z badań nad rzymskim prawem spadkowym: konstrukcja ...

142 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE BÉRIER
dzialności wobec wierzycieli, jaką niosło dobrowolne aditio. Oczywiście tracił
155
wówczas kwartę przyznaną mu przez senatus consultum Pegasianum .
Istniał, jak się zdaje, jeszcze inny sposób wprowadzenia fideikomisariusza
uniwersalnego w sytuację prawną spadkobiercy. Wystarczyło, żeby spadkodawca,
zwracając się do dziedzica o wydanie całego spadku, zastrzegł dla niego pojedyncze
przedmioty (deducta certa re vel pecunia), których wartość wyczerpywałaby
156 157
jedną czwartą spadku . Jak dowodził U. Manthe , zastrzeżenie to stanowiło zapis
testamentowy, co oznacza, iż dziedzic nabywał wskazane dobra iure legati a nie
iure hereditario. W przypadku zamieszczenia takiego legatu spadkobierca de facto
nie tracił swojej kwarty, natomiast legitymacja procesowa przechodziła niepodzielnie
w momencie restytucji na fideikomisariusza uniwersalnego. Działo się to
zgodnie z uchwałą trebeliańską, ponieważ testator realnie zapewnił dziedzicowi
158
czwartą część spadku , przez co nie powstały okoliczności do zastosowania
uregulowań senatus consultum Pegasianum. Toteż przez załączenie zastrzeżenia
deducta certa re vel pecunia udawało się uniknąć stypulacji, zapewnić dziedzicowi
kwartę oraz niepodzielnie przenieść czynną i bierną legitymację procesową na fideikomisariusza
uniwersalnego, a przez to ochronić spadkobiercę przed powództwami
ze strony wierzycieli spadkowych. Niebezpieczeństwo, które wiązało się z zastosowaniem
tego sposobu, polegało na tym, że spadkobiercy nie wolno się było
pomylić, gdy wskazywał konkretne dobra lub sumy, jakie miał zatrzymać dziedzic.
W razie złego oszacowania kwarty majątku całe przedsięwzięcie mające w gruncie
rzeczy na celu ominięcie uchwały pegazjańskiej spełzało na niczym.
Modestyn radził, że bezpieczniejszym dla dziedziców sposobem przeniesienia
wszystkich powództw na fideikomisariusza uniwersalnego było odrzucenie spadku
159
pod pozorem jego nadmiernego zadłużenia . Obszerny materiał źródłowy dotyczący
przymusowej aditio et restitutio hereditatis wydaje się wskazywać, iż korzystanie
160
z tego sposobu nie należało do rzadkości . Gdy jednak spadkobierca wydał spadek
155
D.36.1.1.9. Ulpianus libro tertio fideicommissorum; D.36.1.4. Ulpianus libro quarto fideicommissorum;
D.36.1.17.4,9. Ulpianus libro quarto fideicommissorum; D.36.1.29 pr. Africanus
libro sexto quaestionum; por. U. Manthe, Das senatus..., s. 92-101.
156 D.36.1.60.3. Papinianus libro nono responsorum; D.36.1.1.21. Ulpianus libro tertio fideicommissorum;
D.36.1.31.3. Marcianus libro octavo institutionum.
157 U. Manthe, Das senatus..., s. 133-156.
158 Tamże, s. 23-24, 127-133.
159 D.36.1.47. Modestinus libro singulari de heurematicis. W tym kontekście lepiej można zrozumieć,
jak poważne trudności powstawały, gdy dziedzicem ustanowiono konsula lub pretora. Problem
polegał bowiem nie tylko na tym, że trzeba było znaleźć proceduralny sposób przełamania
oporu dziedzica, który nie chciał przyjąć spadku jako rzeczywiście podejrzanego. Dla samego konsula
czy pretora byłoby niekorzystne, gdyby nie znalazł się ktoś, kto zmusiłby go do aditio et restitutio
hereditatis. Wówczas bowiem konsul lub pretor nie mógł skorzystać z rady Modestyna i przyjąć
spadek pod przymusem, aby przenieść na fideikomisariusza uniwersalnego całą czynną i bierną
legitymację procesową. Por. R. Lambertini, D.36.1.47(45): il consiglio di Modestino all’onerato di
fedecommesso universale, w: Studi Basanelli, Milano 1995, s. 817-834.
160 Oprócz całej części księgi 36 Digestów: D.36.1.6-17; por. też D.12.6.34. Julianus libro
quadragensimo digestorum; D.26.5.13 pr. Papinianus libro undecimo quaestionum; D.29.4.17.
Gaius libro septimo decimo ad edictum provinciale; D.29.5.23. Marcianus libro tertio decimo fidei