z badań nad rzymskim prawem spadkowym: konstrukcja ...

126 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE BÉRIER
88
pomocą mancypacji . Do osiągnięcia tego samego celu wystarczyło, że pretor odmówił
dziedzicowi rei vindicatio, a udzielił jej utiliter fideikomisariuszowi uniwersalnemu.
Zdaje się to potwierdzać Gaius, który pisał w drugiej księdze fideicommissorum
— D.36.1.65 pr.: facta in fideicommissarium restitutione statim
omnes res in bonis fiunt eius, cui restituta est hereditas, etsi nondum earum nactus
fuerit possessionem. Oznacza to, że stosunki spadkowe były przenoszone wprost
i bez potrzeby jakichkolwiek pojedynczych aktów. Dzięki temu po wydaniu senatus
consultum Trebellianum fideikomisariusz nie znajdował się już w sytuacji nabywcy
89
spadku, lecz występował jako dziedzic (heredis loco) . Uchwała senatu zasadniczo
zreformowała więc pozycję prawną osoby, której przekazywano hereditas fideicommissaria.
W dotychczasowych rozważaniach wspominano niejednokrotnie, że senatus
consultum Trebellianum umożliwiało przeniesienie powództw z dziedzica na fideikomisariusza
wraz z wydaniem spadku. We fragmencie D.36.1.65 pr. jurysta pisał,
że natychmiast po restitutio hereditatis, naturalnie zgodnie z ius honorarium, wszystkie
rzeczy spadkowe stawały się dobrami fideikomisariusza uniwersalnego, nawet
jeśli nie objął ich jeszcze w posiadanie. Rodzi się wobec tego zasadnicze pytanie,
kiedy właściwie dochodziło do przekazania spadku. Określenie, w którym momencie
to następowało, będzie możliwe dopiero, gdy wyjaśni się naturę restitutio hereditatis
ex senatus consulto Trebelliano. W tym celu warto przytoczyć tekst Ulpiana
zaczerpnięty z 16 księgi komentarza do edyktu.
D.36.1.38 pr. Ulpianus libro sexto decimo ad edictum: Restituta hereditas videtur aut re
ipsa, si forte passus est heres possideri res hereditarias vel totas vel aliquas earum
hac mente, ut vellet restitueret ille suscipere, non si ex alia causa putavit te possidere.
sed et si postea ratum habuit, idem erit dicendum. sed et si verbo dixit se
restituere, vel per epistulam vel per nuntium restituat, audietur. sed et si voluntate
tua alii restituerit, in te transibunt actiones. item si alius iussu meo restituit vel
ratam habui resititutionem, transisse actiones videntur.
Z cytowanego fragmentu wynika, że w wydaniu spadku podstawową rolę odgrywała
pojawiająca się po stronie spadkobiercy intencja dokonania restitutio. Można
ją było wyrazić ustnie, w liście lub przez posłańca, a nawet w sposób dorozumiany.
Nie musiało się wówczas podejmować żadnych działań, gdyż wola przekazania
wystarczająco wyrażała się w przyzwoleniu fideikomisariuszowi na wejście
w posiadanie dóbr spadkowych lub choćby ich części. Jeśliby jednak dziedzic
wprowadził fideikomisariusza w posiadanie konkretnych rzeczy należących do
spadku, a miałby przy tym odmienną intencję niż dopełnienie restitutio hereditatis,
nie doszłoby do wydania spadku. Zatwierdzenie wydania, to znaczy uznanie za
restitutio czynności, o której dziedzic myślał, że jest np. darowizną lub użyczeniem,
nie było trudne. Wystarczyło bowiem, aby spadkobierca zmienił swą wolę — postea
ratum habuit — uznając, iż doszło do przekazania spadku, przez co dokonana czynność
prawna uzyskiwała skuteczność restitutio hereditatis. Ratihabitio stanowiła
88
89
Przeciwnego zdania był F. Kniep, Gai Institutionum..., s. 396.
G.2.251; por. B. Biondi, Successione..., s. 480-481.