z badań nad rzymskim prawem spadkowym: konstrukcja ...

110 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE BÉRIER
ważano tych magistratus. Oni sami zaś nie byli przywiązani do tradycji prawników
rzymskich, którzy nie zasiadali w ich consilium. Przyznanie im jurysdykcji w zakresie
zapisów powierniczych mogło również stanowić skromne pocieszenie za
12
utratę władzy, jakiej doznał konsulat na arenie politycznej . Augustowi udało się
umieścić actio ex fideicommisso w ramach cognitio, którą mógł sterować i w ten
13
sposób uniknąć edyktalnego rozwoju fideikomisów .
Wydaje się, że princeps najpierw nakazywał konsulom używać władzy administracyjnej
dla nadania mocy prawnej poszczególnym fideikomisom, to znaczy
polecał rozsądzanie pojedynczych spraw. Zarządzenia Augusta dobrze przyjęto —
14
iustum videbatur et populare erat — spotkały się one z akceptacją polityczną, nie
były sprzeczne z porządkiem konstytucyjnym; zgodzili się na nie i juryści, i reszta
obywateli. Widocznie formalizm królujący w unormowaniu testamentów dotkliwie
przeszkadzał potencjalnym spadkodawcom w rozporządzaniu majątkiem w sposób
przez nich pożądany. W związku z powszechną wolą uznania prawnej egzekwowalności
fideikomisów nie uciekano się już do pośrednictwa princepsa. Zaczęto
zwracać się wprost do konsulów i w ten sposób seria jednostkowych zarządzeń na
rzecz osób znanych cesarzowi przekształciła się w assidua iurisdictio. Ta znowu
15
pozwoliła fideikomisowi stać się autonomiczną instytucją prawną . Być może, gdy
uzyskał on pełne uznanie w ramach extraordinaria cognitio, jego ochrona procesowa
podążyła drogą analogiczną do tej, jaką przebyły powództwa iuris honorarium:
dla poleceń w specjalnych sprawach zdarzały się formuły udzielane potem w ciągu
16
całego roku i demandatio in perpetuum włączona w edictum tralaticium .
Princepsowi przedstawiano kolejne supplicationes w sprawie konkretnych
fideikomisów, ten zaś przenosił kompetencje na konsulów — najpierw w każdym
przypadku z osobna, następnie na cały rok urzędowania, a w końcu za czasów
17
Klaudiusza in perpetuum . Klaudiusz pozwolił też na rozstrzyganie spraw o fideikomisy
nie tylko w Rzymie, ale również w prowincjach, do czego upoważnił tamtej-
18
sze najwyższe organy administracyjne . Za jego panowania tak powszechnie po-
sługiwano się już zapisami powierniczymi w rozporządzaniu majątkiem mortis
causa, że stało się jasne, iż magistratus, przed którym ich dochodzono, musiał
wykazywać się głęboką, nierzadko techniczną znajomością materii. Jej specyfika
12 M. Kaser, Gli inizi della „cognitio extra ordinem”, w: Ausgewählte Schriften, vol. II, Camerino
1977, s. 510 oraz: Antologia giuridica romanistica ed antiquaria, vol. I, Milano 1968,
s. 181.
13 F. Schulz, History..., s. 111-112.
14 I.2.23.1; por. P. Lemercier, Quelque remarques sur les origines du fidéicommis et sur le
fidéicommis d’hérédité à l’époque classique, RHDFE 1935, vol. 14, s. 460.
15 Tamże.
16 M. Wlassak, Kritische Studien zur Theorie der Rechtsquellen im zeitalter der klassischen
Juristen, Graz 1884, s. 164-170; por. R. Trifone, Il fedecommesso, Roma 1914, s. 3, przyp. 2.
17 Suet.Claud.23: Iuris dictionem de fidei commissis quotannis et tantum in urbe delegari magistratibus
solitam in perpetuum atque etiam per provincias potestatibus demandavit. Por. M. Bartošek,
Senatusconsultum Trebellianum, Praha 1945, s. 9.
18 Suet.Claud.23. Por. V. Giodice-Sabbatelli, La tutela giuridica dei fedecommessi fra Augusto
e Vespasiano, Bari 1993, s. 144-154.