezarı olup içindeki 

kemikler daha az bozulmuştur. Doğu - batı yönünde, 34 metre uzunluğunda 

açdan büyük kazı çukuru medresenin başlıca özelliklerinin tesbitini mümkün 

lalmıştır. Medrese sahasında genel bir kazı yaparak Kırım'ın eski eserlerinden 

bu son derece dikkat çekici binayı bütünüyle ortaya çıkarmak görevi artık 

bir zorunluluktur. Medrese yıkıntısı bu eski Solhat akademisinin güzelliğini 

gösterdiği gibi buradaki bilim ve güzel sanatların gelişimini de doğrulamaktadır. 

Solhat ile ilgili diğer yazılar 

Aşağıdaki yazdar Bertold SPULER'in Die Goldene Horde (2. baskı 

Wiesbaden 1965) adlı eserinin bibliyografya kısmından alınmıştır. Buraya 

doğrudan doğruya Solhat ile ilgili yazdar alındı. Altınordu tarihi ve kültürü, 

Kırım ve Kırım'ın diğer kültür merkezlerinde yapılan araştırmalar üzerine 

aynı eserin çok zengin olan bibliyografya kısmmda pek çok eser gösterilmiştir. 

AKÇOKRAKLı, Osman: Starro-Krımskie i Otuzkie nadpisi XIII-XIV v. 

(XIII. ve XIV. yüzyıllardan kalma Eski Kırım ve Otuz Yazıtları), 

Izvestiya Tavriçeskoy obşçestva istorii, arheologii i etnografii I (LVIII), 

1927, s. 5rl0. 

BAŞKIROV, Aleksey Stepanoviç: ÜJudojestvennıe pamyatniki Solhata (Solhat'ın 

sanat anıtları), Krım, sayı 1 (3), 1927, s. 122-144. 

BOROZDLN, ıL'ya Nikolaeviç: Stolitsa Zolotoy Ordı (Solhat-Starıy Krım; 

Tatarskaya kul'tura XIII-XIV V. 'Altınordu'nun başkentlerinden biri, 

Solhat - Eski Kırım, XIII-XIV. yüzyıllarda Tatar kültürü', 30 dney, 

yıl 1917 sayı 1, s. 59-61. 

BOROZDIN, Solhat, Predvaritel'nıy otçet o rabotah arheologiçeskoy ekspedisitsii... 

(Solhat arkeoloji seferinin çalışmaları üzerine hazırlayıcı 

rapor), Novıy Vostok XIII/XIV, 1926, s. 271-301. 

BOROZDIN: Tekstı epigrafiçeskih pamyatnikov v Starom Krımu (Eski 

Kırım'daki epigrafik anıtların metinleri), 1925/26, Izvestiya Tavriçeskoy 

obşçestva istorii, arheoloii i etnografii I (LVIII), 1927, s. 10-17.

EDEBIYAT VE EDEBIYAT INCELEMESI 195 

KULAKOVSKİY, Yulian Andreeviç: Novıe dannıe dlya istorii Starogo Krıma 

(Eski Kırım'ın tarihi hakkında yeni haberler), Zapiski vostoçnogo otdeleniya 

împeratorskogo, russkogo arheologiçeskogo obşçestva, 1898. 

MARKEVİÇ, Aleksey Ivanoviç: Poezdka v Starıy Krım (Eski Kırım'a bir 

seyahat), Izvestiya Tavriçeskoy uçenoy arhivnoy komissii VI, 1888. 

MARKEVİÇ,: Staro-Krımskie drevnosti (Eski Kırım eski eserleri), îzvestiya 

Tavriçeskoy uçenoy arhivnoy komissii XVII, 1892. 

SPASSKİY, Grigoriy Ivanoviç: Starıy Krım (Eski Kırım), Zapiski Odesskago 

istorii i drevnostey IV, 1858, s. 85-102. 

TOMKEVtÇ, V.: Staro-Krımskiy priljod v istoriko-arheologiçeskom, etnografiçeskom 

i bıtovom otnoşeniyalj (Tarih, arkeoloji etnografya ve halkbilgisi 

açısından Eski Kırım cemaati), Tavr. eparhiaVnıe vedomosti, 1908, 

sayı 9-14.

TÜRKOLOJİ - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?