KOMPLEKS BİLEŞİKLER 2.1- Geometrik İzomeri:
KOMPLEKS BİLEŞİKLER 2.1- Geometrik İzomeri:
KOMPLEKS BİLEŞİKLER 2.1- Geometrik İzomeri:
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>KOMPLEKS</strong> B LE KLER<br />
1-KOORD NASYON SAYILARI<br />
1.1- Dü ük Koordinasyonlu Kompleksler<br />
1.2- Dört-Koordinasvonlu Kompleksler<br />
1.3- Be Koordinasyonlu Kompleksler<br />
1.4 - Alt+ –Koordinasyonlu Kompleksler<br />
2. <strong>KOMPLEKS</strong> B LE/ KLERDE ZOMER<br />
<strong>2.1</strong>- <strong>Geometrik</strong> zomeri:<br />
2.2- yonla ma zomeri<br />
2.3- Ba3lanma izomeri<br />
2.4- Optik izomeri<br />
2.5- koordinasyon zomeri<br />
3. <strong>KOMPLEKS</strong> B LE/ KLER N N ADLANDIRILMASI<br />
3.1- Mono dent Ligandlar (IUPAC kurallar+)<br />
3.2- Çok di li Ligandlar<br />
3.3- Okuma s+ras+<br />
4.<strong>KOMPLEKS</strong> B LE/ KLERDE BA;LANMA<br />
4.1 Kristal alan teorisi<br />
4.2-Moleküler orbital teori (Oktahedral kompleksler)<br />
4.3 –Temel hal elektronik yap+()<br />
4.4- Zay+f alan-Kuvvetli alan kompleksler<br />
4.5- @- ba3+<br />
4.6. Moleküler orbital teori ( hatetrahedral kompleksler)<br />
5.<strong>KOMPLEKS</strong>LER N TEPK MELER<br />
5.1- Denge ve komleks olu um sabiti<br />
5.2- komleks olu um sabiti ni etkiliyen faktörler<br />
5.3 Labillik ve inertlik<br />
BÖLÜM XX
<strong>KOMPLEKS</strong> B LE/ KLER<br />
Kompleks bile ikler bir merkez metal katyonu ve ona ba l ligand denen çe itli anyon<br />
ve/veya moleküllerden meydana gelir. Ligandlar en az bir ba yapmam elektron<br />
çiftine sahiptirler. Bu elektron çiftleri ile metal katyonuna ba lan rlar. Bu nedenle<br />
li andlar bir Lewis baz olarak davran rlar. Metal katyonuna direkt ba l ligandlar,<br />
katyonun lk koordinasyon küresini olu turur. Formülde Kö eli parentez içinde<br />
gösterilir ; [M(OH2)6] 2+ gibi . Ancak böyle bir katyonik kompleks anyonik li andlarla<br />
elektrostatik olarak birle erek [M(OH2)6]SO4 (1) gibi nötral bile ikler olu turaca n<br />
unutmamal y z. SO4 2- iyonu metalin ikinci koordinasyon küresinde bulunur.<br />
Kompleks bile iklerin iyon say s iletkenlik ölçümleri ile, ya da ikincil küredeki iyonik<br />
ligandlar n miktarlar n n tay n ile ölçülür. Örne in (1) nolu kompleks iki iyondan<br />
meydana gelmi tir. SO4 2- deri imi art r ld nda kompleks [M(OH2)5SO4] biçimine<br />
dönü ür. Burada SO4 2- ligand metal iyonuna ba lanm t r.<br />
lk koordinasyon küresindeki ligandlar n say s na komplesin koordinasyon say+s+ (KS<br />
) denir. KS birden on ikiye kadar de i en say lar alabilir. Buda, onlar n yap sal<br />
zenginliklerinin ve kimyasal çe itlili inin kayna n olu turur<br />
HO<br />
2<br />
HO<br />
2<br />
2-<br />
SO4 HO<br />
2<br />
Mn<br />
OH 2<br />
OH 2<br />
OH 2<br />
1- [ Mn (OH2)6 ] SO4<br />
1-KOORD NASYON SAYILARI VE ZOMER<br />
Koordinasyon say lar n n l den 12 ye kadar de i ti ini yukarda söylemi tik. Bu<br />
k s mda her s n f n baz örneklerini, nas l sentezlendi ini ve yap lar n tan taca z.<br />
Ayr ca komplekslerde meydana gelen geometrik izomeriden söz edece iz.<br />
1.1- Dü ük Koordinasyonlu Kompleksler: S = 1, 2 olan (ML) ve (ML2)<br />
kompleksleri yüksek s cakl kta gaz fazda bulunur. Fakat normal ko ullarda az<br />
bulunur. [AgCl2] - kompleksi bir örnektir. AgCl(k )n n a r klor iyonu içeren sulu<br />
çözeltilerinde görülür. Bir ba ka örnek Hg(CH3)2 kompleksidir. Bu bile ik Hg (aq) üzerine<br />
metil yap c enzimlerin etkisi ile olu ur ve zehirlidir. Pek çok iki-koordineli kompleks<br />
kolayca ilave ligandlarla birle erek dört-koordineli kompleksler olu turur. Baz<br />
2+
hallerde bir kat n n empirik formülü iki koordineli bile i in polimerle erek daha<br />
yüksek koordineli bile i e dönü tü ünü gösterir. Bu, formül ile yap aras nda daima<br />
aç k bir korelasyon olmad n gösterir. Örne in, kat K[Cu(CN)2] tuzu zincir benzeri<br />
üç koordineli Cu atomlar içerir (2).<br />
d- metal kompleksleri aras nda üç koordinasyon nadirdir . ML3 bile ikleri genellikle<br />
zincir ve a -örgülü olarak daha yüksek koordinasyonludur.<br />
1.2.Dört-Koordinasvonlu Kompleksler: Dört koordinasyon geneldir. E er<br />
merkez atom küçükse veya Ligandlar büyükse (Cl-, Br-, I-, gibi) tetrahedral<br />
komplekslerin olu ma ans daha yüksektir. Çünkü sterik etkiler daha fazla metalligand<br />
ba lar n n olu umunu engeller. s ve p blok kompleksleri genellikle dört<br />
koordineli olup hemen hemen daima tetrahedraldir. Örnek: [ BeCl4 ] 2- , [BF4 ] - ,<br />
[ZnCl4] 2- ve [SnCl4] 2- .<br />
lk d serisinin M 2+ iyonlar n n halojenür kompleksleri ve daha yüksek de erlikli<br />
metal iyonlar n n okso anyonlar nda da tetrahedral yap geneldir.. Baz örnekler<br />
öyle verilebilir: [VO4] 3- , [MnO4] - , [FeCl4] - [CoCl4] 2- ,[Ni(Co)4] ve [OsO4].<br />
Werner, PtCl2, NH3 ve HC1 nin tepkimelerinden[PtCl2(NH3)2] formülünde elektrolit<br />
olmayan iki madde izole etti. Bunlar n kare-düzlem yap l izomerler oldu unu<br />
gösterdi. Ayn tür ligandlar n karenin ayn kö elerinde olan cis izomeri (3b), z t<br />
tarafta olan da trans izomeridir(3a).<br />
3a cis-[PtCl2(NH3)2] 3b trans-[PtCl2(NH3)2]<br />
Bu Pt komplekslerinden cis-Pt(II) komplekslerinin DNA baz na ba land ve etkili<br />
oldu u bulunmu tur. Bu nedenle kanser kemoterapisinde sadece cis-Pt(II) kompleksi<br />
kullan l r<br />
d 8 metal iyonlar n n (Rb + , lr + , Pd 2+ , Pt 2+ , Au 3+ ve bazen Ni 2+ ) komplekslerinde de kare<br />
düzlem yap lar gözlenir. lk s ra geçi elementleri, basit ligandlarla kare-düzlem
geometriyi tercih eder. kare- düzlem örnekleri genellikle metalle pi ba yapabilen<br />
ligandlara sahiptir. Bunlar [Ni(CN)4] 2- ve (4) teki gibi kompleksleri içerir. kinci ve<br />
üçüncü s ra d-blok elementlerinin dört-koordineli komplekslerinin hepsi de karedüzlemdir.<br />
4-[Co(C2S2(CN)2)2]<br />
1.3. Be Koordinasyonlu Kompleksler: Be koordinasyonlu geometri, Üçgen<br />
bipiramit ve kare piramit aras nda hassas bir dengeye sahiptir. Biri di erine basit bir<br />
zulmayla dönü ebilir.( Lekil 1)<br />
Lekil 1 Berry Pseudorotation. Üçgen bipiramit kompleksinin kare piramit izomere<br />
bozulmas (b) ve tekrar trigonal bipiramit olmas<br />
.<br />
Trigonal bipiramid kompleksinin kare piramit izomere dönü mesi, ekvatoryal bir<br />
çift ligand’ n aksiyal konuma geçmesi veya tersi eklinde gerçekle ir. Bu de i ime<br />
Berry Pseuduratation denir. [Ni(CN]5] 3- nin kristalinde her iki geometrik yap n n<br />
bulunabilmesi enerji den esin n ne kadar hassas oldu unu gösterir.<br />
Kare piramit (be -koordinasyon) yap lar biyolojik önem olan porphyrinler de<br />
bulunur. Burada Ligand halkas kare-düzlem yap y olu turur ve be inci ligand<br />
düzlemin üstünden ba lan r. Yap (5), miyoglobinin aktif merkezini ve proteinin<br />
oksijen ta nmas n gösterir.<br />
5
1.4.Alt+ –Koordinasyonlu Kompleksler: d-blokta, alt koordinasyon d 1 den d 9<br />
a kadar de i en konfigürasyonlar için önemlidir. Fakat f blok elementleri için daha<br />
az geneldir. Birkaç örnek [Sc(OH)6] 3+ , [Cr(NH3)6] 3+ ,[Mo(CO)6], [Fe(CN)6] 4- , ve<br />
[RhCl6] 3- eklinde verilebilir. Hatta f-blo unun baz halojenürleri de alt -<br />
koordinasyon gösterebilir. Alt ligand n da ayn olmas halinde tam oktahedral<br />
simetrisi (Oh) en genel yap d r. Bununla birlikte, d 9 konfigürasyonu için (özellikle<br />
Cu +2 kompleksleri) oktahedral simetri (Oh) den önemli bozulmalar olu ur (Tüm<br />
ligandlar ayn olsa bile).<br />
Daha dü ük simetrili komplekslerin (Lekil 2 de gösterilenler gibi) tart lmas için<br />
düzgün oktahedral yap önemli ba lang ç noktas d r. Oktahedral (Oh) simetriden en<br />
basit bozulma tetragonal (D4h) yap d r. Bu yap , iki ligand n di er dördünden farkl<br />
oldu unda olu ur. Rombik (D2h) ve trigonal (D3d) bozulmalarda geneldir.<br />
Trigonal yap , düzgün oktahedral ve trigonal prizma (D3h) aras nda geni bir yap<br />
ailesini verir. Trigonal prizman n kendisi nadirdir. Fakat ilk defa MoS2 veWS2 de<br />
bulunmu tur..<br />
ekil 2 (a) ve (b) düzgün oktahedronun tetragonala (D4h) bozulmas&, (c) Rombik (D2h) ve (d) trigonal (D3d)<br />
bozulmas&<br />
2. <strong>KOMPLEKS</strong> B LE/ KLERDE ZOMER<br />
<strong>2.1</strong> <strong>Geometrik</strong> zomeri: Oktahedral ve kare düzlem komplekslerde geometrik<br />
izomerler benzer ekildedir. Örne in, ML4X2 kompleksinin iki X ligand oktahedral<br />
pozisyonun ayn taraf nda bulunursa cis izomeri yi, z t pozisyonda olursa trans<br />
izomeriyi verir. Trans izomer D4h olup, farkl ligandlar n varl nda tetragonal<br />
bozulmaya e de erdir. Cis izomer C2v simetrisine sahiptir.<br />
Spesifik izomerlerin haz rlanmas genellikle bir hayli özen gerektirir. NH3<br />
içeren Co(II) çözeltisinin hava oksidasyonu alt koordineli Co(III) komplekslerini<br />
verir: Örne in [Co(NH3)6] 2+ kompleksi [Co(NH3)6] 3+ ] e yükseltgenir . (NH4)2CO3<br />
içeren Co(II) çözeltisinden hava geçirilmesi ile [CoCO3(NH3)4] + kompleksi olu ur.<br />
Burada CO3 2- ligand iki koordinasyon pozisyonunu i gal eder; bu kompleks ötekileri<br />
haz rlamak için ba lang ç olarak kullan labilir. Örne in kuvvetli asit ile tepkimesiyle
CO3 2- ligand ç kar. E er konsantre HC1 kullan l rsa viole cis-[CoCl2(NH3)4]Cl (6)<br />
izomeri izole edilebilir. Bunun tersine HC1 ve H2SO4 kar m ile tepkimesinde<br />
parlak ye il renkli trans-[CoCl2(NH3)4]Cl izomerisini verir.(7)<br />
6- cis-[CoCI2(NH3)4] 7- trans-[CoCl2(NH3)4] +<br />
Nitrit iyonlar ve amonyak varl nda Co(II) çözeltisinin oksidasyon ürünlerinden<br />
biri elektrolit olmayan sar renkli [Co(NO2)3(NH3)3] kompleksidir. Bu komplekste<br />
ligandlar n düzenlenmesi iki ekilde olur. Birinde (8 a) iki ligand birbirine göre trans,<br />
üçüncüsü aradad r. Buna mer izomer (meridional) denir. kincisinde (8 b) üç<br />
ligand n hepside bir oktahedronun bir yüzeyini sarar, Buna face izomer (faciol)<br />
denir.<br />
8 a mer-[Co(N02)3(NH3)3] 8 b face-[CoCNO2)3(NH3)3]<br />
Örnek: 1. izomer türünün belirlenmesi<br />
Kare düzlem kompleks [IrCl(PPh3)] (PPh3 = trifenil fosfat) C12 la tepkimesinde alt<br />
koordineli [IrCl3(PPh3)3] ürünü olu ur. Bu yönteme oksitleyici kat lma tepkimesi<br />
denir. Ürünün hangi izomerleri mümkündür?<br />
Cevap: 11 a ve 11 b yap lan üç klor iyonunun face ve mer izomerlerindeki düzenini<br />
gösterir.<br />
11a fac-[IrCl3(PPh3)3] 11b mer-[IrCI3(PPh3)3]
2.2- yonla ma zomeri: Ayn empirik formüle sahip olan, fakat koordinasyon<br />
küresindeki ligandlar farkl olan bile iklerdir. Böyle izomerler çözüldüklerinde<br />
farkl iyonlar verirler:<br />
[Co(NH3)4Cl2] NO2 [Co(NH3)4Cl2] + + NO2 -<br />
[Co(NH3)4 Cl ( NO2) ] Cl [Co(NH3)4 Cl( NO2 ) ] + + Cl -<br />
Bezer ekilde u örneklerde de iyonla ma izomeri yaz labilir:<br />
[Co(en)2(NO2)Cl] SCN , [Co(en)2(SCN) Cl] NO2<br />
yonla ma izomeri kavram pek çok basit fakat a rt c gözlemleri anlamam za<br />
yard mc olur. Örne in, CrCl3.6H2O bile iminde üç farkl madde vard r. Biri viole [<br />
Cr(H2O )6] Cl3 , bu H2SO4 ile suyunu kaybetmez fakat taze çözeltisinden Cl - iyonlar ,<br />
Ag + le çöktürülür. kincisi ye il [Cr(H2O )5 Cl ] Cl2 .H2O bile i idir. Bu sadece iki<br />
klor ve bir hidrat suyunu kaybeder. Üçüncüsü yine ye il renkli [Cr(H2O )4 Cl2<br />
]Cl.2H2O bile i idir. Buda iki hidrat suyunu ve bir klor iyonunu verir.<br />
2.3.Ba3lanma zomeri: Lewis bazlar nda gördü ümüz gibi, altereatif donor atomlu<br />
ligandlar çok di li bazlard r.. Örne in, (SCN) - iyonu . Bu iyon Cr(III) e ya sert N<br />
atomuyla ba lanabilir; izotiyosiyanat komplekslerini verir, ya da yumu ak S<br />
atomuyla ba lanabilir; tiyosiyanat komplekslerini verir.S-Cr ba l bile ikler h zl<br />
tepkimelerle olu abilir. Örne in; Cr(ll) nin Co(III) - NCS kompleksine etkimesi:<br />
Cr(III)-SCN tiyosiyanat kompleksleri karars z olup, Cr(III)-NCS izotiyosiyanat<br />
komplekslerine dönü ür. Çok di li ligandlara örnek olarak unlarda verilebilir : -<br />
NO2 - ve –ONO - ile -SO3 2- ve -OSO2 2-<br />
Çok di li karakterin varl ba lanma izomerlerini yarat r. Ba lanma izomerinde<br />
ayn ligand alternatif atomlar üzerinden ba lan r. Bu tür izomerizm<br />
[CoNO2(NH3)5] 2+ formülünün k rm z ve sar izomerlerinin olmas yla aç klan r.<br />
K rm z bile ik Co-O ba na sahip nitrito kompleksidir (12a). Sar izomer Co-N<br />
ba na sahip nitro kompleksidir (12b). Karars z k rm z izomerin bekletilmesiyle<br />
Nitro kompleksi olu ur.<br />
12a<br />
12b
2.4 Optik zomeri: Ayna görüntüsü ile üst üste çak mayan bir komplekslere kiral<br />
kompleksler denir. Bu komplekslerde uygun bir dönme ekseni yoktur (Sn , n-katl<br />
eksen); yan ne bir ayna düzlemi (S ekseni) nede bir dönme merkezi (S2 ekseni)<br />
vard r. E er bu eksenlerden herhangi biri varsa kompleks akiral olur..<br />
Birbirinin ayna görüntüsü (sa ve sol el gibi) olan ve ayr labilmeleri için yeteri kadar<br />
ömürlü olan iki ayr kiral komplekse optik izomer denir. Ayna görüntülü iki<br />
izomere enantiyomerik çift denir. Optikçe aktif olduklar için optik izomer denir.<br />
Bir enantiyomer polarize k düzlemini bir yöne çevirir, öteki ayn oranda z t yöne<br />
çevirir.<br />
Örne in, Co(III) ile etilendiamin viole ve ye il renkli bir çift kompleks olu turur. Cis<br />
ve trans diklorobis(etilendiamin)kobalt(III), [CoCl2(en)2] - (hatta baz lar sar<br />
tris(etilendiamin) kobalt (III) kompleks iyonu da olu turur, [Co(en)3] 3+ ). Lekil 3 den<br />
görüldü ü gibi bis kompleksinin cis izomeri üst üste çak mayan ayna görüntüsüne<br />
sahiptir(a.b). Bu yüzden bu bir kiral (kompleks uzun ömürlü oldu u için) ve optikçe<br />
aktif komplekstir. Bu kompleksin trans izomerinin ( c )bir ayna düzlemi var ve bu<br />
kompleks optikçe aktif de ildir.<br />
Lekil :7-5a,b. cis-[CoCl2(en)2] enantiyomerler, c. Kiral olmayan trans izomeri<br />
Kiral komplekslerin tam(mutlak) konfigürasyonlar düzgün oktahedronun üç katl<br />
dönme ekseni boyunca bak larak ve ligandlar n olu turdu u helikse dikkat ederek<br />
hayal edilir( ekil 4 ) Heliksin sola dönü ü , sa a dönü ü ile gösterilir. Baza<br />
bile ikleri bir yöne, ötekiler z t yöne döndürür. Yön, dalga boyu ile de i ebilir. Belirli<br />
bir dalga boyunda sa a döndüren izomere d- veya (+), sola döndürene veya (-)<br />
denir.<br />
Lekil 4 M(L-L)3 Komplekslerinin Mutlak Konfîgürasyonlar; sa tarafa dönü ü<br />
sol tarafa dönü ü.
2.4.1. Enantivomerlerin Ayr+lmas+: Optikçe aktiflik için bir bile ikte bir kiral merkez<br />
olmas yeterlidir. Bazen birden fazla kiral merkez olabilir. Bu durumda çözünürlük,<br />
erime noktas gibi öteki fiziksel özellikler de i ir. Enantiyomer çiftleri ayr ayr<br />
izomerlerine ay rmak için bir metod diastereomerlerini haz rlamakt r. Bunlar iki kiral<br />
merkez içeren bile iklerdir. Biri, iki bile ikte de ayn mutlak konfigürasyonda, di eri<br />
iki bile ik aras nda enantiyomerik olan izomerik bile iklerdir, örne in; enatiyomerik<br />
çiftlerin ikinci bir madde ile tuzlar n dü ünelim. Bile im ( -A) ( -B) ve ( -A) ( -B)<br />
Diastomerler fiziksel özellikleri bak m ndan farkl oldu undan bunlar klasik<br />
tekniklerle ayr labilir. Örnek ; -[Co(en)3] 3- nin -[Co(en)3] 3+ den ayr lmas , kiral<br />
anyon - -bromokomforsülfonat ile nötral tuzlan olu turularak gerçekle tirilebilir. -<br />
[Co(en)3][ -Br-komforsülfonat)]3 nin çözünürlü ü ( -[Co(en)3] [ -Brkomforsülfonat]3<br />
ninkinden farkl d r. Diastomerler fraksiyonlu kristalizasyonla<br />
aynlabilir ve sonra [Co(en)3] 3+ izomerleri klorürlerine dönü türülerek izole edilir.<br />
2.5 Koordinasyon izomeri: Bu bile iklerde hem katyon hemde anyon<br />
komplekstir. Ligandlar n da l m de i ebilir ve böylece izomerleri olu turur.<br />
A a da örnekler verilmi tir:<br />
[Co(NH3)6][ Cr(CN)6] ve [ Cr(NH3)6] [ Co((CN)6]<br />
[ Cr(NH3)6 ] [ Cr(SCN)6] ve [Cr(NH3)4 (SCN)2 ] [Cr(NH3)2 (SCN)4 ]<br />
[ Pt (NH3)4] [ Pt v Cl6] ve [ Pt v (NH 3 )4Cl2 ] [Pt Cl4]<br />
3. L GAND TÜRLER VE ADLANDIRMA<br />
Kompleks bile ikleri adland r rken öncelikle ligandlar n adlar n bilmemiz gerekir.<br />
Burada çe itli ligand türlerini ve adlar n ö renece iz. Metal atomuna bir noktadan<br />
ba lanan ligandlara tek di li ligandlar, birden fazla noktadan baglanan ligandlara da<br />
çok di li ligandlar denir. A a da IUPAC ( nternational Union of Pure and Applied<br />
Chemistry) taraf ndan olu turulan kurallar çerçevesinde çok genel ligandlar n adlar<br />
verilmi tir.<br />
3.1.Iupac Kurallar<br />
3.1.1 -Baz+ nötral ligandlar+n özel isimleri kullan+l+r:<br />
NH3 ammin<br />
H2O aqua<br />
NO nitosil<br />
CO karboil<br />
3.1.2-Ad+ , -ür veya - at la biten anyonik ligandlar+n ad+n+n sonuna -o eki<br />
getirilir:<br />
F - floro O2 2- perokso O 2- okso<br />
OH - hidrokso SO4 2- sülfato CH3COO - asetato<br />
CN - siyano H - hidrido<br />
3.1.3- Pek çok ligand ve organik radikallerin normal adlar+ kullan+l+r.<br />
CH3 metil (CH3)2 SO dimetilsulfoksit<br />
C6H5 Fenil ( NH2)2 CO üre<br />
C6H5-N piridin ( C6H5 )3 P trifenil fosfin<br />
3.1.4- O 2 ve N2 ligandlar+ s+rayla dioksijen ve diazot olarak belirtilir.
3.2. Okuma S+ras+<br />
1. Önce ligandlar alfabetik s rada söylenir, sonra metalin ad söylenir.<br />
2. a) Nötral ve katyonik komplekslerde metalin normal ad söylenir, hemen<br />
arkas ndan parentez içinde metalin de erli i roman rakam ile yaz l r. b) Kompleks<br />
anyon oldu unda metal -at son ekini al r . Bazen metalin Latince ad kullan labilir.<br />
Örne in ferrat, Cuprat gibi. Burada da metalin de erli i parentez içinde verilir.<br />
3. ki veya daha fazla metal veya ligand varsa a a daki ön ekeler kullan l r.<br />
4. Kompleksteki ligandlar n adlar kullan lan ön eklere benzedi i zaman yukada<br />
parentez içindeki ön ekler kullan l r. Örnek: etilendiamin , trifenil fosfin<br />
Bu noktada baz örnekler vererek yukarda ki kurallar n nas l uyguland n<br />
gösterebiliriz :<br />
[Co(NH3)5CO3 ] Cl Penta amin karbonato kobalt (III) klorür.<br />
[Cr(H2O)4Cl2] Cl2 Tetra aqua dikloro krom(IV) klorür<br />
K2[ OsCl5N ] Potasyum penta kloro nitrido osmiyat<br />
5. Belirli bir izomeri türünü göstermek için italik ön ek ve çizgi kullan l r:<br />
cis- , trans- , face- , mer-<br />
6. Köprü yapan bir ligand µ- ön eki ile tan mlan r. ki köprü yapan ligand varsa di<br />
- µ kullan l r:<br />
[ ( NH3)5Co - NH2- Co (NH3)4(H2O) ] Cl5<br />
Pentaammin kobalt(III) -µ- amido tetra âmin aqua kobalt (III) klorür.<br />
[(en)2Co<br />
2 di(bis) 6 Hegza(hegzakis 10 deka<br />
3 Tri(tris) 7 hepta 11 undeka<br />
4 Tetra(tetrakis 8 okta 12 dodeka<br />
5 Penta(pentakis) 9 nona<br />
NH<br />
OH<br />
Co(en)2] 3+<br />
bis- (etilendiamin) kobalt (IlI)-µ-imido-µ-hidroksi bis-(etilendiamin)-kobalt(III)<br />
Örnek 2 a )Komplekslerin isimlendirilmesi<br />
a) [Cr(edta)] - a) etilendiamin tetraasetat kromat(lll)<br />
b) trans-[PtCl2(NH3)4] 2+ b) trans-tetraammindikloroplatin(4)<br />
c) [Ni(CO)3Py] c) trikarbonilpiridinnikel(0)<br />
Örnek 2 b) A a da isimleri verilen komplekslerin formüllerini yaz n.<br />
a) cis-diaquadikloroplatin(II)<br />
b) diammmtetrakis[izotiyosiyanato(0)kromat(III)]<br />
c) tris[etilendiamin rodyum(II)]<br />
Cevap :<br />
a) cis-[PtCl2(OH2)2]<br />
b) [Cr(NCS)4(NH3)2] -<br />
c) [Rh(en)3] 3+
3.3.Çok di li ligandlar<br />
Çok di li ligandlar genellikle elat yap c d r. Bunlar üç- , dört- , be - ve alt di li<br />
ligandlard r Burada ligand bir metal atomunu içeren bir halka olu turabilir. Olu an<br />
komplekse elat denir. Örne in etilendiamin iki di li bir ligand (NH2-CH2-CH2-NH2,<br />
en) olup, be üyeli bir halka olu turur (10,12,13). Daha komplex bir örnek, alt di li<br />
etilendiamin tetraasetik asit (edta) ligand , metal iyonlar n tutmak(tuzak) için<br />
kullan l r. (11)<br />
Etilendiamin(en) edta<br />
Bipridil(bipy) Asetil Asetonat(acac)<br />
Karboksilat Nitrat Ditiyokarbamat Sülfat<br />
4.<strong>KOMPLEKS</strong>LERDE BA;LANMA<br />
Bir d metal iyonunun çok say da ligandla nas l ba yapt Werner ve öteki<br />
ara t rmac lar oldukça dü ündürmü tür. Ancak zaman m zda Moleküler Orbital<br />
Teori ile bu durum art k sorun olmaktan ç km t r. Metalin de erlik kabu undaki d,<br />
s, p orbitalleri ligand orbitalleri ile yeteri kadar delokalize moleküler orbital<br />
yapabilir. Ligand elektronlar bu orbitallere girerek metalle ba lan r.<br />
4.1 Kristal alan yakla +m+: Kompleks bile iklerde ba lanmay Moleküler orbital<br />
teorisiyle aç klamaya geçmeden önce kompleks bile iklerin manyetik özellikleri ve<br />
daha pek çok konuda anlama düzeyimizi geli tirmek için Kristal Alan Yar lmas<br />
yakla m ndan söz etmemiz daha do ru olur. Oktahedral bir komplekste,<br />
11
kompleksin elektronik yap s n sistematik olarak incelemek istersek , öncelikle<br />
metalin d orbitallerinin eksenlere yönelimlerini bilmemiz gerekir ( Lekil 5a )<br />
Kompleks olu madan önce bu orbitaller dejenere haldedir .Limdi alt ligand n<br />
oktahedral kompleks yapmak üzere metalin d orbitallerine yakla t n dü ünelim.<br />
Yakla m yönleri eksenler boyunca olsun (/ekil 5a)<br />
x ,y ve z eksenleri yönündeki dx 2 - y 2 ve dz 2 orbitalleri ligand alanlar ile kuvvetle<br />
etkile ecektir . Bunun sonucunda bu iki orbitalin enerjisi yükselecek, di er üç orbital<br />
, dxy ,dyz ve dxz li and alan ndan daha az etkilenecek ve enerjileride o kadar<br />
dü ecektir. Bu orbital gruplar ndan birincisine eg orbitalleri, ikincisine t2g<br />
orbitalleri denir. Bu iki orbital grubu aras ndaki yar lmaya ligand alan yar+lmas+<br />
denir ve 10 q veya o la gösterilir (Lekil 6a ).<br />
0, hesaplanabilir (zorda olsa) veya ölçülerek deneysel olarak tahmin edilebilir. Bu<br />
yar lma modelinde tüm orbitallerin enerjilerinin cebirsel toplam s f rd r. Dolay s ile<br />
üç t2g ve iki eg orbitali oldu undan, t2g orbitalleri 2/5 0 dü ük düzeyde, eg orbitalleri<br />
de 3/5 0 yüksek düzeydedir (/ekil 6a )<br />
/ekil 5a /ekil 5b<br />
Tetrahedral düzenlemede benzer nedenlerle (/ekil 5b) d orbitalleri /ekil 6b de<br />
görüldü ü gibi yar l r. Toplam yar lma enejisi t ile gösterilir. Bu durumda t2g<br />
orbitalleri , eg orbitallerinden daha karars zd r. t = 4/9 o d r.<br />
/ekil 6a /ekil 6b
Bu iki grup orbital enerjilerinin cebirsel toplam n s f r olmas için, oktahedral<br />
düzenlemede t2g orbitallerinin enerjisinin - 0,4 0 ve eg orbitallerinin enerjisinin +<br />
0,6 0 de erini alaca n gösterir. Böylece, t2g x eg y konfîgürasyonunun net enerjis i= (-<br />
0,4x+0,6y) 0 olur.<br />
Buna, ligand alan sa3lamla ma enerjisini (LFSE) denir. Terahedral düzenlemede ise<br />
tam tersinin olaca , /ekil 6b den görülmektedir. Yani eg orbitalleri - 0.6 t, t2g<br />
orbitalleri + 0.4 t enerji de erlerini al r. Tablo 1 de baz LFSE enerji de erleri<br />
verilmi tir.<br />
4.2. Moleküler Orbital Teori: Elektrostatik kristal alan teorisi, ligandlar n<br />
varl nda d orbitallerinin iki alt gruba yar lmas n aç klayabilen en basit modeldir.<br />
Sadece d orbitallerini dikkate ald ndan metal-li and ba lanmas n tam olarak<br />
aç layamaz. Komplekslerin elektronik yap s n daha genel, daha do ru ve tam olarak<br />
moleküler orbital yakla m ile aç klamak mümkündür.<br />
Oktahedral bir komplekste (ML6) her bir ligand, merkez metal atomuna do ru<br />
yönelmi tek bir de erlik orbitaline sahiptir. Bu ligand orbitalleri ile metalin simetri<br />
yönünden uygun orbitalleri örtü erek moleküler orbitalleri olu tururlar (/ekil 7 ).<br />
/ekil 7: bir oktahedral komplekste ligand- sigma orbitallerinin simetri uyumlu<br />
Kombinasyonlar (sigma orbitalleri kürelerle gösterilmi tir.)<br />
Moleküler orbital teori de metalin dx2-y 2 ve dz 2 orbitallerinin ikili dejenere çift ( eg )<br />
yapt n gösterir. Metalin t2g orbitalleri ile ligand orbitallerinin kombinasyonu<br />
yoktur. Bu yüzden t2g orbitalleri ba lanmas na kat lmaz . /ekil 8 de moleküler<br />
orbitallerin enerji düzey diyagramlar gösterilmi tir<br />
Kompleksin öncü orbitalleri nonbonding t2g orbitalleri (HOMO ) ile antibag eg<br />
orbitalleri ( LUMO ) saf metal karekterindedir. Buradan oktahedral ligand alan<br />
yar lmas n n ( o ) , Moleküler orbital teoride HOMO - LUMO ayr lmas na e de er<br />
oldu unu söyleyebiliriz..<br />
4.3. Temel Hal Elektron Konf+gürasvonu: /ekil 8 de gösterilen moleküler<br />
orbitallerden. alt ba orbitali, alt liganddan gelen 12 elektronla dolar. Metalin d<br />
elektronlar t2g ve eg orbitallerini kullanacakt r. Bir d n kompleksinde ilk üç d<br />
elektronu nonbanding t2g orbitallerine paralel spinli olarak yerle ir. 4. elektron, 0 >P<br />
SE (P = E le me enerjisi) t2g orbitallerinden birine girebilir ve oradaki elektronla
e le ebilir. P > 0 SE antiba eg orbitallerinden birine yerle ebilir.<br />
Tl +2 , V 2 , Cr 2+ iyonlar s ras yla d 2 , d 3 , d 4 elektron konfigürasyonuna sahiptir. lk iki<br />
iyonda d elektronlar daha dü ük enerj li t2g orbitallerine yerle ebilir ve kompleksler<br />
2 x.0,4 0 = 0,8 0 ve 3 x 0,4 0 = l,2 0 kadar sa lamla r. d 4 Cr 2+ iyonunda iki ihtimal<br />
ortaya ç kar. E er 4. elektron bir t2g ye yerle irse LFSE = 1,6 0 OLUR. Bu durumda iki<br />
elektron bir orbitalde e le erek bulunur. Net sa lamla ma l,6 0 - P olur. Alternatif<br />
olarak 4. Elektron eg orbitallerinden birine yerle ebilir. Bu kez net sa lamla ma 3 x<br />
0,4 0 -0,6 0 = 0.6 0 olur.<br />
Hangi konfîgürasyonun gerçekle ece i l,6 0 - P ve 0,6 0‘n n hangisinin daha büyük<br />
olmas na ba l d r.<br />
Anti Ba. MO<br />
Ba. yapmayan MO<br />
Ba. MO<br />
/ekil 8. Orbital enerji düzey diyagram<br />
4.4. Zav+f-alan ve kuvvetli-alan s+n+rlar+: Elektron konfigürasyonun 0 ve P<br />
nin ba l büyüklüklerine ba l oldu unu az önce gördük . E er 0 < P ise buna zay+f<br />
alan hali denir (/ekil 9 a). eg orbitalinin dolmas daha favoridir. Çünkü elektron<br />
itmesi minimize olmu tur. Konfigürasyon t2g 3 eg 1 dir. E er 0>P ise kuvvetli alan<br />
hali denir.(/ekil 9.b ) e le me daha favoridir. Konfigürasyon t2g 4 olur. Örne in<br />
[Cr(OH2)6] 2+ ‘n n temel hal konfigürasyonu t2g 3 eg 1 eklindedir(/ekil 9.a ) .Buna kar n
[Cr(CN)6] 4- kompleksi t2g 4 konfigürasyonundad r.<br />
Lekil 9. d 4 kompleksinin elektron konfigürasyonu<br />
a) Zay f- alan, yüksek spin t2g 3 eg 1<br />
b) Kuvvetli- alan, Dü ük spin t2g 4<br />
[RuCl6] 2- kompleksinin t2g 4 yap s nda olmas , a r metallerin büyük 0 de erine<br />
sahip olmas ndand r. Buda kuvvetli alan hali lehinedir.<br />
Zay f alan halinde, e er tüm spinler paralelse en dü ük enerji gerçekle ir. Dört<br />
elektron toplam 2 spin verir. Kuvvetli alan halinde, dört elektrondan 2 si<br />
e le melidir. Geriye 2 e le memi elektron kal r, net spin l olur.<br />
ki durumda toplam spindeki fark kompleksleri yüksek-spin ve dü ük-spin olarak<br />
s n fland rmay do urur . Her zaman Yüksek spin , zay f alan ve dü ük spin ,<br />
kuvvetli alan e le mesi meydana gelmeyebilir . Kuvvetli-alan halinin dü ük-spinli<br />
bir kompleks vermesi, veya zay f alan halinin yüksek spinli olmas zorunlulu u<br />
yoktur. Örnek, [CrNH3)6 ] 3+ (d 3 ) kompleksi kuvvetli-alan kompleksidir. Fakat<br />
yüksek spinli olmak zorundad r. Yüksek-spin ve dü ük-spin aras ndaki fark<br />
deneysel olarak bulunabilir. (A a da tan mlayaca m z gibi) Fakat kuvvetli-alan ve<br />
zay f-alan aras ndaki ay r m ba lanma modeline ba l d r.<br />
Benzer bir tart ma d 5 , d 6 , d 7 oktahedral komplekslerde de uygulan r. Tablo: 1 de<br />
konfigürasyonlar ve ligand alan sa lamla ma enerjileri verilmi tir.<br />
Tablo:1 d n konfigürasyonlar+ için sa3lamla ma enerjileri ( LFSE )<br />
d n örnek Oktahedral Tetrahedral<br />
Kuvvetli alan Zay f alan<br />
N LASE N LASE<br />
d 0 Ca 2+ , Sc 3+ 0 0 0 0 0 0<br />
d 1 Ti 3+ 1 0.4 1 0.4 1 0.6<br />
d 2 V 3+ 2 0.8 2 0.8 2 1.2<br />
d 3 Cr 3+ ,V 2+ 3 1.2 3 1.2 3 0.8<br />
d 4 Cr 2+ ,Mn 3+ 2 1.6 4 0.6 4 0.4<br />
d 5 Mn 2+ ,Fe 3+ 1 2.0 5 0 5 0<br />
d 6 Fe 2+ ,Co 3+ 0 2.4 4 0.4 4 0.6<br />
d 7 Co 2+ 1 1.8 3 0.8 3 1.2<br />
d 8 Ni 2+ 2 1.2 2 1.2 2 0.8<br />
d 9 Cu 2+ 1 0.6 1 0.6 1 0.4<br />
d 10 Cu + ,Zn 2+ 0 0 0 0 0 0<br />
*N e le memi elektronlar n say s ; LFSE 0 birimlerindedir veya T; T -0,45 0
4.5. MOLEKÜLER ORB TAL TEOR DE - ba3+: E er ligandlar M-L eksenine göre lokal<br />
simetrili orbitallere sahipse (halojenür ligandlar n n iki p orbitalinin yapt gibi)<br />
bunlar t2g metal orbitalleri ile orbitallerini yapabilirler. (/ekil 10 )<br />
Ba lanmas n n O de eri üzerindeki etkisi ligand orbitalinin elektron donor veya<br />
akseptor olup olmad na ba l d r.<br />
/ekil 10 : Ligand n p orbitali ile metalin dxy orbitali aras nda örtü mesi (p ve dxy<br />
birbirine dik)<br />
Lewis - baz ligandlar : dolu simetrili orbitalleri ve dü ük enerjili bo p veya *<br />
orbitalleri olmayan ligandlard r. Bunlar; Cl - , I - , H2O ' u içerir. Bunlar n dolu<br />
orbitalleri, metalin d orbitallerinden daha dü ük enerjilidir. Bunlar t2g orbitalleri ile<br />
moleküler orbitalleri olu turdu u zaman, ba orbitalleri ligand orbitallerinden daha<br />
a a da , antiba orbitalleri de daha yukarda bulunur ( ekil 11 a )<br />
/ekil 11: Ligand alan yar lmas na ba lanmas n n etkisi,a) -baz olarak davranan<br />
ligand 0 dü ürür, b) -asidi olarak davranan ligand 0 art r r.<br />
Ligand lone pairlerinden gelen(yani lone pair )elektronlar ba moleküllerine girer<br />
ve doldurur, d elektronlar antiba t2g orbitallerine geçer. Net etki, ligand alan<br />
yar lmas nda azalmad r. t2g HOMO orbitalleri antiba MO olur.<br />
Lewis -asit ligandiar+. dolu orbitallerine ilaveten bo simetrili orbitallerine
(tipik olarak ligandlar n antiba orbitalleri) sahip ligandlard r. E er bu orbitaller<br />
yeteri kadar dü ük enerjili ve metalin t2g orbitalleri ile uygun örtü meye sahipse,<br />
bunlar n karakteri ligand n dolu donor karakterinden daha kuvvetli olabilir.<br />
Böyle bir ligand n en önemli örne i CO d r. CO n n * orbitali metalin t2g orbitalleri<br />
ile örtü mesi için uygun simetridedir. Aksine dolu ba orbitalleri büyük oranda O<br />
atomu üzerindedir(daha elektronegatif). Metal orbitalleri ile örtü mesi uygun<br />
de ildir.<br />
Bir - asit ligand n n antiba karakterli orbitalleri, enerji bak m ndan d<br />
orbitallerinden daha yüksektedir. Bu nedenle, bunlar moleküler orbitalleri<br />
olu turduklar zaman metalin t2g orbitalleri ba karakteri kazan r, ( ekil 11.b) Net<br />
sonuç 0 in artmas d r.<br />
4.6. Teorinin deneyle korelasyonu: Kompleksin magnetik, spektroskobik ve<br />
termodinamik özellikleri ile 0 parametresi aras nda nas l bir korelasyon vard r? 0<br />
tayini için genellikle iki parametrenin ölçülmesi gerekir; lk önce magnetik<br />
ölçümlerle temel hal konfigürasyon tayin edilir, sonra spektroskopi kullan larak 0<br />
tahmin edilir.<br />
4.6.1 .Spektroskobik Ölçümler<br />
Komplekslerin optik absorbsiyonu elektron geçi leri ile aç klanabilir. Geçi ler, öncü<br />
orbitallerin ligand alan yar lmas na ba l d r. Bu, p-blok moleküllerindeki orbital<br />
yar lmas ile kar la t r ld nda genellikle küçüktür. Gerçekten 0 küçük<br />
oldu undan elektronu uyarmak için görünür k yeterlidir. Bu yüzden bu<br />
kompleksler çok çe itli karakteristik renkler verirler. [Ti(OH)6 ] 3+ nin optik<br />
absorbsiyon spekturumu /ekil 12 görülmektedir.<br />
/ekil 12 , [Ti(OH2)] 2+ nin optik absorbsiyon spektrumu<br />
20300 cm -1 de ilk absorbsiyon maksimumu, eg t2g geçi ini ifade eder.<br />
Spektroskobik notasyonda daha yüksek enerjili orbital önce gösterilir Dalga say s (<br />
1/ ) = 20300cm -1 , c = 3.10 10 cm.s -1 , h = 6.63 10 -34 J.s ve bir mol için avogadro say s<br />
N = 6.02 10 23 de erleri kullan ld nda E = o = 243 kJ / mol bulunur. .<br />
Bir elektrondan daha fazla elektronlu komplekslerde 0 de erini bulmak çok daha<br />
karma kt r Bu yüzden bir geçi in enerjisi sadece orbital enerjilerine ba l de il, ayn
zamanda mevcut elektronlar aras ndaki itme enerjilerine de ba l d r. Bu , daha sonra<br />
(Bölüm 14 ) daha detayl incelenecek. Orada tan mlanan analiz sonuçlar tablo 2 deki<br />
0 de erlerini bulmak için kullan lmaktad r.<br />
Tablo 2 ML6 komplekslerinin* ligand alan yar lmalar ( 0)<br />
yonlar ligandlar<br />
Cl - H2O NH3 en CN -<br />
d 3 Cr 3+ 13.7 17.4 21.5 21.9 26.6<br />
d 2 Mn 2+ 7.5 8.5 10.1 30<br />
d 5 Fe 3+ 11.0 14.3 (35)<br />
d 6 Fe 2+ 10.4 (32.8)<br />
Co 3+ (20.7) (22.09) (23.2) (34.8)<br />
Rh 3+ (20.4) (27.0) (34.0) (34.6). (45.5)<br />
d 8 Ni 2+ 7.5 8.5 10.8 11.5<br />
*De erler l000cm -1 ile çarp lm t r. Parantez içindekiler yüksek spin<br />
kompleksleri için.<br />
4.6.2.Spektrokimvasal Seriler<br />
Gözlenen 0 de erleri, hem ligand hem de metalin de i imi ile ilginç bir korelasyon<br />
gösterir. Tüm metal iyonlar için ligand de i imi , 0 de erlerin büyüklük s ras n<br />
de i tirmez. Bu seriye spektrokimyasal seri denir. Serideki ligandlar, bunlar n<br />
ligand alan kuvvetine göre s ralanm t r,<br />
I - < Br -2 < S 2- < SCN < Cl - < NO3 - < F - < C2O4 2- < H2O < NCS - < CH3CN < NH3 < biph<br />
< phen < NO2 - < PPH3 < CN - < CO<br />
H - ve CH3 - de bu seride en kuvvetli-ligand alan aras nda bulunur. talik yaz l<br />
atomlar ba lanman n oldu u atomlar gösterir.<br />
Bu empirik s ralanma moleküler orbital teori ile kolayca yorumlanabilir. Enerji fark<br />
ve d metal orbitalleri ile ligand orbitallerinin örtü mesi önemli iki faktördür. Bunlar<br />
ba n n kuvvetini ve antiba eg orbitallerinin enerjisini tayin eder. Bununla<br />
birlikte, öteki faktörlerde k smen rol oynar : -baz ligandlar n n , 0 de erlerini<br />
dü ürdü ünü , -asit ligandlar (CO gibi) 0 de erlerini yükseltti ini daha önce<br />
söylemi tik .<br />
Serinin orta bölgesindeki pek çok ligand (NH3 gibi) pek az ba yapma e ilimi<br />
gösterir.. Gerçekte, spektrokimyasal seri geni anlamda öyle yorumlanabilir,<br />
baz< zay f baz< etkisi olmayan< asit<br />
a a daki ligandlar bu s n flamaya uyar.<br />
I< Br - < Cl - < F - < H2O< NH3< PP3
a etkisinin aç kça önemli oldu u istisnalar vard r. Örne in, CN - , H - çok<br />
kuvvetlidir, CN - , - asitli in gösterdi i s n rlardan daha kuvvetlidir,<br />
0 de erleri, sistematik olarak metal atomuna da ba l d r. Belirli bir ligand n ‘yüksek<br />
alan’ veya ‘ dü ük alan’ da kompleks yapaca n söylemek, metal atomunu dikkate<br />
almadan genelde mümkün de ildir. Ak lda tutulmas gereken en önemli temel<br />
e ilimler öyledir: Hem oksidasyon say s n n artmas ile hem de grup boyunca 0 artar.<br />
Grup boyunca 0 'in artma e ilimi, daha geni lemi 4d ve 5d orbitallerinin s k k 3d<br />
orbitallerine göre daha iyi ba yapt n yans t r. Metal iyonlar için<br />
spektrokimyasal seri (k smen ) öyledir:<br />
Mo +2 < V +2 < Co +2 < Fe +2 < N +2 < Fe 3+ < Co 3+ < Mn +4 < Mo +3 < Rh +3 < Ru +3 < Pd +4 <<br />
lr +3 < Pt +4<br />
Metal ve ligand serilerinin uç üyelerinin belirli bir kombinasyonunun dü ük veya<br />
yüksek alan olu turup olu turmayaca n kestirmek mümkündür. Böylece, e er hem<br />
metal hem de ligand kendi serilerinin iyice sa nda ise, kombinasyonun bir kuvvetli<br />
alan kompleksi olaca n kestirebiliriz. E er ikisi de serilerin solunda ise kompleksin<br />
zay f alan olaca n bekleyebiliriz. ki serinin ara üyelerinin kombinasyonunda,<br />
kompleksin s n f n tayin etmek için detay bilgilere bakmak gereklidir. H2O ve<br />
halojenür iyonlar n n 3d metalleri ile zay f alan, NH3 ' n genellikle kuvvetli alan, CN -<br />
de daima kuvvetli alan kompleksleri verme e iliminde olduklar ak lda tutulmal d r.<br />
4.6.2. Magnetik Ölçümler: Kompleksler, e er magnetik alandan ç kma<br />
e iliminde ise diamanyetik , e er manyetik alan içine girme e iliminde ise<br />
paramanyetik olarak s n fland r l r. Örne in, bunlar bir elektromanyet kutuplar<br />
aras na asarak ve a rl n n azal p art na bakarak ay rt edebiliriz (Lekil ??.) .<br />
Paramanyetizm, esas olarak e le memi elektron spinlerinden kaynaklan r.<br />
Serbest bir atom veya iyonda hem orbital hem de spin aç sal momenti magnetik<br />
moment yarat r. Atom veya iyon komplekslerin bir parças oldu undan onun orbital<br />
aç sal momentumu elektronlar n çevresi ile etkile iminin sonucunda elimine<br />
edilebilir. Geriye elektron spini kal r, buda sadece spin paramanyetizmini do urur.<br />
d metal komplekslerinin temel hal elektron konfigürasyonlar , e le memi elektron<br />
spinlerine sahip olduklar için, magnetik suseptibilite ölçümleri, bu karakteristik<br />
konfigürasyonlar tan mlamak için kullan l r. Genellikle ilk yakla t rmada orbital<br />
aç sal momentumu göz ard edilebilir. Daha ayr nt l magnetik incelemeler, özellikle<br />
suseptibilitenin s cakl kla de i iminin gözlenmesi, elektron da l m n n teorik<br />
de erlendirilmesinde kullan l r.<br />
4.6.3. Spin katk+s+: Toplam spin kuantum say s S olan bir kompleksin magnetik<br />
momenti (µ ) öyle ifade edilir:<br />
µ = 2 {S(S+1)} 1/2 µB<br />
Burada µB Bohr magnetonu , µB = eh/2me =9,274.10 -24 J.T -1<br />
E le memi her elektronun spin kuantum say s 1/2 oldu una göre S = l/2n olup, n<br />
e le memi elektron say s d r, böylece;
µ = {n(n+2)} 1/2 µB olur.<br />
Buna göre, bir kompleksin magnetik momentinin ölçümü, e le memi elektronlar n<br />
say s n bulman n bir yolunu verir, d blokunun ilk s ras ndaki baz konf gürasyonlar<br />
için sadece spin- magnetik momentler Tablo.3 de deneysel de erlerle<br />
kar la t r lmal olarak listelenmi tir.<br />
Tablo: 3 Sadece-spin magnetik momentlerin deneysel ve hesaplanm de erleri<br />
iyon n s µ/µB<br />
Hesaplanm Deneysel<br />
T 3+ 1 ½ 1,73 1,7-1,8<br />
V 3+ 2 1 2,83 2,7-2,9<br />
Cr 3+ 3 3/2 3,87 3,8<br />
Mn 3+ 4 2 1,90 1,8-4,9<br />
Fe 3+ 5 5/2 5,92 5,3<br />
Ço u 3d ve baz 4d kompleksleri için deneysel de erler sadece-spine dayal<br />
tahminlere oldukça yak nd r . Bu yüzden, d- iyonlar n n temel hal e le memi<br />
elektronlar n do ru olarak tahmin etmek mümkün olur.<br />
Ölçümlerin sa lad bilgi türünü [Fe(OH2)6] 3+ kompleksini göz önüne alarak<br />
gösterebiliriz. Hegza aqua Fe(lll) 5,3 µB magnetik momente sahip paramanyetik bir<br />
bile iktir. Tablo: 3 de gösterildi i gibi bu de er be e le memi elektronun de erine<br />
oldukça yak nd r. Sonuç, yüksek spin t2g 3 eg 2 konfigürasyonudur.<br />
Örnek: 3. Magnetik momentten elektron konfîgürasyonu ç karma.<br />
Oktahedral Co(II) kompleksinin magnetik momenti 4µB dir . Elektron<br />
konfîgürasyonu nedir?<br />
Cevap: Co(II) kompleksi d 7 bile i idir. ki muhtemel konf gürasyon olur. Üç<br />
e le memi elektronlu t2g 5 eg 2 (yüksek spin) veya tek e le memi elektronlu t2g 6 eg 1<br />
(dü ük spin). Sadece spin magnetik momentler (tablo 3 ) s ras yla 3,87 µB ve l,73µB<br />
d r. Buna göre en uygun düzenleme yüksek spin t2g 5 eg 2 dîr.<br />
Orbital katk+lar+<br />
[Fe(CN)6 ] 3- 'nün potasyum tuzu 2,3 µB ye sahiptir. Bu de er (sadece-spin yönünden ),<br />
bir ve iki e le memi elektron de erleri aras ndad r (l,73 µB ve 2,8µB). O zaman<br />
sadece-spin kabulü ba ar s z olur, Orbital magnetik katk önem kazan r.<br />
Bir bo orbital dü ünün, enerji bak m ndan e le memi elektron içeren orbitallerle<br />
benzer enerjili olsun. Bu durumda elektronlar kompleks örgüsü içinde bunu<br />
kullanabilir. Böylece aç sal moment ve bir magnetik moment yaratabilir (/ekil: 13).<br />
Sadece-spin manyetik de erlerinden sapma genellikle d 1 , d 2 ve dü ük-spinli d 4 , d 5<br />
kompleksleri için büyüktür . Öteki 3d komplekslerinde elektronlar n orbital aç sal<br />
momentum katk lar birbirlerini yok eder ve sadece-spin de erleri kal r. 4d, 5d ve fblok<br />
komplekslerinin magnetik özelliklerini sistematize etmek daha zordur. Bunlar n<br />
tart mas n daha sonraya b rakaca z .Bununla birlikte, daha a r d-metal
komplekslerinin genel bir karakteristi i dü ük spinli kompleksler yapma e ilimidir.<br />
Termokimyasal korelasyonlar<br />
Moleküler orbital teori, d orbitallerinin enerjisinin ligand orbitallerinkine yakla t kça<br />
komplekslerin daha kararl oldu unu ve ba lar n n kuvvetlendi ini öngörür. Bu<br />
kararl l k, periyot boyunca kompleks olu umlar n n daha ekzotermik<br />
Sekil 13: E er do ru simetrili dü ük enerjili bir orbital varsa uygulanan alan<br />
komplekste elektronlar n dönü üne neden olur. Ve orbital, aç sal momentum yarat r<br />
olmas yla aç klanabilir. Bununla birlikte, do rusal bir de i im beklememeliyiz.<br />
Çünkü ligand alan sa lamla ma enerjisi, periyot boyunca dalga eklinde<br />
de i ir.Tablo :1 LFSE ' nin d 1 den d 3 e kadar artt n , sonra d 5 e kadar tekrar<br />
dü tü ünü ve sonra da d 8 e kadar yükseldi ini gösterir (daha sonraki kesimde<br />
görece imiz gibi d 9 özel bir haldir).<br />
/ekil 14. d-blokunun ilk s ras n n M +2 iyonlar n n hidrasyon entalpilerinin ( HH)<br />
modelini gösterir: Hidrasyon entalpisi;<br />
M +2 (g)+H2O(s)<br />
[M(OH2)6] 2+ (aq)<br />
/ekil. 14 . lk s ra d-blok M +2 iyonlar n n hidrasyon entalpileri. Düz çizgi, gözlenen<br />
de erlerden LFSE 'nin ç karmas sonucundaki e ilimi gösterir.
tepkimesine e lik eden entalpi de i imidir. Lekildeki düz çizgi genel e ilimi gösterir.<br />
çi bo daireler deneysel noktalar gösterir. çi dolu daireler HH ' dan yüksek spin<br />
LFSE de erlerinin ç kar lmas ile hesaplanm t r.( Tablo :2 teki spektroskobik 0<br />
de erleri kullan larak)<br />
Örnek: LFSE yi kullanarak özellikleri aç klay n z.<br />
MO formülündeki oktahedral konfigürasyondaki oksitlerin örgü enerjileri a a da<br />
verilmi tir. LFSE bak m ndan e ilimleri aç klay n<br />
CaO TiO VO MnO<br />
3640 3878 3913 3810 kjmol -1<br />
Cevap: d blokunda genel e ilim örgü enerjisinin periyot boyunca artmas d r: O -2<br />
zay f alan ligand oldu u için, LFSE’ si CaO(d° ) ve MnO (d 5 ) da s f r,. TiO (d 2 ) de 0,8<br />
0 VO(d 3 ) 1,2 0 DIR (Tablo :1 ). E er 0 ‘ seri boyunca sabit olarak artt n farz<br />
edersek, örgü entalpilerindeki art n LFSE in katk s eklinde dü ünebiliriz<br />
4.6-Moleküler Orbital teori(daha dü ük simetrili kompleksler)<br />
Tetrahedral kompleksler: Oktahedral ve tetrahedral kompleksler aras ndaki en<br />
önemli kalitatif fark, öncü orbitallerin enerjilerinin ters olmas d r. Oktahedral<br />
komplekslerde üçlü dejenere t2g orbitalleri, ba yapmayan (nonbanding) orbitaller<br />
olup, ikili dejenere eg orbitallerinin alt ndad r. /ekil 5b,6b de gösterildi i gibi,<br />
tetrahedral çevrede, d orbitallerinin eg çifti ligand orbitalleri ile örtü mez. Bu yüzden,<br />
bu iki orbital, kompleks de nonbanding olarak kal r. Bununla birlikte üç t2g orbital<br />
ligand e lerine sahip olup, ba ve antiba kombinasyonlar yaparlar ( ekil 15)<br />
kinci bir fark, tetrahedral komplekslerde ligand alan yar lmas ( T), 0 dan küçüktür.<br />
(Gerçekte, T < l/2 0 , bunu aç klamak zordur). Bu yüzden, sadece zay f -alan<br />
tetrahedral kompleksleri genel olup, yaln zca bunlar dikkate alaca z. Baz T<br />
de erleri Tablo 4 de toplanm t r. 3d n sistemleri aras nda özellikle d 7 (Co(II)) için<br />
tetrahedral kompleksler önemlidir.<br />
Tablo 4Baz tetrahedral kompleksler için T de erleri<br />
Kompleks T/ cm -1<br />
VCl4 9010<br />
[CoCl4] 2- 3300<br />
[CoBr4] 2- 2900<br />
[CoJ4] 2- 2700<br />
[Co(NCS)4] 2- 4700<br />
Tetragonal ve kare-düzlem kompleksler: Bozulmu geometrili alt koordineli<br />
komplekslerin tart lmas nda düzgün oktahedron faydal bir ba lang ç noktas d r.<br />
Tetragonal bozulma, z eksenine do ru geni leme ve x ve y eksenine do ru da<br />
s k ma ile eg (dz 2 ) orbitalinin antiba karakterinin azalmas na neden olur . Bu<br />
yüzden, bu orbitalin enerjisi azal r (Lekil.16). Fakat bu hal, eg (dx 2 -y 2 ) orbitalinin<br />
enerjisini yüksektir. E er bir, iki veya üç elektron eg orbitallerine girerse ( d 7 , d 8 , d 9
komplekslerindeki gibi) tetragonal bozulma enerjik olarak avantajl olabilir.<br />
.<br />
/ekil 15: ML4 tetrahedral kompleksler için moleküler orbital enerji düzey diyagram<br />
Örne in bir d 9 kompleksinde (t2g 6 eg 3 ) böyle bir bozulma, iki elektronu sa lamla t r r<br />
, bir elektron sa lamla madan kal r. Bunun sonucunda, Cu 2+ kompleksleri genellikle<br />
oktahedral simetriden önemli ölçüde ayr l r. Ve saf oktahedral ligand alan<br />
sa lamla mas ndan daha sa lam olur. Dü ük-spin d 7 kompleksleri (eg 1 ) benzer bir<br />
bozulma gösterir. Fakat bu hal nadirdir.<br />
d 8 komplekslerinin ( t2g 6 eg 2 ) bozulmas , iki eg elektronun dz 2 orbitalinde le mesini<br />
sa layacak kadar büyüktür. Bu bozulma, gerçekten s kça z ekseni üzerindeki<br />
ligandlar n tamamen yok olmas na kadar gider. Ve kare-düzlem kompleksler olu ur.<br />
Pt(ll) , Au(lll) ve [Ni(CN)6] 2- de oldu u gibi. Bu komplekslerin öncü orbitallerinin<br />
moleküler orbital diyagramlar ekil 17 de gösterilmi tir. Bunlarda, tüm elektronlar<br />
e le mi tir. Çünkü dz 2 orbitallerinin dolmas n n avantaj , iki ligand n eksilmesini<br />
kar lamaya yetmektedir.
ekil 16 Tetragonal bozulmada /ekil 17Kompleksin tetragonalden<br />
öncü orbitallerin enerji düzey kare-düzleme bozulurken enerji<br />
diyagramlar , d 9 kompleksi düzeylerindeki de i me, d 8<br />
konfigürasyonu.<br />
/ekil.18 da bir kare-düzlem kompleks için gösterilen üç farkl orbital yar lmas n n<br />
toplam sp sini verir. Bu , toplam 0 dan daha büyüktür,basit teori, ayn metal ve<br />
ligand için sp =1,3 0 oldu unu öngörür.
ekil 18: Bir kare-düzlem kompleksinin orbital yar lma parametreleri<br />
John-Teller teoremi:Yukar da tan mlanan tetragonal bozulmalar John-Teller<br />
teoreminin sonuçlar n n özel örneklerini temsil eder. Lineer olmayan bir molekülün<br />
temel hal elektronik konfigürasyonu dejenere ise, molekül, dejenereli i yok etmek<br />
için bozulacak ve daha karal olacakt r.<br />
Oktahedral bir d 9 kompleksi dejeneredir. Çünkü tek elektron ya dx 2 –y 2 ya da dz 2<br />
orbitallerini i gal edebilir. Tetragonal bozulma, dz 2 orbitalinin enerjisini dü ürür.<br />
Kare-düzlem bozulma ( dz 2 de elektron e le mesi ile) molekülü sa lamla t r r. Bu<br />
John-Teller Teoreminin öngörüsüne en iyi cevap olarak dü ünebilir. John-Teller<br />
teoremi sadece karars z geometriyi belirler, bozulman n nas l olaca n tahmin<br />
edemez.<br />
Bazen John-Teller teoreminden sapmalara rastlan r. Örne in baz Cu(ll) kompleksleri<br />
bozulmam görünür. Bu hal , ölçme zaman n n , farkl yap lar n olu ma sürelerinden<br />
daha uzun oldu undan kaynaklan yor olabilir.. Örne in, oda s cakl nda<br />
[Zn(OH2)6][SiF6] host kristali içinde [Cu(OH2)6] 2- den gelen elektroparamanyetik<br />
rezonans [EPR, 14,8 de) sinyali tek bir izotropik çizgi olarak e le memi elektronu<br />
belirtir. Bu hal oktahedral bir çevreyi gösterir. Bununla birlikte, bozulma, üç e de er<br />
eksen aras nda de i me, onlar n rezonans frekanslar ndaki farktan daha h zl ise,<br />
gözlenen spektral çizgi, bozulmu örneklerin üç çizgisinin yerlerinin ortalamas nda<br />
bulunacakt r. Rezonans frekans farklar EPR spektroskopisinde MHz düzeyinde<br />
oldu u için, bir bozulma, mikro saniyeden daha az zamanda meydana geliyorsa<br />
gözlenir.<br />
Bir yönelmeden ötekine do ru bozulmaya dinamik John-Teller etkisi denir. Bunun<br />
h z s cakl a ba l d r. [Cu(OH2)6] 2- nin EPR spektrumunda, statik bir bozulma (daha<br />
hassas olarak rezonans deneyinin zaman skalas ndak sabitli i) , s cakl k 20K den<br />
a a da oldu u zaman gerçekle ir ve farkl çevrelerden farkl sinyaller gözlenir.<br />
<strong>KOMPLEKS</strong>LER N TEPK MELER<br />
d metal komplekslerin tepkimeleri hemen hemen daima çözeltide incelenir. Çözücü<br />
molekülleri merkez metal iyonuna ba l oldu u için, ba ka bir ligandla kompleks<br />
olu umu bir sübstitüsyon tepkimesidir. Bu tepkimede giren grup bir ligand (<br />
çözücü molekülünü) ç kar r. Bunlara giren ve ç+kan gruplar denir. Normal olarak<br />
ç kan grubu X, giren grubu da Y olarak gösteririz. Sübstitüsyon tepkimesi bir Lewis<br />
yer de i tirme tepkimesidir.<br />
M-X + Y M-Y + X<br />
Kompleks olu umunun hem termodinami i hem de kineti i, komplekslerin<br />
tepkimelerini anlam m z sa lar. Burada bu iki konuya girece iz.<br />
Koordinasyon dengesi<br />
Koordinasyon dengesine özel bir örnek, Fe(IlI) ün NCS- ile [FeNCS(OH2)5] 2+<br />
olu turdu u kompleks tepkimesidir. Bu kompleks, Fe veya NCS - den herhangi
irinin tan nmas için analitik olarak kullan lan k rm z komplekstir.<br />
Fe(OH2)6 3+ + NCS - [FeNCS(OH2)5] 2+ + H2O<br />
K f = 3<br />
[ ( FeNCS)<br />
]<br />
2+<br />
+ [ Fe ][ NCS ]<br />
Kf denge sabiti, kompleksin olu um sabitidir. H2O ' nun deri imi gözükmez. Çünkü<br />
seyreltik çözeltide sabit olarak al n r. Bir ligand için Kf büyükse , ligand sudan daha<br />
kuvvetli ba lanm t r. Kf küçükse, mutlak anlamda ortamda zay f bir ligand<br />
olmayabilir. Fakat H2O dan daha zay f oldu u aç kt r.<br />
Birden fazla ligand yer de i tirebilir. Örne in; [Ni(OH2)6] 2+ dan [Ni(NH3)6] 2+<br />
olu umunda alt basamak vard r. Cis-trans izomerleri gözard edilse bile .MLn genel<br />
kompleksinde genel olu um sabitleri:<br />
M + L ML K1 =<br />
[ML]<br />
[M] [L]<br />
[ML2]<br />
ML + L ML2 K2 =<br />
[ML][L]<br />
. . . .<br />
. . . . .<br />
. . . . .<br />
[MLn]<br />
ML n- + L MLn Kn =<br />
[ ML ][ L]<br />
Bu sabitler, yap ve reaktivite aras ndaki ili kiyi anlamaya çal rken dikkate almam z<br />
gereken sabitlerdir. Son ürünün ( MLn ) konsantrasyonunu hesaplamak<br />
istedi imizde toplam olu um sabitini( ) kullan r z. toplam olu um sabiti<br />
basamaklar n sabitlerinin çarp m na e ittir,<br />
n = K1 K2 K3 .... Kn<br />
[MLn]<br />
n =<br />
[M][L]n<br />
Kf ' nin tersine, ayr+ ma sabiti (Kd) denir.<br />
[M] [L]<br />
ML M + L Kd=<br />
[ML]<br />
Kd , asitlerin Ka s gibi olup, metal kompleksleri ve Bronsted asitleri aras nda<br />
kar la t rmaya yarar. E er proton katyon olarak dü ünülürse Kd ve Ka birlikte<br />
listelenebilir.<br />
n-1
Ard+ +k olu um sabitlerindeki e3ilim<br />
Genellikle her basama n olu um sabitleri aras nda u s ras gözlenir;<br />
K1 >K2 >K3 ........... >Kn<br />
Mevcut su moleküllerinin ( ligand ) say s n n olu um basamaklar nda azalmas n<br />
dikkate alarak basit bir aç klamada bulabiliriz;<br />
M(OH2) 5L + L M(OH2)4L2 + H2O<br />
M(OH2)4L2 + L M(OH2)3L3 + H2O<br />
Tepkimeleri kar la t r ld nda n artt kça, H2O moleküllerinin say s n azalt r.<br />
Aksine ba l L gruplar n n say s ndaki art , ters tepkimelerinin önemini artt r r. Bu<br />
yüzden, tepkime entalpileri büyük ölçüde etkilenmedikçe, denge sabitleri n artt kça<br />
giderek girenler yönündedir. Böyle basit bir aç klama a a yukar do ru olarak<br />
Tablo 5 da gösterilmi tir. ([Ni(OH2)6] 2+ dan [Ni(NH3)6] 2+ kompleks serisinde)<br />
Tablo 5. Ni(Il) amminlerin olu um sabitleri<br />
N pKf Kn/ Kn-1 : Kn/ Kn-1<br />
Deneysel statistiksel<br />
1 -2,72<br />
2 -2,17 0,28 0,42<br />
3 -1,68 0,31 0,53<br />
4 -1,12 0,29 0,56<br />
5 -0,69 0,35 0,53<br />
6 -0,03 0,2 0,42<br />
Bu alt ard k basamak için et lalpi de i imi 2 kj/mol -1 den daha küçük olup 16,7-<br />
18,0 kj/mol -1 aras nda de i ir.<br />
Kn< Kn+ ters ili ki , genellikle metal merkezine daha fazla ligand kat ld nda yap ve<br />
ba lanmada büyük de i imlerin göstergesidir. Örne in, Fe(Ill) tris (bipiridin)<br />
kompleksi bis kompleksine göre oldukça kararl d r. Bu hal, zay f alan t2g 6 eg 2 den<br />
kuvvetli alan t2g 6 konfigürasyonuna geçi iyle ili kilendirilebilir. Bunun aksine bir<br />
örnek, Hg(II) nün halojen komplekslerinin K3/K2 de erlerinin anormal derecede çok<br />
dü ük (yakla k 1/7 ) olmas d r<br />
Örnek: Ard k olu um sabitlerindeki düzensizli in yorumlanmas .<br />
Br la Cd komplekslerinin olu umu ard k denge sabitleri K1= 1,56 , K2= 0,54 , K3=<br />
0,006 , K4= 0,37 dir. K4'ün K3 ten neden büyük oldu unu aç klay n z.<br />
Cevap: Bu anormallik yap sal bir de i ikli i gösterir. Aqua kompleksleri 6-<br />
koordinelidir. Halbuki halo kompleksleri genellikle tetrahedraldir. 3 bromlu<br />
komplekse 4. Br ' un girme tepkimesi u ekildedir.
[CdBr3(H20)3] aq + Br - (aq) [CdBr4] 2- +3H2O(s)<br />
Bu basamak, entropik olarak uygundur. Çünkü koordinasyon küresinden 3 su<br />
molekülü serbest kalm t r. Sonuçta K da yükselmektedir.<br />
/elat etkisi: Etilendiamin gibi iki di li bir ligand n K1'i , iki ligandl kompleksin 2<br />
de eri ile kar la t r ld nda ilkinin (K1) daha büyük oldu u bulunur.<br />
[Cu(OH2)6] 2+ + en [Cu(OH2)( en)] 2+ +2H2O<br />
log K1 = 10,6 H°= - 54 kjmol -1 S ° = + 23 JK -1 mol -1<br />
[Cu(OH2)6] 2+ + 2NH3 [Cu(OH2)(NH3)] 2+ + H2O<br />
Iog 2 = 7,7 H° = - 46 kJmol -1 S ° = + 8,4 JK -1 mol -1<br />
Her iki halde de esas olarak ayn iki Cu-N ba olu ur. Fakat elat olu umu daha<br />
lehdedir. Buna elat etkisi denir ve elat kompleksler elat olmayan benzerlerine<br />
göre daha kararl d r. Seyreltik çözeltilerde, elat ve elat olmayan komplekslerin<br />
aras ndaki tepkime entropileri fark na bakarak elat etkisini anlayabiliriz. Lelat<br />
tepkimesi, çözeltide ba ms z moleküllerin say s nda artmaya neden olur. Fakat tek<br />
di li ligand tepkimesinde net de i me olmaz. Bu yüzden, ilk tepkime daha fazla<br />
pozitif entropi de i mesine sahiptir ve daha favori bir prosestir. Seyreltik çözeltilerde<br />
ölçülen entropi de i meleri bu yorumu destekler.<br />
Lelat etkisi büyük pratik öneme sahiptir. Analitik kimyada kompleksimetrik<br />
tîtrasyonlarda kullan lan reaktanlann ço u EDTA gibi çok di li ligandlard r. Ço u<br />
metallerin biyomoleküllere ba lanmas elat eklindedir. Olu um sabitleri l0 12 - l0 25<br />
M -1 olarak ölçüldü ünde genellikle elat etkisinin çal t anla l r.<br />
Sterik etki: Sterik etkide, olu um sabitleri üzerinde önemli etkiye sahiptir. Bronsted<br />
bazl k sabiti ile metal komplekslerin olu um sabitleri aras nda oldukça benzer ili ki<br />
örülebilir. Örne in, /ekil 19 sübstitüye piridin bazlar nda bu korelasyonu<br />
görebiliriz : Tüm çizgiler ayn e ime sahiptir. Donor N 'a yak n her R grubu metal<br />
kompleksinin kararl l n nas l dü ürdü ü görülebilir.<br />
Sertli3in etkisi: /ekil 19 Bronsted ve Lewis bazl aras nda kantitatif bir li ki<br />
olabilece ini gösterir. Bununla birlikte, proton sert bir asittir. Fakat tüm metal<br />
iyonlar için bu do ru de ildir. Kararl l k sabitlerinde (ligand n de i mesi ile) bu<br />
belirgin e ilimlerden biri , lewis baz olarak ligand n sertli idir. Sert asit merkezleri<br />
için kararl l k sabitlerindeki e ilim, donar atomun sertli ine ba l d r :<br />
N> P> As O>S F - >Cl - >Br - > I -<br />
Tersine yumu ak asit, olu um sabitlerinde z t e ilimleri gösterir.<br />
As>PO I - >Br - >Cl - >F -<br />
d blokunun sa ndaki dü ük oksidasyon say l elementler yumu akt r. Fakat s-blok
ve daha hafif d- blok metal iyonlar n n ço unun O, N, F, Cl donor ligandlar ile<br />
kombinasyonundaki olu um sabitlerinin büyüklü ü, basit elektrostatik model<br />
yakla m yla anla labilir. Bu sert ligandlar için en yüksek Kf de eri Fe 3+ , Al 3+ gibi<br />
yüksek oksidasyon say l metal iyonlar nda elde edilir. . yonik yar çap( bu çiftte<br />
Al 3+ ) ne kadar küçükse, Kf de eri o kadar büyüktür. Ba ka bir ifadeyle,<br />
(elektrostatik parametre) ile bir ili ki bulunur. Bu analize göre Be 2+ ve Mg 2+ büyük Kf<br />
de erlerine sahiptir. Çünkü bunlar n yar çaplar küçüktür. Sert ligandlar için, Kf ile<br />
ile korelasyonu tahmin edilir. E ilimlerden sadece iki temel sapma meydana<br />
gelir. Birincisi, ilk d serisinde LFSE de düzeltmeyle aç klanabilir. Daha büyük sapma,<br />
daha a r yumu ak d iyonlar nda ve p-blok iyonlar nda olmaca baslar, kovalentlik<br />
üstünlük kazan r.<br />
pKf<br />
/ekil 19: Sübstitüye 8-Kinolin ligandlar n n 2 serisi için olu um sabiti pKf ve Bronsted bazl pKb<br />
aras ndaki ili ki. Dolu daireler daha fazla sterik olarak engellenmi ligandlar gösrerir. (Cu 2+<br />
kompleksleri için)<br />
lrvmg-Williams serisi: /ekil. 20 lo Kf ile ilk seri divalent d-blok metal iyonlar<br />
(M 2+ )n n ili kisini gösterir. Bu de i im, olu um sabitlerinin düzeni olarak Irving-<br />
Williams serisi diye özetlemi tir. Divalent katyonlar:<br />
Ba 2+ < Sr +2 < Ca 2+ < Mg 2+ < Mn 2+ < Fe 2+ < Co 2+ < N 2+ < Cu 2+ < Zn 2+<br />
S ra, ba l olarak ligand seçiminden etkilenmez. Esasta, Irving-William serisi<br />
elektrostatik etkileri yans t r. Bununla birlikte, Mn 2+ den sonra Fe(II) d 6 , Co(II) d 7 ,<br />
Ni(II) d 8 , Cu(Il)d 9 için Kf de erinde keskin bi art vard r. Bu iyonlar ilave<br />
kararl l klara sahiptir. Bu karahl klar Tablo 7.2 de d 6 - d 9 için gösterilen LFSE leri ile<br />
orant l d r. Bununla birlikte önemli bir istisna vard r:<br />
Cu(lI) kompleksinin karal l Ni(II) ninkinden daha büyüktür. Bu, John-Teller<br />
bozulmas n n sa laml a etkisinin bir sonucudur. Bu bozulma Kf"nin de erini<br />
artt r r. Tetragonal olarak bozulmu komplekste ayn düzlemde dört ligandm<br />
kuvvetli ba lanmas vard r. Aksiyal pozisyondakilerin daha zay f ba land na<br />
dikkat edin.
Ligand substitüsvonunun h+z+ ve mekanizmas+: Koordinasyon kimyas nda tepkime<br />
h z denge kadar önemlidir. Co(IlI) ve Pt(II) nin amminlerinin say s z izomerleri, e er<br />
ligand sübstürüsyonlar ve izomerlerin birbirine de i imi h zl olsayd izole<br />
edilemezlerdi.<br />
Labillik ve nertlik<br />
/ekil. 20<br />
Uzun ömürlü (en az bir dakika) komplekslere inert denir. Çok h zl dengeye ula an<br />
komplekse labil denir. lk d serisinin oktahedral kompleksleri elektron<br />
konfigürasyonlar ile ilginç bir korelasyon gösterir; Kuvvetli alan d 3 ve d 6<br />
kompleksleri (Cr(III) ve Co(III) kompleksleri gibi) genellikle inerttir; tüm ötekiler<br />
genellikle labildir.<br />
/ekil 21 önemli aqua metal iyonlar n n oktahedral komplekslerinin karakteristik<br />
ömürlerini gösterir. Yakla k 1 ns den ba layan ömür aral n görebiliriz . 1 ns<br />
yakla k olarak, çözeltide bir molekül çap kadar difüzlenme zaman na e ittir.<br />
Skalan n öbür ucu y llar mertebesindedir. Fakat ekilde gösterilmemi tir. Bunlar<br />
jeolojik ya larla k yaslanabilir. Komplekslerin labilli ine karar vermek için bize<br />
yard mc olacak birçok genelleme var: En küçükleri hariç (Be 2+ ve Mg 2+ ) s blok<br />
iyonlar n n tüm kompleksleri oldukça labildir. lk d serisi boyunca Mn(II) iyonlar n n<br />
kompleksleri biraz labil, bozulmu Cu(ll) kompleksleri en çok labildir<br />
M(III) iyonlar n n kompleksleri daha az labildir. f blokunun M(III)iyonlarn n hepsi<br />
oldukça labildir. lk d serisinde M(II) ve M(III) iyonlar n n en az labil olmas en<br />
büyük LFSE yüzündendir. kinci ve üçüncü d serisi kompleksleri aras nda inertlik<br />
oldukça geneldir. Bu metal-ligand ba lanmas n n kuvvetini yans t r.
Nükleofiliklik: Çözeltide herhangi bir kompleksin olu umu bir sübstitüsyon<br />
tepkimesi oldu una göre, labillik ve inetli i anlamak için bu tepkimelerin öncelikle<br />
mekanizmalar n hakk nda bir fikre sahip olmal y z.<br />
Bir sübstitüsyon tepkimesinde aktivasyon enerjisi iki temel faktörle tayin edilir. Biri,<br />
metal iyonu ile ayr lan grup aras ndaki ba k rmak için gerekli enerji, ötekisi, metal<br />
iyonu ile giren grupun ba lanmas sonucu aç a ç kan enerji. Bu sonraki, bazl n<br />
kinetik e de eri olup, nükleofiliklik olarak bilinir (pozitif merkezlere ilgi) . Asit baz<br />
tepkimeleri için ba l bazl k denge sabitlerinin kar la t r lmas yla ölçüldü üne göre,<br />
sübstitüsyon tepkimelerinde nükleofiliklik h z sabitlerinin kar la t r lmas yla<br />
ölçülür . Giren grupla tepkime ne kadar h zk ise, onun nükleofilikli i o kadar<br />
büyüktür.<br />
Asitli in kinetik benzeri (analo u) elektrofilikliktir (negatif merkezlere ilgi). Bir<br />
lewis asidinin giren grupla tepkimesi ne kadar h zl ise, asidin elektrofilikli i o kadar<br />
büyüktür . ligand sübtitüsyonlar n n mekanizmas hakk ndaki bilgiler, ligandlar n<br />
de i tirlmesi çal malar ndan ve sübstitütsyon tepkimelerinin h zlar n n<br />
gözlenmesinden elde edilir.<br />
SORULAR<br />
1. Periyotlar cetvelinin d blokunu çizin .Elementleri yerle tirin , elemetlerin<br />
M 2+ iyonlar n n d- elektron say lar n gösterin<br />
[ MX4] 2- yap s ndaki komplekslerin ( X = halojenler) 1) tetrahedral , 2) kare<br />
düzlem olanlar belirtin.<br />
d-blok ilk serisi M 2+ iyonlar ile sert ligandlar aras nda komplek olu um<br />
sabitlerindeki e ilimi aç klay n<br />
2. A a daki verilen ligandlar içeren komplekslerin yap s n çizin .<br />
a) en ( etilen daimin ) b) ox ( oksalato) c) tren ( tri etilen tetra amin ) d) edta ( etilen<br />
daimin tetra asetik asit anyonu)<br />
3. A ag daki oktahedral komplekslerin yap lar n çizin ve isimlendirin.
Cis- [ CrCl2(NH3)4] +<br />
Trans-[ Cr(NCS)4(NH3)2] -<br />
[ Cr(C2O4) (en)2] + bu kompleks cis mi? Trans m ?<br />
4. A a daki komplekslerin formüllerini yaz n .<br />
Tetra amin kloro kobalt (III) klorür<br />
He za agua demir(III) nitrat<br />
Cis-dikloro bis etilen di amin rutenyum (II)<br />
c- hiroksi bis ( penta amin krom (III) klorür)<br />
5.A a daki komplekslerin tüm mümkün izomerlerini yaz n z.<br />
Oktahedral [ RuCl2(NH3)4]<br />
Kare düzlem [ Ir(PR3)2 H(CO))]<br />
Tetrahedral [ CoCl3(OH2)]<br />
Oktahedral [ CoCl2(en) (NH3)2<br />
6. A a daki komplekslerden hangisi kiral ( optikçe aktif) dir.<br />
[ Cr(ox)3] 3-<br />
Cis- [ PtCl2(en)]<br />
Cis- [ RhCl2(NH3)4] +<br />
[ Ru(Bipy)3] 2+<br />
[ Co(edta)] -<br />
face-[ Co (NO2)3(dien)]<br />
mer -[ Co (NO2)3(dien)]<br />
7. CoCl3 .5NH3 H2O empirik formülündeki pembe kat n n çözeltiside pembe olup,<br />
AgNO3 çözeltisi ile titre edildi inde 3 mol AgCl verir. Pempe kat s t ld nda 1<br />
mol su kaybederek menek e renkli kat y verir. Her iki kat da NH3 : Cl: Co oranlar<br />
ayn d r. ( Co (III) komplekslerinin inert olduklar n hat rlay n ) Bu iki oktahedral<br />
kompleksin yap s n yaz n ve isimlendirin.<br />
8. Ticari olarak bilinen hidrate krom klorür (CrCl3 .6 H2O ) mavi renkli olup suda<br />
çözüldü ünde molar elektrik iletkenli i [ Co (NH3 )6 ] Cl3 bile i inki ile ayn d r.<br />
Aksine CrCl3 .5H2O bile i i ye il ve çözeltisi daha dü ük molar iletkenli e sahiptir.<br />
Ye il kompleksin sey. Asit çözeltisi birkaç saat bekletilirse renk maviye döner bu<br />
gözlemleri yap sal formüllerle aç klay n.<br />
9. [PtCl2(NH3)2] kompleksi trans izomer olarak bulunur. Bu izomer AgO ile yava ça<br />
tepkiyerek [Pt(H2O) (NH3)2] 2+ bile i ini verir.Bu komplek etilen daiminle tepkime<br />
vermez. Diaqua kompleksinin yap s n çizin.<br />
10. Çözünmeyen ve empirik formülü PtCl2 2NH3 olan kompleks AgNO3 ile<br />
ö ütüldü ünde [Pt(NO3)2(NH3)4] bile i i çözünerek çözeltiye geçer. Kat faz<br />
Ag2[PtCl4] olarak tan mlan r. Ana bile i in (PtCl2 2NH3) yap s n gösterin ve<br />
isimlendirin.<br />
11. PtCl2 2NH3 nin fosfin(PH3) ve Asrin (AsH3) analoglar ( bezerleri) 1934 de Jensen<br />
taraf ndan haz rland . d izomerinin s f r dipol momente sahip oldu unu ölçtü. d<br />
gösterimi aminlerdeki gibi sentetik bir üretim yolunu gösterir. Kompleksin yap lar n<br />
verin.<br />
12. A ag daki komplekselerin hangileri 18 elektron kural na uyar.<br />
[ Cu (NH3)4] 2+<br />
[ Fe (CN)6] 3_<br />
[ Fe (CN)6] 4_<br />
[ Cr (NH3)6] 3+
[ Cr (CO)6]<br />
[ Fe (CO)6]<br />
13. Spekrokimyasal seriyi kullanarak a a daki her bir kompleksin hangisinin<br />
kuvvetli / zay f alan kompleksleri oldu unu gösterin. E le memi d-elektron<br />
say lar n bulun ve LFSE lerini ( fo ve ft cinsinden) hesaplay n<br />
[ Co (NH3)6] 3+<br />
[ Fe (H2O)6] 2+<br />
[ Fe (CN)6] 2-<br />
[ Cr (NH3)6] 3+<br />
[ W (CO)6]<br />
terahedral [ feCl4] - ve[ Ni (CO)4]<br />
14. H - ve ( C6H5)3P ligandlar n n ikiside spektrokimyasal seride yüksek ligand<br />
kuvvetindedir ( fosfinin g asitli i gösterdi ini hat rlay n) . Kuvvetli alan davran<br />
için g asit karekter gerekli midir?.Her bir ligand n kuvvetini hangi faktörler aç klar ?.<br />
15. A ag daki oksitlerin verilen örgü entalpileri (kJ/mol) ni yorumlay n . Oksitlerin<br />
hepsi kaya tuzu tap s ndad r.<br />
CaO( 3461),TiO(3879), VO(3912),MnO(3808), FeO(3921), CoO(3988),NiO(4071)<br />
16. Jahn-Teller teorisini ak lda tutarak [Cr(H2O)6]2+komplesinin elektronik yap s n<br />
tahmin<br />
edin.<br />
17. Proton bazl ve elat etkisini dikkate alarak Ni 2+ nin a ag daki ligand<br />
çiftlerinden hangisi ile daha kararl kompleks yapt n tahmin edin ?.<br />
CH3OH veya CH3NH2<br />
(CH3)2 CH CH2NH2 veya NH2 CH (CH3) CH2NH2<br />
NH3 veya NF3<br />
NH2 CH2 CH2 NH2 veya iki NH2 C2H4 NH CH2 CH2 NH2<br />
18. F – ve O 2- ligandlar yüksek oksidasyon say l iyonlar nkomplekslerini kararl<br />
yapmak için kullan l r. CO ve PH3 l gandlar ise genellikle dü ük oksidasyon say l<br />
iyonlar n komplekslerini haz rlamak için kullan l r. Bu genellemeleri Lewis baz<br />
kavram yla aç klay n.<br />
19. Analitik ders kitaplar nda kompleks olu umuna dayal titrasyon yöntemine<br />
kompleksimetrik yöntem denir. Bununla birlikte Bu yöntemin büyük bir grubuna<br />
elatometrik denmektedir. Neden öyle isimlendirilmektedir? Lelatla ma niçin<br />
önemlidir?.