z badań nad rzymskim prawem spadkowym: konstrukcja ...

124 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE BÉRIER
Udzielanie actiones utiles musiało stanowić tylko jeden z aspektów działalności
podejmowanej na podstawie senatus consultum Trebellianum. Umożliwiano dzięki
nim przejmowanie przez fideikomisariuszy długów i wierzytelności spadkowych,
ale nie zabezpieczano dziedziców przed roszczeniami ze strony wierzycieli spadkowych,
a przez to również nie chroniono spadkobierców przed niewypłacalnością
osób, które otrzymały spadek powierniczy. Z drugiej strony nie broniono fideikomisariuszy
przed naruszeniem ich praw przez dziedziców, którzy pozywaliby
dłużników spadkowych, do czego nadal, choć tylko formalnie, byli legitymowani.
Celem przyświecającym wydaniu uchwały senatu było poprawienie sytuacji
dziedziców, którzy obawiali się odpowiedzialności z tytułu hereditas fidei-
76
commissaria już wydanej zgodnie z wolą zmarłego . Zadaniem pretora było udzie-
lenie im odpowiednich środków procesowych, do których przede wszystkim musiało
należeć denegatio actionis. Jeśli jednak z jakichś względów nie zdecydowano się
na zażegnanie sporu w ten sposób już na wstępie, w formułce procesowej umiesz-
77
czano exceptio . Podobnie postępowano, aby chronić osoby trzecie, w razie gdyby
z roszczeniem występował przeciwko nim spadkobierca, mimo że materialna legitymacja
została przeniesiona na fideikomisariusza uniwersalnego.
Zarzut procesowy, którego udzielano już to dziedzicom, już to osobom trzecim,
78
nosił formalną nazwę exceptio Trebelliani . Nazywając go exceptio restitutae here-
79
ditatis , podkreślano treść środka procesowego, który przysługiwał przecież dopiero
po wydaniu spadku fideikomisariuszowi. Niestety, nigdzie w źródłach nie
80
zachowało się brzmienie exceptio Trebelliani .
Z umieszczenia w formułce exceptio restitutae hereditatis korzystali spadkobiercy,
aby bronić się przed odpowiedzialnością z tytułu długów spadkowych nie
pokrytych przez niewypłacalnego fideikomisariusza. Stąd obawa przed odpowiedzialnością
nie mogła być już więcej pretekstem do odrzucenia spadku, choć nadal
zmuszenie dziedzica do aditio hereditatis było nierealne. Natomiast udzielanie
exceptio Trebelliani osobom trzecim umacniało pozycję fideikomisariuszy uniwersalnych,
gdyż uniemożliwiało spadkobiercom, którzy dokonali restitutio hereditatis,
przejmowanie wierzytelności należących do spadku.
76
Por. D.36.1.1.3-4. Ulpianus libro tertio fideicommissorum.
77 D.36.1.1.4. Ulpianus libro tertio fideicommissorum.
78 D.15.2.1.8. Ulpianus libro vicensimo nono ad edictum. Nazwy tej użyto również w D.5.1.28.1.
Paulus libro septimo decimo ad Plautium, ale słowo Trebelliani uważa się za dodane później:
P. Krüger, Corpus Iuris Civilis, vol. I, Berolini 1954, adhl.; O. Lenel, Palingenesia..., vol. I, s.v.
Paulus nr 1231, szp. 1173.
79 D.36.1.28.7. Iulianus libro quadragesimo digestorum. Nie wydaje się trafna nazwa exceptio
4
doli, jaką podają P. Jörs, W. Kunkel i L. Wenger (Römisches Recht , s. 501, przyp. 10). Trzeba
zgodzić się z M. Bartoškiem (Senatusconsultum..., s. 149), że gdyby w źródłach zabrakło wzmianki
o exceptio restitutae hereditatis, można by podejrzewać, że stosowano exceptio doli. Jeśli jednak
prawnicy rzymscy konstruowali inny zarzut, wówczas actio doli musiało mu ustąpić miejsca.
80 M. Bartošek (Senatusconsultum..., s. 151) zaproponował następującą rekonstrukcję exceptio,
której udzielano w razie pozwania dziedzica: si Ns Ns Lucio Titio eam hereditatem ex senatus
consulto Trebelliano non restituit.