türkiye cumhuriyeti çukurova üniversitesi sosyal bilimler ... - Kütüphane

TÜRKİYE CUMHURİYETİ 

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI 

Lârendeli Şânî 

GÜLŞEN-İ EFKÂR 

(İnceleme-Metin) 

Cengiz Veli KURMUŞ 

DOKTORA TEZİ 

ADANA/2010

TÜRKİYE CUMHURİYETİ 

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI 

Lârendeli Şânî 


(İnceleme-Metin) 


Danışman: Prof.Dr. Mine MENGİ 

DOKTORA TEZİ 

ADANA/2010

ÖZET 

LÂRENDELİ ŞÂNÌ GÜLŞEN-İ EFKÂR (İNCELEME-METİN) 


Doktora Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 

Danışman : Prof. Dr. Mine MENGİ 

Haziran 2010, IX+318 sayfa 

16. yüzyılın ikinci yarısı ile 17. yüzyılın başlarında yaşamış olan Lârendeli 

Şânî’nin yazdığı dinî-tasavvufî içerikli Gülşen-i Efkâr mesnevisi çalışmamızın 

konusunu oluşturmaktadır. 

Çalışmamızın “Giriş” bölümünde sanatçının hayatı, edebî kişiliği ve eserleri 

hakkındaki bilgiler verilmiş ve Gülşen-i Efkâr tanıtılmıştır. Sonraki bölümde eserin 

biçimsel özellikleri üzerinde durulmuştur. Dil ve anlatım özelliklerini içeren sonraki 

bölümde ise sanatçının anlatımdaki çeşitliliği nasıl yakaladığı ve dili kullanmadaki 

başarısı incelenmeye çalışılmıştır. İçerik özellikleri başlıklı diğer bölümde Gülşen-i 

Efkâr’ın konusu, özeti, kişileri, mekânı ve zamanı hakkındaki bilgilere yer verilmiştir. 

Sonuç kısmında Lârendeli Şânî ve Gülşen-i Efkâr’a ilişkin tespit ettiğimiz noktalardan 

yola çıkılarak bir değerlendirme yapılmaya çalışılmıştır. Çalışmamızın son bölümü olan 

“Metin” kısmında ise metne esas olan nüshalar ve çeviri yazıda izlenen yöntemle ilgili 

açıklamalarda bulunulmuş ve mesnevinin çeviri yazılı metni verilmiştir. 

Anahtar Sözcükler: Lârendeli Şânî, Gülşen-i Efkâr, Mesnevî, Münazara, 

Tasavvuf, İnceleme, Metin. 

i

ABSTRACT 

LARENDELİ ŞANİ’S GÜLŞEN-İ EFKAR (ANALYSİS-TEXT) 


PhD Thesis, Department of Turkish Language and Literature 

Consultant: Prof. Dr. Mine Mengi 

December 2010, IX+318 pages. 

In this thesis, it is subjected a religious masnavi titled Gülşen-i Efkar written by 

Larendeli Şani who lived between second half of the sixteenth century and early 

seventeenth century. 

In the "Introduction" section, the artist's life and literal personality has been 

handeled, then Şani’s works have been introduced. The next chapter we focused on the 

formal characteristics of the work. In the next section contains the properties of 

language and expression of the artist and how Şani captured the diversity of expression 

and the success in using the language have been studied. Next section titled with content 

features, Gülşen-i Efkar’s subject, summary, persons, information about space and time 

are given. At the conclusion, we tried an assessment on the basis of the points we've 

found about Şani and Gülşen-i Efkar. The text on which we studied is given with its 

method of transcription. Also, several information about copies of the text based on our 

work is given. Masnavi’s trancription was added to final section of thesis. 

Text. 

Key Words: Lârendeli Şânî, Gülşen-i Efkâr, Masnavi, Debate, Sufism, Review, 

ii

ÖN SÖZ 

16. yüzyılın ikinci yarısı ile 17. yüzyılın başlarında yaşamış olan Lârendeli 

Şânî’nin yazdığı dinî-tasavvufî içerikli Gülşen-i Efkâr mesnevisi çalışmamızın 

konusunu oluşturmaktadır. 

Bu çalışmayı üç temel amaç doğrultusunda yaptık. Bunlardan ilki, hakkında 

kaynaklarda birbiriyle çelişen bilgiler verilen Lârendeli Şânî’nin ve Gülşen-i Efkâr adlı 

mesnevisinin bilim âlemine tanıtılmasıdır. İkinci amacı ise, üç nüshasını tespit ettiğimiz 

eserin çeviri yazısını -bu nüshaları karşılaştırarak- hatasız bir şekilde ortaya koymak ve 

böylelikle metni araştırmacıların yararlanabileceği kaynaklar arasına dâhil etmektir. 

Üçüncü ve en önemli amaç ise, ortaya çıkardığımız metni edebî açıdan inceleyerek 

şairin edebi kişiliği, eserin sanatsal değeri ve bu eserin Divan edebiyatı geleneğindeki 

yerini tespit etmektir. 

Gülşen-i Efkâr mesnevisi hem dinî-tasavvufî hem de edebî bir eser olması 

sebebiyle İlahiyat ile Türk Dili ve Edebiyatı akademisyenlerinin ortak çalışma alanına 

girmektedir. Gülşen-i Efkâr, 2007 yılında İlahiyat alanında yüksek lisans bitirme tezi 

olarak çalışılmıştır. Ancak bu yüksek lisans tezi eserin sadece dinî ve tasavvufî 

özellikleri göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Bizim hazırladığımız tezde ise 

Gülşen-i Efkâr’ın incelenmesinde Türk edebiyatında mesnevi geleneği ve tasavvufî 

mesnevilerin genel düzeni içinde Gülşen-i Efkâr değerlendirilmeye çalışılmış, eserin 

dili, edebi yönü ve biçimsel özelliklerinin tanıtılıp değerlendirilmesine ağırlık 

verilmiştir. 

Çalışmaya kaynak taraması yapılarak başlanmış; şair, eser, mesnevi türü ve 

tasavvuf ana konuları göz önünde bulundurularak yapılan bu çalışma sonucunda elde 

edilen bilgiler tez planındaki düzene göre tasnif ve değerlendirmeye tabi tutulmuştur. 

Lârendeli Şânî’nin hayatı, edebî kişiliği ve eserleri hakkında kaynaklarda 

ulaşılan bilgilere yer verilerek; bu bilgilerin doğruluğu Gülşen-i Efkâr da göz önünde 

bulundurularak tartışılmıştır. 

Gülşen-i Efkâr’ın inceleme kısmı tez önerisinde hazırlanan plana uygun şekilde 

yapılmaya gayret edilmiş, ortaya çıkan malzemeye göre tez önerisindeki planda bazı 

değişiklikler yapılmıştır. Örneğin mesnevinin münazara tarzında yazıldığı metin 

incelendikten sonra fark edilmiş ve tez planına münazarayla ilgili bir bölüm eklenmiştir. 

Bunun dışında ayrıca başlık ve alt başlıkların yerlerinde birtakım değişiklikler 

iii

yapılmıştır. 

Bütün bu bulgular araştırma, inceleme, karşılaştırma, tartışma vb. yöntemleriyle 

tespit edilmiştir. 

Çalışma beş ana bölüme ayrılmıştır. Bunlar sırasıyla Giriş, Gülşen-i Efkâr’ın 

Biçimsel Özellikleri, Gülşen-i Efkâr’ın Dil ve Anlatım Özellikleri, Gülşen-i Efkâr’ın 

İçerik Özellikleri, Sonuç ve Gülşen-i Efkâr’ın Metni bölümleridir. 

Giriş bölümünde tezimize konu olan Lârendeli Şânî ve Gülşen-i Efkâr mesnevisi 

hakkında tanıtıcı genel bilgilere yer verilmiştir. 

Biçimsel Özellikler bölümünde eserin dış yapısıyla ilgili olan nazım şekli, 

kafiyesi, ölçüsü ve bölüm başlıklarıyla ilgili tespitler değerlendirilmiştir. 

Dil ve Anlatım bölümünde eserin edebî yönü üzerinde durulmuş, dil ve anlatıma 

ilişkin bilgilere yer verilmiştir. 

İçerik bölümünde eserin konusu, özeti, kahramanları, olayın geçtiği mekân ve 

zaman dilimi değerlendirilmiştir. 

Sonuç bölümünde bu çalışmamızın tüm verileri değerlendirilerek eser ve 

sanatçıya ilişkin genel değerlendirmeler yapılmıştır. 

Metin kısmında ise metin kurmamıza esas olan üç nüshanın tanıtımı yapıldıktan 

sonra çeviriyazı sisteminde izlenen yöntemle ilgili bilgiler verilmiş ve bu bölümün 

sonuna çeviriyazılı metin eklenmiştir. 

Tez çalışmasının seçilmesi esnasında danışmanlığımı yapan ve bana yol 

gösteren, gerekli kaynak kitapları temin eden veya ödünç veren değerli hocam Prof. Dr. 

H. Dilek Batislam’a; metindeki Arapça ve Farsça beyitleri okumakta yardımlarını 

esirgemeyen hocalarım Yard. Doç. Dr. Hamit Dikmen’e ve Yard. Doç. Dr. Hayri 

Kaplan’a; tezimi sabırla okuyan ve eleştirileriyle tezin son halini almasında önemli 

katkıları olan jüri üyelerim Prof. Dr. İ. Çetin Derdiyok’a ve Doç. Dr. Şener Demirel’e; 

yürekten teşekkür ediyorum. 

Sonuncusu ve en önemlisi; bütün üniversite hayatım boyunca her ihtiyaç 

duyduğumda yanımda hissettiğim, engin bilgisiyle hepimize rehber olmuş, akademik 

bakış açımın şekillenmesinde herkesten daha çok katkısı bulunan sevgili ve saygıdeğer 

hocam Prof. Dr. Mine Mengi’ye şükranlarımı sunuyorum. 

iv

age : adı geçen eser 

agm : adı geçen makale 

agt : adı geçen tez 

AKM : Atatürk Kültür Merkezi 

AÜ : Ankara Üniversitesi 

b. : beyit 

bk. : bakınız 

Böl. : Bölümü 

C. : Cilt 

çev. : Çeviren 

DEÜ : Dokuz Eylül Üniversitesi 

KISALTMALAR 

TDVİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 

EAT: Eski Anadolu Türkçesi 

Ens. : Enstitü 

GÜ : Gazi Üniversitesi 

H. : Hicrî 

hzl. : Hazırlayan 

İÜ : İstanbul Üniversitesi 

İÜ1 : İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler, nr: 3040’ta kayıtlı 

Gülşen-i Efkâr nüshası 

İÜ2 : İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler, nr: 1917’de kayıtlı 

Gülşen-i Efkâr nüshası 

OMÜ : Ondokuz Mayıs Üniversitesi 

öl. : ölüm tarihi 

S. : Sayı 

s. : sayfa 

SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü 

SK : Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Böl., nr: 3731’de kayıtlı Gülşen-i 

Efkâr nüshası 

SÜ : Selçuk Üniversitesi 

M. : Miladî 

v

Nu: : numara 

TAE : Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 

TDK: Türk Dil Kurumu 

TTK : Türk Tarih Kurumu 

v.: varak (yaprak) numarası 

vb. : ve benzeri 

vd. : ve diğerleri 

Yay. : Yayınevi / Yayınları 

vi

İÇİNDEKİLER 

ÖZET............................................................................................................................. i 

ABSTRACT ................................................................................................................. ii 

ÖN SÖZ .......................................................................................................................iii 

KISALTMALAR .......................................................................................................... v 

BİRİNCİ BÖLÜM 

GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 

1.1. Lârendeli Şânî .................................................................................................... 1 

1.1.1. Hayatı .............................................................................................................. 7 

1.1.2. Edebî Kişiliği ............................................................................................... 8 

1.1.3. Eserleri ...................................................................................................... 16 

1.1.3.1. Arapça Eserleri ................................................................................... 16 

1.1.3.2. Türkçe Eserleri .................................................................................... 17 

1.2. Şânî Mahlaslı Diğer Şairler ............................................................................... 18 

1.2.1. Şânî Abdülkerim Efendi............................................................................. 18 

1.2.2. Derviş Şânî ................................................................................................ 19 

1.2.3. Vardar Yeniceli Şânî .................................................................................. 19 

1.2.4. Saraybosnalı Şânî ...................................................................................... 19 

1.2.5. Kastamonulu Şânî ...................................................................................... 20 

1.2.6. Mustafa Şânî .............................................................................................. 21 

1.2.7. Şânî Mustafa Efendi................................................................................... 21 

1.2.8. Şânî Çelebi ................................................................................................ 21 

1.2.9. Ahmed Şânî Çelebi .................................................................................... 22 

1.2.10. Erzurumlu Şânî ........................................................................................ 22 

1.3. Gülşen-i Efkâr Hakkında Genel Bilgiler ........................................................... 22 

1.3.1. Eserin Adı .................................................................................................. 22 

1.3.2. Yazılış Nedeni ve Şânî’nin Gülşen-i Efkâr’ı Tavsifi ................................... 23 

1.3.3. Yazıldığı Tarih........................................................................................... 25 

1.3.4. Sunulduğu Padişah..................................................................................... 26 

1.3.5. Konusu ...................................................................................................... 26 

vii

İKİNCİ BÖLÜM 

GÜLŞEN-İ EFKÂR’IN BİÇİMSEL ÖZELLİKLERİ .................................................. 27 

2.1. Nazım Şekli ...................................................................................................... 27 

2.2. Beyit Sayısı ...................................................................................................... 28 

2.3. Vezin ................................................................................................................ 28 

2.4. Kafiye ve Redif ................................................................................................ 32 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

GÜLŞEN-İ EFKÂR’IN DİL VE ANLATIM ÖZELLİKLERİ ..................................... 40 

3.1. Dil Kullanımları ............................................................................................... 40 

3.1.1. Söz Varlığı................................................................................................. 40 

3.1.2. Eski Anadolu Türkçesi Özellikleri ............................................................. 43 

3.1.3. Deyimler ve Atasözleri .............................................................................. 50 

3.1.4. Edebî Sanatlar ............................................................................................ 53 

3.2. Anlatıcı ............................................................................................................ 74 

3.3. Anlatım Teknikleri ........................................................................................... 79 

3.3.1. Alegori ...................................................................................................... 79 

3.3.2. Münazara ................................................................................................... 91 

3.3.3. Tasvir ........................................................................................................ 98 

3.3.3.1. Kişi Tasvirleri ................................................................................... 101 

3.3.3.2. Mekân Tasvirleri .............................................................................. 107 

3.3.4. Tahkiye.................................................................................................... 115 

3.3.5. Özetleme ................................................................................................. 121 

3.3.6. Diyalog .................................................................................................... 122 

3.3.7. İç Monolog .............................................................................................. 123 

3.3.8. Montaj ..................................................................................................... 124 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

GÜLŞEN-İ EFKÂR’IN İÇERİK ÖZELLİKLERİ VE TAHLİLİ ............................... 127 

4.1. Gülşen-i Efkâr’ın Bölümleri (Bölüm Başlıkları ve Geniş Özeti) ...................... 127 

4.2. Dönemin Tarihî ve Sosyal Yapısına İlişkin İpuçları ........................................ 136 

viii

4.3. Din ve Tasavvuf ............................................................................................. 138 

4.3.1. Âyetler ..................................................................................................... 139 

4.3.2. Hadisler ................................................................................................... 150 

4.4. Kişiler ............................................................................................................ 154 

4.4.1. Hikâye Kahramanları ............................................................................... 154 

4.4.2. Hikâye Dışındaki Kişiler .......................................................................... 164 

4.4.2.1. Din Büyükleri .................................................................................. 165 

4.4.2.2. Tarikat Büyükleri ............................................................................. 168 

4.4.2.3. Tarihî, Efsanevî Kişiler ..................................................................... 169 

4.5. Zaman ............................................................................................................ 170 

4.6. Mekân ............................................................................................................ 171 

SONUÇ .................................................................................................................... 173 

BEŞİNCİ BÖLÜM 

GÜLŞEN-İ EFKÂR’IN METNİ ................................................................................ 176 

5.1. Nüshaların Tanıtımı ........................................................................................ 176 

5.2. Çeviriyazılı Metnin Kuruluşunda İzlenen Yöntem .......................................... 177 

5.3. Çeviriyazılı Metin ........................................................................................... 180 

KAYNAKÇA ........................................................................................................... 313 

ÖZ GEÇMİŞ ............................................................................................................. 318 

ix

1.1. Lârendeli Şânî 

BİRİNCİ BÖLÜM 

GİRİŞ 

Gülşen-i Efkâr’ın müellifi olan şair, tezkire ve diğer biyografik kaynaklarda 

Şânî 1 , Mehmed Şânî 2 ve İbrahim Şânî 3 adlarıyla geçmektedir. Lârendeli Şânî’nin asıl 

adının Mehmed mi İbrahim mi olduğu ya da her birinin ayrı şairler mi olduğu hakkında 

kaynaklarda çelişkili bilgilere rastlanmaktadır. Kaynaklarda şu bilgiler tespit edilmiştir: 

Şairi sadece Şânî mahlasıyla zikreden biyografik kaynaklar arasında 

Kınalızâde Hasan Çelebi’nin Tezkiretü’ş Şu’arâ 4 , Gelibolulu Âlî’nin Künhü’l-Ahbâr 5 ve 

Şemseddin Sami’nin Kâmûsu’l-A’lâm 6 adlı eserleri vardır. Söz konusu eserlerde 

Şânî’nin asıl adı verilmemekle birlikte şairin nereli olduğu, kimden eğitim aldığı, ne işle 

uğraştığı ve hangi padişah döneminde yaşadığına dair verilen bilgiler birbiriyle 

örtüşmektedir. 

Şânî’nin adını Mehmed olarak kaydeden kaynaklar arasında Şakâyık-ı 

Nu’mâniyye ve Zeyilleri 7 , Tuhfe-i Nâilî 8 , Sicill-i Osmânî 9 , Mecelletü’n-Nisâb 10 ve 

Numan Külekçi’nin XI-XX. Yüzyıllar El Yazması Metinler ve Özetleriyle Mesnevi 

Edebiyatı Antolojisi 11 gösterilebilir. Sicill-i Osmânî’de iki ayrı Lârendeli Şânî’den 

bahsedilmektedir. Bunlardan ilki asıl ismi zikredilmeden sadece Şânî Efendi, diğeri ise 

1 

Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, hzl. İbrahim Kutluk, TTK Yay., Ankara 1981, C. I, s. 

574.; Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, hzl. Mustafa İsen, AKM Yay., Ankara 1994, s. 311.; Şemseddin 

Sami, Kâmûsu’l-A’lâm, Kaşkar Neşriyat, Ank., 1996, C. IV, s. 178. 

2 

Şakâyık-ı Nu’mâniyye ve Zeyilleri- Hadâiku’l-Hakâyık fî Tekmîleti’ş-Şakâik, hzl. Abdülkadir Özcan, 

İstanbul, 1989, C. II, s. 533.; Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî, hzl. Cemal Kurnaz, Mustafa Tatçı, Ankara 2001, 

C. I, s. 474.; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmânî veya Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniye I-IV, İstanbul 1308, 

C. III, s. 130.; Müstakîmzâde Sa'deddin Süleyman b. Muhammed Emin, Mecelletü'n-nisab fi'l-esmâ ve'lküna 

ve'l-elkab, Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, Nu: 628, vr. 270b. 

3 

Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, hzl. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı, C. I, s. 112; Osmanzade 

Hüseyin Vassaf, Sefîne-i Evliyâ I-V, hzl. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz, Kitabevi Yay., İstanbul 2006, s. 

187; Mehmet Ali Kırboğa, Kâmûsu’l-Kütüb ve Mevzuati’l-Müellefat, Konya 1974, s. 326. 

4 

Kutluk, age, C. I, s. 574. 

5 

İsen, age, s. 311. 

6 

Şemseddin Sami, age, C. IV, s. 178. 

7 

Özcan, age, C. II, s. 533. 

8 

Tuman, age, C. I, s. 474. 

9 

Mehmed Süreyya, age, C. III, s. 130. 

10 

Müstakîm-zâde Sa'deddin, age, Nu: 628, vr. 270b. 

11 

Numan Külekçi, XI-XX. Yüzyıllar El Yazması Metinler ve Özetleriyle Mesnevi Edebiyatı Antolojisi, 

Aktif Yay., Erzurum, 1999, C. I, s. 335. 

1

Şânî Mehmed Efendi namıyla belirtilmiştir. Şânî Efendi bahsinde Lârendeli oluşu, Hoca 

Ataullah Efendi’nin mülâzımı oluşu, müderrisliği ve Sultan Üçüncü Murad’ın son 

dönemlerine (1574-1595) yetiştiği kayıtlıdır. Şânî Mehmed Efendi bahsinde ise Şânî’nin 

müderrisliği ve görev yaptığı yerlere dair bilgiler verildikten sonra ölüm tarihi H.1019 / 

M.1610 kaydedilir. Ancak her iki Şânî bahsinde verilen bilgilerin tamamı hem Şakâyık-ı 

Nu’mâniyye’de hem de Mesnevi Edebiyatı Antolojisi’ndeki Mehmed Şânî bahsinde 

verilmiştir. Kınalızâde’de ise yine bu bilgilerin tamamı sadece Şânî Efendi bahsinde 

verilmiştir. Bu bilgilere göre Sicill-i Osmanî’de verilen Şânî Mehmed Efendi ile Şânî 

Efendi aslında aynı kişidir. Mecelletü’n-Nisâb, Mehmed Şânî bahsinde şairin Gülşen-i 

Efkâr adlı bir mesnevisinin olduğunu zikreder. Lârendeli Şânî ile ilgili bilgi veren eski 

kaynaklar arasında şairin Gülşen-i Efkâr adlı mesnevisinin varlığından tek bahseden 

kaynak da Mecelletü’n-Nisâb’dır. 12 

Osmanlı Müellifleri 13 , Sefîne-i Evliyâ 14 ve Kâmûsu’l-Kütüb ve Mevzûatu’l- 

Müellifât 15 gibi biyografik kaynaklarda Şânî’nin asıl adı İbrahim olarak kayıtlıdır. 

Verilen bilgiler ise diğer kaynaklardaki “Şânî Efendi” ve “Şânî Mehmed Efendi” 

bahislerinde aktarılanlarla bir farklılık arz etmemektedir. Bu durumda kaynaklarda 

farklı adla kayıtlı üç Lârendeli Şânî’nin de aynı kişi olma olasılığı oldukça yüksektir. 

Biyografik kaynakların yanı sıra şairler hakkında bilgi edinebileceğimiz ve 

birinci kaynak olarak değerlendirilebilecek eserler, şairlerin bizzat kendi yazdığı 

eserlerdir. Zaman zaman şairler eserlerinde kendileri hakkında bilgiler 

verebildiklerinden bu konu üzerinde de durmak gerekir. Lârendeli Şânî’nin Gülşen-i 

Efkâr adlı mesnevide kendisi hakkında verdiği tek bilgi memleketinin Lârende 

(Karaman) oluşudur 16 . Yine Gülşen-i Efkâr’da Sultan Üçüncü Murad’a bir methiye 

yazmış olması Sultan Üçüncü Murâd devri şairlerinden olduğu bilgisini doğrular 

niteliktedir. Gülşen-i Efkâr’ın A nüshasının 17 ilk sayfasında Şânî’nin Sultan İkinci 

Murad devri şairi olduğu kayıtlıdır. Ancak bu kaydın doğru olmadığı, şairin Sultan 

İkinci Selim’in oğlu Üçüncü Murad devri şairi olduğu “İbn-i Sul†ân Selµm-i √âfı@-ı dµn / 

12 Müstakîm-zâde Sa'deddin, age, Nu: 628, vr. 270b. 

13 Kurnaz, age, C. I, s. 112. 

14 Akkuş vd., age, C. III, s. 187 

15 Müstakîm-zâde Sa'deddin, age, Nu: 628, vr. 270b. 

16 629-650. beyitler arası 22 beyitlik “Lârende şehrengizi” diyebileceğimiz bölümün başında şair “Bu 

√a…îrüñ va†an-ı a§lîsi olan şehr-i tâbende vü kişver-i dırahşende ya¡ni sevâd-ı Lârende’nüñ...” ifadesiyle 

memleketinin Lârende olduğunu belirtir. 

17 İÜ Merkez Kütüphanesi , Nadir Eserler, Nu: 3040. 

2

Ya¡ni Sul†ân Murâd-ı ehl-i ya…µn” (b. 601) beytinden anlaşılmaktadır. Bu durum müellif 

hattı olmayan nüshalarda şiir dışındaki ön veya son kayıt bilgilerinin yanlış olabileceği 

fikrini doğrulamaktadır. Şânî hakkında eserinden bilgi edinebileceğimiz bir diğer husus 

Dede Ömer Rûşenî’ye yazdığı mehdiyedir. 18 Dede Ömer Rûşenî Halvetiliğin Rûşeniyye 

kolunun müessisi olarak bilinir. 19 Bu bilgiye dayanarak Şânî’nin Halveti olduğu 

sonucuna ulaşılabilir. 

Üzerinde durulması gereken bir diğer husus da kütüphane kayıtlarıdır. 

Kütüphanelerin bibliyografik künyelerinde “Lârendeli Mehmed Şânî” kaydı 

bulunmamaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi kayıtlarında “Şânî el-Larendevî İbrahim b. 

Abdurrahman el-Karamanî” ve “İbrahim b. Abdurrahman el-Karamanî Şânî el- 

Larendevî” olarak kayıtlıdır. 20 

Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesindeki el-İfsah fi Şerhi Şevahidi’l- 

Miftâh 21 adlı eserin müellifi “el-Karamanî, İbrahim b. Abdurrahman eş-Şânî” olarak 

kaydedilmiştir. Ancak aynı kayıtta yazarın ölüm tarihi olarak H. 1069 / M. 1658 

verilmiştir. Bu künye kaydı ya yanlıştır ya da doğruysa bu tezkirelerde ölüm tarihi H. 

1019 / M. 1610 olarak kayıtlı Gülşen-i Efkâr müellifi Lârendeli Şânî ile el-İfsah fi Şerhi 

Şevâhidi’l-Miftâh adlı eserin müellifi “el-Karamanî İbrahim b. Abdurrahman eş- 

Şânî”nin aynı müellif olmasına imkân yoktur. 

Süleymaniye’de 22 ve Milli Kütüphane’de 23 kayıtlı el-Hey'etü'l-İslâmiyye adlı 

eserin müellifi “İbrâhîm b. Abd er-Rahmân Karamânî” olarak geçmektedir. Ayrıca 

Süleymaniye’de kayıtlı 13 adet el-Hey’etü’l İslâmiyye için de yazar olarak “İbrahim b. 

Abdurrahman el-Karamanî” kaydı vardır. Yani Şânî mahlası hiç kullanılmamıştır. Fakat 

Milli Kütüphane’deki Hey’etü’l-İslâm 24 , Kayseri Raşit Efendi Eski Eserler 

18 

651-711. arasındaki beyitler Dede Ömer Rûşenî’ye medhiyedir. Başlıkta “ VÂRİ¿-İ 

¡ULÛM-I NEBÌ ŞEY» ¡ÖMER RÛŞENÌ E’Ş-ŞEHÌR Bİ-MONLA ÇELEBİ 

◊A≤RETLERİNÜÑ (...) MENÂ¢IBI VÜ EV~ÂF-I ¡ACÂYİBİDÜR...” ifadesi vardır. 

19 

Semra Tunç, “Dede Ömer Rûşenî” S. Ü. T.A.E. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 

Konya 1997, S. 5, s. 237. 

20 

1478 nr. Mir'atü's-Safâ; 2164 nr. el-İfsâh fi Şerhi Şevâidi'l-Miftâh; 2573 

nr. Manzûme-i Avâmil; 3731 nr. Gülşen-i Efkâr; 3782 nr. Zarî'atü'l-Ebrar fi Na'ti'n- 

Nebiyyi’l-Muhtâr adlı eserler için Süleymaniye Kütüphanesi bibliyografik künyeyi 

verirken Şânî’nin adını yukarıda zikrettiğimiz şekilde kaydetmiştir. 

21 

Bu eser kütüphanede 34 Nk 4464 arşiv numarasıyla kayıtlıdır. 

22 Arşiv Nu: 07 Tekeli 837/2 

23 Arşiv Nu: 06 Hk 2979/1 

24 Arşiv Nu: 06 Hk 882 

3

Kütüphanesi’ndeki 25 ve Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’ndeki 26 el-Hey'etü'l- 

İslâmiyye adlı eserler için de müellifin adı, 1659’dan sonra öldüğü notu da düşülerek, 

“İbrahim Karamanî Âmidî” olarak verilmiştir. Bu durumda “İbrâhîm b. Abdurrahman 

Karamânî” ile “İbrahim Karamanî Âmidî” aynı kişi midir yoksa farklı kişiler olup 

birbiriyle karıştırılarak kütüphane kayıtlarında hata mı yapılmıştır? 

İbrahim Karamanî Âmidî adına kütüphanelerde kayıtlı ellinin üzerinde eser 

vardır. Bunların tamamı Arapçadır. Dinî içerikli ve mensur olan bu eserlerin istinsah 

tarihleri ya yoktur ya da 1700’lü yıllara aittir. H.1069 / M. 1659’dan sonra öldüğü 

belirtilmiştir. Tezkirelerin hiçbirinde “Şânî” mahlasıyla kayıtlı böyle biri yoktur. 

“İbrâhîm b. Abdurrahmân Karamânî” adı ise daha önce yukarıda zikrettiğimiz 

biyografik kaynakların bazılarında “Şânî” mahlasıyla birlikte verilmiştir. Ayrıca bu 

isimle kütüphanelerde kayıtlı eserlerin telif veya istinsah tarihi on altıncı yüzyılın ikinci 

yarısıdır. Yani aralarında “İbrahim Karamanî Âmidî” muhtemelen daha doğmadan önce 

yazılmış eserler 27 vardır. Bu bilgilere göre iki şahsın aynı olmasına imkân yoktur ve 

kütüphane künyelerinde yazarın adı karıştırılmıştır. el-Hey'etü'l-İslâmiyye adlı eser de 

istinsah tarihleri dikkate alındığında İbrahim Karamanî Âmidî’ye aittir. 

Yakın bir zamanda yapılan yüksek lisans tezlerinden birinde 28 Şânî’nin böyle bir 

eserin müellifi olduğuna dair herhangi bir bilgi verilmemiş ve bu konuyla ilgili herhangi 

bir değerlendirme yapılmamıştır. 29 Yukarıdaki bilgiden de eserin zaten Lârendeli 

Şânî’ye ait olmadığı ortadadır. Sözünü ettiğimiz tezde Gülşen-i Efkâr müellifinin adının 

kesin bir ifadeyle Lârendeli İbrahim Şânî olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ancak yapılan 

değerlendirmeler bu sonuca ulaşmak için yetersiz görünmektedir. Mevlüde Alparslan’ın 

yaptığı değerlendirmeleri 30 ve bu değerlendirmelere esas teşkil eden bilgileri maddeler 

halinde verelim ve her maddenin altına da değerlendirmedeki eksikliği dile getirelim: 

1) “Kınalızâde, Şânî’nin Ataullah Efendi’nin mülâzımı olduğunu ve kırk 

akçeli bir medreseden azledilmiş olduğunu ifade ederken Atâî’nin “Mehmet 

Şânî” adı altında aynı bilgileri vermesi bizde “Mehmet” isminin sehven 

yazılmış olabileceği düşüncesini doğurmaktadır.” 

25 Arşiv Nu: Râşid Efendi Eki 1162/6 

26 Arşiv Nu: 09 Müz 675/1 

27 Mir'atü's-Safâ, H.989 / M.1581, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Böl., Nu: 1478; Manzûme-i 

Avâmil, H. 987 / M.1581, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa Böl., Nu: 2573; Zarî'atü'l-Ebrar fi 

Na'ti'n-Nebiyyi’l-Muhtâr, H.1002/M.1594, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Böl., Nu: 3782 

28 Mevlüde Alparslan, İbrahim Şânî El-Lârendevî’nin Gülşen-i Efkâr Mesnevisi (Metin-Muhtevâ-Tahlil), 

DEÜ SBE İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, İzmir 2007 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) 

29 Alparslan, agt, s. 12-14. 

30 Alparslan, agt, s. 6-7. 

4

Bu bilginin doğruladığı tek şey Kınalızâde ile Atâî’nin aynı şairden bahsettiğidir. 

Kınalızâde’nin bahsetmediği ise şairin gerçek adıdır. Şairin asıl adı Mehmed olabilir, bu 

durumda “Mehmed” isminin sehven yazılmış olabileceği sonucu çıkarılamaz. 

2) “Müstakim-zâde’nin Mecelletü’n-nisâb’da şairi tanıtırken “Ve lehû 

Gülşen-i Efkâr” ibaresini kullandığını görüyoruz. Oysaki Gülşen-i Efkâr 

adlı eserinde şair, kendini “İbrahim” olarak zikretmektedir. Dolayısıyla 

Osmanlı Müellifleri’nde şairin ismi doğru olarak kaydedilmesine rağmen 

Mehmet Nâil Tuman’ın, muhtemelen daha önceki tezkirelere dayanarak 

“Osmanlı Müellifleri’nin [şairin] ismini İbrahim diye göstermesi yanlışdır” 

ifadesini kullanması bizim ileri sürdüğümüz tezi doğrulamaktadır. 

Muhtemelen biyografik kaynaklardaki bu çelişki nedeniyle şair, sonraki 

nesillere yanlışlıkla “Mehmet Şânî” olarak tanıtılmıştır.” 

Mecelletü’n-nisab eski biyografik kaynaklar içinde şairin Gülşen-i Efkâr adlı 

eserinin olduğundan bahseden yegâne eserdir ve bu eserde şairin adı “Mehmed Şânî” 

olarak kayıtlıdır. Şairin Gülşen-i Efkâr’da kendini İbrahim diye zikrettiği ise doğru 

değildir. Her üç nüshada da şairin asıl adına dair herhangi bir kayıt yoktur. Zaten bu 

kaydın eserin hangi varağında ya da hangi beytinde olduğuna dair de dipnot 

düşülmemiştir. Mehmet Nâil Tuman’ın ifadesi de savunulan tezi doğrulamasının aksine 

bu tezi çürütmektedir. 

3) “Ayrıca araştırmalarımız sonucunda “Mehmet Şânî” adına kaynaklarda 

hiçbir esere rastlanılmadığı gibi Lârendeli Şânî adına tespit ettiğimiz 

eserlerin tamamının Lârendeli İbrahim Şânî’ye ait olduğu ortaya çıkmıştır. 

XVI. yüzyılda yaşamış Mehmet Şânî adında hiçbir şaire rastlanmamıştır.” 

“Mehmed Şânî” adının çeşitli biyografik kaynaklarda kayıtlı olduğundan 

yukarıda bahsetmiştik. Ancak sanırım bahsedilen kaynaklar şairin müellifi olduğu 

söylenen eserlerin kendileridir. Gülşen-i Efkâr dışında ona ait olduğu ileri sürülen 

eserlerin tamamında “İbrahim Şânî” adının geçtiği doğrudur. Gülşen-i Efkâr için de 

kütüphane kayıtlarında “İbrahim Şânî” adının kullanıldığı tarafımızdan tespit edilmiştir. 

Ancak Gülşen-i Efkâr’ın hiçbir nüshasında “İbrahim Şânî” kaydı yoktur. Daha önceki 

değerlendirmelerimizde kütüphane kayıtlarının çok da sahih olmadığını belirtmiştik. Şu 

durumda “İbrahim Şânî” ile Gülşen-i Efkâr şairi Şânî aynı kişi olmayabilirler. Çünkü 

tespit edilen eserler arasında edebî değer taşıyan ve Türkçe olan tek eser Gülşen-i 

Efkâr’dır. Diğerleri dinî içerikli Arapça mensur eserlerdir. Gülşen-i Efkâr dışında 

Türkçe olan tek eser Manzûme-i Avâmil’dir ki o da zaten Arapça dil bilgisi öğretmek 

5

için manzum olarak kaleme alınmış didaktik bir eserdir ve edebî herhangi bir değeri 

yoktur. Bu durumda Gülşen-i Efkâr’ın İbrahim Şânî’ye ait olduğu sonucuna varılması 

çok iddialı olur. 

4) “Kaynaklarda farklı isimlerle Şânî’ye ait gösterilen beyitlerin birbirinin 

aynı olması bu kişilerin aynı şahıslar olduğunu göstermektedir.” 

Bu durum kaynakların kendinden önceki kaynakları ve kaynaklarda verilen 

beyitleri apardıkları anlamına da gelir. İlginç olan noktalardan biri de Şânî’nin asıl 

adının İbrahim olduğunu belirten tüm kaynakların son dönemde yazılmış kaynaklar 

olmasıdır. Şairin yaşadığı döneme yakın kaynaklar şöyle dursun, 20. asra kadar yazılmış 

tezkirelerin hiçbirinde “İbrahim Şânî” kaydı yoktur. Bu durum, Şânî mahlasını kullanan 

iki ayrı müstensihin birbiriyle karıştırılmış olabileceği fikrini çürütmediği gibi aynı kişi 

oldukları savını da doğrulamaz. 

5) “İbrahim Şânî adıyla yazılmış eserlerin tarihleriyle Mehmet Şânî adıyla 

verilen şahsın yaşadığı zamanın örtüşmesi, Mehmet Şânî ile İbrahim 

Şânî’nin aynı şahıs olduğu kanaatini doğrular niteliktedir.” 

Bu durum aynı dönemde yaşamış iki Lârendeli Şânî olabileceği kanaatini de 

çürütmez. “Şânî Mahlaslı Şairler” bahsinde adı geçen “Saraybosnalı Şânî” de aynı 

dönem şairidir. 

6) Lârendeli Şânî’nin künyesi eserlerinde “İbrahim b. Abdurrahman eş-şehîr 

bi-Şânî el-Lârendevî el-Karamanî” şeklinde geçmektedir.” Bu bilgiye göre 

asıl ismi İbrahim olan şair, Lârendeli olup döneminde Şânî el-Lârendevî 

olarak tanınmıştır. 

Gülşen-i Efkâr’da böyle bir kayıt olmadığını daha önce de ifade etmiştik. 

Kütüphane kayıtlarındaki künye bilgisinde Gülşen-i Efkâr’ın müellifinin “İbrahim b. 

Abdurrahman el-Karamanî Şânî el-Larendevî” olarak yazıldığını ama bunun yanlış 

olabileceğini daha önce de belirtmiştik. 

Biyografik kaynakların, kütüphane kayıtlarının ve de müstensih notlarının 

yetersizliği dikkate alınırsa Gülşen-i Efkâr müellifi Lârendeli Şânî’nin asıl adının ne 

olduğu meselesi daha da karmaşık bir hâl almaktadır. Bu durumda Gülşen-i Efkâr 

şairinin asıl adının İbrahim mi yoksa Mehmed mi olduğu kesin olarak tespit 

edilememektedir. Mevlüde Alparslan’ın ulaştığı sonuç kesinlikle yanlıştır ya da 

kesinlikle doğrudur diyemeyiz. İhtimallerden akla en yatkın olanlarından biridir. Bu 

6

sebeple biz sanatçının hayatı ve eserlerini verirken “Lârendeli Şânî” adına kayıtlı tüm 

bilgileri ortaya koymaya çalışacağız. 

1.1.1. Hayatı 

Lârendeli Şânî eski adı Lârende olan Karaman’da doğmuştur. Doğum tarihiyle 

ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Şemseddin Sami’nin ifadesine 

göre İkinci Selim devrinde tahsil için İstanbul’a gelmiştir. 31 Bu bilgiye göre Sultan 

İkinci Selim’in tahta çıkışı ile ölüm tarihi arasında (1566-1574) İstanbul’a gelmiş 

olmalıdır. Lârendeli Şânî’den bahseden kaynakların neredeyse tamamında İkinci 

Selim’in de hocalığını yapan Hoca Ataullah Efendi’nin mülâzımı olduğu kayıtlıdır. 32 

Ataullah Efendi’nin vefatı M.1571 yılı olduğuna göre 1571’e kadar öğrenimini 

tamamlamış olmalıdır. 

Lârendeli Şânî, Osmanlı ilmiye teşkilatına göre yedi yıl süren mülâzımlığın 

ardından mertebe kat ederek kırk akçe maaşla Hasköy’deki Mahmut Paşa Medresesinde 

müderrisliğe başlamıştır. 33 Cahit Baltacı da XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı 

Medreseleri adlı eserinde Şânî’nin H.1000 / M.1591 yılına kadar kırk akçe aldığını 

ifade eder. 34 Ancak bu bilgide bir tutarsızlık vardır. Çünkü Şakâyık-ı Nu’mâniyye’de 

Atâî bu tarihi H.1001 cemaziyelâhir olarak kaydetmiştir 35 ki bu tarih M.1593 bahar 

aylarına denk gelir. Şânî, Hasköy’deki görevinden azledilince H.1001 / M.1593 yılında 

Bostanzade Mehmed Efendi ve Sun’ullah Efendi huzurunda Yavuz ve Nihalî Beylerle 

birlikte imtihan oldu ve imtihan neticesinde aynı yılın recep ayında Tûtî-i Latîf 

Medresesine müderris oldu. 36 H.1004 / M.1596 zilhiccesinde görevi kabul etmeyen 

Taceddin Efendi yerine Rodos Fetvahanesine naklolundu. H.1006 / M.1597 

rebîülahirininde Şam müftüsü oldu. H.1007 / M.1599 şevvalinde Trablus-Şam kazasına 

tayin olunup H.1008 / M.1599 rebîülahirininde bu görevinden azlolundu. H.1009 / 

M.1600 muharreminde Sufi Mehmed Efendi yerine Maraş kazasına tayin edildi. H.1010 

/ M.1601 rebîülahirininde bu görevinden de azlolundu. H.1011 / M.1603 zilhiccesinde 

31 Şemseddin Sami, age, C. IV, s. 178 

32 Kutluk, age, C. I., s. 574; Özcan, age, C. II, s. 533.; Tuman, age, C. I, s. 474.; 

Mehmed Süreyya, age, C. III, s. 130.; Akkuş vd., age, C. III, s. 187. 

33 Kutluk, age, s. 574; Özcan, age, s. 533. 

34 Cahit Baltacı, XV- XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, Teşkilât / Tarih, İrfan 

Matbaası, İstanbul 1976, s. 448. 

35 Özcan, age, s. 533. 

36 Özcan, age, s. 533. 

7

Gazalîzade yerine Erzurum kazasına kadı olarak tayin edildi. H.1013 / M.1604 

saferinde yine azledilip yerine selefi iade kılındı. H.1015 / M.1606 rebîülevvelinde 

Ankara’ya naklolunanVildanzade yerine Âmid kazasına tayin edildi. H.1016 / M.1607 

saferinde tekrar Erzurum kazasına tayin edildi. Şair, H. 1019 / M. 1610 yılında son 

görev yeri olan Erzurum’da vefat etmiş ve buraya defnedilmiştir. 37 

Şânî, H. 989 / M. 1581 tarihli Mir’atü’s-safâ isimli tasavvufî eserini Gülşenî 

şeyhlerinden Kerim b. Gülşenî için yazdığını ifade etmektedir. Buna göre şair 

muhtemelen tahsili sırasında Gülşenî tarikatına intisab etmiştir. 38 Şânî, kendi ifadesiyle 

Gülşenî şeyhlerinden Abdülkerim Efendi’nin mürididir. 39 Gülşeniyye, Halvetiyye’nin 

ana kollarından Rûşeniyye’nin bir şubesidir. İbrahim Gülşenî (öl. M.1533) Dede Ömer 

Rûşenî’den feyz alan dervişlerin en meşhurudur. 40 Şânî’nin Gülşen-i Efkâr’da Dede 

Ömer Rûşenî’ye bir methiye yazdığından söz etmiştik. Eserin adında “Gülşen” 

sözcüğünün kullanılması da şairin hangi tarikata mensup olduğuyla ilgili bir ipucu 

olarak değerlendirilebilir. 

1.1.2. Edebî Kişiliği 

Lârendeli Şânî’nin edebî kişiliği hakkındaki değerlendirmelerimizin tamamı 

Gülşen-i Efkâr mesnevisinin incelenmesine dayanmaktadır. Bunun sebebi ise 

tezkirelerde neredeyse her şair için söylenen övgü ifadelerinin dışına çıkılmayışı ve 

Şânî’nin Gülşen-i Efkâr dışında edebî değer taşıyan başka bir eserinin olmayışıdır. 

Gülşen-i Efkâr’daki söz, mânâ, şiir ve esere yönelik beyitler, şairin ve genelde 

Divan edebiyatı sanatçısının şiirden ne beklendiğini, neyin hedeflendiğini, güzel şiirle 

neyin kastedildiğini göstermesi bakımından önemlidir. 

Divan şairinin önem verdiği en önemli hususlardan biri özgünlüğü 

yakalamaktır. Şiirde aynı sözcüklerle aynı mesajı verse de farklı bir üslup yakalama 

amacındadır. Bu yüzden eserinin “tercüme” olmadığını, hayâl gücüyle “bikr-i mânâ”yı 

yakaladığını vurgular. Şânî de geleneğin şekillendirdiği bir şair olarak konuya ilişkin 

düşüncelerini şu beyitlerle açıklar: 

37 Özcan, age, s. 533.; Tuman, age, C. II, s. 574 

38 Alparslan, agt, s. 10 

39 Mir’atü’s-Safâ, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Böl. Nu: 1478 vr. 140b. 

40 Mustafa Kara, Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları, Dergâh Yay., İstanbul 2005, s. 579 

8

1692. Tercüme §anma anı ve’l-√â§ıl 

Bikr-i ma¡nâya olmışam vâ§ıl 

1693. Mihr-i dil §aldı ¡âleme pertev 

ªâhir oldı yine bu …ı§§a-i nev 

Şair, Gülşen-i Efkâr’ın özelliklerini ve eseri niçin yazdığını açıklarken şu 

hususlara değinir: 

Bu eser, rindlere hitap eder ve onlar zevk alabilsin diye yazılmıştır. Hakk’ı 

talep edenler için sağlam bir kulptur. Sâlike yol göstermesi ve aydınlatması amacıyla 

nazm edilmiştir: 

1694. Silk-i na@ma getürdüm anı revân 

±ev… ala tâ ki zümre-i rindân 

1674. Fi’l-me&el bu ni@âm-ı bµ-hemtâ 

‰âlib-i ◊a……’a ¡urve-i vu&…a 

1695. Ola kim sâlike ola hâdî 

Ehl-i tev√µde ide irşâdı 

Mevlânâ’nın Mesnevisi sâliki aydınlatmak için kıssadan hisse veren hikâyelerle 

oluşturulmuştur. Amaç her ne kadar kıssadan hisse vermekse de eserin edebî yönü 

ihmal edilmemiştir. Çünkü içinde hikmetli sözler vardır ve anlatıma bakıldığında edebî 

sanatlar ve mecazlarla süslenmiştir. Bu sebeple içerdiği mânâları herkes anlayamaz: 

1698. ¢u†b-ı ¡âlem ki ◊a≥ret-i Monlâ 

Rüşd içün itdi Me&nevµ peydâ 

1699. Tâ ola sâlike †arµ…-i sedâd 

¢ı§§adan √i§§e ala ehl-i reşâd 

1675. ªâhirµ zµnetiyle ârâste 

Bâ†ınµ √ikmetiyle pµrâste 

1706. Bu me¡ânµyi ehl-i √âl añlar 

Kâşif-i remz olan ricâl añlar 

Yukarıda, Şânî’nin Gülşen-i Efkâr’ı niçin ve nasıl yazdığı ile ilgili birkaç beyit 

verilmiştir. Şair, didaktik bir eser ortaya koyduğunu dile getirmiş ama anlatımda 

9

kuruluktan kaçınarak onu mecazlarla ve hikmetli sözlerle süslediğini söyleyerek 

hedefinin sadece öğreticilik olmadığını ortaya koymuştur. Bu durum onun sanat kaygısı 

taşıdığını göstermektedir. Gülşen-i Efkâr’ı incelediğimizde şairin söyledikleriyle 

yaptıklarının birbirine uyduğunu söyleyebiliriz. Çünkü Gülşen-i Efkâr’in bazı 

bölümlerinde öğreticilik vasfı öne çıkarken bazı bölümlerde sanatsal anlatımın çok daha 

yoğun olduğu görülür. 

Gülşen-i Efkâr’da sanatsal kaygının en fazla görüldüğü bölümler tasvir 

bölümleridir. Bu bölümlerde teşbih, teşhis, istiare ve hüsn-i ta’lil sanatları başta olmak 

üzere başarılı bir edebî sanat zenginliği sergiler. Edebî sanatların sadece bir süs 

olmadığı, bir eserde anlamın kuvvetlendirilmesine olanak sağladığı unutulmamalıdır. 

Bu yüzden -öğretici bölümler de dâhil olmak üzere- edebî sanatların kullanılmadığı 

beyitlerin oranı yüzde onu bile bulmaz. 

Aşağıdaki beyitler eserin “tevhid” bölümünden alınmıştır. Beyitlerde insân-ı 

kâmil “şehr-i ¡âli” teşbihiyle süslenince mühendisler bu kadar mükemmel bir şehrin 

nasıl inşa edildiğine şaşırıp kalırlar. Bu şaşırma tasavvuftaki “hayret” makamını 

simgeler. Mühendislerde o mükemmelliğe (insân-ı kâmil) ulaşmaya çalışan sâliklerden 

başkası değildir. İki gümüş sütundan oluşan bir bina teşbihiyle süslenen, insanın 

bacaklarıdır. Sonraki beyitte o iki sütunun üstüne bir gümüş sütun (insanın gövdesi) 

oturtulur ve bu gümüş sütunun üstüne de ışık saçan bir cevher (baş) eklenir: 

96. ¢ıldı bir şehr-i ¡âliyi bünyâd 

Aña insân-ı kâmil eyledi ad 

97. Anda cümle mühendisân √ayrân 

İki sµmµn sütûnda itdi revân 

99. Bir gümüşden sütûn itdi ∏afûr 

Üstine …odı gevher-i pür-nûr 

Yukarıda örneklediğimiz sanatlı anlatım sonraki beyitlerde de devam eder. 

Mükemmel bir biçimde yaratılan insan vücudu bir haneye benzetilince “akıl” o haneyi 

aydınlatan mum olur. Sonraki beyitte ise insan vücudunun saraya dönüştüğü görülür. 

İnsan vücudu saray olunca ruh da bu sarayın padişahlığını yapar. Akıl bu padişahın 

veziri, hilm de edibi oluverir: 

10

100. Rûşen olmaπa «âne-i ra¡nâ 

Eyledi anda ¡a…lı şem¡-i ≥iyâ 

101. Pâdişeh …ıldı anda rû√ı İlâh 

»al…ı tâ olmaya anuñ gümrâh 

102. ¡A…l-ı evvel vezµr ü ¡ilmi √akµm 

İtdi √ilmi aña edµb-i selµm 

Bahar tasvirinin yapıldığı aşağıdaki beyitlerde de sanatlı anlatıma başarılı 

örnekler verilir. Çınarın meyveleri tespihe benzetilince çınar da tespih çekerek dua eden 

bir mü’mine dönüşür. Goncanın kalbi yaralanmasın diye dua etmektedir. Goncanın 

kalbinin yaralanmasıyla kastedilen ise goncanın açılarak içindeki siyah noktanın açığa 

çıkmasıdır. Sonraki beyitte de bülbülün âhını işitip de tüyleri ürperen bir gül tasvir 

edilir. Gülün dikenleri aslında bülbülün feryadıyla ürperen tüyleridir: 

716. Ele tesbî√in aldı şâh-ı çenâr 

Olmasun diyü …alb-i πonce figâr 

722. İşidüp zâr-ı bülbüli gül-zâr 

Tüyi ürperdi anı §anma ki «âr 

Şânî’nin edebî kişiliğini değerlendirirken dikkat çekmemiz gereken diğer bir 

husus ise tahkiyevî anlatımda ne gibi özellikler gösterdiğidir. Olay kurgusuna dayanan 

tahkiyevî anlatımda kısa cümleler dikkat çeker. Her mısraın bir cümle değeri taşıdığı 

beyitlerle örülü hikâye kısmında kahramanların diyalogları başarılı bir biçimde aktarılır. 

Hâkim anlatıcı kahramanlara sözü teslim etmeden önce mutlaka giriş niteliğinde bir 

tasvir yapar. Bu tasvir, sürekli “ben dili”ni kullanan kahramanların tekdüze cümle 

kurgusunu kırmak için yapılır. Şair, sözü kahramana doğrudan teslim etmektense kısa 

girişler yapmayı bu yüzden tercih eder. Aşağıdaki beyitler anlatıcının sözü kahramana 

vermeden önceki girişte yaptığı gece tasvirine örnektir: 

1025. Yine şâh-ı kevâkib-i envâr 

◊ayme-i mây içre …ıldı …arâr 

1026. Her diyâra şihâbı §aldı revân 

Olmaya encüm içre tâ ki …ırân 

11

1027. Ol gice bu hezµr-i zerrµn çeng 

Oldı simµn benekle mi&l-i peleng 

1028. Tevsen-i çar«a bindi şâh-ı nücûm 

Ya¡ni e@hâr-ı ◊a……’a itdi hücûm 

Şânî, bu girişi yaptıktan sonra sözü kahramana teslim eder. Kahraman 

konuşmaya başlayınca öznesi “ben” olan cümleler art arda dizilmeye başlar. Diyalog 

kısımlarında konuşma sırası bir kahramandan diğerine verilirken yukarıda belirttiğimiz 

ara müdahalelerin sürekli yapıldığı görülür. Aşağıdaki diyalog bölümünden alınan 

beyitler “ben” öznesinin sebep olduğu tekdüze anlatıma örnektir: 

1031. Didi tâc-ı Keyânidür ta«tum 

Âftâb-ı cihânidür ba«tum 

1032. Benem ol şem¡-i cem¡-i bezm-ârâ 

Cem¡ olur yanuma her ehl-i §afâ 

1033. Ehl-i ferhenge eylerem raπbet 

¢ıluram aña hürmet ü ¡izzet 

1034. Ber-hümâ himmet-i mu¡allâyam 

Kûh-i ¢âf-ı πınâda ¡an…âyam 

1035. Arayup …a¡r-ı ba√r-i ¡ummânı 

Bulmışam «âtem-i Süleymân’ı 

Anlatımda tekrara düşme belki de Şânî’nin en kusurlu görülebilecek tarafıdır. 

Bütün mekân tasvirleri cennet benzetmesi etrafında şekillenir. Kahramanların 

kendilerini överken kullandıkları sözcük dağarcığı hep birbirine yakın, hatta tekrar 

sayılabilecek düzeydedir. Aşağıdaki beyitlerde “şem¡” benzetmesinin farklı kahramanlar 

ve anlatıcı tarafından sürekli tekrarlandığı görülür. Aynı durum “nûr” benzetmesi için 

de geçerlidir: 



871. Biri bir merd-i ¡â…il adı Sem¡ 

Dâimâ encümende şem¡-i cem¡ 

12

947. ◊â§ılı cümlesi yanumda cem¡ 

Nûr-ı ≠âtumdur anlara çün şem¡ 

1001. Nûrum olmışdur ol çemende şem¡ 

Buldı revna… benümle ilm-i şer¡ 

1678. Şâhid-i ma¡na anda şem¡-i ≥iyâ 

»a††ı gûyâ ki dûd-ı ¡anber-sâ 

Mesneviler, gazel ve kasideyle kıyaslandığında sanatlı anlatım olarak onların 

gerisindedir, denir. Bunun temel sebebi olarak da olay anlatımına dayanması, bu 

sebeple daha kısa aruz kalıplarının kullanılması, ayrıntıya girecek kadar uzun 

cümlelerden oluşan beyitlerin bulunmayışı gösterilir. “Sıfat” türünden sözcüklerin çok 

kullanılışı şairin ayrıntıya önem verdiğini gösterir, “fiiller” tahkiyevî anlatımın 

vazgeçilmezidir. İsim ve fiil kullanımının fazlalığı bir şairin anlatımındaki ayrıntıyı 

görmek açısından önemlidir. 41 Ancak bir mesnevi şairini gazel şairiyle kıyaslamak 

doğru olmaz. Aşağıdaki beyitlerde Şânî, tahkiyevî anlatımın tipik örneklerinden birini 

vermektedir. Kısa ve devrik cümleler ile sade bir dil kullanmaktadır: 

85. Bir nefesden yaratdı ¡İsâ’yı 

¢ara †opra…dan ehl-i esmâyı 

87. Gehi bir dürden ider âb-ı revân 

Gehi §udan …ılur riyâ≥-ı cinân 

98. İki †â… itdi ¡anber-i sârâ 

¢ıldı miskµn sürâdi…ât aña 

Öğreticiliğin öne çıktığı beyitlerde anlatım daha kuru bir hal alır: 

149. Üç merâtib-durur …amu tev√µd 

Añlamaz bunu §â√ib-i ta…lµd 

150. Biri ¡ilmµdür ehli cümle ¡avâm 

Biri ¡aynµ biri √a…µ…i be-nâm 

41 M. Fatih Köksal, “Tahkiyeli Bir Eser Olarak Taşlıcalı Yahyâ'nın Şâh u Gedâ Mesnevisi”, Türklük 

Bilimi Araştırmaları (Prof. Dr. Kaya Bilgegil Armağanı), S. 5, 1997, s. 277, 282. 

13

151. Ehl-i ¡ilmµde gerçi yo…dur √âl 

¡A…l u na…l-ile eyler istidlâl 

154. Da«ı ¡ilminüñ ikidür nev¡i 

Biri ¡a…lµ birisidür sem¡µ 

155. İkidür ¡a…l u na…l-ile tev√µd 

Biri ta√…µ… ü birisi ta…lµd 

Şânî’nin öğretici, ders verici tavrının olduğundan yukarıda bahsetmiştik. 

Atasözü sayılabilecek türden ifadeler sanatlı bir şekilde sık sık karşımıza çıkar. Bunlar 

aynı zamanda iyi birer temsilî anlatım örneğidir: 

779. Zeri §arrâf olan bilür dâim 

Cevheri cevherî olan nitekim 

138. Añlamaz …a†re ba√r-i ¡ummânı 

Ne bilür mûrçe Süleymân’ı 

139. Mürπ-ı ¡a…l ol fe≥âyı seyr idemez 

Peşşe ¡arş-ı a¡lâyı seyr idemez 

140. Ne bilür peşşe ≠ât-ı ¡an…âyı 

Nice añlar hümâ-yı ¡ulyâyı 

1013. Ehlümi kimse cürm-ile a§maz 

Kimse yirde olan yüzi ba§maz 

Şânî, ses ahengini kafiye ve redifin yanı sıra iç kafiyeler ve aliterasyonla 

sağlamayı da başarır: 

184. Bulur ol dem kemâl-i ma¡bûdı 

Görür ol dem cemâl-i meşhûdı 

183. Melekût-ı semâya vâ§ıl olur 

Ceberût-ı ¡ulâya vâ§ıl olur 

219. E√adiyyet rumûzın añladılar 

Vâ√idiyyet künûzın añladılar 

Eserin -fiiller haricinde- Türkçe sözcükler bakımından çok zengin bir 

malzemeye sahip olduğu söylenemez. Bunun sebebi mesnevinin tasavvufî bir eser 

14

olmasıdır. Çünkü tasavvufla ilgili kavramların neredeyse tamamı (nûr, kün, kevneyn, 

âlem, berzâh, zât, sıfât vb.) Arapça veya Farsça kökenlidir. Eser, kısa cümlelerle 

kurulan beyitlerden ibaret olmasına rağmen, tamamı Türkçe sözcüklerle kurulmuş bir 

beyit dahi yoktur. Kullanılan Türkçe sözcüklerin de genellikle fiil veya fiilimsilerden 

ibaret olması, tahkiyevî anlatımın “hareket odaklı” olması özelliğinden 

kaynaklanmaktadır. Aşağıdaki beyitler dilin en sade, Türkçe sözcüklerin en fazla 

kullanıldığı beyitlerden birkaçıdır. 42 

22. Dökdi ba√ruñ yüzi §uyın keremi 

Baπrını deldi ma¡denüñ himemi 

636. Yir yir ezhârı gülşeninde gören 

Yire indi §anur nücûm-ı peren 

665. ‰utar elde ¡a§âyı §an Mûsâ 

Gösterür «al…a ol yed-i bey≥â 

Dilin Arapça ve Farsça tamlamalarla en ağırlaştığı bölümler ise methiye 

bölümleridir. Bu türden beyitlerde cevher fiili dışında Türkçe diyebileceğimiz bir yapı 

görülmez. Sultan Murad’a yazılan methiyeden şu beyitleri örnek verebiliriz: 

592. Şeh-i ¡âlµ-mekân u @ıll-ı İlâh 

Pâdişâh-ı serµr-i ¡izzet-i câh 

593. Âsmân-ta«t-gâh ü heft-bâlµn 

Âftâb-efser ü …amer-âyµn 

594. Mihr-i ra«şân-ı burc-ı evc-i ¡a†â 

Dürr-i tâbân-ı dürc-i genc-i se«â 

23-A 595. ∏ayret-i ¢ahraman u Behmen ü Gûr 

Reşk-i Dârâ vü Sencer ü Faπfûr 

596. Ba√r-i mevvâc u …ulzüm-i zâ«ir 

Mihr-i berrâ…-ı ezher-i bâhir 

597. Şehr-yâr-ı kerµm ü nµk-a«ter 

¡Âdil ü nâ§ır-ı @afer-rehber 

42 Konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgi için tezin “3.1. Dil Kullanımları” bölümüne bakınız. 

15

Tüm bu örnekler ve açıklamalardan sonra Lârendeli Şânî’nin edebî kişiliğini 

şöyle özetleyebiliriz: Öğretme amacı taşır ama öğretirken sanatsal altyapıyı ihmal 

etmez. Edebî sanatları kullanmada, temsilî anlatımda, alegoride oldukça başarılıdır. 

Tahkiyevî anlatımdan kaynaklı tekdüze cümle yapısını kırmaya çalışır, anlatımda 

çeşitlilik yaratma peşindedir. Ancak özellikle kahramanların tanıtıldığı bölümlerde ve 

mekân tasvirlerinde tekrara düştüğü görülür. Eserin tasavvufi bir mesnevi olması ve 

tasavvufî kavramların genellikle Arapça ve Farsça sözcük veya tamlamalarla 

oluşturulması, Şânî’nin Türkçe sözcük kullanımını -fiiller hariç- kısıtlamıştır. Ses 

ahengini sağlamak için iç kafiyelerden faydalanmayı ihmal etmez. 

1.1.3. Eserleri 

Lârendeli Şânî adına kayıtlı beşi Arapça ikisi Türkçe olmak üzere toplam yedi 

eseri vardır. Bu eserlerden Gülşen-i Efkâr dışındakilerde Lârendeli İbrahim Şânî adı 

kayıtlıdır. Gülşen-i Efkâr’da ise sadece “Lârendeli Şânî” kaydı vardır. 

1.1.3.1. Arapça Eserleri 

Lârendeli Şânî’nin Arapça yazdığı beş eserin adları şöyledir: 1) Mir¡atü’s-Safâ 

2) Zerî ¡atü’l-Ebrâr fî Na¡ti’n-Nebiyyi’l-Muhtâr 3) el-İfsâh fi Şerhi Şevâhidi’l-Miftâh 

4) Risale fi’s-Semâvâti ve’l-Erdîn ve mâ Fîhinne 5) el-Ucâle. 

Mir¡atü’s-Safâ, Allâh’ın isimlerinin tecellîlerini ve mertebelerini konu alan 9 

varaklık Arapça, tasavvufî bir risaledir. Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi Böl. nr: 

1478 ve İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı Osman Ergin Yazmalar Böl. nr: 59’da 

kayıtlı iki nüshası bulunmaktadır. H. 989 / M. 1581 senesinde Şeyh Kerim b. Gülşenî 

Vardârî Edirnevî’ye sunulmuştur. Varak 132’de şair kendini söyle tanıtmıştır: el- 

Abdü’l-müznibü’l-cânî İbrahim b. Abdurrahman el-Karamanî eş-sehîr bi-Şânî el- 

Lârendevî ve hüve fi rivayeti’l-ışk münzevî. 

Zerîatü’l-Ebrâr, Hoca Abdullah Ensarî tarafından H.1002 / M. 1594 senesinde 

istinsah edilmiştir. 2 varaktan oluşan 95 beyitlik mülemmâ bir na’ttır. 43 Süleymaniye 

Kütüphanesi Esad Efendi Böl. nr: 3782’de kayıtlıdır. 

İfsah’ın Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa Böl. nr: 2164 ve 

Nûruosmaniye Kütüphanesi nr: 4464’te kayıtlı olmak üzere iki nüshası mevcuttur. 

43 Alparslan, agt, s. 12. 

16

Konusu Arap edebiyatıdır. Şair muhtelif tefsirlerden faydalanarak yazdığı Süleymaniye 

Kütüphanesindeki eseri milâdi 1584 yılında tamamlamıştır. 44 

Risale, adından da anlaşılacağı üzere yerin ve gökyüzünün tabakaları ve her ikisi 

arasındaki mesafelerin beyanı ile ilgilidir. Altı babdan oluşan eser yer ve göğün 

yaratılışları, cennet ve cehennemin mekânı, öldükten sonra ruhların, battıktan sonra 

güneşin hali hakkında ünlü müfessirlerin görüşlerine yer verir. 27 varak olan bu Arapça 

risale Bayezid Kütüphanesi nr: 5291’de bulunmaktadır. 45 

el-Ucâle, Fıkıh Mecmuasının 14. varağında bulunan tek varaklık bir risaledir. 

Eser tek varaktan mı ibarettir, yoksa devamı var mıdır? Bu konuda herhangi bilgiye 

ulaşamadık. Millet Kütüphanesi Feyzullah Efendi Böl. nr: 981’de kayıtlıdır. Arapça 

yazılmış bu risalenin son bölümünde yazar ve eserin ismi şu şekilde zikredilmektedir: 

“Hâzâ Risâletü’l-¡abdi’l-fakîr ila’llah el-…avî el-πanî İbrahim b. Şey√ ¡Abdurrahman eş- 

şehîr Şânî el-Lârendevî, Hâ≠ihî er-Risaletü’l- ¡Ucâle hâzihi’l-evrâk ve’l-me¡âl.” 

1.1.3.2. Türkçe Eserleri 

Lârendeli Şânî’nin Manzûme-i Avâmil ve Gülşen-i Efkâr adlarını taşıyan iki 

Türkçe eseri vardır. 

Manzûme-i Avâmil, H. 987 / M. 1579’da, 7 varaklık, talik yazıyla yazılmış 

Osmanlıca manzum bir eserdir. Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa Böl. nr: 

2573’te kayıtlı nüsha rastlayabildiğimiz tek nüshadır. Manzûme-i Avâmil, 137 beyitten 

oluşan manzum bir nahiv kitabıdır. Eser, Osmanlı medreselerinde yıllarca okutulmuş 

Abdülkâdir Cürcânî (v. 471)’nin el-Avâmilü’l- mie’sinin manzum çevirisidir. Şânî, söz 

konusu eseri, memleketi Lârende’nin çocuklarını okuma yazmaya teşvik amacıyla 

kaleme aldığını ifade eder. Eser on iki bölümden oluşmaktadır. Harf-i cerlerden 

başlayarak yüz edat anlatılmıştır. 46 Aruzun fâ‛ilâtün fâ‛ilâtün fâ‛ilün kalıbıyla 

yazılmıştır. 

Gülşen-i Efkâr mesnevisi çalışmamızın ana konusunu teşkil ettiği için aşağıdaki 

bölümlerde eser hakkında kapsamlı bilgi verilecektir. O yüzden burada eserin sadece 

adını vermekle yetiniyoruz. 



46 Ali Öztürk, XVI. Yüzyıl Halvetî Şiirinde Din ve Tasavvuf, (Yayımlanmamış Doktora 

Tezi), AÜ SBE, Ankara 2003, s. 62. 

17

1.2. Şânî Mahlaslı Diğer Şairler 

Kaynaklarda yaptığımız taramalarda Şânî mahlasını kullanan on iki şair tespit 

ettik. Bu şairlerden Lârendeli oldukları hakkında bilgi verilen Mehmed Şânî ve İbrahim 

Şânî’nin aslında aynı şair olma ihtimalini göz önünde bulundurarak Şânî mahlasını 

kullanan toplam on bir şairin olduğunu söyleyebiliriz. Bu şairler hakkında kaynaklarda 

verilen bilgileri şu şekildedir: 

1.2.1. Şânî Abdülkerim Efendi 

Adı Abdülkerim’dir. Safayi Tezkiresi 47 dışındaki bütün biyografik kaynaklar 48 

Diyarbakırlı olduğu hususunda hemfikirdirler. Nâil Tuman bu duruma işaret ederek 

Şânî Abdülkerim Efendi’nin asıl memleketinin Diyarbakır veya Van olabileceğini 

belirtir. 49 Şânî Abdülkerim Efendi Diyarbakır’dan İstanbul’a gelip Sultan Dördüncü 

Mehmet’in doğumuna “Nûrdur geldi Mu√ammed §ulb-ı İbrahim’den” mısraı ile tarih 

düşürerek Van defterdarı olmuştur. H.1087 / M.1676 yılında hac yolculuğundayken 

vefat edip Şam’da defnedilmiştir. Ölüm tarihine Arif Hikmet’in H.1080; Tezkire-i 

Âmid’in H.1083 yılını vermelerini Nail Tuman yanlış olarak nitelendirir. 50 Aşağıdaki 

beyitler, Sultan Dördüncü Mehmed’in doğumu için yazdığı şiirden alınmıştır: 51 

Târµ«-i Vilâdet-i Sul†ân Me√med »ân-ı Râbi¡ 

◊amdüli’llâh ki tâze bir gül geldi bâπ-ı ¡âleme 

Gülsitân-ı √a≥ret-i Sul†ân İbrâhµm’den 

‰âli¡-i sa¡d-ı hümâyûn-sâ¡at-i fer«unde-dem 

Sa¡d-ı nâ@ır na«s-i πâ’ib cedvel-i şehµmden 

Âsmân-ı sal†anatdan †oπdı bir mihr-i ≥amµr 

İrtifâ¡-i …adr-i ¡âlµ-pâye-i tefhµmden 

47 

Pervin Çapan, Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü'l-âsâr min Fevâ'idi'l-eş'âr), AKM Yay., 

Ankara 2006, s. 312-313. 

48 

Asım Tezkiresi, s. 14; Tezkire-i Âmid, s. 51; Yümnî, s. 11; Arif Hikmet, s. 38; Şakâik-i Nu’mâniyye, 

C. I, s. 700, Sicill-i Osmânî, C. III, s. 131; Mecelle, s. 270; Beliğ, s. 39. 

49 

Tuman, age, C. I, s. 475. 

50 Tuman, age., s. 475. 

51 Çapan, age., s. 312. 

18

1.2.2. Derviş Şânî 

Mevlevî, İstanbul Galatalı, Şem’î Dede’nin öğrencisidir. 52 Doğum ve ölüm 

tarihlerine ilişkin herhangi bir bilgiye kaynaklar yer vermemiştir. Bir süre Remzi 

Çelebi’nin hizmetinde bulundu ve ondan çok şey öğrendi. Kaynaklarda Şem’î’nin 

öğrencisi olup ondan ilham aldığına dair şu beyit yer almaktadır: 53 

Bu Şânî Şem¡µ’den yakup çerâπı 

Geçerdi Şem¡µ’nüñ çeşm-i çerâπı 

1.2.3. Vardar Yeniceli Şânî 

Asıl adı Yakup’tur ve Sultan III. Murat devri şairlerinden olup (M. 1574-1595) 

Larendeli Şânî’nin çağdaşıdır. Vardar Yenicesi’nden olup şair Garµbµ’nin kızkardeşinin 

oğludur. İyi tahsilli olup bilgili bir şairdir. 54 Aşağıdaki beyitler onun şiirlerinden 

alınmadır: 55 

Bâπ-ı rû«unda ol §anemüñ «a††-ı müşk-bâr 

~ahn-ı İrem’de tâze açılmış benefşe-zâr 

Ne bilür …âmet-i dil-cûñ elemin bâd-ı seher 

O bir âvâre durur kendi hevâsında yeler 

Cefâ fenninde artu… nüs«a ma¡lûmuñ degül ammâ 

Ma√abbet dâstânı yâd olunsa o…ıdum dirsin 

1.2.4. Saraybosnalı Şânî 

Asıl adı Târâkzade Salih Efendi’dir. Saraybosnalı olup ulema zümresinden bir 

müderrisdir. Kaynaklarda vefatı H.1011 / M. 1602 olarak verilmektedir. Larendeli Şânî 

gibi Sultan II. Selim’in hocası olan Ataullah Efendi’den mülâzım olmuştur. 56 

52 İlhan Genç, Esrar Dede-Tezkire-i Şu'arâ-yı Mevleviyye, AKM Yay., Ankara 2000, s. 

268. 

53 Filiz Kılıç, Âşık Çelebi-Meşâ’irü’ş-Şu’arâ, İnceleme Tenkitli Metin (Basılmamış 

Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi SBE, Ankara 1994, s. 788. 

54 Kutluk, age, s. 506; Şemsettin Sâmi, age, s. 2833; Mehmed Süreyya, age, C. III, s. 130, Süleyman 

Solmaz, Ahdî ve Gülşen-i Şu'arâsı (İnceleme-Metin), AKM Yay., Ankara 2005, s. 372; Tuman, age, s. 

475. 

55 Solmaz, age, s. 372. 

56 Kutluk, age, s. 502; Şemsettin Sâmi, age, s. 2833; Mehmed Süreyya, age, C. III, s. 700; Solmaz, age, s. 

372; Tuman, age, s. 474. 

19

Kınalızâde Hasan Çelebi, tezkiresinde Saraybosnalı Şânî ile yakın dost olduklarını, kırk 

akçe medreseden azledilmiş olduğunu belirtir ve aşağıdaki beyitleri örnek olarak verir: 57 

Ser çekmesün semâya kendüni …ılmasın ¡ar≥ 

Far…ı boyuñla servüñ beyne’s-semâi ve’l-¡ar≥ 

Öykünmesün ru«uña zµrâ ki mâh-ı tâbân 

Yüz …ızdırup alupdur nûrı güneşden ol …ar≥ 

1.2.5. Kastamonulu Şânî 

Kastamonuludur. Kemal Paşazade’den mülâzım olmuş; Bağdat seferinde vefat 

etmiştir. Ancak “Bağdat Seferi” ve ölüm tarihine ilişkin bir karışıklık söz konusudur. 

Tezkirelerde Kastamonulu Şânî’nin Yavuz Sultan Selim 58 ve Kanunî Sultan Süleyman 

devri şairi olduğu 59 belirtilmiştir. Son dönem sempozyum bildirilerinden birinde 60 

“Bağdat Seferi” olarak Dördüncü Murad’ın 1638 tarihli seferi esas alınmış ve bu seferin 

sonucu olan Kasr-ı Şirin’de şairin vefat ettiği belirtilmiştir. Hâlbuki Kastamonulu Şânî 

bütün kaynakların verdiği bilgiye göre Kemal Paşazade’den mülâzımdır, Kemal 

Paşazade’nin vefat tarihi ise M.1536’dır. 61 Bu hesaba göre Dördüncü Murad’ın Bağdat 

Seferi’nde (M.1638) vefat etmesi için Kastamonulu şairin 120 yaşın üzerinde olması 

gerekir ki o yaşta bir insanın sefere katılması mümkün değildir. Diğer bir nokta da gerek 

Latifi’nin gerekse Kınalızâde Hasan Çelebi’nin tezkirelerinde Kastamonulu Şânî’ye 

ilişkin bilgi verilirken şairin vefat etmiş olduğu kayıtlıdır. Latifi’nin tezkiresini 1546’da, 

Kınalızâde’nin de 1586’da tamamladığı düşünülürse Kastamonulu Şânî’nin 1546 

yılından önce vefat etmiş olduğu gerçeği ortaya çıkar. Bu değerlendirmeye göre şair, 

Dördüncü Murad döneminde yapılan Bağdat Seferi’nde (M.1638) değil, Kanunî 

döneminde yapılan Bağdat Seferi’nde(M.1534) vefat etmiş olmalıdır. 

57 Kutluk, age, s. 502-503. 

58 Kutluk, age, s. 502. 

59 Tuman, age, s. 475. 

60 İlyas Yazar, "Kastamonlu Dîvan Edebiyatı Şâirleri", II. Kastamonu Kültür Sempozyumu, Kastamonu 

Valiliği, Kastamonu Eğitim Fakültesi, Rıfat Ilgaz Kültür Merkezi, Kastamonu 18-20 Eylül 2003, s. 262. 

61 İskender Pala, (1996), "Kemalpaşazade", Osmanlı Ansiklopedisi, İz Yay. İstanbul C. 2, s. 158; Mine 

Mengi, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Basımevi, 9. Baskı, Ankara 2003, s. 67. 

20

1.2.6. Mustafa Şânî 

Asıl adı Mustafa’dır, İstanbul’un Eyüp semtinde yaşamıştır ve Eyüplü olarak 

bilinir 62 . Müderristir ve H.1057 / M.1647’de vefat etmiştir. Mecelle’de vefatı 1050 

olarak kayıtlıdır 63 . Şiirleri rağbet gören şuh ve nüktedan bir şairdir. Aşağıdaki beyitler 

onundur: 

Yalıñuz âşüfte-i †urreñ §abâ mıdur senüñ 

Daπıdıp a…lın perµşân eylemiş sünbül da«ı 

Benden artı… ¡âşı…-ı şeydâ geçer ol dil-rübâ 

Naπme-i güftâr-ı gevher-bârına bülbül da«ı 

1.2.7. Şânî Mustafa Efendi 

Mevlevî şeyhlerindendir. İstanbulludur. H. 1090 / M. 1679 yılında doğmuştur. 

Ka’riye imamı Mevlevî Abdülkerim Efendi’nin oğludur ve babasının vefatı üzerine 

onun yerine Edirnekapı’da bulunan Atik Ali Paşa Camii imamı olmuştur. H. 1180 / M. 

1766 yılında vefat etmiş ve Edirnekapı haricinde defnedilmiştir. İki divan oluşturacak 

kadar şiiri vardır. 64 

1.2.8. Şânî Çelebi 

İstanbulludur. Kapıkulu sipahisidir. Doğum ve ölüm tarihine ilişkin herhangi bir 

kayda rastlanamamıştır 65 . Rodos’ta tımar sahibi olmuştur. Hezl ve hicivde ustadır. 

Aşağıdaki “kopuz” redifli gazel onun en meşhur şiirlerindendir 66 : 

Bir ki evbaşı dürüp başına merdâne kopuz 

Oturur mey-kede §adrına emîrâne kopuz 

Mı†rabuñ yeltesine uyduπiçün öksüzinüñ 

Meclis içre yüzini çaldı levendâne kopuz 

(...) 

Rûm abdâlı gibi …anzil olup §ohbet arar 

~arılup bir nemed içine gedâyâne kopuz 

62 

Safâyî Tezkiresi, s. 307, Sicill-i Osmânî, C. III, s. 131, Tuhfe-i Nâilî, s. 474. 

63 

Tuman, age, s. 474. 

64 

Mehmed Süreyya, age, C. III, s. 131; Tuman, age, s. 475. 

65 

Tuman, age, s. 476. 

66 

Kılıç, agt, s. 789-790; Şemsettin Sâmi, age, C. IV, s. 2833. 

21

Gûşmâl eyleyeli Şânî anı pîr-i §afâ 

Bir …alîle yeder ise uyar oπlana kopuz 

1.2.9. Ahmed Şânî Çelebi 

Asıl adı Ahmed’dir. Halk arasında Helâki lakabıyla tanındı. Ebu’s-Suûd 

Efendi’den (M.1491-1574) mülâzım olup müderrislik yaptı 67 . Birçok eseri ile Farsça ve 

Türkçe şiirleri vardır. Doğum ve ölüm tarihine ilişkin herhangi bir kayda 

rastlanamamıştır. Aşağıdaki beyitler ona aittir 68 : 

Ten-i pür-dâπı ma√v idem ne nâm ü ne nişân …alsun 

Hemân kûyuñ kilâbına nevâle üstü«ˇân …alsun 

(...) 

Rehüñden başumı ayru düşürmek yol degül tîπüñ 

Hemân yol …almasun …alursa dil «â†ır-nişân …alsun 

1.2.10. Erzurumlu Şânî 

H.1051 / M.1641 yılında Erzurum’da doğdu. Şiirleri güzel ve akıcıdır. Ayrıca 

tarih düşürmede de ustadır. 

1.3. Gülşen-i Efkâr Hakkında Genel Bilgiler 

1.3.1. Eserin Adı 

Eserin adı Gülşen-i Efkâr’dır. Eserin başlığı, alt başlıkları ve başlıktan önce yer 

verilen “Bi ¡avni’l-kerµmi’r-rahµm bi’smi’llahi’r-rahmâni’r-rahµm. Hâzâ kitâbu Gülşen-i 

Efkâr Sul†ân Murâd zamânında Lârendeli Şânî Efendi te’lif itmişdür” ifadesinde eserin 

adı zikredilmiştir. Sebeb-i Nazm bölümünde ise şu beyitte eserin adı zikredilir: 

beyitle bildirir: 

764. Bâπ-ı …albüñde Gülşen-i Efkâr 

Çün açıldı an’eylegil i@hâr 

Hâtimetü’l-kitâb bölümünde de şair eserin adını Gülşen-i Efkâr koyduğunu şu 

1691. Va…t-i gülşende ar≥ idüp dµdâr 

Aña nâm oldı Gülşen-i Efkâr 

67 Tuman, age, s. 476; Mehmed Süreyya, age, C. III, s. 130, Şemsettin Sâmi, age, C. IV, s. 2833. 

68 Kutluk, age, C. I, s. 504-505. 

22

“Va…t-i gülşen” tamlaması eserin ilkbaharda tamamlandığı izlenimini 

uyandırmaktadır. 

1.3.2. Yazılış Nedeni ve Şânî’nin Gülşen-i Efkâr’ı Tavsifi 

Mesnevilerde genelde “sebeb-i telif” veya “sebeb-i nazm” bölümlerinde 

değinilen kitabın yazılış nedeni, Gülşen-i Efkâr’da “Hâtimetü’l-kitâb” bölümünde 

verilmiştir. Sebeb-i nazm bölümünde ise mesnevilerde klasikleşen edebî yönü ağır 

basan tasvirlere yer verilmiştir. Gülşen-i Efkâr’ın “Sebeb-i nazm” bölümünde de bahar 

ve hazan tasvirleri yapılmıştır. 

Lârendeli Şânî eserinin vasıflarını ve bu eseri yazma nedenini aşağıdaki 

beyitlerde açıklar: 

safa verir: 

Şânî’ye göre Gülşen-i Efkâr içi cevherle dolu yüce bir kitaptır ve tasavvuf ehline 

1676. Bu kitâb-ı şerµf-i pür-gevher 

Gûyiyâ §ûfi-i §afâ-perver 

Kırk günlük çilede gaflete düşmeyip mânâ çocuğunu kemâle erdirmiştir. Yani 

sâlikin kemâle ermesinde ona yol gösterici özelliği vardır: 

1677. Erba¡µn içre olmayup πâfil 

‰ıfl-ı ma¡nâyı eyledi kâmil 

Şânî, Gülşen-i Efkâr’ın her sözünü el değmemiş inciye, bu incileri delen keskin 

elması da kendi mizacına benzetir. Böylelikle Şânî el değmemiş mânâ incisini deldiğini 

söyleyerek eserinin orijinal olduğunu ifade etmektedir: 

1681. Dürr-i nâ-süfte idi her sü«anı 

Deldi elmâs-ı tµz-†ab¡um anı 

Şânî, eserin cildini siyah ciltle kapladığını Kâbe benzetmesiyle anlatır. Onu 

Kâbe gibi siyah örtüyle kapladığını dile getirerek bu eseri her Müslümanın okuması 

gerektiği mesajını verir. Kitabın siyah örtüsü geceye benzetilince Gülşen-i Efkâr da o 

gecede parlayan aya benzer: 

23

1686. Ka¡be gibi giyürdüm ana siyâh 

Şeb-i deycûr içinde oldı çü mâh 

Şânî, eserinin tercüme olmadığını, özgün bir eser yazdığını belirtir. Bikr-i 

mânâya ulaştığını ve bu hikâyenin yeni olduğunu dile getirirken rindlerin bu eseri 

keyifle okumalarını tavsiye etmektedir. Gülşen-i Efkâr’ın sâliklere rehber olup onların 

hidayete ermelerinde yardımcı olacağı görüşündedir: 



1693. Mihr-i dil §aldı ¡âleme pertev 




1695. Ola kim sâlike ola hâdî 


Gülşen-i Efkâr’ın sadece idrak edebilenlerin anlayabileceği bir eser olduğunu 

belirten Şânî, eserin sâlike rehber olacağını yineler. Gülşen-i Efkâr’ın Mevlânâ’nın 

Mesnevisi gibi tarikat ehlinin irşada ulaşmasına vesile olmasını temenni eder: 

1696. Kimde kim ola fehm ü ¡a…l-ı selµm 

Vech-i ma¡…ûlu eyler ol teslµm 

1697. ~arf ide ger selâmet-i ¡a…lı 

Kendüye mürşid eyler ol na…li 





1703. Ehl-i tev√µde rehnümâ ola ol 

Ehl-i ¡irfâna pµşvâ ola ol 



24

etmektedir: 

Bu kitabı idrâk edemeyecek olanların kem gözlerinden sakınılmasını tenbih 

1708. Mil çek gözlerine nâdânuñ 

Görmesün tâ ki ¡aybını anuñ (b.1708) 

1709. ≤arar irgür o çeşm-i bµnâya 

Keç-na@ar itmesün bu ma¡nâya (b.1709) 

Şânî, hâtimenin son bölümünde ise bu kitabı okuyanların kendi ettiği duaya 

âmin demelerini isteyerek eseri bitiriyor: 

1725. Yâ ilâhî …amudan ekremsin 

Ecvedü’l ecvedµn ü er√amsın 

1726. Urmışam yüz cenâb-ı √azretüñe 

Çeşm-dârum kemâl-i ra√metüñe 

1727. ¡Aş…uñı rû√uma enµs eyle 

Lu†fuñı aña hem celµs eyle 

1728. Dem-i â«irde †û†i-i cânum 

‰âyirân ide saña süb√ânum 

1729. Eyleme mesken aña nâsûtı 

Âşiyân eyle …urb-ı lâhûtı 

1730. O…uyup bu du¡âyı ehl-i ya…µn 

Umarum cân ile diye âmµn 

1.3.3. Yazıldığı Tarih 

Gülşen-i Efkâr’ın başında Sultan Murad zamanında yazıldığı belirtilmiştir. 69 

Diğer bir nüshada Lârendeli Şânî’nin, Sultan İkinci Murad devri şairlerinden Monla 

Çelebi’yle tanışmış olan Şeyh Ömer Rûşenî’nin müritlerinden biri olduğu 

kaydedilmiştir. 70 Hem biyografik kaynaklarda verilen bilgiler hem de Gülşen-i Efkâr’da 

şairin Üçüncü Murad için yazdığı methiye bunu doğrulamaktadır. Bu methiyenin şu 

69 

“Hâzâ kitâbu Gülşen-i Efkâr Sul†ân Murâd zamânında Lârendeli Şânî Efendi te’lif itmişdür.” Bu kayıt 

sadece SK nüshasında vardır. 

70 

“Gülşen-i Efkâr-ı Şânµ-i Lârendevµ ez mürµdân-ı Şey« ¡Ömer Rûşenµ müştehir be-Monla Çelebi ezşu¡arâ-yı 

¡a§r-ı Sul†ân Murâd-ı ¿ânµ” Bu kayıt da sadece Ü1 nüshasında vardır. Ü2 nüshasında şair veya 

eserin dönemine ilişkin herhangi bir ön kayıt yoktur. 

25

eyti Sultan İkinci Selim’in oğlu Üçüncü Murad’dan bahsedildiğini açıkça 

göstermektedir: 

İbn-i Sul†an Selµm-i √âfı@-ı dµn 

Ya¡ni Sul†an Murâd-ı ehl-i ya…µn 

Bu bilgiye dayanarak Gülşen-i Efkâr’ın Sultan Üçüncü Murad devrinde 

(M.1574-1595) yazıldığını söyleyebiliriz. 

1.3.4. Sunulduğu Padişah 

Gülşen-i Efkâr’ın kime sunulduğuna dair herhangi bir bilgi yoktur. Eserde 

Üçüncü Murad’ın dışında herhangi bir devlet adamına övgü yapılmamıştır. Bu durum 

eserin Sultan Üçüncü Murad’a sunulduğu izlenimini vermektedir. 

1.3.5. Konusu 

Gülşen-i Efkâr dinî-tasavvufî konulu alegorik bir mesnevidir. Eserde akıl, ilim, 

hilm ve devlet kişileştirilmiş kahramanlardır. Bu dört kahraman, kimin daha faziletli 

olduğu konusunda tartışmaya başlarlar. Bu tartışmanın galibi çıkmayınca, sorularına 

cevap verebilecek birini bulmak üzere şehr-i marifete doğru yola çıkarlar. Burada rûh-ı 

pür-hikmet adındaki kişiye dertlerini anlatırlar. Hepsi teker teker ayet ve hadisleri tanık 

göstererek iddialarını yinelerler. Rûh-ı pür-hikmet de onları dinler ve hepsinin eksik 

yönlerini, zayıflıklarını gözler önüne serer. Hikâyenin sonunda rûh-ı pür-hikmet dört 

kahramana da nasihat eder. 

26

İKİNCİ BÖLÜM 

GÜLŞEN-İ EFKÂR’IN BİÇİMSEL ÖZELLİKLERİ 

2.1. Nazım Şekli 

Gülşen-i Efkâr, mesnevi nazım şekliyle yazılmış bir eserdir. Mesnevinin giriş 

bölümünde biri tevhid (b. 240-269), diğeri na¡t olmak üzere iki tercî-i bend vardır. 

Bilindiği gibi şairler, değişik nazım şekillerinde ustalıklarını göstermek ve “giriş” 

bölümündeki tekdüzeliği gidermek için bu yola başvururlar. 71 Şânî de bu yolu 

izlemiştir. 

Mesneviler “giriş”, “konunun işlendiği bölüm” ve “bitiş” olmak üzere üç ana 

bölümden oluşur. Klâsik mesnevilerin “giriş” ve “bitiş” bölümlerinde kalıplaşmış olarak 

aynı sayılabilecek alt başlıklar bulunur. “Mesnevi” adlı makalesinde İsmail Ünver de 

“konunun işlendiği bölüm” için kalıplaşmış bir planın verilemeyeceğini söylerken, onun 

“giriş” ve “bitiş” bölümleri için verdiği plana 72 Ahmet Kartal da birtakım eklemeler 

yaparak aşağıdaki tertip sırasını oluşturur. 73 

Giriş Bölümü: 1. Besmele, 2. Tahmid, 3. Tevhîd, 4. Münâcât, 5. Na¡t, 6. 

Mi¡râc, 7. Mu’cizât, 8. Medh-i Çehâr-yâr, 9. Diğer din ulularına övgü 10. Padişah için 

övgü, 11. Devlet büyüğüne övgü, 12. Sebeb-i te’lif 

Bitiş Bölümü: 1. Hamd ü senâ, 2. Sultana övgü ve saltanatının devamı için dua, 

3. Şairin eseriyle ve şairliğiyle övünmesi, 4. Tanınmış mesnevi şairleri ve eserlerini 

anma, 5. Şairin eserine verdiği adı belirtme, 6. Hasetçilere, acemi ve dikkatsiz 

müstensihlerle metni doğru dürüst okuyamayan okuyuculara yergi, bunların esere 

vereceği zarardan Tanrı’ya sığınma, 7. Mesnevinin beyit sayısı, 8. Mesnevinin 

yazılışıyla ilgili tarihler, 9. Şairin ismi, memleketi 10. Okuyucudan hayır dua isteme. 

Gülşen-i Efkâr’ın “giriş” bölümünde yukarıda saydığımız alt başlıklardan 

“Mu’cizât” kısmı yoktur. Ancak “Na¡t” kısmında peygamberin mucizelerinden söz 

edilmiştir. Padişah Üçüncü Murad dışında herhangi bir devlet büyüğüne övgü 

71 

İsmail Ünver, “Mesnevi”, Türk Dili dergisi, Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri), S. 415, 416, 417, s. 

437-438. 

72 

Ünver, agm, s. 448-449. 

73 

Ahmet Kartal, “Türkçe Mesnevîlerin Tertip Özellikleri”, Şiraz’dan İstanbul’a Türk-Fars Kültür 

Coğrafyası Üzerine Araştırmalar, Kriter Yay., İstanbul 2008, s. 575-576. 

27

yapılmamıştır. Devlet büyüğü yerine tarikat büyüğü “Dede Ömer Rûşenî”nin övgüsü (b. 

651-711) yapılmıştır. Gülşen-i Efkâr’ın “giriş” bölümünde küçük bir şehrengiz 

sayılabilecek 22 beyitlik (b. 629-650) bir kısım vardır. Bu beyitlerde şair memleketi 

Lârende’nin güzelliklerini tasvir eder. Bu durum Gülşen-i Efkâr’ın klasik mesnevilerde 

pek görülmeyen özelliklerinden biridir. 

Bitiş bölümünde tek başlık kullanılmıştır. Hâtimetü’l-kitâb adını taşıyan bu 

başlık altında, yukarıda sıraladığımız genel mesnevi şablonuna uygun bilgilerin bir 

kısmına yer verilmiştir. Sultana övgü ve saltanatının devamını isteme, mesnevinin beyit 

sayısı, yazılışıyla ilgili tarihler, vezni gibi bilgilere yer verilmemiştir. Bunların dışında 

bitiş bölümü için yukarıda sayılan bilgiler bulunmaktadır. 

Konunun işlendiği bölüm hakkında çalışmamızın “Bölümler ve Bölüm 

Başlıkları” kısmında ayrıntılı bilgi verilmiştir. 

2.2. Beyit Sayısı 

Gülşen-i Efkâr 1730 beyitten oluşmaktadır. 1730 beyitin 711’i giriş bölümünü, 

960’ı (b. 712-1671) konunun işlendiği bölümü, 59’u (b. 1671-1730) ise bitiş bölümünü 

oluşturmaktadır. Beyit sayısı nüshalara göre farklılık göstermektedir. Bu farklılıklar 

çalışmamızın “Nüsha Tanıtımı” başlığı altında ele alınmıştır. 

2.3. Vezin 

Gülşen-i Efkâr aruzun fe¡ilâtün (fâ¡ilâtun) / mefâ¡ilün / fe¡ilün (fa¡lün) kalıbıyla 

yazılmıştır. Eserin içindeki iki terci-i bend de dahil olmak üzere mesnevinin tamamında 

aynı vezin kullanılmıştır. 

Beyitlerde zaman zaman aruz kusurlarına rastlamakla birlikte kusur gibi 

görünen bazı kullanımların nüsha farklılıklarından, dolayısıyla müstensihlerden 

kaynaklandığı söylenebilir. Aşağıdaki ilk mısralar aruza uymamaktadır. Bu mısraların 

hemen altında ise diğer nüshadaki aruza uyan mısra gösterilmiştir: 

1668. Olur ol elbette ◊a……a vâ§ıl 74 

Olur elbette ◊a……a ol vâ§ıl 75 

74 Ü1 nüshası vezne uymuyor. 

75 Ü2 ve SK nüshaları vezne uyuyor. 

28

1695. Ol kim sâlike ola hâdî 76 

Ola kim sâlike ola hâdî 77 

1715. İdeler Şâni-i rû√ dilşâd 78 

İdeler rû√-ı Şâni’yi dilşâd 79 

Bazı edebiyatçılara göre tamamı, bazılarına göre bir kısmı “aruz kusuru” 

sayılan vezinle ilgili bazı hususiyetler aşağıda paragraflar hâlinde açıklanmış ve örnek 

beyitler verilmiştir. 

Türkçede uzun ünlü olmadığı için Türkçe kelimelerin ünlü harfle biten bütün 

heceleri açık hece değerindedir ve bunu kapalı -veya uzun- hece saymak imâle 

sayılacağından Türkçe birçok kelimede imâle vardır. Gülşen-i Efkâr Türkçe kelime 

kullanımı bakımından zengin bir eser sayılmaz. Dolayısıyla imâlelerin kullanım sıklığı 

da bu oranda azdır, denebilir. Aşağıdaki rastgele seçilmiş beyitlerde altı çizili ve koyu 

karakterle gösterilen heceler imâleleri göstermektedir: 

922. ~anki bir dil-rübâ-yı mµr-i sü√an 

Herkesüñ göñline girür rûşen 

923. ¡İlm-i bâ†ında şöyle mâhirdür 

Göñlüñe her ne gelse anı bilür 

924. »â†ırında rüsûm-ı mevcûdât 

Cümle fikrindedür «ayâl-i cihât 

927. İstemez dâ’im ola va√detde 

Lµk bulur §afâyı ke&retde 

Gerçek bir aruz kusuru olan zihaf, eserde yok denecek kadar azdır. Gülşen-i 

Efkâr’da dikkat çekici unsurlardan biri şairin mahlasındaki uzun i’yi vezin gereği kısa 

okuma zorunluluğudur. Bu kullanım tüm mesnevi boyunca sık sık karşımıza çıkar. O 

yüzden bu durumun zihaf olarak değerlendirilmesi tartışmaya açıktır. Tespit 

edebildiğimiz örneklerden bazıları şu beyitlerdeki altı çizili hecelerde görülmektedir: 





53. Ol durur bâni-i binâ-yı semâ 

Fâti√-i bâb-ı …alb-i ehl-i fenâ 

29

236. Şâniyâ keşf olur mı bu a√vâl 

Bulmayınca kemâl-i i≥mi√lâl 

267. Feye≥ân eyleyüp Cemâl ü Celâl 

Şâniyâ @âhir oldı @ulmet ü nûr 

366. Yarlıπa Şâni-i günahkârı 

Yo… durur senden özge ∏affârı 

510. Şâniyi ¡aybı ile eyle …abûl 

¢apladı …albini günâhla şeyn 

530. Sırr-ı İsrâ √a…ıyçün ey yüzi nûr 

Eyleme Şâniyi …apuñdan dûr 

590. Şâni-i nâ-murâda keşf-i ¡ulûm 

Rûzi …ıl eyleme anı ma√rûm 

624. Şâniyâ mid√atine πâyet yo… 

Cümle ev§âfına nihâyet yo… 

1715. Ola kim bu du¡âyı «ayrla şâd 

İdeler rû√-ı Şâni’yi dilşâd 

Türkçe kelimelerde med yapıldığında bu durum bazen bir ahenk bozulmasına 

ve vezinde takılmalara yol açabilmektedir. Gülşen-i Efkâr’da Türkçe kelimelerin 

hecelerine yapılan medler son derece kısıtlıdır. Türkçe kelimelerin sonunda çift ünsüzün 

az rastlanır olması ve uzun ünlü bulunmaması da bunda önemli bir etkendir denebilir. 

Arapça ve Farsça kelimelerde ise medli kullanım oldukça fazladır: 

71. Heybetinden eridi gevher-i pâk 

Oldı âb-ı revân «ı††a-i «âk 

268. Zelzele §aldı emr-i kün ¡ademe 

Dürc-i genc-i vücûd itdi @uhûr 

1536. »al… cûdumla buldı mâl u menâl 

Zer-ile ceybi oldı mâl-â-mâl 

1606. Rav≥a-i …albine ider cârî 

Sû-be-sû cûy-bâr-ı envârı 

1653. ◊a≥ret-i ◊a… …amudan a…desdür 

Na…§la na…≥dan mu…addesdür 

30

Vezindeki takti’ icabı yapılan ulamalar oldukça fazla sayıdadır: 

4. Oldı envârı râh-ı dµne delµl 

Gider_anuñla yola ibn-i sebµl 

31. Beñzer_ol √âsı çeşme-i şehde 

Bâπ-ı cennetde gonce-i verde 

79. ¢urbeti ¢âfına olan ¡an…â 

Olur_anuñ vücûdı nâ-peydâ 

Arapça ve Farsça kelimelerde ses türemesi: Vezin gereği Arapça veya Farsça 

kelimelerdeki ses türemesi çok da yaygın bir kullanım değildir. Ancak Türkçeymiş gibi 

halk diline de yerleşmiş olan ve çok sık kullanılan “ilm, akl” gibi sözcükler Arapça veya 

Farsça bir tamlamanın içinde türemeye uğramazken Türkçe cümle yapısının içinde 

ünlüyle başlayan bir ek almadığı zaman ünlü türemesine uğramıştır. Aşağıdaki ilk 

beyitte “§adr” sözcüğü “§adır” şeklinde okunurken sonraki beyitte “§adr” biçiminde 

okunmuştur. Arap harfli metinde “§adr” sözcüğünün yazımında herhangi bir farklılık 

söz konusu değildir; fakat vezin gereği öyle okumak gerekmektedir. Aşağıda verilen 

son beyitte de Gülşen-i Efkâr’da onlarca kez kullanılan “¡a…l” ve “¡ilm” sözcükleri, aynı 

sebepten“¡a…ıl” ve “¡ilim” şeklinde okunmaktadır: 

1482. Her §adırda benümle oldı ¡ilm 

Cümle …adri benümle buldı ¡ilm 

281. Biri §adr u birisi …alb-i §afâ 

Birinüñ nâmıdur şeπâf-ı ≥iyâ 

1544. Benüm-ile bulur ¡a…ıl …adri 

¢adrüm-ile bulur ¡ilim §adrı 

Bu bahsettiğimiz durum sadece Gülşen-i Efkâr’a özgü değildir. Divan şiirinde 

bunun örnekleri vardır. M. Fatih Köksal, bu türden kullanımlar için türeyen ünlüyü 

parantez içinde gösterme yolunu seçmiştir: 80 

Ki ¡âşıklar ¡a…(ı)ldan yuyalar dest 

¡A…(ı)l bu işde ser-gerdân olupdur 

80 Sözü edilen beyitler için bkz. M. Fatih Köksal, Derviş Hayâlî – Ravzatü’l-envâr, Kitabevi Yay., 

İstanbul 2003 (s. 67, 43. beyit; s. 101, 421. beyit; s. 141, 868. beyit). 

31

Feh(i)m bu fikrde √ayrân …alıpdur 

»ı≥(ı)r gibi göñül ba√rine †aldum 

Aslı çift ünsüz olan kelimelerin tek ünsüz okunması: Gülşen-i Efkâr’da aslı çift 

ünsüz (şeddeli) olan bazı Arapça kelimeler vezin gereği tek ünsüzle gösterilmiştir. 

Ancak bu durum sadece incelediğimiz esere özgü olmayıp divan şiirinde sık karşılaşılan 

hadiselerden bir diğeridir. Bu yüzden sözcüğün sonundaki aslî çift ünsüzlerin tek ünsüz 

olarak okunması da bir aruz kusuru olarak değerlendirilmemelidir: 

514. Şol zamân gitdüñ ey dür-i yektâ 

¢aldı arduñca Cebra’µl be…â 

1014. Gördi bir gün √ıyâmı verd-i †arî 

Şerm olup dökdi dâne dâne düri 

740. Der-kenâr itdi dil sefînesini 

Açdı dürr-i be…â √azînesini 

471. İtdi anda vücûdını ifnâ 

Anda varlı… »a…’uñ idi ma√≥â 

1593. Var başuñda πurûr-ı Fir¡avnµ 

Pes irür mi saña ◊a…’uñ ¡avni 


Eyleme Şâni’yi …apuñdan dûr 

621. Keremin gûş idüp yem-i necefi 

»acletinden yüzine †utdı kefi 

Şairin yukarıda verilen örnekler de dikkate alındığında aruzu ustalıkla 

kullandığını söyleyebiliriz. Bu örneklerin çoğunun zaten kusur olup olmadığı 

tartışmalıdır. Şairin de döneminin aruz anlayışına uygun bir yol izlediği görülmektedir. 

İmalelerin sık yapılması Türkçe kelimelerin aruza uyma sıkıntısından, Arapça ve Farsça 

kelimeleri çokça tercih etmenin sebebi de aruza daha uygun hecelere sahip olmalarından 

ileri gelmektedir. 

2.4. Kafiye ve Redif 

Gülşen-i Efkâr’ı kafiye ve redif kullanımı açısından bir sınıflandırmaya tabi 

tuttuğumuzda ortaya çıkan tablo divan şiirinin genel karakterine uygun bir görünüm arz 

32

eder. Divan şiirinde en az görülen kafiye türü yarım kafiye iken en çok tam ve zengin 

kafiye kullanılır. Cinaslı kafiyelere de yer verildiği görülmektedir. Eserdeki kafiye 

çeşitlerine örnek teşkil etmesi bakımından şu beyitleri verebiliriz: 

Yarım Kafiye: Tek ünsüzle yapılan kafiyedir. Divan şiiri geleneğindeki göz 

kafiyesi Türkçede olmayan ayın (ع) harfiyle yapılan kafiyede karşımıza çıkar: 

385. Çeşme-sâr itdi barmaπından o şem¡ 

Cümle ¡a†şân-ı «al…ı itdi def¡ 

288. Dil-i insânda ibtidâ-yı †avr 

Ehl-i ta√…µ… içinde nâmı §adr 

412. Olmış idi felekde bir zer kim 

Meş¡aleyle arardı her encüm 

128. Murπ-ı lâhût olup o bülbül-i üns 

¢ulaπuz oldı aña †â’ir-i …uds 

826. ¢amer ol gice oldı şem¡ lâkin 

Meş¡ale ya…dı geldi bezme peren 

1301. Her kim eylerdür iddi¡â-yı fa≥l 

Aña lâzım durur güvâh-ı ¡adl 

Günümüz alfabesine göre yarım kafiye gibi görünen kimi kullanımlar, Divan 

şiirindeki göz kafiyesi dikkate alındığında tam veya zengin kafiye olduğu görülür: 

77. Uçamaz ol diyâra mürπ-ı ¡u…ûl 

Aña ¡u…âb-ı ¡aş…ı virmez yol 

235. Vâ√iden ba¡de vâ√idin olur ol 

Rûzı olmadı herkese bu vusûl 

388. ¢ur§-ı mâhı kesüp benân-ı emµr 

Nµm-nânıyla itdi ¡âlemi seyr 

Tam Kafiye: Uzun ünlüler iki ses olarak değerlendirildiğinde tek uzun 

ünlüden oluşan kafiyeler de bu gruba dahil edilir: 

1192. Gâhi bâπ-ı §afâda seyr eyler 

Gâhi ¡arş-ı a¡lâda seyr eyler 

33

1204. Gâh mev§ûf olur nübüvvetle 

Gâh ma¡rûf olur kerâmetle 

1210. Olmasa râsı ra√met olmaz idi 

Vâvı olmasa va√det olmaz idi 

1318. Her kişi ¡izzeti benümle bulur 

Şevketi √ürmeti benümle bulur 

1227. Rav≥a-i berza« içre bir güldür 

Gülşen-i lâ-mekanda bülbüldür 

Zengin Kafiye: Biri uzun ünlü olmak kaydıyla iki sesten ya da üç veya daha 

fazla sesten oluşan kafiyedir: 

1226. Ol durur †â’ir-i hümâyûn-fâl 

Rûh-ı …udsµ enµs-i celle Celâl 

1228. Ol durur †â’ir-i hümâ çâlâk 

¢anadı altında bey≥adur eflâk 

1234. Va§fını yaza biñ debµr-i kirâm 

Biñde birini itmeye itmâm 

1235. Çün tamâm itdi rû√-ı seyrânµ 

Ba¡≥ı ev§âf-ı rûh-ı nûrânµ 

1242. Gözümüz rûşen ola nûrı ile 

Göñlümüz gülşen ola nûrı ile 

Cinaslı Kafiye: Aşağıdaki örneklerden bazıları eski yazıya göre cinastır. 

350. Her nefesde niçe günâh iderüm 

~ub√a dek lµk her gün âh iderüm 

398. ªâhir iken ≥iyâsı bu lehebüñ 

Görmedi çeşmi anı Bû Lehebüñ 

986. Olmayan …albi §âf-âyine 

Na@ar itmez cemâlüm ayına 

34

Tunç Kafiye: Bir dizenin son kelimesinin diğer dizenin sonundaki son 

kelimenin içinde kafiye olarak tekrar etmesidir. Bu sözcük anlam olarak değil, sadece 

ses olarak tekrar eder: 

32. Fi’l-me&el ol nigµn-i bâdâmı 

Fikretüm şâhbâzınuñ dâmı 

25. Zeyn idüp rûy u …alb-i µmânı 

~a…ladı cân içinde ◊a… anı 

59. Çâk idüp câme-i ¡adµmi vücûd 

Sµne gösterdi şânid-i mevcûd 

61. Cilvegerdür …amu me@âhirde 

Göremez kimse anı @âhirde 



Kafiye Kusurları: “Uyûb-ı mülekkabe-i kâfiye denen kafiye kusurları, senâd, 

ikvâ, ikfâ ve iytâ olmak üzere dört türlüdür. Bunlara -revi harfinin farklılaşması demek 

olan “ikfâ” dışında- bugünkü kafiye anlayışına göre kusur veya ayıp demek doğru 

değildir. 81 İkfâ sayılamayacak kafiye kusurları da vardır. Bunların özellikle Türkçe 

kelimelerde olması dikkat çekicidir. İkfâ daha çok b-p, h-√-«, c-ç gibi benzer sesler için 

söz konusudur. Divan şiirinin temel özelliklerinden olan kafiyenin “göz”e göre 

olmasının dışında “kulak”a göre yapılmış kafiyeler de vardır: 

455. Ger gidersem ya…ar cenâ√umı hep 

Sû«te pervâne gibi şem¡-i πa≥ab 

709. Ermeyüp rişte-i irâdet-i Rab 

Silk-i na@ma getürmedüm anı hep 

828. ~ohbet-i √â§ …ıldılar ol şeb 

‰û†i-veş geldiler tekellüme hep 

956. Mihre yüz virmedi velµ ol şeb 

Yirlere dökdi âb-ı rûyını hep 

81 M. Fatih Köksal, Yenipazarlı Vâlî Hüsn-i Dil (İnceleme-Tenkitli Metin), Kitabevi Yay., İstanbul 2003, 

s. 140 

35

1063. İttifâ…-ı bilâ-nifâ…la hep 

‰oydılar her birisi râh-ı †aleb 

1153. Mâr-ı πu§§a helâk ider bizi hep 

Ejdehâ-yı belâ vü renc-i ta¡ab 

224. ±erre peydâ ve lµk mihr-i nihân 

ªâhir ammâ √abâb-ı ba√r-i nihân 

Gülşen-i Efkâr’da kafiyesiz ve ses benzerliği sadece rediften ibaret olan 

beyitlere de az da olsa rastlanmaktadır: 

133. Râh-ı ta√…µ…e reh-nümâ ola ol 

Leme¡ât-ı »udâ-nümâ ola ol 

287. Buyurur ol Resûl-i «ayrü’n-nâs 

Sµm ü zer ma¡deni gibidür nâs 

565. Aña virdi »udâ √ayâ vü edeb 

Edeb ögrendi andan ehl-i edeb 

656. O durur şem¡-i bezm-i ¡âlem-i πayb 

Aña pervânedür ricâlü’l-πayb 

Kafiye Yapılan Sözcüklerin Kökeni: Kafiye yapılan sözcüklerin kökenine 

bakıldığında özellikle Arapça sözcüklerle yapılan kafiyelerin sıklığı dikkat çekicidir. 

Bunun yanı sıra Farsça sözcüklerle, Türkçe sözcüklerle yapılanlar ve her üç dilin de 

karışık olarak kafiyede kullanıldığı örneklerden bazıları şöyledir: 

Türkçe Kelimelerle Yapılan Kafiyeler: 

48. Dµde-i canı Şâniyâ açagör 

Sırr-ı ma¡nâyı bunda cân ile gör 

80. Bµm-i …ahr ile yaş döker kevkeb 

Gice yummaz gözini her kevkeb 

107. Nevrini nûrı ile gösterdi 

◊ikmet ü …udretini bildürdi 

Türkçe ve Arapça Kelimelerle Yapılan Kafiyeler: 

34. Aña can gözi ile eyle na@ar 

Per-i Nâmûs-ı Ekber’e beñzer 

36



744. Pây-mâl-ı √azân olur bu çiçek 

Ser-bürehne …ılur çenârı felek 

Türkçe ve Farsça Kelimelerle Yapılan Kafiyeler: 

38. İbtidâ-yı √ayât-ı dil oldur 

İntihâ-yı felâ√ bil oldur 



696. Devlet anuñ durur ki bir eyü ad 

¢oya ¡âlemde ide rû«ını şâd 

Arapça Kelimelerle Yapılan Kafiyeler: 

29. ±ü’l-fi…âr-ı ¡Ali gibi iki lâm 

Gösterir ehl-i küfre tµπ u √üsâm 

30. İtdi anı o √a≥ret-i Feyyâz 

Rişte-i ¡ömr-i münkire mı…râ≥ 

33. İtdi teşdµdi münkire şiddet 

Erresi …ıldı …atline √iddet 

Arapça ve Farsça Kelimelerle Yapılan Kafiyeler: 

44. No…†alar anda merdüm-i insân 

Mezra¡-ı ma¡rifetde to«m-ı revân 

84. Yemmde itdi §adef §adefde düri 

Dürre virdi le†âfet-i güheri 

743. Bülbüli lâl olur bu gülzâruñ 

Revna…ı gider â«ir eşcâruñ 

Farsça Kelimelerle Yapılan Kafiyeler: 

128. Mürşid-i ¡aş…ı câna hem-râz it 

Bâπ-ı «uld-ı berµne pervâz it 

37

754. Her sü«an bir şükûfe-i «oş-bû 

Na@m gûyâ ki bir gül-i «od-rû 

729. Semen-i terle bâπ-ı sünbül-i zâr 

Rû«-ı zîbâda §anki zülf-i nigâr 

Redifler neredeyse kafiye kadar sık kullanılmaktadır. Üç dört beyitin en az 

birinde mutlaka redif kullanılmaktadır. 

Kelime veya söz öbeği halindeki rediflerde Türkçe sözcüklerin fazlalığı dikkat 

çekmektedir. Bunun sebebi, kafiyenin Arapça veya Farsça sözcüklerle yapıldığı 

durumlarda tahkiyevî anlatımda öne çıkan Türkçe eylemlerin kullanım zorunluluğudur. 

Mesnevîler de anlatım esasına dayalı olduğundan bu durum normal karşılanmalıdır. Bu 

Türkçe kelimeler genellikle Arapça veya Farsça ifadeyi tamamlayıcı nitelikte olan ve 

birleşik kabul edilebilecek tarzda yapılardır. “Etmek, eylemek, olmak, durmak, ermek” 

gibi eylem veya yardımcı eylemler ve “var, yok” gibi sözcükler bu kullanımlarda çok 

sık karşımıza çıkmaktadır. Sözcük halindeki rediflere örnek verecek olursak: 

Türkçe kelimelerden oluşan redifler: 

27. ‰oπrı yolı bize işâret ider 

Râh-ı √a… √a……ı delâlet ider 

72. ¢âdirüñ …udretine √ad yo…tur 

~âni¡üñ √ikmetine ¡ad yo…tur 

124. Ol diyârı varup görenden §or 

◊â§ılı seyr idüp gelenden §or 





166. A§l-ı tev√µd şühûda irmekdür 

Nûr-ı pâk-i vücûda irmekdür 

Arapça kelimelerden oluşan redifler: 

49. Münderic bunda âdemüñ ¡ilmi 

Mündemic cümle ¡âlemüñ ¡ilmi (b. 49) 

38

134. Bildüre ol kemâl-i tev√µdi 

Göstere tâ cemâl-i tev√µdi (b. 134) 

165. Üçü üç pâye pâye-i mi¡râc 

±ev…-i rû√âni πâye-i mi¡râc 

Farsça kelimelerden oluşan redifler: 

64. Ser-fürû eyledi aña «ûrşµd 

Oldı nûrıyla pür-≥iyâ «ûrşµd 

67. Ar≥-ı πabrâ serâb-ı âvâre 

Ba√r-i a«≥ar √abâb-ı âvâre 

224. ±erre peydâ ve lµk mihr-i nihân 

ªâhir ammâ √abâb-ı ba√r-i nihân 

Ek halindeki rediflerde de kafiyede olduğu gibi Arapça sözcüklerin sıklığı 

dikkat çekmektedir. Ancak bu sözcüklere getirilen ekler genelde Türkçe eklerdir ve 

rediflerin özellikle Türkçe kökenli sözcük ve cümle yapısını oluşturan eklerin küçük bir 

göstergesi olduğunu söyleyebiliriz. Kelime halindeki rediflerde Türkçe sözcük 

kullanımındaki sıklığın sebebinin tahkiyevî anlatımda eyleme duyulan ihtiyaçtan 

kaynaklandığına yukarıda değinmiştik. Ek halindeki rediflerden örnekler sunacak 

olursak: 

301. Ol ki †avr-ı fu’âd fâyı…dur 

~ub√-veş cümle …avli §âdı…dur 

310. Cân ile diñle bu süveydâyı 

Bilesin tâ ki §un¡-ı Mevlâ’yı 

319. ‰ayy idüp sa¡y ile menâzilini 

¢a†¡ ider cümleten merâ√ilini 

322. ~â√ibi bu ma…âm-ı â¡lânuñ 

Bu serµr-i sürûr-ı ra¡nânuñ 

330. Zµr-i ¡i§yânda nûn olup bedenüm 

»a†ar altında râya döndi tenüm 

355. Kibriyâ-yı sürâdı…âtuñ içün 

Hem mu…addes §ıfât u ≠âtuñ içün 

39

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

GÜLŞEN-İ EFKÂR’IN DİL VE ANLATIM ÖZELLİKLERİ 

3.1. Dil Kullanımları 

3.1.1. Söz Varlığı 

Gülşen-i Efkâr dinî tasavvufî içerikli alegorik bir eserdir. Bu sebeple kullanılan 

sözcükler de ona göre bu yapıya uygun niteliktedir. Mesnevinin ana hikâye kısmı 

dışındaki şiirlerin, Sultan Murad’ın methiyesi ve Lârende şehrengizi hariç tutulursa, 

neredeyse tamamı tevhid, münâcât, na’t vb. türden dinî-tasavvufî içeriklidir. Nitekim 

kullanılan sözcüklerin sıklığı da bu çerçevede şekillenir. Örneğin “ehl-i” ifadesi 

tamlama içinde 60 kez, “nûr-ı” ifadesi 31 kez, “âlem”sözcüğü 40 kez, “kevneyn” 

sözcüğü 14 kez, “sır-esrâr” sözcükleri 41 kez kullanılmıştır. Bu sözcükler dinî-tasavvufî 

şiirlerde sık kullanılan sözcükler arasında yer alır. Buna karşılık rindâne şiirlerin 

vazgeçilmez sözcüklerinden olan ve âşığı ifade eden “bülbül” sözcüğü toplamda sadece 

13 kez kullanılmıştır. Bu durum eserdeki sözcük dağarcığını, ele alınan konunun 

belirlediğini göstermektedir. 

Gülşen-i Efkâr, alegorik bir eser olduğundan mecaz anlamlı sözcüklerin sayısı 

ve sanatlı kullanımlar hiç de azımsanmayacak düzeydedir. Gerçek sevgiliye duyulan 

aşkı anlatan şiirlerle İlahî aşkı anlatan şiirlerin ortak kelime dağarcığını kullandığı 

bilinir. Fakat bu sözcüklere yüklenen anlamları o şiirin içeriği, sanatçının amacı belirler. 

Örneğin “bülbül” sözcüğü gerçek sevgiliyi anlatırken ona âşık olan şairi, İlahî aşkı 

anlatırken sâliki ifade eder. Aşağıdaki beyitte bu durumu örnekleyen bir anlatım söz 

konusudur. “Gül ve bülbül”ü dünyevî aşkın dışına çıkaran “berzâh ve lâ-mekân” 

sözcükleri kullanılmıştır: 



Akl-ı pür-hikmetin anlatıldığı aşağıdaki beyitlerde de bir mürşit portresi 

çizilirken kullanılan sözcüklerin anlamsal kurgusu tasavvufî bir metinden alındığını 

açıkça göstermektedir: 

40

1178. Emr-i Rabbµye ma@har olmışdur 

Nûr-ı ◊a……-ıla enver olmışdur 

1179. Sırr-ı sırrµye ¡âlem-i mu†la… 

Ol-durur fehm iden rumûz-ı «al… 

1180. Ma√rem-i sırr-ı ¡ilm yârıdur 

¡Âlem-i πayb «azµnedârıdur 

1181. Mürşid-i kâmil-i √a…µ…at odur 

Ekmel-i kümmel-i †arµ…at odur 

1182. ¡Âlem içre odur «alµfe-i ◊a… 

¡A…s-i rûyından oldı nûr-ı fela… 

1183. Şem¡-i «alvet-serây-ı πaybµdür 

Cevher-i ma¡rifetle …albi pür 

Mesnevilerin tasvir bölümleri sanatlı anlatıma en uygun bölümleri olarak 

dikkat çeker. Gülşen-i Efkâr’da da durum böyledir. Edebî sanatlar konusunu işlerken 

yeterince örneklediğimiz tasvir bölümünden birkaç beyit şairin sanat gücünü göstermesi 

bakımından dikkate şayandır: 





724. ◊av≥-ı sîmîne döndi nergis-i ter 

~an dökülmiş içine «urde-i zer 

727. Başdan ayaπa çeşm oldı çemen 

Görmege rûy-ı dilberi rûşen 

730. Bülbül itdükçe nâle vü feryâd 

Ra…§ iderdi §anavber-i şimşâd 

732. Her şukûfeyle gülbün-i bâlâ 

Ak imâmeyle mü’min ol gûyâ 

41

Eserde özellikle tevhid, na’t, methiye gibi bölümlerin başlangıç beyitlerinin 

ağdalı bir dille yazıldığı görülür. Ancak bu bölümler sadece ilk birkaç beyitle sınırlı 

kalır. Bu bölümlerde Türkçe sözcük bulmak neredeyse imkânsızdır: 

240. Mübdi¡-i nüh-revâ…-ı nûr-efşân 

Bâni-i çâr-†â…-ı kevn ü mekân 

241. Münşi-i nâm-hâ-yı lev√-i vücûd 

Âferµnende-i zemµn ü zamân 

242. ±âtehu …âne …able kün feyekûn 82 

A§l-ı mevcûd u §âni¡-i ekvân 

243. Gûy-ı gerdûnı §avlecan-ı §un¡ 

Deşt-i hestµde eyledi πal†ân 

244. ±ât-ı Bµ-çûnı §almasa pertev 

¢alur idi şeb-i ¡ademde cihân 

245. ¢ad tecellâ bi-núrihi’l a¡lâ 83 

Kişt-i ¡âlem zi-perteveş peydâ 84 

246. Ferd-i Bµ-çûn u ¡Âlim ü ¡Allâm 

◊ayy u Bâ…µ ¡Alµm ü ±ü’l-ikrâm 

247. E√ad u Vâ√id ü ¡Alµm ü »abµr 

~amed ü bµ-zevâl u Rabb-i enâm 

Aynı bölüm, kullanılan dilin biraz daha yalınlaştığı beyitlerle devam eder: 

248. Yo…dur enbâzı milk ü mülkinde 

Rûz u şeb birligine şâhid tâm 

249. Olsa bir kişvere iki vâlµ 

Göremez anda kimse rûy-ı ni@âm 

250. Ber… urup nûr-ı vâ√idiyyet-i ◊a… 

Geldi ¡âlem vücûda gitdi @alâm 

82 Anlamı: O’nun zatı “Ol der ve olur”dan önce idi. Bakara sûresi 117. âyette geçen “O bir şeyin olmasını 

istediği zaman o şeye “ol” der ve ve hemen olur.” ifadesine atıfta bulunulur. Allâh’ın zatının hiçbir şeyi 

yaratmadan önce var olduğuna işaret edilir. 

83 Anlamı: O’nun (Allâh’ın) yüce nuruyla tecelli etti. 

84 Anlamı: Evren (âlem) tarlası O’nun ışığıyla aydınlandı, açığa çıktı. 

42

251. ¢ad tecellâ bi-núrihi’l a¡lâ 

Kişt-i ¡âlem zi-perteveş peydâ 

252. Ol ¢adµr ü Müheymin ü »allâ… 

¢udretiyle yaratdı seb¡-ı †ıbâ… 

253. Bu ne …udret-durur ki kevn ü mekân 

İki √arfiyle oldı †â…-ı revâ… 

Tahkiyevî anlatımın bir sonucu olarak fiillerin oldukça sık kullanıldığı görülür. 

Özellikle “etmek ve olmak” yardımcı fiillerinin kullanım sıklığı dikkat çeker. “Olmak” 

fiili yaklaşık dört yüz kez geçerken “etmek ve eylemek” fiilleri de aynı şekilde dört 

yüze yakın bir sayıda kullanılmıştır. Yine tahkiyevî anlatımda diyalog cümlelerinde 

karşımıza sıklıkla çıkan “demek” fiili de yaklaşık elli kez kullanılmıştır. 

Sıfat ve zarfların kullanımı isim ve fiillerle kıyaslandığında çok daha kısıtlıdır. 

Ayrıntılara önem veren şairin sıfat ve zarfları sık kullandığı, tahkiyevî anlatımda ise 

isim ve fiilleri sık kullanıldığı söylenir. Mesnevi şairlerinin ayrıntıya önem vermediği 

için usta şair olmadığı sonucuna varılamaz. Çünkü tahkiyevî anlatımda esas olan olay 

anlatımıdır ve bir özneyle bir yükleme ihtiyaç vardır. Yani bir isim ve bir fiile ihtiyaç 

duyar. Mesnevilerin de genellikle aruzun kısa kalıplarıyla yazıldığı düşünülürse 

mesnevi şairinin gazel ya da kaside şairi kadar uzun cümle kurma lüksü yoktur. Bu 

durumda kullanılan sıfat ve zarflar doğal olarak gazel şairine oranla çok daha sınırlı 

olacaktır. 

3.1.2. Eski Anadolu Türkçesi Özellikleri 

15. ve 16. yüzyıllar Eski Anadolu Türkçesi özelliklerinin etkisini tam olarak 

yitirmediği yüzyıllardır. Klasik Osmanlıcaya geçiş aşaması kabul edilen bu yüzyıllarda 

imlada ikili kullanımların olduğu görülür. Aşağıda verdiğimiz örnekler Gülşen-i 

Efkâr’ın 16. yüzyılın ikinci yarısında yazıldığı bilgisini doğrular mahiyettedir. 

Örneklerin geçtiği sözcüklerin altı çizilmiştir. 

a) Ekler 

EAT’de emir 1. tekil kişi çekimi -ayın / -eyin ekiyle yapılır. Klasik 

Osmanlıcada yerini –ayum / -eyüm şekline bırakır: 

43

848. Size ben va§fumı beyân ideyin 

Şeref-i ≠âtumı ¡ayân ideyin 

1526. Göreyin sende var mı ¡ilm ü fa≥l 

Eyledüñ mi cihânda √ilm ü ¡adl 

1155. İlteyüm rû√-ı √ikmete sizi hep 

Çekmeñüz mi√net ü ¡anâ vü †a¡ab 

Emir 3. kişinin bazen eksiz bazen de -πıl / -gil ekiyle çekimlendiği görülür: 

34. Aña cân gözi ile eyle na@ar 

Per-i Nâmûs-ı Ekber’e beñzer 

343. ◊ilm ile eylegil beni fâyı… 

Tâ olam ben sa¡âdete lâyı… 

Geçmiş zaman bildirme çekimi olan -updur / -updurur iki şekilde kullanılır: 

1314. Beni «al… eyledükde Rabb-ı enâm 

Buyurupdur baña o zü’l-ikrâm 

1590. Yimek içmek olupdurur saña iş 

Dürlü «ûn ekline bilersin diş 

EAT’de bildirme çekimi için “durur” şeklinde kullanılan sözcük ekleşmeye 

başlamış, “-dur / -dür” şekline dönüşmüştür. Her iki şekil de arada anlam farkı 

olmaksızın kullanılır. Şairin aruzu dikkate alarak duruma göre her iki şekli de kullandığı 

görülür. Ayrıca 3. tekil kişi zamirini de duruma göre “o” veya “ol” şeklinde kullanır: 

7. Ol durur serv-i gülşen-i melekût 

Sünbül-i bâπ rav≥a-i ceberût 

38. İbtidâ-i √ayât-ı dil oldur 

İntihâ-yı felâ√ bil oldur 

656. O durur şem¡-i bezm-i ¡âlem-i πayb 


50. ◊amd aña kim odur Kerµm ü Ra√µm 

»âlik-i nüh revâ… u ¡arş-ı ¡a@µm 

44




¡A…l u na…l ile eyler istidlâl 

EAT eklerinden bir diğeri -uban / -üben zarf-fiili de kullanılır: 

1510. Teng-destlik seni …ılur bµ-fer 

Ayaπuñ aluban yabana atar (b.1510) 

1281. ◊ükmine râ≥ı oluban yek-ser 

Va†anuñ terkin urdu… ey server (b.1281) 

Görmek fiiliyle oluşturulan birleşik yapılarda -egörmek / -igörmek şeklinde hem 

dar hem geniş ünlülü kullanım vardır: 

kullanılmıştır: 

1623. Göregör ¡âlem içre rû-yı ya…µn 

Kendüñi ehl-i sırra eyle …arµn 

239. ¢albe tev√µd-i «â§ı irgürigör 

Tâ ki anda tecelli eyleye nûr 

EAT’deki -ıcak / -icek zarf-fiil ekinin yanı sıra -ınca / -ince zarf-fiili de 

437. Giricek çar«a ol Resûl-ı kerµm 

~adefe düşdi §anki dürr-i yetµm 

445. İricek zühreye Resûl-i cihân 

¢opuzı …oltuπına …oydı hemân 

446. Göricek nûr-ı rûyını dil-keş 

Pâyına düşdi ol zavallı güneş 

988. ¢ıldı bu resme ¡ilm-i ≠ü’l-ikrâm 

~ub√ olınca kelâmını itmâm 

1291. Beklediler o şeb der-i rû√ı 

Felek açınca çehre-i yû√ı 

1561. Devlet-i kâmrân-ı ¡alµ-şân 

Rû√a bu vech ile idince beyân 

45

EAT’deki 1. çoğul kişi istek çekiminde kullanılan -avuz, -evüz ekinin yanı sıra 

aynı işlevdeki -alum / -elüm eki de kullanılır: 

1151. Ola kim vâ§ıl-ı murâd olavuz 

Şübhemüz √alli ile şâd olavuz 

1243. Ola kim …ıla bir tecellµyi 

Bulavuz cân ile tesellµyi 

1282. Tâ ki bir kâşif-i √a…âyı…-ı dµn 

Bulavuz keşf ide rumûzı ya…µn 

425. Bu libâsıyla ol Burâ…a revân 

İdelüm ¡azm-i cânib-i cânân 

EAT 2. çoğul kişi çekiminde kullanılan -asuz, -esüz eki de örnekler arasındadır: 

1647. ◊ased ü √ı…d u kibr ü kµni müdâm 

Terk idüñ olasuz ≠evi’l-ikrâm 

1656. Size lâyı… budur ki dünyâda 

Viresüz hep vücûduñuz bâda 

1657. Bilesüz dâ’imâ …usuruñuzu 

Añlayasuz …amu fütûruñuzu 

EAT 3. çoğul kişi olumsuz emir çekimi -mañ, -meñ / -mañuz, -meñüz şeklinde 

ikili kullanılmıştır: 

1055. Siz …ırân eyleñüz benümle hemµn 

Ki mehüñ yanına gelür pervµn 

1154. Rû√-ı seyrâni didi πam yimeñüz 

∏u§§a-yı derd ile elem yimeñüz 

1155. İlteyüm rû√-ı √ikmete sizi hep 


1636. ∏ırre olmañ ma¡ârif ü fa≥la 

Fehm-i tµz ü selâmet-i ¡a…la 

46

1637. Bu cihân içre «od-nümâ olmañ 

~â√ib-i kibr yâ riyâ olmañ 

İstek kipinin 3. tekil kişi olumsuz çekiminde -ımaz / -imez ve -amaz / -emez 

birlikte kullanılmıştır: 

1190. Rû√-ı …udsµ dir aña ehl-i fenâ 

Rû√-ı …uds olımaz aña hem-pâ 



Bazen -a / -e yönelme ekinin kullanılmadan yönelme anlamının verildiği 

görülür. Bu durum aruza uydurma çabasının bir göstergesi olarak düşünülebilir. 

Aşağıda “yüzüne basmak” deyiminin “yüzüñ basmak” şeklinde kullanılması gibi: 

1498. »al… dâ’im yüzüñ ba§arlar hep 

Gâh ba§up †opraπa …ararlar hep 

EAT’de sık görülen durumlardan biri de belirtme durum ekinin kullanılmadan 

belirtme anlamının verilmesidir. Aşağıdaki altı çizili sözcüklerde de ek kullanılmadan 

belirtme anlamı verildiği görülmektedir: 

1507. Gerçi itdüñ √ayâyı kendüñe yâr 

Ol senüñ rız…uñ az ider her bâr 

126. ¢afes-i tende bülbül-i cânuñ 

Göremez verdin ol gülistânuñ 

3. kişi iyelik anlamının da eksiz verilebildiği görülmektedir: 

1003. Göñül alça…lıπ eylerüm dâim 

Meskenet üzre olurum …âim (b.1003) 

EAT’de zaman zaman görülen zamir n’si kullanmadan zamire ek getirme 

özelliği de aşağıda verdiğimiz ilk beyitte karşımıza çıkmaktadır. Ancak bu durum aruza 

uydurma zorunluluğu olarak da düşünülebilir. Çünkü diğer örneklerde böyle bir 

kullanım yoktur: 

1621. İçirüp âb-ı √ikmeti bulara 

¢odı cûy-veş …amusı yüzi yire 

47

) Sözcükler 


Mündemic cümle ¡âlemüñ ¡ilmi 

1588. Dünyede aπlayan olur «andân 

Bunda «andân olan olur giryân 

EAT’de kullanılıp da klasik Osmanlıca adını verdiğimiz 16. yüzyıl sonrası 

metinlerde kullanılmayan veya nadiren karşımıza çıkan sözcüklerden tespit 

edebildiklerimiz aşağıda verilmiştir: 85 

İltmek: İletmek. 

228. İltmez pey fe≥â-yı ta√…µ…e 

Ba§amaz pâ fenâ-yı ta√…µ…e 

Söyünmek: Sönmek, parlaklığı gitmek. 

1480. Yüz §uyın baña virdi ◊a≥ret-i Rabb 

Söyünür âb-ı rûyum ile πa≥ab 

Eyinmek veya Öyinmek: Tarama sözlüğünde böyle bir sözcüğe rastlayamadık. 

Buradaki kullanımı “öykünmek, özenmek, taklit etmek, etkilenmek” anlamında 

olabileceği izlenimi vermektedir: 

936. Gâhi eyinüp kev&er-i cândan 

A…ıdur ¡ayn-ı √ikmeti andan 

Komak / Koymak: Şairin bu fiili her iki şekilde de kullandığını görüyoruz. 

Ancak ko- şeklinin daha çok tercih edildiğini söyleyebiliriz. Çünkü hem sayı olarak ko- 

yazımı daha çoktur hem de aruzun kapalı hece gerektirdiği durumlarda bile açık hece 

olan ko- şeklinin kullanıldığı görülmektedir: 



130. ¢alma bu yolda baş ile câna 

Seri …o âsitân-ı pµrâna 

85 Verilen sözcüklerin anlamları için bkz. Cem Dilçin, Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yay., Ankara 1983. 

48

339. Beni başdan çı…ardı nefs-i denµ 

Elüm alup aya…da …oma beni 

273. Kâf u nûndan §alup §adâ-yı ¡a@µm 

Biribirine …oydı çer«i √akµm 

445. İricek zühreye Resûl-i cihân 

¢opuzı …oltuπına …oydı hemân 

Kaçan: Ne zaman, ne zaman ki, her ne zaman, vaktaki, nasıl, ne suretle. 

1434. Meskenet eylese …açan ¡u…alâ 

ªâhir ü bâ†ını bilen ¡ulemâ 

167. ±ikr-i …alb ile sâlik-i dânâ 

Eylese nefsini …açan ifnâ 

1214. Üns idindi …açan Allah’ı 

¡Aş…-ı ◊a…’dan olupdur âgâhı 

Giyürmek: Giydirmek. 



Yarlıgamak: Suçu bağışlamak, mağfiret etmek. 



İrgürmek: Ulaştırmak, eriştirmek. 



367. Anı irgür ma…âm-ı ta√…µ…e 

Vâ§ıl eyle merâm-ı ta√…µ…e 

369. Mid√at-ı Mu§†afâ’ya irgür anı 

Aña med√ ü &enâya irgür anı 


Keç-na@ar itmesün bu ma¡nâya 

49

Yilmek: koşmak, aceleyle yürümek. 

1142. Yilerüm «ıdmetinde her şeb ü rûz 

Olur anûnla †âli¡üm fµrûz 

958. Geldi esb-i belâπatı sürdi 

Deşt-i ma¡nâda yildi yopurdı 

Yopurmak: Telaşla koşmak, durmadan seğirtmek. 

958. Geldi esb-i belâπatı sürdi 


Yer yerin: Her taraftan, taraf taraf. 

bir durum almak. 

820. Yer yerin anda câm-ı revzenler 

Gûyiyâ her biri meh-i enver 

Yumak: Yıkamak. 

620. Aπzını …ana yudı «ançer-i şâh 

Münhezim …ıldı anı «ink-i şâh 

333. Yumayup yüz namâza bir dem âh 

Yerlere âb-ı rûyı dökdüm âh 

3.1.3. Deyimler ve Atasözleri 

(Birine) Diş bilemek : Kötülük yapmak için fırsat beklemek, hıncını gösterir 



15. Erredür münkire siyâsetde 

Diş biler …atline cinâyetde 

Baştan çıkarmak : Kötü yola sürüklemek, doğru yoldan saptırmak. 



50

Kendinden geçmek : Bilinci işlemez olmak, kendini kaybetmek, bayılmak. 

Yüzü yere gelmek (geçmek / koymak) : çok utanmak. 

993. Heman ol demde kendüden gitdi 

Yüz yire …odı meskenet itdi 

Üstüne titremek : Bir şeye veya kimseye sevgi, özen göstermek. 

382. Ditreyüp üstine düşerdi güneş 

Pâs-bân olmasa ger ebr-i ◊abeş 

Utancından yere geçmek : Çok utanmak. 

845. Nûr-ı ru«sârını görüp nâ-gâh 

Yire geçdi √ayâdan encüm ü mâh 

Ayağı yere geçmek: Saplanıp kalmak, hareket edememek, çaresiz kalmak. 

495. Ayaπı yire geçdi a¡dânuñ 

İtdügi dem o server üzre hücûm 

Yerdeki yüze basılmaz (kimse basmaz) : Alçak gönüllü olanları kimse hor 

görmez, herkes onları korur. 

1013. Ehlümi kimse cürm ile a§maz 

Kimse yerde olan yüzi ba§maz 

Alçakgönüllü olmak : Kendi değerini olduğundan aşağı göstermek, başkalarını 

küçük görmemek, büyüklenmemek. 

olmak. 

1003. Göñül alça…lıπ eylerüm dâim 

Meskenet üzre olurum …âim 

Kendini satmak : Kendisinde olmayan iyi nitelikleri varmış gibi göstermek. 

Gaflet uykusuna dalmak (yatmak) : İdraksizlik, bilgisizlik, aymazlık içinde 

1645. Kendüñüz fa≥lla ögüp §atman 

»âb-ı πafletle dâ’imâ yatman 

51

tiksinti duymak. 

Tüyleri ürpermek : Kötü bir olay, soğuk, gıcıklanma vb. sebeplerle korku veya 



Ağacın meyvesi olunca, başını aşağı salar : Yararlı eserler veren, bilgi ve 

erdemle donanmış kimse alçak gönüllü olur. 

723. Göricek zînet-i bahâr-gehi 

Baş §alardı çemende serv-i sehî 

Başta taşımak (götürmek) : Çok saygı göstermek. 

8. ◊ırz-ı cân olmaπın ulü’l-eb§âr 

Götürür başda anı leyl ü nehâr 

Ağzını kanla yıkamak: Elini kana bulamak. 



Bazı beyitler de birer atasözü niteliği taşıyacak özellikte mesaj içeren 

beyitlerdir. Bu beyitlerin “Ol mâhîler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler” sözünü 

anımsatır bir edaları vardır: 

138. Añlamaz …a†re bahr-i ¡ummânı 






52

3.1.4. Edebî Sanatlar 

Olaya dayalı mesnevilerin genel karakterine uygun olarak 86 Gülşen-i Efkâr’da 

edebî sanatlar, eserin olay bölümünden ziyade diğer bölümlerinde, özellikle de “sebeb-i 

nazm” bölümünde yoğunlaşmıştır. Ancak olay anlatımına geçmeden gerek kişi, gerekse 

yer tasvirleri yapılırken kullanılan dilin sebeb-i nazm bölümünden aşağı kalır tarafı 

yoktur. Gazel ve kasidelerle kıyaslandığında mesnevilerde sanat kaygısının daha geride 

olduğu söylenebilir. Mesnevi didaktik bir amaçla yazılmışsa bu durum daha da 

belirginleşir. Ancak mesnevi şairi yine de kaleminin gücünü göstereceği sanatlı anlatımı 

mesnevinin içine yedirir ki bu bölümler edebî sanatlar bakımından oldukça zengin 

kısımlardır. 

Lârendeli Şânî gibi bilinmeyen bir şairi tanımada, öncelikle şairin sanat 

gücünün göstergesi sayılan edebî sanatlara bakmak gerekecektir. Bu sebeple elden 

geldiğince şairin sanat gücünü sergilediği beyitleri seçmeye çalıştık. Bu seçmede elden 

geldiğince farklı özellikler sergileyen beyitleri esas aldık. “Gül-bülbül” istiaresini beş 

kez vermektense daha farklı istiare örneklerini seçmeye çalıştık. 

Her edebî sanatta önce o sanatın kabul görmüş ve bizce de doğru olan tarifi 

yapılmış, beyitle ilgili izaha ihtiyaç duyan açıklamalarda bulunulmuş ve ardından beyit 

numaraları verilmek kaydıyla örnek beyitler sıralanmıştır. Beyitlerde vurgulanmak 

istenen sanata ilişkin hususiyetler italik veya koyu karakterle gösterilmiştir. Edebî 

sanatlar ise alfabetik sıra gözetilerek verilmiştir. 

Cinas: Yazılış ve okunuş bakımından aynı, anlamca ayrı kelimeyi bir arada 

kullanma sanatıdır. Ancak buraya cinas olarak aldığımız bazı kelimeler günümüz 

alfabesine göre cinas sayılmasalar da eski alfabeye göre cinastırlar: 

63. Sırr-ı …albüñde var-ısa i«lâ§ (temizlik, doğruluk) 

Saña yeter bu sûre-i İ«lâ§ (İhlas suresi) 

350. Her nefesde niçe günâh iderem (günâh: haram kılınan eylemi yapma) 

~ub√a dek lµk her gün âh iderem (gün: 24 saatlik zaman, âh:serzeniş) 

398. ªâhir-iken ≥iyâsı bu lehebüñ (bu: işaret zamiri, leheb: alev) 

Görmedi çeşmi anı Bû Lehebüñ (Bû Leheb: Ebû Leheb, özel ad) 

86 M. Fatih Köksal, Yenipazarlı Vâlî – Hüsn ü Dil (İnceleme-Tenkitli Metin), Kitabevi Yay., İstanbul 

2003, s. 141. 

53

879. Biri bir pâk na@ârdur ismi Ba§ar (Basar: göz, görme (özel ad olarak ) 

Ol-durur cân gözine nûr ba§ar (basar: basmak fiili, geniş zaman) 

986. Olmayan …albi §âf-âyine (âyine: ayna) 

Na@ar itmez cemâlüm ayına (ay: dünyanın uydusu) 

1076. ¡Arş gûyâ içinde bir «al…a (halka: daire şeklinde olan) 

Yiridür ¡ibret ola bu «al…a (halk: kamu, toplum) 

1234. Va§fını yaza biñ debµr-i kirâm (bin debîr: bin kâtip, yazıcı ) 

Biñde birini itmeye itmâm (binde bir: binde bir oranında) 

Hüsn-i ta¡lil: Şiirde gerçek bir olayın oluşunu hayâlî ve güzel bir sebebe 

bağlamaktır. Bu sanat teşhis ve istiarelerle kurulur. 

Çınar ağacının meyveleri tane tanedir ve tesbihe benzer. Çınar ağacı tesbih 

çeken bir mümin şeklinde kişileştirilir. Gül goncası açılınca içindeki siyah renk yarayı 

andırdığından gül goncasının yaralanmaması için elinde tespihle dua eden bir çınar 

ağacı portresi çıkar ortaya: 



Gül bahçesinde figan eden bülbülün sesi gül bahçesindeki gülün tüylerini 

ürpertir. Gülün dikenlerinin olması, bülbülün figan etmesine bağlanır: 



Goncaların açılmasıyla ortaya çıkan siyah nokta göze benzetilir. Bu gözlerin 

açılma sebebi ise bahçede dolaşan sevgilinin yüzünü görme arzusudur: 



Gönül serviye divane olunca servinin ayaklarına zincir vurur. Bu zincir onun 

bir yere gitmemesi içindir. Bu zincir sudandır. Ve servinin hayatta kalabilmesi bu suya 

bağlıdır. Servinin ayağına dökülen su servinin ayağını daire içine aldığı için zincire 

benzetilir: 

54

736. Oldı divâne serv-i tµre ≥amîr 

Pâyına urdı âb anuñ zincir 

Narçiçeği rengi dolayısıyla etrafını aydınlatan muma benzetilir. Narçiçeği mum 

olunca da etrafındaki çiçekler onun etrafındaki pervaneler olur. Narçiçeğinin etrafındaki 

çiçeklerin varlığı ona duydukları aşktan dolayıdır. Aynı zamanda Şem ü Pervâne ile 

telmih yapılmıştır: 

737. Şem¡-i pür-nûra beñzedi gülnâr 

Aña pervâne oldı her ezhâr 

Nergisin bahçedeki varlığının sebebi bağa gözcü olmaktır. Çünkü oraya herkes 

giremez. Nergis çiçeğinin ortasındaki nokta göze benzetilmiş, o gözüyle etrafa göz 

kulak olmaktadır: 

803. İrmesün bâπa diyü her nâ-kes 

Gözcü olmışdı gülşene nergis 

Ayın etrafındaki parlaklık olan hâlenin varlığı da güzel nedene bağlanır. Ayın 

iç yüzünün de parlak olması için ay bir hâlenin içine konmuştur. İç yüzünün 

parlaklığıyla tasavvufta gönül gözünün açık olması ve bâtınî olan kastedilir: 

955. Rûşen olmaπiçün derûnı gehî 

»alvet-i hâle içre …oydı mehi 

İ¡câz: Az sözle çok şey ifade etme sanatıdır. İçinde vecize kabilinden sözler 

bulunan mısra ve beyitlerde bu sanat vardır. İrsâl-i mesele benzese de irsâl-i meselde 

herkesçe bilinen bir atasözü veya bir veciz ifade yer alır. İ¡câzda ise şairin kendisine ait 

özlü sözü kullanması söz konusudur. “Ol mâhîler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler” 

benzeri ifadeler aşağıdaki beyitlerde de görülmektedir. Bir şeyi anlayabilmek için belirli 

bir birikime, olgunluğa erişmek gerekir. Bu olgunluğa erişmek için de bu yoldan geçmiş 

olanların (mürşit) yardımına ihtiyaç duyulur. “Denizden bir damla, okyanusu idrak 

edemez, küçük bir karınca Süleyman’ın sırrına vakıf olamaz, akıl kuşu evreni göremez, 

sinek ankâyı anlayamaz, onun gördüklerini idrak edemez.” türünden teşbih ve istiareler 

asıl anlatılanın altındaki manayı işaret ederler: 

55







Aşağıdaki beyit, “Ne ekersen onu biçersin” atasözünü anımsatır niteliktedir. 

Bir kişi ğer bu cihanda meyve ve yemiş yemek isterse o yemiş veya meyvelerin fidanını 

dikmelidir. Tasvvufî anlamda düşünülürse dikilen fidanlar müritleri sembolize eder. 

Fidanı diken kişi de mürşidin kendisidir. Bu beyit Ömer Rûşenî’ye yapılan methiye 

bölümünden alınmıştır. Bu yüzden “fidan-ağaç” istiaresi yapılan ameller (meyvesi 

cennet olur) veya yazılan kalıcı eserler (meyvesi onu okuyanların ismini ölümsüz 

kılması, hayırla yâd etmesi olur) şeklinde de düşünülebilir. Çünkü üç beyit sonrasında 

bu cihanda eser yazmayanların yerinde yeller estiği, unutulup gittikleri vurgulanmıştır: 

701. Dikmedi bir kişi cihânda şecer 

Yimedi ¡âlem içre bâr u &emer 

704. ¢omasa bir kişi cihânda e&er 

Lâ-büd anuñ yirinde yeller eser 

İktibâs: Anlatılmak istenen hususla ilgili bir âyet veya hadisin tamamı veya bir 

bölümünü şiirde kullanmak demektir. Çalışmamızın “Din ve Tasavvuf”. bölümünde 

“Âyetler” ve “Hadisler” başlıkları altında eserdeki iktibaslara yer verilmiştir. 

İntâk: İnsan dışındaki varlıkları konuşturma sanatıdır. Gülşen-i Efkâr 

mesnevisinin hikâye kısmındaki kahramanlar kişileştirilmiş soyut kahramanlar 

olduklarından hikâye kısmının tamamına yakını teşhis ve intak sanatına örnekler teşkil 

eder. Hikâye kahramanlarının dışında konuşturulan varlık veya kavramlar çok kısıtlıdır. 

Bu sebeple hikâye kahramanları dışındaki intâk örneklerini vermeyi uygun gördük. 

Aşağıdaki beyitlerde konuşturulan varlıkların altı çizilmiştir: 

435. Çar«-ı rû√sârı eyleyüp rûşen 

Gözüñ aydın didi nücûma peren 

56

731. Zeyn olup güller-ile her gülzâr 

Keyfe yu√yµ okurdı bülbül-i zâr 87 

796. Cümle tâkinde «ûşe-i engûr 

Neydügin bildürür şarâb-ı †ahûr 

800. ~ad-zebân virmiş idi ◊a… çemene 

Med√ okurdı şeh-i gül ü semene 

İstiâre: Temel benzetme unsurlarından (benzeyen, benzetilen) sadece biriyle 

yapılan benzetmedir. “Kapalı” ve “açık” olmak üzere iki türü vardır. Örneği çok 

olmakla birlikte sadece birkaç örnek vermekle yetineceğiz. 

a) Açık istiâre: Sadece kuvvetli unsur olan “benzetilen”le yapılan istiâredir. 

Aşağıdaki iki beyitte insanın uzuvlarının yaratılışından bahsedilmektedir. İlk 

beyitte insanın gövdesi sütuna, başı da o gövdenin üstünde yer alan içi nurla dolu 

cevhere benzetilmiştir. Benzeyen unsurlar olan “gövde” ve “baş” kelimeleri 

kullanılmamış; sadece benzetilen unsurlar olan “sütûn” ve “gevher-i pür-nûr” kelimeleri 

kullanılmıştır. 





Aşağıdaki iki beyitte bir “saray” istiâresi söz konusudur. Ancak ne benzeyen 

(insan vücudu) ne de benzetilen unsur (saray) kelime olarak beyitlerde geçmektedir. 

Saray istiâresini “padişah” sözü ortaya çıkarır. Beyitte “rûh” insan vücudunda “padişah” 

pâyesine sahiptir. Sonraki beyitte de devam eden bu istiâre, “akıl”ın vezir, “hilm”in ise 

edip olduğu bir saray portresi çizmektedir: 





87 “Keyfe yu√yµ” Rûm sûresi 50. âyeti işaret eder. Âyetin anlamı şöyledir: “Allâh'ın rahmetinin eserlerine 

bir bak: Arzı, ölümünün ardından nasıl diriltiyor! Şüphesiz O, ölüleri de mutlaka diriltecektir. O, her şeye 

kadirdir.” (Kaynak web-site: http://www.kuranmeali.org/kuran_meali.aspx?suresi=rum&ayet=50) 

57

Can, bülbüle benzetilince ten de kafes olur. Aşağıdaki beyitin ilk dizesinde iki 

benzetme birden vardır. İstiâre ise ikinci dizededir. “verd” ve “gülistân” kelimeleri birer 

açık istiâre örneğidir. Verd ve gülistân sözcükleri cenneti, saadeti; tasavvufî açıdan 

bakılırsa gönül gözünün açılmasını, insan-ı kâmil olmayı işaret eder. Can bülbülünün 

ten kafesinden kurtulması nefsî arzulardan arınmasıdır. Güzellikleri ancak bu arzulardan 

kurtulunca görmeye başlayabilir: 



Yukarıda verdiğimiz “saray” istiaresine benzer bir örnek de aşağıdaki iki 

beyitte de “namaz” istiâresi şeklinde görülmektedir. Namaz sözcüğü kullanılmadan o 

istiârenin varlığı “nûn olup bedenüm” (namazda oturma), “râya döndi tenüm” (secde), 

“miyânum itdi kamer (namazda ayakta durma) ve “belümi bükdi” (rükû) ifadelerinden 

anlaşılmaktadır: 

330. Zµr-i ¡i§yânda nûn olup bedenüm 


331. Mekr-i dünyâ miyânum itdi kemer 

Belümi bükdi bâr-ı ≠enb ü «a†ar 

Hz. Peygamber’den bahsedilen aşağıdaki beyitte, peygamberin dudakları la¡l, 

dudaklarının arasındaki dişleri de inciye benzetilmiştir. Beyitte ayrıca benzetmeler de 

yapılmıştır. Peygamberin dişleri, Yâsin sûresinin ortasındaki “sin” harfine; benleri de 

“din” sözcüğünün eski yazımdaki üç noktalı şekline veya dinin son noktası, sonrasının 

olmaması, son peygamber olması, son dinin (İslamiyet) müjdecisi olması şeklinde 

tevriyeli olarak da düşünülebilir: 

525. Dürr-i la¡lüñ ki sµni Yâsµnüñ 

Beñlerüñ §anki no…†ası dµnüñ 

b) Kapalı istiâre: Sadece zayıf unsur olan “benzeyen”le yapılan istiâredir. Her 

kişileştirme aslında bir kapalı istiâredir. Teşhis sanatına verilen örnekleri birer kapalı 

istiâre olarak düşünmek de mümkündür. Benzetilen varlık olan “insan” söylenmez, ona 

benzetilen varlık veya kavrama insana özgü nitelikler yüklenir: 

58

sormaktır. 

748. Düşürür tâc-ı lâleyi gerdûn 

Baπrını …an-ıla ider pür-«ûn 

718. Yüzin açup çemende bâd-ı se√er 

Başına çı…dı herkesüñ gül-i ter 

İstifhâm: Şiirde, cevabı beklenmeksizin, anlamı pekiştirmek için soru 



429. Ne sa¡âdet-durur ki bâbında 

»i≠met eyler melek rikâbında 

İştikâk: Aynı kökten türemiş kelimeleri bir mısra veya beyitte bir arada 

kullanmaktır. Şânî’nin Gülşen-i Efkâr’da sık kullandığı söz oyunlarından biridir: 







170. Ger @uhûr itse niçe biñ ef¡âl 

Bilür ol dem »udâ’yı ol fa¡¡âl 

173. Fi¡l-ile olmaπın …amu a√vâl 

Didiler buña tev√µd-i ef¡âl 

211. Odur insân-ı kâmil ü ekmel 

Mürşid ü pµr-i zümre-i kümmel 

223. Kevni itdi vücûdına miftâ√ 

Tâ ki fet√ ide genci ol Fettâ√ 

237. ±ev…e vâ§ıl olur mı …âl ehli 

Hiç irer mi aña ma…âl ehli 

272. Küngür-i çar«-i nüh-revâ…ı revân 

Nice «al… itdi »âli…-i Süb√ân 

59

279. Râvi-i sırr-ı ma√zenü’l-esrâr 

Nâ…il-i remz-i ma†la¡ü’l-envâr 

281. ¢alb-i insânı »âli… ü »allâ… 

Çar« mânendi …ıldı seb¡-i †ıbâ… 

407. Nûr-ı ¡aş…ıyla her kim ola münµr 

Mihr-veş olur aña çar«-ı serµr 

959. Didi dürr-i bi√âr-ı el†âfem 

Kâşif-i sırr-ı keşf-i keşşâfem 

Kinâye: Gerçek ve mecâzî mânâları olan bir sözü mecâzî mânâsıyla kullanma 

sanatıdır. Bazen sözün gerçek anlamı var gibi görünse de asıl maksat mecâzî mânâdır. 

“Hayrân” kelimesi gerçek anlamıyla “hayret eden, çok şaşıran, çok beğenen” 

anlamlarında kullanılır. Tasavvufta ise mecâzen hak âşığının hayret makamına ermiş 

olması kastedilir. Her iki anlamda beyitte düşünülür ancak kastedilen tasavvufî 

anlamıdır: 



“Başına çıkmak” gerçek anlamıyla “en üst noktaya” ulaşmak anlamında 

kullanılır. Mecâzî anlamda ise “herkesten üstün olmak, en iyi, en güzel olmak” 

anlamlarına da gelir. Aşağıdaki beyitte mecâzen üstünlük vasfı vurgulanmasına rağmen 

gerçek anlamıyla boyu uzayan gülün diğer çiçeklerden daha yükseğe çıkması da 

düşünülür: 



Leff ü neşr: Bir beyitin ilk mısraındaki en az iki sözün ikinci mısradaki iki 

sözle anlam ilişkisi bakımından eşleştirilmesidir. Bu eşleştirmede anlam ilişkisi bulunan 

sözler her iki mısrada aynı sırayla söylenmişse “mürettep”, sıra gözetilmeden 

söylenmişse “müşevveş” adını alır. Bu anlam ilişkisi bazen anlam yakınlığı, bazen eş 

anlamlılık, bazen de zıtlık üzerine kurulabilir. Aralarında anlam ilişkisi bulunan 

sözcüklerden birinci grup “altı çizili”, ikinci grup ise “koyu”, eğer varsa üçüncü bir 

grup da “italik” karakterle gösterilmiştir. 

60



82. Fey≥ idüp √âke ebr-i i√sânı 

Cereyân itdi ba√re nµsânı 

187. İrse tev√µd-i ≠âta bir ¡âşı… 

Va§l-ı ◊a……’a olur o dem lâyı… 

225. Bu mu¡ammâyı kimse fet√ idemez 

Da«ı sırr-ı …adµmi şer√ idemez 

287. Mü’mine oldı ma¡den-i İslâm 

Kâfire menba¡-ı fücûr-ı @alâm 

318. İrse ger bu ma…âma †âlib-i ◊a… 

Vâ§ıl olur kemâle râπıb-ı ◊a… 

370. Gül-i ra¡nâ-yı gülşen-i melekût 

Bülbül-i bâπ-ı rav≥a-i ceberût 

23. Elifi serv-i bâπ-ı ra√metdür 

Bezm-i va√detde şem¡-i …udretdür 

Mecâz-ı mürsel: Bir sözü benzetme maksadı gütmeden gerçek mânâsı dışında 

kullanma sanatıdır. Mecâz-ı mürsel parça-bütün, sebep-sonuç, iç-dış vb. alâkalarla 

gerçekleşir. 

86. Seng-i «ârâda «al… ider √ayvân 

‰ıyn-i lâ≠ibden eşref-i insân 

360. Şer¡-i dµn-i metµni √ürmetine 

Nûr-ı pâk-i ◊abµbi √ürmetine 

375. Ya¡ni mâh-ı münµr ü şâh-ı rüsül 

¢ureşµ eb†a√ı delµl-i sübül 

423. Didi ol dem Resûl’e rû√-ı emµn 88 

Sensin ol §adr-ı bedr-i ¡Illiyyµn 

514. Şol zamân gitdüñ ey dür-i yektâ 

¢aldı arduñca Cebra’µl ba…a 

88 rûh-ı emîn, Cebrâ’il için kullanılan bir mürsel mecazdır. 

61

1006. »ûyı Nâmûs-i ekber’üñ bende 89 

Cümle ehl-i kerem baña bende 




Biribirine …oydı çar«ı √akµm 

Mübâlağâ: Bir olay, durum veya varlığın olduğundan çok fazla, çok büyük, 

çok güzel veya tam tersine çok az, çok küçük, çok çirkin gösterilmesidir. 

351. ¡Aybuma göre ba√r bir …a†re 

Cürmüme göre cirm-i meh ≠erre 

520. Bedenüm içre …ılca cânum yo… 

Dehenümde nice zebânum yo… 

1089. Gördiler var …a≥âda bir kühsâr 

~anki olmış …ıbâb-ı çar«a medâr 

734. Dürlü ezhârla bu ferş-i zemîn 

Dir gören yire indi ¡arş-ı berîn 

1094. Seyr idenler şukûfesin zµbâ 

Yire inmiş §anur nücûm-ı semâ 

Nidâ: Heyecanın çok kuvvetli olduğu bir anda “seslenmek” şeklinde ortaya 

çıkan sanattır. Seslenme ifadesi olan “Ey, hey, -â / -yâ” gibi ünlem veya ekler bu tür 

ifadelerde sık kullanılır. Bu sesleniş şairin kendine olursa tecrid adını alır ki bu 

örnekleri “tecrid” başlığı altında vereceğiz. 

115. Söyle ey mürπ-ı gülşen-i lâhût 

Şev…-ile eyle …ı§§a-i ceberût 

270. Ey kemâl-i √a…µ…ate †âlib 

Genc-i tev√µde cân-ıla râπıb 

349. Ey Kerµm ü Ra√µm ü ¡âlµ-şân 

Ehl-i ¡i§yâna Râ√im ü Ra√mân 

89 Nâmûs-i Ekber, Cebrail’dir. Bkz. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın 

Kitabevi Yay., Ankara 1993, s. 805) 

62

513. Nur-ı pâküñ-durur ey meh-i tâbân 

Sebeb-i dehr ü bâ’i&-i ekvân 

516. Sensin İsrâda ey meh-i πarrâ 

Ma@har-ı eyne ente eyne ene 90 

518. Murπ-ı ¡a…l-ı şikeste-bâl ey meh 

Bâπ-ı √ayretde bµ-mecâl ey meh 

522. Beni ey nûr-ı çeşm-i ehl-i §afâ 

±erre-veş mid√atüñle …ıl peydâ 

530. Sırr-ı İsrâ √a…ıyçün ey yüzi nûr 91 


Tecahül-i ârif: Şair tarafından bilinen bir hususun bir nükte gözetilerek 

bilmezlikten gelinmesidir. İstifhâmla çoğu kez karıştırılır. İstifhâmda alelade, sadece 

ifadeye güç katmak için sorular sorulurken tecâhül-i ârifte daima “şaşkınlık, kızgınlık, 

azarlama” gibi bir nükte esastır ve cevap sorunun içinde gizlidir. Yani şair sorunun 

cevabını iyi bildiğini imâ etmek için soru sorar. Söz gelimi aşağıdaki beyitlerde “keşf 

olur mu?, vâsıl olur mu?, erer mi?, tañ (ayıp) mı?, tüketir mi?” soruları “elbette keşf 

olmaz, elbette vâsıl olmaz…” cevaplarını ifade için sorulmuştur. 





660. Rûşenµ olsa †añ mı aña la…ab 

Nûr-ı ru«sârı ber… urur her şeb 

877. Bir bunuñ gibi vâr mı ehl-i kerem 

Dem-be-dem fet√ ider o bâb-ı himem 

944. ¢ab≥a-ı …udretindedür ma¡…ûl 

Ser-fürû …ılsa †añ mı aña ¡u…ûl 

1106. Şehr içinde a…ar nice ırmaπ 

Eylese tañ mı †a¡ne-i uçmaπ 

90 “eyne ente eyne ene” sözünün çevirisi “sen neredesin, ben neredeyim” şeklindedir. 

91 İsrâ sûresi, 70. âyette “Velekad kerremnâ benî âdem” Anlamı: İnsan bütün yaratıkların en 

mükerremidir. Şair de insan olduğundan bu sûre hakkı için şefaat arzusunu dile getiriyor. 

63

517. Nice med√ eyleyem «i§âlüñi ben 

Dükedür mi bi√ârı hiç sûzen 

Tarsi¡: Bir beyitin her iki mısraındaki kelimelerin hem sayı, hem vezin, hem de 

kafiye bakımından birbirine denk olmasıdır. Gülşen-i Efkâr’da bu türden beyitlerin 

sayısı oldukça fazladır ve bu beyitlerde iç kafiyelerin de sıklıkla kullanıldığı 

görülmektedir. 



51. Fâli…ü’§-§ub√ »âlı…u’l-ervâ√ 

Râzı…u’l-«al… kâşifü’l-eşbâ√ 


Bahr-i a«≥ar √abâb-ı âvâre 

69. ±erre-i mihr-i cûdıdur ¡âlem 

¢a†re-i bahr-i cûdıdur âdem 



109. Ten-i †âhirledür murâda vü§ûl 

Dil-i pâk-iledür du¡â-yı …abûl 





344. ¡İlm-ile ¡âmil eyle hemçü velµ 

¡A…l-ıla kâmil eyle hemçü ¡alµ 

356. Enbiyâ-yı kirâm √a……ıyçün 

Evliyâ-yı ¡a@âm √a……ıyçün 

Tecrîd: Şairin şiirde kendisini başka bir şahıs gibi göstererek seslenmesidir. 

Bu sesleniş, bazen kendi ismiyle, bazen de “fakîr, garîb, bende vb.” sıfatlarla yapılır. 



64

sanatıdır. 


Yo…-durur senden özge ∏affârı 

400. Şânµ’de yo… o şâhı med√e mecâl 

Eyleye ◊a… meger küşâda ma…âl 

401. Aña meddâ√-iken »udâ-yı Mu¡µn 

Nice med√ ide anı ol miskµn 

523. Gülşenüñde πarµbi bülbül …ıl 

Âstânuñda kemterin …ul …ıl 



531. Eşigüñ «âki cevher ü iksµr 

¢apuña geldi ol fa…µr ü √a…µr 

Tekrîr: Şiirde heyecan sebebiyle bir kelime veya söz grubunu tekrar etme 

118. Andadur menba¡-ı ¡inâyet-i ◊a… 

Andadur ma†la¡-ı hidâyet-i ◊a… 

119. Andadur dürc-i ma«zen-i esrâr 

Andadur cümle ma@har-ı â&âr 

123. Nice va§f ide anı ¡a…l-ı ≥a¡µf 

Nice med√ ide anı fehm-i na√µf 



216. Nice ma¡lûm olur hüviyyet-i ◊a… 

Nice ta√…µ… olur √a…µ…at-ı ◊a… 







65

357. Her biri itdügi du¡âlar içün 

Dillerinde olan §afâlar içün 

358. ~ub√-«µzân-ı §âdı…ânuñ içün 

Eşk-rµzân-ı ¡âşı…ânuñ içün 

359. Rû√-ı pâk-ı √abµb Â√med içün 

Şâh-ı kevneyn olan Mu√ammed içün 

Telmih: Şiirde meşhur bir hadiseye işaret etmek demektir. Bir peygamber 

mucizesine, bir kıssaya, mitolojik bir olaya atıfta bulunulur. Ancak bu kıssa veya olayı 

açık açık anlatmak telmih sayılmaz. O olayı hatırlatacak anahtar kelimeleri söylemek 

kâfidir. Gülşen-i Efkâr’da özellikle dinî şahsiyetlere ilişkin telmih sayısının fazla 

olması, onun dinî-tasavvufî bir özelliğe sahip olmasıyla açıklanabilir. Telmih yapılan 

olayların tamamını burada anlatmak, gayemizi aşacağından telmihte bulunulan kişi veya 

olay tek cümleyle hatırlatılmıştır. 

Aşağıdaki iki beyitte Leylâ ve Mecnûn, Vâmık ile Azrâ kıssalarına telmih 

yapılmıştır. Leylâ ve Azrâ güzelliklerinden dolayı, Mecnûn ile Vâmık ise bu güzellikler 

karşısındaki çaresiz âşıklar olmaları sebebiyle telmih edilmiştir: 

73. Nûrını gâhi rûy-ı Leylâ’da 

Gösterür geh ¡i≠âr-ı A≠râ’da 

74. »al…ı eyler cemâline ¡âşı… 

Kimi Mecnûn olur kimi Vâmı… 

Telmih unsuru: Hz. İsa’nın nefesinin ölüyü diriltme özelliği, insaoğlunun 

topraktan yaratılması ve Cebrâ’il’in (a.s.) Hz. İsa’nın annesi Hz. Meryem’in kaftanına 

üflemesiyle Hz. Meryem’in gebe kalması. 



485. Çün ≠amµrinde sırr-ı ◊a… mu≥mer 

Dem-i ¡Ìsâ feminde hem müdπam 

524. Bûy-ı zülfüñ bu«ûr-ı Meryem’dür 

Dem-i la¡lüñ Mesµ√-i «oş-demdür 

66

Telmih unsuru: Hz. Muhammed'in kendisini takip eden müşriklerden korunmak 

amacıyla Sevr mağarasına saklanması ve mağaranın ağzında iki yabanî güvercinin yuva 

kurması mucizesi, insanoğlunun balçıktan yaratılması. 



Telmih unsuru: Hz. Muhammed'in parmağıyla ayı işaret etmesi ve ayın ikiye 

bölünmesi mucizesi. 

383. Bir gece ol ◊abµb-i ◊a≥ret-i ◊a… 

Bir hilâliyle itdi mâhı iki şa…… 

Telmih unsuru: Hz. Muhammed’in beş parmağından su akması ve müminleri çöl 

ortasında bu suyu içerek hayatta kalma mucizesi. 

kavuşması. 

384. Kef-i sµmµni …ulzüm-i dil-cû 

Penc engüşti lûle-i lü’lü’ 



Telmih unsuru: Hz. Yâkub’un uzun bir ayrılıktan sonra oğlu Hz. Yûsuf’a 

451. Pµr-i çar«a irişdi ol ma√bûb 

Yûsuf’uñ buldı güyiyâ Ya¡…ûb 

Telmih unsuru: İsrailoğulları peygamberlerinden olduğu rivâyet edilen Danyâl, 

Hz. Âdem’in hikmet sırlarını sakladığı kuyudan hikmeti çıkarmıştır. Onun için 

edebiyatta hikmet sembolü olarak kullanılır. 

977. Dânyâl-ı nebµ su†urlâbı 

Fet√ ider himmetümle her bâbı 

Telmih unsuru: Eflâtun, Aristo’nun hocası ve Sokrat’ın öğrencisi olan meşhur 

Yunanlı filozoftur. Edebiyatta akıl, hikmet ve isabetli görüş timsali olarak söz konusu 

edilir. 

67

978. Benüm irşâdum-ıla Eflâ†ûn 

Oldı ¡âlemde feylesof-ı fünûn 

Telmih unsuru: Hz. Süleyman’ın, üzerinde “İsm-i a’zam” yazılı bir yüzüğü 

vardır. Bu yüzüğün taşı kibrit-i ahmerden olup bütün vahşî hayvanlar ve kuşlar bu 

yüzük sayesinde ona boyun eğmişlerdir. Bir gün bu yüzük çalınır. Yüzüğü çalan dev, 

yüzük tekrar Süleyman’ın eline geçmesin diye onu denize atar. Bir gün Hz. Süleyman 

balıkçılardan birine tuttuğu balıkları taşımada yardım eder. Balıkçı da ona bu 

yardımının karşılığında para yerine irice bir balık verir. Süleyman da akşam yemek için 

balığın karnını açınca kendi yüzüğünü görür. Meğer denize atılan yüzüğü Allah’ın izni 

ile bir balık yutup sahibine geri getirmiştir. 

1035. Arayup …a¡r-ı bahr-i ¡ummânı 


600. Dürre-i dürc-i nesl-i ¡O&mânµ 

La¡l-i engüşteri Süleymânµ 

Telmih unsuru: Âb-ı hayat “ölümsüzlük suyu” olarak bilinir. Efsaneye göre 

İskender-i Zülkarneyn ordusuyla birlikte bir memlekete uğrar. Orada kendisine bir deniz 

olduğu, o deniz geçilince üç ay süren karanlıklar ülkesinin başladığı ve bu ülkede âb-ı 

hayat olduğu söylenir. İskender, veziri Hızır’ı da yanına alarak denizi geçmiş ve 

zulûmât (karanlıklar) ülkesine varır. Bu arada İlyâs da yanlarındadır. İskender’de 

karanlıkları aydınlatan iki mücevher (veya bayrak) varmış. Bu mücevherlerden birini 

kendi alır diğerini Hızır ve İlyâs’a verir. Hangisi suyu bulursa diğerlerine haber vermek 

kaydıyla ayrılırlar. Hızır ve İlyas yorulunca bir pınar kenarına oturup karınlarını 

doyurmak isterler. Hızır yanında getirmiş olduğu balıkları çıkarır ve pınarda elini 

yıkarken elinden bir damla suyun balığın üstüne düşmesiyle balık canlanıp suya karışır. 

Hızır, bu suyun âb-ı hayat olduğunu anlar ve İlyas’la beraber kana kana içerler. O sırada 

bunlara İskender’e bundan bahsetmemeleri için bir emr-i İlâhî gelir. Diğer bir rivayete 

göre ise İskender’e haber vermek üzere pınardan ayrılırlar fakat o pınarı tekrar 

bulamazlar. İlâhî aşk anlamında tasavvufî bir sembol olarak kullanılan âb-ı hayat, ledün 

ilminden kinâyedir. O, mürşid-i kâmilin, hayvanî hayat yaşayan insan aklını dirilten 

sözleri ve nazarıdır. Manevî neş’eyi, aşk ve irfânı anlatmak için kullanılır. 

68

1116. Cûyı âb-ı √ayât-ı fer«unde 

»ı≥r-veş nûş iden olur zinde 

1044. Olmışam dâimâ Sikender-der 

ªafer oldı baña πa@anfer-fer 

Telmih unsuru: Hz. Ali’nin iki uçlu Zü’l-fikâr adıyla anılan kılıcının olması ve 

bu kılıçla İslâm uğruna harp etmesi. 


Gösterir ehl-i küfre tµπ u √üsâm 

Telmih unsuru: İran mitolojisinde geçen, gücün ve hükümdarlığın sembolü 

sayılan kişiler olan “¢ahraman, Behmen, Gûr (Rüstem), Dârâ, Sencer ve Faπfûr” 

aşağıdaki beyitte gücün timsali olarak Sultan Üçüncü Murad’ın methinde kullanılmıştır. 

Sultan Murad’ın gücü onları kıskandıracak düzeydedir. 

sanatıdır. 

595. ∏ayret-i ¢ahraman u Behmen ü Gûr 


Tenâsüp: Şiirde birbirleriyle anlam ilgisi bulunan sözcükleri bir arada kullanma 

975. Bûy-ı «oş-bûyum-ıla buldı bahâ 

¡Anber-i terle misk-i Çµn ü »a†â 

996. Benem ol mürşid-i †arµ…-i necât 

Benem ol rehber-i mesâlik ≠ât 

Tensîk: Genellikle sıfatlar olmak üzere şiirde eş veya yakın anlamlı kelime 

veya kelime gruplarının art arda sıralanmasıdır. 

246. Ferd-i Bµ-çûn u ¡Âlim ü ¡Allâm 




264. Ol ¡Alµm ü »abµr ü Rabb u ∏afûr 

Ol Semµ¡ ü Ba§µr ü Rabb u Şekûr 

69

327. Sensin iki cihânda Rabb-ı …adµm 

E√ad-ı Vâ√id ü Kerµm ü Ra√µm 

1038. Nu§ret ü fur§at u @afer &emerem 

Fera√ u ≠ev… u şev… bâr ü berem 

Teşbîh: Aralarında çeşitli yönlerden benzerlik bulunan iki şeyden zayıf olanın 

kuvvetli olana benzetilmesidir. “Beliğ, mufassal, muhtasar, müekked” gibi çeşitleri olan 

bu edebî sanatta örnekleri çeşitlerine inmeden vereceğiz. 

Gülşen-i Efkâr’da teşbihin en sık karşımıza çıktığı benzetmelerden biri 

harflerle ilgilidir. 92 Bu harfler “Besmele”, Sultan “Murad”, “Gülşen-i Efkâr” gibi 

methiye yazılan sözcükleri oluşturan harflerden ibarettir. Bu harfler amaca uygun 

benzetmelerle kullanılmışlardır. Örneğin Sultan Murad’dan bahsedilirken savaş 

aletlerine, besmeleden bahsedilirken dinî-tasavvufî unsurlara, hazan veya bahar tasviri 

yapılırken de çiçek, ağaç, su (kevser) vb. unsurlara benzetilirler. Bu harfler ve 

benzetildiği varlıklar koyu karakterle verilmiştir. 

“Besmele”den bahsedilirken (bâ, sin, mim, lâm, elif): 

12. No…†a-i bâ ki merdümi melegüñ 

Merkezidür devâir-i felegüñ 

14. Sµni sul†ân-ı ¡aş…a efserdür 

Tâc-sâlâr-ı pµr-i perverdür 

20. Mµmi «al«âl-i sâ…-ı ¡arş-ı ¡a@µm 

‰av…-ı gerdân-ı √ûr-ı ¡ayn-ı na¡µm 



22. Laf@atu’llâh ki ism-i ≠âtü’l-◊a… 

Bâπ-ı ra√metde §anki bir yapra… 

Sultan Murad’dan bahsedilirken (mim, ra, elif, dal): 

603. Mµmi düşmen başına bir şeşper 

Râsı …alb-i ¡adûya bir «ançer 

92 Divan şiirinde harf benzetmeleriyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Dursun Ali Tökel, Divan Şiirinde Harf 

Simgeciliği, Hece Yay., Ankara 2003. 

70

604. Elifi tµr-i tirgeş-i irşâd 

Dâlı çengâl-ı dâr-ı ¡adl-ı sedâd 

Hazan ve bahar mevsiminden bahsedilen sebeb-i nazm bölümünde Şânî 

“Gülşen-i Efkâr”ı överken onun her harfini hazan, bahar ve cennetle ilgili 

benzetmelerde kullanır: 

756. Elifi serv-i bâπ-ı behcetdür 

◊âları πonce-i letâfetdür 

757. Cimi zülf-i nigâr-ı bâπ-ı irem 

~adı anda şukûfe-i bâdem 

758. Dalları sünbül-i riya≥-ı be…â 

Râları …add «amîde serv-i §afâ 

759. ¡Aynı ¡ayn-ı ma¡în-i kev&erdür 

Mimi ser-çeşme-i müdevverdür 

Hâtime bölümünde Şânî, bilgisizlerin, anlayışı kıt olanların bu eseri 

ayıplamasını doğru bulmaz ve onlara beddua eder. Harf benzetmeleri de bu bedduaya 

uygun bir anlam kazanır: 



1708. Mil çek gözlerine nâdânuñ 

Görmesün tâ ki ¡aybını anuñ 

1710. Bilmeyüp da«l iderse bir ¡âmi 

Dâs olup ¡ömrini kese lâmı 

1711. Elifi ola gözine gönder 

Dâlı dal ide …âmetin çenber 

1712. Tµşe ola başına her cµmi 

Da«ı gürz-i girân ola mµmi 

1713. ◊â vü yâ gibi ola …addi dü-tâ 

¢atline râsı ola «ançer ü yâ 

71

örnekleyebiliriz: 

Harf benzetmeleri dışında yapılan teşbihlerden birkaçını da şöyle 







214. Âyine …ıldı gerçi insânı 

Arada perde itdi imkânı 



966. Cümlesine delµl-i râhem ben 

Şeb-i @ulmetde şem¡ ü mâhem ben 

1104. N’ola olsa cihânda reşk-i behişt 

Mihr ü meh aña sµm ü zerrµn-«ışt 

1112. Cümle eşcârı mi&l-i †ûbâdur 

Dürlü ezhârı verd-i ra¡nâdur 

1574. Şöhret ü câh u ¡izzet-i dünyâ 

Ehl-i ta√…µ… aña dir ejderhâ 

Divan edebiyatında aşk konulu şiirlerde sevgili serviye, güle; âşık bülbüle 

benzetilir. Ancak Gülşen-i Efkâr’da Gülşen tasviri yapılırken bunun tam tersi bir durum 

söz konusudur. Bu durum dinî tasavvufî bir metin olmasıyla açıklanabilir. Sözü edilen 

sevgili “Allah” olunca zayıf ve benzeyen unsur olarak kullanılması söz konusu olmaz. 

Esas olan âşık ve mâşuktur, teşbihde de güçlü olan unsurlar onlardır: 

795. Zenah-ı dilber idi her elma 

Ru«-i ¡uşşâ… idi …amu ayva 

1082. Servler anda dilber-i mevzûn 

Lâleler anda sâπar-ı gül-gûn 

72

Teşhîs: İnsana özgü davranış ve hareketleri insan dışı varlık veya kavramlara 

yüklemektir. İntâk bahsinde de belirttiğimiz gibi Gülşen-i Efkâr başlı başına bir teşhis 

örneğidir. Hikâyenin ana kahramanları kişileştirilmiş soyut kavramlardır. O yüzden ana 

kahramanlar dışında yapılan teşhis örneklerinden seçmeye çalıştık. Kişileştirilen 

varlıklar koyu karakterle gösterilmiştir: 



749. Sünbül-i ter olur perîşân-√âl 

Dehr elinden semen olur pâ-mâl 

735. Dâmen-i πonce pür olup lâlâ 

Bülbüle §atdı dürlü istiπnâ 



Tezâd: Aynı nokta üzerine taalluk eden iki zıt kelimenin veya kelime 

grubunun bir arada kullanılmasıdır. 

254. ¢ahr u lu†fından eyledi peydâ 

∏asa…ı’l-leyl ü §ub√-ı nûr-işrâ… 

260. Cümle fey≥-i irâdetinden olur 

◊arekât u sükûn u fikr-i ≥amµr 


Şâniyâ @âhir oldı @ulmet ü nûr 

302. Ber… urur anda nûr-ı §ıd…-ı fürûπ 

Ma√v olur cümle nâr-ı ki≠b ü dürûπ 



991. Giydi zerrµn libâsı bay fa…µr 

Oldı hem-reng …amu §aπµr ü kebµr 

1021. Tµπ-i §abr-ı belâ miyânumda 

»ançer ü tîr-i lu†f yanumda 

73

3.2. Anlatıcı 

1075. ~ûretâ gerçi ¡âlem-i §uπrâ 

Ma¡nada lµk ¡âlem-i kübrâ 

Anlatıcı, tahkiyevî anlatımda olayı veya durumu anlatan, açıklayan, yorum 

yapan kişidir. Anlatıcı bazen yazarın doğrudan kendisi, bazen de kahramanlardan 

biridir. 

Mesnevilerin “Giriş” ve “Hatime” bölümleri genelde olay anlatımına dayalı 

olmadığı için şair kendi düşüncelerini genellikle geniş zaman çekimiyle bir genellik 

ifade edecek şekilde dile getirir. Anlatıcı, şairdir. Gülşen-i Efkâr’ın aşağıda yer alan 

beyitleri Şânî’nin “besmele” hakkındaki düşüncelerini yansıtır: 

1. Ufu…-ı canda nûr-ı bismi’llâh 

¡Âlem-i …albe ber… urur çün mâh 

2. Nûrı çar«-ı hidâyetüñ …ameri 

Burc-ı sa¡duñ nücûm-ı cilve-geri 

3. Fi’l-me&el andaki o na…ş u ru…ûm 

Fülk-i dilde tâb-dâr-ı nücûm 


Gider anuñla yola ibn-i sebµl 

5. Fet√ olur anuñ-ıla bâb-ı ümµd 

Açılur nûrıyla rûz-ı sa¡µd 

6. Fâti√idür «azâin-i πaybuñ 

Kâşifidür rumûz-ı lâ-reybüñ 

Bazen “Giriş” bölümünde yer alan manzumelerde olay anlatımı söz konusu 

olabilir. Bu durumda anlatıcı, kahramanların düşüncelerini ve duygularını hisseden, 

heyecanlarını okuyucuya anlatan hâkim anlatıcıya dönüşür. Gülşen-i Efkâr’ın “Giriş” 

bölümünde yer alan ve miraç hadisesinin anlatıldığı beyitlerde anlatıcının bakış açısı 

tahkiyevî anlatıma uygun şekildedir. Hz. Peygamber’in fiziksel tasviri, anlatıcının 

teşbihlerle süslediği ve kendi bakış açısını okuyucuya hissettirdiği örneklerdendir: 

418. Yüzi mihr-i cihân gibi pür-nûr 

Ten-i «oş-bûsı ¡anber ü kâfûr 

74

419. Gözleri §an çerâπ-ı nûr-efşân 

Kirpik-i ¡anberµni aña du«ân 

420. Perçemi §anki †urre-i √avrâ 

Âdemµ çehre bir meh-i πarrâ 



Mesnevinin ana hikâye kısmını hâkim anlatıcı (her şeyi gören, duyan, bilen, 

hisseden, anlayan anlatıcı) tahkiye eder. Bu bölümlerde anlatıcının, kahramanların ne 

hissettiklerini gördüğü, ne düşündüklerini anladığı ve okuyucuya aktardığı görülür. 

Aşağıdaki beyitlerde rûh-ı pür-hikmetin nasihatlerinden sonra dört kahramanın nasıl bir 

ruh hali içinde olduklarını hâkim anlatıcı şöyle dile getirilir: 

1661. Çün tamâm eyledi na§µ√atı rû√ 

Bâb-ı irşâdı eyledi meftû√ 

1662. Pendi anlara eyledi te’&µr 

Oldılar pµr-i rû√a ol dem esµr 

1663. Emrini †utdı bu ulü’l-eb§âr 

Her biri oldı zübde-i ebrâr 

1664. Dilleri πıll u πışdan oldı ¡arµ 

Kibr ü √ı…d u √asedden oldı berî 

1665. Oldılar nûr-ı ◊a…’la tâbende 

Fi’l-me&el «âver-i dıra«şanda 

1666. Aldılar cümle bûy-ı rû√u’llâh 

Nitekim gülşen-i riyâ≥-ı İlâh 

Anlatıcı “didi, bildürdi vb.” yüklemlerle sözü kahramanın kendisine verir. 

Kahramanın 1. kişi çekimiyle yaptığı konuşmalar anlatıcının bir iç cümlesi halini alır. 

Sonraki beyitlerde kahramanın konuşmaları yine “didi” yüklemine bağlanır. Kahraman 

konuşurken hâkim anlatıcının anlatılana bir müdahalesi görülmez: 



75





Anlatıcı sözü kahramana vermeden önce çoğu zaman kişi tasviri özelliği 

gösteren bir tanıtım, mekân ve zamana ilişkin ön bilgileri verir. Bu bilgileri verirken 

edebî bir dil kullanır. Aşağıdaki beyitler hikâye kahramanlarından devletin, söz aldığı 

bölümün girişidir. Son beyitte sözü devlet alır: 



1026. Her diyâra şihâbı §aldı revân 






1029. Geldi ol dem πa≥abla devlet-şâh 

◊âkim-i kâmrân u @ıll-ı İlâh 

1030. Olup esb-i belâπat üzre süvâr 

Geldi meydân-ı ma¡naya şehvâr 



Anlatıcı, kahramanların konuşmalarına müdahale etmez, doğru veya yanlış gibi 

tespitlerde bulunmaz. Doğruluk veya yanlışlığın farkına kahramanlar varır. Rûh-ı pür- 

hikmetin nasihatiyle eksikliklerinin farkına varan kahramanlar rûh-ı pür-hikmete şöyle 

seslenir: 

1630. Tamam eksüklügümüzü bildüñ 

Seyl-i kibri dµdeden sildüñ 

Anlatıcı kahramanların konuşmalarına müdahale etmez; ancak mesnevinin son 

bölümünde bir öğretmen edasına bürünür. Rûh-ı pür-hikmetin nasihatlerini doğrulayan 

bir özet yapar. Bu durum, rûh-ı pür hikmetin aslında hâkim anlatıcının mesajını veren 

76

kişi olduğunu gösterir. Şânî, okuyucuya mesajı net bir şekilde kendi ağzından da 

vermek niyetindedir: 

1667. Buldı her biri devlet-i sermed 

Ya¡ni lu†f-ı İlâh u cûd-ı §amed 

1668. Bulsa bir kişi mürşid-i kâmil 

Olur elbette ◊a……’a ol vâ§ıl 

1669. ‰urma cehd eyle †urma ey †âlib 

Bir mükemmel vücûda ol râπıb 

1670. Sa¡y eyle pµr-i mürşid-i dânâ 

Bulagör ya¡ni ehl-i …alb-i §afâ 

1671. Seni tâ vâ§ıl-ı murâd ide ol 

¢albüñi bir nefesde şâd ide ol 

Hâkim anlatıcı ana hikâyenin son bölümü dışında kahramanların birbirleriyle 

ilgili yaptıkları tenkitlere müdahil olmaz. Kahramanlar hakkındaki övgü veya yergiyi 

yine kahramanlara söyletir. İlim, kendi vasıflarını dile getirdikten sonra ilmin konuştuğu 

bölüm sona erer. Hâkim anlatıcının ilmin söylediklerine bir tenkidi söz konusu değildir: 

984. Benem âyine-i cilâ vü §afâ 

Görinür bende dünye vü ¡u…bâ 

985. ±ât-ı pâküm mücerrede minvâl 

◊iss olınmaz ricâl-i πayb mi&âl 



987. ‰âlib olan cemâl-i ma¡nâyı 

Âyinede ider temâşâyı 



989. Rûşen olınca ≥av’-ıla mi§bâ√ 

Urdı …ufl-i me¡ânîye miftâ√ 

Gülşen-i Efkâr’da tartışmanın taraflarına hakemlik eden ve eksikliklerini 

gösteren, onlara nasihatler eden rûh-ı pür-hikmetin dışında tenkid etme vasfına haiz 

77

aşka bir kahraman yoktur. Kahramanların eksikliklerini gören, bu eksiklikleri gösteren 

tek kahraman mürşit perspektifi çizilen rûh-ı pür-hikmettir. Diğer kahramanlar sadece 

kendi vasıflarına ilişkin methiyeler dizerler. 

Anlatıcının kendisiyle ya da Gülşen-i Efkâr’la ilgili istekleri ve dilekleri, eserin 

ana hikâye kısmının dışında kalır. Münacat kısmı ve Şânî’nin okuyucudan 

beklediklerini dile getirdiği hatime kısmı dilek, istek ve emir cümlelerinin ağırlıklı 

olarak kullanıldığı bölümleri içerir: 

362. Ehl-i µmânı bahr-i ra√metüñe 

∏ar… u müstaπra… eyle re’fetüñe 

363. Saña lâyı… ¡amelleri yo…dur 

Dilde †ûl-i emelleri ço…dur 

368. Râh-ı √ilmi aña †arµ… eyle 

¡A…l u ¡ilmi aña refµ… eyle 







Yukarıda verdiğimiz bilgi ve örnekleri şöyle özetleyebiliriz: Gülşen-i Efkâr’da 

umumiyetle hâkim bakış açısıyla anlatımın yapıldığı görülür. Ancak sık sık bakış 

açısının kahramanlara bırakıldığı da gözden uzak tutulmamalıdır. Bu durum özellikle 

kahramanların kendi hallerinin açığa vurulduğu durumlarda öne çıkar. Bu tür 

anlatımlar, mesneviyi zengin ve renkli kılmış, monoton bir aktarım olmaktan 

kurtarmıştır. Şânî, anlatımın genelinde olduğu gibi, sözü kahramana teslim etmeden 

önce zaman, mekân ve tasvir kısımlarında müdahil konumdadır. Sonra sözü kahramanın 

kendisine bırakır. 

Edebiyatta sanatçının ele aldığı konuyu olduğu gibi sunmayı hedeflemesi 

estetik yapıya zarar verir. Çünkü sanatta esas olan “doğru” değil “güzel” anlatımdır. Bu 

nedenle de sanatçının amacı, çağrışım ve hayalle iletişimin kurulmasını estetik bir 

şekilde sağlamaktır. Şânî’nin bu çeşitliliği yakalama çabası gözden kaçmaz. Anlatımda 

78

araya girmeler, ara paragraflarla mesajı dıştan desteklemeler oldukça az yer alır ki, bu 

tutum Şânî’nin kahramanla okuyucu arasına girmek istememesiyle açıklanabilir. 

Bununla birlikte anlatıcıdan beklenen hikmetli tavır Gülşen-i Efkâr’da kahramanın 

bizzat kendisine yüklenir. Anlatıcı, karakteri tanımlayıp, onu açığa çıkarırken devreye 

girer. Bu aşama aşama şekillenen ortaya çıkış, en fazla yorumlarla belirir. Sonra 

karaktere izafe ettiği düşünceleri aktarırken, zaman özeti yaparken, mekân tasvirlerinde 

netleşir. 

3.3. Anlatım Teknikleri 

Mesnevilerin ana bölümleri olay anlatımına dayalı hikâyelerden oluşur. Divan 

edebiyatında olay anlatımında kullanılan anlatım şekline “tahkiyevî anlatım” adı verilir. 

Bu anlatımda olayı yaşayan kahramanlar, olayın yaşandığı mekân ve olayın zamanı 

önemli hususiyetler olarak karşımıza çıkar. Alegori, tasvir, münazara gibi kendine özgü 

anlatım özellikleri taşıyan yöntemler genellikle tahkiyevî özellik taşıyan eserlerde 

karşımıza çıkarlar. Soyut kavramların somutlaştırılarak anlatıldığı mesnevilerde alegori, 

en az iki karşı görüşün çatıştığı mesnevilerde münazara, hikâye edilen olayın mekânına 

ve kahramanlarına ilişkin fiziksel ve ruhsal ayrıntılardan bahsedilen mesnevilerde ise 

tasvirin ağır bastığı görülür. Gülşen-i Efkâr her üç özelliğe de sahip olan bir mesnevidir. 

Bu sebeple Gülşen-i Efkâr’ı, tahkiyevî anlatımın yanı sıra alegori, münazara ve tasvir 

başlıkları altında değerlendireceğiz. 

3.3.1. Alegori 

Dolaylı anlatım denildiğinde aklımıza gelen ilk yöntem alegoridir. Bilindiği 

üzere alegori (istiare-i temsiliyye) bir duyguyu, bir düşünceyi, bir kavramı ya da bir 

varlığı başka bir varlık ya da nesneyle somutlaştırarak anlatmadır. Mecaz, istiare ve 

teşhis sanatları alegorinin temelini oluşturur. 93 Bir yapıtta alegoriye sınırlı olarak 

başvurulabileceği gibi yapıtın bütünü de alegorik olabilir. 94 

Alegori, bir eserin tümünde belirli bir olay örgüsü içinde kullanılmış olabilir 

veya kısmen bazı bölümlerde karşımıza çıkabilir. Alegorinin kısmen kullanıldığı 

93 Alegorinin bu ve diğer özellikleri için bkz. Berat Açıl, Onaltıncı Yüzyıla Ait Alegorik Bir Eser: 

Muhyî’nin Hüsn ü Dil’i, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış doktora tezi), 

İstanbul 2010, s. 173-180. 

94 Atilla Özkırımlı, Açıklamalı Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Altın KitaplarYay., İstanbul, 

1991, s.12. 

79

mesnevileri “alegorik bir eser” olarak nitelendirmek yerinde olmayacaktır. Alegori, 

belirli bir kurgu çerçevesinde mesnevinin bütününe hâkim olmalıdır. Bir eserde 

istiarenin çok kullanılması veya kahraman adlarının istiareli bir şekilde belirlenmesi, o 

eserin alegorik sayılması için yeterli değildir. Bir hikâyenin alegorik olabilmesi için 

kahramanların ve diğer varlıkların adlarının yanı sıra, hikâyedeki olayın da istiareli bir 

şekilde kurgulanması gerekir. Alegorik bir eserde okuyucu, zevkini, hikâyenin ikiz 

manasının birbiriyle olan bağlantılarını keşfetmekten alır. 95 Nitekim Gülşen-i Efkâr’ın 

da tamamında soyut kavramların kişileştirilip birer hikâye kahramanı olarak belirli bir 

olay örgüsü etrafında toplandığını söyleyebiliriz. Çünkü Gülşen-i Efkâr’da hem ana 

kahramanlar kişileştirilen soyut kavramlardır (akıl, ilim, hilm, devlet, rûh-ı seyrânî, rûh- 

ı pür-hikmet) hem de “seyahat” olayıyla kurgulanan olay aslında manevî bir yolculuğu 

(seyr-i sülûk) anlatmaktadır. Bu seyahat esnasında varılan yerler de somutlaştırılarak 

anlatılan makamlardır. Bu açıklamaya göre Gülşen-i Efkâr’ın alegorik bir eser olduğu 

sonucuna varabiliriz. 

Yukarıda verdiğimiz açıklamaları en güzel örnekleyen bölümlerden biri dört 

kahramanın (akıl, ilim, hilm ve devlet) seyahate çıkıp marifet şehrine ulaşmaları ve bu 

şehirdeki en yüksek yer olan kubbe-i mevhibete varmalarının anlatıldığı bölümdür. 

Masalımsı bir havada anlatılan bölümde bu dört kahraman, altın renkli 

kanatları olan şahbazın sırtında çölü aşarak -güzelliklerinin cennet benzetmesi etrafında 

anlatıldığı- marifet şehrine varırlar. Marifet şehri adından da anlaşılacağı üzere 

tasavvufta “şeriat, tarikat, marifet, hakikat” dörtlemesinde üçüncü makamdır. Kubbe-i 

mevhibet ise marifet şehrindeki en yüce mevkidir ki burada rûh-ı pür-hikmet makam 

sahibidir, şehrin vâlisi olarak tanıtılır. Marifet şehrinin vâlisi istiaresi de ruh-ı pür- 

hikmetin kutbü’l-aktâb olabileceği izlenimini vermektedir. 

1066. Bir se√er şâhbâz-ı zerrµn-per 

Bâl açup Şâm’a itdi ¡azm-ı sefer 

1067. Seyr-i §a√râyı dil-güşâ itdi 

Dâne-i erzeni πıdâ itdi 

1068. Yine seyyâre-i felek gitdi 

Cânib-i şar…a irti√âl itdi 

95 Menderes Coşkun, “Klâsik Türk Şiirinde Mürekkep İstiare, Temsilî İstiare ve 

Alegori”, Bilig, Yaz-2006, S. 38, s.64-65. 

80

1069. Ne ¡acep na…ş-bend-i bû…alemûn 

Gösterür √al…a †arz-ı gûn-â-gûn 

1070. ~ubh-dem çünki ¡a…l u ¡ilm-i kerµm 

Devlet-i kâmrân u √ilm-i selµm 

1071. Seferu …ı†¡atun mine’s-sa…râ 

Diyüben eyledi …amu seferi 

1072. ¡Azm-i †ayy-ı menâzil eylediler 

Cümle …a†¡-ı merâ√il eylediler 

1073. İrdiler bir …a≥â-yı zµbâya 

‰urdılar anda hep temâşâya 

1074. Murπ-ı dil irmez intihâsına 

‰âir-i sidre müntehâsına 



1076. ¡Arş gûyâ içinde bir «al…a 

Yiridür ¡ibret ola bu «al…a 

1077. »âk-i πabrâsı cümleten ¡anber 

Rîgi lü’lü’ vü †aşları cevher 

1078. Her giyâh-ı riyâ≥ı misk-âmµz 

Bâdı anûñ nesµm-i ¡anber-rµz 

1079. Anda herkes πınâ bulur her bâr 

Ebr-i bârânı eyler a…çe-ni&âr 

1080. Olur anda §afâ-yı gûn-â-gûn 

Ki döşenmiş bisât-ı bû…alemûn 

1081. Çemeni §anki yemyeşil deryâ 

Anda ezhârı keşti-i πarrâ 



1083. Nâz itse hezâra πonceleri 

¢ah…ahayla gülerdi kebg-i derµ 

(...) 

81



1107. ~uyı §an kev&er-i mu§affâdur 

‰aşları tµr ü «âki kµmyâdur 

(...) 

1138. Kişverüñ şehr-i ma¡rifet adı 

¢ubbenüñ beyt-i mevhibet adı 

1139. ¢ubbe içinde bir zev-i √ayret 

Var-durur adı rû√-ı pür-√ikmet 

1140. Şehre vâlµ-i kâmrân oldur 

Beyt-i ma¡mûre dµde-bân oldur 

1141. Baña ey ¡ârifân-ı mülk-i cihân 

Rû√-ı seyrâni oldı nâm-ı revân 

1142. Yilerem «ıdmetinde her şeb ü rûz 

Olur anûnla †âli¡üm fµrûz 

1143. Ol-durur pµr ü ehl-i irşâdum 

Dem-be-dem dil-nüvâz ü dil-şâdum 

(…) 

Sefer ya da seyahat, tasavvuf düşüncesinin önemli sembollerindendir. Çünkü 

sûfiler, varlık âlemine çıkan insanı kemale doğru götüren gidişi bir sefer gibi 

düşünmüşlerdir. Onlara göre bu sefer, türlü sıkıntıları da içinde barındıran, sıkıntılı, 

fakat sürekli bir gidiştir. Seferin sonu ise birlik ve esenliktir. Mutasavvıfların 

dünyasındaki bu felsefe, tasavvufî muhtevalı mesnevilere de değişik kurgularla 

yansımıştır. Tasavvufta, kişinin İlâhî aşk yolunda ilerlemesi için, kitap ve sünnet ilmine 

vakıf olan bir şeyhin önderliğinde hareket etmesi öngörülür. Şeyh, Allah’a ulaşma 

gayretinde olan müride, bu amaca ulaşmasında himmet elini uzatan kişidir. O, tarikat 

terbiyesi içinde büyük bir yaptırım gücüne sahiptir. 96 

Gülşen-i Efkâr’da seyahat sonunda ulaşılan marifet şehrinde, şehrin vâlisi olan 

rûh-ı pür-hikmet şehrin sözcüsü olan rûh-ı seyrânî tarafından tanıtılırken “mürşit” 

tiplemesi çizilir: 

96 Ahmet Doğan, “Hüsn ü Aşk’ta Sembolik Anlatım” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 9:1, 

2004, s. 91. 

82

1172. Anlara didi rû√-ı seyrânµ 

Rû√-ı pür-√ikmetüñ budur şânı 

1173. ◊âkim-i ta«tgâh-ı ¡Illiyyin 

Mürşid-i √ân…â√-ı rûy-ı zemµn 

1174. Sâkin-i §adr-ı §uffe-i ceberût 

¡Âkif-i beyt-i ka¡be-i lâhût 

1175. Ol-durur dürr-i dürc-i kerremnâ 

Ol-durur genc-i sırr-ı fa≥≥elnâ 

1176. Huve fµ nûrihi ke-mişkâtin 

Huve fµ ≠âtihi ke-mir’âtin 97 

1177. Künh-i ≠âtına hiç ¡u…ûl irmez 

Va§fına a¡kal-i fu√ûl irmez 




Ol-durur fehm iden rumûz-ı «al… 









1184. ‰ûr-ı sırr-ı §afâda Mûsâ’dur 

Dem-be-dem ma@har-ı tecellâdur 

Şani, çeşitli teşbih, istiare ve mecazlarla alegorik anlatıma örnekler verir. 

Aşağıdaki beyitte insan-ı kâmil anlatılırken “şehr-i ¡âli” benzetmesi yapılır: 

97 Beyitin anlamı: Nuruyla o bir çerağ/lamba gibidir; Zâtıyla da bir ayna gibidir. İlk mısra Nur sûresi 35. 

âyetten iktibastır. 

83



İnsan-ı kâmilin, kemâle ermenin anlatıldığı tasavvufî eserlerde “şehir” istiaresi 

sık kullanılır. Şehrin kültürel gelişimde önemli yerinin olması, cehaletten uzaklaşılması, 

kalabalık bir ortamda beraber yaşamanın gerekliliği gibi özellikler bu istiarenin 

kullanılmasında önemli bir çıkış noktası olabilir. 

Aşağıdaki beyitlerde teşbih, istiare ve çeşitli mecazlarla alegorik bir anlatımın 

ön plana çıktığı sezilir. İnsanın yaratılışı konusu ele alınır. Yaratılanın mükemmelliği 

karşısında yaratanın sırlarına vakıf olanların “mühendis” istiaresiyle anlatıldığı görülür. 

Bu kusursuzluğu gören mühendisler bu mükemmellik karşısında hayrete düşmüşlerdir. 

Hayrete düşmek bilindiği üzere tasavvufta ayrı bir anlam ifade eder. Gönül gözünün 

açılması ve gönül gözüyle görülenlerin kişiyi hayrete düşürmesi “insan-ı kâmil” olma 

vasıflarından biri olarak kabul edilir. İnsanın bacakları gümüşten sütunlara, omuzları 

kemere (tâk), giysisi perdeye (serâdikat) benzetilerek anlatılır: 




¢ıldı miskµn serâdi…ât aña 

İnsan gövdesi yine sütuna benzetilirken bu gövdenin en üstüne yerleştirilen 

baş kısmı gevher-i pür-nûr istiaresiyle anlatılır: 



İnsan vücûdu haneye benzetilince bu hanede ikamet edenlerin özelliklerine 

geçilir. Bu vücutta ikamet edenlerden akıl baştadır ve insanın aydınlanması için onun 

ışık saçıcı özelliğine ihtiyacı vardır. Ruh ise bu ikamet yerinde padişah benzetmesiyle 

ilişkilendirilir. Böylelikle karşımıza bir saray istiaresi çıkar. Sarayda padişahın 

hizmetkârları anlatılmaya başlanır. İnsan vücudunda ruhun padişah olduğu ve ikamet 

edenler arasında en değerli ve yetkin kişi olduğu ima edilir. Akıl, ruhun veziri; ilim, 

hikmet sahibi bilge kişisi (veya doktoru); hilm ise edeb öğretenidir: 

84







Gönül gözünün açılması için o gözdeki toz ve pasın silinmesi gerekir. Bu toz 

ve pasın “nefis” kavramını sembolize etmesi tasavvufî şiirlerde sık kullanılan bir 

motiftir. Nefis insan gözünün değil de gönül gözünün önündeki perdedir. Bu perde 

kalkmadıkça doğruları görmek mümkün olmayacaktır. Aşağıdaki beyitte de aslî olanın 

görülememesi, maddî olanın görülmesi “nakş-ı gayrî” istiaresiyle anlatılır. Gönül 

gözünün önündeki perde nakışlıdır ve bu nakışlar o perde kalkmadığı sürece insanın aslî 

olanı görmesini engelleyecektir: 

110. Na…ş-ı πayrµyi pâk it âyineden 

Görine tâ ki anda vech-i √asen 

İnsan gövdesinin kafese benzetilmesi divan şiirinde çok kullanılan 

istiarelerden biridir. Nitekim bu kafesin içindeki bülbül de candır, ruhtur. Bu kafesin 

açılması hikmet eliyle mümkündür. Canın kafesten çıkması ölüm temini değil, tensel 

arzuların, nefsin elinden kurtulma olarak değerlendirilmelidir: 



127. Ger …ılursañ o gülşene hevesi 

Dest-i himmetle pârele …afesi 

Bu kafesten kurtulmak için aşka ihtiyaç vardır ve bu aşkı bulmada ona bir 

mürşit gereklidir. Mürşidin himmeti onun kafesten kurtulmasına, cennet bahçesinde 

özgürce kanat çırpmasına vesile olacaktır: 



85

129. Pµr-i irşâda ya¡ni hem-râz ol 

Himmetiyle anuñ ser-firâz ol 

130. ¢alma bu yolda baş-ıla câna 

Seri …o âstân-ı pµrâna 

Aşağıdaki beyitler de alegorik anlatımın öne çıktığı beyitler arasında yer alır. 

Atasözü sayılabilecek türden nasihat verici ifadeler de dolaylı anlatıma verilebilecek 

örnekler arasında yer alır. “Ol mâhîler ki deryâ içredir deryâyı bilmezler” benzeri 

ifadeler aşağıdaki beyitlerde de görülmektedir. Bir şeyi anlayabilmek için belirli bir 

birikime, olgunluğa erişmek gerekir. Bu olgunluğa erişmek için de bu yoldan geçmiş 

olanların (mürşit) yardımına ihtiyaç duyulur. “Denizden bir damla, okyanusu idrak 

edemez, küçük bir karınca Süleyman’ın sırrına vakıf olamaz, akıl kuşu evreni göremez, 

sinek ankâyı anlayamaz, onun gördüklerini idrak edemez.” türünden teşbih ve istiareler 

asıl anlatılanın altındaki manayı işaret ederler: 







143. Sâlike lµk mürşid-i kâmil 

Gösterür gerçi rûşenâ menzil 

Gülşen-i Efkâr yukarıda verdiğimiz bilgiler bağlamında değerlendirildiğinde 

alegorik bir mesnevidir. Alegori ana hikâyenin tamamına hâkimdir. Eserin kahramanları 

olan “akıl, ilim, hilm, devlet, rûh-ı seyrânî ve rûh-ı pür-hikmet” kişileştirilmiş soyut 

kavramlardır. Bu kavramların münazarası şeklinde kurgulanan eserde, tasavvufî seyr-i 

sülûk kavramı konu edilir. İnsan-ı kâmil olma yolunda girişilen bu mücadelenin 

zorlukları, eserde mürşidin temsilcisi olarak görülen rûh-ı pür-hikmet aracılığıyla onun 

müritleri sayabileceğimiz akıl, ilim, hilm ve devlete anlatılır. Münazarada mürit 

niteliğindeki dört kahramanın üstünlük mücadelesi dikkati çeker. Bu üstünlük 

vasıflarını hakem olarak değerlendirebileceğimiz rûh-ı pür-hikmete açarlar. O da onlara 

86

çeşitli nasihatler ederek eksik yanlarını ortaya koyar. Müridler de eksikliklerinin farkına 

vararak rûh-ı pür-hikmete intisab ederler. 

Eserin tamamına bakıldığında tasavvufî bir aşk hikâyesi olduğunu söylemek 

mümkün değildir. Tarikata yeni giren müritlerin vazgeçmesi gereken niteliklerin 

öğretici bir edayla dile getirilmesi eserin bir aşk hikâyesinden çok didaktik bir mesnevi 

olmasını sağlamıştır. 

Gülşen-i Efkâr’ın “Giriş” bölümü diyebileceğimiz -ana konunun dışında kalan- 

beyitlerde şairin öğreticilik gayesi ön plana çıkar. Aslında “Giriş” bölümünün, ana 

hikâyeye başlamak ve hikâyedeki alegoriyi doğru anlamak için gerekli bilgileri içeren 

bölüm olduğu söylenmelidir. Burada amaç bilgi vermek olduğundan anlatımın daha 

kuru olduğu bölümler daha fazladır. Nitekim tevhit anlayışını anlatan aşağıdaki bölüm 

kuru bir tariften, tanımdan ileri giden bir edebîliğe sahip değildir. Bu tarife göre tevhit; 

ilmî, aynî ve hakikî olmak üzere üç mertebeden oluşur. İlim sahibi akılla hareket eder. 

Aynî tevhitte ise esas olan vicdana kulak vermektir, Hakk’a vicdan vasıtasıyla ulaşılır. 

Aynî tevhit de zât, sıfat ve ef’âl olmak üzere üçe ayrılır: 

149. Üç merâtib-durur …amu tev√µd 

Añlamaz bunu §â√ib-i ta…lµd 





152. ~â√ibü’l-¡ayn olan üli’l-eb§âr 

◊a……’ı vicdân-ıla bulur her bâr 

153. Bâb-ı ta√…µ…i kimse fet√ idemez 

Ehl-i ◊a… ol kitâbı şer√ idemez 

163. Yine ¡aynµ de üç merâtibdür 

İrişür aña her ki †âlibdür 

164. Biri tev√µd-i ≠ât ü biri §ıfât 

Biri ef¡âl-i §ay…al-i mir’ât 

165. Üçi üç pâye pâye-i mi¡râc 


87



Alegorik metinlerde çok anlamlılık ve müphemiyet en önemli hususiyetler 

arasındadır. Ancak Gülşen-i Efkâr’da bu söylenenlerin her ikisine de rastlanırken 

müphemiyet şairin açıklamalarıyla ortadan kaldırılmaya çalışılır. Eserin “Giriş” 

bölümünde yer alan metinlerde ana hikâyeye konu edilen kahramanlarla (akıl, ilim, 

hilm, rûh vd.) ilgili bilgilere yer verilir. Bunun amacı da kahramanların özelliklerinin 

bilinerek anlatılandan neyin kastedildiğini okuyucunun anlamasını sağlamaktır. Bu 

durum şairin okuyucuya mesajı doğru iletme kaygısından kaynaklanmaktadır. 

Aşağıdaki beyit Gülşen-i Efkâr’ın “Giriş” bölümünde yer alan “Tevhid” kısmından 

alınmıştır. İlmî tevhid ve aynî tevhidden bahseden şair, aynî tevhidin daha üstün 

olduğunu dile getirirken ilmî tevhidin taklitten ibaret olduğu mesajını verir. Böylelikle 

ana kahramanlardan biri olan “ilim”in olumsuz yönlerini ana hikâyeyi okumadan ön 

bilgi olarak sunar: 

¡İLMÌ OLAN TEV◊ÌD-İ ±Ü’L-CELÂLİ TA¢LÌD Ü İSTİDLÂLİDÜR ±İKR OLINUR 

154. Da«ı ¡ilmînüñ ikidür nev¡i 




156. ±eyl-i ta…lµdi †utdı cümle ¡avâm 

Bâb-ı ta√…µ…i açdı ehl-i kelâm 

157. ¡İlm-ile olmaz inşirâ√-ı §adr 

Ehl-i πaflet görür mi rûy-ı …adr 

158. Reng-i bûnuñ esµr ü maπrûrı 

Açamaz bâb-ı sırr-ı mestûrı 

159. Yine olmasa ehl-i ta…lµde 

İntibâh-ı la†µf-i tev√µde 

160. Mu¡teberdür egerçi µmânı 

Bulamaz lµk √âl-i vicdânı 

88

161. Def¡ …ıl †urma √âb-ı ta…lµdi 

Göresin tâ ki ¡ayn-ı tev√µdi 

162. ¢oma …albüñde perde-i pindâr 

Görine anda şâhid-i dµdâr 

İç çatışma (genelde iyilik ve kötülük arasında cereyan eder), arayış (bu genelde 

bir yolculuk olur), metinlerarasılık (şairin aynı metnin bir diğer bölümüne veya daha 

önceki metinlerine ya da başka metinlere gönderme yapması şeklinde görülür), tenasüp 

ve zaman dışılık (müphemiyetin bir unsuru olarak değerlendirilebilir) gibi özellikler de 

alegorik eserlerde dikkat çeken unsurlar arasında yer alır. 98 

Genelde iyilikle kötülük, doğru ile yanlış arasında cereyan eden iç çatışma 

Gülşen-i Efkâr’da görülmez. Çatışma daha çok kahramanlar arasında gerçekleşir. Kimin 

haklı olduğunu, kimin üstün olduğunu tartışan kahramanlar kendi üstünlüklerini iddia 

ederler. Bir kahraman kendi içinde iyi-kötü muhasebesine girişmez. Sadece hikâye 

sonunda rûh-ı pür-hikmetin onları ikna etmesi sonucu eksikliklerini kabul ederler. Bu 

durum iyi-kötü çatışmasından çok doğru-yanlış muhasebesinde doğruyu bir başkası 

yardımıyla bulmaları şeklinde görülür. Aşağıdaki beyitler rûh-ı pür-hikmetin dört 

kahramanı (akıl, ilim, hilm, devlet) ikna ettiği ve kahramanların doğruyu kabul ettikleri 

bölümden alıntıdır: 

98 Açıl, agt, s. 173-180. 

1617. Çünki rû√-ı şerµf-i ehl-i &evâb 

Virdi ol ¡a…l u ¡ilm ü √ilme cevâb 

1618. Devlete da«ı virdi ru√-ı şerµf 

Vech-i ma¡…ûl-ıla cevâb-ı la†µf 

1619. Her biri olmış idi deryâ-cûş 

Oldı bülbül gibi …amusı «amûş 

1620. Dürlü esrâr-ı √ikmet-ile revân 

Pµr-i rû√ itdi anları √ayrân 



89

1622. Cümlenüñ gitdi …asvet-i …albi 

Bildi her biri √ikmet-i Rabbi 

1623. Gördiler inşirâ√-ı §adrı revân 

Dilleri oldı gün gibi tâbân 

Arayış, alegorik ve tasavvufî mesnevilere zemin oluşturan yolculuk istiaresidir. 

Sûfi bir arayış içindedir ve bu yolculuk, hedefe ulaşılana dek devam edecektir. Bu 

yolculuk tabiî ki maddî yolculuktan ziyade manevîdir. Gülşen-i Efkâr’da da 

kahramanlar sorularına cevap verecek kişiyi bulmak üzere yolculuğa çıkarlar. Bu 

yolculuk boyunca maddî güzellikleri içeren tasvirlere yer verilir. Ancak bu tasvirlerin 

temelinde “cennet” teşbihi veya istiaresi eksik olmaz. Dolayısıyla şair maddeyi 

gösterirken manevî olanı da hissettirir. Böylelikle yolculuğun manevî bir iklime doğru 

olduğu izlenimini güçlendirir: 





1108. Zindedür anuñ-ıla cümle şey 

Ve mine’l-mâi küllü şey’in √ayy 

1109. Gezdiler cümle cây-ı a¡lâsın 

Der ü dµvâr u …a§r-ı ra¡nâsın 

1110. Seyr iderken o şehr-i zµbâyı 

Kişver-i nûr-ı cennet-âsâyı 

Metinlerarasılık divan şiirinde âyet ve hadislere iktibas, telmih veya daha önce 

yazılmış eser ya da kahramanları hatırlatmaktan ibarettir. Gülşen-i Efkâr’da da bu 

türden hatırlatmalar sık yapılır. Bunun amacı söyleneni daha inandırıcı kılmak, anlam 

ilgisi kurarak benzetmelerden faydalanmak, din veya tarikat büyüğünü anmak vb. 

sebeplerdir. Aşağıda bu türden telmih, hadis ve âyetlere yapılan göndermelerden 

bazıları sunulmuştur: 99 

99 Daha fazla örnek için “Din ve Tasavvuf” başlığı altındaki âyet ve hadislere; “Edebî Sanatlar” başlığı 

altındaki “Telmih” alt başlığına bakınız. 

90

771. Kelimâtuñ dem-i Mesî√â’dur 

Her sözüñ mu¡cizât-ı ¡Ìsâ’dur 





1115. Anda her …umrı mu…ri-i nâ†ı… 

¢âne süb√âne men hüve’l-»âli… 

Tenasüp sanatı ve zaman dışılık da alegorik eserlerin temel özellikleri arasında 

yer alır. Zaman dışılık ana hikâyede geçen zamanın belirsiz olmasıdır. Gülşen-i 

Efkâr’da olayın cereyan ettiği belirli bir süre vardır. Ancak belirli bir tarih 

verilmemiştir. Sadece olay veya durum anındaki “gece, sabah, gündüz” gibi günün 

belirli saatlerine ilişkin ayrıntılara yer verilmiştir: 



953. Bir gice pµr-i çar«-ı mihr-i ≥amµr 

Sûre-i Leyl’i eyledi tefsµr 

3.3.2. Münazara 

Sözlükte “bakmak, düşünmek” anlamındaki nazar kökünden türeyen ve 

“karşılıklı olarak bakmak, birlikte düşünmek” mânâsına gelen münazara kelimesi, terim 

olarak gerçeğin bilinmesine yönelik tartışmaların yöntem ve kurallarını araştırıp 

belirleyen ilmî disiplini ifade eder. Kur’an’da münazara kelimesi geçmemekle birlikte 

nazar kökünden türeyen bazı fiillerle düşünmenin temel bilgi kaynakları arasında yer 

aldığına dikkat çekilmiş, fikrî tartışma ise “cedel” kavramı ile ifade edilmiştir. 100 

Arap dilinde münazara yanında muhavere, muaraza, mücadele, müfahere, 

münafere ve mümarat gibi yakın anlamlı birçok kelime kullanılmaktadır. Bunlar 

“muhavere” başlığı altında yer alan türlerdir. Aralarında bazı anlam farklarının 

bulunduğu bu kelimelerin çoğu Kur’an’da yer almaktadır. Arap edebiyatında “zıt veya 

farklı unsurların üstünlüklerinin karşılaştırıldığı edebî tür” şeklinde tanımlanır. Arap 

100 Köksal, “Münazara”, TDVİA, C. 31, s. 576. 

91

edebiyatında münazara türünün Cahiliye dönemine kadar götürülebildiği kaynakların 

verdiği bilgiler arasındadır. 101 

İran edebiyatında çok erken dönemlerde Pehlevî diliyle kaleme alınmış olan 

bazı dinî konulu metinlerde Zerdüştî din adamlarının kendi dinlerinin üstünlüklerini 

savunmak için başka dinlerin mensuplarıyla yaptıkları münazaralara rastlanmaktadır. 

İslâmî dönem İran edebiyatında manzum ve mensur eserlerde sıkça rastlanan türün 

manzum ilk örnekleri Esedî-i Tusî’ye aittir (öl. H.465 / M.1073). Onun “zemîn ü âsmân, 

şeb ü rûz, mug u Müselman, nîze vü kemân, Arab u Acem” münazaraları Fars 

edebiyatında büyük etki yapmış, ondan sonra gelen şairler kendisini taklit ederek 

münazara kalıbında şiirler yazmıştır. 102 

XI. yüzyıldan itibaren münazaralar mesnevilere girmiş, başta tasavvuf olmak 

üzere çeşitli konuları açıklamak için kullanılmıştır. Mesnevi şeklinde olanların bir kısmı 

müstakil olarak, önemli bir kısmı da bir eser içinde bir veya birkaç bölüm halinde 

yazılmıştır. Mesnevi biçiminde yazılmış en eski münazara Nizamî-i Gencevî’nin 

Hüsrev ü Şirin’indeki Hüsrev ü Ferhad münazarası ile İskendername’sindeki Çin ve 

Rum ressamları arasındaki münazaradır. 103 Ancak Akad ve Sümer edebiyatlarından beri 

var olagelen ancak mesnevi biçiminde yazılmamış münazaraların varlığı 

bilinmektedir. 104 

Münazara hem klâsik Türk edebiyatında hem Türk halk şiirinde esaslı bir 

gelenek oluşturmuştur. Tamamı “münazara” üst başlığı altında toplanabilecek, dış yapı 

ve muhteva bakımından belirli bir tertip göstermeyen, tek ortak yönü karşılıklı tartışma 

olan bu eserlerin bir edebî tür olmaktan çok bir tarz olarak adlandırılması daha isabetli 

görünmektedir. 105 

Dîvânu Lûgâti’t-Türk’ün çeşitli yerlerinde bulunan otuz beş dörtlükten ibaret 

bahar ile kışın münazarası bu tarzın Türk edebiyatında çok eskiye dayandığını 

düşündürmektedir. Nitekim M. Fuad Köprülü, Arap ve İran edebiyatlarındaki münazara 

tarzının Türk halk edebiyatının tesiriyle doğduğunu, aslen Türk olan ilk İran şairleri 

vasıtasıyla İran edebiyatına ve ardından Arapça yazan Horasan şairleri kanalıyla Arap 

edebiyatına intikal ettiğini ileri sürmüştür. Orhan Şaik Gökyay da Arap edebiyatında 

101 Köksal,, agm, s. 577. 

102 Köksal,, agm, s. 579. 

103 Köksal, agm, s. 579. 

104 Ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Aça vd., Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil 

Bilgisi, Kriter Yay., İstanbul 2009, s. 370. 


92

münazarayı ilk kullanan şair Abbas b. Ahnef’in Horasanlı olmasının bunu teyit eden bir 

husus gibi görülebileceğine işaret eder. 106 

Agâh Sırrı Levend münazarayı mizahî eserler, ahlâkî-hikemî-tasavvufî eserler 

ve sanatkârane bir üsluba zemin olan konuları ihtiva eden münazaralar olmak üzere üç 

grupta değerlendirmektedir. 107 

Münazaralar yazılış şekillerine göre de a) Müstakil bir eser hâlindeki 

münazaralar (Münâzara-i Gül ü Mül, Münâzara-i Bahâr u Şitâ, Beng ü Bâde vb.) 

b) Özellikle mesnevilerde ve bazı manzum-mensur eserler içinde bölümler veya müstakil 

şiirler halinde yer alan münazaralar (Ahmedî’nin İskendername’sinin başındaki “Şem 

ile Micmer”, “Şem ile Pervane”; Şemseddin Sivasî’nin Mevlid’indeki “Âsmân u 

Zemîn”) c) Karşılıklı konuşma tarzında kaleme alınmış kısa şiirler (Divan şiirinde de 

rastlanan “dedim-dedi”li şiirlerin örnekleri arasında 108 Mecmûatü’n-Nezâir’deki on 

kadar gazele dikkat etmek gerekir. Bu tarz şiirler mesnevilerde de görülmektedir.) 109 

olmak üzere üç grup altında toplanabilir: 

Kahramanları (tartışmanın tarafları) bakımından münazaralar ise şu gruplara 

ayrılır: a) Kahramanları insan olan münazaralar (Rind-zahid, tabip-müneccim, zengin- 

fakir, kız-oğlan vb.), b) Kahramanları hayvan olan münazaralar (Papağan-karga, kedi- 

fare vb.), c) Kahramanları cansız varlıklar olan alegorik mahiyetteki münazaralar 

(Çiçekler, mevsimler, keyif vericiler, silahlar, çalgı aletleri vb.), d) Mücerred 

kavramların münazaraları (Devlet-akıl, akıl-aşk, gençlik-ihtiyarlık vb.), e) Değişik 

unsurların münazaraları (Kalem-gönül, kalem-kılıç, dil-ağız, zülf-tarak vb.). 

Çoğunlukla iki kişi veya kavram arasındaki münazaralar yanında Derviş 

Şemseddin’in Deh Murg mesnevisindeki baykuş, karga, tûtî, akbaba, bülbül gibi on adet 

kuş ve Ahmedî’nin Cemşid ü Hurşîd’indeki gül-bülbül-lâle-nergis-benefşe-serv-sûsen 

gibi ikiden fazla unsurun birbirine karşı üstünlüklerini ortaya koymak üzere yaptıkları 

münazaralara da rastlanmaktadır. 

XV. yüzyıl şairlerinden Mehmed’in Işknâme’sinde yer alan “Münazara-i 

Mürgân be-Ahvâl-i Hîş Zârî-kerden” başlıklı kısımlar münazaradan çok karşılıklı 


107 A. Sırrı Levend, Divan Edebiyatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1984, s. 536. 

108 Dilek Batislam, “Divan Şiiriyle Halk Şiirinde Ortak BirSöyleyiş Biçimi(Mürâca'a- 

Dedim-Dedi)”, Folklor/Edebiyat, C.VI, S.22, Ankara 2000, s. 201-211) 


93

konuşmaya dayalı bölümler halindedir. Mesnevi şairlerinin bir fırsatını bulup eserlerini 

münazaralarla süslemelerinin adeta bir gelenek halini aldığı söylenebilir. 110 

Münazaralar, tartışma temeline dayandığı için bu tür eserlerde en az iki zıt 

varlık (karşı güç) ya da kavramın çatışması söz konusudur. Diyaloglar bu tür eserlerde 

önemli bir anlatım özelliğidir. Şairler, belirli bir kurgu dâhiline tarafları tartıştırır. Bu 

tartışmaya zemin olan mekânlar, kişiler ve eşyalar da tasvirî anlatımın ön plana çıktığı 

bölümler olarak dikkat çeker. Sanatlı anlatımın en yoğun olduğu bölümler de aslında bu 

bölümlerdir. Tartışma tarafları delil getirme, şahit gösterme, açıklama, örnek verme, 

hadis ve âyetlerden faydalanma gibi yollara başvurur. 111 

Münazara ve Eski Türk edebiyatındaki münazaraya ilişkin temel bilgilerden 

sonra Gülşen-i Efkâr’ın sözü edilen sınıflamalardan hangilerine girebileceğiyle ilgili şu 

bilgileri verebiliriz: 

Münazara edilen bölümlerin başlıklarında daima “…nın …. ile 

münazarasıdır…” gibi münazara kelimesinin mutlaka kullanıldığı cümleler 

görülmektedir. Yani Arap edebiyatında münazaranın yanında kullanılan muhavere, 

muaraza, mücadele, müfahere, münafere ve mümârât gibi kelimeler Gülşen-i Efkâr’da 

kullanılmamıştır. 

Karşılıklı konuşmaların hepsi “münazara” başlığıyla verilmemiştir. 

Tartışmadan ziyade kendi halinin beyanı söz konusuysa sadece “ …beyân olunur, 

…tahrîr olunur vb.” ifadeler kullanılmıştır. Bu durum sanatçının tartışmaya dayalı 

anlatımla karşılıklı konuşmalardaki hal tasvirlerini ayırt ettiğini ve sadece tartışmanın 

ön plana çıktığı kısımlara münazara adını verdiğini göstermektedir. Münazara ile ilgili 

“bazı şairlerin karşılıklı konuşmalardan oluşan ve herhangi bir tartışmanın olmadığı 

bölümlere de münazara adını verdiği” bilgisini yukarıda vermiştik. Larendeli Şânî’nin 

bu grubun dışında yer aldığını ve karşılıklı konuşmalara münazara adını vermediğini 

söyleyebiliriz. Aşağıdaki beyitler, “ilim”in kendi faziletlerini “rûh-ı pür-hikmet”e 

anlattığı bölümden alıntıdır. Başlıkta “münazara” sözcüğü kullanılmamıştır. 112 Ayrıca 

“ilim” kendi söylediklerini ispatlamak için hadisten de yararlanmıştır: 

1381. Evvelâ didi nûr-ı bismillah 

Yüzümi rûşen eyledi çün mâh 


111 Mehmet Aça vd., age, s. 372 

112 Aşağıdaki başlık altında tartışmaya dayalı beyitler olmadığını görmek için beyitlerin tümüne 

bakılmalıdır. Bunun için metin kısmından sözünü ettiğimiz bölümün tüm beyitlerine bakınız. 

94

1382. Nûrum ile ≥iyâlanur her şey 

±âtum ile …adr bulur her √ayy 

1383. Ger nebâşed ≥iyâ-yı men peydâ 

Va…a¡ a’l-¡âlemûn fi’@-@ulemâ 113 

1384. Dil-i âdem durur gehî va†anum 

Lev√-i ma«fûz durur gehî sekenüm 

1385. Âferµnişde ◊a≥ret-i Âdem 

Eyledi kendüye beni ma√rem 

(…) 

1405. Ger ihânet iderse bir bâ†ıl 

Olur elbette kâfir-i ¡â†ıl 

1406. Kim buyurmış durur Resûlu’llah 

Bu √adµ&-i şerµfi ol yüzi mâh 

¢âle’n-Nebµyyü §allallâhu ¡aleyhi ve sellem “Men e¡âne ¡âlimen fe…ad e¡ânî ve men 

e¡ânî √arreme’llâhu cesedehû ennâra ve men ehâne ¡âlimen fe…ad ehânenî ve men 

ehânenî fe…ad kefere” §ada…a Resulullah 114 

1407. ¡Âleme bir kişi ger ola mu¡µn 

Baña ta√…µ… olur mu¡µn o hemµn 

1408. Dâr-ı dünyâda baña bir âdem 

Ger mu¡µn ü @ahµr ola bir dem 

1409. Tenini nâra ◊a… √arâm eyler 

◊ûr u cennetle i√tirâm eyler 

1410. İtse bir kişi âlemi ta√…µr 

Beni ta√…µr ider o tµre-≥amµr 

1411. Beni bir kimse itse istihzâ 

Kâfir-i mu†la… olur ol √âşâ 

1412. Böyle buyurdı ol Resûl-i …adµr 

¡Âlemi eyleme §a…ın ta√…µr 

113 Beyitin anlamı: Benim ışığım kimsenin üzerine düşmeseydi; evrenler karanlıklar içinde kalırdı. 

114 Hadisin anlamı: Kim bir âlime yardımcı olursa bana yardım etmiş olur, kim bana yardım ederse Allah 

onun bedenini cehenneme haram kılar. 

95

1413. Meclisümde …arâr iden ¡â§µ 

Lâ-cerem Teñri’nüñ olur «â§ı 

1414. Şehr-i yâr üstine benüm √ükkâm 

Dµn-i İslâm benümle buldı ni@âm 

1415. Kişver-i şer¡ ü dµne «â…anem 

Enbiyâ’ya delµl ü bürhânem 

1416. Cümleten ¡a…l ü √ilm ü devlet-fer 

Âsitân-ı sa¡âdetüm bekler 

1417. ◊â§ılı cümlesinden â¡lâyem 

Bahr-i mâ¡nâda dürr-i yektâyem 

1418. Da«ı nice kelâmı ¡ilm-i hümâm 

Eyledi rû√a cümleten i¡lâm 

Gülşen-i Efkâr’da tartışma taraflarının itirazları ayrıca “itiraz-ı …” olarak 

adlandırılmıştır. Yani her iddianın ardında o iddiaya getirilen itirazlar ayrıca 

bölümlenmiştir. Ancak dikkat çekici hususlardan biri de itirazı daima -bir bakıma 

hakem sayabileceğimiz- “rûh-ı pür-hikmet” yapmaktadır. Dolayısıyla itiraz 

bölümlerinde konuşan ve üstünlük iddiasında bulunan kahramanların eksikliklerini dile 

getiren kişi “rûh-ı pür-hikmet”tir. Üstünlük iddiasındaki kahramanlar “ben üstünüm 

çünkü…” şeklinde açıklamalarla yetinmişler “sen üstün olamazsın çünkü…” türünden 

itirazlara girişmemişlerdir. Bu durum üstünlük iddiasındaki kahramanların “diğerini 

eleştirme” yetisine sahip olmadıklarını düşündürmeye yönelik bilinçli bir tercih olabilir. 

İlim, vasıflarını hadislerle ispat ederken “rûh-ı pür-hikmet” de ona hadisle cevap verir. 

Aşağıdaki beyitler, “rûh-ı pür-hikmet”in “ilim”in söylediklerine itiraz ettiği bölümden 

alıntıdır: 

İ¡TİRÂ≤-I RÛ◊-I PÜR-◊İKMET 

1419. Diñledi bu kelâm-ı ¡ilmi çü rû√ 

Añladı bâb-ı ma¡rifet meftû√ 

1420. Didi ey fâ≥ıl-ı medâris-i ins 

Sensin ol bülbül-i riyâ≥-ı …uds 

96

1421. Sözlerüñ her birisi cevher-fer 

Nice cevher kevâkib-i enver 

1422. Lµk olduñ kemâlle «od-bµn 

Görmedüñ √od-perestlik ile ya…µn 

1423. Bir kişi kim »udâ-nümâ olmaz 

Sırr-ı πaybµden ol §afâ bulmaz 

1424. Sende ¡ucb ü kibr mürettebdür 

Cesedüñde √ased mürekkebdür 

1425. Sen geçersin meh-i sipihr-i ¡alâ 

∏ayrıyı istemezsin ola sühâ 

1426. Cennete dâ«il olmaz ehl-i √ased 

Buyurupdur Resûl-ı Rabb u ~amed 

1427. Kibr olsa kişide ≠erre …adar 

Göremez rûy-ı cennet-i enver 

1427. Olmasa bir kişi eger ser-keş 

Göñül alça…lıπ itse deryâ-veş 

1429. »âli…-i âb u bâd u âteş u «âk 

Menzilini ider anuñ eflâk 

1430. Ger tevâ≥u¡ iderse bir dânâ 

◊a… Te¡âlâ ider anı a¡lâ 

Kâle’n-Nebiyyü §allallâhu ¡aleyhi ve sellem “Men tevâ≥a¡a fe…ad ref¡eahu’llâhu ve men 

tekebbera fe…ad va≥a¡ahu’llahu” §ada…a Resûlullâh 115 

1431. Pây-mâl olmaπın πubâr-ı √a…µr 

Tâc-ı «a…anµ oldı aña serµr 

115 Bu bölüm tevazu sahibi (alçakgönüllü) olmak ile ilgili bir hadisten iktibas edilmiştir. 

Ebu Sa'idi'l-Hudri radıyallahu anh anlatıyor: "Resûlullah aleyhissalatu vesselam 

buyurdular ki: "Kim Allah Teala hazretlerinin rızası için bir derece tevazu izhar eder 

(alçak gönüllü) olursa, Allah, onu bu sebeple, bir derece yükseltir. Kim de Allah'a bir 

derece kibirde bulunursa, Allah da onu bu sebeple bir derece alçaltır, böylece onu esfel-i 

safiline (aşağıların aşağısına) atar." (Kütüb-i Sitte, Hadis No: 7235) 

§ada…a Resûlullâh : §ada…a Resûlullâh ve §ada…a »abµbullâh İÜ2 // fe…ad : İÜ2’de yok. 

97

1432. Yüzi yirde olmaπ ile enhâruñ 

Âb-ı rûyı durur çemen-zâruñ 

1433. Ser-keş olduπıçün …amu ezhâr 

Pây-mâl eyler anı cümle §ıπâr 



1435. İrgürür ◊a… anı me†âlibine 

Vâ§ıl eyler …amu merâtibine 

1436. Virse mir’âtına kiber kederi 

Rû-yı ma…sûda idemez na@arı 

Münazaralar yazılış şekillerine göre üç grupta toplayan Agah Sırrı Levend’in 

tasnifine göre 116 Gülşen-i Efkâr “müstakil bir eser halindeki münazaralar” sınıfına dahil 

edilebilir. Çünkü mesnevinin ana konusu bir tartışma ve bu tartışmada hakem 

sayabileceğimiz bilge kişi vardır. Ana bölümün tamamında bu tartışma devam 

etmektedir. Sadece birkaç bölümden ibaret münazaralara yer veren bir mesnevi 

olduğunu söylemek mümkün görünmemektedir. 

Kahramanları (tartışmanın tarafları) bakımından münazaralar tasnifinde ise 

Gülşen-i Efkâr’ın “mücerred kavramların münazaraları” sınıfında yer aldığı kesindir. 

Akıl, ilim, hilm, devlet, hikmet gibi mücerred kavramların kahraman olması bu sınıfa 

dâhil olması için yeterlidir. 

Gülşen- Efkâr bu özellikleriyle Yusuf Has Hâcib’in yazdığı Kutadgu Bilig ile 

büyük benzerlikler gösterir. Kutadgu Bilig’in kahramanlarının da soyut kavramların 

kişileştirilmesi yoluyla oluşturulması, didaktik bir nitelik taşıması, alegorik bir eser 

olarak değerlendirilmesi Gülşen-i Efkâr’la aralarındaki ortak nitelikleri gösterir. Ancak 

Kutadgu Bilig’de tasavvufî bakış açısı söz konusu değildir. 

3.3.3. Tasvir 

Tasvir; bir ortamı, olayı, varlığı, imgeyi veya kavramı özel niteliklerini 

canlandıracak biçimde yazı ya da sözle anlatma olarak tanımlanabilir. Günümüzde 

betimleme adıyla Türkçeleştirilen tasvir kavramının Eski Türk Edebiyatında kişi, olay, 

yer ve zaman unsurlarının ön plana çıktığı mesnevi veya kaside biçimleriyle yazılan 

116 A. Sırrı Levend, age, s. 536. 

98

sergüzeştnâme, bahariyye, şitaiyye vb. türlerde çok sık kullanılan bir anlatım yöntemi 

olduğu söylenebilir. 

Konumuz bir mesnevi olduğundan mesnevilerin tasvirî anlatım içeren 

bölümleri üzerine birkaç söz söyledikten ve mesnevilerde tasvir geleneğinin nasıl 

olduğunu ortaya koyduktan sonra Gülşen-i Efkâr’daki tasvirleri bu gelenek 

çerçevesinde değerlendirmek yerinde olacaktır. 

Bilindiği üzere mesneviler olay veya durum anlatımına dayalı türler arasında 

yer alır ve kendi içinde bağımsız sayılabilecek iki ana bölümden oluşur. Bu 

bölümlerden ilki mesnevinin yazılış amacı olan ana konuyla doğrudan herhangi bir bağı 

olmayan tevhid, münacat, çehar-yâr-ı güzin, medhiye, bahariyye, şitaiyye, sebeb-i telif 

gibi birbirinden bağımsız bölümlerden oluşur. Mesnevinin ana bölümü diyeceğimiz 

ikinci bölümde ise mesnevinin asıl yazılış nedeni olan hikâyenin anlatımına geçilir. 

Genellikle âgâz-ı dastân, veya âgâz-ı hikâyet başlıklarıyla girilen bu bölüm de kendi 

içinde alt başlıklarla tanzim edilir. Bu alt başlıklar o bölümde anlatılanın niteliğine göre 

şekillenir. Gülşen- Efkâr’da da “~IFAT-I ~UB◊ VE ¡A¢L U ¡İLM Ü ◊İLM Ü 

DEVLET SEYÂ◊AT İDÜP ŞEHR-İ MA¡RİFET Ü ¢UBBE-İ MEVHİBETE VÂ~IL 

OLUP RÛ◊-I SEYRÂNÌYE MÜLÂ¢ÂT OLDU¢LARIDUR BEYÂN OLINUR” ve 

“SIFAT-I SUB◊ VE ¡A¢L-I RÛ◊-I PÜR-◊İKMETE FA≤ÌLET Ü »A~LETİNİ 

TA¢RÌR İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR” gibi başlıklar bu başlıkların altında nelerin 

anlatıldığını özetler niteliktedir. 

Ana bölümde zikredilen alt başlıklarda tasvir kavramının gelenekte farklı 

adlarla kullanıldığı dikkati çeker. Tasvir için sıfat, vasf, tavsif kelimelerinin de 

kullanıldığı görülür. 117 Gülşen-i Efkâr’da “¢ALB-İ DIRA»ŞÂNUÑ VA~F-I 

RA»ŞÂNIDUR BEYÂN OLINUR / ‰AVR-I ŞE∏ÂFUÑ EV~ÂF-I EŞRÂFIDUR Kİ 

±İKR OLINUR / RESÛL-İ ¿A¢ALEYNÜÑ Mİ¡RÂC-I ŞERÌF Ü ¡URÛC-I LA‰ÌFİ 

VA~FIDUR BEYÂN OLINUR” gibi başlıklarda “vasf, evsâf” kelimeleri tercih 

edilirken “ … TA¡RÌF İTDÜGİDÜR BEYÂN OLINUR / »AYÂL-İ NA¢¢ÂŞI 

117 Tavsif, Arapça v,s,f harflerinden tef’îl vezninde türetilmiş bir kelime olup vasıflarını ve sıfatlarını zikr 

edip saymak (Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, s. 451) anlamında sadece Farsça ve Türkçede 

kullanılmıştır. Arapçada bu kelimenin yerine daha çok vasf kullanılmıştır. “Vasf” ve “sıfat” müterâdif 

kelimeler olup aslında mastar durumunda bulundukları halde nahivciler tarafından bir şeyi sıfatlamak 

(=tavsif) mânâsında isim olarak kullanılmıştır (Âsım Efendi, Kâmûs Tercemesi, İstanbul 1305, C. II, s. 

855). Sıfatın bir de “nesnenin zatına bağlı olan ve onunla bilindiği emâre” anlamı vardır (Şentürk 2002: 

s. 12). 

99

TA¡RÌFİDÜR TAS‰ÌR OLINUR / ~IFAT-I ŞEB …” başlıklarında ise “ta’rîf, sıfat” 

kelimeleri kullanılmıştır. 

Divan muhtevası içerisinde şiiri zenginleştirmek, ifadeye zemin hazırlamak 

vb. yönlerden ele alınan edebî tasvirlerin mesnevi muhtevasında çok daha farklı 

fonksiyonları mevcuttur. Mesnevi planında gerekli yerlere dağılacak şekilde 

yerleştirilen bu tasvirler eserin monotonluğunu gideren, onu tezyin edip renklendiren en 

mühim parçalardır. Mesnevi şairi şiirindeki maharet ve ustalığını bu tasvirlerde ortaya 

koyar, eserini de bu tasvirler sayesinde renklendirip etkili hâle sokar. Nitekim Nizamî, 

Leyla ile Mecnun mesnevisinin Sebeb-i Telif-i Kitâb faslında hikâyenin kupkuru çölde 

geçen kederli bir aşk hikâyesi olduğundan, tasvire elverişli bağ ve şarap meclisi 

bulunmadığından dem vurarak o güne kadar bu efsanevî aşk hikâyesini yazamadığını 

söylemektedir. Gerçekten de Nizamî, hikâyesinde tasvir edilebilecek her güzelliği 

(Leyla’nın güzelliği, gezintiye çıktığı bahçe vb.) fırsat bilip bunları en ince ve renkli 

tasvirlerle anlatmaya gayret göstermiştir. 118 

Mesnevilerimizdeki tasvirleri tavır ve üslupları bakımından idealist tasvirler ve 

realist tasvirler olmak üzere iki başlıkta tespit etmek mümkündür. İdealist tasvirler 

olağanüstü mekân, insan ve eşyanın tasavvurlarından kaynaklanarak gelişen tasvirlerdir. 

Bu tasvirlerde hayal unsuru ön plandadır. Realist tasvirler ise daha çok didaktik amaçla 

kaleme alınan eserlerde başvurulan ve gerçekte var olan nesneleri, olayları, kişileri, 

zamanı olduğu gibi anlatan tasvirlerdir ki edebî eserlerde pek başvurulan bir tür 

değildir. Mesneviler gelenekte idealist tasvirlere yer verirken, realist tasvirlerin Ahmed 

Fakih’in Evsâf-ı Mesâcid’inde ve mahallileşme akımı temayülünden sonra yazılan bazı 

eserlerde karşımıza çıktığı görülür. 119 Buna ek olarak Evliya Çelebi’nin 

Seyahatname’si, sefaretnameler vb. mensur türlerde eserin yazılış amacına bağlı olarak 

sık görüldüğü söylenebilir. 

Tasvirler ayrıca anlatılan varlık veya kavrama göre de sınıflandırılabilir. Bu 

sınıflamada kişi tasvirleri, mekân tasvirleri, olay tasvirleri, zaman tasvirleri vb. 

maddeler bulunabilir. Bu sınıflama da yine kendi içinde iç mekân tasvirleri, dış mekân 

tasvirleri; kişinin ruhsal tasviri, biçimsel tasviri vb. adlar altında bölümlenebilir. Tüm 

bunların dışında bir de imaj tasvirleri adını verebileceğimiz birtakım kalıplaşmış 

118 Ahmet Atilla Şentürk, XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde Edebî 

Tasvirler, Kitabevi Yay., İstanbul 2002, s. 39. 

119 Şentürk, age, s. 45-46. 

100

ifadeler vardır ki divan edebiyatında bu türden tasvirlere sık başvurulur. Örneğin 

“rehberlik, yol göstericilik, aydınlatıcılık” gibi özellikler tasvir edilirken “güneş, ay, 

şem’(mum) vb.” varlıklar anlatılmak istenen özelliğin imajı niteliğindedir. Mekânlar 

tasvir edilirken de “cennet, kevser vb.” gibi imajlara sık başvurulur. Bu imajlar aslında 

tasvirlerin edebî yönünü teşkil eder. Telmih, teşbih, teşhis, istiare, hüsn-i ta’lil sanatları 

bu imajların oluşmasında temel teşkil eder. Bu imajların orijinalliği yani imajlarda 

geleneğin dışına çıkılabilmesi oranında da şairin gücü değerlendirilir. 

Gülşen-i Efkâr, dinî-tasavvufî konulu mesnevîler arasında yer alır. Gerek 

kişiler gerekse mekânlar hayâlîdir. Mesnevide kahramanlar, kişileştirilen soyut 

kavramlardan oluşur. Bu sebeple de kişilerin fizikî tasvirlerine yer verilmez. Çünkü 

kahramanlar konuşma yetenekleri ve insanî kimi arzulara, yani nefse sahip olmaları 

bakımından teşhis edilir. Mekân anlatımları ise süslü ve sanatlı anlatımın en çok 

başvurulduğu, bir bakıma sanatçının sanat gücünü gösterdiği en önemli tasvir bölümleri 

arasında yer alır. Tasvir edilen mekânın subjektifliği oranında anlatımın zenginleştiğine, 

mecazların yoğunlaştığına tanık oluruz. Örneğin gerçekte bulunan bir şehir olan 

Lârende tasvir edilirken şairi sınırlayan gerçek Lârende’nin görünümü söz konusuyken 

hayâlî bir şehir olan “şehr-i marifet”in anlatımında şairin yaratıcılığına bağlı bir şehir 

tasvir edilir. Anlatımda sanatlar ve mecazlar yoğunlaşır. Ancak bu tespitten gerçek bir 

yerin tasvirinde mecazlara başvurulmadığı anlamı çıkarılmamalıdır. Sadece hayâlî bir 

yerin tasvirinde mecazların çok daha yoğun bir şekilde kullanılması dikkate değer bir 

durumdur. 

Gülşen-i Efkâr’daki kişi ve mekân tasvirleriyle ilgili tespitlere ve örnek 

beyitlere aşağıdaki alt başlıklarda yer verildiğinden burada ayrıca örnek vermeye gerek 

duyulmamıştır. 

3.3.3.1. Kişi Tasvirleri 

Gülşen-i Efkâr’ın kahramanları kişileştirilmiş soyut kavramlar olduğundan 

tasvirlerde fiziksel özellikler değil, ruhsal özellikler ağır basar. Kahramanların 

karakteristik özellikleri bizzat kahramanların ağzından verilir. Ancak bu özellikler 

kahramanların bakış açısındaki eksikliği göstermesi bakımından önemlidir. 

Kahramanların kendilerine bakış açıları münazara şeklinde bir tartışmayla, diğer 

kahraman veya kahramanların bu özelliklere veya bu özelliklerin yetersizliğine 

itirazlarıyla devam eder. Kişilerin kendi eksikliklerini görememesi, diğerlerinden üstün 

101

olduğu iddiasında bulunması tasavvuf yolunda bir mürşide neden ihtiyaç duyulduğu 

sorusunun bir cevabı niteliğindedir. Böylece mürşit onlara eksiklerini gösterir ve doğru 

yola sevk eder. 

Gülşen-i Efkâr’da kişileştirilen ana kahramanlar olan “akıl, ilim, hilm ve 

devlet” kendi vasıflarını dile getirirken övgü dolu karakter tasvirleri yapar. Rûh-ı pür- 

hikmet ise bu karakterlerin eksiklerini söyleyip onlara nasihat ederken bir mürşit 

edasındadır. Bu yönüyle kişiye dışarıdan bakan, yergiyi; içeriden bakan, yani kendini 

anlatan kişi ise övgüyü ön plana çıkarır. 

Tasvirlerde edebî sanatlara sık başvurulur. Bunun temel sebebinin 

mesnevilerde sanatlı anlatıma en elverişli bölümlerin tasvirler olduğunu belirtmiştik. 

Aşağıdaki beyitler akıl, ilim, hilm ve devlet arasındaki münazarada aklın kendini tavsif 

ettiği bölümden alıntıdır. 

Aşağıdaki beyitte akıl, kendini inci (dür) veya nûra benzetirken benzetmedeki 

asıl amacının “değerlilik” olduğu görülür. Benzetmede somut varlıklar (dür) soyut 

kavramlarla (musaffa) terkip yapılırken, anlamın da soyuta (değerli olmaya) kayarak 

mecazlaştığı görülür: 

855. Didi kim ben dür-i mu§affâyam 

Nûr-ı pâkize-i mu¡allâyam 

Akıl, âlemi sedefe benzetince kendini de bu sedefin cevherine benzetir. İnci 

benzetmesi bu beyitte de vardır. Kendi yüceliğini ve değerini vurgular. Her iki beyitte 

de inci benzetmesine dayalı bir tenasüp ilişkisi söz konusudur: dür-nûr-pâkize, musaffâ- 

muallâ; cevher-ziyâ-sadef-dür-güher: 

856. Benem ol cevher-i ≥iyâ-güster 

~adef-i ¡âlem içre dürr ü Güher 

Aşağıdaki beyitte de kendi vasıflarını öven akıl, kendini Hz. Musa’ya 

benzeterek telmih yaparken Tûr-Mûsâ-mazhar-tecellâ sözleriyle tenasüp ilgisi kurar: 

860. ‰ûr-ı …alb-i §afâda Mûsâ’yam 

Rûz u şeb ma@har-ı tecellâyam 

102

Akıl, kendini “Tâ’ir-i kuds”un yani Cebrâil’in kanadı olarak görür ve kendisi 

olmasa Cebrâil’in uçamayacağını dile getirir. Bu durumda yine kendi vasıflarını 

anlatırken telmih, teşbih ve istiare gibi sanatlara başvurur: 

861. ‰â’ir-i …uds kim olur †ayyâr 

¢anadumla uçar benüm her bâr 

Akıl, diğer beyitlerde de kendisinin nûrla kuşanmış olduğunu, dünya 

düzeninin ve dinin kendi varlığıyla ayakta durduğunu, sırlara vâkıf olmanın kendisiyle 

mümkün olabileceğini dile getirir: 

862. ±ât-ı pâküm durur benüm pür-nûr 

Zîr ü bâlâ benümle itdi @uhûr 

863. ¡Âlemüñ inti@âmı @âtumla 

Şer¡i dînüñ …ıyâmı ≠âtumla 

864. ◊allolur sırrı bende her sü«anüñ 

Da«ı el-müşterü mü’temenüñ 

865. Men ¡aref sırrını ricâlü’l-πayb 

Nûr-ı pâkümle fehm ider lâ-reyb 

866. ªerre nûrı yanumda mihr-i ferüñ 

~an yanında sühâ durur …amerüñ 

867. Benem ol ¡âlem içre nûr-ı şerîf 

◊â’il olmaz baña @alâm u keşîf 

Aşağıdaki beyitte de insan bedenini bir tekkeye benzeterek bu tekkenin pirinin 

kendisi olduğunu dile getirir: 

868. »ân…âh-ı bedende bir pîrem 

Ehl-i irşâd ü ehl-i tedbîrem 

Akıl; ilim, hilm ve devlete hizmetinde pek çok müridi olduğunu, bu müritlerin 

hünerli kişiler olduğunu dile getirerek kendi üstünlüğünü onlara ispatlamaya çalışır: 

869. Niçe ehl-i hüner mürµdüm var 

◊idmetümde niçe ferîdüm var 

103

870. Kimi ¡allâme-i @evâhirdür 

¡İlm-i bâ†ında kimi mâhirdür 

Yukarıdaki beyitler incelendiğinde aklın kendini tavsif ederken başta teşhis, 

kapalı istiare olmak üzere teşbih, telmih gibi sanatlara başvurduğu görülür. Ancak bu 

teşbih ve istiarelerde benzetme yönü, fiziksel özellikler değil, benzetilen varlık veya 

kavramın temsil ettiği mecazî niteliklerdir. Örneğin “»ân…âh-ı bedende bir pîrim” 

mısraında beden, akıl için bir ikamet yeri olarak görülürken bu ikamet yerinde akıl, 

“pir”e benzetilir. “Pir” teşbihinde benzetme yönünü fiziksel nitelikler değil, pirin sahip 

olduğu saygı görme, ehil olma, yetkili olma, yönetme vb. vasıflar oluşturur. 

Yukarıya alınmayan diğer beyitlerde de akıl, kendi yönetiminde olan “sem’ 

(işitme), basar (görme), şemm (koklama), zevk (tatma), lems (dokunma), hiss (duygu), 

hayâl, vehm, hafıza ve mutasarrıf özelliklerini övüyor ve bunlar sayesinde tüm sırlara 

ulaşabildiğini dile getirir. 

Aşağıdaki beyitlerde kahramanlardan ilim, üstünlüğünü dile getirirken 

vasıflarını kendi ağzından anlatır. Aklın kendi vasıflarını dile getirdiği ilk beyitteki gibi 

ilim de kendi vasıflarını dile getirirken dür (inci) benzetmesini kullanır: 



Bilgisinin derya gibi olduğunu belirterek aklın kendini vasfederken kullandığı 

dür-i musaffâyam tamlamasına ilim de başvurur: 

960. Fa≥l u dânişle mi&l-i deryâyem 

Gûş-ı hûşa dür-i mu§affâyam 

Arş minberlerinin vaaz vereni ve dinleyenlere safa bahşeden kürsünün öğüt 

vericisi olarak kendi vasıflarını dile getirir: 

961. Va¡z-gûy-ı menâbir-i ¡arşem 

Nâ§ı√-ı kürsi-i §afâ-ba«şem 

Maddî âlemin sırlarına vakıf olan ârif ve manevî âlemin hazinelerini bulan 

kâşif olduğunu belirtir. Ayrıca, ufuklar şehrinin en şöhretlisi ve o şehri nûruyla güneş 

gibi aydınlatan kişisi olarak kendini vasfeder. 

104

962. ¡Ârifem remz ü sırr-ı nâsûtµ 

Kâşifem dürc-i genc-i lâhûtµ 

963. Benem ol şehr-i şöhre-i âfâ… 

Gün gibi nûrum eyledi işrâ… 

İlim, kendini aydınlatıcı, yol gösterici olarak nitelendirirken önceki beyitte nûr 

ve güneş benzetmelerinin yanına karanlık gecedeki ay ve mum benzetmelerini de ekler. 

Benzetmelerin temelinde “yol göstericilik” yönü ön plana çıkar. Bu yol 

göstericiliğinden dolayı ilim, bütün âlimlerin kendisine yöneldiğini dile getirmektedir: 

964. Eylerem ehl-i ≠ev…e ben irşâd 

Gösterürem aña †arµ…-i sedâd 



967. ±ât-ı pâküm durur şümû¡-ı Hüdâ 

Baña pervânedür …amu ¡ulemâ 

Kendisini rehber edinenlerin menzile eriştiğini, edinmeyenlerin ise doğru yolu 

bulamadığını vurgular: 

968. Eyleyen …adrümi benüm idrâk 

Dâimâ menzili olur eflâk 

969. Beni kim kendüye @ahµr itdi 

Sµne §adrında baña yir itdi 

970. Benüm emrüme her kim olmaz râm 

Ya…ar anı ca√µm-i nâr-ı ≥ırâm 

Kalbi ayna gibi temiz olmayanların ilmin cemaline bakmayacağını, mânânın 

gerçek yüzünü görmek isteyenlerin ise bu gerçeği o saf aynada görebileceklerini belirtir. 

Remzler, sırlar gibi vakıf olunması güç kavramlara kendi aracılığıyla ulaşılabileceğini 

söyleyerek sözlerini bitirir: 



987. ‰âlib olan cemâl-i ma¡nâyı 


105



989. Rûşen olınca ≥av’ ile mi§bâ√ 


Kişileştirilen soyut kavramların kendi özelliklerini anlatırken kullandıkları 

övgü dolu sözler ve bu sözleri söylerken yaptıkları benzetmeler hep aynı temel üzerinde 

şekillenir. Bu temele göre “değerli olma, rehber olma, saygı duyulma, peşinden gidilme, 

aydınlatıcı ve bilgilendirici olma” gibi nitelikler üzerine “dür, nûr, cevher, şem’, mah” 

gibi benzetmelere sık başvurulur. Bu durum üstünlük yarışında kendi üstünlüğünü 

savunan diğer iki kahraman “hilm ve devlet” için de geçerlidir. Bu üstünlük 

tartışmasında dört kahraman da (akıl, ilim, hilm, devlet) aynı türden benzetmelere 

başvurarak kendi özelliklerini anlatırlar. 

Yukarıda açıkladığımız benzetme ve niteliklerle kıyaslandığında, aşağıdaki 

beyitlerde de yine aynı üstünlük iddiasının klişe benzetmelerle yapıldığı görülmektedir. 

Hilmin kendini tavsifinden birkaç örnek de şöyledir: 

995. Didi √ilm-i selµm ü §âfµ-dil 

Benem ol †ab¡-ı pâk ile kâmil 


Benem ol rehber-i mesâlik-≠ât 

1000. Ehl-i «ayret benümle buldı şeref 

±âtum oldı dür-i √ayâta §adef 

1001. Nûrum olmışdur ol çemende şem¡ 


1002. Ma@har oldı §afâya mir’âtum 

Bahr-i √üzne sefµnedür ≠âtum 

Aşağıdaki beyitlerde de devlet kendini anlatırken klişe benzetmelere yer verir. 

“Şem’, kanat, nûr, şu¡le vb.” benzetmeler diğer üç kahramanda da ortak teşbih unsurları 

olarak göze çarpar. Hepsi kendini “rehber, aydınlatıcı vb.” niteliklerle överken benzer 

kavramları kullanırlar: 

106



1039. ¢anadumla uçar benüm himmet 

Benüm ar…amda «oş geçer fır§at 

1052. Nûrum ile yanar …anâdil-i ¡arş 

Râyi√amla biter reyâ√in-i ferş 

1054. Çar«a çı…dı §adâ-yı kûs-ı va…âr 

Râyetüm şu¡lesi felekde yanar 

3.3.3.2. Mekân Tasvirleri 

Gülşen-i Efkâr’da mekân tasvirleri özellikle üç bölümde ön plana çıkar. 

Bunlardan birincisi mesnevinin ana hikâyeye girmeden önceki bölümlerinden Lârende 

şehrengizi sayabileceğimiz bölümüdür. Bu bölüm 22 beyitten (b. 629-650) oluşur ve 

şairin memleketi olan Lârende’nin tasviri yapılır. Lârende hayâlî bir mekân 

olmadığından anlatımda gerçeğe bağlı kalınırken edebî sanatlardan da faydalanılır. 

Mekân tasvirlerinin ön plana çıktığı ikinci bölüm ise mesnevilerde klâsikleşmiş olarak 

sebeb-i telif bölümünde yapılan (b. 712-769) bahar ve hazan tasvirlerinin bulunduğu 

bölümdür ve bu bölüm 58 beyitten ibarettir. Bu bölüm zaman tasviri olarak da 

değerlendirilebilir. Çünkü bahar ve hazan mevsimlerinin tabiata etkileri konu edilir. 

Yani zaman “etkileyen” konumundadır. Bu ilk iki bölümün ana hikâyenin içeriğiyle 

doğrudan bir bağlantısı yoktur. Tasvirlerin ağırlık kazandığı üçüncü bölüm ise ana 

hikâyeye mekân olan ve dört kahramanın yolculukları ve bu yolculuğun sonunda 

ulaştıkları şehr-i marifet ve kubbe-i mevhibetin detaylı bir şekilde tasvir edildiği yüz 

beyitten (b. 1066-1165) oluşan bölümdür. 

Mekân tasvirlerinde dikkati en çok çeken iki unsur, benzetmelerdeki fazlalık 

ve övülen yerin genellikle cennete, gül bahçesine, sularının kevsere benzetilmesidir. 

Kişiler, soyut kavramların kişileştirilmesi yoluyla oluşturulan kavramlar olduğundan 

kişi tasvirlerinde fiziksel özelliklere yer verilmezken yer adlarında fiziksel özelliklerin 

“cennet” benzetmesi odağında çeşitlendiğini görmekteyiz. Bu cennet gibi mekânda 

ikamet edenlerin de cennete yakışır özelliklere sahip olduğu vurgulanır. 

Aşağıdaki beyitlerde Lârende’nin yeri belirtilirken “Mülk-i Yûnan” terkibi 

kullanılmış. Eski edebiyatta “Diyâr-ı Rûm” terkibi nasıl Anadolu için kullanılan bir 

tabirse “Mülk-i Yûnan” da aynı anlamı karşılamak için kullanılan bir tabirdir. Türklerin 

107

Anadolu’ya sonradan gelip yerleşmesi sonucu eskiden Rumların elinde olan bu yerler o 

dönemde bu tür terkiplerle anılır. Mevlâna’ya “Monlâ-yı Rûm” denmesinin sebebi de 

budur. Lârende betimlenirken cennet benzetmesi temelinde şekillenen gülzar, cennet, 

behişt, kevser, gülşen gibi sözcüklere sık başvurulur. Fiziksel özellik olarak gül 

bahçelerinin, bağlarının, akarsularının güzelliği övülür. Şânî, hemşehrilerini de 

anlatırken cennete yakışır kişiler olarak tasvir eder: 

631. Mülk-i Yûnan’da bir medµne ki var 

Âsmân-reşk ü πayret-i gülzâr 

632. ¡Ulemâ mecma¡ ü §afâkânı 

~ule√â menba¡ ü vefâkânı 

633. Adı Lârende’dür o me’vânuñ 

Merkezidür sipihr-i a¡lânuñ 

634. Mâ-i cârµleriyle ol kişver 

Fi’l-me&el bâπ-ı cennet-i enver 

635. Bâπ u râπı behişt-i enverdür 

Cûy-ı dil-cûsı nehr-i kev&erdür 

636. Yir yir ezhârı gülşeninde gören 


Havasını İsa’nın diriltici nefesine benzeterek telmih yapan şair, Lârende’nin 

havasının insanın canına can kattığını, gökyüzünün de insanın ruhunu yücelttiğini 

belirtir. Fiziksel özellikler olarak sünbül bahçelerinin içinde bir şehir olduğunu 

belirtirken sevgilinin yanağındaki ince tüylere benzetmede bulunur: 

637. Rû√-efzâ durur fe≥âsı anuñ 

Dem-i ¡İsµ durur hevâsı anuñ 

639. Ortaya almış anı sünbül-zâr 

Fi’l-me&el «a††-ı ¡ârı≥-ı dildâr 

Lârende’deki Beyaz Kale’ye de değinen şair, onun tek ve ulaşılmaz olduğunu 

“ankâ” benzetmesiyle dile getirirken fiziksel tasvirde de içinin ay yüzlü güzellerle, 

dışının ise sümbüllerle bezenmiş olduğunu belirtir. Daha sonra kalenin fiziksel 

108

özelliklerini çeşitli benzetmelerle anlatırken bu kalede yaşayanların özelliklerini de 

övgü dolu sözlerle dile getirir: 

640. Tell-i ◊a≥râda ¢al¡a-yı Bey≥â 

Kûh-ı ¢âf üzre beyza-ı ¡an…â 

641. İçi meh-rûlar ile memlûdur 

‰ışı sünbüller ile «oş-bûdur 

642. Oldı sûr-ı √i§ârı çar«a medâr 

Burc-ı bârûsı §anki kûh-ı ve…âr 

643. Cevsa…ınuñ seri simâka irer 

¢ullesi mihr-i tâb-nâke irer 

644. Atılur anda †urma †ûb-ı şitâb 

Ol √i§âr-ı felekde §anki şihâb 

645. ◊a… bu kim menba¡-ı kerâmetdür 

Kişver-i ¡ilm ü şehr-i √ikmetdür 

646. İçi memlû cevâmi¡ ü mescid 

»ân…âh-ı §avâmi¡ ü ma¡bed 

647. Fi’l-me&el âsmân-ı çar«-ı berµn 

Andadur sâkinân-ı ¡Illiyyin 

648. Mihr-veş niçe pµr-i nûrânµ 

±ikr ider anda Rabb-i sub√ânı 

649. Kimi ta…dµs ider kimi tev√µd 

Kimi tesbµ√ ider kimi ta√mµd 

650. Bunda ço… ≠û-fünûn-ı ¡âlim olur 

Mürşid-i kâmil-i mükerrem olur 

Şairin memleketi olan Lârende (Karaman) böyle anlatılırken mesnevinin ana 

bölümünde olayın geçtiği mekân olan “mârifet şehri” ve bu şehirdeki “kubbe-i 

mevhibet” adlı yerler maddî değer ve güzellik ifade eden “anber, zîbâ, lü’lü’, cevher, 

akçe-nisâr, ezhâr, cennet, uçmag, kevser, gülşen, tûbâ, sünbül, çenâr, enhâr, zümürrüd, 

la’l, pirûze vb.” sözcükler kullanılarak çeşitli benzetmelerle tasvir edilir. 

109

Mesnevide dört kahraman (ilim, hilm, akıl, devlet) altın kanatlı bir şahbazın 

sırtında çıktıkları gece yolculuğunda bir çölü aşarak sabahleyin marifet şehrine (şehr-i 

marifet) ulaşırlar: 








Gösterür √al…a †arz-ı gûnâ-gûn 









Marifet şehrinin görünüşte küçük ama içinde barındırdığı zenginlikler 

bakımından çok büyük olduğu “arş’ın bile onun yanında küçük bir halka gibi kalacağı” 

karşılaştırmasıyla mübalağalı bir şekilde dile getirilirken gönül kuşunun bile marifet 

şehrine kadar uçamayacağı, “ta’ir-i sidre” benzetmesiyle anlatılır. Böylelikle marifet 

şehrine ulaşmanın güçlüğü vurgulanmış olur: 




Ma¡nide lµk ¡âlem-i kübrâ 



110

Marifet şehrinin fiziksel tasvirinde bitki örtüsü önemli yer tutar. Toprak ve 

bitkilerin anlatımında teşbih ve teşhis sanatlarıyla zenginleşen üslup, “değerli olma” 

ekseninde çeşitlenirken “lü’lü’, cevher, akçe vb.” benzetmeler öne çıkar. Çiçekler ve 

ağaçlar ise sevgiliye, parlayan gemiye, gül renkli kadehe benzetilirken gonceler naz 

etmesiyle, keklik ise kahkahayla gülmesiyle kişileştirilir. Rüzgâr da anber kokusuyla 

boy gösterir: 


Rigi lü’lü’ vü †aşları cevher 

1078. Her giyâh-ı riyâ≥ı misk-âmµz 





Ki döşenmiş bisât-ı bû…alemûn 







Marifet şehrinin bir tepenin eteklerinde kurulu olduğu belirtilmeden önce o 

tepenin (beyt-i mevhibet) tasviri mübalağalı bir şekilde yapılır. Bu tepe gökyüzü 

kubbelerinin dönmesine vesile olan ve bu kubbelerin etrafında döndüğü yer olarak 

belirtilir. Nitekim bu tepedeki yedi kule, göğün yedi katını işaret eder. Hakk’ın 

vahdetine ulaşmış ve bu nedenle pir gibi uzlete çekilmiş varsayılan bu tepe gökyüzünü 

ayakta tutan bir asa olarak tasvir edilmiştir. Bu tepenin etrafını kaplayan yağmur 

bulutları şehre gül suyu yağdırmaktadır. Bu yağan gül suyuyla beslenen toprak, 

tomurcuklanan çiçekleriyle adeta gökteki yıldızların yeryüzüne indikleri hissini 

uyandırmaktadır: 



111

1090. Yedi …ulle var anda seb¡ şeddâd 

Ar≥-ı πabrâya her biri evtâd 

1091. Va√det-i yâri der-kenâr itmiş 

Pµr-veş ¡uzlet i«tiyâr itmiş 

1092. Yı…ılurdı zemµne çar«-ı dü-tâ 

Olmasa pµr-i çar«a ≠âtı a¡§â 

1093. ¢aplamış tell-i kûhı ebr-i sefµd 

Yaπdurur ¡âleme gülâbı me≠µd 



1095. Seyr iderken bu kûhı ¡an…â-vâr 

Gördiler dâmeninde kişver var 

Şair, marifet şehrinin önemli mekânlarını yaratıcının kusursuzluğu ve cennet 

benzetmesi etrafında şekillendirerek tasvir ederken, tasvirî anlatımın edebî sanatlarla 

yoğrulmuş süslü ifadesi devam eder. Şehre “ma…âm-ı ¡Illiyyin” 120 teşbihi yapılırken 

şehri çevreleyen sur için “nûr-ı kudret”ten yapıldığı vurgulanıyor. Yine “cennet” 

teşbihinden yola çıkılarak cennete ait hususiyetler “behişt, uçmaπ, kevser, ırmaπ vb” 

sözcüklerle tenasüp ilişkisiyle dile getiriliyor. Gerek maddî gerekse manevî anlamda 

“değerli olma” vurgusu da “berîn, vâlâ, sîm, zerrîn, ¡ulyâ, a¡lâ” sözcükleriyle ifade 

ediliyor: 

1101. Nice kişver ma…âm-ı ¡Illiyyin 

Nice gülşen riyâ≥-ı «uld-ı berµn 

1102. Görseñ ol sûr-ı kişveri bârî 

Nûr-ı …udretden eylemiş Bârµ 

1103. Kâ«-ı vâlâsınuñ …u§ûrı yo… 

¢a§r-ı cennet gibi fütûrı yok 


Mihr ü meh aña sµm ü zerrµn «ışt 

1105. Anda her bir resâtik-i ¡ulyâ 

Şâmi« ü râsi« ü semâ sµmâ 

120 “ma…âm-ı ¡Illiyyin”, cennette en yüksek derecedir. Cenâb-ı Hakk'ın indinde en iyilerin ve kâmillerin 

derecesine ve makamına denir. 

112





1108. Zindedür anuñ ile cümle şey 

Ve mine’l-mâi küllü şey’in √ayy 121 




Kişver-i nûr-ı cennet-âsâyı 

Gülşen tasvirine gelince “cennet-âsâ” teşbihi yine kullanılırken tasvir edilen 

fiziksel unsurlar arasında “eşcâr, ezhâr, nesîm, sünbül, dıra«t, çenâr, serv, kumru, cûy, 

enhâr, …ubbe” yer alır. Tabiat olarak bir mükemmellik portresi çizilir. Bu 

mükemmelliğin ortasında da o mükemmelliği tamamlayan bir kubbe tasviri (beyt-i 

mevhibet) yapılır. Bu kubbe, meraklarını gidermek amacıyla yolculuğa çıkan dört 

kahramanın akıl danışacakları rûh-ı pür-hikmetin bulunduğu yerdir: 

1111. Gördiler şehr içinde bir gülşen 

Nice gülşen cinân gibi rûşen 



1113. Bir dem esse nesµm-i bâd-ı bahâr 

¡Âleme müşk-i nâb ider µ&âr 

1114. Her giyâh anda sünbül-i dil-bend 

Her dıra«tı çenâr u serv-i bülend 


¢âne süb√âne men hüve’l-»âli… 122 

1116. Cûyı âb-ı √ayât-ı fer«unde 


121 Enbiya suresi 30. âyette geçen bir ibaredir. “ Her şeyi sudan yarattık.” anlamına gelir. Ayet, “İnkâr 

edenler, göklerle yer bitişikken, bizim onları ayırdığımızı ve diri olan her şeyi sudan meydana 

getirdiğimizi görmediler mi? Hâlâ inanmayacaklar mı?” şeklindedir. 

122 Anlamı: Yaratıcı olanı (Allah’ı) tesbih ederim. 

113

1117. Ba¡zı enhârı şehd ü kimi †ahûr 

Kimi kev&er kimi anuñ kâfûr 

1118. Var miyânında gülşenüñ a¡lâ 

Da«ı bir …ubbe-i semâ-sµmâ 

1119. Örmiş aña mühendis-i …udret 

Bir binâ-yı ¡a@µm ü pür-şevket 

1120. Çâr erkânı §âfµ cevherden 

¢apusı şeb-çerâπ-ı enverden 

1121. Sa…fı anuñ zümürrüd-i «a∂râ 

¡Alem-i pâki lü’lü’-i bey≥â 

1122. La¡l-i pµrûzedendür anda kemer 

Gökde …avs-ı …uza« gibi enver 

1123. Cümleten √ayretiyle ol √ullân 

‰urdılar gülşen içre nice zamân 

Mekân tasvirlerini ana hikâyenin içindeki ve dışındaki tasvirler olmak üzere 

iki alt başlıkta sınıflandırmak mümkündür. Ana hikâyenin dışındaki mekân tasviri 

küçük bir “Lârende şehrengizi” sayılabilir. Lârende’nin görünümü, tabiatı, kalesi 

üzerinde yoğunlaşan tasvirlerde şairin hayal gücünü sınırlayıcı “gerçeklik” olgusu söz 

konusudur. Örneğin şair, hayalî bir şehir olan “marifet şehri”ni tasvir ederken özgürdür. 

Kalesini, kulesini, tabiatını, bağını, bahçesini cennet teşbihi eksenine bağlı kalmak 

kaydıyla kurgular. Lârende tasvirinde ise cennet teşbihi yine yapılır, fakat şair şehri 

yaratma özgürlüğüne sahip değildir. Marifet şehrinin tüm varlığı şairin hayal gücüne 

bağlıyken, Lârende’nin varlığı tamamıyla onun hayal gücünün yaratması değildir. Bu 

sebeple ana hikâyede yer alan ve tamamen şairin yaratıcılığı ve hayal gücüne dayalı 

mekân tasvirleriyle kıyaslandığında Lârende tasviri sanatsallık yönünden daha sönük 

kalır. Çünkü hayalî olanda dizginler tamamıyla şairin elindedir. Oysa gerçek olanda şair 

kısmen bağımsızdır. Bir başka açıdan bakılacak olursa “maddî” olanla “manevî” olan 

arasındaki değer farkı bir bakıma anlatıma da yansımıştır, denebilir. O yüzden 

tasavvufta maddî olarak görülenlerin arkasında manevî gerçekler aranmıştır. Nitekim bu 

dünya tasavvufî anlayışa göre “aslî” değildir. 

Örnek verdiğimiz beyitler ve bu beyitleri açıklarken değindiğimiz “cennet” 

teşbihi Divan edebiyatındaki mekân tasvirlerinin değişmez unsurudur. Bu yönüyle 

114

şairin cennet teşbihi eksenli mekân tasvirlerinde gelenekte var olanın dışına çıkmadığı 

söylenebilir. 

Mekân tasvirlerini iç ve dış mekân tasvirleri olmak üzere iki alt başlıkta da 

değerlendirmek mümkündür. Bu sınıflamaya göre yapılacak değerlendirmede dikkati 

çeken en önemli husus iç mekân tasvirinin yok denecek kadar az olmasıdır. Tasvirler 

şehrin ve kubbenin dış görünüşü üzerine yoğunlaşmıştır. İç mekânlarda bütün dikkat 

mekânda bulunanlara ve onların söylediklerine yönelir. Dış mekân tasvirleri, kubbenin 

kemerleri, yüksekliği, tuğlaları gibi dıştan görülen ve birkaç teşbihle geçiştirilen 

tasvirlerden ibarettir. Bu tasvirler gerek şehrin gerekse gülşenin tasvirindeki anlatımla 

kıyas kabul etmeyecek derecede azdır. Aynı durumun Lârende tasvirinde de geçerli 

olduğunu söyleyebiliriz. Lârende kalesinin tasvirinde de kalenin dış görünüşünün 

tabiatla uyumlu oluşu birer dış mekân tasviri olarak karşımıza çıkar. Kale içine 

girildiğinde de yine iç mekân tasvirinden ziyade iç mekânda bulunan kişilerin 

tasvirlerine yönelir. 

Tasvirlere “öven ve yeren” bağlamında bakıldığında olumsuz hiçbir özelliğin 

konu edilmediği görülür. Hep güzellikler ön plana çıkarılır. Bu yönüyle divan şairinin 

ve o dönemin zihniyetinin “mutlak güzel”e yönelme olgusu dikkati çeker. Divan şairi 

için “sevgili”, mutasavvıf bir şair için “Allah” kusur kabul etmeyen mutlak güzel 

olarak algılanır. Mekân tasvirlerinde de “cennet”in mutlak güzel kabul edilmesi söz 

konusudur. Bu sebeple cennet benzetmesi yakıştırılmayan bir tabiat güzelliğinden 

bahsedilemez. 

3.3.4. Tahkiye 

Gülşen-i Efkâr’da tahkiyeye imkân veren en önemli bölüm, mesnevînin ana 

bölümünü oluşturan ve olay, zaman ve mekân bağlamında geliştirilen hikâye 

bölümüdür. Kişileştirilen kahramanların birbirleriyle olan münazaraları hikâyenin 

temelini oluşturur. Mesnevî gibi olay anlatımına dayalı eserlerde kullanılan tahkiyevî 

anlatımın esası bir ana olaya dayanır. Bu yüzden mesnevîlerin giriş bölümlerinde 

tahkiyevî anlatım pek fazla öne çıkmaz. Çünkü bu bölümlerde amaç olayı değil, 

düşünceleri anlatmaktır. Bu bölümlerde tarif, tasvir gibi anlatım özelliklerine daha sık 

rastlanır. Ancak telmih gibi geçmişte yaşanmış bir olaya göndermede bulunulan 

bölümlerde tahkiyevî unsurlar ağır basar. 

115

Aşağıda Hz. Muhammed’in mirac olayı anlatılırken olaya dayalı tahkiyevî 

anlatımın ağır bastığı görülür. Ayrıntılarda ise tasvirî özellikler dikkati çeker. Olaya 

dayalı anlatımda fiiller ağırlık kazanırken tasvirlerde sıfat ve zarfların çokça kullanıldığı 

görülür. İlk beyitlerde tasvir öne çıkarken sonraki beyitlerde tahkiye ağırlık kazanır. Altı 

çizili sözcükler tasvirî anlatımı, koyu karakterle gösterilen sözcükler ise olay anlatımına 

dayalı tahkiyevî anlatımı öne çıkarır. Bunlar çoğu zaman iç içedir: 

415. Ol gice beyt-i Ümmühânµ’de 

Sâkin idi o mâh-ı fer«unde 

416. »ulle vü bir Burâ… hem iklµl 

Ol Resûl’e getürdi Cebrâ’µl 

417. Bir burâ… idi ol hümâ-sâye 

Sâ…-ı ¡arş idi andaki pâye 







421. Düm-i zµbâsı râyet-i behcet 

±ü’l-cenâ√eyn †â’ir-i …udret 

422. Tek (u) pûsına bu fe≥â-yı cihân 

Tengdür irmez aña murπ-ı revân 

Görülen geçmiş zaman çekimi olaya dayalı tahkiyevî anlatımda en sık 

kullanılan dilsel yapılardan biridir. “Dedim-dedi”li şiirlerin bu anlamda tahkiyevî 

anlatım için ayrı bir önemi vardır. 123 Diyaloglar bu tür kullanımlarda dikkat çeker. 

Aşağıda Hz. Peygamber ile Cebrâil a.s. arasındaki diyalog bu bağlamda örneklenmiştir. 

Bu tür diyaloglarda anlatıcı hâkim bakış açısıyla olayı anlatır. Bu bakış açısında 

kahramanların veya olayın geçtiği mekânın neye benzediği, kahramanların ne 

düşündüğüne ilişkin ayrıntılar şairin dilinden verilir: 

123 Ayrıntılar için bkz. Dilek Batislam, agm, s. 201-211. 

116

423. Didi ol dem Resûl’e rû√-ı emµn 


424. ◊a… selâm itdi saña ey yüzi mâh 

Da¡vet itdi cenâbına Allâh 

425. Bu libâsıyla ol Burâ…’a revân 

İdelüm ¡azm-i cânib-i cânân 

426. İşidüp bu kelâmı ol dil-dâr 

Şev…le o Burâ…’a oldı süvâr 

427. Reh-nümâ oldı aña Cebrâ’µl 

Şâh öñinde niteki peyk-i cemµl 





430. Ber…-i «â†ıf gibi varup o Burâ… 

Geldi A…§â içine ba§dı aya… 

431. ‰urfetü’l-¡aynda eyledi gü≠eri 

Sanki a…tâb-ı ¡âlemüñ na@arı 

432. Geldi ervâ√-ı enbiyâ vü rüsül 

İ…tidâ itdi aña ehl-i sübül 

433. Oldı ervâ√ cümle yanına cem¡ 

¢aldı pervâne içre hem-çü şem¡ 

434. Geçti atı tekâver-i felegi 

Süst-pey itdi cümleten melegi 


Gözüñ aydın didi nücûma peren 

436. Mâh-veş seyr idüp o gice la†µf 

Şa¡şa¡a §aldı rûy-ı çar«a şerµf 



117

438. Döşedi atı ayaπına felek 

~ırmadan dügme bir siyâh benek 

439. Dökdi gözyaşlarını geldi nücûm 

Tâ ki bezminde ola her biri mûm 

440. Nûr-ı rû√sârı oldı şem¡-i felek 

Geldi pervâne oldı cümle melek 

Anlatıcının genellikle hâkim bakış açısıyla anlattıkları bazen de anlatıcının 

sözü kahramana vermesiyle renklenir. Ana kahramanlardan devletin; akıl, ilim ve hilm 

ile olan münazarasından alınma aşağıdaki beyitlerde şair “didi” ifadesinden sonra sözü 

kahramana bırakır ve kahraman kendi vasıflarını 1. kişi ağzından şöyle anlatır: 








Kûh-i ¢âf-ı πınâda ¡an…âyam 



1036. Râm …ıldum perµ vü dµv-i şeri 

Va√ş-ı †ayr u riyâ√ u hem beşeri 

1037. Sal†anat bâπı içre dâlem ben 

Şâ«-ı †ûbâ gibi nihâlem ben 




Benüm ar…amda «oş geçer fır§at 

Tahkiyevî anlatımda geriye dönüş tekniği diyebileceğimiz yöntem özellikle 

âyet veya hadislere yapılan göndermeler, iktibaslar ve telmihler aracılığıyla 

118

gerçekleşmektedir. Ana kahramanların âyet ve hadislerden faydalanmaları, kendileriyle 

ilgili iddialarını sağlam bir zemine oturtma isteği bunda önemli bir sebep olarak 

görülebilir. Kahramanların akıl, ilim, hilm, devlet gibi soyut kavramlar olmaları ve 

insanın yaratılışından beri varlıklarını sürdürmeleri bu yöntemin “montaj tekniği” olarak 

adlandırılmasını engeller. Çünkü sözü edilen âyet, hadis veya telmihlerde bahsedilen 

yine kendisidir. Dolayısıyla düşüncesini kuvvetlendirme, inandırıcılık kazandırma 

maksadıyla bu yönteme başvurur. Aşağıdaki beyitte hilm, ilimden daha üstün olduğunu 

hadisle kuvvetlendirerek verir. Hadis olduğu için itiraz edilecek durumları ortadan 

kaldırmış olur: 



1483. Fa≥luma oldı bu √adµ&-i şerµf 

Â¡dil-i şâhid ü güvâh-ı la†µf 

¢âle’n-Nebµyyü §allallâhu ¡aleyhi ve sellem “»ıyârü ümmetî ¡ulemâühâ ve «ıyârü’l- 

¡ulemâi √ulemâühâ” 124 

1484. Ya¡ni bu ümmetüm güzµdeleri 

Bahr-i ef≥âlüñ ol ferµdeleri 

1485. ¡Ulemâsı-durur ¡ale’l-i†lâ… 

Her biri §anki nûr-ı mihr-i revâk 

1486. Da«ı serdâr-ı cümle-i fu≥elâ 

Ya¡ni mu«târ-ı zümre-i ¡ulemâ 

1487. ¡Ulemânuñ √alµmidür mu«târ 

O-durur mihr-i burc-ı evc-i va…âr 

Aynı durum, ilmin kendini anlattığı beyitlerde de karşımıza çıkar. Aşağıdaki 

beyitte ilim kendini anlatırken hadislerden faydalanır: 

1406. Kim buyurmış-durur Resûlullâh 


124 Hadisin anlamı: Benim ümmetimin en hayırlısı onların âlimleridir, âlimlerin en hayırlısı da hâlim 

(hilm sahibi) olanlarıdır. 

119



ehânenî fe…ad kefere” §ada…a Resulullâh 125 







Kendi üstünlüğünü hadislerle destekleyen kahramanlara “mürşit” niteliğindeki 

rûh-ı pür-hikmetin cevabı da hadislerle olur. Örneğin rûh-ı pür-hikmetin ilme verdiği 

cevap yine hadis aracılığıyla olur. Bu hadisle ilmin tevazu sahibi olmayışı eleştirilir. 



1429. »âli…-i âb u bâd u âteş u «âk 




¢âle’n-Nebiyyü §allallâhu ¡aleyhi ve sellem “Men tevâ≥a¡a fe…ad ref¡eahu’llâhu ve men 

tekebbera fe…ad va≥a¡ahu’llâhu” §ada…a Resûlullâh 126 



1432. Yüzi yirde olmaπ-ıla enhâruñ 

Âb-ı rûyı-durur çemen-zâruñ 

125 

Hadisin anlamı: Kim bir âlime yardımcı olursa bana yardım etmiş olur, kim bana yardım ederse Allâh 


126 

Bu bölüm tevazu sahibi (alçakgönüllü) olmak ile ilgili bir hadisten iktibas edilmiştir. 

Ebu Sa'idi'l-Hudri radıyallâhu anh anlatıyor: "Resûlullâh aleyhissalatu vesselam 

buyurdular ki: "Kim Allâh Tealâ hazretlerinin rızası için bir derece tevazu izhar eder 

(alçak gönüllü) olursa, Allâh, onu bu sebeple, bir derece yükseltir. Kim de Allâh'a bir 

derece kibirde bulunursa, Allâh da onu bu sebeple bir derece alçaltır, böylece onu esfel-i 

safiline (aşağıların aşağısına) atar." (Kütüb-i Sitte, Hadis No: 7235) 

120

1433. Ser-keş olduπıçün …amu ezhâr 






3.3.5. Özetleme 

Özetleme tekniğinde esas olan yaşananların ana hatlarıyla anlatılmasıdır. Dört 

kahramanımız marifet şehrine varınca şehrin sözcüsü olan rûh-ı seyrânîye buraya neden 

geldiklerini, dertlerini kısaca özetlerler. Rûh-ı seyrânî de onların dertlerine şehrin vâlisi 

rûh-ı pür-hikmetin deva olabileceğini, sorularına onun cevap verebileceğini söyler. 

Kahramanların (akıl, ilim, hilm ve devlet) durumlarını özetleyen beyitler şöyledir: 

1144. Didiler ey emµr-i şehr-i sü«an 

Sözlerüñdür ¡a…µ…-i mülk-i Yemen 

1145. Eyledüñ ¡u…le-i ¡u…âli çü √al 

¢almadı şübhe-ile hµç ma√al 

42-B 1146. ¢aldı birkaç ve lµk müşkilümüz 

Terk …ıldı… anuñla menzilümüz 

1147. Germ ü serd-i sefer çeküp şeb ü rûz 

¢a†¡ …ılduñ menâzil-i dil-sûz 

1148. Bu √adµ&-i Resûl’e ¡âmil olup 

Terk itdük diyârı mâ’il olup 

1149. Kim buyurmış-durur Resûl-ı emµn 

¡İlmi eyleñ †aleb velev bi’§-~în 

1150. Çün erişdük bu §a√n-ı zµbâya 

Gülşen-i dil-güşâ vü ra¡nâya 


Şübhemüz √alli-y-ile şâd olavuz 

1152. Ger bu yirde murâda irmezsek 

Ya¡ni genc-i reşâda irmezsek 

121

3.3.6. Diyalog 




∏u§§a-yı derd-ile elem yimeñüz 

Diyalog, iki kişinin karşılıklı konuşması olarak tanımlanabilir. Gülşen-i 

Efkâr’da iki kahramanın karşılıklı konuşması özellikle dört kahramanın (akıl, ilim, hilm 

ve devlet) dertlerini sırayla rûh-ı pür-hikmete anlatmaları ve bunun karşılığında rûh-ı 

pür-hikmetin onlara itirazı ve onlara birer birer verdiği cevaplar kısmında karşımıza 

çıkar. Aşağıdaki beyitler, “akıl”ın rûh-ı pür-hikmetle olan diyaloğundan alınmıştır: 

1302. ¡A…l-ı evvel didi kim ey üstâd 

Nûr-ı ≠âtuñ-durur delµl-i nihâd 

1303. Sü«anüm evvelâ benüm gûş it 

Bahr-i a«≥ar gibi bugün cûş it 

Aşağıdaki beyitler de rûh-ı pür-hikmetin verdiği cevaptan alınmıştır: 

1340. Didi elmâs-ı fikrüñ ey cevher 

Dürr-i ma¡nâyı deldi nâzik-ter 

1341. Lµk yâr olduπuñ benµ-âdem 

∏am u endûh olur aña hem-dem 

1342. Elem ü πu§§ayı idüp pµşe 

Dem-be-dem işüñ olur endµşe 

Gülşen-i Efkâr’da ana hikâyenin anlatıldığı diğer bölümlerdeki karşılıklı 

konuşmalar ise, bire bir konuşma değil, bir kahramanın diğer kahramanlara toplu halde 

seslenişi şeklindedir. Münazara şeklindeki tartışmada üstünlük iddiasındaki dört 

kahramandan biri diğer üçüne seslenir ve kendi vasıflarını över. Aşağıdaki beyitler 

“devlet”in, akıl, ilim ve hilme karşı yaptığı konuşmadan alınmıştır: 



122



3.3.7. İç Monolog 

İç monolog diyebileceğimiz anlatım tekniğinde kahramanın kendisiyle 

yüzleşmesi söz konusudur. Ancak Gülşen-i Efkâr’ın hikâyet kısmında bu türden iç 

monologlara rastlanmaz. Çünkü kahramanlar gerek kendileri gerekse başkaları hakkında 

izahat yaparken anlatım diyaloglar şeklinde karşılıklı konuşmayla devam eder. İç 

monolog sayılabilecek türden anlatımlar şairin Tanrı’ya yakarışta bulunduğu veya 

Peygamber’den şefaat dilediği bölümlerden ibarettir. Aşağıdaki iç monolog örneği 

sayılabilecek bölüm, şairin Peygamber’den şefaat dilediği kısımdan alıntıdır: 



531. Eşigüñ «âki cevher ü iksµr 

¢apuña geldi ol fa…µr ü √a…µr 

532. Sürme …apuñdan ol fa…µri meded 

Keremüñden √a…µri eyleme red 

533. Baπrumı ya…dı ¡âtş-ı ¡i§yân 

Âb-ı cûduñla eylegil dermân 

534. Yüzümi …apladı πubâr-ı siyâh 

¢albüm âyinesini ya¡ni günâh 

535. Sil πubârı yüzümden ey server 

Ce≠ebât-ı nesµmüñ eyle se√er 

536. Beni πar… ideyor bi√âr-ı ≠ünûb 

»ı≥r-ı lu†fuñ irişdür ey ma√bûb 

537. Rû√-ı pâk-i şerµfüñe her gâh 

~ad selâm ola yâ Resûlullâh 

538. Âl-i a§√âbuña da«ı bi’t-tâm 

~alavât ola her birine müdâm 

123

3.3.8. Montaj 

Montaj tekniği diyebileceğimiz anlatım tekniğinde ise olay veya durum arz 

edilirken yaşanmış bir olay veya duruma hatırlatmada bulunulur. Divan şiirinde 

yaşanmış bir duruma ilişkin hatırlatmalar bilindiği üzere telmih sanatıyla veya âyet ve 

hadislerden iktibas yoluyla yapılır. Dolayısıyla monte edilen olay veya durum 

kahramanın kendi yaşadığı bir olay veya durum değil, duyduğu veya öğrendiği bir olay 

veya durumdan ibarettir. 

Hz. Peygamber’in miraç olayını anlatan bölümden alınan aşağıdaki beyitlerde 

telmihe başvurulmuştur. 448. beyitte “Behrâm” 127 ve 451. beyitte Hz. Yûsuf ve babası 

Hz. Yâkub’a 128 yapılan telmihler şu şekildedir: 129 

448. Vardı altıncı göge virdi selâm 

Yabana atdı tµπını Behrâm 

449. Tevbe itdi şürûr-ı şirrete ol 

Fitne vü ric¡at ü nu√ûsete ol 

450. ¢â≥i-i çar«a irdi çün o kerµm 

Eyledi aña şeri¡atı ta¡lµm 



452. Gözi rûşen olup o dem ra«lüñ 

Gördi nûr-ı cemâlin ol güzelüñ 

Olaylara dayalı tahkiyevî anlatımda yüklemler ön plana çıktığından sanatlı 

anlatım bakımından bir tekdüzelik görülebilir. Bu durum alegorik eserler için pek de 

geçerli değildir. Çünkü alegorik eserlerde her gerçek anlamın altında bir mecaz görmek 

mümkündür. Temsilî anlatımın bu yüzden öne çıkan en önemli özelliği her cümlenin en 

127 Behrâm adının birden çok anlamı vardır. Bunlardan biri “Bu günün işlerini düzenlemekle görevli 

melek”tir. Diğeri ise “Sâsânîler soyundan gelen İranlı bir hükümdar”dır. Bu hükümdarın “gûr” yani yaban 

eşeği avına merakından dolayı kendisine Behrâm-ı Gûr dendiği bilinir. İran mitolojisinde Merih, savaş 

tanrısıdır. Bu bakımdan şairler Behrâm’ın adını hem kahraman hem de savaş ilahı olarak anarlar. Beyitte 

de tîg sözü geçtiğinden savaşla ilgili bir telmih söz konusudur. Yaptığı kötülükten ve düştüğü fitneden 

tevbe etmesi onun Behrâm-ı Gûr olduğu intibaını güçlendirmektedir. 

128 Hz. Yåkub, oğlu Yûsuf’a olan hasretinden dolayı yıllarca ağlamış ve ağlamaktan gözleri kör olmuştur. 

Hz. Yusuf’un gömleğini gözlerine sürünce gözleri tekrardan açılmıştır. Hz. Yâkub’un bu sevincinin 

benzerini Hz. Peygamber’in yaşaması tecellî makamına ermesinden kaynaklanır. 

129 Daha fazla ve detaylı örnek için çalışmamızın edebî sanatlar bahsinde “telmih” alt başlığına bakınız. 

124

az iki kez düşünülmesini gerektirmesidir. Yine de imkân dâhilinde bir çeşitlilik 

yaratmak adına detayların öne çıktığı tasvirler imdada yetişir. Böylelikle tekdüze bir 

olay anlatımının yanında tasvirlerle süslenen bir anlatım zenginliği yaratılmış olur. 

Ancak bu anlatım zenginliği de geleneğin izin verdiği kadardır. Örneğin tasvir edilen 

hiçbir mekânın güzelliği “cennet” istiaresi olmadan yapılamaz. 

Aşağıda verilen bölüm olaya dayalı anlatımın ağır bastığı bölümden alıntıdır. 

Burada sanatsal zenginliğin tasvir bölümüne göre daha kısır olduğu muhakkaktır: 

847. Çünki §ub√ irdi didi ¡a…l-ı cemµl 

Cümle da¡vâya lâzım oldı delµl 



849. Münkeşif olmasa …amu a√vâl 

Nice ma¡lûm olur √a…î…at-i √âl 

850. Ba¡de ≠ât siz da«ı beyân eyleñ 

±âtuñu@ √âlini ¡ayân eyleñ 

851. Biline tâ ki cümle √âl-i şeref 

Ola rûşen …amu me’âl-i şeref 

852. Didiler ¡ilm ü √ilm ü Devlet-şâh 

Da¡vaya lâzım oldı çünki güvâh 

853. İmdi gel fa≥luñu beyâna getür 

Ba¡≥ı ev§âfuñu ¡ayâna getür 

Aşağıdaki bölüm ise marifet şehrinin tasvirinden yapılan bir alıntıdır. Cennet 

istiaresi etrafında şekillenen tasvirde pek çok teşbih ve istiareler bakımından bir 

zenginlik göze çarpar. Şehrin suyunun kevsere, taşı ve toprağının altının hammaddesine, 

şehrin Illiyyin makamına, gül bahçesinin cennetin sonsuz bahçesine vb. teşbihler dikkati 

çeker: 



1100. İrdiler çün o cây-ı zµbâya 

Ya¡ni ol kişver-i felek-sâya 

125



1102. Görseñ ol sûr-ı kişveri bâri 





Mihr ü meh aña sµm ü zerrµn-«ışt 

1105. Anda her bir resâtµk-i ¡ulyâ 

Şâmi« ü râsi« ü semâ-sµmâ 



Ruh-ı pür-hikmetin kahramanlara nasihatinin yer aldığı bölüm ise tahkiyevî 

anlatımda bir nida örneğidir ve eserde verilen derslerin sanattan uzak bir öğreticilikle bu 

bölümde özetlendiği söylenebilir. Aşağıdaki beyitler bu bölümden alıntıdır: 



1646. Gelmesün size i«tilâl-ı fütûr 

Fehm ü ferhenge olmañuz maπrûr 



1648. Mev…i¡inde √amûl olup ≠elili 

Terk idüñ nefsiñüzden ol «aleli 

1649. ±elil ü mi√net-ile ferş olmañ 

Sebeb-i inhidâm-ı ¡arş olmañ 

1650. Eyleyüp ifti√ârı ¡izzetle 

Şevket ü fa«r-ı câh u selvetle 

1651. Fu…ara «ayline √a…âret-ile 

Na@ar itmeñ da«ı ihânet-ile 

126

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

BÖLÜM BAŞLIK İÇERİK 

Giriş 

(Besmele) 

Giriş (Tevhid) 

" 

" 

" 

" 

GÜLŞEN-İ EFKÂR’IN İÇERİK ÖZELLİKLERİ VE TAHLİLİ 

4.1. Gülşen-i Efkâr’ın Bölümleri (Bölüm Başlıkları ve Geniş Özeti) 

Eser, bölümleri bakımından klâsik mesnevi özelliği taşır. Biz bu bölümleri, 

bölümün içinde yer alan başlıklar ve bu başlıklar altında işlenen konuların geniş 

özetini içeren tablo halinde verdik. 

Başlık Yok 

(b. 1-49) 

1. TEV◊ÌD-İ ±Ü’L-CEMÂL Ü 

±Ü’L-CELÂLDÜR Kİ REŞK-İ 

¡I¢D-I LE’ÂL Ü ÂB-I 

±ÜLÂLDÜR ¡A¢ABİNDE 

BERÂ¡AT-I İSTİHLÂL ±İKR 

OLINUR (b. 50-114) 

2. MERÂTİB-İ TEV◊ÌD-İ 

RABBÂNÌDÜR Kİ ¡AYÂN U 

BEYÂN OLINUR 

(b. 115-153) 

3. ¡İLMÌ OLAN TEV◊ÌD-İ 

±Ü’L-CELÂLİ TA¢LÌD Ü 

İSTİDLÂLİDÜR ±İKR 

OLINUR 

(b. 154-162) 

4. TEV◊ÌD-İ ¡AYNµ Kİ EF¡ÂLÌ 

VÜ ~IFÂTÌ VÜ ±ÂTÌDÜR 

İCMÂLİ BEYÂN OLINUR 

(b. 163-166) 

5. TEV◊ÌD-İ EF¡ÂLÌ 

(b. 167-175) 

127 

Besmelenin hazîne-i gayb başta olmak üzere her 

kapıyı açan anahtar olma özelliği vurgulanır ve 

besmeleyi oluşturan her harfin karşılık geldiği 

kavramlar istiare ve teşbih sanatıyla mecâzî bir 

şekilde anlatılır. 

Allah'ın yarattıklarından hiçbirinin sual 

olunamayacağının vurgulandığı bu bölümde, 

imkânsız gibi görülen pek çok şeyin yaratıcısının 

Allah olduğu örneklerle verilir. O'nun fiillerinin 

akılla anlaşılamayacağı, akl-ı külün Allah’ı hayal 

edemeyeceği üzerinde durulur. 

Tevhîdin mertebelerini ilmî, aynî ve hakikî 

olmak üzere üç farklı manzûmeyle açıklayan 

Şânî, tevhîdin ilmî mertebesini aklî ve naklî 

olarak ikiye; aynî mertebesini de zâtî, sıfâtî ve 

ef’âlî olmak üzere üçe ayırır. 

Tevhîdin ilmî mertebesini aklî ve naklî olarak 

ikiye ayıran şair, aklî olanı naklî olandan üstün 

tutar. Aklî olana "tahkîk", naklî olana ise "taklîd" 

yoluyla ulaşılır. Taklîd uykusunun terk edilmesi 

gerektiği vurgulanarak kelâm ehlinin aklî ilme 

yönelmesi gerektiğine işaret edilir. 

Tevhîd-i aynîyi de "tevhîd-i ef’âlî, tevhîd-i sıfatî 

ve tevhid-i zâtî" olmak üzere üç mertebeye 

ayıran şair, bu üçünün merdivenin basamakları 

gibi dereceler olduğunu ve tevhid yoluyla O'nun 

varlığını müşahede etmenin ancak bu üç 

basamağı çıkmakla olabileceğini belirtir. 

Böylelikle fiilde faili, isimde müsemmâyı, sıfatta 

mevsûfu görmenin mümkün olabileceği 

vurgulanır. 

Hak, fiilleriyle sâlike tecellî edince, sâlikin de her 

fiilin Hakk'a ait olduğunu ve dolayısıyla tek bir 

fâ'ilin olduğunu idrâk etmesi gerektiği anlatılır.

" 

" 

" 

" 

Giriş (Kalbin 

Mertebeleri) 

" 

" 

" 

" 

6. TEV◊ÌD-İ ~IFÂTÌ 

(b. 176-186) 

7. TEV◊ÌD-İ ±ÂTÌ 

(b. 187-211) 

8. TEV◊ÌD-İ ◊A¢Ì¢Ì 

(b. 212-239) 

9. TERCÌ¡-İ BEND Kİ TEV◊ÌD- 

İ ◊A≤RET-İ ±ÂT U 

MÜŞTEMİL-İ VA~F-I 

~IFÂTDUR (b. 240-269) 

10. MERÂTİB-İ ¢ALB-İ 

İNSÂNÌ VE ◊İKMET-İ 

~AMEDÂNÌDÜR BEYÂN 

OLINUR (b. 270-278) 

11. ¢ÂLE’LLÂHU TE¡ÂLÂ 

CELLE VÜ ¡ALÂ VE “¢AD 

»ALE¢AKÜM E‰VÂREN” (b. 

279-287) 

12. “EFEMEN 

ŞERA◊A’LLÂHU ~ADRAHÛ 

Lİ’L-İSLÂM” ÂYETİNE 

MAªHAR OLAN ‰AVR-I 

~ADRUÑ VA~F-I ±Ü’L- 

¢ADRİDÜR Kİ ±İKR OLINUR 

(b. 288-291) 

13. MA¡DEN-İ GEVHER-İ 

ÌMÂN VE MA‰LA¡-I MİHR-İ 

Ì¢ÂN ‰AVR-I ¢ALB-İ 

DIRA»ŞÂNUÑ VA~F-I 

RA»ŞÂNIDUR BEYÂN 

OLINUR (b. 292-295) 

14. MA¡DEN-İ GEVHER-İ 

MA◊ABBET-İ ~ÂF OLAN 

‰AVR-I ŞE∏ÂFUÑ EV~ÂF-I 

EŞRÂFIDUR Kİ ±İKR OLINUR 

(b. 296-300) 

128 

Hakk'ın sâlike sıfatlarıyla tecellî etmesi 

durumunda sâlikin eşyayı ve O'nun sıfatlarını 

değil, yalnızca Allah'ı görmesi ve sıfatta 

vasfedileni temaşa etmesi anlatılır. 

Hakk'ın sâlike zatıyla tecellî etmesi halinde 

sâlikin gözünde zât ve sıfat ayrımının ortadan 

kalkacağı, gönül gözünün açılacağı anlatılır. 

Tasavvuf düşüncesine göre insanın yaratılışı, 

dünyanın O'nun varlığını müşahede etmede bir 

ayna vazifesi görmesi anlatıldıktan sonra 

hakikati bu aynada herkesin göremeyeceği, 

çünkü arada "imkân perdesi"nin olduğu 

belirtilir. İmkân perdesiyle kastedilen, gönül 

gözünün kapalı olması durumudur. 

Hakk'ın zât ve sıfatlarının anlatıldığı bölümdür. 

"Esmâ-i hüsnâ"dan örnekler verilir. 

Bu bölümde kalbin yedi mertebesi olan "sadr, 

kalb, şegaf, fuâd, habbetü’l-kalb, süveydâ ve 

muhcetü’l-kalb" üzerinde durulur. Daha sonra 

ayetlerden yola çıkılarak kalbin bu yedi 

mertebesiyle ilgili bilgiler verilir. 

Nûh suresi 14. ayette geçen "Kad halekaküm 

etvâren" ifadesinden yola çıkılarak seyr-i sülûk 

süreci ve insanın tavırlarıyla ilgili bu ayetin 

kalbin yedi mertebesine delalet ettiği anlatılır. 

İlk tavır olan "sadr"ın vasfı anlatılırken Zumer 

suresi 22. ayette geçen "Efemen şerahallahu 

sadrahû li’l-İslami fe huve alâ nûrin min Rabbih" 

ifadesinden Allah'ın kişinin sadrını İslam'a 

yöneltmesi sonucu, kişinin Rabbinin nurundan 

bir parça olduğu hatırlatması yapılır. Sadr, İslâm 

cevherinin madenidir. 

İkinci tavır olan "kalb"in vasıfları anlatılır. Onun 

din cevherinin madeni olduğu, şeytanî sıfatların 

ona giremeyeceği ve irfânının şeytanî sıfatları 

yakacağı anlatılır. Kalb, îmân cevherinin 

madenidir. 

Üçüncü tavır olan "şegaf"ın sevgi ve şefkat 

cevherinin madeni olduğu anlatılır.

" 

" 

" 

" 

Giriş (Münacat) 

Giriş (Na't) 

Giriş (Mi'rac) 

15. MA◊ZEN-İ MÂ- 

KE±EBE’L-FUÂDU MÂ-RE’Â 

OLAN MEV≤Ì-İ MÜKÂŞEFE 

VE MA◊ALL-İ MÜLÂ‰AFA 

‰AVR-I FU’ÂDUÑ VA~F-I 

DİL-ŞÂDIDUR BEYÂN 

OLINUR (b. 301-304) 

16. MAªHAR-I MA◊ABBET-İ 

KİRDGÂR Ü MEVEDDET-İ 

PERVERDGÂR-I 

◊ABBETÜ’L- ¢ALB-İ TÂB- 

DÂRUÑ ‰AVR-I PÜR-ENVÂRI 

VA~F-I ÂB-DÂRIDUR 

TA◊RÌR OLINUR (b. 305-309) 

17. MECMA¡-I FÜNÛN-I 

ŞETTÂ VÜ MENBA¡-I ¡ULÛM- 

I LÂ-YEBLÂ ‰AVR-I 

SÜVEYDÂNUÑ VA~F-I BÌ- 

HEMTÂSIDUR TE±EKKÜR 

OLINUR (b. 310-314) 

18. MA◊ZEN-İ SERÂİR Ü 

MECLÂ-YI NÛR-I ZÂHİR 

MUHCE-İ ¢ALB-İ ‰ÂHİRÜÑ 

‰AVR-I BÂHİRİ VA~F-I 

ªÂHİRİDÜR TAS‰ÌR OLINUR 

(b. 315-323) 

19. DERGÂH-I BÌ-ZEVÂL U 

BÂRGÂH-I LÂ-YEZÂLE 

TA≤ARRU¡ U İBTİHÂL İLE 

MÜNÂCÂT-I ¡AR≤-I 

◊ÂCÂTIDUR ±İKR OLINUR 

(b. 324-369) 

20. MEH-İ BURC-I VEFÂ VÜ 

DÜRR-İ DÜRC-İ ~AFÂ VÜ 

ŞEH-İ DİYÂR-I ◊UDÂ VÜ 

PERTEV-İ NÛR-I »UDÂ 

◊A≤RET-İ MU◊AMMED 

MU~‰AFÂ’NUÑ NA¡T-I 

MU~AFFÂLARIDUR TA◊RÌR 

OLINUR (b. 370-403) 

21. ‰ÂVÛS-I ¡ARŞ-ÂŞİYÂN Ü 

ŞEHSÜVÂR-I MEYDÂN-I LÂ- 

MEKÂN OLAN SEYYÌD-İ 

◊ARAMEYN Ü RESÛL-İ 

¿A¢ALEYNÜÑ Mİ¡RÂC-I 

ŞERÌF Ü ¡URÛC-I LA‰ÌFİ 

VA~FIDUR BEYÂN OLINUR 

(b. 404-481) 

129 

Dördüncü tavır olan "fuâd"ın mükâşefe 

cevherinin madeni, mülâtafa mahzeninin 

menbaı olarak vasıflandırılır. Yani temaşa 

mahalli olarak değerlendirilir. 

Beşinci tavır olan "habbetü'l-kalb"in Hakk'a 

yönelen sevginin mahalli olduğu belirtilir. Başka 

bir sevgiye tenezzül etmediği vurgulanır. 

Altıncı tavır olan "süveydâ"nın sırların 

bulunduğu hazine ve hikmet menbaı olduğu 

belirtilir. Ledün ilminin keşif yeridir. 

Yedinci ve son tavır olan "muhce-i kalb" ilahî 

nurların tecellî mahallidir. Mükerrem olanların 

makamı burasıdır ve en faziletli olanların sırları 

burada gizlidir. 

Şânî'nin günahları karşısında Allâh’a 

münacatta bulunduğu bölümdür. 

Hz. Muhammed'in mucizelerinin anlatıldığı 

bölümdür. 

Hz. Muhammed’in mi’râca yükseldiği geceyi 

tasvirle başlayan mir’âciyyede isrâ, mi’râc 

hadiseleri, Hz. Peygamber'i taşıyan binek olan 

Burak’ın vasıfları etraflıca anlatıldıktan sonra Hz. 

Peygamber’in göğün katlarında diğer 

peygamberlerle karşılaşmasını dile getirir. 

Mi’râc hadisesinden sonra dört halife birer 

beyitle anılarak mi’râciye bitirilir.

Giriş (Na't) 

Giriş (Tazarru') 

Giriş (Çeharyar-ı 

Güzin) 

" 

" 

" 

Giriş (Münacat) 

22. TERCÌ¡-İ BEND Kİ 

SEYYİD-İ SÂDÂT U 

MEF◊AR-I MEVCÛDÂT U 

ŞEFÌ¡-İ ¡ARA~ÂTUÑ NA¡T-I 

ŞERÌF Ü MED◊-İ 

MÜNÌFLERİDÜR ¡AYÂN U 

BEYÂN OLINUR 

(b. 482-511) 

23. RECÂ-YI ¡İNÂYET Ü 

ÜMÌD-İ ŞEFÂ¡AT İÇÜN ŞEFÌ¡-İ 

RÛZ-I CEZÂ SUL‰ÂN-I 

ENBİYÂ ◊A≤RETLERİNE 

TA≤ARRU¡ U NİYÂZ OLINUR 

(b. 512-538) 

24. İMÂM-I ◊A¢Ì¢-İ ¡ATÌ¢ 

OLAN ¡ALE’T-TA◊¢Ì¢ EBÛ 

BEKR ~IDDÌ¢’UÑ NA¡T-I 

ŞERÌFLERİ VÜ MED◊-İ 

MÜNÌFLERİDÜR Kİ ±İKR 

OLINUR (b. 539-549) 

25. ZEYN-İ A~◊ÂB U 

MÜRŞİD-İ A◊BÂB OLAN 

¡ÖMER BİN ◊A‰‰ÂB’UÑ 

NA¡T-I LÂYI¢ U VA~F-I 

FÂYI¢LARIDUR BEYÂN 

OLINUR (b. 550-560) 

26. DÂMÂD-I FA»R-I 

KEVNEYN OLAN ¡O¿MÂN-I 

Zİ’N-NÛREYN’ÜÑ VA~F-I 

CELÌL Ü MED◊-İ 

CELÌLLERİDÜR BEYÂN 

OLINUR (b. 561-571) 

27. ŞÌR-İ »UDÂ VÜ ¢U‰B-I 

EVLİYÂ OLAN ¡ALÌYY-İ 

MURTE≤A’NUÑ NA¡T-I ÂB- 

DÂR U MED◊-İ TÂB- 

DÂRIDUR BEYÂN OLINUR 

(b. 572-582) 

28. MÜNÂCÂT 

(b. 583-591) 

130 

Hz. Muhammed'in vasıflarının övüldüğü na't 

bölümüdür. Şânî, bu bölümün sonunda 

günahları karşısında Hz. Peygamber'den şefaat 

ister. 

Şânî Hz. Muhammed'in vasıflarını övdükten 

sonra şefaat ümidiyle tazarruda bulunur. 

İlk halife Hz. Ebubekir'in vasıfları anlatılır. 

İkinci halife Hz. Ömer'in vasıfları anlatılır. 

Üçüncü halife Hz. Osman'ın vasıfları anlatılır. 

Dördüncü halife Hz. Ali'nin vasıfları anlatılır. 

Şânî, dört halifenin de adını sıralayarak 

münâcâtta bulunur.

Giriş (Padişaha Medhiye) 

Giriş (Larende Şehrengizi) 

Giriş (Tarikat Büyüğüne Medhiye) 

Giriş (Sebeb-i 

Te'lif) 

29. SUL‰ÂN-I A¡ªAM U 

»Â¢ÂN-I MU¡AªªAM 

MÂLİK-İ Rİ¢ÂB-I ÜMEM 

OLAN PÂDİŞÂH-I 

MÜKERREM SUL‰AN 

MURÂD »ÂN-I 

MU◊TEREMÜÑ MED◊-İ 

DÜRER-BÂR U VA~F-I 

GÜHER-Nİ¿ÂRLARIDUR 

◊ALLEDE’LLÂHU TE¡ÂLÂ 

»ILÂFETEHÛ VE EBBEDE 

ªILÂLE ~AL‰ANATİHÌ (b. 

592-628) 

30. BU ◊A¢ÌRÜÑ VA‰AN-I 

A~LÌSİ OLAN ŞEHR-İ 

TÂBENDE VÜ KİŞVER-İ 

DİRA»ŞENDE YA¡Nİ SEVÂD- 

I LÂRENDE’NÜÑ 

◊AMÂHA’LLÂHU MİN 

KÜLLİ ~ADMETİN VE 

FİTNETİN VE ◊AFEªAHÂ 

MİN CEMÌ¡İ BELİYYÂTİ 

VÂFETEN MED◊-İ RA¡NÂ VÜ 

VA~F-I ZÌBÂSIDUR ¡ALE’L- 

İCMÂL BEYÂN U ¡AYÂN 

OLINUR (b. 629-650) 

31. KÂŞİF-İ RUMÛZ-I ∏AYBÌ 

VÜ VÂRİ¿-İ ¡ULÛM-I NEBÌ 

ŞEY» ¡ÖMER RÛŞENÌ E’Ş- 

ŞEHÌR Bİ-MONLA ÇELEBİ 

◊A≤RETLERİNÜÑ 

MEHHEDE’LLÂHU ªILÂLE 

İRŞÂDİHÌ ¡ALE’‰-‰ÂLİBÌN 

İLÂ-YEVMİ’L-¢IYÂME 

VE’D-DÌN MENÂ¢IBI VÜ 

EV~ÂF-I ¡ACÂYİBİDÜR 

±EYLİNDE SEBEB-İ 

LEVÂYİ◊ Ü BÂ¡İ¿-İ FEVÂYİ◊ 

±İKR OLINUR 

(b. 651-711) 

32. SEBEB-İ NAªM-I 

GÜLŞEN-İ EFKÂR U ~IFAT-I 

FA~L-I HAZÂN U BAHÂR 

(b. 712-769) 

131 

Dönemin padişahı III. Murad’a yazılmış 

medhiyede Şânî, III. Murad’ı Hakk’ın 

yeryüzündeki gölgesi olarak kabul eder. Şânî’ye 

göre III. Murad’ın methedilen vasıfları 

anlatmakla bitmez. 

Şânî bu bölümde memleketi Lârende' yi tasvir 

eder. Lârende, âlimlerin, sâlihlerin mekânı olup 

bağları, bahçeleri, tabiat güzellikleri ve kalesiyle 

cennetten bir parça olarak anlatılır. 

Şânî, Dede Ömer Ruşenî'den feyiz aldığını, bu 

feyizle kalbinin temizlendiğini ve bu feyzin 

Gülşen-i Efkar'ı yazmasında önemli etkisinin 

olduğunu belirtir. Bu bağlamda bu cihanda kalıcı 

bir eser bırakmayan kişinin unutulup gideceğini 

vurgulayarak adının hayırla yâd edilmesi için 

Gülşen-i Efkar'ı yazdığını söyler. 

Teşbih, teşhis ve istiarelerle örülü sanatlı bir 

anlatımla ayrıntılı bir bahar ve hazan tasviri 

yapılır. Daha sonra Şânî eserini gül bahçesine 

benzetir ve eserindeki her sözün, her harfin 

cennet bahçesinin bir nümunesi olduğunu 

anlatır.

Konunun 

İşlendiği Bölüm 

" 

" 

" 

" 

" 

" 

" 

33. Â∏ÂZ-I HİKÂYET 

(b. 770-781) 

34. BEHİŞT-ÂSÂ OLAN 

◊ADÌ¢A-İ ¡ULYÂ VÜ 

GÜLŞEN-İ BÌ-HEMTÂNUÑ 

VA~F-I ZÌBÂSI VE KÂ◊-I 

VÂLÂ VÜ ¢A~R-I A¡LÂNUÑ 

MED◊-İ RA¡NÂSIDUR Kİ 

MEDÂR-I ◊İKÂYET Ü 

MÜBDÌ-İ RİVÂYETDÜR Kİ 

±İKR OLINUR. 

(b. 782-842) 

35. ~IFAT-I ~UB◊ VE ¡A¢L-I 

NÌK-ÂRÂNUÑ ¡İLM Ü ◊İLM-İ 

RA¡NÂ VÜ DEVLET-İ BÌ- 

HEMTÂ-YILA 

MÜNÂªARASIDUR BEYÂN 

OLINUR 

(b. 843-870) 

36. ¡A¢L-I PÂK SEM¡-İ TÂB- 

NÂKİ VA~F İTDÜGİDÜR 

BEYÂN OLINUR. (b. 871-878) 

37. ¡A¢L-I PÜR-ENVÂRUÑ 

BA~AR-I TÂB-DÂRI 

TA¡RÌFİDÜR ±İKR OLINUR. 

(b. 879-889) 

38. ¡A¢L-I DİL-CÛ ŞEMM-İ 

»OŞ-BÛYI TA¡RÌF 

İTDÜGİDÜR TA◊RÌR 

OLINUR 

(b. 890-896) 

39. ¡A¢L-I TÂB-DÂR ±EV¢-İ 

ÂB-DÂRI VA~F İTDÜGİDÜR 

±İKR OLINUR 

(b. 897-903) 

40. ¡A¢L-I ENVÂRUÑ LEMS-İ 

NÂZİKTERİ TAV~ÌFİDÜR 

BEYÂN OLINUR 

(b. 904-909) 

132 

Şairin söz söyleme kudretiyle övündüğü 

bölümdür. Şânî kendine seslenerek halkı bu 

eserle aydınlatması, onlara hakikati göstermesi 

gerektiğini belirtir. Bu bölümde ana hikâyeye 

ilişkin herhangi bir olay veya duruma yer 

verilmemiştir. 

Gülşen’in insanı cezbeden birçok vasfı olduğunu 

ifade eden Şânî, Gülşen’in 

gözcülüğünü nergis, kapıcılığını benefşenin 

üstlendiğini söyler. Koruyuculuğu ise akıl, ilim, 

hilm ve devlet yerine getirir. Mekânı insan 

dimağı olan akıl, yol göstericilik vasfıyla 

vurgulanırken ilim, hayatı aydınlatan bir ışıktır. 

Hilm ‘edeb’ kavramıyla tanımlanır ve hilmin 

insanlar arasındaki fitneyi önleme özelliği 

belirtilir. Devlet ise ‘talih’i simgelemekte-dir. Bu 

dört kahramanın vasıfları övülür. Bir gece 

nergisi meclise gözcü koyarak münazaraya 

başladıkları söylenir. 

Aklın kendini tavsif edip yücelttiği bölümdür. 

Akıl, ricalü'l-gaybın men-aref sırrını akıl yoluyla 

anlayabileceğini belirtir. Daha sonra hünerli pek 

çok müridi olduğunu söyledikten sonra bu 

müridler hakkında açıklamalar yapar. 

Bu müridlerin ilki "sem'" yani işitme duyusudur. 

Akıl, gecenin karanlığının ona perde 

olamayacağını belirtir. 

İkinci mürid ise "basar"dır. Gözü, görme 

duyusunu işaret eder. Güzeli gören ve 

müşahede edendir. 

Üçüncü mürid olan "şemm"(burun, koklama)'in 

anlatıldığı bölümdür. Akıl, onun Ruhullah'ın 

kokusunu alınca misk ve anberin kokusunu hiç 

duymadığını, bûy-ı sabânın ona Hz. İsâ'nın 

nefesi gibi geldiğini, cennetin kokusunu 

alabildiğini ve onun makamının arş olduğunu 

belirtir. 

Dördüncü mürid ise "zevk" yani tatma 

duyusudur. Tasavvufta manevi hazzı ifade eder. 

Zevk-i ruhanî'nin ruha feyiz verdiği belirtilir. 

Beşinci mürid olan "lems" (dokunma) sıcak ve 

soğuğu algılar, kişiyi sıcağın yakıcılığından ve 

soğuğun donduruculu-ğundan korur. Kuru ve 

nemli olanın farkına varıp kuruda yaşta Hızır gibi 

insanın imdadına yetişir.

" 

" 

" 

" 

" 

" 

" 

" 

41. ¡A¢L-I MEHEKK ◊İSS-İ 

MÜŞTEREKİ TA¡RÌF 

İTDÜGİDÜR BEYÂN OLINUR 

(b. 910-916) 

42. ¡A¢L-I SIRDÂŞ »AYÂL-İ 

NA¢¢ÂŞI TA¡RÌFİDÜR 

TAS‰ÌR OLINUR 

(b. 917-924) 

43. ¡A¢L-I DİRA◊ŞÂN VEHM- 

İ TERSÂNI VA~F İTDÜGİDÜR 

±İKR OLINUR 

(b. 925-931) 

44. ¡A¢L-I DERYÂ-DİL 

◊ÂFIªA-İ KÂMİLİ TAV~ÌF 

İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR 

(b. 932-941) 

45. ¡A¢L-I ŞERÌF 

MUTA~ARRIF-I LA‰ÌFİ VA~F 


(b. 942-952) 

46. ~IFAT-I ŞEB VE ¡İLM-İ 

FA≤LULLÂHUÑ ¡A¢L U 

◊İLM Ü DEVLETŞÂH İLE 

MÜNÂªARASIDUR TA◊RÌR 

Ü TAS‰ÌR OLINUR 

(b. 953-989) 

47. ~IFAT-I ~UB◊ VE ◊İLM-İ 

SELÌMÜÑ ¡A¢L U ¡İLM Ü 

DEVLET-İ ¡AªÍM İLE 

MÜNÂªARASIDUR TA◊¢Ì¢ 

OLINUR (b. 990-1024) 

48. ~IFAT-I ŞEB VE DEVLET-İ 

KÂMRÂNUÑ ¡A¢L U ¡İLM Ü 

◊İLM-İ DIRA»ŞÂNLA 

MÜNÂªARASIDUR BEYÂN 

OLINUR 

(b. 1025-1065) 

133 

Altıncı mürid ise "hiss" (duygu)'tir. Onu gören 

olmamıştır. Sadakat ve kerametle makamı 

beklemektedir. İçine beş nehrin boşaldığı bir 

havuz gibidir. İnsan ruhu gibi gizlidir ancak 

gönüldeki hükmü nur gibi apaçıktır. Her akıl 

sahibi onu baş tacı yapar. 

Yedinci mürid ise "hayal"dir. İlm-i bâtında 

mâhirdir ve gönle her ne gelse bilir. 

Göremeyeceği, tasvir edemeyeceği hiçbir şey 

yoktur. 

Sekizinci mürid "vehm" (korku, kuruntu ve 

şüphe)'dir. Edeb, terbiye sahibidir. Nefsî 

arzulara mani olandır. Daima vahdette olmayı 

arzulamaz, sefayı kesrette bulur. Cüz'î ilme 

kâdirdir. Korkuları, şüpheleri akla bildirmekle 

görevlidir. 

Dokuzuncu mürid "hafıza"dır. Sırlar hazinesinin 

sadık bekçisi, koruyucusudur. Kalbe giren her 

şey hafızaya alınır ve orada gizlenir. Aklın 

hazinedarıdır. 

Onuncu ve son mürid "mutasarrıf"tır. Aklın 

tasarruf etme yetisi, salâhiyeti ona bağlıdır. 

Aklın karara varmasını sağlayan unsurdur. 

Bölümün sonunda akıl, kendini bu müridlere 

sahip olduğundan dolayı överek kendisini İslâm 

incisinin saklandığı mahzen olarak niteler. Aklın 

sözleri burada sona erer ve sonraki başlıkta ilim 

münazarada söz alır. 

Bu bölümde ilim konuşma sırasını alır ve kendi 

özelliklerini sıralar. Bu özelliklerde de tıpkı 

akılda olduğu gibi bir kusur yoktur. Aklın iddia 

ettiği fâzıl, ârif, âlim, kâşif vb. özelliklerin 

kendinde olduğunu ve insanın irşâda kendi 

vasıtasıyla ulaşabileceğini belirtir. 

Münazarada konuşma sırası hilmdedir. Hilm de 

diğerleri gibi özelliklerini sıralayarak üstünlük 

iddiasına katılır. 

Konuşma sırasını devlet almıştır. O da kendi 

vasıflarını överek münazarada üstünlüğünü dile 

getirmeye çalışır. Son beyitlerde dört kahraman 

bu münazaradan bir galip çıkmayacağını 

anlayınca sorularına cevap verebilecek "hâkim 

ve âlim" birine danışmaya karar verir sonraki 

bölümde danışacakları kişiyi bulmak üzere bir 

seyahate çıkarlar.

" 

" 

" 

" 

49. ~IFAT-I ~UB◊ VE ¡A¢L U 

¡İLM Ü ◊İLM Ü DEVLET 

SEYÂ◊AT İDÜP ŞEHR-İ 

MA¡RİFET Ü ¢UBBE-İ 

MEVHİBETE VÂ~IL OLUP 

RÛ◊-I SEYRÂNÌYE 

MÜLÂ¢ÂT OLDU¢LARIDUR 

BEYÂN OLINUR 

(b. 1066-1165) 

50. ~IFAT-I ~UB◊ VE RÛ◊-I 

SEYRÂNÌ Kİ ¡ÂRİF-İ 

RABBANÌ OLAN RÛ◊-I PÜR- 

◊İKMET-İ ~AMEDÂNÌYİ 

VA~F İTDÜGİDÜR TA◊RÌR 

OLINUR 

(b. 1166-1244) 

51. RÛ◊-I SEYRÂNÌ ¡A¢L U 

¡İLM Ü ◊İLM Ü DEVLETİ 

RÛ◊-I PÜR-◊İKMETE 

‰APŞIRUP RÛ◊-I PÜR- 

◊İKMET DA»I ANLARA 

İSTİFSÂR-I ◊ÂL İTDÜGİDÜR 

¡ALE’L-İCMÂL ±İKR OLINUR 

(b. 1245-1291) 

52. SIFAT-I SUB◊ VE ¡A¢L 


FA≤ÌLET Ü »A~LETİNİ 

TA¢RÌR İTDÜGİDÜR ±İKR 

OLINUR 

(b. 1292-1338) 

134 

Bir seher vakti dört kahraman altın kanatlı bir 

şahbazın sırtında doğu tarafına doğru seyahate 

çıkarlar ve çölü aştıktan sonra o günün sabahı 

bir kazaya varırlar. O kazada bir tepe görürler. 

Bu tepenin eteklerine kurulmuş bir şehir vardır. 

Sorularına cevap verecek zatı bulmak ümidiyle 

şehre girerler. Şehrin içinde bir gül bahçesi 

(gülşen) görürler. Gül bahçesinin ortasında bir 

kubbe vardır. Şehrin, bahçenin ve kubbenin 

güzelliği karşısında hayrete düşerler. Bahçenin 

içinde ay yüzlü, yasemin kokulu bir güzel 

görürler. O güzelin adının rûh-ı seyranî, şehrin 

adının da "şehr-i marifet" olduğunu rûh-ı 

seyranîden öğrenirler. Bahçenin içindeki 

kubbenin adı da "beyt-i mevhibet"tir. Beyt-i 

mevhibette sorularına cevap verecek kişi olan 

rûh-ı pür-hikmet bulunmaktadır. Bu kişi şehrin 

valisidir. Rûh-ı seyranî ise onun hizmetkârıdır. 

Dört kahramanımız rûh-ı seyranîye dertlerini 

anlatırlar ve rûh-ı seyranî de onları sabahleyin 

rûh-ı pür-hikmete götüreceğini, aradıkları 

cevabın onda olduğunu söyler. Bölüm boyunca 

kahramanların gördükleri yerler ve rûh-ı seyranî 

ayrıntılı ve sanatlı bir anlatımla tasvir edilir. 

Dört kahraman, marifet şehrinin sözcüsü olan 

rûh-ı seyranî ile kubbe-i mevhibetin önünde 

buluşurlar. Rûh-ı seyranî, rûh-ı pür-hikmet 

hakkında ayrıntılı bilgi verirken övgü dolu sözler 

söyler. Dört kahraman da aradıkları cevabın 

rûh-ı pür-hikmette olduğunu anlayarak 

kendilerini ona götürmelerini rûh-ı seyranîden 

rica ederler. 

Rûh-ı seyranî, rûh-ı pür-hikmete durumu anlatır. 

Daha sonra rûh-ı pür-hikmet onları huzuruna 

kabul eder. Kahramanlar neden burada 

olduklarını açıklarlar. Rûh-ı pür-hikmet de 

onların sorularına cevap vereceğini belirtir. 

Ancak akşam olmuştur ve sabah olunca 

gelmelerini söyler. 

Sabah olunca rûh-ı pür-hikmetin huzurunda 

sözü ilk olarak akıl alır. Ayet ve hadislerden 

yararlanarak kendi vasıflarının üstünlüğünü dile 

getirir. İlmin kendisinin halefi olduğunu, kendi 

zatıyla şeref bulduğunu; hilmin aklın kerametini 

görüp saadet kapısını beklediğini; devletin ise 

yanında bekleyen muhafızı olduğunu belirterek 

hepsinden üstün olduğu iddiasını dile getirir.

" 

" 

" 

" 

" 

" 

" 

53. İ¡TİRÂ≤-I RÛ◊-I PÜR- 

◊İKMET 

(b. 1339-1370) 

54. ¡İLM-İ ¡ÂLÌ-ŞÂN RÛ◊-I 

PÜR-◊İKMET-İ SÜ»ANDÂNA 

FA≤LINI BEYÂN İTDÜGİDÜR 

(b. 1371-1418) 


◊İKMET 

(b. 1419-1449) 

56. ◊İLM-İ NÌK-»A~LET 


TA¢RÌR-İ FEZÂ’İL Ü 

TA◊¢Ì¢-İ ŞEMÂ’İL 

İTDÜGİDÜR (b. 1450-1490) 


◊İKMET 

(b. 1491-1518) 

58. DEVLET-İ FERRU»-FÂL 

RÛ◊-I PÜR-◊İKMET-İ NÌK- 

»I~ÂLE BEYÂN-I FA≤L U 

¡AYÂN-I ¡ADL İTDÜGİDÜR 

TA◊RÌR OLINUR 

(b. 1519-1560) 


◊İKMET 

(b. 1561-1599) 

135 

Rûh-ı pür-hikmet, aklın üstünlük iddialarına 

onun kusurlarını anlatarak karşı çıkar ve 

üstünlük taslamaya hakkı olmadığını söyler. Bu 

kusurlardan bazıları şunlardır: Vehme düşmek, 

davranışlarında tutarsız, sözlerinde sadakatsiz 

olmak, dünyevi şeylere önem vermek, gönül 

âleminde ve aşkın nuru karşısında sönük 

kalmak, onu idrak edememek, zâhiri görmek 

ama bâtında yetersiz kalmak, mağrurlanmak vb. 

İddiasını dile getirme sırası ilimdedir. İlim, ayet 

ve hadislerden de yararlanarak faziletlerini dile 

getirir. Akıl, hilm ve devletin kendinin saadet 

kapısını beklediğini ve onlardan üstün olduğunu 

söyler. 

Rûh-ı pür-hikmetin ilme itirazı, ilmin sahip 

olduğu şu özellikler etrafında şekillenir: 

Bencillik, menfaatçilik, kibirlilik, kıskançlık, 

tevazu sahibi olmama, mağrur olma vb. 

Hilm de kendi vasıflarını ayet ve hadislerden 

örneklerle anlatarak üstünlük iddiasında 

bulunur. 

Rûh-ı pür-hikmetin hilme itirazı başlıca şu 

özellikleri yüzündendir: Alçakların, değer 

bilmezlerin ayağının altında ezilmesi, zayıflık ve 

acizliğin göstergesiymiş gibi görülmesi, alçaklara 

gerekli cevabı verememesi, hakarete uğradığı 

halde ses çıkaramaması, edepli geçinip de edep 

vermeye yanaşmaması, riyâkâr zannedilmesi, 

insanların kabahatlerini görmezlikten gelerek 

haddini bildirmemesi, dışa iyi görünüp de içte 

öyle olmaması, alçakların elinde mihnete 

düşmesi, tevazunun fazlasının ayıplanması vb. 

Söz sırası devlettedir. O da kendi vasıflarını ve 

diğer kahramanların iddia ettiği "ben daha 

faziletliyim" savını ruh-ı pür-hikmet’e anlatır. Bu 

iddiada akıl, ilim ve hilmin kendisinin 

hizmetkârları olduğunu söyler. Bu iddiaya göre 

akıl onun veziri, ilim askeri, hilm ise sırlarını 

kaydeden kâtibidir. 

Rûh-ı pür-hikmet, devletin kusurlarını şu 

özelliklerini söyleyerek ortaya koyar: Halka karşı 

vefasız olması, kaba ve sertlik yanlısı olması, 

hayal aleminde (dünya) saltanat sürmesi, kesret 

aleminde kalması, gönül gözünden mahrum 

olması, mazlumu umursamaması, zahirde 

zengin görünüp batında fakir olması, nadanın 

ayağına gitmesi, açgözlü ve kibirli olması vb.

" 

Bitiş 

60. ¡A¢L U ¡İLM Ü ◊İLM Ü 

DEVLET RÛ◊-I PÜR-◊İKMET 

±EVÌ-◊AYRETDEN 

TEMENNÂ-YI NA~Ì◊AT İDÜP 

RÛ◊ DA»I ANLARA 

NA~Ì◊AT-I ◊İKMET-ÂMÌZ 


(b. 1600-1671) 

61. »ÂTİMETÜ’L-KİTÂB 

(b. 1672-1730) 

136 

Dört kahraman, rûh-ı pür-hikmetin söyledikleri 

karşısında kendi kusurlarının farkına varmıştır. 

Son olarak rûh-ı pür-hikmetten nasihat isterler. 

Rûh-ı pür-hikmet de onlara şu nasihatlerde 

bulunur: Bilgi ve fazilet sahibi olunca gaflete 

düşmeyin, kibir ve riyâdan uzak durun, kendi 

ayıbınızı bilin, başkalarının ayıplarıyla meşgul 

olmayın, benliği terk edin, hasedden uzak 

durun, kin gütmeyin, kendiniz dışındakileri 

küçük görmeyin, aşağılamayın, kusurunuzu 

bilin, zaaflarınızı görün vb. Bölümün sonunda 

kişinin Hakk'a vasıl olması için bir mürşîd-i 

kâmîle intisab etmesi gerektiği vurgulanıyor. 

"Hamd ü senâ, dua, şairin eseriyle ve şairliğiyle 

övünmesi, eserin adı, metni doğru okuyamayan 

ve anlayamayan okuyuculara yergi, okuyucudan 

hayır dua isteme" şeklinde özetleyeceğimiz bu 

bölümle Gülşen-i Efkâr sona erer. 

4.2. Dönemin Tarihî ve Sosyal Yapısına İlişkin İpuçları 

Gülşen-i Efkâr dinî-tasavvufî konulu alegorik bir mesnevi olduğu için eserin 

içinde dönemin sosyal yapısını ortaya koyacak türden beyitlere pek rastlanmaz. Sultan 

Üçüncü Murad’a yazdığı bir methiye onun Sultan Murad devrinde yaşadığını ve 

muhtemelen Gülşen-i Efkâr’ı Sultan Murad’a sunduğunu düşündürür. Çünkü Gülşen-i 

Efkâr’da Sultan Murad dışında methiye yazılan herhangi bir devlet büyüğü yoktur. 

Sultan Murad methiyesinde de sosyal hayata ilişkin konulara girilmemiş, sözü edilen 

methiye hamasî tarzda ağdalı bir dille yazılmıştır. Şânî’nin, Mevlânâ’nın Mesnevisine 

methiyede bulunması ve Gülşen-i Efkâr’ın da onun gibi elden düşmeyen bir eser 

olmasını istemesi, Mevlânâ’dan etkilenmiş olabileceği düşüncesini kuvvetlendirir: 





Şânî, Dede Ömer Rûşenî’ye de bir methiye yazmıştır. Dede Ömer Rûşenî 

Halvetiyye tarikatının pîrleri arasında sayılır. Bu sebeple şairin halvetî olduğu sonucuna 

varılabilir. Beyitleri arasında “halvet” sözcüğü Gülşen-i Efkâr’da on beyitte karşımıza 

çıkmaktadır:

47. Kimi ke&retde kimi va√detde 

Dâ’ire içre kimi «alvetde 

408. Bir gice …aplamışdı dehri @alâm 

»alvete girmiş idi bedr-i tamâm 

673. Ber… urur ru«larında nûr-ı §afâ 

Oldı «alvet-serâda şem¡-i hüdâ 

675. Nûn olup …addi künc-i †â¡atde 

Buldı sırr-ı fenâyı «alvetde 

677. Ol emµr-i serµr-i ¡âlem-i …alb 

Şem¡-i «alvet-serây-ı «âne-i ce≠b 

882. ¢arañu «alvet içre buldı cem¡ 

Şu¡le-i nûr-ı ≠âtın itdi şem¡ 

889. Gice künc-i fenâ-yı «alvetde 

Gündüzin §un¡-ı ◊â……ı ¡ibretde 

955. Rûşen olmaπiçün derûnı gehî 

»alvet-i hâle içre …oydı mehi 



1198. Buldı «alvet-serâda cem¡ü’l-cem¡ 

Gördi ol nûr-ı ≠ât ¡ayn-ı şem¡ 

Şânî’nin teşbih ve istiârelerde kullandığı kuvvetli unsurlar da dönemin sosyal 

yapısına ilişkin ipuçları içerir. Örneğin edebî sanatlara örnekler verirken üzerinde 

durduğumuz saray istiâresi, saraydaki hiyerarşiyi vermesi bakımından önemli 

sayılabilir. Sarayda en yetkili kişi padişahtır. Ondan sonra veziri ve diğerleri sıralanır. 

Dört hikâye kahramanının münazarasında “devlet” kendisini padişah olarak görürken 

diğer kahramanları hizmetkârları olarak düşünür: 

1528. Benem ol pâdişâh-ı deryâ-cûş 

Ba√r-i cûdum ider ziyâde «urûş 

1530. ¡A…l-ı kâmil benüm vezµrümdür 

¡İlm-i fâ≥ıl benüm müşµrümdür 

137

1531. Kâtib-i sırrum oldı √ilm-i selµm 

Dâ’imâ «idmetüm ider o √alµm 

1532. ◊â§ılı ¡a…l ü ¡ilm ü √ilm ü va…âr 

Zµr-i destümde cümle √i≠metkâr 

Şânî, mesnevinin giriş bölümünde saraydaki görev dağılımını yaparken mürşit 

rolünü üstlenen “rûh-ı pür-hikmet”i padişahlık makamına oturtup diğerlerini onun 

hizmetkârları yapar. Bu dağılımda rûh-ı pür hikmet mürşit olurken diğer kahramanların 

da mürid olacağı daha eserin giriş bölümünde ön bilgi olarak verilir: 





“Eflâtun, Efrâsiyab, Dârâ” vb. telmih unsurları o dönemde herkesçe bilinen ve 

önem verilen şahsiyetleri vermesinden çok o kişilerin özellikleri, o dönem insanının 

hangi özelliklere değer verdiğini göstermesi bakımından önemlidir. Örneğin âb-ı hayat, 

Hızır, İlyas ve İskender telmihi gerçek anlamda bedenen ölümsüz olmayı anlatmak için 

kullanılmaz. İlâhî aşk anlamında tasavvufî bir sembol olarak kullanılan âb-ı hayat, ledün 

ilminden kinâyedir. O, mürşid-i kâmilin, hayvanî hayat yaşayan insan aklını dirilten 

sözleri ve nazarıdır. Manevî neş’eyi, aşk ve irfânı anlatmak için kullanılır. 

4.3. Din ve Tasavvuf 

Tasavvuf, sûfîlerce Allah ve Resulü’nün (s.a.v.) öğrettiği edep üzere kurulmuş 

manevî ve ahlakî eğitim sistemi olarak görülür. Temel yöntemi, tövbe, ihlâs, haramdan 

kaçınma, zikir, rabıta, sohbet, hizmet ve edeple nefsi terbiye etmektir. Hedefi, Allah 

Tealâ’nın rızasına ulaşmış kâmil insan yetiştirmektir. Tasavvuf terbiyesinin merkezinde 

mürşid-i kâmil bulunur. Mürşit, bu yolda manevî eğitimini tamamlamış velîler 

arasından seçilerek görevlendirilir. Bu görevi ona halk değil, Cenab-ı Hak verir. Onu 

taşıyacak kimselerin hem âlim hem ârif olması şarttır. Onun için mürşit ilim irfan sahibi 

edepli kişilerden seçilir. Gerçekten terbiye olmayan kimse başkasını terbiye edemez. 

Tarikat ise bir okuldur. Bu okula samimiyetle girilir, edeple çıkılır. Gülşen-i Efkâr 

boyunca Şânî bu edebi öğretme, bu terbiyeyi verme gayretindedir. Ana hikâye kısmının 

138

son bölümünde hikâye boyunca okuyucuya vermek istediği mesajları rûh-ı pür-hikmetin 

ağzından özetler. Bu bölüm bir bakıma mesnevinin yazılma amacını ortaya koyar. Şânî 

burada bir öğretmen edasına bürünür. Aşağıdaki beyitler bu bölümden alınmadır: 

4.3.1. Âyetler 



1638. Her kişi ¡aybına olup ¡ârif 

∏ayri ¡aybına olmasun vâ…ıf 

1643. Benligi terk idüñ ¡ale’l-ı†lâ… 

Eyleye tâ ki sizde nûr işrâ… 











Dinî-tasavvufî eserlerde şair sözünü Peygamber’in sözleriyle ve Kur’an’a 

yaptığı göndermelerle güçlendirir. Böylelikle söylediklerini sağlam temellere oturtmuş 

olur. Âyet ve hadisler divan şairinin faydalandığı ana kaynaklar arasında yer alır. Eser 

dinî-tasavvufî içerikliyse bu yola çok daha fazla başvurması doğaldır. Gülşen-i Efkâr’da 

sûre ve âyetlere yapılan göndermeler şunlardır: 130 

Bazı beyitlerde sûreler sadece ismen zikredilir: 



130 Açıklamaların sonunda (Sûre adı, sûre numarası / âyet numarası) düzeninde kısaltma yapılmıştır. 

Âyetin Türkçe meâli verilirken Türkiye Diyanet Vakfı Kuran-ı Kerim Meâli esas alınmıştır. 

139

İsrâ sûresi, 70. âyette “Velekad kerremnâ benî-âdem” Anlamı: İnsan bütün 

yaratıkların en mükerremidir. Şair de insan olduğundan bu sûre hakkı için Hz. 

Muhammed’den şefaat arzusunu dile getirir: 



İhlâs, samimi olmak, dine içtenlikle bağlanmak demektir. Allah'a bu sûrede 

anlatıldığı şekilde inanan, tevhit inancını tam anlamıyla benimsemiş ihlâslı bir mü'min 

olacağı için sûre bu adla anılmaktadır. İslâm’ın tevhid akidesinin en özlü, samimî ve 

anlamlı ifadesini içerir. Sûrenin anlamı şu şekildedir: “De ki: O, Allah birdir. Allah 

sameddir. O, doğurmamış ve doğmamıştır. Onun hiçbir dengi yoktur.” 

63. Sırr-ı …albüñde var-ısa i«lâ§ 

Saña yeter bu sûre-i İ«lâ§ 

Nûn adıyla da bilinen sûre Kur’an-ı Kerim’de “Kalem sûresi” adıyla geçer. İlk 

sözü “Nûn” olduğu için bu adla da anılır. Sûrenin ilk iki âyetinin anlamı şöyledir: 

“Kaleme ve (kalem tutanların) yazdıklarına andolsun ki (Resûlüm), sen -Rabbinin 

nimeti sayesinde- mecnun değilsin.” Leyl kelimesi, gece ve karanlık anlamlarına gelir. 

Ve’l-leyl “Geceye and olsun” anlamındadır. Leyl sûresinin ilk dört âyetinin anlamı ise 

şöyledir: “(Karanlığı ile etrafı) bürüyüp örttüğü zaman geceye, açılıp ağardığı vakit 

gündüze, erkeği ve dişiyi yaratana yemin ederim ki işleriniz başka başkadır.” Beyitte 

ebrûnun nun harfine benzemesi, saçlarının siyah oluşuyla leyl benzetmesi dikkat 

çekmektedir. Nûn ve leyl sözcükleri hem gerçek anlamlarıyla hem de sûre adı olarak 

kullanılmaktadır: 

379. Sûre-i Nûn medd-i ebrûsı 

Da«ı ve’l-leyl-i târ gµsûsı 

953. Bir gice pµr-i çar«-ı mihr-i ≥amµr 

Sûre-i Leyl’i eyledi tefsµr 131 

131 Bu sûrede insanoğlunun iki zıt davranışından, cömertlik ve cimrilikten bahsedilir. İmanlı olmakla 

cömertlik, imansızlıkla cimrilik arasındaki ilişkiye dikkat çekilir. “Geceye yemin ederek” başladığı 

için "Leyl" sûresi denilmiştir. 

140

“Hâ mîm” âyetiyle başlayan Mu’min, Fussilet, Şûrâ, Zuhrûf, Duhân, Câsiye, 

Ahkâf sûreleri aynı isim altında söz konusu edilir. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Her 

şeyin bir özü vardır. Kur'ân’ın özü ise, "Hâ mîm"lerdir. Her kim Âyet-el kürsî ve 

Mü'min sûresini okursa, o gün içerisinde bütün fenâlıklardan muhâfaza olunur. Cennet 

bahçelerinde yükselmeyi arzu eden kimse, "hâ mim"leri okusun. Her kim Mü'min 

sûresini (İleyhi’l-masîr)e kadar ve Âyet-el Kürsî'yi sabahleyin okursa, bu kimse bütün 

belâ ve musibetlerden korunur. Akşam okursa, sabaha kadar bütün fenâlıklardan 

muhâfaza olunur.” Hâ mîm'ler yedidir: Cehennemin kapıları da yedidir. Her hâ mîm 

gelip cehennemin bir kapısına durur ve; "Yâ Rab, bana inanan ve beni okuyan kişiyi bu 

kapıdan içeri sokma" diye yalvarır. 132 Ayrıca mutasavvıflar Kur’an’da yedi sûrede 

geçen “hâ mîm”i yedi nefsle ilişkilendirirler. Bu ilişkiye göre 1. hâ-mîm (Mu’min sûresi 

- nefs-i emmâre/tevbe) 2. hâ-mîm (Fussilet sûresi - nefs-i levvâme/verâ) 3. hâ-mîm 

(Şûrâ sûresi - nefs-i mülhime/zühd) 4. hâ-mîm (Zuhrûf sûresi - nefs-i mutmainne/fakr) 

5. hâ-mîm (Duhân sûresi - nefs-i raziyye/sabr) 6. hâ-mîm (Câsiye sûresi - nefs-i 

merzıyye/tevekkül) 7. hâ-mîm (Ahkâf sûresi - nefs-i sâfiyye/kâmil) şeklinde 

açıklanır. 133 Tasavvufta ruhsal gelişimin ilerleme aşamalarını temsil eden makamlar 

vardır. Nefs-i emmâre ve levvâmede bulunan kişi, bu ikisiyle sıfatlanınca, havf ve recâ 

adını alır. Nefs-i mülhimede bulunan kişi sıfatlanınca kabz ve bast, râziyye ve merzıyye 

ve mutmainnede bulunan kişide heybet ve üns adlarını alırlar. Nefs-i kâmilede bu isim 

celâl ve cemâl olur. Havf ve recâ mübtedîler (başlangıç durumundakiler); kabz ve bast 

mutavassıtlar (yolu yarılıyanlar); heybet ve üns kâmil (olgunlaşmış kişi); celâl ve cemâl 

halife (yeryüzünde Allah'ın temsilcisi) içindir. Bu da Hz. Muhammed veya insan-ı 

kâmil mertebesine erişmişler için kullanılır. 134 Aşağıdaki beyitte nefsin yedi tabakasını 

geçen (hâ mîm ile başlayan sûreler nefsin yedi tabakasına isnad edilir.) Hz. 

Muhammed’den bahsedilir. İkinci mısrada “mîm” harfi nefsin birinci tabakasıyla 

ilişkilendirilen “Mu’min” sûresinin ilk harfini oluşturur. Nefsin ilk tabakasında her şey 

muhkem (belirsiz)’dir. Mîm kelimesiyle oynayan Şânî, kitapların sonuna konan ve 

“temme” ifadesi olarak bilinen “son” anlamını da verir. “Yani nefsin ilk tabakasında her 

şey belirsiz” anlamının yanı sıra “sonunun da belirsiz olacağı” hükmüne işaret eder. 

Nefsin son tabakası aşıldığında ise her şey netleşir, kesinlik kazanır: 

132 http://www.mumsema.com/misafir-sorulari/131843-hamim-ile-baslayan-sureleri-tek-seferde- 

okumanin-faziletiyle-ilgili.html 

133 http://www.muhammedinur.com/forum/viewtopic.php?f=44&t=4679 

134 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ağaç Kitabevi Yay., İstanbul 2009. 

141

yapılır: 

484. Geldi √allitdi sûre-i √â mim 

Mµm-i mübhem idi femi mu√kem 

Beyitlerin veya başlıkların büyük çoğunluğunda ise belirli bir âyete gönderme 

¢ad «ale…aküm e†vâren: “Oysa, sizi türlü merhalelerden geçirerek O 

yaratmıştır.” (Nûh 71/14). Mutasavvıflara göre tavırdan tavıra geçiş, seyr-i sülûk süreci 

ile ilgilidir. Kalbin yedi tavrı vardır: sadr, kalb, şegâf, fu’âd, habbetü’l-kalb, süveydâ ve 

muhcetü’l-kalb. 135 

281. Eyledi anda yedi e†vârı 

Her biri bir menâr-ı envârı 

Efemen şera√a’llâhu §adrahû li’l-İslâm (Allah kimin gönlünü İslâm'a 

açmışsa...): “Allah kimin gönlünü İslâm'a açmışsa o, Rabbinden bir nûr üzerinde değil 

midir? Allah'ı anmak hususunda kalpleri katılaşmış olanlara yazıklar olsun! İşte bunlar 

apaçık bir sapıklık içindedirler.” (Zumer 39/22). 

290. Şer√ ider mü’mine anı Ra√mân 

Nûr-ı İslâm ider aña feye≥ân 

291. Nûr-ı İslâm’dan olsa ger mehcûr 

Olur ol demde ma¡den-i şer-i şûr 

Ma√zen-i mâ-ke≠ebe’l-fuâdu mâ-reâ : “Gözünün gördüğünü gönlü 

yalanlamadı.” (Necm 53/11). 

Lâ-reyb (şüphe yoktur): “O kitap (Kur'an); onda asla şüphe yoktur. O, 

müttakîler (sakınanlar ve arınmak isteyenler) için bir yol göstericidir.” (Bakara 2/2). 

“Lâ-reyb”le “yakîn” eş anlamlıdır. Buna göre “reyb”, yakîn (kesin gerçek) olmayan her 

şeyi ifade ederken, “lâ-reyb” ise yakîn (kesin gerçek) olan anlamındadır. “Kesin 

gerçek” anlamına gelen “yakîn” kavramı, aynı zamanda İslâm düşüncesinde bilgi 

vasıtalarını ifade ederken de kullanılır. Her ne kadar İslâm tasavvuf felsefesinde 

“müşâhede, mükâşefe ve tecellî” olarak ifade edilirse de bu üç bilgi vasıtası aynı 

zamanda daha yaygın üç deyimle de ifade edilmiştir. “İlme’l-yakîn”, “ayne’l-yakîn” ve 

“hakke’l-yakîn”. Kur’anî ifadelerden olan bu tabirlerden ilme’l-yakîn; bir otoriteye, bir 

135 Ayrıntılı bilgi için bakınız: Süleyman Uludağ, “Kalp”, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., 

İstanbul 2001, s. 203. 

142

araştırmaya ve duyu güçlerine dayanarak bilmek anlamına gelir. Ayne’l-yakîn, bizzat 

görülerek elde edilen bilgidir ki, birinciye nispeten daha kesin bir bilgiyi verir. Hakke’l- 

yakîn ise bilgi objesini kendi ruhunda bulmaktır. Bu, adeta sujenin objeyle ittihadıdır. 

Meselâ ölüm hakkındaki bilgilerimiz, araştırmalarımız hep “ilme’l-yakîn”dir. Ölmekte 

olan veya ölmüş birini görmemiz “ayne’l-yakîn”dir. İnsanın kendisi ölürken, ölüm 

hakkındaki bilgisi “hakke’l-yakîn”dir. 136 Aşağıdaki beyitlerde görüleceği gibi “lâ-reyb” 

ifadesinin geçtiği her beyitte “gayb” kelimesi de kullanılmaktadır. Gayb hazinesine 

araştırılan bilgiyle, görülerek elde edilen bilgiyle ulaşılamaz. O hazineye ulaşmak için 

onu kendi ruhunda hissetmek gerekir ki ârif ile âlim farkı burada ortaya çıkar: 


Kâşifidür rumûz-ı lâ-reybüñ 

104. Fehm ide sırr-ı nükte-i lâ-reyb 

Anda derc eyleye «azµne-i πayb 

461. ¡Arşa †oπruldı kâşif-i lâ-reyb 

Fi’l-me&el himmet-i ricâlü’l-πayb 

573. Server-i kişver-i levâyi√-i πayb 

Fâti√-i bâb-ı Mu§√af-ı lâ-reyb 

683. Lâyı√ oldı niçe me¡âni-i πayb 

Dilde keşf oldı nükte-i lâ-reyb 



940. Yiridür olsa «âzin-ı πaybµ 

»ıf@ ider dürr-i genc-i lâ-reybi 

1286. Keşf idem tâ kim ¡u…le-i πaybµ 

Fet√ idem sırr-ı §u√uf-ı lâ-reybi 

1369. Seni terk eyledi ahâli-i πayb 

Bildiler remz-i nükte-i lâ-reyb 

136 İsmail Yakıt, “Semantik Analizler Işığında Kur’an’da “Reyb” ve “Yakîn” Kavramları”, Kelâm 

Araştırmaları 1 : 2, 2003, s. 51-52. http://www.kelam.org/dergi/sayi012/KADER01202.pdf (internette 

yayımlanan hakemli dergi) 

143

1387. ◊a≥ret-i ◊ı≥r fâtih-i lâ-reyb 

±âtum-ıla bulur rumûz-ı πayb 

1492. Her biri lü’lü’-i √azµne-i πayb 

Cümleten hükm-i mu§√af-ı lâ-reyb 

Limeni’l-mülk (hükümranlık / mülk kimindir?): “O gün onlar (kabirlerinden) 

meydana çıkarlar. Onların hiçbir şeyi Allah’a gizli kalmaz. Bugün hükümranlık 

kimindir? Kahhâr olan tek Allah’ındır.” (Mümin 40/16). Tevhid bölümünden alınan 

aşağıdaki beyitte hükümranlığın, mülkün tek sahibine işaret edilmektedir: 

75. Limeni’l-mülk «i†âbı ¡unvânı 

Lâ-mekân âstânı dµvânı 

‰ıyn-i lâzib (yapışkan çamur): “Şimdi sor onlara! Yaratma bakımından onlar 

mı daha zor, yoksa bizim yarattığımız (insanlar) mı? Şüphesiz biz kendilerini yapışkan 

bir çamurdan yarattık.” (Saffat 37/11). Bu tabir ayrıca insanoğlunun balçıktan 

yaratıldığı hadisesine değinilirken Enam sûresi 2. âyet, Mu’minun sûresi 12. âyet, ve 

Rahman sûresi 12. âyette de aynen geçmektedir. “Eşref-i insan” tamlaması Hz. 

Muhammed için kullanılır. 

(Kasas 28/18). 



Lâ ilâhe illallâh / Lâ ilâhe illâ hû: “Allah’tan / O’ndan başka ilah yoktur.” 

112. Açar âyµne-i …ulûbı çü mâh 

~ay…al-ı lâ ilâhe illa’llâh 

113. Rav≥a-i …albüñi …ılur «oş-bû 

Sünbül-i lâ ilâhe illâ hû 

Min şerri’l-vesvâsi’l-«annâs (Gizlice vesvese verenlerin vesveselerinden...): 

“De ki: Şeytanın vesveselerinin şerrinden insanların Rabbine, melikine, ilâhına 

sığınırım”(Nâs 114/1-4). 

276. Pâs-bân itdi aña «annâsı 

Bir †ılısm itdi diyü vesvâsı 

144

Seb¡a †ıbâk (yedi tabaka): “O ki, birbiri ile ahenktar yedi göğü yaratmıştır. 

Rahman olan Allah'ın yaratışında hiçbir uygunsuzluk göremezsin. Gözünü çevir de bir 

bak, bir bozukluk görebiliyor musun?” (Mülk 67/3). 


¢udretiyle yaratdı seb¡a †ıbâ… 


Çar« mânendi …ıldı seb¡a †ıbâ… 

∏asakı’l-leyl (gecenin kararmasına kadar): “Gündüzün güneş dönüp gecenin 

karanlığı bastırıncaya kadar (belli vakitlerde) namaz kıl; bir de sabah namazını. Çünkü 

sabah namazı şahitlidir.” (İsra 17/78). 


∏asa…ı’l-leyl ü §ub√-ı nûr-işrâ… 

Kün feyekün (“Ol” der ve olur): “Bir şey yaratmak istediği zaman O’nun 

yaptığı "Ol" demekten ibarettir. Hemen oluverir.”(Yasin 36/82; Bakara 2/117). 





¡Alleme’l-esma (isimleri öğretti): “Allah Âdem’e bütün isimleri öğretti. Sonra 

onları önce meleklere arz edip: Eğer siz sözünüzde sadık iseniz, şunların isimlerini bana 

bildirin, dedi.” (Bakara 2/31). Hz. Âdem’in halifelik makamına çıkarılmasıyla ilgili 

olarak Allah Teâlâ’nın ona bahşettiği bir lutfu da, isimlerin öğretilmesi olmuştur ki, 

melekler bu bilgiden yoksundur. 138 

314. Bundadur remz-i ¡alleme’l-esmâ 

Bu ma…âm içredür …amu nu¡mâ 

137 

Mısraın anlamı: O’nun zatı “Ol der ve olur”dan önce idi. Allah’ın zâtının hiçbir şeyi yaratmadan önce 

var olduğuna işaret edilir. 

138 

Ayrıntılı bilgi için bakınız: Mustafa Ünver, “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, OMÜ 

İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.24-25, 2007, s.129.) Önceki beyitte meleklerin bu bilgiden yoksun olduğuna 

değinilmiştir. 

145

951. Sırr-ı İsrâ vü ¡alleme’l-esmâ 

±ât-ı pâkümle oldı hep peydâ 

Ve lekad kerremnâ beni ademe .. fa≥≥elnâ .. (and olsun şereflendirdik, üstün 

kıldık): “Biz, hakikaten insanoğlunu şan ve şeref sahibi kıldık. Onları, (çeşitli nakil 

vasıtaları ile) karada ve denizde taşıdık; kendilerine güzel güzel rızıklar verdik; yine 

onları, yarattıklarımızın birçoğundan cidden üstün kıldık.” (İsra 17/70). 

317. Bu-durur ol ma…âm-ı kerremnâ 

Bundadur cümle sırr-ı fa≥≥elnâ 



Er-rahmâni’r-rahîm: “Sen Rahman ve Rahimsin”(Fatiha 1/2). 

361. Er√ame’r-râ√imµn ∏affâr’sın 

Ekreme’l-ekremµn Settâr’sın 

Lâ taknetû (ümit kesmeyin): “De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan 

kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Çünkü Allah bütün günahları bağışlar. 

Şüphesiz ki O, çok bağışlayan, çok esirgeyendir.” (Zümer 39/53). 

364. Lµk lâ ta…ne†ûya ¡âmiller 

Ra√metüñi recâda kâmiller 

¢âbe …avseyn ev ednâ (iki yay aralığı kadar hatta daha yakın): “O kadar ki 

(birleştirilmiş) iki yay arası kadar, hatta daha da yakın oldu” (Necm 53/9). 

464. Mülk-i sermedde …a§r-ı ev ednâ 

Nâ-gehân oldı çeşmine peydâ 

1191. Ma√remidür o …âbe …avseynüñ 

Kâşifidür rumûz-ı kevneynüñ 

Et…â (çok takva sahibi olan): “O en çok takva sahibi olan ise ondan(ateşten) 

çok uzaklaştırılacaktır!” (Leyl 92/17). Bu sûrede insanoğlunun iki zıt davranışından, 

cömertlik ve cimrilikten bahsedilir. İmanlı olmakla cömertlik, imansızlıkla cimrilik 

arasındaki ilişkiye dikkat çekilir. Kimi kaynaklar “en çok takva sahibi olan” ifadesiyle 

146

Hz. Ebubekir’in kastedildiğini belirtirler. Bu âyetin de Hz. Ebubekir’in Allah rızası için 

köleleri azat etmesiyle takvasını gösterdiği görüşündedirler. 139 Taberi tefsirinde ise Leyl 

sûresinin altıncı âyetinin Hz. Ebebekir hakkında nâzil olduğu yorumu yapılmıştır. 140 

Aşağıdaki beyit Hz. Ebubekir’e yazılan methiye bölümünden alınmıştır. 

543. Cümleden oldur eşref ü evlâ 

Va§f-ı ≠âtıdur âyet-i et…â 

Keyfe yu√yi (nasıl diriltiyor): “Allah'ın rahmetinin eserlerine bir bak: Arzı, 

ölümünün ardından nasıl diriltiyor! Şüphesiz O, ölüleri de mutlaka diriltecektir. O, her 

şeye kâdirdir.” (Rûm 30/50). 


Keyfe yu√yµ okurdı bülbül-i zâr 

İstebra……: “İnce ipekten ve parlak atlastan giyerek karşılıklı otururlar.” (Duhân 

44/53; Kehf 18/31; Rahmân 55/54; İnsân 76/21). Bu âyetlerde cennet tasviri 

yapılmaktadır. İstebrak, sırma ile işlenmiş bir çeşit kaba kumaştır: 

824. Döşegi sündüs ü istebra…dan 

Ya§duπı perniyân-ı ezra…dan 

Ve lâ tül…û (ve atmayın): “Allah yolunda harcayın. Kendi ellerinizle kendinizi 

tehlikeye atmayın. Her türlü hareketinizde dürüst davranın. Çünkü Allah dürüstleri 

sever.” (Bakara 2/195). Aşağıdaki beyitte “Vehm”in olumsuz taraflarından 

bahsedilmektedir. Tasavvufî anlamda kendini kendi eliyle tehlikeye atmak “nefse 

uymak” olarak değerlendirilir. 

926. ¡Âmil-i âyet-i ve lâ tül…û 

Ol-durur târik-i hirâs-ı adû 

Hel etâ (geçti mi?): “İnsanın üzerinden, henüz kendisinin anılan bir şey 

olmadığı uzun bir süre geçmedi mi?”(İnsan 76/1). 

982. Kişverümdür benüm o √ayr-ı beşer 

~â√ib-i hel etâ-durur baña der 

139 http://www.tasavvuf.gen.tr/kuran-kerim-meali/92-leyl-suresi 

140 Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Taberi Tefsiri, Hisar Yayınevi: C. 9, s. 142-143. 

147

Ve mine’l-mâi küllü şey’in √ayy (Canlı olan her şeyi sudan yarattık): “İnkâr 

edenler, göklerle yer bitişik bir halde iken bizim, onları birbirinden kopardığımızı ve her 

canlı şeyi sudan yarattığımızı görüp düşünmediler mi? Yine de inanmazlar mı?”(Enbiyâ 

21/30). 


Ve minel mâi küllü şey’in √ayy 

Fette…û (sakının): “Artık Allah’a karşı gelmekten sakının ve bana itaat 

edin.”(Şuarâ 26/108) “fette…û” ifadesi yukarıda verdiğimiz âyet dışında Kur’ân-ı 

Kerim’de pek çok farklı âyette geçmektedir (Şuarâ 26/110, 126, 131, 144, 150, 163, 

179; Ali İmrân 3/50; Zuhrûf 43/63; Tegâbun 64/16; Talâk 65/50…). 

89/28). 

¡İrci¡ î…: “Sen O'ndan hoşnut, O da senden hoşnut olarak Rabbine dön.” (Fecr 

1221. Gûşına fette…û §adâsı gelür 

Sırrına irci¡µ nidâsı gelür 

Ev√aynâ (vahyettik): “Mûsâ'ya: Kullarımı geceleyin yola çıkar; çünkü takip 

edileceksiniz, diye vahyettik.”(Şuârâ 26/52) Bu tabir (ev√aynâ) Kur’ân-ı Kerim’de 

birçok âyette geçmektedir. (Nisâ 4/163; A’râf 7/117; Yûnus 10/2; Yûsuf 12/3; Ra’d 

13/30; Nahl 16/123 vd.). Rûh-ı pür-hikmetin akla verdiği cevaptan alınan aşağıdaki 

beyitte aklın vahyin sırrına eremediğini belirtir. Vahyin sırına akılla ulaşılamayacağını 

anlatır: 

1367. Saña maπrûr olup niçe dânâ 

Bilmedi gitdi sırr-ı ev√aynâ 

Rabbi ≠idnî (Rabbim -ilmimi- artır): “Gerçek hükümdar olan Allah, yücedir. 

Sana O'nun vahyi tamamlanmazdan önce Kur'an'ı (okumakta) acele etme ve "Rabbim, 

benim ilmimi artır" de.” (Tâhâ 20/114). İlim kendi vasıflarını rûh-ı pür-hikmete 

anlatırken âyetle ilmin önemini vurgulamak ister: 

1392. Cân u dilden beni recâ itdi 

Rabbi ≠idnî diyü nidâ itdi 

148

~adda…nâ (tasdik ettik): “Allah, hüküm verenlerin en üstünü değil midir?”(Tîn 

95/8). İnananların bu soruya vereceği cevap “âmennâ ve saddakna” (inandık ve tasdik 

ettik) şeklindedir. Âmennâ ve saddaknâ sözü Allah’ın ve peygamberimizin 

söylediklerini sorgu sual etmeden kabul etmeyi ifade eder. Tîn sûresinin son âyeti olan 

sekizinci âyet soru cümlesiyle bitmektedir. Bu soruya verilen cevap da âmennâ ve 

saddaknâ olacaktır. Aşağıdaki beyit dört kahramanın (akıl, ilim, hilm, devlet) rûh-ı pür- 

hikmetin söylediklerini kabul ettikleri ona inandıklarını belirttikleri bölümden 

alınmıştır: 

1451. Didiler her birisi §adda…nâ 

Ente hâdî’s-sebµle fµ’@-@almâ 

A’†aynâk (verdik): “(Resûlüm!) Kuşkusuz biz sana Kevser'i verdik.” (Kevser 

108/1). Aşağıdaki beyitte kâinatın yaratılış sebebi olarak gösterilen nûr-ı 

Muhammedî’ye işaret edilir: 

1512. Buyurupdur o §â√ib-i levlâk 

Kâşif-i sırr u remz-i a¡†aynâk 

Lâ-yeblâ (sona ermeyecek / ebedî): “Derken şeytan onun aklını karıştırıp ‘Ey 

Âdem!’ dedi, ‘sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir saltanatı göstereyim mi?’” 

(Tâhâ 20/120). Şair Gülşen-i Efkâr’ı överken onun her beytinin cennet bahçelerindeki 

evlere benzediğini, cennetteki hurilerin de bu güzel mânâlara şahitlik ettiğini söylüyor. 

“Beyt” sözcüğünü iki ayrı anlamıyla da (evi mesken / beyit) kullanarak cinas yapıyor: 

1679. Beyti beyt-i cinân-ı lâ-yeblâ 

◊ûr-ı ¡ayn anda şâhid-i ma¡nâ 

Ene «ayrun (ben daha hayırlıyım): “Allah buyurdu: ‘Ben sana emretmişken 

seni secde etmekten alıkoyan nedir?’ (İblis): ‘Ben ondan daha üstünüm. Çünkü beni 

ateşten yarattın, onu çamurdan yarattın.’ dedi.”(A’râf 7/12). 

1640. Ene «ayrun diyüp ¡azâzil-i şûm 

Kendüyi eyledi recµm ü @alûm 

149

¡Urve-i vus…â (sağlam kulp): “İyi davranışlar içinde kendini bütünüyle Allah’a 

veren kimse, gerçekten en sağlam kulpa yapışmıştır.”(Lokmân 31/22) Bu söz ayrıca 

Bakara sûresi 256. âyette “Allah ve İslâm” anlamlarına gelecek şekilde kullanılmıştır. 


‰âlib-i ◊a……’a ¡urve-i vu&…â 

Ulü’l-eb§âr (basiret sahipleri): “Allah, gece ile gündüzü birbirine çeviriyor. 

Şüphesiz bunda basiret sahipleri için mutlak bir ibret vardır.” (Nûr 24/44). 

8. ◊ırz-ı cân olmaπın ulü’l-eb§âr 


İn min şey: “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O'nu tesbih eder. O'nu 

övgü ile tesbih etmeyen hiçbir şey yoktur. Ne var ki siz, onların tesbihini anlamazsınız. 

O, halîmdir, bağışlayıcıdır.” (İsrâ 17/44). 

1211. ◊âsı-y-ıla bulur √ayâtı √ay 

Ma@har oldı aña ve in min şey 

Lebi’l-mir§âd (şüphesiz gözetleyendir): “Şüphesiz ki Rabbin (kullarının bütün 

yaptıklarını görüp) gözetleyendir.” (Fecr 89/14). Aşağıda verilen beytin ikinci mısraı 

“Sizi hidayete erdiren (doğru yolu gösteren) sizi daima gözetlemektedir.”şeklinde 

Türkçeye çevrilebilir.” 

1635. Didi ey †âlibân-ı râh-ı sedâd 

İnne hâdin leküm lebi’l-mir§âd 

4.3.2. Hadisler 

Hadisler, peygamberimizin söylediği sözlerdir. Ancak hadislerin bazılarının 

gerçek olup olmadığı konusunda ihtilaflar vardır. Özellikle tasavvuf erbabının 

kullandığı hadislerin çoğu hakkında bu ihtilafın olduğunu söylemek gerekir. Bu 

hadislerin ana kaynaklarına ulaşmak bizim tez konumuzun asıl maksadını aşacağından 

sadece Divan edebiyatı ve tasavvuf geleneğinde çokça geçen hadisleri örnek olarak 

vermekle yetineceğiz. 

150

“Men e¡âne ¡âlimen fe…ad e¡ânî ve men e¡ânî √arreme’llâhu cesedehû ennâra ve 

men ehâne ¡âlimen fe…ad ehânenî ve men ehânenî fe…ad kefere.”: “Kim bir âlime 

yardımcı olursa bana yardım etmiş olur, kim bana yardım ederse Allah onun bedenini 

cehenneme haram kılar.” 







“Men tevâ≥a¡a fe…ad ref¡eahu’llâhu ve men tekebbera fe…ad va≥a¡ahu’llâhu”: 

"Kim Allah Teala hazretlerinin rızası için bir derece tevazu izhar eder (alçak gönüllü) 

olursa, Allah, onu bu sebeple, bir derece yükseltir. Kim de Allah'a bir derece kibirde 

bulunursa, Allah da onu bu sebeple bir derece alçaltır, böylece onu esfel-i safiline 

(aşağıların aşağısına) atar." 141 

“»ıyârü ümmetî ¡ulemâühâ ve «ıyârü’l-¡ulemâi √ulemâühâ”: “Benim 

ümmetimin en hayırlısı onların âlimleridir, âlimlerin en hayırlısı da hâlim olanlarıdır.” 

uygun değildir.” 



“Lâ-yenbaπî li’l-mer’i en-yü≠ille nefsehû”: “Kişinin kendi nefsini alçaltması 

1513. Lâyı… olmaz-durur ki merd-i dilµr 

Nefsini eyleye ≠elµl ü √a…µr 

Kenz-i ma√fµ (gizli hazine): “Ben gizli bir hazine idim, bilinmek istedim, 

bundan dolayıdır ki halkı yarattım, yokken var ettim.” Hadis uleması bu hadisin 

uydurma olduğunu söylese de tasavvuf ehli bu hadise çok değer verir. 142 

141 Kütüb-i Sitte, Hadis No: 7235. 

142 Ayrıntılı bilgi için bakınız: İskender Pala, “kenz-i mahfî” Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı 

Yay., 14. baskı, İstanbul 2005, s. 266. 

151

105. Kenz-i ma√fµsin eylemege ¡ayân 

¢udretinden yaratdı ◊a… insân 

Mâ-¡arefnâke (bilemedim): Bu sözün geçtiği cümle “Subhâneke mâ-arefnâke 

hakka m’arifetike yâ ma’rûf” şeklindedir. Peygamber Efendimiz (s.a.v) mi’raçta Cenab- 

ı Hakk’a “Seni noksan sıfatlardan tenzih ederim. Ben seni tam bir marifetle bilemedim.” 

buyurarak acziyetini itiraf etmiştir. Bütün nebîler, ârifler ve melekler Cenab-ı Hakk’ı 

hayretle tesbih ve tazim ettikleri halde, O’nun mahiyet ve hakikatini tam bir marifetle 

bilememişlerdir: 

76. İremez künh-i ≠âtına idrâk 

Mâ-¡arefnâke dir …amu derrâk 

Lî-ma¡allâh (benim Allah ile…): “Benim, Rabbimle öyle anlarım olur ki araya 

ne bir din, ne bir şeriat, ne bir peygamber, ne de bir melek girer.'' hadisine işaret eder. 

377. Burc-ı çar«-i serâ’irüñ mâhı 

Lî-ma¡allâh serâyınuñ şâhı 

Levlâke levlâk le mâ «alaktü’l-eflâk “Sen olmasaydın, sen olmasaydın âlemleri 

yaratmazdım.” anlamına gelen hadis kâinatın yaratılış sebebinin nûr-ı Muhammedî 

olduğuna işaret eder. 

414. Meger ol burc-ı behcetüñ …ameri 

Dürc-i levlâk u √ikmetüñ güheri 

502. Bâşına urdı tâc-ı levlâkı 

Kişver-i cûda şâh-ı vâlâdur 



U†lubu’l-¡ilme ve-lev bi’s-~în: “İlim Çin’de de olsa talep ediniz.” 


¡İlmi eyleñ †aleb ve-lev bi’§-~în 

152

lâ-√avle velâ kuvvete illâ billah kenzün min-künûzi’l-cenneti : “Lâ havle ve lâ 

kuvvete illâ billâh cennet hazinelerinden bir hazinedir.” 

931. Nâ-gehân düşse râh-ı pür-havle 

Gelür ol dem diline lâ-√avle 

Men ¡arefe nefsehû fekad ¡arefe Rabbehû: “ Nefsini bilen Rabbini bilir” 

Tasavvuftaki vahdet-i vücud anlayışına göre insan Allah’ın bir parçası, tecellisi, 

yansımasıdır. Kişi bu bilince ulaştığı zaman fenâfillah mertebesine ulaşır. Tasavvuf ehli 

tarafından sıkça kullanılan ve doğru olup olmadığı tartışmalı hadislerdendir. 143 

Aşağıdaki beyitlere dikkat edilirse bu ibare “sır, remz” gibi gizlilik ifade eden 

sözcüklerle birlikte kullanılır. Çünkü o sırra herkes ulaşamaz: 



1610. ¡Ârif-i sırr-ı men-¡aref olur ol 

~adef-i lü’lü’-i şeref olur ol 

1658. Añlasa bir kişi …u§ûrın ger 

Men ¡aref remzin ol müdâm añlar 

“Mü’min kendisiyle istişare edilen, güvenilir kimsedir.” 

864. ◊all olur sırrı bende her sü«anüñ 


“Ben ilmin şehriyim; Ali o şehrin kapısıdır.” 

480. Ma√rem-i râz idüp ¡Alµ-i şerµf 

Kişver-i ¡ilme oldı bâb-ı la†µf 

574. ¢ıldı ◊a… anı bâb-ı şehr-i ¡ilm 

Âftâb-ı meh-i sipihr-i √ilm 

143 Kaplan Üstüner, Divan Şiirinde Tasavvuf, Birleşik Yay., Ankara 2007, s. 209. 

153

“Eğer Allah benden sonra nebi gönderseydi Ömer’i gönderirdi.” 

560. Bir nebµ da«ı gelse ¡âleme ger 

¡Ömer olurdı «al…a peyπamber 

“Kişinin kalbinde zerre kadar kibir varsa cennete giremez.” 



“İnsanlar gümüş ve altın madeni gibidir.” 



“Rahmetim gazabımı geçmiştir.” 

4.4. Kişiler 

353. ∏a≥âbuñdan çü ra√müñ esba…dur 

Keremüñ «â§ u ¡âma mu†la…dur 

Gülşen-i Efkâr’daki kişileri hikâye kahramanları ve hikâyeyle doğrudan ilgisi 

olmayanlar diye ikiye ayırmak mümkündür. Ana hikâye kahramanlarının tanıtımında 

ayrıntılı bilgiye ihtiyaç vardır. O yüzden hikâye kahramanlarını detaylı olarak 

vereceğiz. Ana hikâyenin dışında kalan ve mesnevilerin genellikle giriş bölümlerinde 

adına methiye yazılan veya bazı beyitlerde telmih edilen kişilere kısaca değineceğiz. 

4.4.1. Hikâye Kahramanları 

Gülşen-i Efkâr’daki hikâye kahramanları kişileştirilmiş soyut kavramlar 

olduğundan mesnevi alegorik bir özellik taşır. Hikâyede aktif rol oynayan altı kahraman 

vardır. Bunlar mesnevideki veriliş sırasına göre akıl, ilim, hilm, devlet, rûh-ı seyrânî ve 

rûh-ı pür-hikmettir. 

Kahramanların mesnevideki sıralaması da dikkat edilmesi gereken hususlardan 

biridir. Çünkü akıl, ilim, hilm ve devlet hiyerarşik olarak sıralanırlar. En alt basamakta 

olana önce söz verilir. İlim sahibi olmak için önce akla sahip olmak gerekir. Aklı 

olmayanın ilimde gözü olmaz. Hilm ise ilme sahip olan kişinin sergileyeceği tavırdır. 

154

Saadet, güç, kudret anlamlarına gelen devlet ise masivâda en çok değer verilen unsur 

olarak öne çıkar. Rûh-ı seyrânî bir aracıdır. Dört kahramanın mürşit özellikleriyle öne 

çıkan rûh-ı pür-hikmete ulaşmasına aracılık eder. Rûh-ı pür-hikmet bir yol gösterici, 

dört kahramanın tartışmasında hakem rolü üstlenen mürşittir. Bu dört kahramanın derdi 

vücut hanesinde en önemli konumda (sadr) kimin olması gerektiğidir. Hepsi kendisinin 

üstün olduğunu çeşitli âyet ve hadislerden de faydalanarak ispatlamaya çalışır. İşin 

içinden çıkamayınca da kimin haklı olduğuna karar verecek birini bulmaya karar 

verirler. Bu maksatla bir şahbazın sırtında yolculuğa çıkarlar. Vardıkları yer cenneti 

andırmaktadır. Bu güzellik karşısında hayran kalırlar. Vardıkları şehir marifet şehridir. 

Bu şehrin bir sözcüsü (sühendanı) ve bir de valisi vardır. Sözcü rûh-ı seyrânîdir. Onları 

karşılayan, şehir ve şehrin valisi hakkında bilgi veren kişidir. Şehrin valisi ise rûh-ı pür- 

hikmettir. Ruh-ı seyrânî onların sorularına rûh-ı pür-hikmetin cevap verebileceğini 

söyleyerek kahramanları rûh-ı pür-hikmetin makamına götürür. Tartışma tarafı olan dört 

kahraman birer birer söz alarak kendilerinin neden daha üstün olduklarını anlatırlar. 

Rûh-ı pür-hikmet hepsini ayrı ayrı dinler ve hepsinin iddialarını çürütür. Bu duruma 

göre hiçbirinin üstünlük taslayacak, kendini diğerinden üstün görecek tarafı yoktur. 

Çünkü hepsinin zayıf tarafları vardır. Hikâye rûh-ı pür-hikmetin dört kahramana verdiği 

nasihatlerle sona erer. 

Şânî, ana kahramanlardan ilim ve akıl hakkında daha mesnevinin giriş 

bölümlerinde birtakım bilgiler verir. Aslında bu bilgi okuyucuyu hikâyeye hazırlamak 

içindir. İlim ve aklın -daha hikâyeye başlamadan- tartışmadan galip çıkamayacaklarını 

sezdirir. İnsan vücûdunda padişahlık makamı daha giriş bölümünde “rûh”a verilmiştir. 

Akıl vezir, ilim hakîm, hilm ise ediptir: 







Şânî, yine giriş bölümünde dört kahramanın tek başına bir anlam ifade 

etmeyeceğini, insan-ı kâmil olmak için hepsinin beraber olması gerektiğini münâcâttan 

alınan aşağıdaki beyitlerde dile getirir: 

155

342. Ey ¡Alµm ü »abµr ü ◊ayy u ¢adµm 

V’ey Semµ¡ ü Ba§µr ü Rabb u Kerµm 

343. ◊ilm-ile eylegil beni fâyı… 




Giriş bölümünde akıl ve ilme dair olumlu veya olumsuz yaklaşımlar 

yukarıdaki beyitlerle sınırlı değildir. Aşağıdaki ilk iki beyitte ilmin, sonraki beş beyitte 

ise aklın olumsuz taraflarına değinilir: 





55. ◊ikmetinde nüfûs-ı nâ†ı…a lâl 

¡A…l-ı kül idemez o ≠âtı «ayâl 







552. ¡A…l-ı evvel-durur kiyâsetde 

Lµk &ânµ-durur «ilâfetde 

Mesnevinin hikâye bölümünde ise kahramanlar kendi özelliklerini birer birer 

söz alarak anlatırlar. Münazara şeklinde gelişen bu anlatımlar esnasında her kahraman 

kendisinin niçin daha üstün olduğunu dile getirmeye çalışır. Burada dikkat çekici 

unsurlardan biri ve belki de en önemlisi, dört kahramanın da kusurlarını görebilme 

yetisine sahip olmamalarıdır. Tartışma tarafı hiçbir kahramanın bir diğerini eleştirdiği 

görülmez. Eleştiri kabiliyetine sahip tek kahraman ise rûh-ı pür-hikmettir. 

Akıl, ricalü'l-gaybın men-aref sırrını akıl yoluyla anlayabileceğini belirtir: 

156



Daha sonra hünerli pek çok müridi olduğunu söyledikten sonra bu müridler 

hakkında açıklamalar yapar. Bu müridlerin ilki "sem'" yani işitme duyusudur. Akıl, 

gecenin karanlığının ona perde olamayacağını belirtir: 





Akıl diğer müridleri “basar (görme), şemm (koklama)", zevk (tatma), lems 

(dokunma), hiss (duygu), hayâl, vehm (korku, şüphe), hafıza ve mutasarrıf”ı tek tek 

anlatır. Bölümün sonunda akıl, bu müridlere sahip olduğundan dolayı övünerek 

kendisini İslâm incisinin saklandığı mahzen olarak niteler: 

950. Ma@har-ı vâridât-ı ilhâmem 

Ma√zen-i dürc-i dürr-i İslâmem 

Akıl; karanlık geceye ışık olduğunu, Danyal peygamberin akıl himmetiyle her 

kapıyı açtığını, Eflâtun’un akılla filozof olduğunu, her iki âlemin de akıl yoluyla 

görülebileceğini, mânâ denizindeki tek inci olduğunu ve buna benzer özelliklerini 

kendi ağzından aktarır: 









1417. ◊â§ılı cümlesinden a¡lâyam 

Ba√r-i mâ¡nâda dürr-i yektâyam 

157

Rûh-ı pür-hikmet, aklın üstünlük iddialarına onun kusurlarını anlatarak karşı 

çıkar ve üstünlük taslamaya hakkı olmadığını söyler. Bu kusurlardan bazıları şunlardır: 

Vehme düşmek, davranışlarında tutarsız, sözlerinde sadakatsiz olmak, dünyevî şeylere 

önem vermek, gönül âleminde ve aşkın nuru karşısında sönük kalmak, onu idrak 

edememek, zâhiri görmek ama bâtında yetersiz kalmak, mağrurlanmak…: 







1432. Yüzi yirde olmaπ-ıla enhâruñ 


1443. Senüñ-ile olan πurûra düşer 

Dem-be-dem kibrle …u§ûra düşer 

1448. ¢µl u …âl-ıla ma¡na bulunmaz 

Ba√&-ıla aña vâ§ıl olunmaz 

1449. İrmedüñ bu «ısâlle …adre 

◊â§ılı lâyı… olmaduñ §adra 

İlim, ayet ve hadislerden de yararlanarak faziletlerini dile getirir. Akıl, hilm ve 

devletin kendinin saadet kapısını beklediğini ve onlardan üstün olduğunu söyler: 

1382. Nûrum-ıla ≥iyâlanur her şey 

±âtum-ıla …adr bulur her √ay 


Rabbi ≠idnî diyü nidâ itdi 

1393. »ı≥r’a Mûsâ-y-ıla mu…ârenete 

Bâ’i& oldum niçe mu§â√ebete 

1394. Reh-nümâyem ki ◊a≥ret-i ¡Ömer’e 

Himmetüm-ile düşmedi «a†ara 

158

1402. Baña †âlib olanlaruñ ek&er 

Döşer ayaπına melekler per 

1415. Kişver-i şer¡ ü dµne «a…anem 

Enbiyâya delµl ü bürhânem 


Âstân-ı sa¡âdetüm bekler 

1417. ◊â§ılı cümlesinden a¡lâyam 

Ba√r-i mâ¡nâda dürr-i yektâyam 

Rûh-ı pür-hikmetin ilme itirazı, ilmin sahip olduğu şu özellikler etrafında 

şekillenir: Bencillik, menfaatçilik, kibirlilik, kıskançlık, tevazu sahibi olmama, mağrur 

olma vb. 







1442. Fa≥l-ıla gerçi ifti«âr itdüñ 

Kendüñi lµk «âksâr itdüñ 


Dem-be-dem kibrle …u§ûra düşer 

1448. ¢µl u …âl-ıla ma¡na bulunmaz 




Hilm de kendi vasıflarını ayet ve hadislerden örneklerle anlatarak üstünlük 

iddiasında bulunur: 

1465. Sürerem ¡aş…la yüzümü yire 

◊a… gelür çünki …alb-i münkesire 

159

1468. Cümle …avlümde ki≠b ü lâfum yo… 

Da«ı fi¡lümde hiç «ilâfum yo… 

1473. Vird edinse beni bir ehl-i edeb 

Ya…maz anı cihânda nâr-ı πa≥ab 

1476. Urmışam nâr-ı §abrı ben πazaba 

Ya…dum âteşle döndi Bû Leheb’e 

1481. Benem ol √av§ala-y-ıla deryâ-dil 

Yu†aram her ne gelse ve’l-√â§ıl 



1489. Fa≥lumuñ √add u πâyeti yo…dur 

◊â§ılı hiç nihâyeti yo…dur 



Rûh-ı pür-hikmetin hilme itirazı başlıca şu özellikleri yüzündendir: Alçakların, 

değer bilmezlerin ayağının altında ezilmesi, zayıflık ve acizliğin göstergesiymiş gibi 

görülmesi, alçaklara gerekli cevabı verememesi, hakarete uğradığı halde ses 

çıkaramaması, edepli geçinip de edep vermeye yanaşmaması, riyâkâr zannedilmesi, 

insanların kabahatlerini görmezlikten gelerek haddini bildirmemesi, dışa iyi görünüp de 

içte öyle olmaması, alçakların elinde mihnete düşmesi, tevazunun fazlasının 

ayıplanması vb. 

1493. Gerçi cem¡ oldı sende bunca «ı§âl 

Lµk her dûn ider seni pâ-mâl 

1494. Dâ’imâ herkesüñ zebûnısın 

Pây-mâl-ı «asµs-i dûnısın 

1495. Seni ta√fµf ider erâzil-i şehr 

Seni ta√…µr ider ebâ†ıl-ı dehr 

1503. Geçinürsin edeble gerçi edµb 

Olmaduñ lµk §â√ib-i te’dµb 

160

1505. Eylese bir kimesne fi¡l-i şenµ 

Eylemezsin sen anı hiç teşnµ¡ 

1509. Sûretâ görinürsin ehl-i §alâ√ 

Lµk yo… bâ†ınuñda nûr-ı felâ√ 



1518. Saña lâyı… degül bu «asletle 

İdesin da¡vayı fa≥iletle 

1516. Ger tevâ≥u¡ olupdurur merπûb 

Lµk √addin ziyâdesi ma¡yûb 

Devlet de kendi vasıflarını ve diğer kahramanların iddia ettiği "ben daha 

faziletliyim" savını ruh-ı pür-hikmete anlatır. Bu iddiada akıl, ilim ve hilmin kendisinin 

hizmetkârları olduğunu söyler. Bu iddiaya göre akıl onun veziri, ilim askeri, hilm ise 

sırlarını kaydeden kâtibidir: 

1529. Va§f-ı ≠âtum-durur çü @ıll-ı İlâh 

Geçinür sâyemüzde mµr ü sipâh 





1532. ◊â§ılı ¡a…l ü ¡ilm ü √ilm ü va…âr 


1534. Her birisi öñümde cünd-i @ahµr 

ªafer-i fer yanumda §an şemşµr 



Rûh-ı pür-hikmet, devletin kusurlarını şu özelliklerini söyleyerek ortaya koyar: 

Halka karşı vefasız olması, kaba ve sertlik yanlısı olması, hayal âleminde (dünya) 

saltanat sürmesi, kesret aleminde kalması, gönül gözünden mahrum olması, mazlumu 

161

umursamaması, zahirde zengin görünüp batında fakir olması, nâdânın ayağına gitmesi, 

açgözlü ve kibirli olması vb.: 

1567. Câhuña her kim oldı müstaπra… 

Görmedi bu cihânda va√det-i ◊a… 

1571. ~â√ibüñ cümle ehl-i dünyâdur 

Cümleten πâfilân-ı ¡u…bâdur 



1577. Saña maπrûr olan belâya düşer 

Saña meftûn olan ¡ınâya düşer 

1582. ~ûretâ görinürsün ehl-i πınâ 

Ma¡nada lµk müflis ü ednâ 

1586. Ek&eriyâ cihânda nâdânuñ 

Sen varırsın ayaπına anuñ 

1587. ~â√ibüñ gerçi şâd u «andândur 

»âne-i …albi lµk virândur 

1592. ‰ama¡ u kibriyâ-durur hünerüñ 

◊ased ü √ı…d u ¡ucbdür na≥aruñ 



1595. Lâyı… olmadı saña ve’l-√â§ıl 

Ululu… gel geçinme hiç fâ≥ıl 

Rûh-ı pür-hikmet, üstünlük iddiasında olmayan, bu iddiada bulunanların 

eksikliklerini gözler önüne seren bir karaktere sahiptir. Kendi özellikleri hakkında hiç 

konuşmaz, kendini övme gafletine düşmez. Onu övenler ya diğer kahramanlar olur ya 

da hâkim bakış açılı anlatıcı olur. Rûh-ı seyrânî rûh-ı pür-hikmeti dört kahramana 

anlatırken bir insan-ı kâmil portresi çizer: 



162


Beyt-i ma¡mûre dµde-bân oldur 













Rûh-ı seyrânî bir kahraman özelliği taşımaz. Onun tek görevi vardır, o da 

kahramanları rûh-ı pür-hikmete götürmektir. Tartışmalara katılmaz, kendini övmez, 

karşı tarafı yermez. Etkisiz bir tip durumdadır. Rûh-ı seyrânînin mesnevideki en ilginç 

özelliği kahramanlar içinde fiziksel tasvirin yapıldığı tek kişi olmasıdır. Diğer 

kahramanların hep düşünceleri ön plandayken rûh-ı seyrânî anlatılırken fiziksel 

özellikler de devreye girer. Bu durum Şânî’nin münazaraya dâhil etmediği rûh-ı 

seyrânîyi dış görünüşüyle öne çıkardığını gösterir. Aşağıdaki beyitler dört kahramanın 

rûh-ı seyrânîyi ilk gördükleri andaki düşüncelerini anlatmaktadır: 

1124. Nâ-gehân @âhir oldı bir meh-rû 

Nice mihr ü semen gibi «oş-bû 

1125. Bir kelâm işiden o dilberden 

Yur elin âb-i √av≥-ı kev&erden 

1126. ‰a¡n ider lü’lü’ye §afâ-yı ru√ı 

Güneşe dek gelür ≥iyâ-yı ru√ı 

1127. ~anki rû√-ı mu§avver o dilber 

Ber… urur ru√ları çü nûr-ı …amer 

163

1128. Gûşı gûyâ hilâl-i evc-i şeref 

Oldı deryâ-yı √üsn içinde §adef 

1129. Zena«ı …a¡r-ı çâh-ı Hârûtµ 

Ba…ar anda §uya o Mârûtµ 

1130. ±e…anı bâπ-ı √üsne bir elma 

∏abπabı bir turunc-ı şâ«-ı vefâ 

1131. İşidüp reng-i rûyını bir dem 

Reng-pe≠µr oldı verd-i bâπ-ı irem 

1132. Gördiler çünki ol mehi fi’l-√âl 

¢ıldılar cümle aña isti…bâl 

1170. Çµn-i si√r geldi rû√-ı seyrânµ 

Ma¡rifet şehrinüñ sü«an-dânı 

Hikâyenin altı kahramanından beşi münazaraya dâhil olurken rûh-ı seyrânî 

münazaranın dışında bırakılmıştır. Bu yaklaşıma göre rûh-ı seyrânî mecâzî bir âleme 

yolculuk eden kahramanların yolculukta onları varmak istedikleri yere bırakan bir taksi 

şoföründen farksızdır. Farklı bir açıdan bakılırsa hayâl iklimine yolculukta hayâlin 

kendisidir. İnsanlar hayâl görür ama hayâllerinde görmek istedikleri şeyi görürler. 

Hayâl, onların arzûladıklarını görmeleri için sadece bir aracıdan ibarettir. 

4.4.2. Hikâye Dışındaki Kişiler 

Mesnevilerin giriş bölümleri tevhid, münâcât, na’t, çehâryâr-ı güzin, methiye, 

sebeb-i telif gibi bölümlerden oluşur. Bu bölümlerde hikâyenin kahramanlarından 

bahsedilmez. Ancak Şânî’nin bu anlayışın dışına çıkarak giriş bölümünde kişileştirilmiş 

kahramanların niteliklerine ilişkin olumlu veya olumsuz düşüncelerini belirttiğini 

söylemiştik. Bu durum, Şânî’nin didaktik tavrıyla açıklanabilir. Alegorik bir eser olan 

Gülşen-i Efkâr’da anlatılanların doğru anlaşılması için birtakım tasavvufî ön bilgilerle 

okuyucuyu hikâyeye hazırlama gereğini hissetmiştir. Bu ön bilgilerin dışında 

mesnevilerin giriş bölümlerinde bazı dinî ve tarihî şahsiyetlerden bahsedilmesi mesnevi 

tertibinde bir gelenek halini almıştır. Bunun yanı sıra anlamı güzelleştirmek, özlü 

anlatımı yakalamak için telmihlere de sıkça başvurulduğu görülür. İşte bu bölümde 

gerek adına methiye yazılan kişiler gerekse telmih yoluyla anımsatılan kişilere kısaca 

değineceğiz. 

164

4.4.2.1. Din Büyükleri 

a) Peygamberler: Şânî, Gülşen-i Efkâr’da Hz. Âdem, Hz. Yakûb, Hz. Yûsuf, 

Hz. Mûsâ, Hz. Süleyman, Hz. Îsâ ve Hz. Muhammed (s.a.v.)’i isimleriyle anmıştır. 

Bunların dışında peygamberligi hakkında ihtilaf olan Hızır (a.s.) ve Danyal’dan da 

bahseder. 

Gülşen-i Efkâr’da, Muhammed, Ahmed, Mustafa, Resûl, Resûlullah, Habîb 

adlarıyla adından en çok sözü edilen peygamber Hz. Muhammed’dir. Beyitlerde, gayb 

ilimlerine vâkıf olduğu; yanaklarının gül goncasına, boyunun hurma ağacına benzediği 

ve her sözünün Hakk’ın bir vahyi olduğuna değinilir. O, kapısı Hz. Ali olan ilim 

şehridir. O, insanların yaratılma sebebidir: 

371. ¡Âlim ü ¡ârif-i ≥amâ’ir-i πayb 

Vâ…ıf u kâşif-i serâ’ir-i πayb 

378. Na√l-i ¡ar¡ar numûne-i …add-i û 

Gül-i a√mer numûne-i «add-i û 

399. Her hadµ&i egerçi va√y-ı «afµ 

Gün gibi olmadı velµ ma«fi 



482. Bâ’i&-i kâr-«âne-i ¡âlem 

Sebeb-i «il…at-i benµ-Âdem 

Hz. Muhammed’in parmaklarıyla ayı ikiye bölmesi, parmaklarından su 

gelmesi gibi mucizelerinden de bahsedilir: 


Bir hilâliyle itdi mâhı iki şa…… 



Şânî’ye göre Hz. Âdem ilk insan olması nedeniyle tüm insanlıgı temsil eder. 

Şânî, Hz. Âdem’in şeytana uyup cennetten kovulmasına, ilk insan olmasına, Hz. 

Muhammed’in nûru sebebiyle yaratılmasına telmihte bulunur: 

165

789. Cûları dil-keş idi §an cânân 

Âdem’üñ göñline girerdi revân 




Sebeb-i «il…at-i benµ-âdem 

Hz. Mûsâ asâsı, yed-i beyzâsı ve Tûr dağında Allah’ın ona tecellî etmesi 

olayıyla; Hz. İsâ ölüleri dirilten nefesiyle ve Hz. Meryem’in oğlu olmasıyla; Hz. Yusuf 

ve Hz. Yâkub, oğlu Yusuf’un gömleğini yüzüne süren Hz. Yâkub’un görmeyen 

gözünün açılmasıyla; Hz. Süleyman hayvanlarla konuşup anlaşmasıyla ve yüzüğüyle, 

Hızır (a.s.) ise âb-ı hayat ile telmihlere konu edilmiştir: 






Dem-i ¡Ìsâ feminde hem müdπam 







739. Mevc-i ba√r-i çemende keştî-i rû√ 

∏ar… olurken yetişti »ızr-ı fütû√ 

490. Oldı mâ-i zülâl-i la¡linden 

Âb-ı √ayvân-ı cân-fezâ peydâ 

138. Añlamaz …a†re ba√r-i ¡ummânı 


1035. Arayup …a¡r-ı ba√r-i ¡ummânı 


166

) Dört Halife: Şânî dört halifeye ayrı ayrı methiye yazmıştır. Hz. Ebubekir 

ilk halife olması ve Sıddîk lakabını almasıyla, Hz. Ömer adaletiyle ve dünyaya bir 

peygamber daha gönderilse o kişinin Hz. Ömer olacağı hadisiyle; Hz. Osman Kur’an-ı 

Kerim’in âyetlerini bir araya getirip kitaplaştırmasıyla, Hz. Ali zülfikârıyla övülür: 

540. Dürc-i §ıd… u §adâ…atuñ güheri 

Burc-ı çar«-ı fe§â√atuñ …ameri 

544. »alef-i server-i nübüvvetdür 

Şâh-i pµrân-ı ehl-i cennetdür 

545. Oldıπıyçün o gülşen-i ta§dµ… 

Didi ehl-i §afâ aña ~ıddµ… 

585. ¡Ömer’üñ cümle ¡adl ü dâdı içün 

Reh-i ◊a…’da anuñ reşâdı içün 


¡Ömer olurdı «al…a peyπamber 

571. Çün şehµd oldı ◊a≥ret-i ¡O&mân 

La¡l-i rummânı @âhir eyledi kân 

568. Kef ü engüşti §anki lev√ u …alem 

~u√uf-ı ¢ur’anı itdi cem¡ ü ra…am 

579. ±âtı burc-ı esed gibi enver 

±ü’l-fi…ârı yanında §an «âver 

582. Ya¡ni serdâr-ı evliyâ-yı ¡i@âm 

Esedu’llâh-ı Rabb-ı ≠ü’l-ikrâm 

c) Melekler: Cebrâil, beyitlerde Namus-ı Ekber, Cebrâil, Cibrîl, Rûh-ı Emîn, 

Tâir-i Kuds, Tâir-i Sidre olarak yer almaktadır. Özellikle mi’râc hadisesinin anlatıldığı 

bölümde Cebrâil’in Hz. Peygambere Burak, Hulle ve İklîl’i getirmesi (416), İsra ve 

mi’râc yolculuğu boyunca Hz. Peygambere kılavuzluk etmesi (427, 428), Sidretü’l- 

Müntehâ denilen yere kadar götürüp oradan öteye geçemeyecegini söylemesi (455) yer 

alır. Sidre-i Müntehâ’da ilerleyemeyen Cebrâil birçok kez ‘Tâir-i Sidre’ olarak 

adlandırılır: 

167



454. ‰â’ir-i sidre didi ey mümtâz 

İdemem πayrı bir da«ı pervâz 


Sû«te pervâne gibi şem¡-i πa≥ab 







Cebrâil (a.s.) dışında telmih edilen diğer melekler Hârût ve Mârût’tur: 



4.4.2.2. Tarikat Büyükleri 

Dede Ömer Rûşenî ve Mevlânâ Şânî’nin etkilendiği iki şahsiyet olarak 

karşımıza çıkar. Mevlânâ’yı Mesnevisinden dolayı, Dede Ömer Rûşenî’yi de Halvetî 

olduğu ve ondan feyz aldığı için anar. Dede Ömer Rûşenî için bir methiye yazmıştır: 

658. ¡İlm-i @âhirde Bû-¡Alµ Sµnâ 

¡İlm-i bâ†ında √a≥ret-i Monlâ 

659. Ya¡ni …u†bu’r-reµs Şey« ¡Ömer 

Kân-ı ta√…µ…e ≠ât-ı pâki güher 





664. Ol siyeh şemle-y-ile √a≥ret-i pµr 

Şeb-i târ içre §anki bedr-i münµr 

168





4.4.2.3. Tarihî, Efsanevî Kişiler 

Şânî dönemin padişahı Sultan Üçüncü Murad’a bir methiye yazmıştır. Bu 

methiyede klâsik övgü anlayışının dışına pek çıktığı söylenemez. Gücü, İslâm askeri 

oluşu vb. nedenlerle över, saltanatının devamı için dua eder: 

601. İbn-i Sul†ân Selµm-i √âfı@-ı dµn 

Ya¡ni Sul†ân Murâd-ı ehl-i ya…µn 





605. Çâr √arfi bu ism-i zµbânuñ 

Çâr rükni metµn-i dünyânuñ 

606. İki ebrûsı râ-yı ra√metdür 

Her biri §anki nûn-ı nu§retdür 

607. Rûy-ı zibâyeş âftâb-ı semâ 

¢âmeteş na«l-i rav≥a-i ¡ulyâ 

608. Kef-i zµbâsı §anki bedr-i bedµd 

Penc engüşti pençe-i «urşµd 

626. Yâ İlâhî bi-√a……-ı nûr-ı ◊abµb 

¡Avnüñi dâ’im eyle şâha …arµb 

627. ¢ılıcın eyle dâ’imâ keskin 

Nitekim pehlüvân-ı çar«-ı berµn 

628. Eyle …a§r-ı vücûdını âbâd 

Bi’r-Rasúli ve sa√bihi’l-emcâd 

169

Eflâtun, Kahraman, Behmen, Dârâ, Sencer, Fağfûr, İskender, Efrâsiyab, 

Rüstem gibi isimler de Şânî’ni telmih havuzunda yerini alır: 

4.5. Zaman 



595. ∏ayret-i ¢ahraman u Behmen ü Gûr 


1552. Rehber oldum Sikender’e nâgâh 

Gitdi târµke olmadı güm-râh 

1538. Virdüm Efrâsiyab’a ben «aşmet 

Rüstem ü ±âl’e şevket ü …udret 

Hikâyenin başlangıcıyla bitişi arasında geçen süre dört gündür. İlk iki gün akıl, 

ilim, hilm ve devlet kendi aralarında tartışırlar. İkinci günün akşamı tartışmadan bir 

sonuç alamayınca bir bilene danışmaya karar verirler: 

1061. ¡Â…ıbet didiler bize √âkim 

Gerek ola rumûza hep ¡âlim 



1064. Bulalar tâ ki bir sü«an-dânı 

Mehbi†-i lâyi√ât-ı Rabbânµ 

Üçüncü günün seher vakti bir şahbazın sırtında yolculuğa çıkarlar. Çölü 

aştıktan sonra güneş açınca marifet şehrine varırlar. Şehrin güzelliğine hayran olurlar. 

Bu sırada rûh-ı seyrânîyi görüp dertlerini anlatırlar. Akşam olmuştur artık. Rûh-ı seyrâni 

onları sabahleyin rûh-ı pür-hikmete götüreceğini söyler. 

Dördüncü günün sabahı rûh-ı pür-hikmetin huzuruna gelirler. Hepsi üstünlük 

iddiasın rûh-ı pür-hikmete anlatır. Rûh-ı pür-hikmet hepsine itiraz eder, eksikliklerini 

sıralar. Rûh-ı pür-hikmetin nasihatleriyle hikâye sona erer. 

Hikâye kahramanları kişileştirilmiş soyut kavramlardır. Bu yüzden 

kahramanların geçmişe dönerek yaptıkları hatırlatmalar, insanoğlunun hatta kâinatın 

yaratılışı kadar eskiye gider. Çünkü akıl, ilim, hilm ve devlet insanın var oluşundan beri 

170

varlıklarını sürdürmektedir. Kendi üstünlüklerini ispatlamak için telmihler, iktibaslar ve 

hadislerden faydalanırlar. 

Sebeb-i telif bölümünde yer alan bahar ve hazan tasvirleri de divan şairinin bu 

mevsimlere bakış açısını ortaya koyan önemli tasvir bölümlerinden biridir. Bahar ve 

hazan divan şairi için sadece bir zaman dilimi olmanın ötesindedir. 

4.6. Mekân 

Gülşen-i Efkâr’in hikâye kısmında tasvir edilen mekânlar arasında olumsuz 

özellikleriyle vasfedilen hiçbir yer adı yoktur. Anlatıcının gözüyle tasvir edilen 

kahramanlar için de bu geçerlidir. Hikâyede mekânlar kahramana uygun bir şekilde 

tasvir edilir ve böylelikle kahraman-mekân uyumu sağlanmış olur. Akıl, ilim, hilm ve 

devlet Kaf Dağının eteklerinde bulunan geniş bahçesi (hadîka-i ulyâ / gülşen-i bî-hemtâ) 

olan bir köşkte (kâh-ı vâlâ / kasr-ı a’lâ) yaşarlar: 

783. Dâmen-i kûh-i ¢âfda bir zîbâ 

Var idi bir √adî…a-i ¡ulyâ 

784. Dest-i …udretle §âni¡-i Yezdân 

Yapmış anı mi&âl-i bâπ-ı cinân 



790. Selsebîl-i sebîl enhârı 

Dev√a-i Sidre gibi eşcârı 

809. Biri √ilm-i selîm ü ehl-i edeb 

İtmedi bu cihânda şûr u şeπab 

810. Birinüñ nâmı devlet-i i…bâl 

Açılur †âli¡inde ferru«-fâl 

811. Her biri pâs-bân-ı gülşen idi 

Sözlerinden hezâr ü gülşen idi 

815. Vâr idi bu √adî…ada bir kâ« 

İki yanında bitmiş idi dü-şâ« 

816. Gûyiyâ sidre-i mu¡allâdur 

Bâπ-ı cennetde şâ«-ı tûbâdur 

171

Kişi-mekân ilişkisi tüm hikâye boyunca uyumludur. İyi biri kötü bir mekânda 

tasvir edilmez. Zaten tüm hikâye boyunca cennet gibi mekânlar tasvir edilir. 

Hikâye bölümünde geçen yer adları sırasıyla şöyledir: 

1) Hadîka-i Ulyâ 2) Gülşen-i Bî-Hemtâ 3) Kâh-ı Vâlâ 4) Kasr-ı A’lâ 5) Sahrâ 

6) Şehr-i Mârifet 7) Kubbe-i Mevhibet. Bu mekânların ilk dördü, dört kahramanın 

koruyucusu oldukları ve Kaf Dağının eteklerinde bulunan mekânın; Sahrâ, şahbazın 

sırtında yolculuk ederken geçtikleri çöl veya ovanın; son ikisi de yolculuk sonunda 

vardıkları yerin adıdır. 

Kahramanların bulunduğu her dış mekân ayrıntılı bir şekilde tasvir edilmiştir. 

İç mekânlara ilişkin ayrıntılara hiç girilmemiştir. Ne kubbe-i mevhibetin (rûh-ı pür- 

hikmetin yaşadığı yer) ne de kâh-ı vâlânın (dört kahramanın iki gün boyunca münazara 

ettikleri köşk) iç mekân tasvirleri yapılmıştır. Tasvir edilenler hep bağlar, bahçeler, 

tepeler, dış görünümüyle kubbeler ve köşkler olmuştur. Dış mekân anlatımında 

meyveler, ağaçlar, çiçekler, rüzgâr, akarsular vb. yer verilmiştir. 144 

Ana hikâyenin dışında kalan bölümlerde ise dinî mekânlar dikkat çeker. Kâ’be, 

Mescid-i Aksâ, Tûr, cennet bunlardan birkaçıdır. 

Gülşen-i Efkâr’in en ilginç özelliklerinden biri şairin kendi memleketi olan 

Lârende hakkında 22 beyitlik küçük bir şehrengizi barındırmasıdır. Bu şehrengizde 

Lârende’nin havasından, tabiî güzelliklerinden ve kalesinden bahsedilir. 145 

144 Mekân tasvirleriyle ilgili daha ayrıntılı bilgi için tezin “mekân tasvirleri” bölümüne bakınız. 

145 Ayrıntılı bilgi için tezin “3.3.3.2. Mekân Tasvirleri” bölümüne bakınız. 

172

SONUÇ 

Yaptığımız inceleme neticesinde Gülşen-i Efkâr mesnevisi ve Lârendeli 

Şânî’ye ilişkin tespitlerimizi şöyle özetleyebiliriz: 

Gülşen-i Efkâr’ın müellifi olan şair, tezkire ve diğer biyografik kaynaklarda 

Şânî, Mehmed Şânî ve İbrahim Şânî adlarıyla geçmektedir. Lârendeli Şânî’nin asıl 

adının Mehmed mi İbrahim mi olduğu ya da ayrı şairler mi oldukları hakkında 

kaynaklarda çelişkili bilgiler verilmiştir. Gülşen-i Efkâr mesnevisinde de şairin gerçek 

adına ilişkin herhangi bir kayda rastlanmamıştır. Bu sebeple Şânî’nin gerçek adı kesin 

bir şekilde tespit edilememiştir. 

Gülşen-i Efkâr, dinî-tasavvufî konulu didaktik ve alegorik bir mesnevidir. 

Eserin giriş bölümlerinde öğretici bir edayla kimi tasavvufî kavramları açıklama yoluna 

giden Şânî, ana hikâyenin anlatıldığı bölümde ise alegoriyi ustalıkla kullanmıştır. Bu 

durum, okuyucunun eserdeki alegoriyi anlamasına yönelik bilinçli bir yaklaşım gibi 

görünmektedir. 

Gülşen-i Efkâr’ın dinî-tasavvufî içerikli olması nedeniyle Kur’an sureleri ve 

hadislerin kullanımı ve onlara yapılan göndermeler oldukça fazladır. Esere nüfuz 

edebilmek için bu göndermeleri iyi idrak etmek gerekmektedir. 

Eserdeki kahramanlar -akıl, ilim, hilm, devlet, rûh-ı pür-hikmet- kişileştirilmiş 

soyut kavramlardır. Bu kahramanlar diyaloglar halinde “kimin daha üstün olduğu”na 

dair tartışmaya girerler. Mesnevideki ana hikâye boyunca bu tartışma devam eder. Bu 

yönüyle eserin münazara tarzında yazıldığı kesindir. Ancak ana hikâye kısmına 

geçmeden önceki bölümlerde yer alan didaktik beyitler, söz konusu edilen tartışmadan 

kimin galip geleceğini açık açık dile getiren açıklamalar içermektedir. Bu durum, 

okuyucunun hikâyenin sonuyla ilgili merak unsurlarını ortadan kaldırmaktadır. 

Günümüz roman anlayışında merak unsurlarının bulunmayışı bir eksiklik olarak 

değerlendirilmekle birlikte, bir eserin kendi döneminin şartları ve sanat anlayışı 

doğrultusunda içinde değerlendirilmesi gerektiği unutulmamalıdır. 

Eserin dili, yazıldığı dönemin şiir diliyle kıyaslandığında çok ağır ya da çok 

sade bir özellik taşımaz. Methiye bölümlerinde dilin Arapça ve Farsça tamlamalarla 

ağırlaştığı, diyalog bölümlerinde daha sade bir hâl aldığı görülmektedir. Bu durumda 

kullanılan dilin sadeliği veya ağırlığını, beyitlerin içeriği ve şairin amacı 

belirlemektedir. 

173

Şânî, Türkçe deyimleri, pek sık olmasa da atasözlerini başarıyla kullanır. 

Türkçe sözcük kullanımında fiillerin, yardımcı fiillerin, ek fiillerin yoğunluğu 

dikkatimizi çekmiştir. Bu durum eserin tahkiyevî bir anlatıma sahip olmasıyla 

açıklanabilir. Beyitlerin kısa aruz kalıplarından biriyle (Fe’ilâtün / Mefâ’ilün / Fe’ilün) 

yazılması -gazellerlerle kıyaslandığında- kısa cümlelerin kullanımını yoğunlaştırmıştır. 

Cümle kısaldıkça da yüklemlerin; dolayısıyla da fiil, yardımcı fiil ve ek fiillerin sık 

kullanılmasını sağlamıştır. Eserde tüm sözcüklerin Arapça veya Farça tamlamalarla 

kurulduğu ve içinde ek fiil dışında Türkçe sözcüğün olmadığı pek çok beyit vardır. 

Ancak en sade beyitlerde bile bu durumun tersi bir kullanım söz konusu değildir. Tüm 

sözcüklerin Türkçe kökenli olduğu tek bir beyit dahi yoktur. Bu durum, eserin dinî- 

tasavvufî içerikli olması ve bu içeriğe sahip eserlerde kullanılan kavramların genelde 

Arapça ve Farsça olmasıyla açıklanabilir. 

Şânî, edebî sanatları ustalıkla kullanır. Sanatlı anlatımın eserin tasvir 

bölümlerinde yoğunlaştığı görülür. Teşbih, teşhis, istiare ve tenasüp gibi sanatlar en çok 

başvurduğu sanatlardır. Benzetmelerde şairin sürekli aynı benzetmeyi kullanması, 

tekrara düşmesine neden olur. Bu durum özellikle kahramanların kendilerini 

vasfederken kullandıkları “nûr, şem’ vb.” sözcüklerde karşımıza çıkar. Şairin harf 

benzetmelerine özel bir ilgisinin olduğu dikkatimizi çekmiştir. Ancak harflerle yapılan 

benzetmeler sanatçının hurufî bir şair olduğu sonucunu verecek yapıda değildir. Çünkü 

bu benzetmeler Hurufîlikle bağı olmayan her Divan şairinin kullandığı türdendir. 

Gülşen-i Efkâr’ın klâsik mesnevi tertibinde pek karşımıza çıkmayan en önemli 

özelliği, içinde 22 beyitlik küçük bir Lârende (Karaman) şehrengizi barındırmasıdır. Bu 

şehrengiz, Şânî’nin kendi memleketi olan Lârende’yle ilgili çok da ayrıntıya inmediği, 

cennet benzetmesi etrafında şekillendirdiği yüzeysel bir tasvirden ibarettir. Ancak 

Lârende Kalesi’nin o dönemdeki fizikî görünümüyle ilgili bilgilere de yer verilmiştir. 

Eserdeki tasvirlerle ilgili dikkatimizi çeken en önemli husus ise iç mekân 

tasvirlerine yer verilmeyişidir. Saraydan, köşkten bahsedilmesine rağmen bu mekânların 

iç görünümüyle ilgili detaylara girilmez. Sadece o mekânların dış görünümü ve bu 

görünümün bağ ve bahçeden yola çıkılarak çiçeklerle, kevserle süslenen bir cennet 

benzetmesi etrafında şekillendiği görülür. Gerçek mekân (Larende) ve kurgu ya da 

hayalî diyebileceğimiz hikâyenin geçtiği mekânların anlatımında da üslûp bakımından 

farklılıklar ortaya çıkar. Gerçek mekânda ayrıntılara fazla değinilmezken, hikâyenin 

geçtiği mekânlarda ayrıntılar ve sanatsal anlatım hissedilir derecede artar. Divan şiirinde 

174

her sanatçının açık mekânlar için kullandığı ortak benzetme olan “Cennet” motifi 

sürekli yinelenir. 

Yukarıda tespit ettiğimiz özellikleriyle, Şânî’nin Divan şiiri geleneğine yeni 

bir soluk getirdiği ya da diğer mesnevi şairlerinden ayrı bir yol tuttuğu iddia edilemez. 

Bu yönüyle Şânî gelenekteki şiir anlayışının dışına pek çıkmayan manzum bir eser 

ortaya koymuştur. 

175

5.1. Nüshaların Tanıtımı 

BEŞİNCİ BÖLÜM 

GÜLŞEN-İ EFKÂR’IN METNİ 

Sultan III. Murad zamanında kaleme alınmış olan Gülşen-i Efkâr adlı 

mesnevînin müellifin kaleminden çıkmış nüshasını tespit edebilmek için kütüphane 

taraması yaptık. Bu tarama sonucunda Lârendeli Şânî’nin Gülşen-i Efkâr mesnevîsinin 

biri Süleymaniye, ikisi İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Nâdir Eserler 

Bölümünde olmak üzere üç yazma nüshasını tespit edebildik. 

İstanbul Üniversitesi Nâdir Eserler Kütüphanesi Nu: 3040’ta kayıtlı nüsha, 

beyit sayısı en fazla olan nüshadır. Ayrıca dış kapağında “müellif Şânî” kaydı vardır. 

Yaptığımız karşılaştırmalarda hem diğer nüshalara göre eksiklerinin en az oluşu hem de 

yazım hatalarının asgarî oluşu sebebiyle bu nüshayı temel aldık. Daha sonra diğer 

nüshalarla karşılaştırdık. Aruz, kafiye, anlam ilgilerini göz önünde bulundurarak en 

doğrusunu metne koymaya gayret ettik. Metne dâhil etmediğimiz nüsha farklarını da 

dipnotlarda ayrıca belirttik. Aynı kütüphanedeki Nu: 1917’de kayıtlı nüshada ise ne 

müellif hattı olduğuna dair ne de istinsah edildiğine dair bir kayıt bulunmaktadır. 

Bununla birlikte Süleymaniye Kütüphanesindeki nüshada hem müellif adı hem de 

müstensih adı kaydedilmiştir. Ancak bu nüsha imlâdaki tutarsızlıklar, kelimelerin 

yazımındaki diğer kusurlar ve eksik beyitleri bakımından en sıkıntılı nüshadır. Sahife 

kenarlarına notlar düşülmesi, eksik beyitler tamamlanmaya çalışılması, yanlış yazılan 

sözcüğün sahife kenarında düzeltilmeye çalışılması vb. özelliklerinden dolayı yazımının 

aceleye getirildiği ve müstensihinin de imlâ konusunda sıkıntılı olduğu görülmektedir. 

Nüshalarla ilgili dipnot verirken kolaylık sağlaması için nüshaları “İÜ1, İÜ2 ve SK” 

şeklinde kısaltmalarla ifade ettik. Bu üç el yazması nüshanın tavsifi şu şekildedir: 

1. İÜ1 Nüshası: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Nu: 3040, istinsah 

tarihi:1040, müstensih: bilinmiyor, varak: 62 (2a-63a), ölçüler: 250x150 mm, 15 satır, 

nesih, söz başları ve sahife cedvelleri altunî sarı renk, yeşil kumaş cilt (dört yapraklı 

yonca deseniyle bezenmiş), aharlı beyaz ince kâğıt. 

176

Baş: Ufu…-ı cânda nûr-ı b’ismi’llah 


Son: O…ıyup bu du¡âyı ehl-i ya…µn 

Umarum cân-ıla diye âmµn 

2. İÜ2 Nüshası: İstanbul Üniversitesi, Merkez Kütüphanesi Nu: 1917, istinsah 

tarihi: bilinmiyor, varak: 62, ölçüleri:190x110 mm, 15 satır, ta’lik, bordo meşin cilt 

(kabartma tezhip süslemeli), kapakların iç tarafı ebru kağıt kaplı, söz başları ve sahife 

cedvelleri kırmızı, aharlı beyaz ince kâğıt. 

Baş: Ufu…-ı cânda nûr-ı bismi’llah 


Son: O…uyup bu du¡âyı ehl-i ya…µn 


3. SK Nüshası: Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Bölümü, Nu: 

3731, istinsah tarihi: H. 1124, müstensih: Mehmed ? , varak: 62, ölçüleri:.150x220 

mm., 15 satır, nesih, söz başları ve sahife cedvelleri kırmızı, sırtı meşin, kapakları ebru 

kağıt kaplı cilt, aharlı âbâdi krem rengi, ince kâğıt. 

Baş: O…u cândan be-nûr-ı bismi’llah 


Son: O…uyup bu du¡âyı ehl-i ya…µn 


5.2. Çeviriyazılı Metnin Kuruluşunda İzlenen Yöntem 

1. Gülşen-i Efkâr mesnevîsinin metni oluşturulurken, en hacimli olan İstanbul 

Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Nu: 3040’ta kayıtlı bulunan İÜ1 nüshası esas 

alınmıştır. Edindiğimiz üç nüsha karsılaştırılmış; anlam, vezin, üslûp gibi birtakım 

ölçütler göz önünde bulundurularak sağlam bir metin oluşturulmaya çalışılmış; bir 

nüshada bulunan ancak diğerlerinde bulunmayan beyitler de eklenmiş ve bu durum 

dipnotta belirtilmiştir. Nüsha farklılığından dolayı beyitin okunmasıyla ilgili çelişkiye 

düşülen durumlarda müstensihinin en dikkatsiz ve yazım hatalarının en çok olduğu SK 

nüshası ikinci planda tutularak değerlendirme yapılmıştır. 

177

2. Metindeki beyitler kolaylık açısından sol tarafından numaralandırılmış, 

tertip sırası esas alınan İÜ1 nüshasından yaprak numaraları da beyit numaralarından 

daha solda olacak şekilde verilmiştir. 

3. Dipnotların tamamı sıra numarası verilerek oluşturulmuştur. 

4. Aruza uymayan bazı beyitler diğer nüshalarla karşılaştırılmış, aruza uyan 

nüsha dikkate alınarak diğer nüsha farkı dipnotta gösterilmiştir. 

5. Nüshalar arasındaki farklar, dipnotlarla belirtilmiştir. Bir beyitin aynı 

mısraında yer alan birden fazla farkın gösterilmesinde ise ( // ) işareti kullanılmıştır. 

alınmıştır. 

6. Dipnotta âyet veya hadiste geçen bir söz açıklanırken o söz tırnak içine 

7. Metinde geçen âyet, hadis iktibasları, Arapça ve Farsça beyitler İtalik olarak 

yazılmıştır. Kullandığımız transkripsiyon işaretleri şu şekilde gösterilmiştir: 

8. Aynı kelime farklı şekillerde yazıldığında metin tamiri yapılmıştır. Örneğin 

dahı kelimesi dâhî; hep kelimesi heb; hiç kelimesi hic; dâima kelimesi de dâyima 

178

şeklinde yazılmışsa bu kelimelerde bir düzeltmeye gidilmiş ve dahı, hiç ve dâima 

şeklinde okunmuştur. 

9. Aşk veya ışk gibi iki ayrı şekilde okunabilen kelimelerde bu okunuşlardan 

kelimenin yaygın söylenişi tercih edilip aşk şeklinde okunmuştur. Âftâb-âfitâb kelimesi 

âftâb; âsmân-âsumân kelimesi âsmân şeklinde okunmuştur. 

10. “Varup”, “olup”, “gelüp” gibi kelimelerdeki “–up” zarf-fiil eki, metindeki 

“-ub / üb” şekli yerine “-up / -üp” şekliyle gösterilmiştir 

11. Metinde geçen özel isimlerin Türkçede olduğu gibi ilk harfi büyük 

yazılmış; ek geldiğinde apostrofla ayrılmıştır. 

12. Başlıklar koyu karakterle ve büyük harfle yazılmış, ancak şiirin içinde ara 

başlık niteliğindeki hadis veya âyet iktibasları koyu karakterle ve küçük harfle 

yazılmıştır. 

13. “Ser”, “bî”, “pür” gibi Arapça ve Farsça ön ek alan bütün kelimelerde ek 

ile kelime arasına ( - ) işareti konulmuştur: ser-fürû, bî-pâyân, pür-hûn gibi. Ancak ser- 

dâr sözcüğü kalıplaşmış olarak hep serdâr şeklinde yazılmıştır. 

14. “İle” sözcüğü ile kendinde önceki sözcük arasına ( - ) işareti konmuş, ünlü 

uyumuna uydurularak kalın ünlülü sözcüklerden sonra “-ıla” şeklinde; ünlüyle biten 

sözcüklerden sonra “y-ı-la / -y-ile” şeklinde yazılmıştır. “ile”nin ekleşmesi durumunda 

ise aruz ölçüsüne uygunluk göz önünde bulundurulmuştur: cürm-ile, şîve-y-ile, anuñ- 

ıla, nûrı-y-ıla; kanadumla, anuñla. 

15. “İçin” sözcüğünün okunmasında da aruza uygunluk esas alınmıştır: oldıgı 

içün, oldıgıçün, çıktıgıyçün, hakkıyçün. 

16. Arapça aslî çift ünsüzle biten sözcükler, sonrasına ünlüyle başlayan bir ek 

almadıkça tek ünsüzle yazılmıştır. Ancak Arapça veya Farsça beyitlerde sözcüğün 

aslına bağlı kalınarak çift ünsüzlü yazılmıştır: ◊a……’a, ◊a…’da, cezbe-i ◊a…, √a……-ıla; 

◊üccetü’l-◊a…… ber-cihân la…abem. 

179

5.3. Çeviriyazılı Metin 

Bi ¡avni’l-kerµmi’r-rahµm bi’smi’llâhi’r-rahmâni’r-rahµm. Hâzâ kitâbu Gülşen-i 

Efkâr Sul†ân Murâd zamânında Lârendeli Şânî Efendi te’lif itmişdür 146 


Fe¡ilâtün / mefâ¡ilün / fe¡ilün 

(Fâ¡ilâtun) (fa¡lün) 

1-B 1. Ufu…-ı canda nûr-ı b’ismi’llâh 147 


2. Nûrı çar«-ı hidâyetüñ …ameri 148 

Burc-ı sa¡duñ nücûm-ı cilve-geri 

3. Fi’l-me&el andaki o na…ş u ru…ûm 

Fülk-i dilde tâb-dâr-ı nücûm 


Gider anuñla yola ibn-i sebµl 

5. Fet√ olur anuñ-ıla bâb-ı ümµd 

Açılur nûrıyla rûz-ı sa¡µd 


Kâşifidür rumûz-ı lâ-reybüñ 149 

7. Ol-durur serv-i gülşen-i melekût 

Sünbül-i bâπ-ı rav≥a-i ceberût 

8. ◊ırz-ı cân olmaπın ulü’l-eb§âr 150 


146 

Bu açıklama sadece SK nüshasında vardır. İÜ1 nüshasının ön yüzünde “Gülşen-i Efkâr-ı Şânµ-i 

Lârendevµ ez mürµdân-ı Şey« ¡Ömer Rûşenµ müştehir bi-Monla Çelebi ez şu¡arâ-yı ¡a§r-ı Sul†ân Murâd-ı 

&ânµ” ifadesi vardır. İÜ2 nüshasında herhangi bir ön kayıt yoktur. 

147 

Ufu…-ı cânda nûr-ı: O…u candan be-nur SK 

148 

Nûrı: Nûr veya Nûr-ı SK 

149 

lâ-reyb (şüphe yoktur): “O kitap (Kur'an); onda asla şüphe yoktur. O, müttakîler (sakınanlar ve 

arınmak isteyenler) için bir yol göstericidir.” (Bakara 2/2). “Lâ-reyb”le “yakîn” eş anlamlıdır. Ayrıntılı 

bilgi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

150 

ulü’l-eb§âr (basiret sahipleri): “Allah, gece ile gündüzü birbirine çeviriyor. Şüphesiz bunda basiret 

sahipleri için mutlak bir ibret vardır.” (Nûr 24/44). 

180

9. Andadur ism-i a¡@am-ı Ra√mân 

Fet√ olur anuñ-ıla genc-i nihân 

10. Cümle √arfinde gizli niçe künûz 

Münderic her birinde dürlü rumûz 

11. Bâ-yı b’ismi’llâh oldı ümm-i kitâb 

Anda derc oldı cümle fa§l-ı «i†âb 

12. No…†a-i bâ ki merdümi melegüñ 

Merkezidür devâir-i felegüñ 

2-A 13. İnbisâ†ından oldı kevn ü mekân 

Zµr ü bâlâ vü ¡arş u ferş-i cihân 

14. Sµni sul†ân-ı ¡aş…a efserdür 

Tâc-sâlâr-ı pµr-i perverdür 

15. Erredür münkire siyâsetde 

Diş biler …atline cinâyetde 

16. Ehl-i µmâna lµk sµn-i sürûr 

Göñlini dâimâ ider mesrûr 

17. Besmele meddi oldı √abl-i metµn 

Yapışan aña †utdı ≠eyl-i ya…µn 

18. İncedür gerçi §an †arµ…-i »udâ 

Ehl-i tev√µde ¡urve-i vu&…a 

19. Oldı ebrû-yı şâhid-i ta√…µ… 

No…†ası «âl-i §ûret-i ta§dµ… 

20. Mµmi «al«âl-i sâ…-ı ¡arş-ı ¡a@µm 

‰av…-ı gerdân-ı √ûr-ı ¡ayn-ı na¡µm 

21. Sâlike remz-ile ider i¡lân 

Erba¡µnde bulur kemâl insân 

22. Laf@atu’llâh ki ism-i ≠âtü’l-◊a… 

Bâπ-ı ra√metde §anki bir yapra… 



181

24. Oldı gûyâ ¡a§â-yı «asta-dilân 

Anuñ-ıla …ıyâm ider pµrân 

25. Zeyn idüp rûy u …alb-i µmânı 151 

~a…ladı cân içinde ◊a… anı 

26. Birligi √a……uñ anda @âhirdür 

Şa¡şa¡a-târ gibi bâhirdür 152 



2-B 28. Remz-ile lâmı gösterüp tibyân 

Rûze-i far≥ı itdi bize beyân 


Gösterir ehl-i küfre tµπ u √üsâm 153 

30. İtdi anı o √a≥ret-i Feyyâz 

Rişte-i ¡ömr-i münkire mı…râ≥ 

31. Benzer ol √âsı çeşme-i şehde 

Bâπ-ı cennetde gonce-i verde 154 

32. Fi’l-me&el ol nigµn-i bâdâmı 

Fikretüm şâhbâzınuñ dâmı 

33. İtdi teşdµdi münkire şiddet 155 

Erresi …ıldı …atline √iddet 

34. Aña can gözi-y-ile eyle na@ar 

Per-i Nâmûs-ı Ekber’e beñzer 156 

35. Râları §an miyân-ı serve kemer 

¢atl-i vesvâse her biri «ançer 

36. Mâh-ı nevdür sipihr-i ra√mete ol 157 

Ya kemerdür …u§ûr-ı cennete ol 

151 rûy u …alb: rûy-ı …alb İÜ2, SK 

152 Şa¡şa¡a-târ: Şa¡şa¡a-ı târı SK 

153 tµπ u hüsâm: tµπ-i hüsâm SK 

154 Bu beyit SK nüshasında yok. 

155 münkire şiddet: münkir-i şiddet SK 

156 Nâmûs-i ekber, Cebrail’dir. Bkz. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türlçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın 

Kitabevi Yay., Ankara 1993, s. 805) 

157 Mâh-ı nevdür : Mâh-ı nûrdur SK 

182

37. ◊âlarıdur cihanda efser-i ◊ay 

◊ay-durur anuñ-ıla cümle şey 158 

38. İbtidâ-yı √ayât-ı dil oldur 

İntihâ-yı felâ√ bil oldur 159 

39. Nûnı üzre …arâr buldı ya…µn 160 

Anuñ üstinde †urdı dµn-i mübµn 

40. Çı…dıπıyçün ser-i necâta o nûn 

Götürür başda anı sûre-i Nûn 161 

41. Ol-durur ke’s-i «ûn-ı Ra√mânµ 162 

¢urtarur yirde …almadan cânı 

42. Yâsı …avs-i …a≥âdan oldı nişân 

Dest-i …udret çeker o yâyı hemân 163 

3-A 43. İsmi ser-defter-i du¡â-yı …abûl 

Resmi şey’üñ esâsıdur ma…bûl 

44. No…†alar anda merdüm-i insân 

Mezra¡-ı ma¡rifetde to«m-ı revân 

45. Görinen anda ol sevâd u beyâ≥ 164 

Dµde-i √ûr-ı cennet-i Feyyâ≥ 

46. Kimi dâl eyleyüp …adin çü kamer 

◊a≥ret-i ◊a……’a hep ¡ibâdet ider 

47. Kimi ke&retde kimi va√detde 

Dâ’ire içre kimi «alvetde 

48. Dµde-i cânı Şâniyâ açagör 

Sırr-ı ma¡nâyı bunda cân-ıla gör 

158 

cümle şey: cümle √ay İÜ1, İÜ2 

159 

bil: dil SK 

160 

Nûn: Ulûhiyet ilmine karşılık gelir. Kalem ise bu ilmi açığa çıkarandır. 

161 

Kalem sûresi. “Nûn ve’l-kalem” ifadesiyle başladığı için Nûn sûresi olarak da anılır. Zalimin zulmünü, 

fasidlerin fesadını önlemek ve kötülüklerinden korunmak için kendisinden faydalanılan bir sûredir. 

162 

ke’s-i «ûn: kâse-«ˇân SK 

163 dest: yed İÜ2, SK 

164 sevâd u beyâ≥ : sevâd-ı beyaz SK 

183



TEV◊ÌD-İ ±Ü’L-CEMÂL Ü ±Ü’L-CELÂLDÜR Kİ REŞK-İ ¡I¢D-I LE’ÂL Ü ÂB-I 

±ÜLÂLDÜR ¡A¢ABİNDE BERÂ¡AT-I İSTİHLÂL ±İKR OLINUR 165 

50. ◊amd aña kim odur Kerµm ü Ra√µm 

»âlı…-ı nüh-revâ… u ¡arş-ı ¡a@µm 

51. Fâli…ü’§-§ub√ »âlı…u’l-ervâ√ 

Râzı…u’l-«al… kâşifü’l-eşbâ√ 

52. ¡Âlem-i sır her @uhûr u bu†ûn 

Diyemez kimse fi¡line çi vü çûn 

53. Ol-durur bâni-i binâ-yı semâ 

Fâti√-i bâb-ı …alb-i ehl-i fenâ 

54. ◊ayy u Bâ…µ vücûd-ı mu†la…dur 166 

Lâ-yezâl u …adµm-i esba…dur 

55. ◊ikmetinde nüfûs-ı nâ†ı…a lâl 

¡A…l-ı kül idemez o ≠âtı «ayâl 

3-B 56. Bahr-i cûdında …a†redür yedi yem 

Cümle mevcûd anuñ …atında ¡adem 

57. Mihr-i i√sânı eyleyüp işrâ… 

Nûrı-y-ıla açıldı Hind ü ¡Irâ… 

58. Cur¡a-i hestiye olup sâ…µ 

Ra…§ u devre getürdi âfâ…ı 167 



60. Varlıπınuñ güvâhıdur dünyâ 168 

Şâhid-i ≠âtıdur bu ¡ar≥ u semâ 



165 Metnin sonunda sadece SK’de “temme” ifadesi var. 

166 ◊ayy u Bâ…µ: ◊ayy-ı Bâ…µ İÜ2, SK 

167 Ra…§ u devr: Ra…§-ı devr SK 

168 dünyâ: dûnyâ SK 

184

62. ±ât-ı √a……uñ vücûdına şâhid 169 

Saña rûşen delµldür Nâhid 170 

63. Sırr-ı …albüñde var-ise i«lâ§ 

Saña yeter bu sûre-i İ«lâ§ 171 

64. Ser-fürû eyledi aña «ûrşµd 

Oldı nûrıyla pür-≥iyâ «ûrşµd 

65. Defter-i §un¡-ı ◊a…’da seb¡a †ıbâ… 

No…†adur nûn içinde çar«-ı revâ… 

66. Bahr-i cûdında ◊a… ‰e¡âlânuñ 

Deşt-i §un¡ında o tüvânânuñ 


Bahr-i a«≥ar √abâb-ı âvâre 

68. Kâse-lµsi-durur cµm ü cemşµd 

Bende-i «âksârıdur «ûrşµd 

69. ±erre-i mihr-i cûdıdur ¡âlem 

¢a†re-i bahr-i cûdıdur âdem 

70. Tâhe fµ tµhi §un¡ihi’l-ervâ√ 172 

◊âra fµ beydi künhihi’l-eşbâ√ 173 

4-A 71. Heybetinden eridi gevher-i pâk 

Oldı âb-ı revân «ı††a-i «âk 

72. ¢âdirüñ …udretine √ad yo…dur 

~âni¡üñ √ikmetine ¡ad yo…dur 

73. Nûrını gâhi rûy-ı Leylâ’da 

Gösterür geh ¡i≠âr-ı A≠râ’da 

74. »al…ı eyler cemâline ¡âşı… 

Kimi Mecnûn olur kimi Vâmı… 

169 

Şâhid: her şeb İÜ2, SK 

170 

Nâhid: kevkeb İÜ2, SK 

171 

İhlâs sûresi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

172 

ervâ√: eşbâ√ İÜ2 

173 

eşbâ√: ervâ√ İÜ2 // Bu beyit SK nüshasında yok. “Ruhlar ve bedenler O’nun yarattıkları (sanatı) 

karşısında şaşkına döndüler” anlamına gelen beyitte yaratılan her şeyin şaşkınlık yaratacak şekilde 

kusursuz ve mükemmel olduğu, yaratılan her şeyde yaratanı görmenin mümkün olduğuna işaret edilir. 

185

75. Limeni’l-mülk «i†âbı ¡unvânı 174 

Lâ-mekân âstânı dµvânı 

76. İremez künh-i ≠âtına idrâk 

Mâ-¡arefnâke dir …amu derrâk 175 



78. ‰ayerân idemez sürûş-ı «ıred 

Heybet-i ◊a… yolına baπladı sed 

79. ¢urbet-i …âfına olan ¡an…â 

Olur anuñ vücûdı nâ-peydâ 

80. Bµm-i …ahr-ıla yaş döker kevkeb 

Gice yummaz gözini her kevkeb 

81. Oldı bârân-ı fey≥i «âke revân 

İtdi andan @uhûr çeşme-i cân 

82. Fey≥ idüp √âke ebr-i i√sânı 

Cereyân itdi ba√re nµsânı 176 

83. »ârdan itdi πonçe-i ra¡nâ 

¢a¡r-ı deryâda lü’lü’-i lâlâ 

84. Yemde itdi §adef §adefde düri 

Düre virdi le†âfet-i güheri 



4-B 86. Seng-i «ârâda «al… ider √ayvân 

‰ıyn-i lâ≠ibden eşref-i insân 177 

87. Gehi bir dürden ider âb-ı revân 

Gehi §udan …ılur riyâ≥-ı cinân 

88. Gül ü sünbülle zeyn ider «âki 

Nesr-ile sünbül-ile eflâki 

174 

“Limeni’l-mülk” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

175 

“Mâ-¡arefnâke” için tezin “4.3.2. Hadisler” bölmüne bakınız. // dir: diye SK 

176 

ba√re: bahr-i SK 

177 

“‰ıyn-i lâ≠ib” ifadesi için tezin “4.3.2. Âyetler” bölümüne bakınız. 

186

89. Kef-i mâ’dan ider gehî ar≥ın 

Geh du«ândan …ılur semâ-yı berµn 

90. Şeb-i târ içre seng-i §ammâda 

◊areket itse ≠erre «ârâda 

91. Bilür ol debdebât-ı ≠errâtı 

¡İlm-i ≠âtisiyle @ulmâtı 

92. Genc-i ≠âtı †ılısmı idi ¡amâ 178 

İsm-i a¡@amla eyledi peydâ 

93. Pâyını kesdi …ahrıyla Lât’uñ 

Mün¡adim oldı başı âfâtuñ 

94. Oldı enmûzec-i cihân âdem 

İtdi ◊a… anı nüs√a-i a¡@am 

95. Lµk bir no…†adur kitâbından 

±erre-i kemter âftâbından 






¢ıldı miskµn sürâdi…ât aña 179 





5-A 101. Pâdişeh …ıldı anda rû√ı İlâh 


178 idi: itdi SK 

179 sürâdi…ât: serâda …ât SK 

180 vezµr ü ¡ilmi: vezµri ¡ilmi SK 

102. ¡A…l-ı evvel vezµr ü ¡ilmi √akµm 180 


187

103. Ola kim †ıfl-ı …albi bula §afâ 

Ola tâ ma@har-ı cemâl-i »udâ 

104. Fehm ide sırr-ı nükte-i lâ-reyb 

Anda derc eyleye «azµne-i πayb 181 

105. Kenz-i ma√fµsin eylemege ¡ayân 182 

¢udretinden yaratdı ◊a… insân 

106. Eyledi lu†fı anı ehl-i reşâd 

◊ikmeti virdi aña isti¡dâd 

107. Nevrini nûrı-y-ıla gösterdi 

◊ikmet ü …udretini bildürdi 183 

108. Eyledi rû√a cismini mu√tâc 184 

¡A@mini itdi pâye-i mi¡râc 

109. Ten-i †âhirledür murâda vü§ûl 185 

Dil-i pâk-iledür du¡â-yı …abûl 

110. Na…ş-ı πayrµyi pâk it âyineden 

Görine tâ ki anda vech-i √asen 

111. Câm-ı gµtµ-nümâyı eyle †aleb 

Tâ ki anda tecelli eyleye Rab 

112. Açar âyµne-i …ulûbı çü mâh 

~ay…al-ı lâ ilâhe illallâh 186 

113. Rav≥a-i …albüñi …ılur «oş-bû 

Sünbül-i lâ ilâhe illâ hû 187 

114. ¢alb-i …albe o §âni¡-i ekber 188 

¢ıldı tev√µdi kibrit-i a√mer 189 

181 

«azµne-i: «arâse-i SK 

182 

“kenz-i mahfî” ifadesi için tezin “4.3.2. Hadisler” bölümüne bakınız. // ma√fµsin: nehyi sen SK 

183 

◊ikmet ü: ◊ikmeti SK 

184 

rû√a cismini: rû√ı cismine İÜ2, SK 

185 

Ten-i †âhirledür: Ten her †âledür SK 

186 

~ay…al-ı: Sünbüli SK. “lâ ilâhe illallâh” sözü “Allâh’tan başka ilâh yoktur.” anlamındadır. 

187 

Sünbül-i: ~ay…alı SK. “lâ ilâhe illâ hû” sözü “O’ndan başka ilâh yoktur.” anlamına gelir. 

188 …albe: …albde SK 

189 kibrµt: kerb SK 

188

MERÂTİB-İ TEV◊ÌD-İ RABBÂNÌDÜR Kİ ¡AYÂN U BEYÂN OLINUR 

5-B 115. Söyle ey mürπ-ı gülşen-i lâhût 

Şev…-ile eyle …ı§§a-i ceberût 

116. Ceberût-ı ¡ulâyı Rabb-ı …adµr 

¢ıldı envârıyla mihr-i münµr 190 

117. Lem¡a-i ◊a…’dan olmayup mestûr 

Dâ’imâ mihr gibi πar…a-i nûr 

118. Andadur menba¡-ı ¡inâyet-i ◊a… 

Andadur ma†la¡-ı hidâyet-i ◊a… 

119. Andadur dürc-i ma«zen-i esrâr 

Andadur cümle ma@har-ı â&âr 

120. Nûr-ı pâki …ulûb-ı insânı 191 

Rûşen eyler çü mihr-i nûrânµ 

121. ≤av’-ı «ûrşµdi nûrı eyler ma√v 

Ehl-i dil ol diyâra didi §a√v 192 

122. Ol-durur ma@har-ı cemâl-i cemµl 

Ma†la¡-ı mihr-i nûr-ı Rabb-ı celµl 



124. Ol diyârı varup görenden §or 193 

◊â§ılı seyr idüp gelenden §or 194 

125. ±erre mi…dârı âftâbından 

Saña ta…rµr ide kitâbından 



127. Ger …ılursañ o gülşene hevesi 

Dest-i himmetle pârele …afesi 

190 münµr: neyyµr SK 

191 Nûr-ı: Nûrı SK 

192 §a√v: ma√v SK 

193 görenden: irenden İÜ2 // görenden: izinden SK 

194 gelenden: gözünden SK 

189

6-A 

195 cemâl-i : cemâle SK 

196 tev√µd-i: tev√µdi SK 

197 fe≥âyı: …a≥âyı SK 

198 ¡ulyâyı: a¡lâyı SK 



129. Pµr-i irşâda ya¡ni hem-râz ol 

Himmetiyle anuñ ser-firâz ol 

130. ¢alma bu yolda baş-ıla câna 

Seri …o âstân-ı pµrâna 

131. Düş der-i pµr-i ehl-i ¡irfâna 

Mevrid-i vâridât-ı süb√âna 

132. ¢albi ola «azµne-i ta§dµk 

Sırr-ı seri sefµne-i ta√…µ… 



134. Bildüre ol kemâl-i tev√µdi 

Göstere tâ cemâl-i tev√µdi 195 

135. Bahr-i tev√µde gerçi πâyet yo… 

¢a¡rına lâ-cerem nihâyet yo… 

136. Sâ√ili yo… mu√µ†-i a¡@amdur 

Bahr-i a«≥ar …atında şebnemdür 

137. Künh-i tev√µd-i ◊a……’ı ehl-i fenâ 196 

Bilmedi gerçi gördi rûy-ı be…â 



139. Mürπ-ı ¡a…l ol fe≥âyı seyr idemez 197 



Nice añlar hümâ-yı ¡ulyâyı 198 

190

141. Vâcibi mümkin ide mi idrâk 199 

Bâ…i-i fâni fehm ide √âşâk 200 

142. Gerçi itdi beyânı niçe fu√ûl 

¡Â…ıbet ¡âciz oldı anda ¡u…ûl 

143. Sâlike lµk mürşid-i kâmil 

Gösterür gerçi rûşenâ menzil 

144. Nûr-ı vecdiyle geh virür aña şev… 

Gehi √alât-ı ce≠bden da«ı zev… 201 

6-B 145. Cümleten mürşid-i †arµ…-i münµf 

◊âl-i tev√µdi eyledi ta¡rµf 

199 

ide mi: idemez SK 

200 

fehm ide √âşâk: alamaz bµ-pâk SK 

201 

ce≠bden:√i≠bden SK 

202 

Da«ı: Daπı SK 

203 

merâtib-durur: merâtibdür SK 

204 bunu: anı SK 

205 ¡A…l u : ¡A…l-ı SK 

146. Terk-i terk ü fenâ-durur tev√µd 

Sırr-ı ser-i §afâ-durur tev√µd 

147. Da«ı ol †û†iyân-ı mı§r-ı beyân 202 

¡Andelµbân-ı gülşen-i tibyân 

148. Bâπ-ı ma¡nµde eyleyüp pervâz 

Söze bu resme eyledi âπâz 

149. Üç merâtib-durur …amu tev√µd 203 

Añlamaz bunu §â√ib-i ta…lµd 204 




¡A…l u na…l-ile eyler istidlâl 205 

152. ~â√ibü’l-¡ayn olan ulü’l-eb§âr 

◊a……’ı vicdân-ıla bulur her bâr 

153. Bâb-ı ta√…µ…i kimse fet√ idemez 

Ehl-i ◊a… ol kitâbı şer√ idemez 

191

¡İLMÌ OLAN TEV◊ÌD-İ ±Ü’L-CELÂLİ TA¢LÌD Ü İSTİDLÂLİDÜR ±İKR OLINUR 

154. Da«ı ¡ilmînüñ ikidür nev¡i 




156. ±eyl-i ta…lµdi †utdı cümle ¡avâm 

Bâb-ı ta√…µ…i açdı ehl-i kelâm 



158. Reng-i bûnuñ esµr ü maπrûrı 

Açamaz bâb-ı sırr-ı mestûrı 

7-A 159. Yine olmasa ehl-i ta…lµde 

İntibâh-ı la†µf-i tev√µde 206 

160. Mu¡teberdür egerçi µmânı 

Bulamaz lµk √âl-i vicdânı 

161. Def¡ …ıl †urma √âb-ı ta…lµdi 

Göresin tâ ki ¡ayn-ı tev√µdi 

162. ¢oma …albüñde perde-i pindâr 

Görine anda şâhid-i dµdâr 

TEV◊ÌD-İ ¡AYNµ Kİ EF¡ÂLÌ VÜ ~IFÂTÌ VÜ ±ÂTÌDÜR İCMÂLİ BEYÂN OLINUR 

206 İntibâh: Enbiyâh SK 

207 SK nüshasında bu beyit yok. 

163. Yine ¡aynµ de üç merâtibdür 

İrişür aña her ki †âlibdür 207 

164. Biri tev√µd-i ≠ât ü biri §ıfât 

Biri ef¡âl-i §ay…al-i mir’ât 

165. Üçi üç pâye pâye-i mi¡râc 


192



TEV◊ÌD-İ EF¡ÂLÌ 208 

167. ±ikr-i …alb-ile sâlik-i dânâ 

Eylese nefsini …açan ifnâ 

168. Dâ’imâ ◊a……’a râci¡ ide ≥amµr 

Ne …ılur i«tiyâr u ne tedbµr 

169. Fi¡lini fi¡l-i πayri-i †âlib 

Görmeyüp ◊a……’ı eyler ol πâlib 


Bilür ol dem »udâ’yı ol fa¡¡âl 

171. Terk ider cümleten ru¡ûnâtı 

Da«ı ¡âdât-ıla şu’ûnâtı 

7-B 172. Mâlik ü §â√ib-i sekµne olur 

¡Âlim ü ¡ârif-i «azµne olur 

208 EF¡ÂLÌ: EF¡ÂLÌDÜR İÜ2 

209 ~IFÂTÌ: ~IFÂTÌDÜR İÜ2 

210 ≥iyâ-yı: √ınâ-yı SK 

173. Fi¡l-ile olmaπın …amu a√vâl 

Didiler buña tev√µd-i ef¡âl 

174. Bu-durur evvel-i ma…âm-ı …urb 

Sâlike ma†lab u merâm-ı …urb 

175. Ol zamân ◊a… ider tesellâyı 

¢ula ef¡âl-ıla tecellâyı 

TEV◊ÌD-İ ~IFÂTÌ 209 

176. Terk idüp §ûfi «âb-ı ta…lµdi 

Ger §ıfâtı olursa tev√µdi 

177. Ber… urur …albine ≥iyâ-yı vi§âl 210 

Keşf olur aña cümleten a√vâl 

178. ¢ılmayup hiç vücûdınuñ e&eri 

¢a†¡ ider «ayr u şerden ol na@arı 

193

179. Nefsinüñ nefs ¡aybını gözler 

Eylemez ¡ayb-ı «al…a hiç na@ar 

180. ◊a……’a eyler teveccüh-i tâmı 211 

Gündüzi ¡ıyd u …adr olur şâmı 

181. Ma√v ider nûrı şerr-i «annâsı 

∏ayrı görmez «ayâl ü vesvâsı 

182. Nûr-ı ◊a… aña eyleyüp işrâ… 

İrişür ma√v u §a√v u istiπrâ… 

183. Melekût-ı semâya vâ§ıl olur 

Ceberût-ı ¡ulâya vâ§ıl olur 



185. ~abr u cûd u rı≥âyı Rabb-ı kerµm 212 

¡Ayni-y-ile ider aña teslµm 

8-A 186. Ger tecellµ …ıla §ıfâtla ◊a… 

Sâlik irür bu √âlete mu†la… 

211 

teveccüh-i teveccüh ü SK 

212 

cûd: cûdı SK 

213 

±ÂTÌ: ±ÂTÌDÜR İÜ2 

214 

tev√µde: tev√µd SK 

215 

İre ¡a…la: ¡A…la irür SK 

TEV◊ÌD-İ ±ÂTÌ 213 

187. İrse tev√µd-i ≠âta bir ¡âşı… 

Va§l-ı ◊a……’a olur o dem lâyı… 

188. Ehl-i tev√µde ma†lab-ı a¡lâ 214 

Dil ü cân-ıla ma…§ad-ı a…§â 

189. ¢urb-ı Settâr’a vâ§ıl olma…dur 

Sırr-ı esrâra vâ§ıl olma…dur 

190. Nûr-ı ◊a… …albe eyleyüp işrâ… 

İre ¡a…la kemâl-i istiπrâ… 215 

194

191. Keşf olursa aña tecelli-i ≠ât 

Cümle far… olmaz anda ≠ât u §ıfât 

192. Bu-durur ol ma…âm-ı sekr ü §a√v 

Rû√-ı sâlik olur bu yirde ma√v 

193. Bahr-i ta√…µ…e πar… olur †âlib 

Ce≠be-i ◊a… aña olur πâlib 

194. ¢aplar anı ya…µnüñ envârı 216 

Görür ol cân göziyle dµdârı 

195. ~â√ibi bu ma…âmuñ ehlu’llâh 

Sâkin-i ta«tgâh-ı ¡arş-ı İlâh 

196. İltifât eylemez kerâmete hµç 

Keşf-i esrâr-ıla velâyete hµç 

197. ¢urb-ı ◊a…’dur hemân aña ma…§ûd 

Ma†labı görmek oldu rûy-ı şühûd 

198. ◊a… Te¡âlâ …ıla tecelli-i ≠ât 

İrişür …ula cümle bu √âlâ† 

199. E√adiyyet tecelli idüp aña 

Ferd-i Bµ-çûnı fehm ider ma√≥a 

8-B 200. ±ât-ı ◊a……’ı bile hemân mevcûd 

Göre πayruñ vücûdını mef…ûd 

201. İre ger bu ma…âma †âlib-i ◊a… 

Ekmel ü kâmil olur ol mu†la… 

202. İnsılâ√ u √ulûle …âbil olur 217 

İtti√âd-ı vücûda vâ§ıl olur 

203. Bilmeyen bu rumûzı †âli√dür 

Dâ’imâ ehl-i √âli …âdi√dür 218 

204. Sözümüz ehl-i √âledür anca… 

Sâlik olan ricâledür anca… 

216 ya…µnüñ: ya…µnlı… 

217 İnsılâ√ u √ulûle: İnsılâ√-ı vu§ûle SK 

218 …âdi√dür: …âri√dür SK 

195

205. Bu kelâmı buyurdı ehl-i hüner 

Bilmeyen cehline ¡adâvet ider 

206. Olmayan …albi içre ≠erre fürûπ 219 

~andı ¡âlemde anı ki≠b ü dürûπ 220 

207. Cümle eşyâya ≠âtı sârµdür 

Zµr ü bâlâya √ükmi cârµdür 


~ana kim anda kendüdür fa¡¡âl 

209. ¡Âlem içre olur «alµfe-i ◊a… 

Virür a…†âb u ehl-i √âle seba… 

210. ◊a… ider anı ma…sim-i erzâ… 

Olur emrinde cümle-i âfâ… 

211. Odur insân-ı kâmil ü ekmel 

Mürşid ü pµr-i zümre-i kümmel 

TEV◊ÌD-İ ◊A¢Ì¢Ì 221 

212. A§l-ı tev√µd-i ◊a……’ı bil ta√…µ… 

Ser-i mû deñlü yo…dur aña †arµ… 

213. Künh-i ≠âta vü§ûla yo… imkân 

±âtını girü kendü bildi hemân 

9-A 214. Âyine …ıldı gerçi insânı 

Arada perde itdi imkânı 

219 ≠erre: ≠er SK 

220 ki≠b ü: ki≠b-i SK 

221 ◊A¢Ì¢Ì: ◊A¢Ì¢ÌDÜR İÜ2 

222 ferâset ü: ferâset-i İÜ2, SK 

215. ±âtına göre perde-i imkân 

»al…a oldı √icâb-ı bµ-pâyân 

216. Nice ma¡lûm olur hüviyyet-i ◊a… 

Nice ta√…µ… olur √a…µ…at-ı ◊a… 

217. ¡A…l u fehm ü ferâset ü vicdân 222 

◊all-i esrâra cümlesi √ayrân 

196

218. Lµk envâr-ı fey≥-i Yezdânµ 

Rûşen itdi …ulûb-ı insânı 



220. ¡Aks-i envâr-ı ≠âtıdur ¡âlem 

Âyine-i §ıfâtıdur âdem 

221. Cümle esmâ §ıfâtına mir’ât 

~ıfatı da«ı ≠âtına mir’ât 

222. ~ıfatından bilindi ≠ât-ı …adµm 

E√ad u Vâ√id ü Kerµm ü Ra√µm 

223. Kevni itdi vücûdına miftâ√ 

Tâ ki fet√ ide genci ol Fettâ√ 

224. ±erre peydâ vü lµk mihr-i nihân 

ªâhir ammâ √abâb-ı bahr-i nihân 

225. Bu mu¡ammâyı kimse fet√ idemez 

Da«ı sırr-ı …adµmi şer√ idemez 

226. Ol diyâra sülûka …udret yo… 

Dürlü ¡acz u …u§ûr u √ayret ço… 

227. Ra«ş-ı fikretle cümleten kâmil 

Tek ü pû itse niçe yüz biñ yıl 

228. İltemez pey fe≥â-yı ta√…µ…e 

Ba§amaz pâ fenâ-yı ta√…µ…e 

9-B 229. Deşt-i dehşetde per döger Cibrµl 

İremez ol diyâra peyk-i Celµl 

230. Sırr-ı ta√…µ…-i ≠âta irmedi ol 

Remz-i sırr-ı §ıfâta irmedi ol 

231. ¢almayan yolda baş -ıla câna 

İrişür gerçi genc-i pinhâna 

232. Fet√ olmaz aña «azµne-i «ûb 

Ki anı √ıf@ ider †ılısm-ı vücûb 

197

233. Ber…-i «â†ıf gibi velµ leme¡ân 

İrişür ba¡≥ı enbiyâya revân 

234. Bir nefes vâ§ıl-ı √a…µ…at olur 

Mürşid-i kâmil-i †arµ…at olur 

235. Vâ√iden ba¡de vâ√idin olur ol 

Rûzı olmadı herkese bu vusûl 





238. Nâr-ı ¡aş…-ıla eyle …albüñi …âl 

Cânuñı bahr-i va√dete yüri §al 



TERCÌ¡-İ BEND Kİ TEV◊ÌD-İ ◊A≤RET-İ ±ÂT U MÜŞTEMİL-İ VA~F-I 

~IFÂTDUR 223 

240. Mübdi¡-i nüh-revâ…-ı nûr-efşân 

Bâni-i çâr-†â…-ı kevn ü mekân 

241. Münşi-i nâm-hâ-yı lev√-i vücûd 

Âferµnende-i zemµn ü zamân 



10-A 243. Gûy-ı gerdûnı §avlecan-ı §un¡ 

Deşt-i hestµde eyledi πal†ân 

244. ±ât-ı Bµ-çûnı §almasa pertev 

¢alur idi şeb-i ¡ademde cihân 

245. ¢ad tecellâ bi-núrihi’l a¡lâ 225 

Kişt-i ¡âlem zi-perteveş peydâ 226 

223 ~IFÂTDUR: ~IFÂTIDUR SK 

224 Anlamı: O’nun zatı “Ol der ve olur”dan önce idi. Bakara sûresi 117. âyette geçen “O bir şeyin 

olmasını istediği zaman o şeye “ol” der ve hemen olur.” ifadesine atıfta bulunulur. Allâh’ın zatının hiçbir 

şeyi yaratmadan önce var olduğuna işaret edilir. 

225 Anlamı: O’nun (Allâh’ın) yüce nuruyla tecelli etti. 

198

246. Ferd-i Bµ-çûn u ¡Âlim ü ¡Allâm 227 




248. Yo…dur enbâzı milk ü mülkinde 

Rûz u şeb birligine şâhid tâm 

249. Olsa bir kişvere iki vâlµ 

Göremez anda kimse rûy-ı ni@âm 

250. Ber… urup nûr-ı vâ√idiyyet-i ◊a… 

Geldi ¡âlem vücûda gitdi @alâm 

251. ¢ad tecellâ bi-núrihi’l a¡lâ 



¢udretiyle yaratdı seb¡a †ıbâ… 




∏asa…ı’l-leyl ü §ub√-ı nûr-işrâ… 228 

255. Yazmaπa …udretin debµr-i felek 

Mühreler her se√er †o…uz evrâ… 

256. ¢udreti nûrın eyleyüp i@hâr 

Münkeşif oldı Rûm u Hind ü ¡Irâ… 229 

257. ¢ad tecellâ bi-núrihi’l-a¡lâ 


10-B 258. Dilese bir nefesde Rabb-ı …adµr 

Âb-ı pâk üzre na…ş ider ta§vµr 

259. Zµba…-ı âdemi irâdet-i ◊a… 

Şems-i …udretle eyledi iksµr 

226 Anlamı: Evren (âlem) tarlası O’nun ışığıyla aydınlandı, açığa çıktı. 

227 ¡Âlim ü ¡Allâm: ¡Âlim-i ¡Allâm İÜ1 

228 “∏asa…ı’l-leyl” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

229 Rûm u Hind: Rûm-ı Hind SK 

199

260. Cümle fey≥-i irâdetinden olur 

◊arekât u sükûn u fikr-i ≥amµr 

261. Kimi şâh-ı serµr olur andan 

Kimi mu√tâc-ı nµm-nân-ı fa†µr 

262. Leme¡âtı irâdeti ◊a……’uñ 230 

±erre ≠erre cihânı itdi münµr 

263. ¢ad tecellâ bi-nûrihi’l-a¡lâ 


264. Ol ¡Alµm ü »abµr ü Rabb u ∏afûr 231 

Ol Semµ¡ ü Ba§µr ü Rabb u Şekûr 232 

265. ~ıfat-ı √âdi&âtdan ¡ârµ 233 

Kelimâtı √urûfdan mehcûr 

266. ¡Âlemi ¡âlem içre âdemi ◊a… 

»al… idüp rız…ın eyledi ma…dûr 234 


Şâniyâ @âhir oldı @ulmet ü nûr 235 



269. ¢ad tecellâ bi-núrihi’l-a¡lâ 


MERÂTİB-İ ¢ALB-İ İNSÂNÌ VE ◊İKMET-İ ~AMEDÂNÌDÜR BEYÂN OLINUR 236 

270. Ey kemâl-i √a…µ…ate †âlib 

Genc-i tev√µde cân-ıla râπıb 

271. Şem¡-i rû√ânµ gibi cânı uyar 

~âni¡üñ √ikmetine eyle na@ar 

230 

Leme¡âtı irâdeti: Leme¡ât-ı irâdeti İÜ2, SK 

231 

Rabb u ∏afûr : Rabb-ı ∏afûr SK 

232 

Rabb u Şekûr : Rabb-ı Şekûr SK 

233 

√âdi&âtdan:√âdi&ândan SK 

234 

ma…dûr : ◊a… dur SK 

235 

@ulmet u: @ulmet-i SK 

236 

BEYÂN OLINUR: Kİ AYÂN U BEYÂN OLINUR SK 

200

11-A 272. Küngür-i çar«-i nüh-revâ…ı revân 

Nice «al… itdi »âli…-i Süb√ân 


Biribirine …oydı çar«ı √akµm 

274. No…†a-i «âki bu †o…uz pergâr 

Devr ider …udretiyle leyl ü nehâr 

275. ◊ikmetiyle yaratdı insânı 

¢odı …albinde genc-i pinhânı 

276. Pâs-bân itdi aña «annâsı 

Bir †ılısm itdi diyü vesvâsı 

277. Kim ki mâlik-i ism-i a¡@am olur 237 

Def¡ idüp ol şürûrı genci bulur 238 

278. ‰avr-ı insân ki §un¡-ı …udretdür 

Ehl-i idrâke ma√≥-ı √ikmetdür 

¢ÂLE’LLÂHU TE¡ÂLÂ CELLE VE ¡ALÂ VE “¢AD »ALE¢AKÜM E‰VÂREN” 239 

279. Râvi-i sırr-ı ma√zenü’l-esrâr 

Nâ…il-i remz-i ma†la¡ü’l-envâr 

280. İtdi bu resme …ı§§aya âπâz 

Kim vire ehl-i √âle sûz (u) güdâz 


Çar«-mânendi …ıldı seb¡a †ıbâ… 

283. Eyledi anda yedi e†vârı 240 

Her biri bir menâr-ı envârı 



285. Da«ı her †avrı ol fuâd-ı münµr 

◊abbetü’l-…albdür beşinci ≥amµr 241 

237 Mâlik: mı§dâk İÜ2, SK 

238 Def¡: Fet√ İÜ2, SK // şürûrı: †ılısmı İÜ2, SK 

239 “…ad «ale…aküm e†vâren” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

240 Kalbin yedi tavrı vardır: sadr, kalb, şegaf, fuad, habbetü’l-kalb, süveyda ve muhcetü’l-kalb. Ayrıntılı 

bilgi için bakınız: Süleyman Uludağ, “Kalp”, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul 2001, 

s. 203. 

201

285. Oldı birisine süveydâ nâm 242 

Muhcetü’l-…albdür yedinci ma…âm 243 

11-B 286. Her biri ma«zen-i √a…âyı…dur 

Ma¡den-i cevher-i da…âyı…dur 



“EFEMEN ŞERA◊A’LLÂHU ~ADRAHÛ Lİ’L-İSLÂM” ÂYETİNE 244 MAªHAR 

OLAN ‰AVR-I ~ADRUÑ VA~F-I ±Ü’L-¢ADRİDÜR Kİ ±İKR OLINUR 245 

289. Dil-i insânda ibtidâ-yı †avr 

Ehl-i ta√…µ… içinde nâmı §adr 

290. Mü’mine oldı ma¡den-i İslâm 

Kâfire menba¡-ı fücûr-ı @alâm 

290. Şer√ ider mü’mine anı Ra√mân 

Nûr-ı İslâm ider aña feye≥ân 

292. Nûr-ı İslâm’dan olsa ger mehcûr 

Olur ol demde ma¡den-i şer-i şûr 

MA¡DEN-İ GEVHER-İ ÌMÂN VE MA‰LA¡-I MİHR-İ Ì¢ÂN ‰AVR-I ¢ALB-İ 

DIRA»ŞÂNUÑ VA~F-I RA»ŞÂNIDUR BEYÂN OLINUR 246 

293. ‰avr-ı dil ma¡den-i cevâhir-i dµn 

Ma†la¡-ı âftâb burc-ı ya…µn 

294. Nûr-ı ¡a…l-ı ma¡âda ma†la¡ odur 

Fey≥-i Ra√mân’a ¡ayn-ı menba¡ odur 

295. Âftâb-ı ya…µn-ile o πanµ 

Âsmân-ı √a…µ…at itdi anı 

295. Girmez aña §ıfât-ı şey†ânµ 

Ya…ar anı şihâb-ı ¡irfânı 

241 …albdür: …alb-durur SK 

242 birisine: bu sµne-i SK 

243 …albdür: …alb-durur SK 

244 Tırnak içindeki ifade için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

245 … Kİ ±İKR OLINUR: İÜ2, SK’de yok. 

246 BEYÂN OLINUR: İÜ2, SK’de yok. 

202

MA¡DEN-İ GEVHER-İ MA◊ABBET-İ ~ÂF OLAN ‰AVR-I ŞE∏ÂFUÑ EV~ÂF-I 

EŞRÂFIDUR Kİ ±İKR OLINUR 247 

12-A 296. Şef…at-ı kânidür bu †avr-ı şeπâf 

Añlamañ bu kelâmı lâf u gü≠âf 

297. Ma¡den-i gevher-i ma√abbetdür 

Ma†la¡-ı ezher-i meveddetdür 

298. Aña girmez ma√abbet-i Ra√mân 

Anda olmaz meveddet-i Ra√mân 

299. Şûriş-i ¡aş…a lµk menzil olur 

◊ubb-ı insâni anda kâmil olur 

300. ∏âyet-i ¡aş… lübb-ı insânµ 

Andadur «atm-ı √ubb-ı insânµ 

“MA◊ZEN-İ MÂ-KE±EBE’L-FUÂDU MÂ-RE’Â” 248 OLAN MEV≤Ì-İ MÜKÂŞEFE 

VE MA◊ALL-İ MÜLÂ‰AFA ‰AVR-I FU’ÂDUÑ VA~F-I DİL-ŞÂDIDUR BEYÂN 

OLINUR 249 

301. Ol ki †avr-ı fu’âd fâyı…dur 

~ub√-veş cümle …avli §âdı…dur 

302. Ber… urur anda nûr-ı §ıd…-ı fürûπ 

Ma√v olur cümle nâr-ı ki≠b ü dürûπ 250 

303. Cereyân eyler aña nehr-i keşf 251 

Şa¡şa¡a §alar anda mihr-i keşf 

304. Ma¡den-i gevher-i mükâşefedür 

Menba¡ ü ma√zen-i mülâ†afadur 252 

247 ±İKR OLINUR: BEYÂN U ¡AYÂN OLINUR İÜ2 

248 Tırnak içindeki ifade için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

249 BEYÂN OLINUR: İÜ2 ve SK’de yok. 

250 ki≠b ü: ki≠b-i SK 

251 nehr-i keşf: mihr-i keşf SK 

252 İÜ2 ve SK nüshalarında bu beyit yok. 

203

MAªHAR-I MA◊ABBET-İ KİRDGÂR Ü MEVEDDET-İ PERVERDGÂR-I 

◊ABBETÜ’L- ¢ALB-İ TÂB-DÂRUÑ ‰AVR-I PÜR-ENVÂRI VA~F-I ÂB- 

DÂRIDUR TA◊RÌR OLINUR 253 

305. Ma¡den-i gevher-i ma√abbet-i ◊a… 

◊abbetü’l-…alb †avrıdur mu†la… 

12-B 306. Kâsedür mihr-i ◊a…-ıla memlû 

Anda §ıπmaz ma√abbet-i meh-rû 

307. Menzilidür ma√abbetu’llâhuñ 

Va†an-ı ¡aş…ıdur o dergâhuñ 

308. ¡Aş…-ı «â§uñ mekânıdur bu ma…âm 

~â√ibi anuñ evliyâ-yı ¡a@âm 

309. Her biri bir hümâ-yı bâlâ-ter 

◊ubb-ı πayre tenezzül itmezler 

MECMA¡-I FÜNÛN-I ŞETTÂ VÜ MENBA¡-I ¡ULÛM-I LÂ-YEBLÂ ‰AVR-I 

SÜVEYDÂNUÑ VA~F-I BÌ-HEMTÂSIDUR TE±EKKÜR OLINUR 254 

310. Cân-ıla diñle bu süveydâyı 

Bilesin tâ ki §un¡-ı Mevlâ’yı 

311. Eyledi ◊a… anı «azµne-i sır 

Menba¡-ı √ikmet ü sefµne-i sır 

312. Ol-durur mecma¡-ı ¡ulûm-ı ledün 

Mev≥i¡ ü menba¡-ı ¡ulûm-ı ledün 

313. Keşf olur anda niçe dürlü fünûn 

Bilmez anı melâ’ik-i gerdûn 

314. Bundadur remz-i ¡alleme’l-esmâ 255 

Bu ma…âm içredür …amu nu¡mâ 

253 …PÜR-ENVÂRI VA~FIDUR İÜ2 // MA◊ZEN-İ “MÂKE±EBE’L-FUÂDU MÂRE’Â” OLAN 

MEV≤İ-İ MÜKÂŞEFE VE MA◊ALL-İ MÜLÂ‰AFA ‰AVR-I FU’ÂDUÑ VA~F-I DİLŞÂDIDUR 

BEYÂN OLINUR SK 

254 TE±EKKÜR OLINUR: İÜ2, SK’de yok. Ayrıca, SK nüshasında başlığın sonuna bir önceki başlık da 

(MAªHAR-I MA◊ABBET-İ KİRD-GÂR VE MEVEDDET-İ PERVERDGÂR-I ◊ABBETÜ’L- ¢ALB-İ 

TÂBDÂRUÑ ‰AVR-I PÜR-ENVÂRI VA~F-I ÂBDÂRIDUR TA◊RÌR OLINUR) eklenmiş. 

255 “¡alleme’l-esmâ” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

204

MA◊ZEN-İ SERÂİR Ü MECLÂ-YI NÛR-I ZÂHİR MUHCE-İ ¢ALB-İ ‰ÂHİRÜÑ 

‰AVR-I BÂHİRİ VA~F-I ªÂHİRİDÜR TAS‰ÌR OLINUR 256 

315. Muhce-i …alb-i ma†la¡-ı leme¡ât 

Ol-durur ma@har-ı tecellµ-i ≠ât 

316. Leme¡ât-ı »udâ’ya menzildür 

Nefe«ât-ı §afâya menzildür 257 

13-A 317. Bu-durur ol ma…âm-ı kerremnâ 

Bundadur cümle sırr-ı fa≥≥elnâ 258 

318. İrse ger bu ma…âma †âlib-i ◊a… 

Vâ§ıl olur kemâle râπıb-ı ◊a… 

319. ‰ay idüp sa¡y-ıla menâzilini 

¢a†¡ ider cümleten merâ√ilini 

320. İrişür ol ma…âm-ı ta√…µ…e 

Yetişür her merâm-ı ta√…µ…e 

321. Mâverâsı fenâ-yı ma√≥ u ma√v 

Mâ¡adâsı kemâl-i sekr ü §a√v 

322. ~â√ibi bu ma…âm-ı a¡lânuñ 

Bu serµr-i sürûr-ı ra¡nânuñ 

323. Mürşid-i kâmil-i tuvânâdur 259 

Mehbi†-ı vâridât-ı Mevlâ’dur 

DERGÂH-I BÌ-ZEVÂL U BÂRGÂH-I LÂ-YEZÂLE TA≤ARRU¡ U İBTİHÂL 

İLE MÜNÂCÂT-I ¡AR≤-I ◊ÂCÂTIDUR ±İKR OLINUR 260 

324. Yâ ¡alµme’≥-≥amµrü bi’l-esrâr 

¡Âlime’s-sırru kâşife’l-estâr 

325. Ey ∏afûr u Şekûr Rabb-ı la†µf 

Ente ∏affâru Mü≠nibun u lehµf 261 

256 ‰AVR-I BÂHİRİ, TAS‰ÌR OLINUR İÜ2, SK’de yok. 

257 §afâya menzildür: ma…âya ma«fildür SK 

258 “Kerremnâ ve fa≥≥elnâ”ifadeleri için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

259 kâmil-i : kâmil ü İÜ2, SK 

260 ±İKR OLINUR: SK’de yok. 

261 lehµf: la†µf SK 

205

326. Sensin ey »âlik-i zemµn ü zamân 

∏âfirü’≠-≠enb vâsi¡ü’l-πufrân 

327. Sensin iki cihânda Rabb-ı …adµm 

E√ad u Vâ√id ü Kerµm ü Ra√µm 

328. Bahr-i ¡ummân-ı bµ-gerân keremüñ 

Cümle ma«lû…a râygân keremüñ 

329. N’ola ma√v olsa ra√metüñle vezâr 

Ma√v ider bir πubâr-ı «âki bi√âr 

13-B 330. Zµr-i ¡i§yânda nûn olup bedenüm 


262 ¢ulpı: ¢ulbı İÜ2, SK 

331. Mekr-i dünyâ miyânum itdi kemer 

Bilümi bükdi bâr-ı ≠enb ü «a†ar 

332. Kûze alsam namâz içün elüme 

¢ulpı gelür hemân o gün elüme 262 

333. Yumayup yüz namâza bir dem âh 

Yirlere âb-ı rûyı dökdüm âh 

334. Süb√a alup geçirsem elden ben 

◊ubb-ı dünyâ geçer o dem dilden 

335. Cümle fi¡lüm ki lu¡b u lehvledür 

Her §alâtum sücûd-ı sehvledür 

336. ‰ab¡-ı @ulmâtı …apladı cânı 

Nitekim mâhı ebr-i @ulmâtı 

337. Göñlüm âyînesini gerd-i siyâh 

¢apladı ya¡ni anı jeng-i günâh 

338. ~ay…al-ı lu†fuñ-ıla pâk eyle 

Mihr-veş anı tâb-nâk eyle 



340. Çalınur şol zamân ki kûs-ı ra√µl 

Nûr-ı µmânı-y-ıla baña delµl 263 

206

341. Baña nûr-ı şühûdı bedre…a it 

Lu†f u i√sân u cûdı bedre…a it 

342. Ey ¡Alµm ü »abµr ü ◊ayy u ¢adµm 

V’ey Semµ¡ ü Ba§µr ü Rabb u Kerµm 264 

343. ◊ilm-ile eylegil beni fâyı… 




14-A 345. Beni ¡ilm-i ledµnniye ey ◊a… 

¡Âlim eyle bi-√a…… nûr-ı felâ… 

263 Nûr-ı : Nûrı SK 

264 Rabb u Kerµm: Rabb-ı Kerµm SK 

346. Terk idem tâ ki târ-ı nâsûti 

Tâ bilem ben kemâl-i lâhûti 

347. Beni bu bahr-i na@ma πavvâ§ it 

Dürlü elfâ@ımı dür-i «â§ it 

348. Tâ ki ol gûş-ı ¡ârifâna ire 

Belki sul†ân-ı kâmrâna ire 

349. Ey Kerµm ü Ra√µm ü ¡âlµ-şân 

Ehl-i ¡i§yâna Râ√im ü Ra√mân 

350. Her nefesde niçe günâh iderem 

~ub√a dek lµk her gün âh iderem 

351. ¡Aybuma göre ba√r bir …a†re 

Cürmüme göre cirm-i meh ≠erre 

352. Şirretümle yirüm şerer …ılma 

Sa…arı rû√uma ma…ar …ılma 

353. ∏a≥âbuñdan çü ra√müñ esba…dur 

Keremüñ «â§ u ¡âma mu†la…dur 

354. Beni ¡â§µler-ile √aşr itme 

¡Aybumı ehl-i √aşre neşr itme 

207





357. Her biri itdügi du¡âlar içün 

Dillerinde olan §afâlar içün 

358. ~ub√-«µzân-ı §âdı…ânuñ içün 

Eşk-rµzân-ı ¡âşı…ânuñ içün 

359. Rû√-ı pâk-ı √abµb Â√med içün 

Şâh-ı kevneyn olan Mu√ammed içün 

14-B 360. Şer¡-i dµn-i metµni √ürmetine 

Nûr-ı pâk-i ◊abµbi √ürmetine 

361. Er√ame’r-râ√imµn ∏affâr’sın 

Ekreme’l-ekremµn Settâr’sın 

362. Ehl-i µmânı bahr-i ra√metüñe 

∏ar… u müstaπra… eyle re’fetüñe 

363. Saña lâyı… ¡amelleri yo…dur 

Dilde †ûl-i emelleri ço…dur 

364. Lµk lâ ta…ne†ûya ¡âmiller 265 

Ra√metüñi recâda kâmiller 

365. Her birinüñ budur temennâsı 

Ra√mete lâyı… ide Mevlâ’sı 





368. Râh-ı √ilmi aña †arµ… eyle 

¡A…l u ¡ilmi aña refµ… eyle 



265 “lâ ta…ne†û” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler ” bölümüne bakınız. 

208

MEH-İ BURC-I VEFÂ VÜ DÜRR-İ DÜRC-İ ~AFÂ VÜ ŞEH-İ DİYÂR-I ◊UDÂ VÜ 

PERTEV-İ NÛR-I »UDÂ ◊A≤RET-İ MU◊AMMED MU~‰AFÂ’NUÑ NA¡T-I 

MU~AFFÂLARIDUR TA◊RÌR OLINUR 266 

370. Gül-i ra¡nâ-yı gülşen-i melekût 

Bülbül-i bâπ-ı rav≥a-i ceberût 

371. ¡Âlim ü ¡ârif-i ≥amâ’ir-i πayb 267 

Vâ…ıf u kâşif-i serâ’ir-i πayb 268 

372. Ma√rem-i …urb-ı √a≥ret-i ¡izzet 

Ma@har-ı nûr-ı ¡izzet ü …udret 

15-A 373. Ma«zen-i ma¡rifet medµne-i ¡ilm 

Ma¡den-i mevhibet «azµne-i √ilm 

374. Şâh-ı mesned-nişµn-i şer¡-i mübµn 

Mâh-ı evc-i sipihr-i dµn-i metµn 

375. Ya¡ni mâh-ı münµr ü şâh-ı rüsül 

¢ureşµ eb†a√ı delµl-i sübül 

376. Ol √abµb-i Mu√ammed-i ¡arabµ 

»âtem-i enbiyâ Resûl u nebµ 269 

377. Burc-ı çar«-i serâ’irüñ mâhı 

Lî-ma¡allâh serâyınuñ şâhı 270 

378. Na√l-i ¡ar¡ar numûne-i …add-i û 

Gül-i a√mer numûne-i «add-i û 

379. Sûre-i nûn medd-i ebrûsı 

Da«ı ve’l-leyl-i târ gµsûsı 271 

380. Gerdeni sâ…-ı ¡arş-iken tâbân 

¡Arş-ı Ra√mâna eyledi seyrân 

381. Üstine ebr sâyebân oldı 

Genc-i √üsnine pâs-bân oldı 

266 

TA◊RÌR OLINUR: SK’de yok. 

267 

¡Âlim ü: ¡Âlim-i SK 

268 

Vâ…ıf u: Vâ…ıf-ı SK 

269 

enbiyâ Resûl: enbiyâ vü Resûl SK 

270 

“Lî-ma¡allâh” ifadesi için tezin “4.3.2. Hadisler” bölümüne bakınız. 

271 

“Ve’l-leyl” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler ” bölümüne bakınız. // târ : nâr SK 

209

382. Ditreyüp üstine düşerdi güneş 

Pâs-bân olmasa ger ebr-i ◊abeşrâsi 


Bir hilâliyle itdi mâhı iki şa…… 272 

384. Kef-i sµmµni …ulzüm-i dil-cû 

Penc engüşti lûle-i lü’lü’ 


Cümle ¡a†şân-ı «al…ı itdi def¡ 273 

386. Andadur cümle cûd-ı πayet-i «al… 

Şânına nâzil oldı âyet-i «al… 

387. Baπlayup †aş beline ol yüzi nûr 

Eyledi …a§r-ı şer¡ini ma¡mûr 

15-B 388. ¢ur§-ı mâhı kesüp benân-ı emµr 

Nµm-nânıyla itdi ¡âlemi seyr 

389. Şecer itdi öñinde …addini lâm 

Virdi aña tevâ≥u¡ıyla selâm 

390. ªâhiren ümmµ idi gerçi nebµ 

Lev√-i ma√fû@ idi velµ …albi 

391. ¿a…aleynüñ nebµsidür o Resûl 

Cinn ü ins itdi da¡vetini …abûl 

392. Ba§duπı dem zemµne ol meh-veş 

Çok √arâret çekerdi gökde güneş 

393. Rû√-ı pâkini cümleden evvel 

»al… idüp eyledi anı ekmel 

394. Ol-durur mu…tedâ-yı cümle cihân 

Pµşvâ-yı ¡asâkir-i Ra√mân 

395. ‰oπdı bir gice ol meh-i πarrâ 

Barmaπın eyledi hilâl-âsâ 

272 iki: dü SK 

273 Cümle ¡a†şân-ı «al…ı itdi def¡ : ¡A†ş-ı «al…ı cümle itdi def¡ SK 

210

396. Elif-i …addin eyleyüp çün nûn 

¢ıldı ol anda secde-i bµ-çûn 

397. Rûşen itdi sipihri nûrıyla 274 

Pür-≥iyâ …ıldı mihri nûrıyla 

398. ªâhir-iken ≥iyâsı bu lehebüñ 

Görmedi çeşmi anı Bû Leheb’üñ 

399. Her hadµ&i egerçi va√y-ı «afµ 

Gün gibi olmadı velµ ma«fi 275 

400. Şânµ’de yo… o şâhı med√e mecâl 

Eyleye ◊a… meger küşâda ma…âl 276 

401. Aña meddâ√-iken »udâ-yı Mu¡µn 

Nice med√ ide anı ol miskµn 

402. Gitdügi dem †arµ…-i ◊a……’a cemµl 

∏âşiye-dârı oldı Cebrâ’il 

16-A 403. Eyledükde sipihr-i çar«a ¡urûc 

‰oldı envârı-y-ıla cümle bürûc 

‰ÂVÛS-I ¡ARŞ-ÂŞİYÂN Ü ŞEHSÜVÂR-I MEYDÂN-I LÂ-MEKÂN OLAN 

SEYYÌD-İ ◊ARAMEYN Ü RESÛL-İ ¿A¢ALEYNÜÑ Mİ¡RÂC-I ŞERÌF Ü ¡URÛC-I 

LA‰ÌFİ VA~FIDUR BEYÂN OLINUR 

274 Nûrı: nûr SK 

275 ma«fi : nihânı SK 

276 küşâda ma…âl : küşâd me¡âl SK 

404. Olsa bir kişi ¡âşı…-ı mu†la… 

Nâ-gehân irür aña ce≠be-i ◊a… 

405. Mâlik-i seyr-i dâ’im-i √a≥ret 

Olur ol sâlik-i reh-i …urbet 

406. Râh-ı ¡aş…ında her geh §âdı…dur 

Vâ§ıl-ı yâr olursa lâyı…dur 

407. Nûr-ı ¡aş…ıyla her kim ola münµr 

Mihr-veş olur aña çar«-ı serµr 

408. Bir gice …aplamışdı dehri @alâm 

»alvete girmiş idi bedr-i tamâm 

211

409. Şâh-ı râh idi zümre-i melege 

Keh-keşân eylemişdi yol felege 277 

410. Leyle-i …adr idi meger ol şeb 

~ub√a dek yummadı gözin kevkeb 

411. ¿âbitüñ rûşen idi dµdeleri 

Göze göstermez idi mihr-feri 

412. Olmış idi felekde bir zer kim 

Meş¡aleyle arardı her encüm 

413. Ol gice giymiş idi pµr-i felek 

Bir pelengµ-libâs-ı şâh-benek 

414. Meger ol burc-ı behcetüñ …ameri 

Dürc-i levlâk u √ikmetüñ güheri 278 

16-B 415. Ol gice beyt-i Ümmühânµ’de 

Sâkin idi o mâh-ı fer«unde 



417. Bir Burâ… idi ol hümâ-sâye 

Sâ…-ı ¡arş idi andaki pâye 







421. Düm-i zµbâsı râyet-i behcet 

±ü’l-cenâ√eyn †â’ir-i …udret 

422. Tek u pûsına bu fe≥â-yı cihân 

Tengdür irmez aña murπ-ı revân 

277 İÜ2 ve SK nüshalarında bu beytin mısraları yer değiştirmiş. 

278 “levlâk” ifadesi için tezin “4.3.2. Hadisler ” bölümüne bakınız. // levlâk u : levlâk-ı SK 

212

423. Didi ol dem Resûl’e rû√-ı emµn 


424. ◊a… selâm itdi saña ey yüzi mâh 

Da¡vet itdi cenâbına Allâh 

425. Bu libâsıyla ol Burâ…’a revân 279 

İdelüm ¡azm-i cânib-i cânân 280 









17-A 430. Ber…-i «â†ıf gibi varup o Burâ… 

Geldi A…§â içine ba§dı aya… 

279 revân : süvâr SK 

280 Cânân: dµdâr SK 

281 Oldılar şem¡ine anuñ pes cem¡ SK 

282 Peren: beden SK 

431. ‰urfetü’l-¡aynda eyledi gü≠eri 

Sanki a…tâb-ı ¡âlemüñ na@arı 

432. Geldi ervâ√-ı enbiyâ vü rüsül 

İ…tidâ itdi aña ehl-i sübül 

433. Oldı ervâ√ cümle yanına cem¡ 

¢aldı pervâne içre hem-çü şem¡ 281 

434. Geçti atı tekâver-i felegi 

Süst-pey itdi cümleten melegi 


Gözüñ aydın didi nücûma peren 282 

436. Mâh-veş seyr idüp o gice la†µf 

Şa¡şa¡a §aldı rûy-ı çar«a şerµf 

213



438. Döşedi atı ayaπına felek 

~ırmadan dügme bir siyâh benek 283 

439. Dökdi gözyaşlarını geldi nücûm 

Tâ ki bezminde ola her biri mûm 

440. Nûr-ı rû√sârı oldı şem¡-i felek 

Geldi pervâne oldı cümle melek 

441. Ker ü feriyle geldi o yüzi ay 

Eyledi çar«-ı nüh-revâ…ı serây 

442. Vardı evvelki gögi itdi ma…ar 

Çok şeref buldı ma…deminde …amer 

443. Virdi envârı rûy-ı mâha ≥iyâ 

Bir hilâl-iken oldı bedr-i dücâ 284 

444. Vardı andan debµr-i çar«a revân 

Defter-i §un¡-ı ◊a……’ı itdi beyân 

17-B 445. İricek zühreye Resûl-i cihân 

¢opuzı …oltuπına …oydı hemân 285 

283 ~ırmadan: ~ırma SK 

284 dücâ : recâ SK 

285 ¢opuzı: Çengini SK 

286 altıncı: beşinci İÜ2, SK 



447. Çeşme-i nûr-iken o çeşme-i hûr 

İtdi envâr-ı rûyı …ulzüm-i nûr 

448. Vardı altıncı göge virdi selâm 286 

Yabana atdı tµπını Behrâm 

449. Tevbe itdi şürûr-ı şirrete ol 

Fitne vü ric¡at ü nu√ûsete ol 

450. ¢â≥i-i çar«a irdi çün o kerµm 

Eyledi aña şeri¡atı ta¡lµm 287 

214



452. Gözi rûşen olup o dem ra«lüñ 

Gördi nûr-ı cemâlin ol güzelüñ 

453. Geçdi andan da«ı idüp cevelân 

Sidre-i müntehâya irdi revân 

454. ‰â’ir-i sidre didi ey mümtâz 

İdemem πayrı bir da«ı pervâz 


Sû«te pervâne gibi şem¡-i πa≥ab 288 

456. Çün tamâm eyledi kelâmı Emµn 

Bildi kim kendüdür »udâ’ya ya…µn 

457. ¢aldı anda Burâ…’la Cebrâ’µl 

Vardı bir anda †â…-ı ¡arşa Cemµl 

458. Murπ-ı ¡a…l u revân gibi gitdi 

Sâ…-ı ¡arş-ı ¡a@µmi seyr itdi 

459. Nûr-ı ¡arşı görüp ◊abµb-i »udâ 

Ümmetiyçün o demde itdi du¡â 

18-A 460. Baπrına ba§dı geldi anı Refref 289 

Oldı gûyâ o dürr-i pâke §adef 

461. ¡Arşa †oπruldı kâşif-i lâ-reyb 

Fi’l-me&el himmet-i ricâlü’l-πayb 

462. Geçdi cümle sürâdi…âtı Resûl 

Perde-i Kibriyâ’ya buldı vü§ûl 290 

463. Gitdi ¡arş-ı ¡alâdan ol server 

¡Âlem-i lâmekâna itdi sefer 

287 aña şeri¡atı: şer¡ini aña İÜ2 // şeri¡atı: şer¡ini SK 

288 şem¡-i : nâr-ı SK 

289 anı Refref: çün zev… SK 

290 Kibriyâya : pâye SK 

215

464. Mülk-i sermedde …a§r-ı ev ednâ 291 

Nâ-gehân oldı çeşmine peydâ 

465. Gördi anda cemâli cânânı 

Buldı anda vi§âl-ı Ra√mânı 

466. Bµ-cihet gördi anı Resûl-i benâm 

Bµ-√urûf itdi anuñ-ıla kelâm 

467. Mµm-i imkânı ma√v idüp A√med 

Buldı va√det ma…âmın oldı e√ad 

468. Oldı nûr-ı tecelliye ma@har 

Reng ü bû gitdi cümle na…ş u §uver 

469. Ma√v-ı mu†la… ma…âmıdur bu ma…âm 

Sekr ü se√vüñ merâmıdur bu ma…âm 

470. Oldı deryâ-yı ≠âta mustaπra… 

Aña müstevli oldı …udret-i ◊a… 

471. İtdi anda vücûdını ifnâ 

Anda varlı… »a…’uñ idi ma√≥â 

472. ¢urb-ı vu§latda-iken ol ma√bûb 

Ümmetine şefâ¡at eyledi «ûb 

473. Emr-i ◊a……-ıla yine ol server 

Şehr-i imkâna itdi ¡azm-i sefer 

474. ¡Arş-ı a¡lâya indi ba§dı …adem 

Sandı kim Ka¡be üzre indi o dem 

18-B 475. Va√y ilhâmı gibi ol yüzi nûr 

Geldi a§√âbı eyledi mesrûr 

476. İdüp enbûb-ı kev&eri icrâ 

Eyledi mâcerâyı hep icrâ 292 

477. İtdi Bu-Bekre …ı§§a-i ta√…µ… 

Gevheri §ıd…ı deldi ol ~ıddµ… 293 

291 “ev ednâ” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler ” bölümüne bakınız. 

292 Kev&er ırmaπını görüp ol √ân / Eyledi mâcerâyı cümle beyân SK 

293 Gevheri: Gevher-i İÜ2 // Gevheri §ıd…ı: Gevher-i §adefi SK 

216

478. İdüp el-…ı§§a himmet-ile na@ar 

Ser-i ¡arşa irişdi re’s-i ¡Ömer 294 

479. Ba¡≥ı esrârı eyleyince beyân 

Pây-ı şer¡e …odı serin ¡O&mân 



481. Gûşına †a…dı niçe dürr-i &emµn 

Ol iki gûş-vâr-ı ¡arş-ı berµn 

TERCÌ¡-İ BEND Kİ SEYYİD-İ SÂDÂT U MEF◊AR-I MEVCÛDÂT U ŞEFÌ¡-İ 

¡ARA~ÂTUÑ NA¡T-I ŞERÌF Ü MED◊-İ MÜNÌFLERİDÜR ¡AYÂN U BEYÂN 

OLINUR 295 


Sebeb-i «il…at-i benµ-âdem 

483. Mihr-veş tµπ §alup ≥iyâ-yı ru«ı 296 

Münhezim oldı hep cünûd-ı ¡adem 

484. Geldi √allitdi sûre-i √â mim 297 

Mµm-i mübhem idi femi mu√kem 298 


Dem-i ¡Ìsâ feminde hem müdπam 299 

486. ¡Âleme geldi ol vücûd-ı la†µf 

Oldı mecmu¡a-ı √udû&-ı …adem 

487. A¡ni A√med ki server-i kevneyn 

Nûr-ı ra«şânı zµver-i kevneyn 

19-A FA~L 300 

488. İtdi ◊a… nûrın evvelâ peydâ 

Eyledi «al…ı &âniyâ peydâ 

294 

Ser-i ¡arşa irişdi re’s-i ¡Ömer : Şer¡-i ¡arşa irişdi ¡Ömer SK 

295 

¡AYÂN U: İÜ2’de yok. // MÜNÌFLERİDÜR ¡AYÂN U BEYÂN OLINUR: MÜNÌFLERİDÜR Kİ 

±İKR OLINUR SK 

296 

Mihr-veş tµπ: ‰µπ-i mihrin İÜ2, SK 

297 

“Sûre-i √â mim” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

298 

Mµm-i mübhem: Mµm ve’n-necm SK 

299 

Feminde: deminde İÜ2 

300 

Terci-i bendin her bendi arasındaki “Fa§l” başlıkları sadece SK nüshasında var. 

217

489. Nûr-ı ru«sârı vü târ-ı zülfinden 

Şeb-i …adriyle ol ∂u√â peydâ 

490. Oldı mâ-i zülâl-i la¡linden 

Âb-ı √ayvân-ı cân-fezâ peydâ 

491. Leb ü dendânı pertevindendür 

Dürr ü mercân-ı pür-§afâ peydâ 

492. ¡Aks-ı rûyından oldı ve’l√â§ıl 

¡Arş u kürsµ meh ü sühâ peydâ 

493. »âli…-i «al… u mu√di&-i kevneyn 

Nûrını itdi bâ’i&-i kevneyn 

FA~L 

494. Âteş-i ¡aş…ına olanlar mûm 

Görmedi ¡âlem içre nâr-ı πumûm 

495. Ayaπı yire geçdi a¡dânuñ 

İtdügi dem o server üzre hücûm 

496. Şeb-i İsrâ’da tûtiyâ manend 

Ku√l-ı pâyın gözine çekdi nücûm 

497. Döner üstine va√y çün pergâr 

Fem-i la¡li çü no…†a-i mevhûm 

498. ¢albini şer√ idüp »udâ-yı ¡alµm 

Aña fet√ oldı cümle bâb-ı ¡ulûm 

499. İtdi »a… anı ef≥al-i kevneyn 

Â¡lem-i «al… u ekmel-i kevneyn 

FA~L 

500. Bâ†ın-ı pâki …a¡r-ı deryâdur 

ªâhiri lü’lü’-i mu§affâdur 

501. Eşigi bûse-gâh-ı kerrûbµ 

Âstânı serµr-i a¡lâdur 

218

502. Bâşına urdı tâc-ı levlâkı 301 

Kişver-i cûda şâh-ı vâlâdur 

19-B 503. ‰â’ir-i sidre âşiyân itmiş 

¢apusı müntehâ-yı a¡lâdur 

504. Serine pertev-i ilâhi düşer 

¢albi gûyâ ki ‰ûr-ı Sµnâdur 

505. Bu kemâliyle zübde-i kevneyn 

Oldı ¡âlemde ¡umde-i kevneyn 

FA~L 

506. Nûr-ı √üsni çerâπ-ı …urret-i ¡ayn 

±ât-ı pâki «ulâ§a-i kevneyn 

507. E√adiyyet √adine irmemege 

Mµm oldı ol ortada mâbeyn 

508. Ma√v idüp mµmi bir gece ol nûr 

İsm-ile resmi oldı ol gece ¡ayn 

509. ±ü’l-celâle irişdi bir anda 

Oldı mi…dâr-ı …urbet-i …avseyn 

510. Şâni’yi ¡aybı-y-ıla eyle …abûl 

¢apladı …albini günâhla şeyn 

511. ◊a… seni itdi ekrem-i kevneyn 

¢albüñi …ıldı er√am-ı kevneyn 

RECÂ-YI ¡İNÂYET Ü ÜMÌD-İ ŞEFÂ¡AT İÇÜN ŞEFÌ¡-İ RÛZ-I CEZÂ SUL‰ÂN-I 

ENBİYÂ ◊A≤RETLERİNE TA≤ARRU¡ U NİYÂZ OLINUR 302 

512. Yâ cemµle’l-cemâli bi’l-leme¡ât 

Ente bi’n-nûri dâfi¡ü’@-@ulumât 303 

513. Nûr-ı pâküñ-durur ey meh-i tâbân 304 

Sebeb-i dehr ü bâ’i&-i ekvân 

301 “Levlâk” ifadesi için tezin “4.3.2. Hadisler ” bölümüne bakınız. 

302 İNÂYET Ü: İNÂYET-İ İÜ2 // NİYÂZ OLINUR : NİYÂZIDUR ±İKR OLINUR İÜ2 

303 Beyitin anlamı: Ey parıldayışıyla güzellerin en güzeli (olan)! Sen ışığınla (nurunla) karanlıkları def 

edensin. 

304 pâküñ-durur : pâkledür SK 

219

514. Şol zamân gitdüñ ey dür-i yektâ 305 

¢aldı arduñca Cebra’µl ba…a 

515. Oldı saña Burâ… ber…-i feres 

Döşedi pâyuña felek a†las 

20-A 516. Sensin İsrâda ey meh-i πarrâ 306 

Ma@har-ı eyne ente eyne ene 307 

517. Nice med√ eyleyem «i§âlüñi ben 

Dükedür mi bi√ârı hiç sûzen 

518. Murπ-ı ¡a…l-ı şikeste-bâl ey meh 

Bâπ-ı √ayretde bµ-mecâl ey meh 

519. Mid√atüñ gülşeninde hiç pervâz 

İde mi ol ≥a¡µf-i sµne-gü≠âr 

520. Bedenüm içre …ılca cânum yo… 

Dehenümde nice zebânum yo… 

521. Nice med√ eyleyem miyânuñı ben 

Nice ögem şehâ dehânuñı ben 

522. Beni ey nûr-ı çeşm-i ehl-i §afâ 

±erre-veş mid√atüñle …ıl peydâ 

523. Gülşenüñde πarµbi bülbül …ıl 

Âstânuñda kemterin …ul …ıl 





526. ¢â≥i-i heft-«ı††a-ı ¡ar≥ın 

Sensin ey √âkim-i şerâyi¡-i dµn 

527. ±ât-ı pâküñ çü mµr ü fa«r-ı enâm 

Oldı sâlâr-ı enbiyâ-yı ¡a@âm 

305 dür-i yektâ: meh-i πarrâ SK 

306 meh-i πarrâ: dürr-i yektâ SK 

307 “eyne ente eyne ene” sözünün çevirisi “sen neredesin, ben neredeyim” şeklindedir. 

220

528. İşigüñ «âki …ıble-i √âcât 

Saña yüz †utdum ey kerµm-§ıfât 308 

529. Bahr-i lu†fuñdan ey kerµm kânı 309 

Eyle bir …a†re baña i√sânı 310 

530. Sırr-ı İsrâ √a…ıyçün ey yüzi nûr 311 

Eyleme Şâni’yi …apuñdan dûr 312 

20-B 531. Eşigüñ «âki cevher ü iksµr 

¢apuña geldi ol fa…µr ü √a…µr 313 

532. Sürme …apuñdan ol fa…µri meded 314 

Keremüñden √a…µri eyleme red 

533. Baπrumı ya…dı ¡âtş-ı ¡i§yân 315 

Âb-ı cûduñla eylegil dermân 316 

534. Yüzümi …apladı πubâr-ı siyâh 

¢albüm âyinesini ya¡ni günâh 

535. Sil πubârı yüzümden ey server 

Ce≠ebât-ı nesµmüñ eyle se√er 

536. Beni πar… ideyor bi√âr-ı ≠ünûb 

»ı≥r-ı lu†fuñ irişdür ey ma√bûb 

537. Rû√-ı pâk-i şerµfüñe her gâh 

~ad selâm ola yâ Resûlullâh 

538. Âl-i a§√âbuña da«ı bi’t-tâm 

~alavât ola her birine müdâm 

308 kerµm: kerem SK 

309 kerµm: kerem İÜ2, SK 

310 Eyle bir …a†re baña i√sânı: Eyleme Şâni’yi …apuñdan dûr İÜ2 

311 İsrâ sûresi, 70. âyette “Velekad kerremnâ benî âdem” Anlamı: İnsan bütün yaratıkların en 

mükerremidir. Şair de insan olduğundan bu sûre hakkı için şefaat arzusunu dile getiriyor. 

312 Eyleme Şâni’yi …apuñdan dûr : Eyle bir …a†re baña i√sânı İÜ2 

313 SK nüshasında “fa…µr ü √a…µr” sözündeki atıf vavı yazılmamış. 

314 fa…µri: ≠elµli SK 

315 Baπrumu: Baπrını SK // ¡âtş-ı : âteş-i SK 

316 İÜ2 nüshasında bu beyit yok. 

221

İMÂM-I ◊A¢Ì¢-İ ¡ATÌ¢ OLAN ¡ALE’T-TA◊¢Ì¢ EBÛ BEKR ~IDDÌ¢’UÑ NA¡T-I 

ŞERÌFLERİ VÜ MED◊-İ MÜNÌFLERİDÜR Kİ ±İKR OLINUR 317 

539. Ekmel-i «al… u ef≥al-ı a§√âb 

Zeyn-i eşrâf u seyyid-i a√bâb 

540. Dürc-i §ıd… u §adâ…atuñ güheri 

Burc-ı çar«-ı fe§â√atuñ …ameri 

541. İrişüp aña fey≥i Ra√mânuñ 

Oldı sâlârı ehl-i ¡irfânuñ 318 

542. ¢ıldı ◊a… anı ma¡den-i µmân 

Menba¡-ı cûd u ma√zen-i ¡irfân 

543. Cümleden oldur eşref ü evlâ 

Va§f-ı ≠âtıdur âyet-i et…â 

21-A 544. »alef-i server-i nübüvvetdür 

Şâh-i pµrân-ı ehl-i cennetdür 

545. Oldıπıyçün o gülşen-i ta§dµ… 

Didi ehl-i §afâ aña ~ıddµ… 

546. Güher-i sıd… u dürr-i µmânı 

Deldi elmâs-ı †ab¡-ı ra«şânı 

547. Şâhid-i dµni gördi çün o «alµl 

Vârını eyledi yolında sebµl 

548. ¡Âmilü’s-sükût-ı «ayrdur 

~adef-i …albi dürr-i §amt-ıla pür 319 

549. Yâr-ı πâr-ı Resûl-i ≠ü’l-ikrâm 

A¡ni Bû Bekr evvel-i İslâm 

317 

~IDDÌ¢UÑ: ~IDDÌ¢ ◊A≤RETLERİNÜÑ SK 

318 

Sâlârı: sâ…arı SK 

319 

dürr-i §amt ile pür : dµnle hem-per SK 

222

ZEYN-İ A~◊ÂB U MÜRŞİD-İ A◊BÂB OLAN ¡ÖMER BİN ◊A‰‰ÂB’UÑ NA¡T-I 

LÂYI¢ U VA~F-I FÂYI¢LARIDUR BEYÂN OLINUR 320 

550. Ol ki serdâr-ı ¡âdilân-ı cihân 

Ser-i sâlâr-ı kârbân-ı emân 

551. Menba¡-ı lâyi√ât-ı rabbânµ 

Ma†la¡-ı vâridât-ı sub√ânµ 

552. ¡A…l-ı evvel-durur kiyâsetde 

Lµk &ânµ-durur «ilâfetde 

553. Mihr-veş tµπ-i ¡adl-ıla server 

ªulmet-i @ulmı …ıldı zµr ü zeber 

554. Sâyesi nûr-ı ma√≥ idi anuñ 

Târını ma√v iderdi şey†ânuñ 321 

555. Nâ-gehân irdi Nµle †ûmârı 

Nehr-i «uşk-iken eyledi cârµ 322 

556. Bedr olup dµni ◊a≥ret-i ¡Ömer’üñ 

Bildi eksüklügini ehl-i şerrüñ 

21-B 557. Ber…-i «â†ıf gibi §ırâ†ı ¡ubûr 

İder evvel …amudan ol yüzi nûr 

558. ◊ulle-i cennet-ile ârâste 

Cümleden evvel ola pµrâste 

559. Buyurur ol Resûl-ı fa«r-ı enâm 

Ya¡ni sul†ân-ı enbiyâ-yı ¡a@âm 


¡Ömer olurdı «al…a peyπamber 323 

320 

FÂYI¢LARIDUR BEYÂN OLINUR: FÂYI¢LARIDUR RA∞IYE’LLÂHU ¡ANH İÜ2 // ¡ÖMER 

BİN ◊A‰‰ÂB’UÑ: ¡ÖMER İBN-İ ◊A‰‰ÂB’UÑ SK 

321 

Târını: Nârını SK 

322 

Nehr: Zehr SK 

323 

√al…a peyπamber : «alµfe-i peyπamber: İÜ1 // olurdı: olupdı SK 

223

DÂMÂD-I FA»R-I KEVNEYN OLAN ¡O¿MÂN-I Zİ’N-NÛREYN’ÜÑ VA~F-I 

CELÌL Ü MED◊-İ CELÌLLERİDÜR BEYÂN OLINUR 324 

561. Bahr-i ¡ummân-ı ¡ilm-i rabbânµ 

Mihr-i ra«şân-ı √ilm-i sub√ânµ 325 

562. ¢amer-i âsmân-ı cûd u kerem 

Güher-i kân-ı lu†f u √ilm ü himem 326 

563. ±ât-ı pâki meh-i sipihr-i √ayâ 

~adef-i ¡âlem içre dürr-i §afâ 

564. Virmiş idi aña »udâ-yı kerµm 

»ilm ü cûd u semâ√ u †ab¡-ı selµm 327 

565. Aña virdi »udâ √ayâ vü edeb 

Edeb ögrendi andan ehl-i edeb 

566. Utanurdı melek √ayâsından 

Nûr alurdı güneş ≥iyâsından 

567. Elin aldı eline fa«r-ı cihân 

Meh-i bedr âftâba itdi …ırân 

568. Kef ü engüşti §anki lev√ u …alem 328 

~u√uf-ı ¢ur’an’ı itdi cem¡ ü ra…am 329 

569. Oldı na¡li şerâki çün meh-i nev 

~aldı …a§r-ı cinâna ol pertev 

22-A 570. Düşdi bahr-i se«âya buldı şeref 

İki dürr-i la†µfe oldı §adef 

571. Çün şehµd oldı ◊a≥ret-i ¡O&mân 

La¡l-i rummânı @âhir eyledi kân 330 

324 

MED◊-İ CELÌLLERİDÜR BEYÂN OLINUR: MED◊-İ CEMÌLLERİDÜR RA∞IYE’LLÂHU 

TE¡ÂLÂ ANH İÜ2 // VA~F-I CEMÌL Ü MED◊-İ CELÌLLERİDÜR RA∞IYE’LLÂHU ANH ±İKR 

OLINUR SK 

325 

Bu beyit SK nüshasında başlıktan önce ve sonra tekrar edilmiş. 

326 

√ilm ü : √ilm-i İÜ2, SK 

327 

semâ√: se«â SK 

328 

Kef ü : Kef-i SK // lev√ u : lev√-i SK 

329 

“~u√uf” sözcüğü aruz kalıbına uymamaktadır. “~u√f” şeklinde okunursa aruza uyar. // cem¡ ü : cem¡-i 

330 La¡l-i rummânı: La¡li rummânı SK 

224

ŞÌR-İ »UDÂ VÜ ¢U‰B-I EVLİYÂ OLAN ¡ALÌYY-İ MURTE≤A’NUÑ NA¡T-I ÂB- 

DÂR U MED◊-İ TÂB-DÂRIDUR BEYÂN OLINUR 331 

572. Ma√rem-i sırr-ı server-i kevneyn 

Ma@har-ı nûr-ı ezher-i kevneyn 

573. Server-i kişver-i levâyi√-i πayb 

Fâti√-i bâb-ı Mu§√af-ı lâ-reyb 

574. ¢ıldı ◊a… anı bâb-ı şehr-i ¡ilm 

Âftâb-ı meh-i sipihr-i √ilm 

575. ¢u†b-ı a…†âb-ı ¡âlem-i dildür 

Mürşid-i kâmil ü mükemmeldür 

576. Sâ…i-i kev&er eyledi anı Rab 

Olduπıyçün §u gibi pâk-meşreb 

577. Mihr-i ru«sârına meh-i πarrâ 

Müşterµ oldı zühre-i zehrâ 

578. ¢anberi-y-ile ol vücûd-ı la†µf 

~an şeb-i …adr ü rûz-ı ¡ıyd-i şerµf 

579. ±âtı burc-ı esed gibi enver 

±ü’l-fi…ârı yanında §an «âver 

580. Ma¡den-i cevher-i mürüvvetdür 

Menba¡-ı ¡ilm ü kân-ı √ikmetdür 

581. Ol-durur …âli¡-i der-i »ayber 

Tµπ-ı tµziyle hâzim-i ¡asker 

582. Ya¡ni serdâr-ı evliyâ-yı ¡i@âm 

Esedu’llâh-ı Rabb-ı ≠ü’l-ikrâm 

MÜNÂCÂT 

22-B 583. Yâ İlâhµ §afâ-yı ~ıddµ…µ 

Rûz …ıl baña genc-i ta√…µ…i 

331 Ma†la¡-ı envar-ı hüda ve ma√rem-i esrar-ı Mu√ammed Mus†afa a¡ni ¡Aliyy-i murta≥â¨nuñ med√-ı ra¡na 

ve vasf-ı dilgüşâlarıdır İÜ2 // Ma†la¡-ı envar-ı hüda ve ma√rem-i esrar-ı Mu√ammed Mus†afa ma¡den-i 

◊asan-ı mücteba vü ◊üseyni şehid düşdi ki bila zevc-i Fa†ımatü’z-Zehra a¡ni ◊a≥ret¨-i İmam-ı ¡Ali veli 

Radiye’llâhu ¡anh kerremellâhu vechenüñ med√-ı ra¡na ve vasf-ı dilgüşâlarıdır ki ≠ikr olınur SK 

225

584. ±ât-ı pâkindeki kerâmet içün 

Dil-i §âfındaki §adâ…at içün 

585. ¡Ömer’üñ cümle ¡adl ü dâdı içün 

Reh-i ◊a…’da anuñ reşâdı içün 

586 ¡Adlüñ-ile baña ¡a≠âb itme 

Fa≥luñı rûzi …ıl ¡itâb itme 

587. ◊ilm-i ¡O&mân-ı ≠µ-√ayâ √a……ı 

Dil-i pâkindeki §afâ √a……ı 

588. ~ıfat-ı √ilmüñe beni ma@har 

Düşür ey «âli…-i §ıπâr u kiber 

589. ◊a≥ret-i ◊aydar’uñ ¡ulûmı içün 

◊a… yolında anuñ hücûmı içün 332 

590. Şâni-i nâ-murâda keşf-i ¡ulûm 

Rûzi …ıl eyleme anı ma√rûm 

591. Aña esrârı eylegil rûzi 

Açıla tâ ki ba«t-ı fµrûzı 

SUL‰ÂN-I A¡ªAM U »Â¢ÂN-I MU¡AªªAM MÂLİK-İ Rİ¢ÂB-I ÜMEM OLAN 

PÂDİŞÂH-I MÜKERREM SUL‰AN MURÂD »ÂN-I MU◊TEREMÜÑ MED◊-İ 

DÜRER-BÂR U VA~F-I GÜHER-Nİ¿ÂRLARIDUR ◊ALLEDE’LLÂHU TE¡ÂLÂ 

»ILÂFETEHÛ VE EBBEDE ªILÂLE ~AL‰ANATİHÌ 333 

592. Şeh-i ¡âlµ-mekân u @ıll-ı İlâh 

Pâdişâh-ı serµr-i ¡izzet-i câh 

593. Âsmân-ta«t-gâh ü heft-bâlµn 

Âftâb-efser ü …amer-âyµn 

594. Mihr-i ra«şân-ı burc-ı evc-i ¡a†â 

Dürr-i tâbân-ı dürc-i genc-i se«â 

23-A 595. ∏ayret-i ¢ahraman u Behmen ü Gûr 


332 SK nüshasında “◊a…” yerine “Dµn” yazılmış. 

333 OLAN ,TE¡ÂLÂ, ªILÂLE: İÜ2’de yok. // SUL‰ÂN MURÂD »ÂN: SUL‰ÂN İBNÜ’S-~UL‰ÂN 

∏ÂZÌ MURÂD »ÂN SK 

226

596. Bahr-i mevvâc u …ulzüm-i zâ«ir 

Mihr-i berrâ…-ı ezher-i bâhir 

597. Şehr-yâr-ı kerµm ü nµk-a«ter 

¡Âdil ü nâ§ır-ı @afer-rehber 

598. Kişver-i ma¡dilinde şâh-ı dilµr 

Fülk-i mükerreminde mâh-ı münµr 

599. Ehl-i µmâna ra√met-i Ra√mân 

Ehl-i †uπyâna âteş-i sûzân 

600. Dürre-i dürc-i nesl-i ¡O&mânµ 

La¡l-i engüşteri Süleymânµ 

601. İbn-i Sul†ân Selµm-i √âfı@-ı dµn 

Ya¡ni Sul†ân Murâd-ı ehl-i ya…µn 

602. ‰avvela’llâhu ¡umrehu’l-eclâ 

Şeyyeda’llâhu na§rahu’l-a¡lâ 334 





605. Çâr √arfi bu ism-i zµbânuñ 335 

Çâr rükni metµn-i dünyânuñ 336 

606. İki ebrûsı râ-yı ra√metdür 

Her biri §anki nûn-ı nu§retdür 

607. Rûy-ı zibâyeş âftâb-ı semâ 337 

¢âmeteş na«l-i rav≥a-i ¡ulyâ 

608. Kef-i zµbâsı §anki bedr-i bedµd 

Penc engüşti pençe-i «urşµd 

609. ªıll-ı ◊a…’dur ser-â-ser ol sul†ân 

Geçinür sâyesinde «al…-ı cihân 

334 Beyitin anlamı: Allâh onun (Sultan Murad) yüce (parlak) ömrünü uzun kılsın; onun zaferlerini 

güçlendirsin. 

335 ism-i : isme SK 

336 metµn-i : metµni SK 

337 semâ: esmâ SK 

227

23-B 610. Tµπ-ı ser-tµzi şem¡-i bezm-i veπâ 

Dûd meskenidür niyâmı aña 

611. ¢ılıcın eyledi √amâil-vâr 

Tâ boyun vire emrine küffâr 

612. Murπdur tµri ol şehüñ gûyâ 

Sµne-i düşmen âşiyân aña 

613. »ûn-ı â¡dâda «ançer-i sul†ân 

Meh-i nevdür şafa… içinde nihân 338 

614. Esb-i reh-vârı üzre ol server 

Esed üstinde gûyiyâ «âver 

615. Atına zer-geri felek …ameri 339 

Na¡l-i sµm itdi mâh-ı cilve-geri 340 

616. Meh-i nev ra«ş-ı şâha zeyn-i sefµd 

Aña altunlı πâşiye «urşµd 

617. Şar… u πarba §alal’dan ol leşker 

Unuduldı zamân-ı İskender 

618. Yir yüzin zeyn …ıldı ¡asker-i şâh 341 

Nitekim gökyüzini encüm-i mâh 

619. Sür«-ı ser…ân yaπı …ızıl düşmen 342 

Oldıπıyçün aña ol ehl-i fiten 


Münhezim …ıldı anı «ink-i sipâh 343 

621. Keremin gûş idüp yem-i Necefi 

»acletinden yüzine †utdı kefi 

622. Dökdi ba√ruñ yüzi §uyın keremi 344 

Baπrını deldi ma¡denüñ himemi 

338 

Meh-i: Mehe SK 

339 

zer-geri: zer-ger-i İÜ2 

340 

Na¡l-i Nu…al-i SK 

341 

zeyn: zinde ; ¡asker-i şah: ¡askere şah SK 

342 

yaπı: ya¡ni SK 

343 

«ink-i sipâh: ceng-i sipâh SK 

344 yüzi: nûrı SK 

228

623. Bâ†ını …u†b-ı ¡âlemi âfâ… 345 

ªâhiri şems-i «âver-i berrâ… 

624. Şâniyâ mid√atine πâyet yo… 

Cümle ev§âfına nihâyet yo… 

24-A 625. Ki dükenmez-durur bu bahr-i revân 

Aç dehânuñ du¡â-yı şâha hemân 

626. Yâ İlâhî bi-√a……-ı nûr-ı ◊abµb 

¡Avnüñi dâ’im eyle şâha …arµb 

627. ¢ılıcın eyle dâ’imâ keskin 

Nitekim pehlüvân-ı çar«-ı berµn 

628. Eyle …a§r-ı vücûdını âbâd 

Bi’r-Rasúli ve sa√bihi’l-emcâd 

BU ◊A¢ÌRÜÑ VA‰AN-I A~LÌSİ OLAN ŞEHR-İ TÂBENDE VÜ KİŞVER-İ 

DİRA»ŞENDE YA¡Nİ SEVÂD-I LÂRENDE’NÜÑ ◊AMÂHA’LLÂHU MİN KÜLLİ 

~ADMETİN VÜ FİTNETİN VE ◊AFEªAHÂ MİN CEMÌ¡-İ BELİYYÂTİ VÂFETEN 

MED◊-İ RA¡NÂ VÜ VA~F-I ZÌBÂSIDUR ¡ALE’L-İCMÂL BEYÂN U ¡AYÂN 

OLINUR 346 

345 ¡âlemi: ¡âlem-i İÜ2 

346 ~ADMETİN: BELÂİN SK 

347 πayret: πarb SK 

629. Yine bir dem mühendis-i efkâr 

Dil-i mi¡mâr u nâ@ır-ı en@âr 

630. Urdı …a§r-ı mu¡âyine bünyâd 

Der ü dµvârın eyledi âbâd 

631. Mülk-i Yûnan’da bir medµne ki var 

Âsmân-reşk ü πayret-i gülzâr 347 

632. ¡Ulemâ mecma¡ ü §afâkânı 

~ule√a menba¡ ü vefâkânı 

633. Adı Lârende’dür o me’vânuñ 

Merkezidür sipihr-i a¡lânuñ 

634. Mâ-i cârµleriyle ol kişver 

Fi’l-me&el bâπ-ı cennet-i enver 

229

635. Bâπ u râπı behişt-i enverdür 

Cûy-ı dil-cûsı nehr-i kev&erdür 

24-B 636. Yir yir ezhârı gülşeninde gören 


637. Rû√-efzâ-durur fe≥âsı anuñ 

Dem-i ¡İsµ-durur hevâsı anuñ 

638. Gerçi bu şehr sevâd-ı a¡@amdur 348 

Lµk nûr-ı beyâ≥-ı dµdemdür 

639. Ortaya almış anı sünbül-zâr 

Fi’l-me&el «a††-ı ¡ârı≥-ı dildâr 

640. Tell-i ◊a≥râda ¢al¡a-yı Bey≥â 

Kûh-ı ¢âf üzre beyza-ı ¡an…â 

641. İçi meh-rûlar-ıla memlûdur 

‰ışı sünbüller-ile «oş-bûdur 

642. Oldı sûr-ı √i§ârı çar«a medâr 

Burc-ı bârûsı §anki kûh-ı ve…âr 

643. Cevsa…ınuñ seri simâka irer 

¢ullesi mihr-i tâb-nâke irer 

644. Atılur anda †urma †ûb-ı şitâb 

Ol √i§âr-ı felekde §anki şihâb 

645. ◊a… bu kim menba¡-ı kerâmetdür 

Kişver-i ¡ilm ü şehr-i √ikmetdür 

646. İçi memlû cevâmi¡ ü mescid 

»ân…âh-ı §avâmi¡ ü ma¡bed 

647. Fi’l-me&el âsmân-ı çar«-ı berµn 

Andadur sâkinân-ı ¡Illiyyin 

648. Mihr-veş niçe pµr-i nûrânµ 

±ikr ider anda Rabb-ı sub√ânı 

649. Kimi ta…dµs ider kimi tev√µd 

Kimi tesbµ√ ider kimi ta√mµd 

348 bu şehr : kim bu İÜ2 // bu şehr : kemer bu SK 

230

650. Bunda ço… ≠û-fünûn ¡âlim olur 

Mürşid-i kâmil-i mükerrem olur 

25-A KÂŞİF-İ RUMÛZ-I ∏AYBÌ VÜ VÂRİ¿-İ ¡ULÛM-I NEBÌ ŞEY» ¡ÖMER 

RÛŞENÌ E’Ş-ŞEHÌR Bİ-MONLA ÇELEBİ ◊A≤RETLERİNÜÑ 

MEHHEDE’LLÂHU ªILÂLE İRŞÂDİHÌ ¡ALE’‰-‰ÂLİBÌN İLA YEVMİ’L- 

¢IYÂME VE’D-DÌN MENÂ¢IBI VÜ EV~ÂF-I ¡ACÂYİBİDÜR 

±EYLİNDE SEBEB-İ LEVÂYİ◊ Ü BÂ¡İ¿-İ FEVÂYİ◊ ±İKR OLINUR 349 

651. Var-durur şehr içinde bir fâ≥ıl 

Pµr-i nûrâni mürşid-i kâmil 

652. ¢u†b-ı a…†âb u vâ§ıl-ı ta√…µ… 

Lübb-i elbâb u kâmil-i ta§dµ… 

653. Bülbül-i verd-i gülşen-i serrâ 

‰û†i-i mı§r-ı ¡âlem-i bâlâ 

654. Merkez-i heft †â…-ı çar«-ı berµn 

Mecma¡-ı vâridât-ı ¡ilm-i ya…µn 

655. Menba¡-ı fey≥-i ra√met-i Ra√mân 

Ma†la¡-ı mihr-i vu§lat-ı cânân 

656. O-durur şem¡-i bezm-i ¡âlem-i πayb 


657. Ol-durur sâkin-i medâris-i …uds 

Câlis-i §affa-i mecâlis-i üns 

658. ¡İlm-i @âhirde Bû-¡Alµ Sµnâ 

¡İlm-i bâ†ında √a≥ret-i Monlâ 

659. Ya¡ni …u†bu’r-reµs Şey« ¡Ömer 

Kân-ı ta√…µ…e ≠ât-ı pâki güher 



661. Ebbede’llâhu nûra behcetihi 

Eyyede’llâhu şev…a cennetihi 350 

349 

∏AYBÌ: ¡ANNİ SK // ŞEY» ¡ÖMER RÛŞENÌ: ŞEY» RÛŞENÌ SK // İRŞÂDA: İRŞÂD SK // 

FEVÂYİ◊: FEVÂYİ◊DÜR Kİ SK 

350 

Beyitin anlamı: Allâh onun (Ömer Ruşenî) güzellik nurunu ebedî kılsın; cennetinin parlaklığını 

(nurunu) arttırsın. 

231

25-B 662. ¡Aynı ¡ayn-ı zülâl-i mâ-i mu¡µn 

Çeşme-i kev&er-i behişt-i berµn 

351 târ : nâr SK 

352 Rûşenâ: rûşenân SK 

663. Mµmi tâc-ı meh-i sipihr-i kerem 

Râsı anuñ hilâl-ı çar«-ı himem 

664. Ol siyeh şemle-y-ile √a≥ret-i pµr 

Şeb-i târ içre §anki bedr-i münµr 351 



666. ¢alb-i §âfµsi gûyiyâ mir’ât 

Sırr-ı pür-nûrı rûşenâ mişkât 352 

667. ªâhiri şem¡-i cem¡-i nâsûti 

Bâ†ını dürr-i bahr-i lâhûti 

668. ~â√ib-i sırr u remz-i ehl-i …ulûb 

Muhce-i …albi vâ§ıl-ı ma√bûb 

669. ¢ufl-ı ma¡nâya man†ı…ı miftâ√ 

≤av-ı esrâra bâ†ını mi§bâ√ 

670. »âk-i pâyuña kimyâ-yı güher 

¢alb-i …albi zer eyler ol cevher 

671. İrişür dâ’im aña ce≠be-i ◊a… 

Bahr-i lâhûta πar… olur mu†la… 

672. Sırrı anuñ mihr-i ¡aş…la enver 

Ce≠ebât-ı ilâhiye ma@har 

673. Ber… urur ru«larında nûr-ı §afâ 

Oldı «alvet-serâda şem¡-i hüdâ 

674. ±âtı bir ¡andelµb-i bâπ-ı ümµd 

‰û†i-i …ande-nâb-ı mı§r-ı reşµd 

675. Nûn olup …addi künc-i †â¡atde 

Buldı sırr-ı fenâyı «alvetde 

232

676. Üstüme sâye §alsa ger o hümâ 

Olur idim şeh-i diyâr-ı fenâ 

26-A 677. Ol emµr-i serµr-i ¡âlem-i …alb 

Şem¡-i «alvet-serây-ı «âne-i ce≠b 

353 …albe: câna SK 

678. Bir seher §aldı üstüme ce≠be 

Âteş urdı bu «âne-i …albe 

679. ~a√n-ı dilde uyandı şem¡-i hüdâ 

Nûr-ı ¡aş…ıyla †oldı …albe §afâ 353 

680. Olmışam cân-ıla aña teslµm 

Düşmüşem işigine hem-çü yetµm 

681. Âb-ı tevbeyle …albi pâk itdi 

Nûr-ı †â¡atle tâb-nâk itdi 

682. Baña ◊a… virdi inşirâ√-ı §adr 

Meh-i şev… oldı bâ†ınumda bedr 

683. Lâyı√ oldı niçe me¡âni-i πayb 

Dilde keşf oldı nükte-i lâ-reyb 

684. Rûşenµ’den ya…up çerâπı göñül 

Nâr-ı ¡aş…ıyla ya…dı dâπı göñül 

685. Ber… urup bâ†ınumda cevher-i ¡aş… 

Şev… virdi cihâna ezher-i ¡aş… 

686. »ırmen-i mâsivâya düşdi şerâr 

¢almadı √ubb-ı √ubba â«ir kâr 

687. Mâsivâ çı…dı dµde-i terden 

Lµk …aldı göñülde √ubb-ı va†an 

688. Buldum ol ≠ev…-i va√deti â«ir 

Oldı serümde nûr-ı ◊a… @âhir 

689. Nûr-ı Ra√mâna πar…-iken bir dem 

Fi’l-me&el şems-i «âver-i ¡âlem 

690. ¢albüme lâyı√ oldı bir ma¡nâ 

Nice ma¡nâ ki dürr-i bahr-i be…â 

233

691. Bu cihân mülki ¡âlem-i fânµ 

Bµ-vefâdur gül-i gülistânı 

26-B 692. ¢a§r-ı dünyâ «arâb olur â«ir 

Mülk-i ¡âlem yebâb olur â«ir 

693. Görmedi anda kimse rûy-ı be…â 

Bulmadı güllerinde bûy-ı be…â 

694. Bµ-be…âdur ¡anâ§ır-ı terkµb 

Hep fenâdur cevâhir-i tertµb 

695. ◊â§ılı deyr-i ¡âlemüñ â«ir 

~ûreti bozulur anuñ bir bir 

696. Devlet anuñ-durur ki bir eyü ad 

¢oya ¡âlemde ide rû«ını şâd 354 

697. Olmayan ¡aş…la füsürde göñül 

Olmadı bu cihânda mürde göñül 

698. Nµk-nâm olmayan cihân içre 

Nâm-dâr olmadı zamân içre 

699. Zinde-nâm olsa bir kişi sermed 

¡Âlem içre bulur √ayât-ı ebed 

700. Olagör ma¡rifetle ferru√-nâm 

Seni «ayr-ıla aña cümle enâm 

701. Dikmedi bir kişi cihânda şecer 

Yimedi ¡âlem içre bâr u &emer 

702. Bu-durur ¡âlem içre …avl-i selef 

Az olur her kişiye «ayr-ı «alef 

703. Lâyı… oldur ki bir e&er peydâ 

İdesin ola tûşe-i ¡u…bâ 

704. ¢omasa bir kişi cihânda e&er 

Lâ-büd anuñ yirinde yeller eser 

354 ide rû«ını şâd: rû«ını ide şâd İÜ2, SK 

234

705. Bir e&er bir dıra«t-ı bâπ-ı be…â 355 

¿emer olmışdur aña «ayr-ı du¡â 

706. Mütee&&ir olup bu ma¡nâdan 

İstedüm vâridâtı Mevlâ’dan 

27-A 707. Ebr-i nµsân-ı ra√met-i Ra√mân 

İtdi deryâyı sırruma feye≥ân 

708. ~adef-i dilde lü’lü’-i ma¡nµ 

Dür idi her biri dür-i ¡adenµ 

709. İrmeyüp rişte-i irâdet-i Rab 

Silk-i na@ma getürmedüm anı hep 

710. ¢a¡r-ı deryâ-yı dilde ol tâbân 

Dürr-i nâ-süfte yatdı niçe zamân 

711. Tâ ki elmâs-ı †ab¡-ı nûrânµ 

Deldi bir gün o dürr-i ra«şânı 

SEBEB-İ NAªM-I GÜLŞEN-İ EFKÂR U ~IFAT-I FA~L-I HAZÂN U BAHÂR 

712. Bülbül-i verd-i gülşen-i tibyân 

İtdi bu resme §un¡-ı ◊a……’ı beyân 

713. Esdi bâπ-ı ba√âra bâd-ı şimâl 

Cilveler itdi anda tâze nihâl 

714. Bâd-ı §ub√-ı nesîm-i πonce-güşâ 

¡Ìsa-veş itdi ¡âlemi i√yâ 

715. ~avt-ı ra¡d oldı §anki nef«a-i §ûr 

Her şükûfe nişân-ı rûz-ı nüşûr 



717. Sidre-veş oldı her şecer zîbâ 

Rû«-ı ¢uds anda …umrılar gûyâ 



355 İÜ2 ve SK nüshalarında “Bir e&er bir dıra«t” yerine “Bir e&erdür dıra«t” yazılmış. 

235

719. Şâhid-i nev-bahâra verd-i †arµ 

Pîrehen oldı j âle dügmeleri 

720. Oldı ¡anber-şemîm bâd-ı nesîm 

Gül-i «oş-bûdan aldı bûyı nesîm 

27-B 721. Bir zümürrüd sütûnda nergis-i ter 

Oldı zerrîn …abaπ pür-zµver 



723. Göricek zînet-i bahâr-gehi 

Baş §alardı çemende serv-i sehî 

724. ◊av≥-ı sîmîne döndi nergis-i ter 

~an dökülmiş içine «urde-i zer 

725. Oldı şâh-ı bahâra gülşen-i genc 356 

»am-ı zer oldı anda πonce-i πunc 357 

726. Yed-i Bey≥âyı ¡ar≥ idüp zanba… 

Pençe-i mihre itdi †a¡n el-√a… 



728. Bir kitâb oldı §a√n-ı bâπ-ı cihân 

Cedvel-i sîm olupdur aña revân 

729. Semen-i terle bâπ-ı sünbül-i zâr 

Rû«-ı zîbâda §anki zülf-i nigâr 


Ra…§ iderdi §anavber-i şimşâd 358 


Keyfe yu√yµ okurdı bülbül-i zâr 359 



356 bahâra: bahâr SK 

357 »am: »amr SK 

358 Ra…§ iderdi §anavber-i şimşâd : ∏oncenüñ göñli olur idi küşâd İÜ2, SK 

359 “Keyfe yu√yµ” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler ” bölümüne bakınız. 

236

733. Yiryüzin her çemende dürlü çiçek 

Sebz a†lasda sanki sîm-benek 

734. Dürlü ezhârla bu ferş-i zemîn 

Dir gören yire indi ¡arş-ı berîn 360 

735. Dâmen-i πonce pür olup lâlâ 

Bülbüle §atdı dürlü istiπnâ 

28-A 736. Oldı dîvâne serv-i tµre ≥amîr 

Pâyına urdı âb anuñ zencîr 

737. Şem¡-i pür-nûra beñzedi gülnâr 

Aña pervâne oldı her ezhâr 

738. Bir ışı…dur dıra«t-ı pâ-der-gil 

¢ıldı bülbül yuvasını keçkül 

739. Mevc-i bahr-i çemende keştî-i rû√ 

∏ar… olurken yetişti »ızr-ı fütû√ 

740. Der-kenâr itdi dil sefînesini 

Açdı dürr-i be…â √azînesini 

741. Didi kim bu fe≥â-yı mînâ-reng 

Oldı ezhârı gerçi reng-â-reng 

742. Lîk irür aña √azân-ı fenâ 

Târ-mâr eyler anı bâd-ı hevâ 361 

743. Bülbüli lâl olur bu gülzâruñ 

Revna…ı gider â«ir eşcâruñ 

744. Pây-mâl-ı √azân olur bu çiçek 

Ser-bürehne …ılur çenârı felek 

745. İrür ezhâra lâ-büd âfet-i dey 

Defterin her birinüñ eyler †ay 

746. Cûy-ı enhâr olur ≥a¡îfü’l-√âl 

İrür anuñ revânına imlâl 

360 

SK nüshasında “yire” sözü yazılmamış. 

361 

bâd-ı : bâdı SK 

237

747. ¢al¡a-yı gülsitânı †ûp-ı şitâ 

Târ-mâr eyler anı gûy-ı fenâ 

748. Düşürür tâc-ı lâleyi gerdûn 

Baπrını …an-ıla ider pür-«ûn 

749. Sünbül-i ter olur perîşân-√âl 

Dehr elinden semen olur pâ-mâl 

750. ¢addi çevgân olur gül-i çemenüñ 

Gûy-ı πal†ân olur seri semenüñ 

28-B 751. ◊â§ılı ¡âlem içre bâd-ı fenâ 

¡Â…ıbet her birin ider ifnâ 

362 …add: SK’de yok. 

363 eşcâr: eşcâra SK 

752. Lîk ¡âlemde gülsitân-ı sü«an 

Gül-i ra¡nâ-yı dil-sitân-ı sü«an 

753. Her biri bir bahâr-ı ma¡nâdur 

∏once-i merπ-≠âr-ı ma¡nâdur 

754. Her sü«an bir şükûfe-i «oş-bû 

Na@m gûyâ ki bir gül-i «od-rû 

755. ◊arf-i her ma¡na gûne gûne-durur 

Rav≥a-i cennete numûne-durur 

756. Elifi serv-i bâπ-ı behcetdür 

◊âları πonce-i letâfetdür 

757. Cimi zülf-i nigâr-ı bâπ-ı irem 

~adı anda şukûfe-i bâdem 

758. Dalları sünbül-i riya≥-ı be…â 

Râları …add «amîde serv-i §afâ 362 

759. ¡Aynı ¡ayn-ı ma¡în-i kev&erdür 

Mimi ser-çeşme-i müdevverdür 

760. Kimi eşcâr u kimi enhâra 363 

Beñzer anuñ kimisi ezhâra 

238

761. Her biri dâimâ hebâ olmaz 

Bâπ-ı cennet-durur fenâ bulmaz 364 

762. Her biri √â§ıl-ı riyâ≥-ı be…â 

Biçemez anı dâs-ı ma√v u fenâ 

763. Çün ¡ayân oldı bu gül-i esrâr 

Sü«an-ârâlı… eyle bülbül-vâr 

764. Bâπ-ı …albüñde Gülşen-i Efkâr 

Çün açıldı an’eylegil i@hâr 

765. Gülşen-i cennete numûne-durur 

Gül-i ra¡nâsı gûne gûne-durur 

29-A 766. ¢alemüñ bâπ-ı na@ma eyle nihâl 

Mîve-dâr ola tâ ki na«l mi&âl 

767. Eyle cârî dilinden âb-ı §afâ 

Tâ ki √â§ıl ola riya≥-ı be…â 

768. Çünki esdi bu bâd-ı himmet-i pîr 

Bahr-i dil urdı mevc-i fevc-i ke&µr 

769. ¢a¡r-ı dilde yaşın düri â«ir 

Silk-i na@ma getürmişem bir bir 

Â∏ÂZ-I HİKÂYET 365 

770. Ey şeh-i kişver-i ¡ulûm-i ya…în 

Her sözüñ vâridât-ı va√y-ı mübµn 



772. Rûşen olur cihân cemalüñden 

Teşne reyyân olur zülâlüñden 

773. ‰urma √all-i √a…âyı… eyle yine 

Söyle keşf-i da…âyı… eyle yine 

774. Aç yine …ufl-ı bâb-ı ma¡nâyı 

»al…a ar≥ it kemâl-i Mevlâ’yı 

364 durur: gibi 

365 Â∏ÂZ-I HİKÂYET: Â∏ÂZ KERDEN-İ HİKÂYETDÜR SK 

239

775. Va¡@-gûy-ı menâbir-i ¡arş ol 

İşiden sözlerüñi ide …abûl 

776. Dürc-i dürr-i √a…âyı…ı ey cân 

Aç ki var müşterîsi bî-pâyân 

777. Nicedür reşk-i lü’lü’-i şeh-vâr 

∏ayret-i şeb-çerâπ-ı pür-envâr 

778. Müşterîsi anuñ ricâlü’l-πayb 

Ya¡ni §arrâf-ı şehr-i ¡âlem-i πayb 

779. Zeri §arrâf olan bilür dâim 

Cevheri cevherî olan nitekim 

29-B 780. ¢udret-i ◊a……’uñ it √ikâyetini 

~un¡-ı Yezdân’uñ it rivâyetini 

781. Gûş iden bula inşira√-ı §adr 

Tâ göre ¡âlem içre rûy-ı …adr 

BEHİŞT-ÂSÂ OLAN ◊ADÌ¢A-İ ¡ULYÂ VÜ GÜLŞEN-İ BÌ-HEMTÂNUÑ VA~F-I 

ZÌBÂSI VE KÂ◊-I VÂLÂ VÜ ¢A~R-I A¡LÂNUÑ MED◊-İ RA¡NÂSIDUR Kİ 

MEDÂR-I ◊İKÂYET Ü MÜBDÌ-İ RİVÂYETDÜR Kİ ±İKR OLINUR. 366 

782. Râvi-i hikmet-i cihân-bânı 

Sözde bu resme itdi el√ânı 

783. Dâmen-i kûh-i ¢âfda bir zîbâ 

Var idi bir √adî…a-i ¡ulyâ 

784. Dest-i …udretle §âni¡-i Yezdân 

Yapmış anı mi&âl-i bâπ-ı cinân 

785. Anı «al… eylemiş »udâ ezelî 

İrmemiş bir yirine âdem eli 

786. Fey≥ ider anda ebr-i ra√metini 367 

Gösterür «al…a dürlü hikmetini 368 

787. Ma√≥-ı hikmetden eylemiş anı ◊a… 

Defter-i §un¡ı anda her yaprak 

366 VÂLÂ: VÂLÂSI SK // ¢A~R: FA¢ÌR SK 

367 ra√metini: ra√meti SK 

368 Hikmetini: hikmeti SK 

240

788. Güllerine hebâ eli irmez 

Mîvesini fenâ eli dirmez 



790. Selsebîl-i sebîl enhârı 

Dev√a-i Sidre gibi eşcârı 

791. Sünbüli sanki kâkül-i dildâr 

Nergisi çeşm-i dilber-i πaddâr 369 

30-A 792. Kâkül-i dilber idi zülf-i nigâr 

Servler anda …âmet-i dildâr 

793. »ûşe-i na«lde biten «urmâ 

Cümle bostân şµr idi gûyâ 

794. Açdı yâ…ût √a……ını enâr 

La¡l-i rummânı eyledi îsâr 

795. Zenah-ı dilber idi her elma 

Ru«-i ¡uşşâ… idi …amu ayva 

796. Cümle tâkinde «ûşe-i engûr 

Neydügin bildürür şarâb-ı †ahûr 370 

797. ∏abπab-ı √ûr ¡aynı anda turunc 

İtdi meydân-ı √üsn içinde külünc 

798. Yâsemenden …urup otaπ-ı sefîd 371 

Anda gül olmış idi şâh-ı sa¡îd 

799. ~âre mer√un zeberceden «a≥râ 

Kâne nûrun cevâhiren √amrâ 372 

800. ~ad-zebân virmiş idi ◊a… çemene 

Med√ okurdı şeh-i gül ü semene 

801. El §alar serv-i bâπa şâh-ı çenâr 

Boynına …ol dolar anuñ her bâr 

369 dilber-i: dilberi SK 

370 bildürür: bildür SK 

371 otaπ-ı : otaπı SK 

372 Beyitin anlamı: Çok sevinçli (neşeli) bir zeberced oldu; Sonunda kızıl mücevherler oldu. 

241

802. Nârven §alınurdı cilve-y-ile 

∏onceler πunc iderdi şîve-y-ile 

803. İrmesün bâπa diyü her nâ-kes 373 

Gözcü olmışdı gülşene nergis 

804. ‰utar elde benefşe gürz-i girân 

Meger olmış bu gülşene der-bân 

805. Tîπ †utup çemende sûsen-i ter 

Her se√er †arf-ı gülşeni bekler 

806. Vârdı bu riyâ≥-ı zîbânuñ 

◊âfız-ı çârı §a√n-ı vâlânuñ 

30-B 807. Birinüñ nâmı ¡a…l-ı nîk-ârây 

Ol-durur ¡âlem içre râh-nümây 

373 İrmesün: Girmesün SK 

374 selîm ü: selîm-i SK 

375 şûr u : sûr-ı SK 

808. Birinüñ ismi ¡ilm-i fa≥lu’llâh 

Şu¡lesi şem¡-i cem¡-i meclis-i şâh 

809. Biri √ilm-i selîm ü ehl-i edeb 374 

İtmedi bu cihânda şûr u şeπab 375 

810. Birinüñ nâmı devlet-i i…bâl 

Açılur †âli¡inde ferru«-fâl 

811. Her biri pâs-bân-ı gülşen idi 

Sözlerinden hezâr ü gülşen idi 

812. Sû-be-sû gülşeni gezerler idi 

Şev… ü şâdî-y-ile geçerler idi 

813. Her biri birlige yitup her bâr 

İmtizâc eylemiş anâsır-vâr 

814. Bir gice bu çehâr-yâr-ı güzîn 

¢ıldılar bir ma…âmı «oş-tezyîn 

815. Vâr idi bu √adî…ada bir kâ« 

İki yanında bitmiş idi dü-şâ« 

242

816. Gûyiyâ sidre-i mu¡allâdur 

Bâπ-ı cennetde şâ«-ı tûbâdur 

817. Şâmî«ü’r-rükn idi bu …a§r-ı kebîr 

Tâb-dâr idi §anki mihr-i münîr 

818. Nüh †ıbâ…-ı felek aña pâye 

Kürsi-i ¡âliye §alar sâye 

819. Der-i divârı cevher-i pür-nûr 

Gerd-i «âki çü ¡anber ü kâfûr 

820. Yir yirin anda câm-ı revzenler 

Gûyiyâ her biri meh-i enver 

821. ªulle olmışdur aña per-i hümâ 

Derine «al…a oldı çeşm-ı sühâ 376 

31-A 822. »al…asına †o…ınsa bâd-ı se√er 377 

376 Çeşm: √aşem SK 

377 †o…ınsa: †o…ına SK 

378 fîrûc u :fîrûzec-i İÜ2, SK 

379 zâhirden: ezherden SK 

Naπmelerle †olardı her kişver 

823. ‰ışı fîrûc u cevâhirden 378 

İçi meh gibi nûr-ı zâhirden 379 

824. Döşegi sündüs ü istebra…dan 

Ya§duπı perniyân-ı ezra…dan 

825. Her biri bir serîre itdi cülûs 

Ta√t-ı şâhîde §anki Keykâvus 

826. ¢amer ol gice oldı şem¡ lâkin 

Meş¡ale ya…dı geldi bezme peren 

827. Nergisi gözcü …odılar bezme 

Ol gice oldı virme ve alma 



829. Her biri ≠û-fünûn ¡âlim idi 

Şâhid-i fa≥la cümle ma√rem idi 

243

830. Nüktedânlar idi fe§â√atle 

Meclis-ârâ idi belâπatle 

831. Sözlerinden a…ardı âb-ı zülâl 

Meh gibi bulmış-idi cümle kemâl 

832. Yüzleri âftâb-ı ¡âlem-tâb 

Sözleri …and-i nâb ü şekker-i nâb 

833. Cümleten …ulzüm-i ma¡ârif idi 

Kelimâtı dür-i ¡avârif idi 

834. Kimi √ikmetde Bû ¡Alî Sµnâ 

Kimi şevketde Rüstem ü Dârâ 

835. Kimi şey«-i ilâhi kimi «amûl 

Kimi fa≥l u ma¡ârif-ile fü≥ûl 380 

836. ◊â§ılı cümlesi mükerrem idi 

Zîr ü bâlâ içinde ekrem idi 

31-B 837. Oldılar †û†i gibi şekker-bâr 

¢ıldılar cevher ü leâli ni&âr 

380 fü≥ûl: fu†ûr SK 

381 nµk ü: nµk-i İÜ2, SK 

382 itdi: idi SK 


384 mu√âvere: mücâvere SK 

838. Söyledi her biri dür-i âyâtı 

ªâhir itdi nice kemâlâtı 

839. Dürlü dürlü nice fe≥â’ilini 

¢ıldı peydâ …amu «a§â’ilini 

840. Şol …adar …ıldılar ¡ulûmı ni&âr 

Nîk ü bed ba√&i düşdi â«ir-kâr 381 

841. Her biri iddi¡â-yı fa≥l itdi 382 

Hep «ı§âl-ı «amîde na…l itdi 383 

842. ~ub√ dek …ıldılar mu√âvere(y)i 384 

‰avr-ı âdâbla münâ@ara(y)ı 

244

~IFAT-I ~UB◊ VE ¡A¢L-I NÌK-ÂRÂNUÑ ¡İLM Ü ◊İLM-İ RA¡NÂ VÜ DEVLET-İ 

BÌ-HEMTÂ-YILA MÜNÂªARASIDUR BEYÂN OLINUR 385 

843. Bir se√er pîr ü «âveri eflâk 

Şa¡şa¡adan ¡a§â-y-ıla çâlâk 

844. Geldi §atdı nice kerâmetler 

»al…a gösterdi ço… velâyetler 

845. Nûr-ı ru«sârını görüp nâ-gâh 386 

Yire geçdi √ayâdan encüm ü mâh 

846. Ber… urup çehresinde nûr-ı fela… 

◊acletinden …ızardı rûy-ı şafa… 387 

847. Çünki §ub√ irdi didi ¡a…l-ı cemµl 

Cümle da¡vâya lâzım oldı delµl 



849. Münkeşif olmasa …amu a√vâl 

Nice ma¡lûm olur √a…î…at-i √âl 

32-A 850. Ba¡de ≠ât siz da«ı beyân eyleñ 388 

±âtuñu@ √âlini ¡ayân eyleñ 389 

851. Biline tâ ki cümle √âl-i şeref 

Ola rûşen …amu me’âl-i şeref 

852. Didiler ¡ilm ü √ilm ü Devlet-şâh 

Da¡vaya lâzım oldı çünki güvâh 

853. İmdi gel fa≥luñı beyâna getür 

Ba¡≥ı ev§âfuñı ¡ayâna getür 

854. ¡A…l-ı rûşen ≥amîr ü ferru«-fâl 

Dökdi ol dem dilinden âb-ı zülâl 

385 ¡ÜLFET-İ ~UB◊ U ¡A¢L-I NÌK-ÂRÂNUÑ ¡İLM Ü ◊İLM Ü ¡ANÂ VÜ DEVLET-İ BÌ-HEMTÂ İLE 

~A‰ISIDUR SK // BEYÂN OLINUR: Kİ ±İKR Ü BEYAN OLINUR İÜ2 

386 görüp: görmeyüp SK 

387 …ızardı: …ızdı SK 

388 beyân: ¡ayân İÜ2, SK 

389 ¡ayân: beyân İÜ2, SK 

245

855. Didi kim ben dür-i mu§affâyam 

Nûr-ı pâkize-i mu¡allâyam 

856. Benem ol cevher-i ≥iyâ-güster 

~adef-i ¡âlem içre dürr ü güher 

857. Ehl-i √ikmet bilür benüm …adrim 

Evc-i a¡lâ-durur benüm §adrum 

858. Menzilüm künbed-i dimâπ-ı beşer 390 

Eylerem gâhi sâ…-ı ¡arşı ma…ar 

859. Felegüñ künbed-i mu¡allâsın 

Dâimâ eylerem temâşâsın 

860. ‰ûr-ı …alb-i §afâda Mûsâ’yam 

Rûz şeb ma@har-ı tecellâyam 391 

861. ‰â’ir-i …uds kim olur †ayyâr 

¢anadumla uçar benüm her bâr 

862. ±ât-ı pâküm-durur benüm pür-nûr 

Zîr ü bâlâ benümle itdi @uhûr 

863. ¡Âlemüñ inti@âmı @âtumla 

Şer¡i dînüñ …ıyâmı ≠âtumla 

864. ◊all olur sırrı bende her sü«anüñ 


32-B 865. Men ¡aref sırrını ricâlü’l-πayb 392 

Nûr-ı pâkümle fehm ider lâ-reyb 393 

866. ªerre nûrı yanumda mihr-i ferüñ 

~an yanında sühâ-durur …amerüñ 

867. Benem ol ¡âlem içre nûr-ı şerîf 

◊â’il olmaz baña @alâm u keşîf 394 

390 

dimâπ-ı: dimâπı SK 

391 

rûz şeb: rûz u şeb İÜ2 

392 

"men ¡arefe nefsehu fekad ¡arefe rabbehu" Nefsini bilen rabbini bilir, anlamına gelen ve tasavvuf ehli 

tarafından sıkça kullanılan sahih olmayan hadislerdendir. 

393 

“Lâ-reyb” ile ilgili ayrıntılı bilgi için 6. beyitin dipnotuna bakınız. 

394 @alâm u: @alâm-ı İÜ2, SK 

246

868. »ân…âh-ı bedende bir pîrem 

Ehl-i irşâd ü ehl-i tedbîrem 





A¢L-I PÂK SEM¡-İ TÂB-NÂKİ VA~F İTDÜGİDÜR BEYÂN OLINUR. 395 

871. Biri bir merd-i ¡â…il adı Sem¡ 

Dâimâ encümende şem¡-i cem¡ 

872. Oldı ehl-i velâyet ol kâmil 

Kim aña târ-ı şeb degül √â’il 

873. N’ola †a…sa …ulaπına kerdür 

Rûz şeb ism-i Sem¡e ma@hardur 396 

874. Nef√a-i rû√-ı …udsdür aña hevâ 

Ìsi-i ma¡na(y)ı ider peydâ 

875. Ba«r-ı ¡irfân içinde §anki §adef 

Anda cümle me¡âni dürr-i necef 

876. Gûyiyâ gûş içinde ol gevher 

Meh-i nev sµnesinde cirm-i …amer 

877. Bir bunuñ gibi var mı ehl-i kerem 

Dem-be-dem fet√ ider o bâb-ı himem 

878. ¢uvvet-i †ab¡-ı dil-pe≠µrimdür 

Severim cân-ıla @ahµr midürimdür 

33-A ¡A¢L-I PÜR-ENVÂRUÑ BA~AR-I TÂB-DÂRI TA¡RÌFİDÜR ±İKR OLINUR. 397 

879. Biri bir pâk na@ârdur ismi Ba§ar 

Ol-durur cân gözine nûr ba§ar 

395 

İTDÜGİDÜR BEYÂN OLINUR: İTDÜGİDÜR KİM BEYÂN OLINUR SK // BEYÂN OLINUR: 

İÜ2’de yok. 

396 

rûz şeb: rûz u şeb İÜ2 

397 TA¡RÌFİDÜR ±İKR OLINUR: TA¡RÌFİDÜR Kİ ±İKR OLINUR SK // ±İKR OLINUR: 

İÜ2’de yok. 

247

880. Eyleyüp ol riyâ≥ete i…dâm 

Ola dâim πıdâsı bir bâdam 

881. Dem-be-dem keşf ider kerâmetini 

¡Âleme gösterür velâyetini 

882. ¢arañu «alvet içre buldı cem¡ 

Şu¡le-i nûr-ı ≠âtın itdi şem¡ 

883. Olalı perde-i siyehde nihân 

Kendüyi itdi merdüm-i insân 

884. Ba§ar ismine düşeli ma@har 

¢addini dâl idüpdür ol gevher 

885. ‰â’ir-i sidre gibi açup per ü bâl 

‰ârem-i çar«ı seyr ider fi’l-√âl 

886. Görinür aña çehre-i dil-dâr 

Her dem eyler müşâhede dµdâr 

887. Neylesün ¡ayn âb-ı √ayvânı 

Eline aldı çeşme-i cânı 

888. Gâh olur bir perinüñ abdâlı 

Alur egnine bir siyâh şâlı 

889. Gice künc-i fenâ-yı «alvetde 

Gündüzin §un¡-ı ◊â……ı ¡ibretde 

¡A¢L-I DİL-CÛ ŞEMM-İ »OŞ-BÛYI TA¡RÌF İTDÜGİDÜR TA◊RÌR OLINUR 398 

890. Birinüñ nâmı Şemm-i nâzik-ter 

Eyledi künbed-i dimâπı ma…ar 

891. Her dem alur o bûy-ı merπûbı 

‰â… †âremde §anki kerrûbµ 

33-B 892. Gâhi bulur şemµm-i Rû√u’llâh 

Bilemez misk ü ¡anberi ol mâh 399 

398 İTDÜGİDÜR TA◊RÌR OLINUR: İTDÜGİ Kİ ±İKR OLINUR SK // TA◊RÌR OLINUR: İÜ2’de 

yok. 

399 ¡anberi: ¡anber SK 

248

893. ~ub√-dem irür aña bûy-ı §abâ 

Nef√a-i rû√-i ¡İsevµ gûyâ 

894. N’ola ¡anber-sirişt olursa meşâm 400 

İrdi bûyı behiştüñ aña tamâm 

895. Pâye-i ¡arş-durur ma…âmı anuñ 

Kürsi-i lev√-durur merâmı anuñ 

896. Bu revâyµ√le rû√-ı cismânµ 

Bulur ol dem …uvâ-yı rû√ânµ 401 

¡A¢L-I TÂB-DÂR ±EV¢-İ ÂB-DÂRI VA~F İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR 402 

897. Birinüñ adı ≠ev…-i şµrin-kâr 

~âf-meşreb kelâmı cevher-dâr 

898. Her dem eyler dilinden ol cârµ 

Reşe√ât-ı zülâl-i enhârı 

899. »al…a ra†b-ı lisân-ıla a√sen 

‰ab¡ı eşyâyı bildürür rûşen 403 

900. ‰ab¡-ı pâki §an âyine-i §afâ 

Görinür anda §ûret-i eşyâ 

901. ±ikr ider ◊âli…ini her meh ü sâl 

Hem-zebân oldı aña †û†µ-i âl 

902. Ba«ş ider …albe rû√-i cismânµ 

Fey≥ ider rû√a ≠ev…-i rû√ânµ 

903. Aña lâyı… dinürse cân-perver 

‰û†µ-i cânı dem-be-dem besler 

¡A¢L-I ENVÂRUÑ LEMS-İ NÂZİKTERİ TAV~ÌFİDÜR BEYÂN OLINUR 404 

904. Birisi da«ı lems-i nâzik-ten 

Ter ü tâze o berk-i gülşenden 

400 Olursa: olur SK 

401 …uvâ-yı: nevâtı SK 

402 ±İKR OLINUR: İÜ2, SK’de yok. // TÂB-DÂR: TÂB-DÂRUÑ SK 

403 Eşyâyı: işmâmı SK 

404 BEYÂN OLINUR: İÜ2’de yok. 

249

34-A 905. Tâb-ı √arr u √arârete doyamaz 

Bâd-ı serd ü bürûdete doyamaz 

906. »ıf@ ider cismi √ar-ı âteşden 405 

Berd-i sermâ vü serd-i serkeşden 406 

907. Merd-i kâmil-durur ol ehl-i hüner 

ªâhir ü bâ†ını i√âta ider 

908. »uşk u ter ¡ilmini bilüp bâhir 

¢uruda yaşda »ı≥r-veş √â≥ır 

909. ¢utb-veş √ükmi cümle cârµdür 

¡Âlemi ≠ü’l-√ayâta sârµdür 

¡A¢L-I MEHEKK ◊İSS-İ MÜŞTEREKİ TA¡RÌF İTDÜGİDÜR BEYÂN OLINUR 407 

910. Birinüñ √iss-ı müşterek nâmı 

Kimse görmiş degül o gül-fâmı 

911. Dâ’ire bekler ol §adâ…atle 

N’ola ma¡rûf ola kerâmetle 

912. Bir müdevver öñinde √av≥ı kivar 

A…ar anuñ içine beş enhâr 

913. Çeşme-i câna beñzer ol cûlar 

Müşterek her biri §afâ-perver 

914. Tµz-fehm-i ¡u†âride beñzer 

Gördügin lev√-i dilde fevri yazar 

915. Rû√-ı insân gibi velµ pinhân 

Nûr-veş dilde cümle √ükmi ¡ayân 

916. Menba¡-ı «ıf@ olup o deryâ-dil 

Götürür başda anı her ¡âkil 

405 cismi: cismini SK 

406 sermâ: serâ SK 

407 TA¡RÌF İTDÜGİDÜR BEYÂN OLINUR: VA~F İTDÜGİDÜR İÜ2 // ◊İSS-İ MÜŞTEREKİ 

TA¡RÌF İTDÜGİDÜR BEYÂN OLINUR: ◊ASEB-İ MÜŞTEREK VA~F İTDÜGİDÜR SK 

250

¡A¢L-I SIRDÂŞ »AYÂL-İ NA¢¢ÂŞI TA¡RÌFİDÜR TAS‰ÌR OLINUR 408 

917. ~âf-dildür birisi deryâ-vâr 409 

Nâmı anuñ «ayâl-i âyine-dâr 

34-B 918. Bir mu§avvirdür olmaz aña na@µr 

Âb-ı pâk üzre na…ş ider ta§vµr 

919. Bâl-i himmetle gâh idüp pervâz 

Seyr ider Çµn ü Hind ü Rûm u ◊icâz 

920. Gâh olur kim perµ-veş ol server 

Kendüye çeşme-sârı mesken ider 

921. Lu†f-ıla ol-durur emµr-i kelâm 

‰ıfl-ı dil eglenür anuñla müdâm 

922. ~anki bir dil-rübâ-yı mµr-i sü√an 

Herkesüñ göñline girür rûşen 

923. ¡İlm-i bâ†ında şöyle mâhirdür 

Göñlüñe her ne gelse anı bilür 410 

924. »â†ırında rüsûm-ı mevcûdât 

Cümle fikrindedür «ayâl-i cihât 

¡A¢L-I DİRA◊ŞÂN VEHM-İ TERSÂNI VA~F İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR 411 

925. Vehm-nâm biri §â√ib-i ferheng 

Fehm ider anı †âlib-i ferheng 

926. ¡Âmil-i âyet-i ve lâ tül…û 412 

Ol-durur târik-i hirâs-ı adû 

927. İstemez dâ’im ola va√detde 

Lµk bulur §afâyı ke&retde 

928. Meclisümde nedµm-i vehm-yârum 

Hemdem-i dil-pesend ü dil-dârum 

408 

TA¡RÌFİDÜR TAS‰ÌR OLINUR: TA¡RÌF İTDÜGİDÜR İÜ2 // TA¡RÌFİDÜR TAS‰ÌR OLINUR: 

TA¡RÌF İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR SK 

409 

~âf-dildür : Sâf-dil-durur SK 

410 

anı: cümle SK 

411 

¡A¢L-I DİRA◊ŞÂNUÑ VEHM-İ TERSÂNI TAV~ÌFİDÜR İÜ2 // ¡A¢L-I DİRA◊ŞÂNUÑ 

VEHM-İ TERSÂNI TAV~ÌF İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR SK 

412 velâ tul…û ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

251

929. ¡İlm-i cüz’iye cümle …âdirdür 

Rûz u şeb √a≥retümde √â≥ırdur 413 

930. Bildirür baña cümle şûrı vü şerri 414 

Râh-ı «avf u hirâs-ı pür-«a†rı 415 

931. Nâ-gehân düşse râh-ı pür-havle 416 

Gelür ol dem diline lâ-√avle 

35-A ¡A¢L-I DERYÂ-DİL ◊ÂFIªA-I KÂMİLİ TAV~ÌF İTDÜGİDÜR ±İKR 

OLINUR 417 

932. Birinüñ ismi √âfı@a ta√…µ… 

Genc-i esrâra «âzin-i §ıddµk 

933. Levh-i …albinde kâtib-i …udret 

Yazdı na…ş eyledi niçe §ûret 

934. ¢albi §an bir müdevvir âyine 

Na…ş olur anda rûy-ı gencµne 

935. Cû-be-cû ¡ilmi ≥ab† ider zµbâ 

~anki enhârı «ıf@ ider deryâ 

936. Gâhi eyinüp kev&er-i cândan 

A…ıdur ¡ayn-ı √ikmeti andan 

937. Şehr-i i≠¡âna çekdi bir pergâr 

◊ikmet eşkâli anda her ne kivar 

938. Ma¡na-yı «ûnı itmege tes«µr 

Dâire çizdi kendüye ol pµr 

939. Dem-be-dem ol √azµnedârumdur 

◊âfı@ u ≠û-fünûn yârumdur 

940. Yiridür olsa «âzin-ı πaybµ 

»ıf@ ider dürr-i genc-i lâ-reybi 

941. Lâzım oldukça ol kerem-kânı 

Ba«ş ider «al…a dürr ü mercânı 

413 

rûz u şeb: rûz şeb SK 

414 

şûrı vü şerri: şûr u şerri İÜ2 // şûrı vü şerri: şûr-ı şerri SK 

415 

«avf u: «avf-ı SK 

416 

düşse: düşe SK 

417 

¡A¢L-I MÜNÌR ◊ÂFIªA-I PÜR-TA~VÌRİ TA◊RÌR İTDÜGİDÜR İÜ2, SK . 

252

¡A¢L-I ŞERÌF MUTA~ARRIF-I LA‰ÌFİ VA~F İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR 418 

942. Muta§arrıf birisinüñ adı 

Nükte-i dilde eyler irşâdı 

943. N’ola §âhib-ta§arruf olsa revân 

¢u†bıdur ¡âlem-i dilüñ her ân 

944. ¢ab≥a-ı …udretindedür ma¡…ûl 

Ser-fürû …ılsa †añ mı aña ¡u…ûl 

35-B 945. Himmetin dâimâ o nµk-a«ter 

Cümle ma¡…ûl §arfa §arf eyler 419 

946. Münzevµ gâhi √ücre-i serde 

Şâh olur gâhi yedi kişverde 

947. ◊â§ılı cümlesi yanumda cem¡ 

Nûr-ı ≠âtumdur anlara çün şem¡ 

948. Benem eflâk-i dilde bir «ûrşµd 

±erre-veş her biri benümle bedµd 

949. ¡Âlem-i dilde …u†b-ı ferru√-fâl 420 

Benem anlar ricâl-i πayb-ı mi&âl 

950. Ma@har-ı vâridât-ı ilhâmem 

Ma√zen-i dürc-i dürr-i İslâmem 

951. Sırr-ı İsrâ vü ¡alleme’l-esmâ 421 

±ât-ı pâkümle oldı hep peydâ 

952. Şâm olunca bu ¡a…l-ı pür-idrâk 

Eyledi ¡ar≥-ı ma¡rifet bµ-pâk 422 

418 

±İKR OLINUR: İÜ2’de yok. // ±İKR OLINUR: Kİ BEYÂN OLINUR SK 

419 

§arfa: √arf SK 

420 

¡Âlem-i dilde: ¡Âlem içre o İÜ2, SK 

421 

“¡alleme’l-esmâ” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

422 bµ-pâk: bµ-bâk İÜ2, SK 

253

~IFAT-I ŞEB VE ¡İLM-İ FA≤LULLÂHUÑ ¡A¢L U ◊İLM Ü DEVLETŞÂH İLE 

MÜNÂªARASIDUR TA◊RÌR Ü TAS‰ÌR OLINUR 423 

953. Bir gice pµr-i çar«-ı mihr-i ≥amµr 424 

Sûre-i Leyl’i eyledi tefsµr 

954. Gözin açdı ¡u†âridüñ ol dem 

Sırr-ı mestûru yazdı itdi ra…am 

955. Rûşen olmaπ içün derûnı gehî 

»alvet-i hâle içre …oydı mehi 425 

956. Mihre yüz virmedi velµ ol şeb 426 

Yirlere dökdi âb-ı rûyını hep 427 

957. ‰urdı ol gice ¡ilm ü ehl-i va…âr 

Ma¡rifet dürlerini itdi ni&âr 

36-A 958. Geldi esb-i belâπatı sürdi 428 




960. Fa≥l u dânişle mi&l-i deryâyem 429 

Gûş-ı hûşa dür-i mu§affâyam 

961. Va¡z-gûy-ı menâbir-i ¡arşem 

Nâ§ı√-ı kürsi-i §afâ-ba«şem 

962. ¡Ârifem remz ü sırr-ı nâsûtµ 

Kâşifem dürc-i genc-i lâhûtµ 

963. Benem ol şehr-i şöhre-i âfâ… 

Gün gibi nûrum eyledi işrâ… 

964. Eylerem ehl-i ≠ev…e ben irşâd 

Gösterürem aña †arµ…-i sedâd 

423 TA◊RÌR Ü TAS‰ÌR OLINUR İÜ2, SK’de yok. 

424 gice: giçe SK 

425 Hâle: hümâle SK 

426 velµ: vâlih SK 

427 Rûyını: rûsını SK 

428 sürdü: süvârdı 

429 Fa≥l u: Fa≥l-ı 

254

965. ¡Âdet-i remz-i evliyâ bende 

Sünnet-i sırr-ı enbiyâ bende 


Şeb-i @ulmetde şem¡ ü mâhem ben 430 

967. ±ât-ı pâküm-durur şümû¡-ı hüdâ 

Baña pervânedür …amu ¡ulemâ 

968. Eyleyen …adrümi benüm idrâk 

Dâimâ menzili olur eflâk 

969. Beni kim kendüye @ahµr itdi 431 

Sµne §adrında baña yir itdi 432 

970. Benüm emrüme her kim olmaz râm 

Ya…ar anı ca√µm-i nâr-ı ≥ırâm 

971. »ôr ba…dukça baña bir ebter 

Küfri ol dem hemân o…ur ezber 

972. ¡Ar≥-ı ru«sâr-ı tâb-dâr iderem 

ªulmet-i cehli târmâr iderem 

36-B 973. Şehr-yârum sipeh fünûnumdur 

¡Asker-i cehl bed-zebûnumdur 

430 şem¡ ü mâh: şem¡ mâh 


432 İtdi: idi SK 

974. Nûr-ı µmân u mihr-i cân el-√a…… 

Nûrum-ıla bulur benüm revna… 

975. Bûy-ı «oş-bûyum-ıla buldı bahâ 

¡Anber-i terle misk-i Çµn ü »a†â 

976. Dem-be-dem ehl-i √âle keyfiyyet 

Şev…üm-ile gelür benüm √âlet 





255

979. ¡Ulemânuñ olalı hem-râhı 

Bildiler cümle «aşyetu’llâhı 

980. Ene mâ’ü’l-√ayâti fi’@-@ulemi 

Ene nârun tu∂µu fi’l-√imemi 433 

981. Olsa i√sânum-ıla bir kişi √ay 

◊âtemüñ defterin ider ol †ay 

982. Kişverümdür benüm o √ayr-ı beşer 

~â√ib-i hel etâ-durur baña dir 434 

983. ªâtum âyinesi kitâb-ı mübµn 

Anda ¡ar≥ eylerem cemâli ya…µn 



985. ±ât-ı pâküm mücerrede minvâl 

◊iss olınmaz ricâl-i πayb mi&âl 



987. ‰âlib olan cemâl-i ma¡nâyı 435 


37-A 988. ¢ıldı bu resme ¡ilm-i ≠ü’l-ikrâm 


989. Rûşen olınca ≥av’-ıla mi§bâ√ 


~IFAT-I ~UB◊ VE ◊İLM-İ SELÌMÜÑ ¡A¢L U ¡İLM Ü DEVLET-İ ¡AªÍM İLE 

MÜNÂªARASIDUR TA◊¢Ì¢ OLINUR 436 

990. ~ub√-dem yine ol şeh-i «âver 

~açdı rûy-ı zemµne ca¡fer-i zer 

433 Beyitin anlamı: Ben karanlıklardaki ab-ı hayatım; Ben himmetlerde aydınlık saçan ateşim (nurum) 

434 “hel etâ” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

435 cemâl-i: cemâli SK 

436 TA◊¢Ì¢ OLINUR: İÜ2, SK’de yok. 

256

991. Giydi zerrµn libâsı bay fa…µr 437 

Oldı hem-reng …amu §aπµr ü kebµr 

992. Şa¡şa¡a §aldı şâhid-i «urşµd 

Cilvelerle meh anı gördi bedµd 

993. Heman ol demde kendüden gitdi 

Yüz yire …odı meskenet itdi 

994. Çµn-i si√r √ilme degdi çün nevbet 

Ol zamân ba√&e eyledi cür’et 

995. Didi √ilm-i selµm ü §âfµ-dil 

Benem ol †ab¡-ı pâk-ıla kâmil 


Benem ol rehber-i mesâlik-≠ât 

997. Heme dostân ra ez §afâ-cûyem 

Merdümân şâkirest ez «ûyem 

998. Ene ba√rü’§-§afâ-yı bi’l-kerem 

Ene πay&ü’r-rabµ¡-i bi’l-himem 438 

999. Külli hâdin limuhtedin sübülü 

Ene feccü’l-¡amµki yeştemilü 439 

1000. Ehl-i «ayret benümle buldı şeref 

±âtum oldı dür-i √ayâta §adef 

37-B 1001. Nûrum olmışdur ol çemende şem¡ 


1002. Ma@har oldı §afâya mir’âtum 

Bahr-i √üzne sefµnedür ≠âtum 

1003. Göñül alça…lıπ eylerem dâim 

Meskenet üzre oluram …âim 

1004. İderem bâr-ı ma¡rifet √â§ıl 

¿emere «âk-i ar≥ olur vâ§ıl 

437 bay fa…µr : bay u fa…µr İÜ2 

438 Beyitin anlamı: Ben, kerem bakımından safa deniziyim; himmet bakımından da ilkbahar yağmuruyum. 

439 Beyitin anlamı: Hidayet her eren için bir rehber ve yol vardır; İşte ben hepsini (yol ve rehber) kuşatan 

denizim. 

257

1005. Âb-ı rûyem benem ki âb-ı √ayât 

Zindedür ≠âtum-ıla ehl-i necât 

1006. »ûyı Nâmûs-i Ekber’üñ bende 

Cümle ehl-i kerem baña bende 

1007. ‰ıynet-i pâküm oldı nûr-ı sirişt 

~â√ibüm olsa n’ola ehl-i behişt 

1008. Her ki ben çeşme-i √ayâta irür 

Bâπ-ı dilde revân ider kev&er 

1009. Benüm-ile olan güler şen olur 

Rûz şeb nûrum-ıla rûşen olur 440 

1010. Küntü miske’l-πazâli râyi√aten 

Lâ yeşummu’l-πa∂ûbu fâyi√aten 441 

1011. Men hümâyem yekî niyâzerdem 

Lµk kes-râ ki devlet âverdem 442 

1012. Ma@har-ı men tevâ≥u¡-ı şânem 443 

Ekrem-i «a§let oldı ¡unvânum 

1013. Ehlümi kimse cürm-ile a§maz 

Kimse yirde olan yüzi ba§maz 

1014. Gördi bir gün √ıyâmı verd-i †arî 

Şerm olup dökdi dâne dâne düri 444 

1015. Bir çerâğem ki ya…dı …udret-i Rab 

Esmez üstüme tünd-bâd-ı πa≥ab 

38-A 1016. Hemdem-i ru√-ı …uds-ı pür-nûrem 

Ma√rem-i sırr-ı §â√ib-i §ûrem 

1017. ªâhiren meskenüm √a≥µ≥-i zemµn 

Menzilüm lµk evc-i ¡Illiyyµn 

1018. Gerçi oldum medâr-ı merkez-i «âk 

Döner üstüme bu †o…uz eflâk 

440 rûz şeb: rûz u şeb İÜ2 

441 Beyitin anlamı: Koku olarak ceylan miski gibi oldum; Bana kızanlar o misk kokusundan hiç alamaz. 

442 Beyitin anlamı: Ben hüma kuşuyum, birisi niyaz ettiğinde ona devlet (saadet) getiririm. 

443 Beyitin anlamı: Alçakgönüllü huyum, benim mazharımdır. 

444 Düri: …arı SK 

258

1019. Cümle ma@lûma eylerem şef…at 

Anuñ içün olur yirüm cennet 

1020. ¡Âlem içre benem şeh-i nâ§ır 

Kişver-i …albe √âfız u nâ@ır 445 

1021. Tµπ-i §abr-ı belâ miyânumda 

»ançer ü tîr-i lu†f yanumda 

1022. ¢ahramân §abr-ı sila√dârem 

Pehlivân lu†f-ı …afa-dârem 446 

1023. ¡Asker-i kibr-i câbir-i ebter 

Bµm-i …ahrumla bµd-veş ditrer 

1024. Şâma dek itdi √ilm ¡ar≥-ı kemâl 

Eyledi anlar-ıla ba√& u cidâl 

~IFAT-I ŞEB VE DEVLET-İ KÂMRÂNUÑ ¡A¢L U ¡İLM Ü ◊İLM-İ DIRA»ŞÂNLA 

MÜNÂªARASIDUR BEYÂN OLINUR 447 



1026. Her diyâra şihâbı §aldı revân 448 






38-B 1029. Geldi ol dem πa≥abla devlet-şâh 449 

◊âkim-i kâmrân u @ıll-ı İlâh 

1030. Olup esb-i belâπat üzre süvâr 

Geldi meydân-ı ma¡naya şehvâr 

445 √âfız u: √âfız-ı İÜ2, SK 

446 Pehlivân lu†f-ı …afa-dârem: Pehlivân u vefâ …afa-dârem SK 

447 BEYÂN: ±İKR İÜ2 // ~IFAT-I ~UB◊ VE ◊İLM-İ SELÌMÜÑ ¡A¢L U ¡İLM Ü DEVLET-İ ¡AªÌM 

İLE MÜNÂªARASIDUR SK 

448 şihâbı: sehâbı SK 

449 şeb: dem SK 

259

1031. Didi tâc-ı Keyânidür ta«tum 450 

Âftâb-ı cihânidür ba«tum 451 






Kûh-i ¢âf-ı πınâda ¡an…âyam 452 



1036. Râm …ıldum perµ vü dµv-i şeri 

Va√ş-ı †ayr u riyâ√ u hem beşeri 

1037. Sal†anat bâπı içre dâlem ben 

Şâ«-ı †ûbâ gibi nihâlem ben 




Benüm ar…amda «oş geçer fır§at 453 

1040. Sâye §aldum meger cihâna revân 

Geçinür sâyemüzde şâh-ı cihân 

1041. Sâyemüzde geçinmese her şâh 

La…ab olmazdı aña @ıll-ı İlâh 

1042. Ser-ı şehde n’ola olursam ebed 

Şemsüñ olur mekânı burc-ı esed 

1043. ¢udret-i ◊a… …uşatdı baña …ılıc 

Ururam ehl-i küfre tµπ u …ılıc 

39-A 1044. Olmışam dâimâ Sikender-der 

ªafer oldı baña πa@anfer-fer 

450 Keyânidür: Keyân-durur SK 

451 cihânidür: cihân-durur SK 

452 πınâda: πınâd SK 

453 geçer: güher SK 

260

1045. ªafer oldı cihân-nerµmânı 

Bulur anuñla her ner µmânı 

1046. Kime kim yâr olur @afer şeb ü rûz 454 

Dâimâ †âli¡i olur pµrûz 

1047. Fet√ olur himmetümle cümle …ılâ¡ 

Def¡ olur fır§atumla küfr-i ≥iyâ¡ 

1048. ‰âli¡üm şu¡le virdi mihr ü mehe 455 

Mâlikem ben kevâkib-i sipehe 456 

1049. »aşmetüm çetridür benüm bu sipihr 

Şevketüm kûsıdur meh-ile mihr 

1050. Virmesem âftâba ben zer ger 

Dökmez idi cihâna «âver zer 

1051. ‰âli¡üm nûrı eyleyüp işrâ… 

Esb-i reh-vârum oldı ber…-i Burâ… 457 

1052. Nûrum-ıla yanar …anâdil-i ¡arş 

Râyi√amla biter reyâ√in-i ferş 458 

1053. ~anmañuz gökde §avt-ı ra¡d-ı dilµr 

Şa¡şa¡a §aldı anda mihr-i münµr 

1054. Çar«a çı…dı §adâ-yı kûs-ı va…âr 

Râyetüm şu¡lesi felekde yanar 

1055. Siz …ırân eyleñüz benümle hemµn 

Ki mehüñ yanına gelür pervµn 

1056. Bunca ilm ü fa≥lla Eflâ†ûn 459 

Cem¡ …ıldı nice kitâb-ı fünûn 460 

1057. Göre İskender-i cihân-peymâ 461 

Zµr-i hikmetde …aldı bµ-perva 

454 

şeb ü rûz: şeb rûz SK 

455 

mehe : meh İÜ1 // mihr ü meh: mihr meh SK 

456 

sipehe: sipeh İÜ1, SK 

457 

rehvârum: rehbârum SK 

458 

biter: yiter SK 

459 

ilm ü fa≥lla: fa≥l u ¡ulûmı İÜ2 // Bunca ilm ü fa≥lla: Niçe fa≥l u ¡ulûmı SK 

460 kitâb: kibâr SK 

461 İskender-i: İskenderi 

261

1058. ~ub√-ı §âdı… olınca mâ-√a§alı 

Biribiriyle itdiler cedeli 

39-B 1059. Her biri cümleten fe≥â’ilini 

ªâhir itdi nice «a§â’ilini 

1060. Cümlesinüñ delâ’ili a…vâ 

Her biri âftâb-ı evc-i §afâ 

1061. ¡Â…ıbet didiler bize √âkim 

Gerek ola rumûza hep ¡âlim 

1062. Cümle eşkâlüñ ola √elâli 

~ubh-veş §âdı… ola a…vâli 



1064. Bulalar tâ ki bir sü«an-dânı 

Mehbi†-i lâyi√ât-ı Rabbânµ 

1065. Vire her birinüñ tesellâsın 

Hep tamâm eyleye temennâsın 

~IFAT-I ~UB◊ VE ¡A¢L U ¡İLM Ü ◊İLM Ü DEVLET SEYÂ◊AT İDÜP ŞEHR-İ 

MA¡RİFET Ü ¢UBBE-İ MEVHİBETE VÂ~IL OLUP RÛ◊-I SEYRÂNÌYE 

MÜLÂ¢ÂT OLDU¢LARIDUR BEYÂN OLINUR 462 








Gösterür √al…a †arz-ı gûn-â-gûn 



462 OLDU¢LARIDUR BEYÂN OLINUR: OLDU¢LARIDUR Kİ BEYÂN OLINUR İÜ2 // 

MÜLÂ¢ÂT: MELÂMÂT SK // BEYÂN OLINUR: SK’de yok. 

262

40-A 1071. Seferu …ı†¡atun mine’s-sa…râ 463 













Rîgi lü’lü’ vü †aşları cevher 

1078. Her giyâh-ı riyâ≥ı misk-âmµz 464 





Ki döşenmiş bisât-ı bû…alemûn 465 







463 Anlamı: “Yolculuk azaptan bir parçadır.” Hadiste “sakrâ” sözü azâb şeklinde geçer: “es-Seferu 

kıt’atün mine’l-azâbi” Ebû Hüreyre radıyallâhu anh’den rivayet edildiğine göre Resûlullâh sallallâhu 

aleyhi ve sellem şöyle buyurdu: “Yolculuk/sefer azaptan bir parçadır. Doğru dürüst yiyip içmekten ve 

uyumaktan sizi alıkor. Herhangi biriniz işini bitirince, evine dönmekte acele etsin! (Buhari ve Müslim) 

Bkz. Kütüb-i Sitte’den 1001 Hadis, hzl. Kasım Yayla, Merve Yay., 2002, İstanbul, s. 230, Hadis no: 515.) 

464 misk: müşk İÜ2, SK 

465 döşenmiş: döşemiş SK 

263

1084. Seyr iderken o deşt-i §a√râyı 

Kûşe kûşe idüp temâşâyı 

1085. Nâ-gehân bir ≥iyâ ki ber…-ı revâ… 

‰arf-ı maşrı…dan eyledi işrâ… 

40-B 1086. Heybet ü şevket-ile şa¡şa¡anuñ 

Şiddet-i §avtı-y-ıla …a¡…a¡anuñ 

466 ≠âtı: ≠ıllet SK 

1087. Oldı her biri vâlih ü medhûş 

Düşdiler «âke oldılar bµ-hûş 

1088. ¡Â…ıbet cümle geldiler hûşa 

Her biri dönmiş ol …adeh-nûşa 



1090. Yedi …ulle var anda seb¡ şeddâd 

Ar≥-ı πabrâya her biri evtâd 

1091. Va√det-i yâri der-kenâr itmiş 

Pµr-veş ¡uzlet i«tiyâr itmiş 

1092. Yı…ılurdı zemµne çar«-ı dü-tâ 

Olmasa pµr-i çar«a ≠âtı ¡a§â 466 

1093. ¢aplamış tell-i kûhı ebr-i sefµd 

Yaπdurur ¡âleme gülâbı me≠µd 



1095. Seyr iderken bu kûhı ¡an…â-vâr 

Gördiler dâmeninde kişver var 

1096. Dillerine §afâ gelüp ol ân 

±ev… şev…iyle cümle ra…§-künân 

1097. Cânib-i şehre itdiler ¡azmi 

Eyledi her biri o dem cezmi 

1098. Ki o kişverde ola bir fâ≥ıl 

Ekmel-i «al… ü merdüm-i kâmil 

264

1099. ◊all-i ◊a……-ı √a…âyı… ide revân 

Keşf-i sırr-ı da…âyı… ide revân 

1100. İrdiler çün o cây-ı zµbâya 

Ya¡ni ol kişver-i felek-sâya 



41-A 1102. Görseñ ol sûr-ı kişveri bârî 





Mihr ü meh aña sµm ü zerrµn «ışt 

1105. Anda her bir resâtik-i ¡ulyâ 

Şâmi« ü râsi« ü semâ-sµmâ 



1107. ~uyı §an kev&er-i mu§affâdur 467 

‰aşları tµr ü «âki kµmyâdur 468 


Ve mine’l-mâi küllü şey’in √ayy 469 




Kişver-i nûr-ı cennet-âsâyı 470 

1111. Gördiler şehr içinde bir gülşen 

Nice gülşen cinân gibi rûşen 



467 

mu§affâdur : maa¡nâdur SK 

468 

tµr: la¡l İÜ2, SK 

469 

“Ve mine’l-mâi küllü şey’in √ayy” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

470 

Kişver-i nûr-ı cennet-âsâyı: Kişver-i cennet-i felek-sâyı İÜ2, SK 

265

1113. Bir dem esse nesµm-i bâd-ı bahâr 

¡Âleme müşk-i nâb ider µ&âr 

1114. Her giyâh anda sünbül-i dil-bend 

Her dıra«tı çenâr u serv-i bülend 


¢âne süb√âne men hüve’l-»âli… 471 

41-B 1116. Cûyı âb-ı √ayât-ı fer«unde 


1117. Ba¡zı enhârı şehd ü kimi †ahûr 

Kimi kev&er kimi anuñ kâfûr 

1118. Var miyânında gülşenüñ a¡lâ 

Da«ı bir …ubbe-i semâ-sµmâ 

1119. Örmiş aña mühendis-i …udret 

Bir binâ-yı ¡a@µm ü pür-şevket 

1120. Çâr erkânı §âfµ cevherden 

¢apusı şeb-çerâπ-ı enverden 

1121. Sa…fı anuñ zümürrüd-i «a∂râ 

¡Alem-i pâki lü’lü’-i bey≥â 

1122. La¡l-i pµrûzedendür anda kemer 472 

Gökde …avs-ı …uza« gibi enver 

1123. Cümleten √ayretiyle ol √ullân 

‰urdılar gülşen içre nice zamân 

1124. Nâ-gehân @âhir oldı bir meh-rû 

Nice mihr ü semen gibi «oş-bû 

1125. Bir kelâm işiden o dilberden 

Yur elin âb-i √av≥-ı kev&erden 473 

1126. ‰a¡n ider lü’lü’ye §afâ-yı ru√ı 

Güneşe dek gelür ≥iyâ-yı ru√ı 

471 Anlamı: Yaratıcı olanı (Allâh’ı) tesbih ederim. 

472 La¡l-i : La¡l ü İÜ2, SK 

473 âb: leb/lübb SK 

266

1127. ~anki rû√-ı mu§avver o dilber 

Ber… urur ru√ları çü nûr-ı …amer 

1128. Gûşı gûyâ hilâl-i evc-i şeref 

Oldı deryâ-yı √üsn içinde §adef 



1130. ±e…anı bâπ-ı √üsne bir elma 

∏abπabı bir turunc-ı şâ«-ı vefâ 

42-A 1131. İşidüp reng-i rûyını bir dem 474 

474 rûyını: rûsını SK 

475 milket: hikmet SK 

476 dµde-bân: dµde-bâb SK 

Reng-pe≠µr oldı verd-i bâπ-ı irem 

1132. Gördiler çünki ol mehi fi’l-√âl 

¢ıldılar cümle aña isti…bâl 

1133. »âk-i pâyine yüz urup ol ân 

Didiler ey emµr-i milket-i cân 475 

1134. Ne-durur bu serây-ı tâbende 

Da«ı bu kişver-i dıra«şende 

1135. ◊âkimi kim-durur bu aranuñ 

Kişver ü …ubbe-i felek-sânuñ 

1136. Sen …amer-çehrenüñ da«ı nâmı 

Ne-durur eyle bize i¡lâmı 

1137. Didi anlara ol …amer-tim&âl 

A…ıdup sözlerinden âb-ı zülâl 

1138. Kişverüñ şehr-i ma¡rifet adı 

¢ubbenüñ beyt-i mevhibet adı 




Beyt-i ma¡mûre dµde-bân oldur 476 

267

1141. Baña ey ¡ârifân-ı mülk-i cihân 

Rû√-ı seyrâni oldı nâm-ı revân 

1142. Yilerem «ıdmetinde her şeb ü rûz 

Olur anûnla †âli¡üm fµrûz 477 

1143. Ol-durur pµr ü ehl-i irşâdum 

Dem-be-dem dil-nüvâz ü dil-şâdum 

1144. Didiler ey emµr-i şehr-i sü«an 

Sözlerüñdür ¡a…µ…-i mülk-i Yemen 

1145. Eyledüñ ¡u…le-i ¡u…âli çü √al 

¢almadı şübhe-ile hµç ma√al 

42-B 1146. ¢aldı birkaç ve lµk müşkilümüz 

Terk …ıldı… anuñla menzilümüz 

1147. Germ ü serd-i sefer çeküp şeb ü rûz 478 

¢a†¡ …ılduñ menâzil-i dil-sûz 479 

1148. Bu √adµ&-i Resûl’e ¡âmil olup 

Terk itdük diyârı mâ’il olup 


¡İlmi eyleñ †aleb velev bi’§-~în 480 

1150. Çün erişdük bu §a√n-ı zµbâya 

Gülşen-i dil-güşâ vü ra¡nâya 


Şübhemüz √alli-y-ile şâd olavuz 

1152. Ger bu yirde murâda irmezsek 

Ya¡ni genc-i reşâda irmezsek 



477 şeb ü rûz: şeb rûz SK 

478 şeb ü rûz: şeb rûz SK 

479 …ılduñ: …ıldu… İÜ2, SK 

480 Peygamberimizin sözüdür. “Utlubu’l-‘ilme velev bi’s-Sîn” Anlamı: Çin’de de olsa, ilmi talep ediniz 

(Said Halim Paşa, “İslam Cemiyetinin Tanzimine Dair Bazı Notlar, İslam’da Teşkilat-i Siyasiye”, (Haz: 

Ömer Hakan Özalp) Söz ve Adalet Dergisi, Yıl: 1, S. 5, Haziran-2008, s. 63. 

268


∏u§§a-yı derd-ile elem yimeñüz 

1155. İlteyem rû√-ı √ikmete sizi hep 


1156. Câri idüp dilinden âb-ı zülâl 

Sizi rayyân ide o ehl-i kemâl 481 

1157. Fet√ idüp size bâb-ı mestûrı 482 

Göstere da«ı †al¡at-ı nûrı 

1158. Nûrı-y-ıla ide tecellµyi 

Sözleriyle …ıla tesellµyi 

1159. Didiler va§fını beyân eyle 

Nicedür zâtını ¡ayân eyle 

1160. Fa≥l u dânişle nice mâhir mi 483 

Şübhemüz √alline ya …âdir mi 

43-A 1161. Rû√-ı seyrâni didi yine revân 

İşidüñ benden ey ulü’l-iz¡ân 

1162. ~ub√-dem sizlere beyân ideyin 

Cümle ev§âfını ¡ayân ideyin 

1163. Şeb-i deycûr irişmiş idi meger 

Gelmiş idi sipihre jeng ü keder 

1164. Şeb be-«ayr diyüp anlara gitdi 

Vardı ol şeb ma…âma yitdi 

1165. Ol gice gülşen içre hemçü hezâr 

~ub√ dek …aldılar o çâr-dildâr 

~IFAT-I ~UB◊ VE RÛ◊-I SEYRÂNÌ Kİ ¡ÂRİF-İ RABBANÌ OLAN RÛ◊-I PÜR- 

◊İKMET-İ ~AMEDÂNÌYİ VA~F İTDÜGİDÜR TA◊RÌR OLINUR 484 

1166. Çünki §ub√ irdi şâhid-i «âver 

Mâha ¡ar≥ itdi çehre-i enver 

481 

Sizi rayyân ide o ehl-i kemâl: Siz vire cevâb u ehl-i kemâl SK 

482 

idüp: ide SK 

483 

Fa≥l u : Fa≥l-ı 

484 

TA◊RÌR OLINUR: İÜ2, SK’de yok. // ~AMEDÂNÌYİ: YEZDÂNÌYİ SK 

269

1167. Rû-be-rû oldı mâhla se√eri 

Bedr itdi hilâl-iken …ameri 

1168. Yıldızı düşmiş idi ol …amerüñ 

‰âli¡i rûşen oldı mâh-ı ferüñ 

1169. Lev√-i eflâke çekdi zer-cedvel 

¡U…let-i müşkilâtı tâ ide √all 

1170. Çµn-i si√r geldi rû√-ı seyrânµ 

Ma¡rifet şehrinüñ sü«an-dânı 

1171. Cem¡ oldı o †âlibân-ı cihân 

¢ubbe-i mevhibet öñünde revân 485 

1172. Anlara didi rû√-ı seyrânµ 

Rû√-ı pür-√ikmetüñ budur şânı 

1173. ◊âkim-i ta«tgâh-ı ¡Illiyyin 

Mürşid-i √ân…â√-ı rûy-ı zemµn 

43-B 1174. Sâkin-i §adr-ı §uffe-i ceberût 

¡Âkif-i beyt-i ka¡be-i lâhût 



1176. Huve fµ nûrihi ke-mişkâtin 

Huve fµ ≠âtihi ke-mir’âtin 486 






Ol-durur fehm iden rumûz-ı «al… 487 



485 revân: hemân SK 

486 Beyitin anlamı: Nûruyla o bir çerağ/lamba gibidir; Zâtıyla da bir ayna gibidir. İlk mısra Nur sûresi 35. 

âyetten iktibastır. 

487 rumûz-ı : rumuzı İÜ2, SK 

270





1183. Şem¡-i «alvet-serây-ı πaybµdür 488 




1185. Dem-be-dem bâtınµ fe≥â’ille 

‰oludur lâ-cerem fevâ≥ılla 

1186. ¡Âlem-i …albe mihr ü mâh oldur 

Şehr-i insâna pâdişâh oldur 

1187. Sâye-i Kirdgâr odur zµbâ 

Cümle i…lµm-i dilde √ükmi revâ 

1188. Ma«zen-i «âzin-i serâ’irdür 

¡Âlim ü ¡ârif ü ≥amâ’irdür 

44-A 1189. ¢urb-ı ◊a…k-ıla dâ’im eyler üns 

Menzilidür anuñ √a≥ire-i …uds 489 

488 πaybµdür: ¡aynµdür SK 

489 √a≥ire-i …uds: √a†ırâ-yı …uds SK 

490 rûz u şeb: rûz şeb SK 

1190. Rû√-ı …udsµ dir aña ehl-i fenâ 

Rû√-ı …uds olımaz aña hem-pâ 

1191. Ma√remidür o …âbe …avseynüñ 

Kâşifidür rumûz-ı kevneynüñ 

1192. Gâhi bâπ-ı §afâda seyr eyler 

Gâhi ¡arş-ı ¡alâda seyr eyler 

1193. Her nefes »âli…ini ≠ikr eyler 

Rûz u şeb râzi…ını fikr eyler 490 

1194. Nefe√ât-ı riyâ≥-ı …udsµden 

Bûy aldı riyâ√-ı ünsµden 

271

1195. ◊â§ılı şâh-ı ¡âlem-i kübrâ 

Eyledi anı »âli…ü’l-eşyâ 

1196. Reşe√âtından oldı eşyâ √ay 491 

¢alb-i insân vücûd-yaft ez vey 492 

1197. Menzilidür sürâdi…ât-ı berµn 

Anuñ içün bulur şühûd u ya…µn 

1198. Buldı «alvet-serâda cem¡ü’l-cem¡ 

Gördi ol nûr-ı ≠ât ¡ayn-ı şem¡ 

1199. Ber… urur üstine tecellµ-i ≠ât 

∏arka-i nûr olur †utar ce≠ebât 

1200. Cezebât-ı ilâhiye ol irür 

Cümle esrâr-ı şâhiye ol irür 

1201. Terkle terk ider ¡alâyı…ını 

Pâk ider ¡ış…la †arâyı…ını 

1202. Her nefes eyler ol ma¡âric-i va§l 

Ol bulur dem-be-dem medâric-i va§l 

1203. A§fiyâyı §afâya vâ§ıl ider 

Evliyâyı velâya vâ§ıl ider 

44-B 1204. Gâh mev§ûf olur nübüvvetle 

Gâh ma¡rûf olur kerâmetle 

1205. ◊â§ılı nûr-ı ber-kemâl oldur 

Ma@har-ı ≠ât-ı ≠ü’l-celâl oldur 

1206. Ve ¡aleyhi’≥-≥iyâ’u …ad şara…at 

Ve nesµmü’§-§afâ’u …ad feve√at 493 

1207. Derecât-ı cinânı …apladı tâ 

Daldur …âf-ı rû√-ı …uds aña 

1208. Himmet-i pâkidür cihânı †utan 

Şev…le nûrıdur cinânı †utan 

491 eşyâ: ¡âlem SK 

492 Anlamı: İnsan kalbi O’ndan vücut bulmuştur. 

493 Beyitin anlamı: Üzerinde ışık parıldadı; Safa rüzgarı / kokusu etrafa yayıldı. 

272

1209. Ra√met ü va√det ü √ayât-ı ebed 

İsm-i ≠âtında cem¡ …ıldı e√ad 

1210. Olmasa râsı ra√met olmaz idi 

Vâvı olmasa va√det olmaz idi 

1211. ◊âsı-y-ıla bulur √ayâtı √ay 

Ma@har oldı aña ve in min şey 494 

1212. Bi-cemâli’l-cemµli yebtehicü 

Bi-vi§âli’l-celµli yenfericü 495 

1213. Bir nefes «âbe varmaz ol dildâr 

Şev…le oldı ¡âşı…-ı dµdâr 

1214. Üns idindi …açan Allâh’ı 

¡Aş…-ı ◊a…’dan olupdur âgâhı 

1215. Gâh deryâ gibi temevvüc ider 

Bâd-ı ¡aş…-ıla geh tefevvüc ider 

1216. Gâh mest-i şarâb-ı va√det olur 

Gâh mec≠ûb-ı …urb-ı √a≥ret olur 

1217. Gördi kim reh-zen oldı cümle §ıfât 

Terk idüp buldı ol tecelliyi ≠ât 

1218. Behere’l-kevnü min şa¡âşi¡ihi 

ªahara’l-bevnu min levâmi¡ihi 496 

45-A 1219. ~ayup ol ¡asker-i «ayâlâtı 497 

~a√n-ı firdevse dikdi râyâtı 498 

1220. Ol §adâ-yı eleste †utdı §adef 499 

Rişte-i nûr-ı ◊a…’la buldı şeref 

1221. Gûşına fette…û §adâsı gelür 

Sırrına ircı¡µ nidâsı gelür 500 

494 

“ve in min şey ” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

495 

Beyitin anlamı: Cemil’in cemâliyle parıldar; Celil’in visâliyle yaşar. 

496 

Beyitin anlamı: O’nun ışığından evren / yaratılanlar aydınlandı / şaşkına döndü; Farklılıklar O’nun 

parıltısından ortaya çıktı. 

497 

¡asker-i : ¡askeri SK 

498 

râyâtı : râbbânµ SK 

499 

eletse: elestde İÜ2 // eletse: elsine SK 

500 

“fette…û ve ircı¡µ ” ifadeleri için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

273

1222. Oldı ol ma@har-ı ilâhü’l-«al… 

N’ola deryâ-yı nûra ger ola πar… 

1223. ◊ükm ider ¡âlem-i ¡anâ§ırda 

Lµk @âhir degil me@âhirde 

1224. Mesken olmışdur aña ¡arş-ı ¡a@µm 

¡Iş…ını mûnis itdi aña kerµm 

1225. ¢âf-ı …urbetde gûyiyâ ¡an…â 

Zµr-i bâlindedür …amu eşyâ 

1226. Ol-durur †â’ir-i hümâyûn-fâl 501 

Rûh-ı …udsµ enµs-i celle Celâl 



1228. Ol-durur †â’ir-i hümâ çâlâk 

¢anadı altında bey≥adur eflâk 502 

1229. ¢albi envâr-ı şem¡-ile memlû 

Sırrı nûr-ı hidâyet-ile †olu 

1230. Nûrla ma†lab u merâmı görür 

Dâ’ima √ayy-ı lâ-yenâmı görür 

1231. Ol bulur lâyi√ât-ı ilhâmı 

Ol görür fâyi√ât-ı ilhâmı 

1232. Olup esrâr-ı πaybiye dânâ 503 

İder a√kâm-ı hikmeti icrâ 504 

1233. ◊â§ılı şânına nihâyet yo… 

Andaki ¡ilm ü fa≥la πâyet yo… 

45-B 1234. Va§fını yaza biñ debµr-i kirâm 

Biñde birini itmeye itmâm 

1235. Çün tamâm itdi rû√-ı seyrânµ 

Ba¡≥ı ev§âf-ı rûh-ı nûrânµ 

501 Ol-durur: o-durur İÜ2, SK 

502 Mısrada vezin bozuktur. “…anadı” sözü “…anad” şeklinde yazılırsa vezne uyar. 

503 πaybiye: ¡ayniye SK 

504 √ikmeti: √ükmini SK 

274

1236. Bildiler ¡a…l u ¡ilm-i fa≥lu’llâh 

Da«ı √ilm-i selµm ü devlet-şâh 

1237. Ki odur ¡âlem içre ¡a…la güşâ 505 

Fâtih-i …ufl-ı dürc-i genc-i hüdâ 

1238. Yalvarup her biri revâna o dem 

Ki odur kâşif-i künûz-ı kerem 506 

1239. Didiler ey cüvân-ı cân-perver 

Sözlerüñdür nebât u şehd ü şeker 

1240. Çünki oldur medâr-ı ehl-i ya…µn 

Mecma¡-ı lâyi√ât-ı ¡Illiyyin 

1241. Bizi ilet o pµr-i lâhûta 

Ol virür nûrı mülk-i nâsûta 

1242. Gözümüz rûşen ola nûrıyla 

Göñlümüz gülşen ola nûrıyla 

1243. Ola kim …ıla bir tecellµyi 

Bulavuz cân-ıla tesellµyi 

1244. Şübhemüz √all ide bizim ol pµr 

¢albimüz nûrı-y-ıla bula münµr 

RÛ◊-I SEYRÂNÌ ¡A¢L U ¡İLM Ü ◊İLM Ü DEVLETİ RÛ◊-I PÜR-◊İKMETE 

‰APŞIRUP RÛ◊-I PÜR-◊İKMET DA»I ANLARA İSTİFSÂR-I ◊ÂL İTDÜGİDÜR 

¡ALE’L-İCMÂL ±İKR OLINUR 507 

1245. Sü«an-ârâ-yı †û†µ-i gûyâ 

Eyledi bir mu√a……i…âne edâ 

1246. Kime kim lu†fı ola ∏affâruñ 508 

O Ra√µm ü ∏afûr u ∏affâruñ 

46-A 1247. Gösterür lâ-cerem †arµ…-i sedâd 

Aña rûzı …ılur delµl-i reşâd 

505 ¡a…la güşâ: ¡a…l-güşâ İÜ2, SK 

506 künûz: rûmûz SK 

507 DA»I: İÜ2’de yok. // ¡ALE’L-İCMÂL ±İKR OLINUR: İÜ2’de yok. // ¡ALE’L-İCMÂL ±İKR 

OLINUR: Kİ BEYÂN VE ¡AYÂN OLINUR SK 

508 ∏affâruñ: Settâruñ İÜ2 // ola: olsa İÜ2, SK 

275

1248. Anuñ-ıla varur ma…âma irür 

Dem-be-dem ma†lab-ı merâma irür 

1249. Anuñ-ıla bulur hidâyet-i ◊a… 

¡İzzet ü ra√met ü ¡inâyet-i ◊a… 

1250. İrse bir …ula ¡avn-i Rabbânµ 

¢udret-i ◊a… olur nigeh-bânı 

1251. Kime irse levâmi¡-i keremi 

Rûşen olur †arâ’i…-ı @alamı 

1252. Ce≠be-i ¡aş…-ıla olan ¡âşı… 

Kendüyi va§la eyler ol lâyı… 

1253. ¡Aş…-ıla †âlib olsa bir insân 

Ma†labı lâ-cerem olur âsân 

1254. Cân-ıla †âlibân-ı râh-ı §avâb 

Fet√ olur her birine bâb-ı &evâb 

1255. Çün delµl oldı rû√-ı seyrânµ 

Ol diyâr-ı belâπatuñ «ânı 

1256. Aldı geldi o çâr-yâri revân 

Der-i rû√uñ öñinde …odı hemân 

1257. Rû√-ı pür-√ikmete girüp fi’l-√âl 

Didi ey nûr-ı ◊a… celle Celâl 

1258. Eşigüñ †aşı Mescid-i A…§â 

Dergehüñ √âki Ka¡be-i ¡ulyâ 

1259. ¢apuña geldi dört emµr-i kelâm 

Her biri bir va√µd-i dehr-i benâm 

1260. Müşkili var …amunuñ ey server 

Ki dilerler †apuña ¡ar≥ ideler 

1261. Bu kelâmı ki rû√-ı ¡alµ-şân 

Gûş idüp oldı gül gibi «andân 

46-B 1262. Lu†f-ıla didi ey revân-ı §afâ 

Beni ◊a… itdi çünki ¡a…la güşâ 

276

509 : √ikmetüme: √ikmete İÜ1 

510 seyrâni yine: seyrâniye İÜ2, SK 

511 şeb-bûyı: «oş-bûyı SK 

1263. Getür ol †âlibânı √a≥retüme 

∏ar… idem tâ ki bahr-i √ikmetüme 509 

1264. Çünki destûr virdi ol destûr 

Rû√-ı seyrâni yine itdi @uhûr 510 

1265. Aldı gitdi o çâr-meh-rûyı 

Sünbül ü lâle verd ü şeb-bûyı 511 

1266. ¡Â…ıbet ol medµne-i rû√a 

Geldiler hep «azµne-i rû√a 

1267. İrdiler pây-ı ta√t-ı sul†âna 

Ya¡ni dµvân-ı şâh-ı devrâna 

1268. Gördiler nûr-ı √a≥ret-i rû√ı 

Bildiler külli heybet-i rû√ı 

1269. ¢aplamış şa¡şa¡ân-ı √a≥ret-i ◊a… 

Nûr-ı envâra πar… u müstaπra… 

1270. Tâb-ı envâra doymayup bir ân 

Oldı her biri vâlih ü √ayrân 

1271. Bir zamândan bulup ifâ…atı hep 

Ya¡ni def¡ eyledi irâ…atı hep 

1272. Her biri dergehini bûs itdi 

Cümle «âk-i rehini bûs itdi 

1273. ‰urdılar …arşusında ¡izzetle 

Edeb ü √ürmet ü √acâletle 

1274. Didi anlara rû√-ı pür-√ikmet 

Bu diyâra ne gelmeden √ikmet 

1275. Didiler ey ≥iyâ-yı nûru’llâh 

Sensin ol ma@har-ı §ıfât-ı İlâh 

1276. Çâr-yâruz ki bizde dört √a§let 

»al… itdi »udâ-yı zi-¡a@amet 

277

47-A 1277. Her kişi kendü «ûyına şâkir 

Cümlemüz kendü «ûyına …âdir 

1278. Lµk bir gün …amu «a§â’ilimüz 

Med√ …ılduñ niçe fe≥â’ilimüz 512 

1279. İttifâkı nizâ¡ımuz oldı 

Nµk ü bed-ba√&-ıla cihân †oldı 513 

1280. ¡Â…ıbet bir √akµm-i dânânuñ 514 

¡Âlim ü fâ≥ıl u tüvânânuñ 

1281. ◊ükmine râ≥ı oluban yek-ser 

Va†anuñ terkin urdu… ey server 

1282. Tâ ki bir kâşif-i √a…âyı…-ı dµn 

Bulavuz keşf ide rumûzı ya…µn 

1283. ◊amdüli’llâh cemâlüñi gördük 

Bunca fa≥l u kemâlüñi gördük 

1284. İsterüz kim bu şübhemüz ola √all 

¢almaya cümleten nizâ¡a ma√all 

1285. Didi ol ma@har-ı §ıfât-ı mübµn 

Beni ◊a… eyledi «alµfe-i dµn 

1286. Keşf idem tâ kim ¡u…le-i πaybµ 

Fet√ idem sırr-ı §u√uf-ı lâ-reybi 

1287. ◊all olur bende cümle sırr-ı ¡acµb 

Keşf olur gûne gûne emr-i πarµb 

1288. Def¡ olur şübheñüz sizüñ da«ı hep 

Çekmeñüz πu§§a-y-ıla renc-i ta¡ab 

1289. ~ubh-dem √âlüñüz olur ma¡lûm 

Kimse olmaz …apumda hiç ma√rûm 

1290. Çün irişdi o gün şeb-i deycûr 

Âftâb-ı fer itdi πarba mürûr 

512 …ılduñ: …ıldı İÜ2 // …ıldu… SK 

513 Bu mısra SK nüshasında sayfa kenarına eklenmiştir. 

514 Bu mısra SK nüshasında sayfa kenarına eklenmiştir. 

278

1291. Beklediler o şeb der-i rû√ı 

Felek açınca çehre-i yû√ı 

47-B SIFAT-I SUB◊ VE ¡A¢L RÛ◊-I PÜR-◊İKMETE FA≤ÌLET Ü »A~LETİNİ 

TA¢RÌR İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR 515 

1292. Yine ferrâş-ı §ub√-ı fµrûzı 

Bas† …ıldı bisâ†-ı nev-rûzı 

1293. Tâ ki …â≥µ-yi √âver-i ¡ulyâ 

Anda a√kâmı eyleye icrâ 

1294. Bir kitâb-ı mücelled aña felek 

Anda ma¡lûm olur simâk u semek 

1295. Şevket-ile çü rû√-ı pür-hikmet 

¢ıldı dµvânı §ub√-dem zµnet 

1296. Geçdi seccâde-i Resûl’e revân 

Tâ ki a√kâm-ı şer¡i ide beyân 

1297. Devlet-i kâmrân u √ilm-i kerµm 

Da«ı ¡ilm-i ¡a@µm ü ¡a…l-ı selµm 516 

1298. Geldiler âsmân-ı menzilete 

Ya¡ni ol âstân-ı mevhibete 

1299. ¢ıldılar rû√a cümleten i…bâl 

◊all ide tâ kim müşkili √allâl 

1300. Didi nûr-ı »udâ-yı ¡azze vü cell 

Ya¡ni ol rû√-ı pür-fütû√-ı ecel 

1301. Her kim eylerdür iddi¡â-yı fa≥l 

Aña lâzım-durur güvâh-ı ¡adl 

1302. ¡A…l-ı evvel didi kim ey üstâd 

Nûr-ı ≠âtuñ-durur delµl-i nihâd 

1303. Sü«anüm evvelâ benüm gûş it 

Bahr-i a«≥ar gibi bugün cûş it 

515 TA¢RÌR İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR: ±İKR İTDÜGİDÜR İÜ2 // ±İKR İTDÜGİDÜR: SK’de 

yok. 

516 da«ı: da√ı SK 

279

1304. Rû√-ı pür-√ikmet-i sü«an-ârâ 

Ol-durur ¡âlem içre nûr-ı »udâ 

1305. Didi ismüñ nedür beyân eyle 

Ba¡dehu va§fuñı ¡ayân eyle 

48-A 1306. Tâ ki ma¡lûm ola √a…µ…at-i √âl 

Gün gibi rûşen ola cümle me’âl 

1307. Didi ¡a…l-ı selµm-i nµk-ârây 

Benem ol ¡a…l-ı tâm u râh-nümây 

1308. Evvel-i leşker-i »udây benem 

Rehber-i √al… ü reh-nümây benem 

1309. Ol bedµ¡ ü …adµr bi’l-icmâ¡ 

Beni nûrından eyledi ibdâ¡ 

1310. Bâ¡i&-i kâ’inât ü ar≥-ı fihr 

Dâ¡i âsmân u çar«-ı sipihr 

1311. Ya¡ni serdâr-ı enbiyâ vü rüsûl 

Buyurupdur √adµ&-i nehc-i sübûl 

1312. Evvel-i √al…ı ◊a… Te¡âlânuñ 517 

¡A…l-ı idrâk idi o Mevlâ’nuñ 518 

1313. Bu √adµ& i√tiyâr-ı şânumdur 

Sebeb-i ifti√âr-ı şânumdur 

1314. Beni «al… eyledükde Rabb-ı enâm 

Buyurupdur baña o zü’l-ikrâm 

517 “Allah’ın ilk yarattığı şey akıldır.” hadisi için bkz.: Sami Kilinçli, Akıl İlgili Hadislerin Tespit ve 

Tenkidi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi SBE, Adana 2007, s. 49. 

518 Akıl, doğrudan doğruya yaradılışta yerleşmiş ve sırf Allâh vergisi olan bir melekedir ki, buna da kudsi 

kuvvet veya tabii akıl denir. Bunda esas itibariyle gayretin, çalışıp kazanmanın hiçbir hükmü yoktur. 

Herkesin bu çeşit hads, tahmin ve akıldan az çok bir nasibi vardır. Bu olmayınca diğer mesmunun hiçbir 

hükmü olmaz. Bunun sınırsız mertebeleri vardır ki, en alt tabakadan başlayarak peygamberlerin akılları 

mertebelerine kadar gider. En yüksek mertebesine “akl-ı nûr” denir. Başlangıçtan sonucu, sonuçtan 

başlangıcı, önceden sonrayı, sonradan önceyi tam bir bilgi ile gören bu akıl, Allâh’ın kelarnı ve Hz. 

Muhammed Mustafa (a.s.)’nın nûrudur. Nitekim hadis-i şerifte: “Allâh’ın yarattığı şeylerin ilki benim 

nûrumdur. Allâh’ın yarattığı şeylerin ilki kalemdir. Allâh’ın yarattığı şeylerin ilki aklım’dır.” 

buyrulmuştur. (İbn Ebi Âsım, es-Sünne, 1,48; Hilyetü’l-Evliyâ.)(…) Akıl olmayınca ya da var olan akıl 

şeytana ve süflî arzulara köle edilince, doğrudan doğruya hisler üzerinde tesirini icra edecek olan 

mucizelerin büyük bir faydasının olmayacağı anlatılmıştır. (Kaynak web-site: 

http://www.kalbimecruh.com/archive/index.php/index.php/akillara-hitap-eden-ayet-ve-hadislert26149.html 

) 

280

1315. Sa†vet-i ¡izzet-i celâlüm içün 

◊ikmet ü …udret-i kemâlüm içün 

1316. Senden eşref ¡azµz ü a√sen şey 

Hiç vücûda getürmedüm bir «ay 

1317. Nûrını …ıldı baña ◊a… i√sân 

Benden alur seba… …amu ¡irfân 

1318. Her kişi ¡izzeti benümle bulur 

Şevketi √ürmeti benümle bulur 

1319. ªâhir ü bâ†ına …amu ¡allâm 

¡Âlim itmiş-durur beni bi’t-tâm 

1320. Gâhi emr-i ma¡âşı ≠ikr iderem 

Gâh rûz-ı mi¡âdı fikr iderem 

48-B 1321. Ol zamân kim Ra√µm ü Bâri »udâ 

Men ene-y-ile-idi baña nidâ 

1322. Virdüm ol dem cevâb-ı lâ-edrµ 

Edeb-ile ilâhuma fevrµ 

1323. Künh-i ≠ât-i …adµmi √âdi& olan 

Hiç mümkin mi añlaya rûşen 

1324. Cümle a√kâmı eyleyen i«râc 

Nûr-ı pâkümle eyler isti«râc 

1325. Beni her kim ki reh-nümây eyler 

Lâ-cerem ol behişti cây eyler 

1326. ¢omazam §â√ibüm mehâlikde 

Bu cihân içre her mesâlikde 

1327. ◊üccetü’l-◊a…… ber-cihân la…abem 

Fehm-i idrâk ◊a……-râ sebebem 

1328. Ân nidâ-yı ber ü beyâ el-√a…… 

Der ezel gûş men şinµd ez-√a…… 

1329. Cümle müşkil-güşâ-yı eşyâyem 

Fâti√-i …ufl-ı genc-i ma¡nâyem 

281

1330. Da«ı mi¡mâr-ı çâr-erkânem 

Bâni-i …a§r-ı lu†f u i√sânem 

1331. Benem üstâd-ı beyt-i şer¡-i Resûl 519 

Çâr-erkân-ı dµn ü a§l-ı u§ûl 520 

1332. ~un¡-ı Bârµyi eyleyen idrâk 

±ât-ı pâküm-durur benüm bµ-pâk 

1333. Bir hümâ-yı sa¡âdetüm ki sa¡µd 

Bey≥a-yı enverüm-durur «ûrşµd 

1334. Âşiyânum egerçi insândur 

Ma¡nada lµk ¡arş-ı Ra√mândur 

1335. ¡İlm çün baña oldı «ayr-ı «alef 

Şeref-i ≠âtum-ile buldı şeref 

49-A 1336. Edeb-ile der-i sa¡âdetümü 

◊ilm bekler görüp kerâmetümü 

1337. Devlet-i kâmrân u ehl-i hüner 521 

Terkeşümdür benüm yanum bekler 

1338. ◊â§ılı eşref-i cihânem ben 

Cevher-i ¡aş…-ı ◊a……’a kânem ben 


1339. Çünki ol rû√-ı mevhibi bârµ 

Diñledi bu kelâm-ı der-bârı 

1340. Didi elmâs-ı fikrüñ ey cevher 522 

Dürr-i ma¡nâyı deldi nâzik-ter 

1341. Lµk yâr olduπuñ benµ-âdem 

∏am u endûh olur aña hem-dem 523 

1342. Elem ü πu§§ayı idüp pµşe 524 

Dem-be-dem işüñ olur endµşe 

519 Benem üstâd-ı beyt-i şer¡-i Resûl: Benem üstâd-ı şer¡-i dµn-i Resûl SK 

520 dµn ü : dîn-i SK 

521 kâmrân u: kâmrân-ı SK 

522 elmâs-ı : elması SK 

523 ∏am u : ∏am-ı SK 

524 Elem ü : Elem-i SK 

282

1343. Ek&eriyâ mu§â√ibüñ †aπı 

Nice ¡annâf u câbir u bâπı 

1344. Cümleten kimseye muvâfa…atı 

Eylemezsin …amu mu†âba…atı 

1345. Rûzgârı olur perişân-√âl 

Bulamaz na@m u inti@ama mecâl 525 

1346. Gehi fi¡lüñde isti…âmet yo… 

Gehi …avlüñde bir §adâ…at yo… 

1347. ◊â§ılı sende yo…dur isti…lâl 

Kim mu¡ârız saña gümân u «ayâl 

1348. Nâ-gehân §alsa üstüñe bir ber… 

Kendüñi eylemezsin ol dem far… 

1349. Diñleseñ bir nedµm-i naπme-serây 

Terk idersin olursa §ırça sarây 526 

49-B 1350. Olur ol dem mu§â√ibüñ bµ-fer 

Ki olur «âk içinde zµr ü zeber 

525 na@m u: na@m-ı SK 

526 §ırça: çar«a SK 

527 kûh u: kûh-ı SK 

1351. Çı…ar andan bu †avr-ı insânµ 

∏albe eyler §ıfât-ı √ayvânî 

1352. Ki gezer kûh u deşt ü hâmûnı 527 

Terk ider zühd ü şer¡i …ânûnı 

1353. Ki gelür saña i«tilâl u fütûr 

Gâh olursın ¡ı…âl-ıla me√cûr 

1354. ±âtuña gâhi vehm ider πalebe 

Düşürür dürlü fitne-i şeπabe 

1355. Seni ol vehm bed-zebûn eyler 

Elif-i …âmetüñi nûn eyler 

1356. Yâr olduñ √avâss-ı bµ-fehme 

Kendüñi itdüñ ol çeh-i vehme 

283

1357. Ma√rem olan «ilâf-ı ecnâsa 

Ma†¡un-ı tµr-i †a¡n olur nâsa 

1358. ¡Âlem-i dilde gerçi «âversin 

Nûr-ı ¡aş…uñ yanında bµ-fersin 

1359. Gerçi olduñ yedi i…lµme sul†ân 

¡Aş… şâhı seni …ılur tâlân 528 

1360. ±âtuñ olmışdur âftâb-ı kerem 

Lµk setr itdi anı ebr-i vehm 

1361. Gerçi şehbâz-ı evc idüñ πaybµ 529 

Baπladı künde-i «ayâl-i πabµ 530 

1362. Gerçi bir âb-ı §âf idüñ enver 

Saña virdi «ayâl ü vehm keder 531 

1363. Anuñ içün ki zübde-i ¡ulemâ 

Niçe dânâ-yı zümre-i ¡u…alâ 

1364. Gehi her birisi düşer πala†a 

Niçesi nispet olınur şa†a†a 

50-A 1365. ¢ayd idündüñ «ayâl ü âlâtı 

Göremezsin ru«-ı kemâlâtı 

1366. Fehm idersin egerçi nâsûtı 

Añlamazsın kemâl-i lâhûtı 

1367. Saña maπrûr olup niçe dânâ 

Bilmedi gitdi sırr-ı ev√aynâ 532 

1368. Dâ’ireñ bekleyen ulü’l-eb§âr 

Olmadı evc-i …urbete †ayyâr 

1369. Seni terk eyledi ahâli-i πayb 

Bildiler remz-i nükte-i lâ-reyb 

1370. ◊â§ılı eyleme mu√âvere hiç 

Saña lâyı… degül münâ@ara hiç 

528 

…ılur : ider İÜ2 // tâlân: nâlân SK 

529 

πaybµ: ¡aynµ SK 

530 

Baπladı: Ya…aladı SK 

531 

«ayâl ü: «ayâl-i SK 

532 

“ev√aynâ” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

284

¡İLM-İ ¡ÂLÌ-ŞÂN RÛ◊-I PÜR-◊İKMET-İ SÜ»ANDÂNA FA≤LINI BEYÂN 

İTDÜGİDÜR 

1371. Çün tamâm itdi rû√-ı pür-√ikmet 

Sözleri her birisi bir √ikmet 

1372. Cümle gûş eyleyen ¡u…ûl u nüfûs 

»âk-i kimyâ mi&âlin eyledi bûs 

1373. Sü«an-ârâlı… itdi rû√-ı şerµf 533 

Eyledi ¡a…la i¡tirâ≥-ı la†µf 

1374. Nu†…a …almadı hiç mecâli anuñ 

Çün bilindi o dem kemâli anûñ 

1375. ¡İlm-i pür-fa≥la degdi çün nevbet 534 

¢ıldı ta…rµr-i fa≥lına cür’et 

1376. Bahr-i …ulzüm gibi itdi ol dem cûş 535 

Pµr-i rû√uñ öñinde …ıldı «urûş 

1377. İtdi †arz-ı fe§â√ata âπâz 

Bâl-i himmetle eyledi pervâz 

1378. Rû√-ı pür-√ikmet «alµfe-i ◊a… 

Ol-durur nûr-ı fâ¡il-i mu†la… 

50-B 1379. Didi imdi getür fe≥â’ilüñi 

Baña eyle beyân √a§â’ilüñi 

1380. Derc-i fa≥lın o demde açdı ¡alem 

La¡l ü dürr ü lâli §açdı ¡alem 

1381. Evvelâ didi nûr-ı b’ismi’llâh 

Yüzümi rûşen eyledi çün mâh 

1382. Nûrum-ıla ≥iyâlanur her şey 

±âtum-ıla …adr bulur her √ay 

1383. Ger nebâşed ≥iyâ-yı men peydâ 

Va…a¡ a’l-¡âlemûn fi’@-@ulemâ 536 

533 Sü«an: Seni SK 

534 degdi: degüldi SK 

535 gibi: -veş SK 

536 Beyitin anlamı: Benim ışığım kimsenin üzerine düşmeseydi; Evrenler karanlıklar içinde kalırdı. 

285

1384. Dil-i âdem-durur gehî va†anum 

Lev√-i ma«fûz-durur gehî sekenüm 537 



1386. Buldı ol dem benümle …uvvet ü …ût 

Münhezim oldı ¡asker-i melekût 

1387. ◊a≥ret-i ◊ı≥r fâtih-i lâ-reyb 

±âtum-ıla bulur rumûz-ı πayb 

1388. Beni şâhid getürdi Rû√u’llâh 

Oldı dembeste münker-i bed-«ˇâh 

1389. Baña bu fa≥l u bu kemâl yeter 538 

Da«ı bu …adr u bu iclâl yeter 539 

1390. Ki ◊abµb-i İlâh-ı kevn ü mekân 

O †abµb ü edµb ü fa«r-ı cihân 540 

1391. O Kerµm ü Ra√µm ü Mevlâ’dan 

Râzı…-ı «al… ◊a… Te¡âlâdan 


Rabbi ≠idnî diyü nidâ itdi 541 

1393. »ı≥r’a Mûsâ-y-ıla mu…ârenete 

Bâ’i& oldum niçe mu§â√ebete 

51-A 1394. Reh-nümâyem ki ◊a≥ret-i ¡Ömer’e 

Himmetüm-ile düşmedi «a†ara 

1395. Sâriye urmaz idi kâfire tµr 542 

Olmışam aña ben mu¡µn u @ahµr 543 

1396. Nûrumı görmek-ile ve’l-√â§ıl 

»acletinden yire geçer câhil 

537 

ma«fûz-durur: ma«fûzdur İÜ2 

538 

fa≥l u: fa≥l-ı SK 

539 

iclâl: celâl İÜ2 // iclâl: cemâl SK // …adr u: …adri SK 

540 

†abµb ü: †abµb-i SK 

541 

“Rabbi-zidni” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler bölümüne bakınız. 

542 

kâfire: kâfir SK 

543 

Olmışam: Olmasam İÜ2, SK // aña ben: ben aña SK 

286

1397. Fi’l-me&el cevher-i mu§affâyem 

Hemçü iksµr ü «âk-i kimyâyem 544 

1398. Eylerem ben nü√âs u âheni zer 

Da«ı «âk-i siyâhı ben-i cevher 545 

1399. Nitekim bir seg-i pelµd ü ¡anµd 

Bilmek-ile o √âl-i §aydı mürµd 546 

1400. Olur ol demde §aydı cümle √elâl 

Bu da«ı oldı fa≥l-ı şânuma dâl 

1401. Bu da«ı «a§§a-ı πaribümdür 

Ya¡ni bir √a§let-i ¡acebümdür 

1402. Baña †âlib olanlaruñ ek&er 

Döşer ayaπına melekler per 

1403. Sâ√ibüm ≠âtum-ıla buldı şeref 

N’ola görmezse â«iretde esef 

1404. Bir kişi ehlüme ger ola @ahµr 

Aña i√sân ider »udâ-yı …adµr 

1405. Ger ihânet iderse bir bâ†ıl 

Olur elbette kâfir-i ¡â†ıl 

1406. Kim buyurmış-durur Resûlullâh 




ehânenî fe…ad kefere” §ada…a Resulullâh 547 

51-B 1407. ¡Âleme bir kişi ger ola mu¡µn 




544 Bu beyit İÜ2 ve SK nüshalarında yok. 


546 mürµd: berµd SK 

547 Hadisin anlamı: Kim bir âlime yardımcı olursa bana yardım etmiş olur, kim bana yardım ederse Allâh 


287


◊ûr u cennetle i√tirâm eyler 548 

1410. İtse bir kişi âlemi ta√…µr 549 

Beni ta√…µr ider o tµre-≥amµr 550 

1411. Beni bir kimse itse istihzâ 

Kâfir-i mu†la… olur ol √âşâ 551 

1412. Böyle buyurdı ol Resûl-i …adµr 

¡Âlemi eyleme §a…ın ta√…µr 

1413. Meclisümde …arâr iden ¡â§µ 

Lâ-cerem Teñri’nüñ olur «â§ı 552 

1414. Şehr-i yâr üstine benem √ükkâm 

Dµn-i İslâm benümle buldı ni@âm 

1415. Kişver-i şer¡ ü dµne «a…anem 

Enbiyâya delµl ü bürhânem 


Âstân-ı sa¡âdetüm bekler 

1417. ◊â§ılı cümlesinden a¡lâyem 

Bahr-i mâ¡nâda dürr-i yektâyem 

1418. Da«ı nice kelâmı ¡ilm-i hümâm 

Eyledi rû√a cümleten i¡lâm 


1419. Diñledi bu kelâm-ı ¡ilmi çü rû√ 

Añladı bâb-ı ma¡rifet meftû√ 

52-A 1420. Didi ey fâ≥ıl-ı medâris-i ins 

Sensin ol bülbül-i riyâ≥-ı …uds 553 

548 

◊ûr u: ◊ûr -ı SK 

549 

İtse: İster SK 

550 

tµre-≥amµr : tµr-i ≥amµr SK 

551 

olur: oldu SK 

552 

İÜ1 ve İÜ2 nüshalarında “Teñri” sözcüğündeki “ñ” “kef” harfiyle ; SK nüshasında ise “nun-kef” 

harfleriyle yazılmış. 

553 bülbül-i: bülbüli SK 

288

1421. Sözlerüñ her birisi cevher-fer 554 

Nice cevher kevâkib-i enver 

1422. Lµk olduñ kemâlle «od-bµn 

Görmedüñ √od-perestlik-ile ya…µn 

1423. Bir kişi kim »udâ-nümâ olmaz 

Sırr-ı πaybµden ol §afâ bulmaz 

1424. Sende ¡ucb ü kibr mürettebdür 

Cesedüñde √ased mürekkebdür 

1425. Sen geçersin meh-i sipihr-i ¡alâ 

∏ayrıyı istemezsin ola sühâ 

1426. Cennete dâ«il olmaz ehl-i √ased 555 

Buyurupdur Resûl-ı Rabb u ~amed 556 





1429. »âli…-i âb u bâd u âteş u «âk 557 



◊a… Te¡âlâ ider anı a¡lâ 558 

¢âle’n-Nebiyyü §allallâhu ¡aleyhi ve sellem “Men tevâ≥a¡a fe…ad ref¡eahu’llâhu ve men 

tekebbera fe…ad va≥a¡ahu’llâhu” §ada…a Resûlullâh 559 



1432. Yüzi yird’olmaπ-ıla enhâruñ 


554 Sözlerüñ: Sözlerümüñ: SK 

555 dâ«il: lâyı… İÜ2, SK 

556 Rabb u : Rabb-ı SK 

557 âteş ü: âteş-i İÜ2, SK // âb u: âb-ı SK 


559 Tırnak içindeki ifade için tezin “4.3.2. Hadisler” bölümüne bakınız. // §ada…a Resûlullâh : §ada…a 

Resûlullâh ve §ada…a »abµbullâh İÜ2 // fe…ad : İÜ2’de yok. 

289

52-B 1433. Ser-keş olduπıçün …amu ezhâr 


560 ma…sûda: ma…sûd SK 

561 bâhir : mâhir 

562 Târ u: Târ-ı İÜ2, SK 

563 …u§ûra: …u§ûr SK 





1436. Virse mir’âtına kiber kederi 

Rûy-ı ma…sûda idemez na@arı 560 

1437. Bir kişi dâ’imâ tekebbür ide 

Mera√ u fa«r-ıla teba«tür ide 

1438. Mihr-i eflâk olursa da bâhir 561 

◊a≥ret-i ◊a… yire çalar â«ir 

1439. ¡Â…ıbet πâr-ı hevl-nâke girer 

Târ u tenüñ «a≥µ≥-i «âke girer 562 

1440. ◊â§ılı saña perde kûh-ı va…âr 

Görinür mi √icâbla dµdâr 

1441. Sen virürsün kemâl u fa≥la vücûd 

Göremezsin anuñla rûy-ı şühûd 

1442. Fa≥l-ıla gerçi ifti«âr itdüñ 

Kendüñi lµk «âksâr itdüñ 


Dem-be-dem kibrle …u§ûra düşer 563 

1444. »âne-i dilde esse bâd-ı πurûr 

Ma¡rifet şem¡ine ider bµ-nûr 

1445. Gerçi ehlüñ belâπat ehli olur 

Lµk dâ’im riyâset ehli olur 

1446. Sendedür hep mezâli…-i a…dâm 

Sendedür hep levâzım-ı ilzâm 

290

1447. Ki düşersin cidâl u maπla†aya 

Gâhi ol hevl-nâk §afsa†aya 564 

53-A 1448. ¢µl u …âl-ıla ma¡na bulunmaz 




◊İLM-İ NÌK-»A~LET RÛ◊-I PÜR-◊İKMETE TA¢RÌR-İ FEZÂ’İL Ü TA◊¢Ì¢-İ 

ŞEMÂ’İL İTDÜGİDÜR 565 

1450. Çünki rû√-ı şerµf-i ≠ü’l-ikrâm 

Kelimâtuñ bu resme itdi temâm 

1451. Didiler her birisi §adda…nâ 566 

Ente hâdî’s-sebµle fµ’@-@almâ 567 

1452. Kelimâtuñ çü lü’lü’ vü cevher 

Her biri gûş-ı câna dürr ü güher 568 

1453. Döndi √ilme teveccüh itdi şerµf 

Ya¡ni şey√-i ilâhi rû√-ı la†µf 

1454. Didi kim ≠âtuñı ¡ayâna getür 

Sen da«ı va§fuñı beyâna getür 569 

1455. Göreyin √âlüñi ¡ale’l-i†lâ… 

Şerefe var mı sende isti√…â… 

1456. Yine √ilm-i selµm ü ehl-i √ayâ 

Didi rû√a edeble ey dânâ 570 

1457. İderem meskenet tevâ≥u¡-ıla 

Ber… urursam n’ola levâmi¡-ile 

1458. Bendedür «ul…-ı enbiyâ bende 

Bendedür «ûy-ı evliyâ bende 

564 Bu beyit SK nüshasında yok. 

565 İTDÜGİDÜR: İTDÜGİ-DURUR SK 

566 “ §adda…nâ” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

567 Anlamı: “Sen karanlıklar içinde (bize) hidayet eden, yol gösterensin.” Hâdî-i sebîl sözü kaynaklarda 

Hz. Muhammed için kullanılır. 

568 dürr: derim SK 

569 da«ı: da√ı SK 

570 edeble: öyle İÜ2, SK 

291

1459. ◊üsn-i «ul… u kerem çü mu¡tâdam 

◊ul…-ı ¡âlem mu†µ¡ vü mün…âdam 

1460. Olalı dâ’imâ πarµbe ¡a†ûf 

Olmışam ma@har-ı Ra√µm ü Ra’ûf 

1461. ~ule√â-y-ıla her me§âli√de 

Olıram dâ’imâ levâyi√de 

53-B 1462. N’ola olsa benüm yüzüm yirde 571 

571 yerde: perde SK 

572 yerde: perde SK 

573 teba«tür : teba««ür SK 

574 münkesire: münkµre SK 

575 görmedi: görmedüm SK 

576 şûr u: şûr-ı İÜ2 

Pertev-i âftâb olur yirde 572 

1463. Dest-bûs eyledükçe bir âdem 

◊âk-i pây olıram aña her dem 

1464. Ya¡ni ¡ucb u tekebbür itmem hiç 

Da«ı ¡unf u teba«tür itmem hiç 573 

1465. Sürerem ¡aş…la yüzümü yire 

◊a… gelür çünki …alb-i münkesire 574 

1466. Olmışam tâbi¡-i Resûl-i cihân 

Ol-durur bâ¡i&-i zemµn ü zamân 

1467. Virdi ol şâha bâri râyet-i «al… 

Şânına nâzil oldı âyet-i √al… 

1468. Cümle …avlümde ki≠b ü lâfum yo… 

Da«ı fi¡lümde hiç «ilâfum yo… 

1469. Bir hümâyam ki âşiyânum …alb 

Zµr-i bâlümdedür o ¡âlem-i πayb 

1470. Gün gibi menzilüm benüm eflâk 

Lµk pertev gibi yüzümdür «âk 

1471. Bu cihân içre görmedi benden 575 

Bir kişi şûr u şerr ü mekr ü fiten 576 

292

1472. Pes ez ân «a§letem der µn dünyâ 

Dimedi kimse baña çûn u çirâ 

1473. Vird edinse beni bir ehl-i edeb 

Ya…maz anı cihânda nâr-ı πa≥ab 

1474. Bu cihân yedi başlu bir ¡ifrµt 

»al… «avfından oldı cümle şetµt 

1475. İlticâ eyledi baña her «â§ 

Cümle mekrinden itdüm anı «alâ§ 

1476. Urmışam nâr-ı §abrı ben πazaba 

Ya…dum âteşle döndi Bû Leheb’e 

54-A 1477. Tevsen-i †ab¡ı râm ider tµrüm 

¢âmet-i nefsi lâm ider tµrüm 

1478. ∏a≥ab-ıla olan ca√µme düşer 577 

Benüm-ile olan na¡µme irer 578 

1479. ∏a≥abuñ ma@harı-durur la@â 

Baña ma@har o cennet-i me’vâ 

1480. Yüz §uyın baña virdi ◊a≥ret-i Rab 

Söyünür âb-ı rûyum-ıla πa≥ab 

1481. Benem ol √av§ala-y-ıla deryâ-dil 

Yu†aram her ne gelse ve’l-√â§ıl 



1483. Fa≥luma oldı bu √adµ&-i şerµf 

Â¡dil-i şâhid ü güvâh-ı la†µf 

¢âle’n-Nebµyyü §allallâhu ¡aleyhi ve sellem “»ıyârü ümmetî ¡ulemâühâ ve «ıyârü’l- 

¡ulemâi √ulemâühâ” 579 

1484. Ya¡ni bu ümmetüm güzµdeleri 

Bahr-i ef≥âlüñ ol ferµdeleri 

577 

∏a≥ab ile olan ca√µme düşer : ∏a≥abuñ ile ola √ücreme düşer SK 

578 

na¡µme: ya…ama SK 

579 

Tırnak içindeki ifade için tezin “4.3.2. Hadisler” bölümüne bakınız. 

293

1485. ¡Ulemâsı-durur ¡ale’l-i†lâ… 

Her biri §anki nûr-ı mihr-i revâk 

1486. Da«ı serdâr-ı cümle-i fu≥elâ 

Ya¡ni mu«târ-ı zümre-i ¡ulemâ 


O-durur mihr-i burc-ı evc-i va…âr 580 

1488. Fa≥lumuñ her delµli …â†¡idür 

Felek-i dilde mihr-i lâmi¡dür 581 

1489. Fa≥lumuñ √add u πâyeti yo…dur 

◊â§ılı hiç nihâyeti yo…dur 

1490. Virdi √ilm-i selµm ü ehl-i &evâb 

Rû√a bu resme eyledi o «i†âb 

54-B İ¡TİRÂ≤-I RÛ◊-I PÜR-◊İKMET 

1491. İşidüp bu kelâmı rû√-ı emµn 

Didi her sözlerüñ …abûle …arµn 582 

1492. Her biri lü’lü’-i √azµne-i πayb 

Cümleten hükm-i mu§√af-ı lâ-reyb 

1493. Gerçi cem¡ oldı sende bunca «ı§âl 

Lµk her dûn ider seni pâ-mâl 

1494. Dâ’imâ herkesüñ zebûnısın 

Pây-mâl-ı «asµs-i dûnısın 

1495. Seni ta√fµf ider erâzil-i şehr 

Seni ta√…µr ider ebâ†ıl-ı dehr 

1496. Bilmeyüp …adrüñi senüñ nice «ar 

Saña eyler √a…âret-ile na@ar 

1497. N’ola nâmûsuña gelürse «alel 

İ«tiyâr eyledüñ cihânda ≠ilel 

580 SK nüshasında bu beyit kendinden sonraki beyitle yer değiştirmiştir. 

581 SK nüshasında bu beyit kendinden önceki beyitle yer değiştirmiştir. 

582 …abûle …arµn: …arµne ya…µn SK 

294

1498. »al… dâ’im yüzüñ ba§arlar hep 

Gâh ba§up †opraπa …ararlar hep 

1499. Kimi düşnâm ider …abâ√atle 

Seni kimi döger √a…âretle 

1500. Sebeb-i inhidâm-ı Beytu’llâh 

Eyledüñ ehlüñi sen ey güm-râh 

1501. Ma¡nada hâdim-i …ulûb sensin 

Ya¡ni ol kürsi-i ilâhi ya…µn 

1502. Sebeb-i §ul√-ı §âli√ olmazsın 

Mâni¡-i fi¡l-i †âli¡ olmazsın 583 

1503. Geçinürsin edeble gerçi edµb 

Olmaduñ lµk §â√ib-i te’dµb 

1504. Seni sâlûsa nisbet eylerler 

Görse bu va≥¡-ıla her ehl-i na@ar 

55-A 1505. Eylese bir kimesne fi¡l-i şenµ 

Eylemezsin sen anı hiç teşnµ¡ 

583 †âli¡ : †âli√ İÜ2, SK 

584 ma¡rûf u: ma¡rûf-ı SK 

585 …ılur : …ılup İÜ2, SK 

1506. Emr-i ma¡rûf u nehy-i münkerden 584 

Gehi i¡râ≥- ı tâm idersin sen 

1507. Gerçi itdüñ √ayâyı kendüñe yâr 

Ol senüñ rız…uñ az ider her bâr 

1508. ¡Â…ıbet şev…le ¡ibâdet-i ◊a… 

¢ılamazsın müdâmı †â¡at-ı ◊a… 

1509. Sûretâ görinürsin ehl-i §alâ√ 

Lµk yo… bâ†ınuñda nûr-ı felâ√ 

1510. Teng-destlik seni …ılur bµ-fer 585 

Ayaπuñ aluban yabana atar 

1511. ∏am-ıla ≠illete düşersin sen 

Elem ü mi√nete düşersin sen 

295





¢âle’n-Nebµ yyü ¡aleyhi ve sellem “Lâ-yenbaπî li’l-mer’i en-yü≠ille nefsehû” 586 §ada…a 

587 

1514. ◊ilmi ¡âlemde merd-i dil-bendüñ 

Olmasa mev…i¡inde ferzendüñ 

1515. ◊ilm olur aña bir nişân-ı cehl 

Böyle dir ol Resûl-ı ehl-i fa≥l 

1516. Ger tevâ≥u¡ olupdurur merπûb 

Lµk √addin ziyâdesi ma¡yûb 

1517. Ger idersin vücûduñı me≠mûm 588 

İrişür …albüñe ziyâde πumûm 

1518. Saña lâyı… degül bu «asletle 

İdesin da¡vayı fa≥iletle 

55-B DEVLET-İ FERRU»-FÂL RÛ◊-I PÜR-◊İKMET-İ NÌK-»I~ÂLE BEYÂN-I 

FA≤L U ¡AYÂN-I ¡ADL İTDÜGİDÜR TA◊RÌR OLINUR 589 

1519. Rû√-ı pür-√ikmet-i emµr-i …elâm 

Dürr-i ma¡nâya çünki virdi ni@âm 

1520. ¢â’il oldı bu i¡tirâ≥a …amu 

Didiler hep kelâm-ı √ikmet bu 

1521. Devlete degdi çünki nevbet-i ba√& 590 

Ol zamân eyledi o cür’et-i ba√& 

1522. Didi ol tâc-dâr-ı mülk-i πınâ 591 

Rû√-ı ¡âlµ-mekâna ey dânâ 

1523. Sözlerüñ her birisi va√y-ı mübµn 

Ya¡ni ilhâm u vâridât-ı ya…µn 

586 

Hadisin anlamı: Kişinin kendi nefsini alçaltması uygun değildir. 

587 

§ada…a: §ada…a Resûlullâh ve §ada…a ◊abµbullâh SK 

588 

idersin: iderseñ SK 

589 

TA◊RÌR OLINUR: İÜ2’de yok. // TA◊RÌR OLINUR: ~ADA¢A RESÛLULLÂH SK 

590 degdi: degül mi SK 

591 ol : ey SK 

296

1524. ◊asb-ı √âl-i √a…µri gûş eyle 

Yine deryâ gibi «urûş eyle 

1525. Didi rû√ eyleyüp kelâmı fet√ 

Sen da«ı eyle √âlüñi baña şer√ 

1526. Göreyin sende var mı ¡ilm ü fa≥l 592 

Eyledüñ mi cihânda √ilm ü ¡adl 593 

1527. Devlet-i şehr-yâr-ı ferrûh-dil 

Didi ey ¡ilm ü fa≥l-ıla kâmil 

1528. Benem ol pâdişâh-ı deryâ-cûş 

Bahr-i cûdum ider ziyâde «urûş 

1529. Va§f-ı ≠âtum-durur çü @ıll-ı İlâh 

Geçinür sâyemüzde mµr ü sipâh 





56-A 1532. ◊â§ılı ¡a…l ü ¡ilm ü √ilm ü va…âr 594 

592 ¡ilm ü: ¡ilm-i fa≥l İÜ2, SK 

593 √ilm ü: √ilm-i İÜ2 

594 √ilm ü: “√ilm-i SK 


1533. Nu§ret ü fur§at u ¡inâyet-i Rab 

Şevket ü «aşmet ü hidâyet-i Rab 

1534. Her birisi öñümde cünd-i @ahµr 

ªafer-i fer yanumda §an şemşµr 

1535. ¢apladum şar… u πarbı bµ-pervâ 

Nitekim şems-i «âver-i ¡ulyâ 

1536. »al… cûdumla buldı mâl u menâl 

Zer-ile ceybi oldı mâl-â-mâl 

1537. Virdüm eşrâfa tâc-ı «akanı 

Oldılar ¡âlemüñ nigeh-bânı 

297

1538. Virdüm Efrâsiyab’a ben «aşmet 

Rüstem ü ±âl’e şevket ü …udret 

1539. Cümle §â√ib-…ırân …âf-ber-…âf 

Tµπ-ı na§rumla fet√ ider eknâf 

1540. Şeh-i âlem benümle serverlik 

Eyledi dâ’imâ ciger-derlik 

1541. Benüm-ile-durur mübârek-fâl 

Himmetümle-durur hümâyûn-√âl 595 

1542. Gülsitân-ı irem-durur yirüm 

Sa¡d-ı ekber müşµr-i tedbµrüm 

1543. Şeref-i mu…bilân-ı dehrem ben 596 

Fera√-ı hâkimân-ı şehrem ben 



1545. Benem ol bâ¡i&-i serµr-i sürûr 

»âtem-i √âkim-i vu√ûş u †uyûr 

1546. Cûd-ı i√sân benüm cemâlümdür 

¡Adl ü emn ü emân kemâlümdür 

56-B 1547. Na@ar itsem eger kes-i dûna 

Nâ-gehân pâyı batar altuna 

595 

Himmetümle: Himmet ile SK 

596 

dehrüm: mihrüm SK 

597 

tâbân: pâyân SK 

598 

itdüm: idüm SK 

599 

rummânµ: rabbânµ SK 

1548. Eylesem bir kese cihânda …ırân 

‰âli¡i gün gibi olur tâbân 597 

1549. Na@ar itdüm «ar-ı Mesi√â’ya 598 

¡Â…ıbet merkeb oldı ¡Ìsâ’ya 

1550. Seng-i bed-gevher-i beyâbânµ 

Eyledüm anı la¡l-i rummânµ 599 

298

1551. Pertevüm düşse ger benüm «âke 

İrişür başı evc-i eflâke 

1552. Rehber oldum Sikender’e nâgâh 

Gitdi târµke olmadı güm-râh 600 

1553. ~â√ibem ki irür ser-i §adra 

İrişür gâhi leyle-i …adre 

1554. Zehr-i mâr-ı πama benem tiryâk 

¡Asker-i «üzne tµπ-i âteş-nâk 

1555. Baπlaram şµr-i πâr-ı pençe-güşây 

Târ-mâr eylerem niçe âlây 

1556. ‰âli¡üm necmi çünki tâbende 

Cümle «al…-ı cihân baña bende 

1557. Gül-i gülzâr-ı bâπ-ı sal†anatem 

Bülbül-i gülsitân-ı menzületem 

1558. ◊â§ılı eşref-i …amu «al…em 

Ser-te-ser nûra mihr-veş πar…em 

1559. Da«ı bunuñ gibi niçe «a§let 

Rû√-ı pür-√ikmete didi devlet 

1560. Sözini ¡â…ıbet tamâm itdi 

Cümleden kendüni hümâm itdi 601 

57-A İ¡TİRÂ≤-I RÛ◊-I PÜR-◊İKMET 

600 olmadı: oldı SK 

601 kendüni: kendüyi İÜ2, SK 

602 mi&âl-i: mi&âli SK 

1561. Devlet-i kâmrân-ı ¡alµ-şân 

Rû√a bu vech-ile idince beyân 

1562. Didi rû√-ı şerµf-i ≠ü’l-ef≥âl 

Kelimâtuñ mi&âl-i âb-ı zülâl 602 

1563. Dürlü ta√…µ…i eyledüñ rûşen 

Bikr-i ma¡nâya vâ§ıl olduñ sen 

299

1564. Lµk ben eylerem saña da«li 

Ger vücûduñda bulmışam «aleli 

1565. »al…a πâyetde bµ-vefâsın sen 

¡Unf-ıla gâhi pür-cefâsın sen 

1566. Gerçi bir şehr-yâr-ı ¡âlemsin 

Melik-i kâm-kâr-ı ¡âlemsin 

1567. Câhuña her kim oldı müstaπra… 

Görmedi bu cihânda va√det-i ◊a… 

1568. Çâh u ¡izzetle itme ¡ar≥-ı kemâl 603 

Sal†anat ¡âlem içre «âb u «ayâl 604 

1569. ¢alduñ ol dâm-ı bend-i şöhretde 

Ya¡ni …ayd-ı belâ-yı ke&retde 605 

1570. Çâh-ı ke&retde √abs olan mef…ûd 

Göremez cân göziyle rûy-ı şühûd 

1571. ~â√ibüñ cümle ehl-i dünyâdur 

Cümleten πâfilân-ı ¡u…bâdur 

1572. Görseler bir fa…µr ü ma@lûmı 

◊üzn-i fa…r-ıla …alb-i maπmûmı 606 

1573. Bâd-ı §ar§ar gibi mürûr eyler 

Ki †o…ınmaz geçer ¡ubûr eyler 



1575. Gûyiyâ ejderest ân der-i πâr 

Nereved ¡â…ilân ber-der-i πâr 

57-B 1576. Kim ya…µn olsa mâr-ı &u¡bâna 607 

Düşer ol lâcerem πam-ı câna 

603 

Çâh: Câh İÜ2, SK // Çâh u: Câh-ı SK 

604 

«âb: «âr SK 

605 

…ayd-ı belâ: …aydı bâlâ İÜ1 // …aydı belâ SK 

606 

…alb-i : …albi İÜ2, SK // fa…r ile: fa…µr ile SK 

607 mâr: nâr SK 

300

608 Şem¡ : Nâr SK 

609 mül√a…: mu√alla… SK 

1577. Saña maπrûr olan belâya düşer 

Saña meftûn olan ¡ınâya düşer 

1578. Şâh râh-ı »udâ’da reh-zensin 

Mâni¡-i va§l-ı ◊a… olan sensin 

1579. Gerçi mir’ât-i pâksin zµbâ 

Görmedi kimse sende rûy-ı vefâ 

1580. Ger ya…µn olsa saña bir âdem 

Şem¡ gibi ya…arsın anı o dem 608 

1581. ¡Iyş-ıla menzilüñ çü cây-ı sürûr 

Nµş-ile lµk «âne-i zenbûr 

1582. ~ûretâ görinürsün ehl-i πınâ 

Ma¡nada lµk müflis ü ednâ 

1583. Sensin ol …adr-i ¡ârifi nâsı 

Bilemezsin me…âdir-i nâsı 

1584. ¢anda var-ısa bir rezµl-i a√ma… 

Na@aruñ aña eyledüñ mül√a… 609 

1585. İrişürsün §abâ gibi cehle 

◊ı≥r gibi irüşmedüñ ehle 

1586. Ek&eriyâ cihânda nâdânuñ 

Sen varırsın ayaπına anuñ 

1587. ~â√ibüñ gerçi şâd u «andândur 

»âne-i …albi lµk virândur 

1588. Dünyede aπlayan olur «andân 

Bunda «andân olan olur giryân 

1589. Senüñ-ile olan velµ şeh olur 

¢ah…aha-y-ıla ¡ömri gû-teh olur 



301

58-A 1591. Oldu saña «ayâl-i dünyâ dâm 

İdemezsün riyâ≥ete i…dâm 

1592. ‰ama¡ u kibriyâ-durur hünerüñ 

◊ased ü √ı…d u ¡ucbdür na≥aruñ 



1594. Bu §ıfât-ı zemµme şâyia¡dur 

Vu§lat-ı √a……a cümle mâni¡adur 

1595. Lâyı… olmadı saña ve’l-√â§ıl 

Ululu… gel geçinme hiç fâ≥ıl 

1596. Rû√-ı pür-√ikmet-i emµr-i sü«an 

Virdi ma¡…ûlle cevâb-ı √asen 610 

1597. İ¡tirâ≥ına …â’il oldı …amu 

◊ükmine râ≥ı oldu ehl-i nµgû 

1598. Ser-fürû …ıldı her biri zµbâ 

Bâπ-ı cennetde gûyiyâ †ûbâ 

1599. Cümlesi buldular tesellâyı 

Añladılar rumûz-ı ma¡nâyı 

¡A¢L U ¡İLM Ü ◊İLM Ü DEVLET RÛ◊-I PÜR-◊İKMET ±EVÌ-◊AYRETDEN 

TEMENNÂ-YI NA~Ì◊AT İDÜP RÛ◊ DA»I ANLARA NA~Ì◊AT-I ◊İKMET-ÂMÌZ 

İTDÜGİDÜR ±İKR OLINUR 611 

1600. Devlet anuñ ki bir §afâ-kânı 

Menba¡-ı lu†f u cûd-ı süb√ânı 

1601. ◊âmi-i dµn ü ¡âlim ü ¡âmil 

Hâdi-i râh u mürşid-i kâmil 

1602. Pµşvâ-yı delµl râhı olur 

◊âfı≥ u nâ§ır u penâhı olur 

1603. Râh-ı ◊a……’a ider anı irşâd 

Gelür aña şühûde isti¡dâd 612 

610 √asen: a√sen SK 

611 ¡İLM Ü ◊İLM: ◊İLM Ü ¡İLM İÜ2 // ±İKR OLINUR: İÜ2, SK’de yok. // ANLARA NA~İ◊AT: 

PEND Ü NA~İ◊AT SK 

302

58-B 1604. ¡Aş…ını ◊a… aña müyesser ider 

Nâr-ı ¡aş…-ıla mâsivâyı ya…ar 

1605. Yetecellâ √aşâhu bi’n-nûr 

Yetecellâ li-…albihi’t-†ûr 613 

1606. Rav≥a-i …albine ider cârî 

Sû-be-sû cûy-bâr-ı envârı 

1607. Ma¡rifetle †olar sefµne-i dil 

Dürr-i ma¡nâ-y-ıla «azµne-i dil 

1608. Fey≥ olur sırrına levâyi√-i πayb 614 

Durur anda dür-i fevâyi√-i πayb 

1609. Uyarup dilde şem¡-i rû√ânı 

Cem¡ ider «â†ır-ı perµşânı 

1610. ¡Ârif-i sırr-ı men-¡aref olur ol 

~adef-i lü’lü’-i şeref olur ol 

1611. Ber… urup dilde ma¡rifet nûrı 615 

Keşf ider gâhi sırr-ı mestûrı 

1612. Bir …ula eylese hidâyet-i ◊a… 

Kerem ü fa≥l-ıla ¡inâyet-i ◊a… 

1613. Hemdem-i nâ§ı√-ı şeri¡at olur 

Ma√rem-i mürşid-i †arµ…at olur 

1614. Sebeb-i inşirâ√ı aña »udâ 

Sev… ider ya¡ni mürşid-i dânâ 

1615. Şer√ olup §adrı hemçü «ayr-ı beşer 

¢albine pertev-i ilâhi düşer 

1616. Zeyn olur √ilye-i şerâyi¡-ile 

¢albi rûşen olur levâmi¡-ile 

1617. Çünki rû√-ı şerµf-i ehl-i &evâb 

Virdi ol ¡a…l u ¡ilm ü √ilme cevâb 

612 aña: ol dem SK 

613 Beyitin anlamı: İçine O’nun nuruyla ateş düşer / dolar; Onun kalbine de Tûr tecelli eder. 

614 Fey≥ olur sırrına: Fey≥ olursa ne SK 

615 nûrı: yüzi SK // urup: urur SK 

303

1618. Devlete da«ı virdi ru√-ı şerµf 

Vech-i ma¡…ûl-ıla cevâb-ı la†µf 

59-A 1619. Her biri olmış idi deryâ-cûş 

Oldı bülbül gibi …amusı «amûş 

616 «â†ır-ı: «â†ırı SK 

617 dürr ü: dürr-i SK 

1620. Dürlü esrâr-ı √ikmet-ile revân 

Pµr-i rû√ itdi anları √ayrân 



1622. Cümlenüñ gitdi …asvet-i …albi 

Bildi her biri √ikmet-i Rabbi 

1623. Gördiler inşirâ√-ı §adrı revân 

Dilleri oldı gün gibi tâbân 

1624. Buldılar çünki «â†ır-ı cem¡i 616 

Her biri oldı ma¡rifet şem¡i 

1625. Didiler cümle ey velµyyu’llâh 

Âsmân-ı …ulûbe sensin mâh 

1626. Sözlerüñ cümleten çü fikr-i §a√µ√ 

Lâ-cerem her birisi na§§-ı §arµ√ 

1627. Kelimâtuñ …amu dem-i ¡Ìsâ 

Eyledi mürde dilleri i√yâ 

1628. ±ât-ı pâküñ çü …ulzüm-i zâ«ir 

Sü√anuñ dürr ü lü’lü’-i bâhir 617 

1629. Göñlümüz rûşen oldı nûruñla 

Gözümüz aydın oldı nûruñla 

1630. Tamam eksüklügümüzü bildüñ 

Seyl-i kibri dµdeden sildüñ 

1631. İsterüz lµk biz cenâbuñdan 

Âstân-ı felek-me’âbuñdan 

304

1632. ¢ılasın bize bir na§µ√at-ı nev 

~alasun mihr-veş bize pertev 

1633. Nerm ola tâ ki …albimüz bi’t-tâm 

Ki afitâbla pu«te olur «âm 618 

59-B 1634. Pµr-i rû√ itdi çünki bu sözi gûş 

Bahr-i a«≥ar gibi itdi cûş u «urûş 619 

1635. Didi ey †âlibân-ı râh-ı sedâd 

İnne hâdin leküm lebi’l-mir§âd 620 

1636. ∏ırre olmañ ma¡ârif ü fa≥la 

Fehm-i tµz ü selâmet-i ¡a…la 



1638. Her kişi ¡aybına olup ¡ârif 

∏ayri ¡aybına olmasun vâ…ıf 

1639. Devlet ol kimsenüñ buyurdı Resûl 

Ola her dem ¡uyûbına meşπûl 

1640. Ene «ayrun diyüp ¡azâzil-i şûm 621 

Kendüyi eyledi recµm ü @alûm 

1641. Oldı dergâh-ı ≠ü’l-minenden dûr 

Ebedµ ra√met itmez aña ∏afûr 

1642. Görmek isterseñüz o ma¡nâyı 

Ya¡ni envâr-ıla tecellâyı 

1643. Benligi terk idüñ ¡ale’l-ı†lâ… 

Eyleye tâ ki sizde nûr işrâ… 

1644. İtmeyince vücûduñuz ifnâ 

Göremezsüz cemâl-i bµ-hemtâ 

618 

olur «âm: olur bes «âm SK 

619 

cûş u: cûş-ı SK ; Bu beyit aruza uymamaktadır. “gibi itdi” sözü “gibiydi” şeklinde yazılırsa sorun 

ortadan kalkar. 

620 

Mısra Türkçeye “Sizi hidayete erdiren (doğru yolu gösteren) sizi daima gözetlemektedir.”şeklinde 

tercüme edilebilir. “lebi’l-mir§âd” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

621 

“Ene «ayrun” ifadesi için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

305



1646. Gelmesün size i«tilâl-ı fütûr 622 

Fehm ü ferhenge olmañuz maπrûr 


Terk idüñ olasuz ≠evi’l-ikrâm 623 



60-A 1649. ±elil ü mi√net-ile ferş olmañ 

Sebeb-i inhidâm-ı ¡arş olmañ 

1650. Eyleyüp ifti√ârı ¡izzetle 

Şevket ü fa«r-ı câh u selvetle 

1651. Fu…ara «ayline √a…âret-ile 

Na@ar itmeñ da«ı ihânet-ile 

1652. Mümkinâtuñ vücûdı nâ…ı§dur 

Künh-i ≠âta şühûdı nâ…ı§dur 

1653. ◊a≥ret-i ◊a… …amudan a…desdür 

Na…§la na…≥dan mu…addesdür 

1654. ◊ayy u ¢uddûs ü Râ√im ü Ra√mân 

Ol-durur Rabb u ¢âdir ü Süb√ân 624 

1655. ∏ayr o ≠ü’l-celâl u «âli… nist 

Med√-râ cüz «udâ-yı lâyı… nist 





1658. Añlasa bir kişi …u§ûrın ger 

Men ¡aref remzin ol müdâm añlar 

622 

i«tilâl-ı : i«tilâl ü İÜ2 // i«tilâl-ı : i«tilâf u SK 

623 

Terk idüñ: Terk idüp SK 

624 

¢âdir ü: “¢âdir-i İÜ2, SK // ¢uddûs ü: ¢uddûs-ı SK 

306

1659. Bâ†ınµ bedri ber-kemâl olur 

Ma@har-ı nûr-ı ≠ü’l-cemâl olur 

1660. Bulur ol fâyi≥ât-ı Ra√mânı 

Görür ol lâyi√ât-ı Süb√ânı 

1661. Çün tamâm eyledi na§µ√atı rû√ 

Bâb-ı irşâdı eyledi meftû√ 

1662. Pendi anlara eyledi te’&µr 

Oldılar pµr-i rû√a ol dem esµr 

1663. Emrini †utdı bu ulü’l-eb§âr 

Her biri oldı zübde-i ebrâr 

60-B 1664. Dilleri πıll u πışdan oldı ¡arµ 

Kibr ü √ı…d u √asedden oldı berî 625 

1665. Oldılar nûr-ı ◊a…’la tâbende 

Fi’l-me&el «âver-i dıra«şanda 

1666. Aldılar cümle bûy-ı Rû√u’llâh 

Nitekim gülşen-i riyâ≥-ı İlâh 

1667. Buldı her biri devlet-i sermed 

Ya¡ni lu†f-ı İlâh u cûd-ı §amed 

1668. Bulsa bir kişi mürşid-i kâmil 

Olur elbette ◊a……’a ol vâ§ıl 626 

1669. ‰urma cehd eyle †urma ey †âlib 

Bir mükemmel vücûda ol râπıb 

1670. Sa¡y eyle pµr-i mürşid-i dânâ 

Bulagör ya¡ni ehl-i …alb-i §afâ 

1671. Seni tâ vâ§ıl-ı murâd ide ol 

¢albüñi bir nefesde şâd ide ol 

»ÂTİMETÜ’L-KİTÂB 

1672. ◊amd-ı bµ-√ad ki bu kitâb-ı hümâm 

¡Avn-ı ◊a……-ıla oldı bedr-i tamâm 627 

625 √ı…d u √asedden: √ı…dın √asedin SK 

626 İÜ1 nüshasında mısra “Olur ol elbette ◊a……a vâ§ıl” biçimindedir ve aruz ölçüsüne uymamaktadır. 

307

1673. Gülşen-i fikretümde bir güldür 

Dil-i nâşâdum aña bülbüldür 


‰âlib-i ◊a……’a ¡urve-i vu&…a 

1675. ªâhirµ zµnetiyle ârâste 

Bâ†ınµ √ikmetiyle pµrâste 

1676. Bu kitâb-ı şerµf-i pür-gevher 

Gûyiyâ §ûfi-i §afâ-perver 

1677. Erba¡µn içre olmayup πâfil 

‰ıfl-ı ma¡nâyı eyledi kâmil 

61-A 1678. Şâhid-i ma¡na anda şem¡-i ≥iyâ 

»a††ı gûyâ ki dûd-ı ¡anber-sâ 

1679. Beyti beyt-i cinân-ı lâ-yeblâ 628 

◊ûr-ı ¡ayn anda şâhid-i ma¡nâ 

1680. Ba√ri bahr-i mu√µ†-i deryâ-bâr 

Se†ri emvâc-ı …ulzüm-i ze««âr 

1681. Dürr-i nâ-süfte idi her sü«anı 

Deldi elmâs-ı tµz-†ab¡um anı 

1682. Burc-ı †ab¡ım ki evc-i nûrânµ 

ªâhir itdi bu necm-i ra«şânı 

1683. ~adef-i dilde bu-durur derdi 629 

Derc-i gencûr-i cimde §an dür idi 630 

1684. Bu nigâra yoπ idi bir nµreng 

Na…ş …ıldı «ayâl-i pür-ferheng 

1685. Va…t-i gülşende dilber-i ma¡nâ 

∏once gibi ni…âbın açdı baña 



627 

bedr: bed SK 

628 

“lâ-yeblâ” sözü için tezin “4.3.1. Âyetler” bölümüne bakınız. 

629 

derdi: düri SK 

630 

Derc-i gencûr-i cimde §an dür idi : Lµk πavvâ§-ı †ab¡um aldı anı SK 

308

1687. Müşg-i ter eyledüm kelâlesini 

La¡l-i nâb eyledüm o lâlesini 

1688. Bir siyeh-çerde nârven-…âmet 

Eyledi ol nigâra çok «idmet 

1689. Dürlü diller döküp o meh-rûya 

¡Â…ıbet anı çekdi pehlûya 

1690. Ta«t-ı sµmµne geçdi ol server 

Yüridi √ükmi ¡âleme yekser 

1691. Va…t-i gülşende ¡ar≥ idüp dµdâr 

Aña nâm oldı Gülşen-i Efkâr 



61-B 1693. Mihr-i dil §aldı ¡âleme pertev 




1695. Ola kim sâlike ola hâdî 631 


1696. Kimde kim ola fehm ü ¡a…l-ı selµm 

Vech-i ma¡…ûlu eyler ol teslµm 

1697. ~arf ide ger selâmet-i ¡a…lı 

Kendüye mürşid eyler ol na…li 





1700. Ey Kerµm ü Ra√µm ü ±ü’l-ikrâm 

Vey ∏afûr u Şekûr u ±ü’l-in¡âm 

1701. A√med’üñ cebhesinde nûrı içün 

Ol kelµmüñ ma…âm-ı ‰ûrı içün 

631 Bu mısra İÜ1 nüshasında aruza uymamaktadır. Ola kim: Ol kim: İÜ1 ; Olsa kim: İÜ2 

309

1702. Bu kitâbı zamân-ı √aşre degin 

Dâim ü &âbit eyle neşre degin 

1703. Ehl-i tev√µde rehnümâ ola ol 

Ehl-i ¡irfâna pµşvâ ola ol 

1704. Lâ-cerem görmez anı tµre-≥amµr 

Görinür aña bir denµ vü √a…µr 

1705. Ba…ar aña ta¡a§§ub-ıla denµ 

Çöp …adar kirpigine a§maz anı 



1707. Şeb-pere dµde mihr-i işrâ…ı 

Göremez şa¡şa¡ân-ı berrâ…ı 

62-A 1708. Mil çek gözlerine nâdânuñ 

Görmesün tâ ki ¡aybını anuñ 


Keç-na@ar itmesün bu ma¡nâya 

1710. Bilmeyüp da«l iderse bir ¡âmi 

Dâs olup ¡ömrini kese lâmı 

1711. Elifi ola gözine gönder 

Dâlı dal ide …âmetin çenber 

1712. Tµşe ola başına her cµmi 

Da«ı gürz-i girân ola mµmi 

1713. ◊â vü yâ gibi ola …addi dü-tâ 

¢atline râsı ola «ançer ü yâ 

1714. Defter-i ¡ömrini anuñ †ay it 

Ehl-i ◊a……’ı müdâmı sen √ay it 

1715. Ola kim bu du¡âyı «ayrla şâd 

İdeler rû√-ı Şâni’yi dilşâd 632 

632 Bu mısra İÜ1 nüshasında aruza uymamaktadır. İdeler rû√-ı Şâni’yi dilşâd: İdeler Şâni-i rû√(ı) dilşâd : 

İÜ1 

310

1716. Ki cihân bir fenâ-yı mu†la…dur 

Fera√ı cümle «üzne mül√a…dur 

1717. Saña lâyı… budur ki bir eyü ad 

İdesün anuñ-ıla rû√uñı şâd 

1718. ~añmañuz bu cihânı cây-ı sürûr 

Saña şâhid yeter çü ehl-i …ubûr 

1719. ‰urma ≠ikr it fenâ-yı gerdûnı 

Sµm ü dµnâruñ olma meftûnı 633 

1720. Pür-cefâdur bu çar«-i nµlµ-reng 

Her şihâbı cihâna tµr ü «adeng 

1721. ~ub√ dek göz deger saña her şeb 

Cânuñ almaπa gökde her kevkeb 

1722. Neydügin añladuñsa dünyânuñ 

Bµ-&ebât u …arârını anuñ 

62-B 1723. Göregör ¡âlem içre rûy-ı ya…µn 

Kendüñi ehl-i sırra eyle …arµn 

633 Sµm ü: Sµm-i SK 

634 Çeşm-dârum: Çeşm-dârumuz SK 

1724. ¡Â…ıbet terk olur «arâb-âbâd 

»irmen-i ¡ömrümüz olur berbâd 

1725. Yâ İlâhi …amudan ekremsin 

Ecvedü’l ecvedµn ü er√amsın 

1726. Urmışam yüz cenâb-ı √azretüñe 

Çeşm-dârem kemâl-i ra√metüñe 634 

1727. ¡Aş…uñı rû√uma enµs eyle 

Lu†fuñı aña hem celµs eyle 

1728. Dem-i â«irde †û†i-i cânum 

‰ayerân ide saña süb√ânum 

1729. Eyleme mesken aña nâsûtı 

Âşiyân eyle …urb-ı lâhûtı 

311

1730. O…ıyup bu du¡âyı ehl-i ya…µn 


( İşbu biñ yüz yigirmi dört şevvâlü’l-mükerreminde bizüm A…√i§ar ~aru«an’dan 

Beliklizâde »alµl Efendi’den alup nüshasın bizüm (...)baba Mehmed (...) on beş günde 

ta√rµr eylemişdür İstanbul’da devlet-i ¡aliyye Edirne’ye revân olduπı va…t ) 635 

635 Bu müstensih kaydı sadece SK nüshasının sonunda vardır. 

312

KAYNAKÇA 

Abdürrezzak Kâşânî (2004), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü -Letâifü’l-a’lâm fî işarâtı 

ehli’l-ilhâm- ,çev. Ekrem Demirli, İz Yay., İstanbul. 

AÇA, Mehmet, H. GÖKALP, İ. KOCAKAPLAN (2009), Başlangıçtan Günümüze Türk 

Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi, Kriter Yay., İstanbul. 

AÇIL, Berat (2010), Onaltıncı Yüzyıla Ait Alegorik Bir Eser: Muhyî’nin Hüsn ü Dil’i, 

Boğaziçi Üniversitesi SBE, İstanbul (Basılmamış Doktora Tezi). 

AKKUŞ Mehmet, Ali Yılmaz (2006), Sefîne-i Evliyâ I-V, Kitabevi Yay., İstanbul. 

Âsım Efendi (H. 1305), Kâmûs Tercemesi I-III, İstanbul 

ALPARSLAN, Mevlüde (2007), İbrahim Şânî El-Lârendevî’nin Gülşen-i Efkâr 

Mesnevisi (Metin-Muhtevâ-Tahlil), DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 

(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). 

BALTACI, Cahit (1976), XV- XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, Teşkilât/ Tarih, 

İrfan Matbaası, İstanbul. 

BANARLI, Nihad Sâmi (2001), Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, I-II. , MEB.Yay., 

İstanbul. 

BATİSLAM, H. Dilek (2000), “Divan Şiiriyle Halk Şiirinde Ortak Bir Söyleyiş Biçimi 

(Mürâca'a-Dedim-Dedi)”, Folklor/Edebiyat, C.VI, S.22, Ankara, s. 201-211) 

CEBECİOĞLU, Ethem (2009), Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul. 

COŞKUN, Menderes (2006), “Klâsik Türk Şiirinde Mürekkep İstiare, Temsilî İstiare 

ve Alegori”, Bilig, Yaz-2006, sayı 38 (s.51-70) 

ÇAPAN Pervin (2006), Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü'l-âsâr min Feva'idi'l-eş'âr), AKM 

Yay., Ankara. 

ÇELEBİOGLU, Âmil (1983), “Türk Edebiyatında Manzum Dînî Eserler”, Hacettepe 

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (Şükrü Elçin Armağanı), Ankara, 

1983, s. 153-166. 

DEVELLİOGLU, Ferit (1997), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi 

Yay., 14. Baskı, Ankara. 

DİLÇİN, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yay., Ankara. 

DOĞAN, Ahmet (2004), “Hüsn ü Aşk’ta Sembolik Anlatım”, Fırat Üniversitesi 

İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 9:1, 2004, s. 87–98. 

313

Ebu Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberî (1996), Taberî Tefsiri, çev. Kerim Aytekin- 

Hasan Karakaya, Hisar Yay., İstanbul. 

GENÇ, İlhan (2000), Esrar Dede-Tezkire-i Şu'arâ-yı Mevleviyye, AKM Yay., Ankara 

İPEKTEN, Haluk vd., (1988), Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 

Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara. 

İSEN, Mustafa (1994), Künhü’l-ahbar’ın Tezkire Kısmı, AKM Yay., Ankara. 

KABAKLI, Ahmet (1966), Türk Edebiyatı, C. 2, Türkiye Yay., Ankara. 

KARA, Mustafa (1996), “Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarîkatler”, Osmanlı 

Ansiklopedisi, İz Yay., C. I, s. 191, İstanbul. 

KARA, Mustafa(1999), Tasavvuf ve Tarîkatlar Tarihi, Dergâh Yay., 5. Baskı, İstanbul, 

s. 191. 

KARAMAN, Hayrettin, A. Özek, İ. K. Dönmez, M. Çağrıcı, S. Gümüş, A. Turgut 

(2004), Türkiye Diyanet Vakfı Kuran-ı Kerim Meâli, Türkiye Diyanet Vakfı 

Yay., Ankara. 

KARTAL, Ahmet (2008),“Türkçe Mesnevîlerin Tertip Özellikleri”, Şiraz’dan 

İstanbul’a Türk-Fars Kültür Coğrafyası Üzerine Araştırmalar, Kriter Yay., 

İstanbul, s. 529-576. 

KILIÇ, Filiz (1994), Âşık Çelebi-Meşâ’irü’ş-Şu’arâ (İnceleme Tenkitli Metin), 

Basılmamış Doktora Tezi, GÜ SBE, Ankara. 

KİLİNÇLİ, Sami (2007), Akıl ile İlgili Hadislerin Tespit ve Tenkidi, Çukurova 

Üniversitesi SBE, Adana (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). 

KÖKSAL, M. Fatih (1997), “Tahkiyeli Bir Eser Olarak Taşlıcalı Yahyâ'nın Şâh u Gedâ 

Mesnevisi”, Türklük Bilimi Araştırmaları (Prof. Dr. Kaya Bilgegil 

Armağanı), S. 5, s. 245-282. 

KÖKSAL, M. Fatih (2003), Yenipazarlı Vâlî - Hüsn-i Dil (İnceleme-Tenkitli Metin), 

Kitabevi Yay., İstanbul. 

KÖKSAL, M. Fatih (2003), Ravzâtü’l-envâr, Kitabevi Yay., İstanbul. 

KÖKSAL, M. Fatih (2006), “Münazara”, TDVİA, C. 31, İstanbul, s. 576-581. 

KURNAZ Cemal, M. TATÇI (2000), Osmanlı Müellifleri (Bursalı Mehmed Tahir) (I- 

III), Ankara. 

KUTLUK, İbrahim (1989), Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ, TTK Yay., 

Ankara 

314

KÜLEKÇİ, Numan, XI-XX. Yüzyıllar El Yazması Metinler ve Özetleriyle Mesnevî 

Edebiyatı Antolojisi, Aktif Yayınevi, Erzurum 1999. 

Kütüb-i Sitte, http://www.kuranikerim.com/kutubi-sitte/kutubi_index1.htm 

Lârendeli Şânî, Gülşen-i Efkâr, Süleymaniye Kütüphanesi , Hacı Mahmud Efendi, 

Nu:3731. 

----------, Gülşen-i Efkâr, İÜ Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler, Nu:3040. 

----------, Gülşen-i Efkâr, İÜ Merkez Kütüphanesi, Nadir Eserler, Nu:1917. 

---------, el-İfsâh fî Şerhi Şevâhidi’l-Miftâh, Süleymaniye Kütüphanesi, Sehid Ali Pasa, 

Nu: 2164. 

----------, el-İfsâh fî Şerhi Şevâhidi’l-Miftâh, Nûruosmaniye Kütüphanesi, Nu:4464. 

----------, Manzûme-i Avâmil, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Pasa, Nu: 2573/1. 

----------, Mir’atü’s-Safâ, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Ergin Yazmalar. 

, Nu:59. 

----------, Mir’atü’s-Safâ, Süleymaniye Kütüphanesi , Esad Efendi, Nu: 1478. 

----------, Risâle fi’s-Semâvâti ve’l-Erdîn ve mâ Fîhinne, Bayezid Kütüphanesi, 

Nu:5291. 

----------, Zerî’atü’l-Ebrâr fî Na’ti’n-Nebiyyi’l-Muhtâr, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad 

Efendi, Nu:3782. 

----------, El-Ucâle, Millet Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, Nu: 981. 

LEVEND, Agâh Sırrı (1998), Türk Edebiyatı Tarihi, 4. Baskı, TTK Yay., Ankara. 

--------------- (1984), Divan Edebiyatı, Enderun Kitabevi, İstanbul. 

Mehmed Süreyya (H.1308), Sicill-i Osmâni veya Tezkire-i Meşâhir-i Osmaniye I-IV, 

İstanbul. 

MENGİ, Mine (2003), Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Basımevi, 9. Baskı, Ankara. 

Müstakim-zâde Sa'deddin Süleyman b. Muhammed Emin, Mecelletü'n-Nisab fi'l-esma 

ve'l-künâ ve'l-elkâb, Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, Nu: 628. 

ÖZCAN, Abdülkadir (1989), Şakâyık-ı Nu’mâniyye ve Zeyilleri, Hadâiku’l-Hakâyık fî 

Tekmîleti’ş-Şakâyık, İstanbul. 

ÖZKIRIMLI, Atilla (1991), Açıklamalı Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Altın KitaplarYay., 

İstanbul. 

ÖZTÜRK, Ali (2003), XVI. Yüzyıl Halvetî Şiirinde Din ve Tasavvuf, (Yayımlanmamış 

Doktora Tezi), AÜ, SBE, Ankara. 

315

PALA İskender (2005), “kenz-i mahfî” Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yay., 

14. baskı, İstanbul. 

------------- (1996), "Kemalpaşazade", Osmanlı Ansiklopedisi, İz Yay. İstanbul C. 2, s. 

158. 

SOLMAZ, Süleyman (2005), Ahdî ve Gülşen-i Şu'arâsı (İnceleme-Metin), AKM Yay., 

Ankara. 

Said Halim Paşa (2008), “İslam Cemiyetinin Tanzimine Dair Bazı Notlar, İslâm’da 

Teşkilât-i Siyasiye”, hzl. Ömer Hakan Özalp, Söz ve Adalet Dergisi, Yıl: 1, 

S. 5, s. 60-69. 

Şemseddin Sâmi (1996), Kâmûsu’l-A’lâm I-VI (Tıpkı basım), Kaşgar Neşriyat, Ankara. 

Şemseddin Sâmi (H. 1317), Kâmûs-ı Türkî, Dersaâdet Matbaası. 

ŞENTÜRK, Ahmet Atilla (2002), XVI. Asra Kadar Anadolu Sahası Mesnevilerinde 

Edebî Tasvirler, Kitabevi Yay., İstanbul. 

TÖKEL, Dursun Ali (2003), Divan Şiirinde Harf Simgeciliği, Hece Yay., Ankara. 

TUMAN, Nâil (2001), Tuhfe-i Nâi'lî, hzl. Cemal Kurnaz, M. Tatçı, Ankara. 

TUNÇ, Semra (1997), “Dede Ömer Rûşenî” SÜ TAE Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 

Konya 1997, S.5, s.237-249. 

ULUDAĞ, Süleyman (2001), Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yay., İstanbul. 

UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (1965), Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, TTK, 

Ankara. 

------------ (1995), Osmanlı Tarihi, I-VI, TTK Yay., Ankara 1995. 

ÜNVER, İsmail (1986), “Mesnevî”, Türk Dili Dergisi Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan 

Şiiri), S. 415-416-417, TDK Yay., Ankara, s. 430-563. 

ÜNVER, Mustafa (2007), “Nesimi’nin Şiirlerinde Kur’an’a Referans Sorunu”, OMÜ 

İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.24-25, 2007, s. 119-134. 

ÜSTÜNER, Kaplan (2007), Divan Şiirinde Tasavvuf, Birleşik Yay., Ankara. 

YAKIT, İsmail, “Semantik Analizler Işığında Kur’an’da “Reyb” ve “Yakîn” 

Kavramları”, Kelâm Araştırmaları 1 : 2, 2003, s. 49-56 -internette 

yayımlanan hakemli dergi-) 

http://www.kelam.org/dergi/sayi012/KADER01202.pdf 

YAYLA, Kasım (2002), Kütüb-i Sitte’den 1001 Hadis, Merve Yay., İstanbul. 

316

YAZAR, İlyas (2003), "Kastamonlu Dîvan Edebiyatı Şâirleri", II. Kastamonu Kültür 

Sempozyumu, Kastamonu Valiliği, Kastamonu Eğitim Fakültesi, Rıfat Ilgaz 

Kültür Merkezi, 18-20 Eylül Kastamonu 2003, , s.255-264. 

317

KİŞİSEL BİLGİLER 

Adı Soyadı: Cengiz Veli KURMUŞ 

Doğum Yeri ve Yılı: Adana, 24.01.1977 

Medenî Hâli: Evli 

ÖZ GEÇMİŞ 

Adres : Çukurova Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 

Balcalı/ADANA 

Telefon : 0 505 4030723 

e-posta : ckurmus@cu.edu.tr 

ÖĞRENİM DURUMU 

Yüksek Lisans : 1999-2003, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve 

Edebiyatı Anabilim Dalı, Balcalı/ADANA. 

Lisans : 1995-1999, Çukurova Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve 

Edebiyatı Bölümü. 

Lise : 1991-1994, Reyhanlı Lisesi / HATAY 

İŞ HAYATI 

1999-2000 MEB Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği 

2000-2003 Çukurova Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Araştırma Görevliliği 

2004-2008 Özel sektörde öğretmenlik 

2008- Çukurova Üniversitesi Türk Dili Okutmanlığı 

YABANCI DİL 

İngilizce 

BİLGİSAYAR 

MS Windows 98, MS Windows 2000, MS Windows 2000 Server, MS Windows XP, MS Word, 

Excel, Access, PowerPoint. 

318

türkiye cumhuriyeti çukurova üniversitesi sosyal bilimler ... - Kütüphane

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?