z badań nad rzymskim prawem spadkowym: konstrukcja ...

138 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE BÉRIER
senatus consultum Pegasianum w razie skorzystania przez spadkobiercę z tego
uprawnienia przedstawił Gaius.
G.2.254: Per quod senatusconsultum ipse heres onera hereditaria sustinet; ille autem, qui ex
fideicommisso reliquam partem hereditatis recipit, legatarii partiarii loco est, id est
eius legatarii, cui pars bonorum legatur; quae species legati partitio vocatur, quia
cum herede legatarius partitur hereditatem. unde effectum est, ut quae solent stipulationes
inter heredem et partiarium legatarium interponi, eadem interponantur inter
eum, qui ex fideicommissi causa recipit hereditatem, et heredem, id est, ut et lucrum
et damnum hereditarium pro rata parte inter eos commune sit.
Z przekazu wynika, że dziedzic zdecydowawszy się na zatrzymanie kwarty,
musiał odpowiadać za długi, podczas gdy fideikomisariusza pegazjańska uchwała
140
senatu postawiła w sytuacji kogoś, kto otrzymał legatum partitionis . W konsekwencji
takiego uregulowania fideikomisariusz uniwersalny musiał zawierać
z dziedzicem, który wydał mu spadek pomniejszony o kwartę pegazjańską, stypulacje
jakie zawierali spadkobierca i legatariusz ułamkowy. Nazywały się one
141
stipulationes partis et pro parte , gdyż strony zobowiązywały się wzajemnie do
uczestniczenia w wierzytelnościach i długach — proporcjonalnie do przypadających
na nie części spadku. Najpierw fideicommissarius zwracał się do dziedzica pytając,
czy przekaże mu odpowiednią część tego, co otrzyma od dłużników jako heres
(stipulatio partis). Następnie spadkobierca zapytywał fideikomisariusza, czy w razie
zasądzenia na rzecz wierzyciela, odda mu tę część spłaconego długu, która przypada
140 Zachowane teksty źródłowe dotyczące legatum partitionis są nieliczne: Cic.Caecin.4.12;
Cic.Cluent.7.21; G.2.254; G.2.257; D.28.6.39 pr. Javolenus libro primo ex posterioribus; D.30.23.
Paulus libro tertio ad Sabinum; D.30.26.2. Pomponius libro quinto ad Sabinum; D.30.27. Paulus
libro nono ad Plautium; D.30.104.7. Julianus libro primo ad Urseium Ferocem; D.31.8.5. Paulus
libro nono ad Plautium; D.31.9. Modestinus libro nono regularum; D.32.29.1. Labeo libro secundo
posteriorum a Javoleno epitomatorum D.33.2.32.8. Scaevola libro quinto decimo digestorum;
D.36.1.23.5. Ulpianus libro quinto disputationum; D.50.16.164.1. Ulipianus libro quinto decimo ad
Sabinum; I.2.23.5; Ulp.24.25; Ulp.25.15; Par.2.23.5. Por. U. Coli, Lo sviluppo delle varie forme di
legato nel diritto romano, Roma 1920, s. 92-95; A. Ormani, Penus legata. Contributi alla storia
dei legati disposti con clausola penale in età repubblicana e classica, w: Studi Betti, vol. IV, Milano
1962, s. 612-617; A. Metro, I , „Labeo” 1963, vol. 9, s. 291-330;
H. Stiegler, s.v. partitio legata, RE Suppl. XI, Stuttgart 1968, szp. 1033-1049; G. Grosso, I legati
2
nel diritto romano. Parte generale , Torino 1972, s. 272-274; U. Manthe, Das senatus..., s. 21-22,
54-64, 79-80, przyp. 10-12. Po reformie trebeliańskiej fideikomis uniwersalny zyskał nad legatum
partitionis znaczną przewagę, ponieważ pozwalał na przekazanie całej hereditas, podczas gdy zapis
prawa cywilnego musiał liczyć się z ograniczeniem lex Falcidia — legat ułamkowy ustanawiano na
nie więcej niż trzy czwarte spadku. Co jednak znacznie ważniejsze, zapisobierca ułamkowy pozostawał
tylko następcą pod tytułem szczególnym, natomiast fideikomisariusz dzięki senatus consultum
Trebellianum stawał się heredis loco, a więc następcą spadkodawcy pod tytułem ogólnym.
Różnica między instytucjami przestała być tak jednoznaczna, gdy wprowadzono kwartę pegazjańską.
Hereditas fideicommissaria zaczęła podlegać takiemu samemu ograniczeniu ilościowemu, jak
legat ułamkowy. W pewnych przypadkach fideikomisariusz sytuował się loco emptoris, a innym
razem loco legatarii, czyli wręcz w sytuacji prawnej legatariusza ułamkowego.
141 G.2.257; Par.2.23.5.