Pellasge-Etruske-Shqiptare Pelasgi-Etruschi-Albanesi

∑ 

Per scoprire le radici 

dell’albero genealogico 

bisogna 

essere muniti di conoscenza 

e coraggio, cose che a noi 

albanesi non mancano. 

«Le stelle non si vergognano 

di sembrare lucciole, ma 

anche le lucciole si onorano 

di sembrare stelle». 

∑ 

. Anno 7 

. numero 3 

. Giugno 2009 

Pellasge-Etruske-Shqiptare 

Nga legjenda ne te verteten historike 

Pellasgët perherë e ma tepër po shfaqen mbi 

skenën e historisë të qytetnimit europian, sikur 

t'ishin zgjue befasisht prej nji letargut të thellë, 

në të cilin qëndronin prej mijavjetësh, duke e shkundun 

shtresën e trashë të pluhunit të harresës që i kishte 

mbulue. Sa do që të duket e çuditshme, ata filluen 

të flasin nga thellësia e kohnave të kalueme me 

të njejtën gjuhë që flasin shqiptarët e sotëm. Si ishte e 

mundun të ndodhte një fenomen i tillë ? Ç'lidhje mund 

të kishte mes popullit të madh lëgjendar të Pellasgëve 

dhe popullit të vogël të shqiptarve, mbas kaq shekujsh 

? Pikëpyetjet do t'ishin të shumta; unë do të mundohem 

me paraqitë disa mendime që të mund të pranohen 

si të kënaqëshme në atë drejtim, duke pohue se janë 

pikërisht Etruskët që ndërhyjnë për me na dhanë një 

pergjigje të pranueshme. Duke pasë përshkue lexime 

të ndryshme mbi sa thashë ma nalt, kam arritë të formoj 

një opinion të mirëcaktuem që mund t'i jepte arësye çeshtjes 

së paraqitun. Në fakt problemi etrusk, pa pritun 

bahet epiqendër e vëmendjes të studiuesve të ndryshëm 

të lashtësisë, të cilët u gjetën para një nyje të Gorgonit, 

që priste të zgjidhej prej 2500 vjetëve, qysh kur Etruskët 

u mposhtën dhe qytenimi tyne u shkatërrue prej 

supremacisë së pandalshme të Romës. Prej atëherë ra 

mbi ta një heshtje e randë. Si do të zgjidhej ajo nyje ? 

Me anë të arësyes apo të shpatës së Aleksandrit ? 

Andej nga 1828, Luçian Bonaparte bani një zbulim 

të jashtëzakonshëm në pronat e tija të Lacios në Itali, 

që shkaktoi bujë dhe i dha shkas letersisë të trajtojë një 

të tillë çështje, me anë të shkrimtarit farncez Prosper 

Merimè, i cili shkrojti novelën “Vasoja Etruske”. lshte 

një flakë kashte, sepse ndërhynë ngjarje politike, revolucione 

e lufta, kështu që heshtja e Etruskëve vazhdoi 

të mbetëj e pa shpresë. 

Gabriele d'Anuncio, në dramën e tij Forse che si, 

forse che no (Ndoshta po e ndoshta jo) i vendosi përsonazhët 

e tij në ato vende të mbulueme me mister, dhe e 

rishikoi çeshtjen etruske, por vetëm në drejtimin letrar. 

Duhej të dilte D.H. Lawrence, autori i”Lady Chattery" 

për të pasun një paraqitje tjetër të Etruskëve, në librin 

Etruscan place (vendi etrusk) në të clin, ndër të tjera, 

përshkruhen vorret dhe mbishkrimet toskane (të shikohët 

ngjashmënia e emërtimeve Toskana e Toski me ato 

shqiptare Toskënia e Toskë). Por si të gjitha interpretimet 

letrare e filosofike, ato të d'Anuncios dhe të Lawrencit, 

i deformonin të dhënat historike dhe arkeologjike. 

Nuk kemi çka me thanë në këtë mes, sepse zhenitë 

kanë të drejtë të ndjekin frymezimin krijues të tynin. 

Ndërkaq ishte hapun një shteg dhe publiku dëshironte 

ta ndiqte nga kurreshtja. 

Kjo shërbeu për daljen e një libri tjetër Buzëqeshja 

e Etruskëve nga Dino Garrone (1944), në një çast të 

trishtë për Italinë, por që theksonte anën misterioze 

dhe enigmatik të Etruskëve. Të gjithë këto vepra, ishin 

mbushun ma tepër me hamendje, se sa me kërkime të 

proflit historik, arkeologjik apo gjuhësor. Ma vonë botohet 

libri Etruscologia nga Massimo Pallottino që në 

1955 përkthehet dhe anglisht dhe fiton mjaft interesim, 

sepse vepër e një studiozi plot gjykime, megjithëse jo 

tërheqës në lexim. Tashma Etruskët kishin të drejtën 

për t'u përmendun në letërsi siç ndodhte në Francë, Itali, 

Angli, dhe gjetke. Në këtë kontekst, Italia nuk kishte 

qëndrue anash dhe ishte paraqitë me Caldarellin, i cili 

qyshë në 1924 kishte botue Ricordi delle mia infanzia 

(Kujtime të fëminisë sime) e në 1952 Il sole a picco 

(Dielli pingul), në të cilat vepra ai përshkruente plot 

ndjenja atë Toskanë - etruske, që tashma ishte kthye në 

një tokë italiane të mirëfilltë. Ndërkaq edhe francezët 

ishin të tërhequn dhe të frymëzuem nga Etruskët që trajtoheshin 

me simpati në një roman të M. Bonkompen, 

Lucienne et les Etrusques (Lysieni dhe Etruskët) që 

doli në 1955. Edhe në Austri kishte fillue të flitej për 

Etruskët përmes zonjushës Kles - Reden me librin Das 

versunkene Volk (Populli i humbun), përkthye italisht, 

Gli Etruschi. Shkrime të bukura me përftyrime Vagneriane, 

ma tepër me përmbajtje letrare se sa historike. 

Veprat që përmendëm deri tani nuk e mbyllin listën 

e atyne që iu përkushtuen etruskëve nga ana letrare, 

siç ishin Karduçi dhe Huxlej. Por lavdia dhe popullariteti 

i Toskanëve të lashtë na vjen nga libri me titull 

të bujshëm The Etruscan, shkrue nga Gageons e botue 

në 1957, i cill u ba subjekti i një filmi të Hollivudit 

. Mensile di attualità e cultura italo-albanese . 

Direttore editoriale: Hasan Aliaj 

me të njejtin titull, i paraqitun në një supërprodhim të 

Eastmankolor. 

Pas aq shekujsh harrese, ky ishte një afirmim i bukur 

! Cilët ishin shkaqet e një harrese dhe mospërfllje 

kaq të madhe, që peshuen aq randë mbi Etruskët ? Në 

fakt ato janë të thjeshta dhe i përkasin vetë lashtësisë. 

Prej kujt mund të vinin informatat në ketë drejtim 

perveç se prej Grekëve dhe Romakëve ? Të cilët nënkuptohët 

kishin përvetësue gjithë historinë. Veçanërisht 

Latinët që për historinë zyrtare ishin themeltarët e 

lavdisë së Romës. Për këtë arësye Etruskët megjithëse 

kishin ndihmue në ngritjen dhe fuqizimin e pushtetit 

romak, u lanë në heshtje prej vetë romakëve, të cilët 

flitnin për ta vetëm për t'i përçmue, pse ato nuk kishin 

lanë asnjë letërsi të mjaftueshme që të mund t’u jepte 

atyne arësye për të qenë të pranishëm në një qytetnim 

të randësishëm e me plot ndikim në zhvillimin e historisë 

së popujve europianë, mbi baza ma të vërteta dhe 

ma të përcaktueme. 

Etruskët pra, ranë viktima të drejtimit që mori Humanizmi 

në mendimin evropian, në pesë shekujt e fundit 

krejt i përqendruem në studimin e në lavdinë e Greqisë 

dhe Romës. Në mjediset e studiuesve të shekullit 

XX, ata u konsideruen si nënprodukte të helenizmit, 

viktima të paragjykit romantik, si mbas të cilit gjithçka 

që nuk ishte greke ose romake, duhet të bahej i tillë, 

në të kundërten rrezikohej të mos ekzistonte fare. Dhe 

një historian i shquem si Momsen, admirues i madhështisë 

së Romës, nuk u jepte randësi Etruskëve duke i 

përmendun vetëm shkarasi, sikur të mos kishin qenë! 

Prandaj interesimi ndaj Etruskëve përmbante arësyena 

jashtë deshirës së informimit apo të objektivitetit historik. 

Por një ndër anët ma të spikatuna të qytetnimit 

etrusk, qëndronte pikërisht në misterin me të cilin ishte 

mbështjellë, e që aq vite kërkimesh nuk kishin arritë të 

zbulonin, mister që mundi të nxierrë në dritë problemin 

etrusk, nga dëshira e papërmbajtun e njeriut për t’u gjetun 

zgjidhje të gjitha çeshtjeve, aqmatepër atyne shumë 

të ndërlikueme. 

Fjalim i z. Ardjan Turku 

në ceremoninë e rastit të 

kthimit të kokës së Zeusit 

Muzeu Kombetar, Tirane, 18 maj 2008 

Të nderuar zonja dhe zotërinj, përfaqësues të autoriteteve 

shtetërore, 

Miq dhe të ftuar, 

Është një kënaqësi e vecantë për mua të jem i 

pranishëm në një eveniment të tillë i cili kurorëzon 

përpjekjet e frytshme të institucioneve tona dhe atyre 

homologe italiane për të sjellë në Shqipëri një 

objekt me vlera kombëtare dhe unikale për 

vendin. Ky eveniment organizohet në 

një ditë mjaft domethënëse sic është 

Dita Ndërkombëtare e Muzeve, që 

festohet cdo 18 maj në të gjitha 

vendet e botës. I kemi kthyer 

Shqipërisë një vlerë të humbur 

prej vitesh duke shënuar 

kështu edhe një tjetër ‘gur 

kilometrik’ të rëndësishëm në 

bashkëpunimin e frytshëm që 

kemi pasur dhe vijojmë të kemi 

me palën italiane në fushën 

e kulturës. Trafikimi i objekteve 

pasuri kulturore është një cështje 

gjerësisht e debatuar sot në botë. Rreth 

50 000 objekte me vlera të trashëgimisë 

kulturore vidhen dhe trafikohen cdo vit 

në gjithë botën. Kthimi i tyre në vendin e 

nga Lek Pervizi 

segue a pagina 12 

I 

Pe1asgi sempre più sovente appaiono sulla ribalta 

della storia e della a civiltà europea, quasi si fossero 

risvegliati di colpo dal profondo letargo, in cui giacevano 

da millenni, scuotendosi di dosso quello strato 

di polvere d'oblio che li aveva coperti. Per quanto strano 

che possa sembrare essi cominciarono a parlare dall'imo 

dei tempi passati nella stessa lingua che parlano gli albanesi 

odierni. Come mai poteva verificarsi un simile 

fenomeno? Quali legami potevano esistere tra il grande 

popolo leggendario dei Pelasgi e il piccolo popolo degli 

Albanesi dopo tanti secoli? Gli interrogativi sarebbero 

molti ed io cercherò d'esporre alcune considerazioni 

che possano essere ritenute soddisfacenti a tale riguardo, 

sostenendo che sono precisamente gli Etruschi che 

intervengono a darci una riposta adeguata. Percorrendo 

diverse letture in tale senso mi sono formato un'opinione 

ben precisa che darebbe ragione alla versione proposta. 

Infatti la questione etrusca divenne improvvisamente 

l'epicentro dell'interesse dei diversi studiosi dell'antichità, 

che si trovarono davanti a un nodo gorgonico, che 

attendeva d'essere sciolto da ben 2500 anni, da quando 

gli Etruschi furono soprafatti e la loro civiltà fu distrutta 

dall’ascesa incontenibile della potenza di Roma. D'allora 

scese su loro il più completo silenzio. Come sarebbe 

stato sciolto quel nodo ? Con la ragione e la pazienza 

oppure con la spada d’Alessandro? 

Verso il 1828, Luciano Bonaparte, fa una sensazionale 

scoperta nelle sue terre del Lazio che suscitò 

grande scalpore e diede spunto anche alla letteratura di 

trattare tale soggetto, con Prospero Merimé che scrisse 

la novella "Il vaso etrusco". Ma fu un fuoco di paglia, 

giacché intervennero fatti politici, rivoluzioni e guerre, 

per cui il silenzio sugli Etruschi continuò a perdurare. 

Ed è Gabriele d'Annuzio che nel suo dramma Forse che 

si, forse che no, porta i suoi personaggi in quei luoghi 

avvolti nel mistero, e risolleva in Italia e in Francia la 

questione etrusca, ma in versione letteraria. Bisognava 

arrivare poi a D.H. Lawrencio, l'autore di "Lady Chatterly" 

per avere un’altra presentazione degli Etruschi 

nel libro " Etruscan place", in cui si descrivevano tra 

∑ 

Te zbuloshe rrenjet 

e trungut gjinetik 

patjeter duhet te 

jesh i paisur me dituri e kurajo, 

te cilat ne shqiptareve 

nuk na mungojne. 

«Yjet nuk e kane per turp te 

duken si xixellonja,por dhe 

xixellonjat e kane per nder 

te duken si yjet». 

∑ 

. Distribuzione gratuita in: 

Albania, Australia, 

Belgio, Canada, Germania, 

Grecia, Francia, Italia, 

Stati Uniti e Svizzera 

Pelasgi-Etruschi-Albanesi 

Dalla leggenda alla verità storica 

Intervento del sig. Ardjan 

Turku per la cerimonia di 

riconsegna della Testa di Zeus 

Museo Nazionale, Tirana, 18 maggio 2008 

Onorevoli signori e signore, rappresentanti delle 

autorità dello stato, 

Amici e invitati, 

È un grande piacere per me essere presente ad un 

simile evento, volto ad incoronare i fruttuosi tentativi 

delle nostre istituzioni in accordo con quelle omologhe 

italiane, di riportare in Albania un oggetto di valore 

nazionale unico per il paese. Quest’evento 

viene organizzato in una data significativa 

come quella della Giornata Internazionale 

dei Musei, celebrata ogni 18 

maggio in tutti i paesi. 

Abbiamo restituito all’Albania 

un valore perso da anni, ponendo 

così un'altra importante “pietra 

chilometrica” nella fruttuosa collaborazione 

avuta e tutt’ora in corso 

con la parte italiana nel campo della 

cultura. Il traffico degli oggetti del 

patrimonio culturale costituisce oggi 

una questione ampiamente trattata nel 

mondo. Circa 50 000 beni del patrimonio 

culturale vengono rubati alimentando 

il traffico ogni anno in tutto il mondo. 

La loro restituzione ai paesi d’origine, costituisce 

ormai non solo un obbligo legale, 

l'altro, le tombe e le scritture toscane (ricordo la concordanza 

con Toschenia, denominazione della parte Sud 

d'Albania, i cui abitanti si chiamano Toschi). Ma come 

tutte le interpretazioni letterarie e filosofiche, quelle 

diAnnunzio e di Lawrencio, deformavano i dati storici 

e archeologici. Non c'è niente da eccepire a riguardo 

poiché i geni hanno il pieno diritto d'abbandonarsi al 

loro estro creativo. 

Pero', era stato aperto un sentiero che il pubblico 

desiderava seguire per pura curiosità. Ciò servì all'apparizione 

d’un altro libro " Il sorriso degli Etruschi" di 

Dino Garrone (1944 ), in un periodo triste per l'Italia, 

ma che metteva l'accento sulla parte misteriosa ed enigmatica 

degli Etruschi. Pero' tutte queste opere, erano 

ripiene piuttosto di deduzioni che di ricerche di profilo 

storico, archeologico oppure linguistico. Più tardi appare 

il libro "Etruscologia" di Massimo Pallottino, che 

nel 1955 viene tradotto anche in inglese e che riscontra 

un vivo interesse, in quanto opera d'uno studioso, piena 

di ponderazioni sebbene di lettura relativamente attraente. 

Oramai gli Etruschi avevano acquistato il diritto 

d'essere citati nella letteratura, come avevamo riscontrato, 

in Francia, Italia, Inghilterra ed altrove. ln questo 

contesto, l'Italia non si era messa da parte e si era fatta 

viva con il Caldarelli che già nel 1923 aveva pubblicato 

"Memorie della mia infanzia" e nel 1952 "11 sole a 

picco" quelli opere presentava quanta più di sensibile 

su quella Toscana ¬etrusca, ch'era diventata terra italiana 

per eccellenza. Nel frattempo anche i Francesi si 

sentivano attratti e ispirati dagli Etruschi, che venivano 

trattati con simpatia in un romanzo di M. Boncompain " 

Lucienne et les Etrusques", apparso nel 1955. Anche in 

Austria, si cominciava a parlare degli Etruschi, tramite 

la Signorina Cles - Reden con il Libro " Das versunkene 

Volk", tradotto ln italiano col titolo "Gli Etruschi". 

Belle pagine di reminiscenze Wagneriane, piuttosto di 

contenuto letterario che storico. 

Le opere che abbiamo citato finora, non chiudono la 

lista di quelle che erano state consacrate all’utilizzazione 

letteraria degli Etruschi, citando nomi illustri come 

Carducci e Huxley. Ma la gloria e la popolarità degli antichi 

Toschi ci viene dal libro dal titolo prestigioso " The 

Etruscans" scritto da Gageons ed apparso nel 1957, che 

divenne soggetto per un film di Holliwood, presentato 

in pellicola in una super produzione in Eastmancolor. 

Dopo tanti secoli d'oblio, quest'era una bella rivincita ! 

Quali furono le cause di tanto oblio ed di tanta indifferenza 

di cui soffrirono cosi a lungo gli Etruschi. 

Veramente sono semplici e rimontano all'antichità stessa. 

Da chi potevano venire le informazioni a riguardo 

se non esclusivamente dai Greci e dai Romani, che 

beninteso avevano fatto man basso sulla storia. Sopratutti 

i Latini, i quali per la storia ufficiale erano alla 

base della glorificazione di Roma. Per questa ragione 

gli Etruschi, sebbene avessero contribuito alla crescita 

e al rafforzamento del potere romano, furono passati 

sotto silenzio dagli stessi romani che parlavano di loro 

solo per denigrarli, essendo che non avevano lasciato 

alcuna letteratura valida che potesse dare loro ragione, 

come presenza ripiena d'una civiltà molto importante 

che avrebbe potuto dare più risalto alla storia dei popoli 

europei, su basi più realistiche e determinanti. 

Gli Etruschi quindi divennero vittime dell’orientamento 

che prese l'Umanesimo nel pensiero europeo 

degli ultimi cinque secoli, tutto concentrato nello studio 

e nella glorificazione della Grecia e di Roma. Negli 

amblenti degli studiosi dello XIX secolo, essi furono 

considerati come sottoprodotti dell'ellenismo, vittime 

del pregiudizio romantico, secondo il quale tutto ciò 

che non era né greco né romano doveva diventarlo, sotto 

pena dl non figurare affatto. Anche uno storico come 

Momsen, ammiratore di quella Roma Imperiale concedeva 

agli Etruschi a malapena il diritto d'essere esistiti. 

Cosicché, l'interesse verso gli Etruschi comportava dei 

motivi estranei al semplice desiderio d'informazione oppure 

d’oggettività scientifica. Uno dei tratti di maggior 

rilevo della civiltà etrusca risiedeva proprio nel mistero 

di cui era avvolto, e che tantianni di ricerche non erano 

riusciti a svelare. Mistero che riuscii a portare alla ribalta 

il problema etrusco per quel desiderio impellente 

dell'uomo di trovare soluzione a tutte le questioni, e per 

di più a quelli troppo scabrose e difficili.

I 

lirët, për sa i përket përhapjes së tyre vendore, patën një 

rëndësi të posaçme ndërmjet popujve të vjetër të Europës. 

Ata banonin prej bregut të djathtë të Danubit në Bava- 

ri, në Austrinë e sipërme e në të poshtëmen ashtu edhe në 

Hungarinë e perendimit, ndër të gjitha Alpet e lindjes, e duke 

përfshirë fushën perendimore të Hungarisë, deri në Adriatik 

ku ishin te tyret edhe Venediku e Istria. Përveç këtyre viseve, 

shtriheshin kah jugu në krejt pjesën perendimore të gadishullit 

Ballkanik, duke përfshirë ishujt e Dalmacisë deri në Thesali, 

në Epir, e në veri-perëndim të Greqisë. Ilirët banonin ku më 

shumë e ku më pak edhe përgjatë bregut të rrmakët të Danubit, 

në bregun perendimor të Adriatikut në Italinë e mesme 

e në Apulja, në Korfuz, në Azinë e Vogël veri-perëndimore e 

ndoshta edhe në Siçili. Në gadishullin Ballkanik ashtu edhe 

ndër viset e veçueme të Italisë e në Azinë e Vogël, Ilirët nuk 

qenë banorët e parë, por të ardhur më vonë. Përpara se Ilirët të 

pushtonin pjesën perëndimore të gadishullit Ballkanik, ishin 

aty Thrakajt, një popull shumë i madh nëe numër i shtrimë 

në të gjitha viset prej detit Adriatik deri në Detin e Zi. Ilirët, 

duke ardhur nga veriu e duke shtyrë Thrakajt, zunë Kroacinë, 

Serbinë perëndimore, Bosnjen, Dalmacinë Hercegovinë, Malin 

e Zi e Shqipërinë. Kush kundështoi qe asgjasuar ose qe 

shtrënguar të shpërngulej gjetiu; kush nuk u bëri kundërshtim 

mundi me jetuar qetësisht me Ilirët në tokën e në vendin e vet. 

Një vërtetim i kësaj ngjarjeje janë emrat e shumtë të vendeve 

thrakisht, që janë mbajtë në kohën ilirjane e deri në atë Romake, 

e deri në ditën e sotme. Kësi emrash thrakisht gjenden 

edhe sot në Shqipëri. 

Kështu fjala vjen, ka rrjedhje thrakishte emri i moçëm 

Bertiscus me të cilin quheshin Alpet e Shqipëris së veriut; Hebrus 

quhej një lum në veri të qytetit Apollonia, të Pojanit të sotëm, 

ashtu edhe lumi i parë në viset jugore të Thrakisë, Marica 

e sotme. Një emër thrakisht është edhe Scodra, që qe një qytet 

i cili qysh prej kohëve më të vjetra qe një vend me rëndësi 

për historjanët. Vetëm pak fise thrakase që banuan ndërmjet 

Ilirëve ruajtën lirinë e vet; më e shumta e tyre u mvaren prej 

sish, të cilët do të kujdesoheshin për mbajtjen e jetës së zotnijve 

të vet. Thrakajt u bënë raja e Ilirëve; ata qenë një popull i 

butë, i shtruem, me një shpirt jo aq luftarak, e nuk u ngjasonin 

bashkatdhetarve të vet të lindjes së gadishullit Ballkanik. Ata 

kishin vese më të mira se Ilirët, jetonin në qetësi me gjë të 

gjallë e me bujqësi. Se sa fise thrakase ishin nën zotërimin e 

Ilirëe na e tregon lajmi që duket si i tepruar, i cili na rrëfen se 

vetem fisi ilir Ardian, që shtrihej në Dalmacinë e mesme të 

sotme deri në bregun e djathtë të Narentes, kishte nën vedi më 

tepër se 300000 Thrakas. Një popullsi jo më pak të numërueshme 

kishte nën vedi edhe fisi ilir i Dardanëeve rreth Nishit e 

Shkupit në Serbinë e sotme. Ilirët kishin nevoje për Thrakajt, 

pse ata për shumë kohë, sikurse ka me u parë më hollësisht më 

vonë, shkuan një jetë andjeje, lufte e gëzimi. Por dalëngadalë u 

përzien me Ilirë e u bënë një popull i vetëm; por me gjithëkëtë 

u panë shenja thrakishte edhe në kohën pas-krishtere. Ilirët 

nuk formuan një komb të vetëm, sikurse Indogjermanet e tjerë. 

As pjesa e tyre që zuri vend në gadishullin Ballkanik nuk qe 

nën një drejtim të vetem, por u nda ndër fise, ku më të mëdha 

eku më të vegjël, të cilët jetuan në një grindje të pandame 

ndërmjet vedit. Vetëm një herë kur qenë pushtuar prej Romakëve, 

u lidhën Ilirët bashkë për me rifituar lirinë e humbur. 

Përfundimin e kësaj lidhjeje do ta shohim më tutje. 

Fiset Ardiaei dhe Autariatae 

Në kohën e moçme e treguan vehten në lindje të Adriatikut 

dy fise ilire: Ardiaeit ose Ardianët, që përmendëm më sipër, 

dhe Autariatët të cilët e kishin vendin e vet në Hercegovinë e 

ndër viset kufitare të saj; të parët në bregun e djathtë e të dytët 

në bregun e rrmakët të Narentes. Të dy këto fise qenë shumë 

luftëtarë. Ardianët i shohim në të katërtin qindvjet para erës 

sonë si më të mëdhejt kundërshtarë të kolonistëve Grekër në 

ishujt e Dalmacisë, por në anën tjetër jetonin në një anmiqësi 

të tmerrshme me Autariatët. Këtë armiqësi e shtonin më tepër 

krojet e krypës që gjëndeshin ndër kufijtë e të dy fiseve dhe të 

cilat kishin një rëndësi të madhe për gjënë e gjallë, e prandaj 

seicili fis i donte për vedi. Autariatët qenë dëbuar prej vendeve 

të veta nga Keltët, që ishin një popull i ri i cili erdhi nga veriu 

në gadishullin Ballkanik dhe pjesërisht zuri vend ndërmjet 

Ilirëve. Autariatët u tërhoqën në mbrendinë e gadishullit, ku 

shihen prapë në vitin 335 p.e.s. në rrethin e Lekës së Madh; 

për shembull, ndodhjen e Autariatëve e tregon sot emri i lumit 

Tara në veri-lindje të Malit të Zi. 

Edhe Ardianët e ndjenë pushtimin e Keltëve, por ai pushtim 

nuk pat përfundime aq të këqija. Në të tretin qindvjet të 

erës sonë, duke filluar prej Narentës së poshtëme formohet një 

shtet me mjaft rëndësi, i cili në kohën e përhapjes së tij më të 

madhe përfshinte Hercegovinën jugore, Dalmacinë e ishujt e 

saja (përveç ishullit Lissa), Malin e Zi e një pjesë të madhe të 

Shqipërisë; kaq sa sundimtari i tyre quhej Mbret i Ilirisë, pra 

qe si përfaqsues i Ilirëve, ndonëse vetëm një pjesë e atij populli 

të madh ishte nën sundimin e tij. Ardianët rëndësinë më të 

madhe e kishin për në det i cili ishte fusha e veprimit të tyre. 

Ata kishin një numër shumë të madh anijesh me rrema, të vogla, 

të lehta e të shpejta, me të cilat bënin udhëtime të gjata e 

mësynin me trimëri të madhe e me fitim anijet e mëdha luftarake 

greke. Anijat e Ardianëve çmoheshin aq shumë për zotsinë 

detare të tyre saqë edhe shtete të tjera i merrnin për shembull. 

Pamje të këtyre anijeve paraqiten tek monedhat (trinckat) e 

mbretit të mbramë ardian Genthius (mbi këtë mbret do të flitet 

më poshtë). Edhe veglat e vozitjes të cilat i përdorte fisi Daorsi 

që banonte në bregun e rrmakët të Narentes së poshtme munden 

me shërbyer si tregime të anijevet ardiane. 

NStoriaM 

Ilirët Illiri 

G 

li illiri, per quel che riguarda la loro espansione, ebbero 

un'importanza rilevante tra gli antichi popoli d’Europa. 

Essi stanziavano lungo la riva destra del Danubio in 

Baviera, nell’Austria Superiore e Inferiore così come nell’Ungheria 

occidentale, soprattutto nelle Alpi orientali, includendo 

la pianura occidentale dell’Ungheria fino all’Adriatico, dove 

ottennero anche Venezia e Istria. Oltre queste aree, coprivano 

dal sud la totalità del versante occidentale della penisola balcanica, 

comprendendo le isole della Dalmazia fino ad arrivare 

in Tessaglia, in Epiro e nella Grecia nord-occidentale. Gli Illiri 

abitavano in piccoli o grandi gruppi anche lungo la riva sinistra 

del Danubio, nel versante occidentale dell’Adriatico nell’Italia 

centrale e in Apulia, a Corfù, nell’Asia Minore nord-occidentale 

e forse anche in Sicilia. 

Nella penisola balcanica così come nelle distinte regioni 

dell’Italia e dell’Asia Minore, gli illiri non furono i primi 

abitanti, giunsero più tardi. Prima che gli Illiri conquistassero 

la parte occidentale della penisola balcanica, si trovavano lì 

i Traci, un popolo di gran lunga superiore per numero esteso 

in tutte le regioni dal mare Adriatico al mar Nero. Gli Illiri, 

giungendo dal Nord e spingendo i Traci, invasero la Croazia, 

la Serbia occidentale, la Bosnia, la Dalmazia Erzegovina, il 

Montenegro e l’Albania. Chi si oppose fu eliminato o costretto 

ad andare via, chi non si dimostrò contrario poté convivere 

tranquillamente con gli Illiri nella propria terra e paese natale. 

Una testimonianza di questi eventi viene costituita dai molteplici 

nomi di origini trace dei luoghi, conservate nell’epoca 

illirica e in quella romana, fino ai giorni nostri. Simili nomi 

traci si trovano tutt’ora in Albania. Per citarne alcuni, deriva 

dal trace l’antico nome Bertiscus da cui prendevano il nome le 

Alpi dell’Albania del nord; Hebrus indicava un fiume al nord 

. Anno 3 . n. 4 . Ottobre 2005 . pagina 2 

della città di Apollonia, l’odierno Pojan, così come il primo 

fiume nelle regioni del sud della Tracia, l’attuale Marica. Un 

nome trace è quello di Scodra, una città di grande valenza per 

i storici fin dai tempi antichi. 

Solo alcune tribù trace vissute assieme agli Illiri conservarono 

la libertà, la maggior parte si rese dipendente, provvedendo 

al mantenimento in vita dei propri signori. I Traci 

divennero affini agli Illiri, furono un popolo calmo, ubbidiente, 

dall’animo non così combattivo, in nulla assomiglianti ai loro 

connazionali della penisola balcanica orientale. Essi possedevano 

virtù migliori degli illiri, vivevano in tranquillità con 

il bestiame e l'agricoltura. Quante tribù trace furono sotto il 

dominio degli illiri ce lo indica la notizia dalle sembianze esagerate, 

secondo cui solo la tribù illirica degli Ardian, estesa 

dall’odierna Dalmazia centrale fino alla riva destra di Narenta, 

aveva sotto di sé più di 300000 traci. Una popolazione non 

meno numerosa veniva gestita dalla tribù illirica dei Dardani 

intorno a Nis e Scopje nell’attuale Serbia. Gli Illiri avevano 

bisogno dei Traci poiché per lungo tempo, come vedremo dettagliatamente 

in seguito, fecero una vita di piaceri, guerra e divertimenti. 

Lentamente si mischiarono agli Illiri diventando un 

solo popolo; eppure le impronte trace furono visibili anche nei 

tempi post-cristiani. Gli Illiri non formarono un’unica nazione, 

come gli altri indogermani. Nemmeno quella parte installata 

nella penisola balcanica non si trovò sotto una sola guida ma 

si frazionò in tribù, grandi e piccole, vissute in una lite mai 

risolta all'interno del paese. Solo una volta, invasi dai Romani, 

gli Illiri si riunirono per poter riconquistare la perduta libertà. 

Vedremo in seguito il termine di questa unione. 

Le tribù degli Ardiaei e degli Autariatae 

Nei tempi antichi si affacciarono a est dell’Adriatico due 

tribù illiriche: gli Ardiaeit o Ardiani, citati in precedenza, e gli 

Autariati, originari dell’Herzegovina e tra le sue tribù di confine; 

i primi sulla costa destra e i secondi sulla costa sinistra 

di Narenta. Furono entrambe tribù di combattenti. Vediamo gli 

Ardiani nel 400 a.C. diventare i maggiori oppositori ai colonizzatori 

Greci nelle isole della Dalmazia, e vivere dall’altro 

lato una terribile inimicizia con gli Autariati. Contribuivano 

a questo le fonti del sale collocate tra i confini delle due tribù, 

di grande importanza per il gregge, per cui contese. Gli 

Autariati furono cacciati dai loro territori dai Celti, un nuovo 

popolo proveniente dal nord e giunto nella penisola balcanica, 

collocandosi parzialmente tra gli Illiri. Gli Autariati si ritirarono 

nell'entroterra della penisola, comparendo nel 335 a.C. nel 

territorio di Alessandro il Grande; per esempio, l’ insediamento 

degli Autariati da tutt’oggi il nome al fiume Tara nel nord-est 

del Montenegro. 

Anche gli Ardiani subirono l’invasione dei Celti, un processo 

dagli esiti non del tutto negativi. Nel 300 d.C., a partire 

dai confini della Narenta inferiore venne formato uno stato di 

grande rilievo che nei tempi della sua maggiore espansione, 

comprendeva l’Herzegovina del sud, la Dalmazia e le sue isole 

(ad eccezione dell’isola di Lissa), il Montenegro e gran parte 

dell’Albania; colui che li dominava venne chiamato il Re d’Illiria, 

era quindi il rappresentante degli Illiri, seppur solo una 

parte di quel grande popolo si trovava sotto il suo dominio. Gli 

Ardiani ritenevano il mare la questione più importante, quale 

loro campo d’azione. Possedevano un gran numero di navi a 

remi, piccole, leggere e veloci, con cui intraprendevano lunghi 

viaggi e assalivano coraggiosamente e con guadagno le grandi 

navi da guerra greche. Le navi degli Ardiani si distinguevano 

talmente tanto per la loro capacità in mare da essere prese come 

esempio dagli altri stati. Aspetti di queste navi vengono rappresentati 

sui coni del turbolento re ardiano Genthius (parleremo 

di questo re in seguito). Anche gli strumenti di voga utilizzati 

dalla tribù dei Daorsi , installata lungo la riva della Narenta 

inferiore, poterono servire all’illustrazione delle navi ardiane. 

Ku shtrihet Cameria dhe historia e saj 

Çamëria shtrihet në pjesen veriperëndimore të Greqisë 

me një sipërfaqe prej 10. 000 km2. Pelasgo-Ilirët ishin 

banorët e hershem të Çamërisë, kurse mbret i parë ishte 

Therporti me prejardhje Pellazge. Fiset ILIRE ishin Molosët, 

zakone te mirefillta shqiptare. 

KU SHTRIHET EPIRI? 

nga Bilal Xhaferri 

drit Molos (342-331 p. e. r. ), çoi në krijimin e një forme të re 

shtetërore me karakter gjithnjë federativ, por me përmbajtje 

e Arbanon, i trashëguar nga antikiteti ilir. Ishte ky emër që 

pasqyronte relitetin etnik, i cili u përgjithësua duke përfshirë 

në shek. XIV një pjesë të trevave të banuara nga një popullsi 

homogjene etnike, arbëreshët. kliko me poshte per te pare se 

Dodonët, Kasopianet, Efyrianet etj. Çameria ishte pjesë e 

Mbretrisë ILIRE. Heroj Pirro ishte heroj i shquar i Çamërisë, 

Meqë në afishimin e mësipërm u përmend Epiri, ne vijim 

po ju sjelli nje historik te shkurter lidhur me kete fis ilir. Epiri 

të re kushtetuese, e quajtur Aleanca e Epirotëve, në të cilën 

gjithë pjesmarrësit kishin të drejta të barabarta. Ajo përbënte 

ku shtrihet Epiri. 

DHIMBJE QË NUK IKËN 

sukseset në luftëra e derguan ate dhe ushtrine e tij deri ne Itali. eshte krahinë dhe një nga shtetet e Ilirisë së Jugut, që shtrihej etapën e dytë në procesin e bashkimit politik të Epirit. Etapa Kur viset e populluara zbrazen nga gjindja njerëzore, 

Besohet që Pirro të jetë i afërm i Aleksanderit. Gjatë pushti- nga malet e Vetëtimës (Akrokeraunet antike) dhe rrjedhja e e tretë u realizua në kohën e sundimit të mbretit të dëgjuar letërsia dhe arti janë të fundit që i braktisin. Mund të thyhen 

mit Bizantin, fise te reja erdhen në Çamëri, siq ishin Gothet, mesme e Vjosës në Veri, deri në gjirin e Ambrakisë në Jug, epirot, Pirros (307-272 p. e. r. ). Pirroja arriti të sundonte për ushtritë, të tërhiqen rojet e fisit, të heshtë diplomacia, arti nuk 

Ostret, Sarakenet, dhe Norset. Me 1449 Çameria u pushtua nga dhe nga malet e Pindit në Lindje, deri në brigjet e detit Jon në një kohë jo vetëm mbi Epirin, por edhe mbi një pjesë të madhe bindet. Ai kthehet e rikthehet atje, te logu i vjetër. Atje ku ndo- 

perandoria Osmane. Ne shkujt 16 dhe 17, Cameria u kthye ne Perëndim. Emërimi Epir për këtë krahinë (në greqishte do të të Maqedonisë dhe të T në Lindje, si dhe mbi krahinat greke të dhi shkulja, këputja mizore, krimi. Atje ku tjerët i ndal shenja 

arene te revoltave te ashpra kunder sundimit osman. Populli thotë stere, tokë), ka qenë përdorur në fillim nga autorët grekë Ambakrisë, Amfilokisë dhe Akarnanisë në Jug etj. Gjat sundi- e kufirit të ri, traktatet ose rendi i ri i botës. Çamëria bën pje- 

Çamë luftoj kundër ushtrisë Osmane në vitet 1611 dhe 1803, si një emër i përgjithshëm që përcaktonte pozitën kontinentale mit të Pirros, shteti i Epirit u bë një nga fuqitë e rëndësishme së në hartën më të dhimbshme të Evropës, atë që ka njohur 

ku në betejen e fundit u shqua regjioni i Sulit (qendra e Sulit të saj përballë Greqisë ishullore. vetëm nga fundi i shek. VI p. ushtarako-politike të kohës , që luajti rrol të shënuar në zhvil- shpërnguljen. Është një hartë për të cilën flitet me kujdes, për 

ishte Paramithia, më Shqiponjën dy krershe). Me 1750 regjioni e. r. ai mori edhe kuptimin të përcaktuar politik. 

limin e ngjarjeve në Maqedoni, Greqi e Itali. 

të mos nxitur acarime të reja, në këtë botë të shqetësuar. Ndër- 

i Sulit perbëhej prej 60 fshatrave dhe kishte 25000 banor. Gja- Epiri banohej nga shumë fise, ndër të cilët më kryesorë Pas Pirros shteti monarkik epirot filloi të humbasë fuqinë kaq, heshtjet gjithashtu mund të acarojnë, madje me keq. Shutë 

pushtimit Osman, Çameria ishte pjesë e Janinës, njëra nga ishin tesprotët, kaonët dhe molosët. Me gjith disa veçori të e mëparshme derisa në kohën e përfaqsueses së fundit të dinamica e çamëve që u shpërngulen mizorisht nga vatrat e veta, në 

katër vilajetet Shqiptare. 

jetës kulturore e politike, këto fise ishin etnikisht të një trungu stisë së Aikidëve, Deidamesë, në vitet 30 të shek. III p. e. r. u mbarim të Luftës së Dytë Botërore janë ende të gjallë sot. Janë 

Shqiptaret e njohur si luftëtar, mësues, dhe patriot ishin: me ilirët. , me të cilët i lidhte gjatë gjithë periudhave të histo- kthye në një bashkim shtetërorë republikan me emrin Lidhja shuar dy ose tre breza, ata që mezi çapiteshin drejt Shqiperisë, 

Luli Çapari, Marko BoÇari, Hasan Tasini, Osman Taka, Çelo risë së tyre, një fond i gjerë i përbashkët traditash, që ndrysho- Epirote. Gjat kësaj kohe (232-168 p. e. r. ) Epiri kaloi sistuata por janë gjallë adoleshentët, fëmijët, së fundi foshnjat, që hy- 

Mezani dhe të tjerë. Ne shekullin 18 fillon procesi i islamizimit nin nga ato të Greqisë antike. Në të tretën e fundit të shek. V p. të vështira, të shkaktuara nga pleksja e interesave të mëdha të nin në atdheun amë nëpër djepe. 

me force-pjese e popullsise se Sulit dhe Parges largohen per e. r. fiset epirote kishin arritur të organizoheshin në bashkime kohës: shtetit ilir, atij maqedon dhe Romës. E gjetur në vor- Të gjithë ata, në një mënyrë ose në një tjetër, mbajnë 

ne ishujt greke per ti shpetuar shnderrimit. Gjate viteve 1820- federative të njohura me emrin koine (bashkësi) të cilat kishin bullin e kontradiktave dhe lufërave midis këtyre fuqive Lidhja mend. Asnjë ligj i botës, asnjë formim kulturor nuk mund t`i 

1850, krahina merr pjese perseri ne kryengritjet kunder Peran- sisteme të ndryshme politike. Koinoni i molosëve sundohej nga Epirote nuk qe në gjendje të luaj një rol të dukshëm. Në vitin bëjnë njerëzit të mos kenë kujtesë, e aq më pak të mos kenë nodorise 

Osmane. Ne vitet 1854 dhe 1877, popullsia i reziston me mbretër të dinastisë së Aikidëve, ndërsa kaonët dhe tesprotët 167 p. e. r. ajo ra nën sundimin romak dhe pas vitit 148 p. e. stalgji. Ky libër nuk është as politikë, as nismëtar i një fushate. 

sukses sulmeve te Andarteve Greke. Gjate luftrave Ballkanike, qeveriseshin nga dy magistart të lartë (prostatë), të cilët zgji- r. Epiri u bë pjesë e provincës maqedone, kurse kurse në fund Ai është para se gjithash libër njerëzor. Libër me vjersha, me 

trupat greke hyjne ne Cameri. Per te ndihmuar popullin came dheshin çdo vit nga rrethe aristokratike. Këto bashkësi dolën tüe shek. II p. e. r. formonte një provincë më vete. Me reformën poema, me art, shkruar nga njerëzit, për njerëzit. Është një 

qeveria e (perkohshme) e Vlores dergoi trupa ushtarake atje, në skenën e historisë si forma politike më vete në kohën e luf- administrative të Dioklecianit në fund të shek. III emërtimi dhimbje, që nuk ikën ngaqë dikush e shpall të paligjshme. As 

por vendimi i Konferences se Ambasadoreve i dha Camerine tës së Peloponezit (432-404 p. e. r. ), kur ushtritë e kaonëve, të Epir ushtri edhe në trevat në Veri të Vjosës, të cilat formuan duke bërë sikur nuk e di. E, aq më pak, pa nderim ndaj saj. Në 

Greqise. Mbas Luftes se Dyte Boterore, qeveria greke deboi tesprotëve dhe molosëve, me sundimtarët e tyre në krye, morën provincën Epirit i ri; për t'u u dalluar nga kjo, trevat tradicio- botën e sotme të të drejtave të njeriut, drama e çamëve kërkon 

me force mijera shqiptare myslimane ne Turqi me preteksin qe pjesë më 429 p. e. r. në ekspeditën kundër qytetit Strato të nale të Epirit u quajtën provinca e Epirit të vjetër. 

rishqyrtim. Në këtë libër jemi në botën e artit, atje ku shpesh 

ato ishin per shkak te fese se tyre. Me fundin e Luftes se Dyte Akranonisë, në anën e Spartës. 

Këto emërtime vazhduan të përdoren gjat mesjetës nga kanë nisur rishqyrtimet e mëdha të ndërgjegjes së njerëzimit. 

Boterore, terrori i ushtruar ndaj popullsise vendase, detyroi 25. Që nga ajo kohë molosët të sunduar nga Tarypa e pasar- autorët eurodit, sipas traditës klasike, ndërsa administrata Sami Frashëri mbi Çamërinë 

000 Came te besimit mysliman te lene atdheun e tyre dhe te dhësit e tij filluan të fitojnë epërsi mbi fiset e tjera dhe e vunë shtetërore bizantine njihte vetëm themat e Nikopojës dhe të Sami Frasheri mbi Çamerine dhe disa nga qytetet e saj 

kerkojne strehim te perkohshem ne Shqiperi. 

Epirin në rrugën e bashkimit të tij ushtarak e politik. U krijua Durrësit. Në trevën e Epirit të Vjetër u shtri nga fillimi i shek. kryesore, marrë nga vepra e tij "Fjalor i pergjithshem i histori- 

PREJ NGA RRJEDHE FJALA ÇAMERI? 

një organizim shtetërorë më i gjerë, i njohur me emrin Lidhja 

e Molosëve, që përfshinete e popullsi tjera epirote, nën hegje- 

XIII një formacion i ri shtetërorë feudal, i cili për këtë shkak u 

quajt nga shkenca Despotat i Epirit. Nën ndikimin e autorëve 

së dhe i gjeografise" (Konstandinopoje 1889). Vepra 2 e Sami 

Frasherit, botim i Akademise se Shkencave, 1988. 

Fjala çam eshte nje evoluim i termit "t'chiam" dhe permoninë e fisit që i jepte emrin bashkësisë. Kjo përbënë etapën të vjetër dhe të paqartësisë së caqeve teritoriale gjeografike, 

kon me emrin e nje lumi te vjeter qe kalonte permes krahines e parë në procesin e krijimit të shtetit federativ të Epirit. Pas sidomos autorët humanist të shek. XV-XVI, midis të cilëve 

Tesprotia (Çamërinë) 

se Çamerise. Fjala "T'chamis" haset ne shume harta te vje- mesit të shek. IV. p. e. r. Lidhja e Molosëve hyri në sferën e edheMarin Barleti, e përdorën termin Epir, pa e dalluar në të 

Adjonati (Paramithi) 

tra romake dhe helene, duke na treguar se emri “Chameria” ndikimit maqedon, megjithatë sundimatarët e saj e vazhduan Vjetër e në të Ri, për mbarë trevat shqiptare, që në të vertetë 

Janina 

eshte me i vjeter se Epiri dhe eshte perdorur vetem nga popullsia 

shqiptare nder shekuj. Ajo qe eshte me e rendesishme te 

thuhet ketu eshte se, popullsia çame ka nje etnitet, tradite dhe 

politikën e bashkimit të vendit. Zgjerimi i mëtejshëm i lidhjes, 

sidomos pas përfshirjes në gjirin e saj të koinonit të rëndësishëm 

të tesprotëve, që u krye në kohën e sundimit Aleksan- 

përputheshin vetëm pjesërisht me shtrirjen e Epirit. Që nga 

shekulli XI, lidhur me afirmimin e shqiptarëve si faktor politik, 

u afirmua dhe u përtgjithësua emri etnik i vjetër Albanon 

Konica 

segue a pagina 12

pagina 3 . Anno 7 . n. 3 . Giugno 2009 . 

Kryengritja e madhe 

e ilireve ne vitet 6-9 

Kryengritja më e madhe ilire kundër pushtuesve 

romakë ka qenë ajo e viteve 6-9 të e.sonë. Ajo 

dallohet nga kryengritjet e tjera për shtrirjen 

e gjerë të saj, pjesëmarrjen e popullsive të tëra ilire, 

për luftën e paepur të kryengritësve dhe për gjendjen 

e vështirë që krijoi për shtetin romak. Kryengritja filloi 

në një kohë kur Perandoria Romake, duke vazhduar politikën 

pushtuese të saj, po përgatitej për luftën kundër 

markomanëve gjermanikë, të cilët kishin krijuar në tokat 

e Çekisë së sotme një federatë fisnore të fuqishme. 

Shteti skllavopronar romak kishte ngarkuar me tribute 

popujt e pushtuar dhe i kishte detyruar të jepnin rekrutë 

për luftërat e reja pushtuese. Për luftën kundër markomanëve 

ishte përgatitur një ushtri e madhe prej 12 

legjionesh, e cila do të plotësohej me reparte ndihmëse. 

Ushtarët e këtyre reparteve do të rekrutoheshin kryesisht 

tek fiset e mëdha të veriut: dalmatët, desidiatët, 

panonët etj. Rekrutimi i bërë me forcë i shtyti përsëri 

në kryengritje ilirët, që ishin rënduar edhe nga pagesa 

e taksave. 

Dalmatët edhe para kësaj kryengritjeje kishin qëndruar 

të qetë. Të parët u ngritën desidiatët dhe shumë 

shpejt kryengritja u përhap edhe tek popullsitë e tjera 

ilire, nga lumenjtë Sava e Dava në veri, deri tek lumi 

Mat në jug, ku u ngritën pirustët. Kjo ka qenë kryengritja 

më e madhe ku, për të parën herë, një tërësi popullsish 

ilire rrokën armët së toku dhe u hodhën në luftë 

kundër pushtuesve romakë. Ushtria kryengritëse ilire 

përbëhej nga 200 mijë këmbësorë e 9 000 kalorës dhe 

udhëhiqej nga tre komandantë: nga Bato Desidiati dhe 

nga një tjetër Bato e Pini nga fisi i breukëve panonë. 

Duke bashkërenditur veprimet e tyre, kryengritësit ilirë 

filluan operacionet në tri drejtime: 1) Një grup kryengritësish 

u drejtuan nga krahinat bregdetare adriatikase 

dhe, duke çliruar mjaft qytete e kështjella, zbritën në 

jug deri në afërsi të qytetit të Apolonisë, në provincën e 

Maqedonisë. 2) Një grup tjetër kryengritësish u drejtua 

nga veriperëndimi, për të çliruar krahinat ilire në kufi 

me Italinë dhe për të forcuar mbrojtjen në këto vise. 3) 

Një pjesë tjetër e kryengritësve qëndroi në brendësi të 

viseve dalmate, duke pasur si detyrë jo vetëm çlirimin e 

plotë të vendit, por edhe organizimin e mbrojtjes. 

Lufta çlirimtare e ilirëve dhe fitoret e para të tyre 

u bënë shqetësuese për romakët, të cilët po humbnin 

kështu tokat e pushtuara në pjesën veriore të Ballkanit. 

Vrulli i kësaj lufte e tronditi shumë pushtetin qendror 

romak. Në Romë u shpall mobilizimi i përgjithshëm. 

Vetë perandori Oktavian lëshoi kushtrimin në senat, se 

“në dhjetë ditë, po të mos merren masa mbrojtjeje, armiku 

mund të hyjë brenda në Romë”. Perandori kërkoi 

që për nevojat e ushtrisë shtresat e pasura të jepnin një 

pjesë të pasurisë së tyre. U thirrën nën armë veteranët 

e luftërave të mëparshme dhe u pranuan në ushtri edhe 

skllevërit e liruar. Me markomanët shteti romak bëri një 

marrëveshje, e cila u lehtësua edhe nga fakti që nuk 

kishin filluar veprimet e luftës. Legjionet romake, të 

dërguara kundër markomanëve dhe të vëna nën komandën 

e Tiberit, morën urdhër të drejtohen për në Iliri, ku 

ziente kryengritja. 

Komandati romak Tiberi 

(42 p.e.s-37 e.s) 

Me gjithë masat e forta që mori Perandoria Romake, 

gjatë dy viteve të para të luftimeve me legjionet romake, 

iniciativa ishte në duart e kryengritësve, të cilët duke 

vepruar me shpejtësi dhe shkathtësi e goditnin ushtrinë 

romake në befasi dhe në disa drejtime në një kohë, sulmonin 

kolonat e furnizimit etj. Në luftë kundër kryengritësve 

ilirë, shteti romak solli nga Siria dy legjione nga 

më të fortat, kërkoi ndihmën e aleatit të tij Remetalkut, 

mbretit të Trakëve dhe dërgoi në Ilirik komandantët më 

të mirë ushtarakë. Ushtria romake gjatë operacioneve 

Centro Ottico 

elmar 

•OptOmetria 

•COntattOlOgia 

•rieduCaziOne visiva 

•OCChiali dall’economico 

al firmato 

•OCChiali di marCa 

a prezzi eCCeziOnali 

•COntrOlli della vista 

gratuiti 

Via Gasperina, 220 

roma - Tel. 06/7231552 

në viset ilire përdori të gjitha mjetet për të mposhtur 

qëndresën e ilirëve, forcën e armëve, djegien e qendërbanimeve 

të ilirëve kryengritës, shkatërrimin e arave, 

të kopshteve e të pyjeve, vrasjen e kthimin 

e popullsisë ilire në skllevër. Në 

vitin e tretë të kryengritjes duke 

shfrytëzuar gjendjen e vështirë 

të krijuar pas dimrit të 

fortë në vitet 7/8, duke 

përdorur intrigat dhe 

përçarjet, romakët 

mundën me anë 

premtimesh të bënin 

për vete Baton, 

njërin prej prijësve 

breukë. 

M e g j i t h ë s e 

Batoja i breukëve 

u kap shpejt nga 

kryengritësit dhe 

u dënua si tradhtar,kryengritësit 

panonë ishin 

përçarë dhe ushtria 

romake mundi ta shtypte 

qëndresën e fiseve 

kryengritëse të Panonisë. 

Në vitin 9 vatra kryesore të 

kryengritjes mbetën krahinat 

dalmate. Shteti romak, në luftën 

kundër kryengritësve ilirë 

angazhoi të gjitha forcat ushtarake 

të grumbulluara. Kryengritësit 

ilirë, ndër të cilët forcën 

kryesore e përbënin dalmatët, 

qenë të detyruar t’u bënin ballë 

sulmeve të një ushtrie armike 

disa herë më të madhe dhe 

që zotëronte mjete të shumta 

lufte. Kryengritësit 

dalmatë treguan në 

luftimet kundër 

legjioneve romake 

një trimëri e vendosmëri 

të madhe dhe 

u shkaktuan dëme të 

shumta armiqve. Nën 

muret e kështjellës së 

Andetrit, në Dalmati 

romakët nga rrethues 

u shndërruan në të 

rrethuar dhe shpëtuan 

nga një katastrofë e madhe, 

të ndihmuar përsëri 

nga tradhtia e disa përfaqësuesve 

të parisë vendase. 

Në mbrojtje të një kështjelle 

tjetër, Arbudës, me kryengritësit u 

bashkuan edhe gratë, të cilat për të mos rënë në duart 

e armiqve u hodhën me fëmijët e tyre në zjarrin që kishte 

përfshirë kështjellën dhe në humnerat poshtë saj. 

Kështjellat dalmate, të mbrojtura nga kryengritësit ranë 

në duart e pushtuesve romakë si gërmadha dhe pa banorë. 

Popullsi të veçanta ilire e vazhduan qëndresën 

edhe pas rënies së kështjellave dalmate. Të fundit që 

u mposhtën qenë desidiatët e pirustët, të cilët sikurse 

shkruan historishkruesi romak Velei Paterkuli, pjesëmarrës 

në luftën kundër kryengritësve ilirë, “ishin pothuaj 

të pathyeshëm në sajë të pozitës së vendeve dhe 

të maleve, të natyrës së tyre të egër, të zotësisë së tyre të 

çuditshme për të luftuar...”. 

Kryengritja e ilirëve e viteve 6-9 të e.sonë, sipas historishkruesit 

romak Suetonit, “ishte më e tmerrshme nga 

të gjitha luftërat e jashtme pas luftës punike”. Gjatë luftës 

për mposhtjen e kryengritjes shkruan një tjetër historianshkrues 

antik, “shumë njerëz humbën dhe u shpenzua 

një sasi e madhe të hollash. Sepse gjatë kësaj lufte 

u desh të mblidhej shumë ushtri, ndërsa plaçka e luftës 

ka qenë shumë e paktë”. Pasojat e kryengritjes së madhe 

ilire, dobësimi i fuqisë ushtarake të Perandorisë Romake, 

që nuk dispononte mjete të mjaftueshme për një luftë të 

re, u dukën shumë qartë në disfatën e në humbjen e tri 

legjioneve në pyllin e Teutiburgut në viset gjermane. 

Kryengritja e madhe e ilirëve e viteve 6-9 krijoi në 

Perandori një situatë të nderë e të vështirë. Ajo i dha 

fund periudhës agresive të politikës së jashtme të Oktavianit. 

Shteti romak u detyrua të hiqte dorë nga politika 

e tij pushtuese kundër markomanëve gjermanikë dhe 

Evropës Qendrore. Raprezaljet që bënë romakët në viset 

ku shpërtheu kryengritja qenë të tmerrshme. Kryengritësve 

iu mor toka dhe çdo gjë që kishin; disave u prenë 

duart, kurse shumë të tjerë u shitën si skllevër. Vetëm pas 

më shumë se një shekulli e gjysmë luftimesh pushtuesit 

romakë mundën të mposhtnin qëndresën e armatosur të 

ilirëve dhe t’i nënshtronin “në një farë mënyre”. Straboni 

shkruante asokohe se shkretimi i Ilirisë “ka filluar prej 

shumë kohësh dhe në disa vise nuk ka pushuar as sot e 

kësaj dite për shkak të kryengritjeve...”. 

“Romakët po ngrehin lëmet në shtëpitë e tyre”. Pas 

kryengritjes së madhe të viteve 6-9 të e.sonë ndonëse 

nuk pati lëvizje të mëdha të organizuara të ilirëve kundër 

romakëve, qëndresa e ilirëve ndaj pushtuesve, e sidomos 

kundër romanizimit e asimilimit vazhdoi gjatë. 

NStoriaM 

La grande rivolta 

degli Illiri del 6-9 d.C. 

La più grande rivolta degli Illiri contro gli occupanti 

romani è stata quella degli anni 6-9 d.C. Si 

distingue dalle altre ribellioni per via della sua 

estensione, la partecipazione da parte di intere 

popolazioni illiriche, la guerra perseverante 

dei suoi ribelli e la difficile 

situazione creata all'Impero Romano. 

L'insurrezione ebbe inizio 

in un momento in cui l'Impero 

Romano, proseguendo nella 

sua politica di occupazione, 

si preparava ad andare in 

guerra contro i Marcomanni 

germanici, i quali 

avevano creato nelle terre 

dell'attuale Cechia una potente 

federazione di tribù. 

Lo stato schiavista romano 

aveva oppresso con tributi i 

popoli invasi costringendoli 

a dare reclute per le nuove 

guerre d'occupazione. 

Era stato preparato per la 

guerra contro i Marcomanni 

un grande esercito composto 

da 12 legioni, completato in seguito 

da alcuni reparti ausiliari. I 

soldati di questi reparti sarebbero 

stati reclutati principalmente tra le 

grandi tribù del nord: i Dalmati, i 

Desiziati, i Pannoni etc. 

Il reclutamento forzato portò 

di nuovo alla ribellione 

gli Illiri, oppressi anche 

a causa del pagamento 

dei tributi. 

I Dalmati 

a v e v a n o 

mantenuto 

di nuovo la 

calma davantiall'insurrezione. 

I primi ad 

alzarsi furono i 

Desiziati e in poco 

tempo la ribellione si 

estese presso le altre 

popolazioni illiriche, dai 

fiumi Sava e Dava al nord, 

fino al fiume Mal al sud, dove si 

fecero avanti i Pirusti. Questa è stata 

la più grande ribellione in cui un insieme 

di popolazioni illiriche prese le armi 

andando in guerra contro gli occupanti romani. 

L'esercito ribelle illirico era composto da 200.000 fanti 

e 9.000 cavalieri e veniva guidato da tre comandanti: 

Batone dei Desiziati, un secondo Batone e Pinnus della 

tribù dei pannoni Breuci. 

Coordinando le loro operazioni, gli insorti illiri diedero 

inizio alle loro operazioni in tre direzioni: 1) Un 

gruppo di ribelli si diresse verso le regioni costiere 

adriatiche e, liberando diverse città e castelli, scesero 

al sud fin nelle vicinanze della città di Apollonia, nella 

provincia della Macedonia. 2) Un altro gruppo di ribelli 

marciò verso il nord-ovest, ai fini di liberare le regioni 

illiriche al confine con l'Italia e rinforzare la difesa di 

queste aree. 3) Un'altra parte dei ribelli restò in territorio 

dalmata, con il compito non solo di liberare l'intero 

paese, ma anche di organizzare la difesa. La guerra di 

liberazione degli Illiri e le loro prime vittorie destarono 

preoccupazione presso i Romani, che stavano così 

perdendo le terre occupate lungo la parte settentrionale 

dei Balcani. 

L'irruenza di questa guerra scosse molto il potere 

centrale romano. A Roma fu dichiarata la mobilitazione 

generale. Lo stesso imperatore Ottaviano diede l'allarme 

al senato affermando che, “in dieci giorni, se non 

vengono prese contromisure, il nemico potrebbe entrare 

dentro Roma”. L'imperatore chiese che per le necessità 

dell'esercito dessero una parte delle loro ricchezze gli 

strati benestanti. Furono chiamati sotto le armi i veterani 

delle guerre precedenti e vennero ammessi nell'esercito 

anche gli schiavi liberati. Lo stato romano fece un 

accordo con i Marcomanni, favorito dal fatto di non aver 

intrapreso alcuna azione bellica. Le legioni romane, inviate 

contro i Marcomanni e messe sotto il comando di 

Tiberio, ebbero l'ordine di dirigersi verso l'Illiria, dove 

ribolliva l'insurrezione. 

Il comandante romano Tiberio 

(42 a.C. - 37 d.C.) 

Nonostante le forti contromisure prese dall'Impero 

Romano, durante i primi due anni dei combattimenti 

con le legioni romane, l'iniziativa si trovava nelle mani 

dei ribelli, i quali agendo con velocità e scaltrezza attaccavano 

l'esercito romano prendendolo di sorpresa 

e in diverse direzioni simultaneamente, attaccavano i 

fornimenti etc. In guerra contro i ribelli illiri, lo stato 

romano fece arrivare dalla Siria due tra le più forti legioni, 

chiese l'aiuto del suo alleato Rhoimetalkes, re dei 

Traci, e inviò in Illiria i migliori comandanti militari. 

L'esercito romano usò durante tutte le operazioni tutti i 

mezzi per sconfiggere la resistenza degli Illiri, la forza 

delle armi, l'incendio dei loro campi, dei cortili e delle 

foreste, l'uccisione e la riduzione della popolazione illirica 

in schiavitù. Durante il terzo anno della ribellione, 

sfruttando la difficile situazione creata dopo il rigido 

inverno del 7/8, cavalcando gli intrighi e le divisioni, 

i Romani riuscirono tramite le promesse ad attirare Batone, 

uno dei condottieri dei Breuci. Nonostante Batone 

dei Breuci fu presto catturato dagli insorti e condannato 

per tradimento, i ribelli pannoni erano ormai divisi e 

l'esercito romano riuscì ad opprimere la resistenza delle 

tribù ribelli della Pannonia. 

Nel 9 d.C. il focolaio principale dell'insurrezione 

si trovava nelle regioni dalmate. Lo stato romano, nella 

guerra contro i ribelli illirici, ingaggiò tutte le forze 

militari accumulate. Gli insorti illiri, la cui forza primaria 

veniva costituita dai dalmati, furono costretti ad 

affrontare gli attacchi di un esercito nemico diverse 

volte maggiore e che molti mezzi bellici. I ribelli dalmati 

mostrarono nei combattimenti contro le legioni 

romane gran coraggio e determinazione e causarono 

considerevoli danni ai nemici. Nei pressi delle mura 

del castello d’Andetrium, in Dalmazia, i Romani da 

assedianti si trovarono assediati e si salvarono da una 

gran catastrofe, di nuovo aiutati dal tradimento di alcuni 

rappresentanti della popolazione del luogo. In difesa di 

un altro castello, Arbuda, ai ribelli si unirono le donne, 

che per non cadere nelle mani dei nemici si gettarono 

assieme ai loro figli nel fuoco divampato sul castello o 

negli abissi di sotto. I castelli dalmati protetti dai ribelli 

caddero nelle mani degli occupanti romani come 

rovine e senza abitanti. Particolari popolazioni illiriche 

proseguirono nella resistenza anche dopo la caduta dei 

castelli dalmati. Gli ultimi ad essere battuti furono i Desiziati 

e i Pirusti, i quali, come scrive lo storico romano 

Vellei Paterculi, partecipe nella guerra contro gli insorti 

illirici, “erano quasi imbattibili per via della posizione 

del luogo e delle montagne, della loro natura selvatica, 

della loro strana padronanza della guerra...”. 

La rivolta degli Illiri del 6-9 d.c. secondo lo storico 

romano Suetone, “era la più spaventosa delle guerre 

dopo la guerra punica”. Durante lo sforzo bellico di sopprimere 

la ribellione scrive un altro storico antico, “persero 

molte persone e venne spesa una grande quantità 

di denaro. Perché durante questa guerra furono costretti 

ad ingrandire l'esercito, mentre gli oggetti di guerra 

erano scarsi”. Le conseguenze della grande rivolta Illirica, 

l'indebolimento della forza militare dell'Impero 

Romano, che non disponeva di mezzi sufficienti per 

indire una nuova guerra, furono evidenti nella disfatta 

e nella perdita di tre legioni nella foresta di Teutiburg 

nelle regioni germaniche. La grande rivolta degli Illiri 

del 6-9 diede origine nell'Impero ad una situazione tesa 

e difficile. Questo diede fine al periodo aggressivo della 

politica estera d’Ottaviano. Lo stato romano fu costretto 

a rinunciare alla sua politica di occupazione contro i 

Marcomanni germanici e l'Europa Centrale. Le rappresaglie 

romane nelle regioni dove scoppiò la ribellione 

furono terribili. Gli insorti furono privati delle terre e 

dei loro averi; ad alcuni tagliarono le mani, mentre molti 

altri furono venduti come schiavi. Solo dopo più di un 

secolo e mezzo di combattimenti gli occupanti romani 

poterono sopprimere la resistenza armata degli Illiri e 

“in un certo modo” sottometterli. Strabone scriveva ai 

tempi che la desertificazione dell'Illiria “è iniziata da 

tempo e in alcune regioni non è mai terminata per via 

delle rivolte...”. “I Romani stanno alzando lemet a casa 

loro”. Dopo la grande rivolta degli anni 6-9 d.C. anche 

se non si sono quasi mai verificati grandi movimenti organizzati 

degli Illiri contro i Romani, la resistenza degli 

Illiri verso gli occupanti, e in particolar modo contro la 

romanizzazione e l'assimilazione proseguì a lungo. 

Mensile di attualità e cultura italo-albanese 

∑ 

Anno 7 = Numero 3 = Giugno 2009 

∑ 

Direttore editoriale: Hasan Aliaj 

Sede operativa presso: Hasan Aliaj 

via di Villa Grazioli n. 19, 00046 

Grottaferrata (Roma) 

Tel. 3335912236, fax 069459856 

hasan.aliaj@tele2.it - hasan.aliaj@yahoo.com 

redazione.rrenjet@yahoo.it 

Direttore responsabile: Massimo Marciano 

Proprietario ed editore: Marciano Mediaservice 

di Massimo Marciano 

Hanno collaborato: Stefan Kume, Saimir Lojla, Moikom Zeqo, 

Pavli Haxhillazi, Antoneta Deda, Andrea Llukani 

Direzione, redazione e amministrazione: 

via Cavour n. 21, 00044 Frascati (Roma). Tel. 069416366, 

fax 0662276721, e-mail: mediaservice@massimomarciano.it 

Registrazionedel Tribunale civile di Velletri n. 11/2003 

del 25/6/2003. 

Stampato nel mese di giugno 2009 dalla tipografia La Madonnina 

di Solustri Luisa, via Domenichino n. 28, Grottaferrata 

(Roma)

Shum studjues te huaj jane perpjekur ta destroin 

figuren e shqiptarit Ali Pash Tepelena, por te 

shohesh vete shqiptaret qe e portretizoin shqiptarin 

e tyre si nje “satrap” eshte e pa falshme, eshte 

e turpeshme. Ali Pasha ishte nje shqiptar i madh qe 

beri gjithcka per vendin e tij. Ali Pasha i tregoi botes 

mbare se matan Adriatikut dhe Jonit qendron nje popull 

trim, i beses, fisnik dhe bujar. Shqiptari Ali Pash Tepelena 

me qendresen e tij kunder pushtuesve shekullor 

Otomane, ishte i pari gjeni qe i vuri kazmen kalbesires 

otomane. Zgjoi nga gjumi nenshtrimit popujt ballkanike, 

ju kujtoi atyre se liria ishte shume prane. Jeta dhe 

talenti i shqiptarit Ali Pash Tepelena i nxori shqiptaret 

nga haresa e perjeteshme, duke u dhene atyre rrolin me 

te rendesishem ne historin e Evropes Lindore. Per me 

shume se 20 vjete, Ali Pash Tepelena dhe Janina e tij u 

bene epiqendra e kurriozitetit Evropiane. Epiri shqipetar 

ishte kthyer ne nje vende egzotik kurioz qe po terhiqte 

vemendjen e Europes. Perandore, Lorde, Shkrimtar 

me emer, Gjenerale, Kapiten, Ambazadore, Studjues, e 

shume udhetare te huaj, filluan te flisnin e shkruanin 

per kete fenomen te ri shqiptar qe po bente emer dhe po 

perhapej gjithandeje. Lordet britanike Byron dhe Nelson, 

danezi Peter Oluf Bronsted, francezi M. Pougueville, 

Colonel Martin Leak’s, Thomas Gordon e te tjere, 

morren rrugen per te vizituar e njofur nga afer njeriun 

me romantik te kohes “Bonopartin Musliman”. 

Talenti i shqiptarit Ali Pash Tepelena nuk mund te 

rinte pa rene ne syte e Parandorit me te fuqishem te 

kohes Napolon Bonopartit. 

-“Napolon Bonoparti si shenje respekti per Ali 

Pashen i dergoi atij si dhurate nje cift luanesh”. 

-“Dhurata tjeter e dyte qe ju be Ali Pashes nga Perandori 

me i fuqishem i koherave, ishte dhe nje kuti 

duhani e zbukuruar me xhevahire ku ne kapak kishte 

portretin e Aliut. Sic shprehet Lordi Byron, “Aliut nuk 

para i pelqente shume kjo dhurate e cmuar, portreti mbi 

kapak nuk para i shembellente shume atij”. 

NStoriaM 

. Anno 7 . n. 3 . Giugno 2009 . pagina 4 

Ali Pash Tepelena -Lulja e pare e Albanizmit 

Perandori qe nenshtroi gjithe Europen dhe arriti 

deri ne Moske, kerkonte miqesine e shqiptarit Ali Pash 

Tepelenes. 

Shkrimtari me fame botrore Viktor Hugo ne vitin 

1820 e quajti Ali Pashen: 

-“I vetmi kollos dhe gjeni qe mund te barrazohet me 

Napolon Bonopartin” dhe vashdon me tutje duke dhene 

krahasimin me brilante per keta dy kollose: 

-“Ali Pasha eshte perkrah Napolonit, si Tigri ne 

krahe te Luanit”. 

Shkrimtari tjeter me fame boterore i madhi Alenksander 

Dumas, hodhi ne librin e tij te famshem “The 

Count of Monte Cristo,” pjese nga jeta e Ali Pash Tepelenes. 

Po ashtu, ai ka shkruajtur edhe per jeten e Vezirit 

te Janines ne novelen e tij “Ali Pacha” .. 

William Plomer ne librin e tij “ The Diamond of 

Janina” shprehet: 

-“Ne qofte se Ali Pasha do te jetonte ne kohen e 

Shekspirit, atehere jame i sigurte se ky poet i madhe 

qe terhiqej gjithmone nga jeta interesante e njerzve te 

medhenje, do te mahnitej nga jeta e Ali Pashes”. 

Sic e shikojme, Ali Pasha dhe pushteti i tij ne Epirin 

shqiptar kishte terhequr vemendjen e Evropes. Nen 

sundimin e Pashait te Janines, kjo pjese e Evropes Lindore 

qe dikur gelonte nga hajdutet dhe bandat e shumta 

te kusareve, tani ishte kthyer ne nje vend te sigurt ku 

cdo udhetar mund te udhetonte i qete pa friken se mund 

te plackitej. Epiri shqiptar ku sundonte “His Highness” 

Ali Pashe Tepelena me shqiptaret e tij, ishte kthyer ne 

nje vend ekzotik, nje vende ku studjuesit e huaj shihnin 

ne portretin e cdo shqiptari gjurmet historike te se kaluares 

se lavdishme te epirotit te famshem. 

-“I dua shqiptaret” shprehej Lord Byron ne letren 

qe i dergonte nenes se tij. 

nga Arber Thesproti 

“Ne nje gare konteksi bukurie, shqiptaret do te 

ishin raca me e bukur ne bote” shprehet ai per paraqitjen 

e shqiptarve. 

-“Malet dhe veshja e tyre qe eshte nga me te shkelqyerat, 

me kujtone veshjet dhe malet e larta te Skocis”. 

Lord Byron ngeli i mahnitur jo vetem nga karrakteri, 

bukuria, trimeria dhe veshja shqiptare, por edhe nga 

bujaria e tyre tradicionale. Ja se si shprehet ai per pritjen 

qe i beri Ali Pasha: 

- “Ai me priti me komplimete te shkelqyera dhe me 

uli prane tij ne krahun e djathte. Ai me tha ta konsideroja 

ate si baban e tij per sa kohe qe do te qendroja ne 

ato territore. Ai tregoi per mua kujdesin me te madhe, 

njesoj si per nje femije, me qerasi me lemonade, sherbet, 

fruta, embelsira, per 20 here ne dite” 

Por me kete bujari Byroni u prit edhe nga shqiptaret 

e thjeshte. 

-“Nje kryetar fisi shqiptar, qe me mbajti dhe strehoi 

ne shtepine e tij mua dhe shoqeruesit e mi, nuk pranoi 

asnje leke. Kur une kerkova ta paguaja ai mu pergjigje: 

-Une deshiroje qe ti te me duash, jo te me paguash”. 

Keto mbresa te shkelqyera nga tradita dhe bujaria 

hyjnore e shqiptarve, ne sot mund ti gjejme ne letren qe 

Lord Byron ja dergonte nenes se tij : “Poems of Georg 

Gordon. ..Tu his Madher! Preveza, November12, 1809,” 

shkrime te permbledhura nga Horace Geegory. 

Figura madhore e Ali Pash Tepelenes dhe shqiptarve 

te tij, la mbresa dhe tek Danezi Peter Oluf Bronsted 

qe vizitoi territorin Shqiptar te Epirit rreth viteve1809-1813. 

Ne kujtimet e tij ai shprehet: 

-“Ali Pasha eshte figura me e rendesishme ne Juge- 

Lindje te Europes, me nje ifluence te jashtezakonshme 

ne gjithe Greqine.” 

-“Ali Pasha ishte shkaktari i revoltes greke kunder 

Sulltanit dhe sherbeu si nje kalatizator nxites per luften 

greke per Indipendence.” 

-“Ali Pasha si nje talent i dale nga kjo rrace burrash, 

per gjysem shekulli e ktheu vendin e tij nga nje 

vende hajdutesh ne nje vende luftetaresh, qe me trimerite 

e tyre luajten nje role te rendesishme jo vetem 

ne historin e Europes, Turqise, por trimerite e tyre rane 

ne sy deri ne Lindjen e Mesme, si ne Siri, Egjypt dhe 

rrotull botes”. Dhe te gjithe kete dukuri te re shqiptare 

qe morri dhene dhe u perhap gjithandej botes, ai ja 

dedikon zgjuarsise dhe largpamesise se shqiptarit Ali 

Pash Tepelenes. 

-“Ali Pash Tepelena eshte modeli me i perkryer i 

shqiptarit tipik ne gjithe koherat, -Lulja e pare e Albanizmit-” 

Shprehe konkluzionin e tij perfundimtar, danezi 

Peter Oluf Brondsted. Sikur Ali Pasha te ishte nje i krishter 

i mire, sot bota mbare do te ishte mbushur me libra 

te tera per heroizmat e tij. Por fatkeqesishte, dogma 

obskuratiste fetare qe tek disa ishte kthyer ne identitet, 

u perpoqen ta cvleresonin fisnikerine e ketij shqiptari te 

madh. Megjithate, ata nuk ariten dote ti ulnin vlerat fisnike 

te shqiptarve. Heroi imagjinar Robin-Hudi anglez 

qe lindi si nje hajdut dhe vdiq si nje i tille, vetem se qe 

nje i krishtere, sot nderohet nga bota si nje hero. Kurse 

figuren e shqiptarit Ali Pash Tepelena, heroit te shqiptarve 

qe e filloi karieren e tij si nje kacak e u lartesua si 

nje strateg i barabarte perbri Napoleonit, vetem se nuk 

qe nje i krishtere, ata jane munduar qe ta potretizoin 

Aliun si nje perbindesh. 

Kjo kontradite qe shifet tek te gjithe biografet e Ali 

Pashes i ka rrenjet ne mllefet e tyre fetare, qe duam apo 

s’duam ne, ne ato vite bente dallimin mes popujve te 

ndryshem. Per mua si shqiptare, po ta krahasoj shqiptarin 

tim Ali Pash Tepelenen me “heroin” hajdut Robin 

Hudin e anglezeve, midis tyre shoh nje kontrast te 

madh; njesoj sikur te krahasosh e barazosh –Shqiponjen 

tone me Sorren angleze-. 

Kenga Labe dhe historia e saj mijeravjecare 

Qëllimi i këtij shkrimi, nuk është një analizë e thjeshtë 

për këngët e bukura labe. Shkrimin do ta çtjerrim nga 

shtëllunga e gjatë duke filluar që nga ditët tona dhe 

deri në lashtësinë e largët. Në një largësi të tillë për të cilat 

ndoshta na duket se nuk kemi fakte dhe, shumë herë e 

mbushim me vogëlsira, pa i hyrë deri në bërthamë problemit 

të këngës labe. Nuk jam studjues i muzikës dhe as kritik 

i saj, por ka ardhur koha që mendimet e mia bien ndesh 

me bashkëkohësit, me analizat që ata bëjnë dhe me konkluzionet 

që nxjerrin për këtë perlë të muzikës sonë. Kohët e 

fundit vetë UNESKO ka marrë nën ruajtje zhvillimin e saj 

, si një nga visaret e rralla dhe të vyera të botës. Po ne çfar 

bëjmë për të nxjerrë në pah vlerat e saj, si e vlerësojmë këtë 

pasuri të pa çmushme për të cilën interesohet më shumë 

bota se sa ne? 

Mendoj se rrimë duarkryq, për të mos thënë ndonjë fjalë 

tjetër më të rëndë. Kohët e fundit, lexoj shumë shkrime e 

analiza të cilat, janë për tu qarë hallin. Të shumtët e tyre 

vazhdojnë të rrjedhin me ujrat e turbullta që lexojnë. I marrin 

ato si fakte dhe i hedhin nga faqja në faqe. Të gjithë pa 

përjashtim, dhe analistët e muzikës shqiptare, nuk përmënd 

fjalën “Muzikologët” se është fjalë e huaj. Për mua këtu 

qëndron shumë herë dhe gabimi fatal i tyre. Mundohen të 

shpjegojnë artin e bukur të kësaj perle me fjalë të huaja, dhe 

jo vetëm kaq. Të gjithë studjuesit në përgjithësi shkruajnë. 

”Kënga jonë polifonike ka lindur këtu apo atje, vjen nga fjala 

poli-foni, që do të thotë shumë zëra, më tutje shtojnë, kënga 

polifonike këndohet, në Greqi, Serbi, Bullgari etj ”Po pse 

more zotërinj studjues, një emërtim i gjuhës greke e ka krijuar 

këngën Labe? 

Cili nga studjuesit tanë ka nxjerrë veçoritë e këngës 

labe, duke e krahasuar atë më këngët e tjera “polifonike” të 

ballkanit siç i quani ju? E ja ku po ua them unë “ që nuk di 

dhe shumë nga muzika”, nuk kanë asnjë lidhje. Dhe tani që 

po u shkruaj kam përpara e dëgjoj me dhjetra këngë të tilla, 

të cilat, përpara labërishtes ngjajnë me këmborë baktish që 

kullosin lëndinave. Nuk po e them për të krijuar humor dhe 

as për ti dhënë rëndësi fjalëve të mia, për këtë do mundohem 

t’u bind. 

Marrim disa fakte kokëforta dhe i analizojmë. 

Plutarku (46-125) moralist, gjeograf, historian i Greqisë 

së lashtë thotë: “Kënga polifonike ka lindur pranë liqenit 

të Butrintit. Është mbytur një anije dhe njerzit të mbledhur 

vajtojnë humbjen e fëmijëve të tyre. Ky është vetëm një 

fakt. Por si e marrim ne këtë fakt? Meqënëse Plutarku thotë 

“Kënga polifonike”, kështu duhet ta themi dhe ne? Plutarku 

nuk dinte shqip, dhe nuk e njihte dhe fisin e madh të 

lebërve. Ai e shkroi për bashkohësit e tij dhe në gjuhën e 

tij. Ne shablonistët e kohëve moderne i marrim fjalët e tij 

dhe i përtypim pa u bërë asnjë analizë. Na mjafton që ai 

thotë vëndin e lindjes që ne na përshtatet e na pëlqen. Nuk 

duhet analizuar se, në atë kohë vetëm gjuha greke shkruhej 

dhe mesazhi u transportua deri në ditët tona me po të njëjtin 

emër”Polifoni”. Nuk më thoni studjues të dashur, kush lindi 

përpara, “Polifonia” apo labëria nga e cila lindi dhe kënga 

labe. Çudi! Në Labëri as dhe një fëmijë i vogël nuk e përdor 

fjalën “polifoni”, të gjithë i thonë këngë labe. 

Cila është labëria zotërinj, dhe cilët janë lebrit? 

Lebrit, janë Ilirët e fisit të Kaonëve. Përdor fjalën fis që 

ka kuptimin e të njëjtit gjak apo trung. Për këtë bindesh dhe 

kur dëgjon ëmrat e fshatrave Lazarat, Çorraj, Luzat, Zhulat 

etj. A nuk janë ato ëmra fisesh që kanë krijuar këto fshatra? 

Më lart thamë që këngët “polifonike” këndohen në Greqi, 

Bullgari, Serbi. Pse? Është shumë e lehtë për të kuptuar. 

Historiani grek Paparigopulos flet në veprat e tij për koloni 

greke në labëri. Historiani tjetër LL. Spiru nisur nga Paparigopulos 

shkruan: “ Ndërmjet viteve 736 – 625 p. e. s. në 

luftrat Mesinike, ”Kallamta e sotme” u bë shpërngulja e madhe 

e Spartanëve drejt zonës së Akrokeraunëve” “Himara” 

faqe. 21- 22. “Ata u asimiluan nga vëndasit, humbën si uji 

në pëndët e rosës “Edit Dyrhan” “Brenga e Ballkanit” faqe 

– 1o4. E pra, shtoj pyetjen unë, kjo dyndje nuk mori nga kjo 

kulturë? Pa tjetër që mori, por duke mos qënë vetë në shtratin 

e lumit nga e cila doli ajo u varfërua, në ngjyrë, në formë 

e në harmoni, por, prap u quajt këngë “polifonike”. 

Në të vërtetë në të ka shumë zëra por, jo të harmonizuar. 

Ndërsa në Labëri në vëndlindjen, në rrjedhën e burimit të 

saj nuk humbi as kristalizimi, as harmonia, as forma por u 

forcuan dhe u bënë më të dukshme cilësitë e saj. Të njëjtën 

përgjigje do tu jepja dhe për Bullgarët apo Serbët të cilët dhe 

pse na pushtuan, morën nga kultura jonë në vënd që të na 

impononin të tyren. Dhe atë që e morën nuk ishin në gjëndje 

ta kultivonin e zhvillonin më tej. Për këtë flasin këngët e tyre 

të kësaj gjinie, “polifonike” siç i quani ju! Zotërinj, flasim 

për atë kohë kur Straboni (63 -2o) p. e. s. thotë. “Maqedonasit 

dhe Ilirët kishin një gjuhë të përbashkët jashtë 

helene”. Grekët arrijnë deri aty sa thonë, “ kënga polifonike 

është degëzim i kristalizuar i muzikës Bizantine. Ajo e ka 

zanafillën në këngët fetare kishtare”. Kësaj i thonë të kripsha 

trutë. Ja çfar shkruan Lorenco Tardos në veprën “ L’antika 

melurgjia Bizantina”: “ Shqiptarët Lebër duke e urryer 

robërinë myslymane e linin truallin atëror. Ata nuk sollën 

me vete modën e fundit muzikore të Kostandinopulit, as artin 

e bukur e të çmuar të protopsalltëve të rafinuar, por, sollën 

një traditë krahinore malore dhe arkaike, një traditë që vjen 

nga shekulli i 4 – 5. Por që në të vërtetë shkon më larg, në 

kohën e Basilejve dhe ndoshta dhe më përpara. Kjo tregon 

se kisha ka imituar këngën popullore “Polifonike” labe. 

Por çfar presim nga Grekët apo Sllavët kur ne vetë mundohemi 

ta mbytim këngën apo ta mohojmë historinë dhe rolin 

e saj në zhvillimin politik, historik e kulturor të vëndit. 

Më vjen keq që e them këtë por jam i detyruar nga faktet. 

Akoma më keq kur këtë luftë ndaj kulturës e bën një nga 

figurat më të shquara siç është Eqrem Çabej. Ja si shprehet 

ai për këtë pasuri kulturore mbarë botërore. “Thelbin e 

kësaj kënge e goditim më mirë, duke e quajtur këngë barinjsh. 

Përshtypja akustike që të krijon kënga labe, mund 

të krahasohet me tingullin e këmborëve të bagëtive”. Nuk 

e di se çfar ka dashur të shprehë me këto vargje por unë 

e ndjej veten të fyer nga fjalët e tij. Kënga labe, është nga 

rastet e veçanta për të mos thënë e veçantë në botë e cila në 

vënd të veglave ka vetë njeriun dhe frymën e tij, të dalë nga 

shpirti, që në çastin e këngës është i mbushur me dhimbje 

apo gëzim, me dashuri apo urrejtje. Në përgjithësi ata që nuk 

e njohin mirë këngën labe dhe mesazhin e saj, u krijohet 

përshtypja se, të gjith këngët janë njëlloj. Një marrës, një 

kthyes dhe disa të tjerë që mbajnë iso. Por nuk është kështu. 

Kënga labe është një ekspozitë ngjyrash, shprehjesh shpirtërore, 

zërash të harmonizuar të akorduar veç e veç si në një 

orkestër sinfonike që çdo vegël luan rolin e saj, dhe plotëson 

një hapësirë në botën e madhe të këngës, sipas tematikës 

dhe zërave. Është krejt e thjeshtë të dallosh dhe të marrësh 

mesazhin që ajo dërgon. Ndarja e specifikuar e tyre sipas 

qëllimit që ka është e dukshme. 

Një këngë kurbeti, udhëton mbi nota minore monotone 

me një thirrje të mbytur e të dhimbshme, shoqëruar me 

tekstin prekës e melankolik. Një këngë dashurie i ngjan flladit 

dhe isoja dridhjes së petaleve të trëndafilit në çastin 

e hapjes për lulëzim të plotë. Në një këngë trimërie ritmi 

dhe pesha e fjalës është një kushtrim i vërtetë, bukurinë e 

së cilës vetëm kënga labe mund ta shprehë “Në gjininë e 

saj”. Pra kënga labe nuk është tingëllimë zilesh nga kopetë 

e bagëtive, por bota shpirtërore, politike dhe ekonimike e 

ngritur në art, apo dhe në humor. 

Grupi i Bences 

nga Pilo Zyba 

Për të kuptuar këtë e më tej duhet më tepër punë profesionale, 

dhe një kulturë më e gjërë artistike. Ja si e shpreh 

kënga labe forcën e bukurisë dhe të dashurisë. 

Thëllëza që shkon mbi vesë, 

Më erdhe larë në djersë. 

Tani që të kam me vete, 

U bëra sa shtatë dete! 

Cili poet e ka shprehur kaq bukur, dhe i ka kënduar 

kaq ëmbël e me fjalë të zgjedhur vajzës së bukur që nuk 

ecën, por fluturon. Ajo shkel mbi vesë aq lehtë, ja kalon balerinës 

që do ishte thjesht një shprehje profesionale. E larë 

me rrezet e diellit të mëngjasit për të vajtur te i dashuri. 

Shiko imazhin e saj të hollë. Kombinimi i zërave për të pasqyruar 

sa më të plotë e më të brishta lëvizjet e saj, tingujt e 

shoqëruar nga një iso e ëmbël që rrjedh si një sinfoni e plotë 

të pasuron fantazinë dhe bën të ndjesh kënaqësinë deri në 

qelizat më të largëta të trupit. Çfar ndjen dëgjuesi në këngën 

“Vajzë e valëve”?Kjo këngë vjen nga shekujt e rend drejt 

shekujve e ëmbël e dhimbshme. Sa herë që e dëgjon të duket 

se po e dëgjon për herë të parë e të lind dëshira ta ridëgjosh. 

Ja dhe mesazhi i saj. Një vajzë ka dalë në breg të detit, hedh 

vështimin në thellësi të tij, prej ku ka ikur dashuria e saj. 

Valët mërmërisin dhe ajo këndon. 

Ju të bukur zogj 

Te ju kam një shpresë. 

Ju që shkoni det e male 

Dua tu pyes e mjera , dua tu pyes. 

Mos e patë, rron apo nuk rron 

Ndonë lajm a ndonjë letër 

Vallë a më dërgon, e mjera. . . 

Vallë a më dërgon!? 

Isua e saj dhe dhimbja mund të krahasohet vetëm me 

forcën e valëve dhe thellësia e dhimbjes më atë të detit. Ajo 

e mallëngjyer i kërkon detit ti kthejë dashurinë pa të cilën 

nuk mund të rrojë, dhe që nuk mund ta ndërrojë siç ndodh 

shpesh në kohën e sotme. Të dyja këto janë këngë labe por 

ngjashmëria mes tyre është e ndarë nga një jendek i madh 

ndjenjash që nuk ngjajnë aspak njëra me tjetrën, ashtu si 

nuk ngjan dhe lumturia me dëshpërimin. Ja dhe një e tretë 

e cila është këngë heronjsh dhe hymn trimërie e burrërie. 

Lebrit i këndojnë Ali Pashës Tepelenës. 

Ali Pashë Tepelena 

Madhështia e saj kuptohet që në titull. Kur dihet që 

Aliut i kanë prerë kokën në pabesi dhe e çojnë në Stamboll, 

kënga labe Simbolizon. 

Ali Pasha vjen më këmbë. 

Doli Ali Pasha, doli, 

Po hyn koka nga Stambolli, 

Krahë hapur qëndron dera, 

E pret veziri mbi bedena. 

Gjatë udhëtimit të tij për në Stamboll, zogjtë ndalojnë 

cicërimat, krojet rrjedhin dhimbje, malet heshtin. . po kalon 

ai Aliu, Luani i Janinës. 

Aliu. 

Nis e kuvëndon me malet, 

Flet për kohrat, flet për hallet. 

Teksti shoqërohet me një thirrje luftarake të marrësit, 

kthyesi bashka - ngjitet me thirrjen e tij dhe thërret në iso 

grupin i cili në shpërthim të harmonizuar ngjan me një grup 

luftëtarës që bëjnë thirrje. Isua e gjatë ngjan me një funeral 

të gjatë i cili e çon kokën e Aliut fitimtare në kryeqëndrën 

me ëmrin Stamboll. Për ta bërë më të fuqishme këngën refreni 

përsëritet dy herë për të tërhequr vëmëndjen e dëgjuesit 

dhe vlerat e kortezhit të Aliut. Nuk po përmëndim këtu 

këngët humoristike, të natyrës, për punën apo marrdhëniet 

në familje e shoqëri. Si mund të quhet këngë barinjsh kur në 

katalogun e saj të krijimtarisë përfshihen të gjitha fushat e 

jetës. Ngjyrat e saj dhe shijet janë nga më të ndryshmet nga 

mënyra e ritmit dhe e formës, po ashtu dhe të shumllojshme. 

Kjo i ka bërë që të ndahen njëra nga tjetra për veçoritë ndonse 

janë të gjitha të veshura në kostumin që quhet “Këngë 

labe”. Ato ndahen, në këngë Himariote, Gjirokastrite, Tepelenase 

dhe në nën grupe. Kënga e Vranishtit, e Lazaratit, e 

Lapardhasë etj. Dhe diçka tjetër që studjuesve tanë të nderuar 

u ka shpëtuar nga maja e penës apo aftësia profesionale 

për të kuptuar që: Vërtet deri tani folëm për vlerat e mëdha 

të këngës labe, por, kjo ishte vetëm gjysma e punës. Eshtë 

vetëm njëra faqe e artit muzikor të labërisë. Ana tjetër është 

po kaq e lavdishme sa e para. 

Do flasim pak dhe për vallen labe. Për vallen që luhet 

pa vegla muzikore, por që është po kaq emocionale, tërheqëse, 

e dashur dhe kuptim plotë sa dhe kënga. Muzika del 

nga kraharorët e valltarëve në të shumtën e herëve por dhe 

nga grupi i këngës. Kombinimi i tekstit me koreografinë 

dhe qëllimin që mban në vetvete, e bëjnë shikuesin dhe 

dëgjuesin, të ndodhur mes tekstit dhe lëvizjeve, të mbetet 

i mahnitur e të ndjekë me kujdes të gjitha lëvizjez. Që nga 

mëngat e gjëra të këmishës që hapen si krahë pelikanësh 

në erë , të hapave e xhufkave të kuqe si zjarre në majat e 

këpucëve karakteristike. Fustanella shpaloset njëkohësisht 

duke e veshur ambjentin me ngjyrën e bardh dhe atë të kuqe 

të jelekut. valltarët nën ritmin e tekstit e kthejnë pistën e 

valles në një vatër zjarri që nga lëvizjet ritmike duket sikur 

bubulon, duke ndezur në shpirtin e pranishmëve dëshirën 

për të qënë pranë, dhe brënda saj. 

Nuk mund të rri pa përmëndur këtu “Jelek verdha veshurooo” 

“Rashë e theve këmbën” e në veçnti vallen humoristike 

“Si e shtypim ne piperin”. Dihet që fustanella labe 

ka 2oo pala në formën e një ambrelle, me mbyllje në mes. 

E hapur, ajo arrin deri në 15 metra gjatësi, dhe gjërësia sipas 

shtatit të atij që e vesh. Kur valltari hidhet në ajër duke 

rrahur me pëllëmbë xhufkën e kuqe në këpucë apo tokën, 

në momentin e uljes fustanella e hapur i ngjan një parashute 

me kokë pushtë. Ajo në këto çaste duket sikur zbret nga 

qielli valltarin, dhe në shpirtin e të pranishmëve gëzimin, 

përfshirë dhe kënaqësinë estetike dhe kreografike. Kur i 

shikoja në fëmijërinë time më dukej se këta njerëz nuk kërcenin, 

por fluturonin. Ky fluturim ka mbetur i pa shlyer në 

kujtesën time deri në këto çaste që po shkruaj. Nuk kam 

jetuar kurrë në zonat e jugut, por në pushimet e shkollës në 

Përmet më çonin njerzit e mi nëpër dasma e gëzime. Do më 

falni por kur Bajroni shkruante për “Bijtë e shqipes” kishte 

parasysh lebrit që takoi në oborrin e Aliut, pavarsisht se ne i 

quajmë thjesht Arvanitas. 

Grekët, fustanellën për të cilën ka kaq diskutime e kanë 

marrë nga Labëria. Dhe ndodh njëlloj si me atë që thamë më 

lart për këngën. E shkurtuan atë, deri sa e bënë minifund 

dhe ja humbën vlerat e vërteta të trashëguara nga tradita e 

thellë dhe e lashtë e labërisë. Në asnjë nga pikturat botërore 

që paraqesin fustanellën “qoftë kjo dhe sipas motivit grek” 

ajo nuk paraqitet e shkurtuar dhe e gjymtuar. Revolucioni 

grek nuk mund të pyrfytyrohet pa këngën “thirrjen për luftë 

të Suliotëse” dhe pa fustanellën e bukur që në luftë e sipër 

e bën labin të ngjajë me një zog të madh fluturues me krahë 

fustanelle. 

Jo pa qëllim Bajroni këtë veshje e bëri të pa vdekshme 

në galeritë e botës së qytetëruar. Ky është me pak fjalë portreti 

i labërisë dhe i shpirtit të saj të shprehur në këngë. 

Mendoj se vlerat e saj nuk mund të përfshihen në një shkrim 

si ky por, mendoj se ky do jetë vetëm një nismë për tu pasuar 

nga materiale të tjera historiko-muzikologjike, apo Etnografiko 

–topografike e më tej.


All’alba del secolo XI s.n. di Rossano aveva abbandonato, 

per timore di creare problemi a causa 

della sua popolarità, la comunità di Serperi, 

presso Gaeta; cercò asilo nel Lazio e venne a stabilirsi 

nel piccolo monastero greco di Sant’Agata, situato lungo 

la Via Latina. Gregorio Il potente conte di Tuscolo, padre 

di Teofilatto e Romano (i futuri pontefici Benedetto 

VIII e Giovanni XIX) e d’Alberico III “dux romanorum” 

accolse con venerazione Nilo e gli donò un terreno dove 

fondare un nuovo monastero. Dopo la scomparsa del 

santo calabrese nel settembre del 1004 i monaci che 

si erano trasferiti nella zona, iniziarono la costruzione 

del cenobio. 

Fu al tempo di Bartolomeo, il giovane discepolo 

e probabilmente biografo dell’asceta di Rossano, che 

Giovanni XIX consacrò la chiesa dedicata alla vergine. 

Sorta nel periodo che assisteva al progressivo tramonto 

della tradizione monastica orientale nella regione 

Romana, la nuova fondazione, largamente favorita 

dai signori e dai pontefici, si popolò di monaci greci 

provenienti dall’Italia meridionale. La Badia si trovò 

coinvolta, anche a causa della sua posizione geografica, 

nelle vicende politiche e militari della regione. Subì le 

conseguenze, a metà del secolo XII delle feroci lotte tra 

Albanesi e Tuscolani e tra questi e i Romani, a cui si 

aggiunsero le scorrerie e le violenze normanne. 

Nel 1242 la Badia non poté sfuggire alle operazioni 

militari di Federico II contro i Romani. La rivalità tra 

Urbano VI e l’anti papa Clemente VII procurò all’Abbazia 

notevoli difficoltà. Nel 1395 Bonifazio IX soppresse 

l’Abbazia e la unì con tutti i suoi beni, al capitolo della 

basilica lateranense. L’invasione di Ladislao D’Angio; 

Re di Napoli e lo scisma d’oriente crearono agitazioni 

anche nel territorio abbaziale. Dopo quattro secoli di 

battaglie e rivalità, finalmente il cenobio di santa maria 

era diventato il più importante monastero orientale del 

Lazio e poté continuare per lungo tempo a tenere vive le 

tradizioni spirituali, liturgiche e culturali della chiesa 

Bizantina. Un bene attrezzato scriptorium consenti ai 

monaci la meritevole fatica di conservare ai posteri i 

pregevoli testi del patrimonio dottrinale dei padri orientali. 

Il tramonto dell’ellenismo nell’Italia Meridionale e 

l’isolamento del monastero greco in un ambiente total- 

P 

mente diverso, la crisi economica, il declino generale 

della vita monastica giustificano la decadenza in cui si 

è venuta a trovare anche Grottaferrata. 

La conseguenza più triste fu il assaggiò della Badia 

sotto il regime della commenda, perché toglieva al cenobio 

il privilegi concessi dalla chiesa romana, come: 

l’esenzione da oneri tributari, conservazione dell’estensione 

territoriale fino ai castelli fuori della circoscrizione 

grottaferratese e la relativa amministrazione. La 

commenda a carattere perpetuo rappresentò il governo 

dell’intera regione territoriale con attento controllo di ciò 

che avveniva dei beni patrimoniali. Il concilio di Trento 

riconosceva l’esistenza della parrocchia nella chiesa 

abbaziale; il commendatario presentava al vescovo un 

NAttualitàM 

In occasione del suo anniversario 

L’Abbazia di Grottaferrata 

Visar Zhiti dhe fundi 

i vetmisë së Kadaresë 

o qe se akoma nuk e keni lexuar romanin e Visar Zhitit 

“Funerali i Pafundmë” nxitoni të gjeni nje kopje. Po qe 

se libri nuk ështe më në qarkullim, i shkruani botue- 

sit menjëherë që të botojë kopje të tjera, mundësisht sa më 

shumë. Po qe se ribotimi do të marr kohë, më shkruani që t’iu 

dërgoj kopjen time. 

Sa më herët që ta lexoni këtë vepër, aq më shumë do të 

përfitoni. Sa për sqarim – ky roman nuk është argëtues. Megjithatë, 

pavarësisht nga kjo, ose më saktë, pikërisht për këtë gjë, 

ju duhet ta lexoni këtë libër, dhe sa më parë. Po qe se nuk e 

ndiqni këshillën time, ka të ngjarë që pa dijeninë tuaj, ju do 

të vazhdoni të jeni pjesëtarë sonambulistë i një funerali të cilit 

ju ngjitet ndoshta që kur lindët. Ndosha ju keni lindur në këtë 

funeral. Ndoshta ky është funerali juaj. Ndoshta ju jeni kufoma 

që të tjerët përcjellin në varr. Ndoshta ju jeni kufoma dhe një 

nga pjesëtarët e korteut në të njëjtën kohë. 

Në këtë roman Zhitit na rrëfen ne shqiptarëve gjëra që 

tradicionalisht nuk na pëlqejnë ti dëgjojmë, shikojmë dhe pranojmë, 

veçanërisht kur bëhet fjalë për mëkate të përbashkëta. 

Si çdo vepër me vlerë, ky roman ju ofron lexuesve nje trajtim 

terapik që do t’i ndihmojë ata ta njohin vetveten ndoshta më tepër 

se nga çdo libër tjetër që kanë lexuar deri tani. Si nje Froid 

letrar, Zhiti e drejton lexuesin me mjeshtëri, simpati por disa 

herë edhe me insistim në turneun e vështirë nëpër labirinthet 

e errëta të koshiencës dhe subkoshiencës. Me Zhitin, letërsia 

shqiptare ka gjetur nje stil te ri rrëfimi që u përsos nga James 

Joyce dhe Virginia Woolf. 

Shkrimtarë si Visar Zhiti janë shumë të talentuar për tu 

liruar nga burgu. Edhe kur artistë të tillë e kryejnë dënimin 

e “merituar” për “komplotet” që thurrin duke “manipuluar” 

fjalën, armën më të rrezikshme që disponojmë ne njerëzorët, 

ata duhen flijuar me ngujim të përhershëm në kullën e harresës. 

Për këtë të fundit ne kemi merita, veçanërisht kritika 

letrare shqiptare. Po qe se prisni që të informoheni nga kritika 

letrare shqiptare për një libër të jashtëzakonshëm si ky, ka të 

ngjarë që të mbeteni të patrazuar në padijen tuaj edhe për shumë 

kohë. Kritika letrare shqiptare, që tani për tani është në një 

gjendje vegjetative, ka ende shume për të bërë për tu afirmuar 

si një art i mirëfilltë dhe shkencë në vete. 

Kritika shqiptare do ta ngrinte në qiell këtë roman po qe 

se do të kishte tërhequr vëmendjen e kritikëve në perëndim. 

Tani për tani kjo nuk ka të ngjarë sepse Zhiti nuk është i interesuar 

të trajtojë tema folklorike dhe ekzotike që perëndimorët 

e interesuar për Shqipërinë dhe hapësirat shqiptare, si 

gjithmonë, vazhdojnë ti kenë aq shumë për zemër. Zhiti është 

shkrimtar shumë serioz që të shkruaj vetëm me qëllim që të 

tërheq vëmendjen dhe siguroj aprovimin e kritikës së huaj. 

Disa shkrimtarë shqiptar, me eksperiencë apo edhe pinjollë 

të rinj, që me sa duket e masin suksesin kryesisht me kutin e 

vlerësimeve të befta që vijnë nga përtej Adriatikut, duhet të 

mësojnë nga dinjiteti dhe integriteti profesional i Zhitit. Po qe 

se mendoni se një vepër e tillë duhet te ishte propaganduar nga 

qeveria shqiptare, në kohën tonë kjo nuk është më e mundur. 

Shkrimtarët dhe artistët shqiptarë trajtohen nga establishmenti 

politik si fëmijë ilegjitim te braktisur. 

Koha kur shteti shqiptar ta kuptojë sa e rëndësishme është 

të investojë për tu krijuar artistëve si Zhiti kushte dinjitozë 

për të vazhduar krijimtarinë, fatkeqësisht duket se është akoma 

e largët. Megjithëse në kushte jo normale, Zhiti vazhdon të 

di Maria Teresa Carnevali Pisani 

sacerdote regolare o secolare per poter svolgere il ministero 

della cura parrocchiale e l’amministrazione dei 

sacramenti; l’archimandrita può impartire la cresima. 

Alla morte del guadagni successe come commendatario 

il cardinale Borghese, solo per pochi mesi, e il cardinale 

Rezzonico. 

I proventi dei beni abbaziali finirono nelle tasche 

dei membri della corte pontificia e dei familiari del 

papa. Ricordiamo l’istituzione dei Papi – famiglia. Gradualmente 

il vantaggio derivante dall’affidamento alla 

chiesa commendata, passò al commendatario e fini per 

fornire ai cardinali le risorse finanziarie per provvedere 

alle spese della commenda, ma anche per mantenere 

le spese per il decoro delle corti cardinalizie, ciò diede 

luogo ad abusi e arricchimenti personali. Nel monastero 

di grottaferrata il regime della commenda fu instaurato 

nel 1462 per volontà di Papa Pio II, con l’attribuzione 

al cardinale greco Bessarione Paleologo e terminò nel 

1824. In questo periodo nacquero dissidi tra abbazia e 

governanti. I documenti inerenti, l’andamento evolutivo 

dell’abbazia criptense sono depositati in un archivio 

particolare relativo alla vita religiosa; e nell’archivio 

pubblico per ciò che riguarda la cura del monastero. La 

documentazione catastale, notarile e giudiziaria. Parte 

della documentazione riguardante Grottaferrata potrebbe 

trovarsi negli archivi privati delle grandi famiglie, 

come i Colonna, i Farnese, i Barberini. Il monastero di 

San Nilo, prima della commenda aveva subito l’espansione 

delle potenti casate degli Annibaldi (Molara), Colonna 

(Marino), Gaetani (Sermoneta) fino a Terracina. 

Morto il cardinal Bessarione il 18 Novembre 1472, 

Papa Sisto IV conferì la commenda a Giuliano della Rovere. 

I Eletto Papa col nome di Giulio II. Il governo di 

quest’ultimo fu rivolto principalmente alla costruzione 

di nuovi edifici monastici e ad opere di difesa del monastero 

stesso. Nel 1503 alla sua morte la commenda 

fu conferita al cardinale Giovanni Colonna, in seguito, 

al Barberini e al Franese, i quali per volontà del Papa 

Benedetto XIV ebbero il compito di soprassedere sia 

a mansioni inerenti il potere temporale che spirituale. 

Gli ultimi commendatari furono il cardinale Borghese e 

nga Dr Gëzim Alpion - Universiteti i Birminghamit Angli 

shkruaj vepra të cilat janë pasuri kombëtare. Ky është ndoshta 

romani me original i botuar në gjuhën shqipe në dy dekadat 

e fundit. Qoftë edhe vetëm me këtë vepër, Zhiti radhitet ndër 

klasikët e letërsisë bashkëkohore shqiptare. E megjithatë kjo 

vepër pothuajse nuk është vënë re. Edhe ato pak komente që 

janë bërë për të theksojnë se ky është nje roman kundër diktaturës 

komuniste. 

Deri diku, kjo vepër e Zhitit vërtet është nje roman antidiktature. 

Diktatura që Zhiti demaskon pamëshirshëm megjithatë 

nuk është thjesht ajo komuniste. Si çdo shkrimtar, Zhiti 

pasqyron në veprat e tij eksperiencën personale. Si çdo shkrimtar 

i madh, ai nuk është rob i saj, por e përdor atë si platformë 

për të trajtuar çështje të rëndësishme që kanë të bëjnë me 

kombin shqiptar. Dhe jo vetëm me të. Romani i Zhitit përqëndrohet, 

ndër të tjera, në çështjen thelbësore të mardhënieve të 

njeriut me shtetin si një instrument force, indoktrinimi dhe totalitarizmi. 

Këto tipare janë karakteristika të shtetit ne çdo sistem 

shoqëror, përfshirë shtetet demokratike. Zhiti ka shkruar 

një vepër origjinale sa moderniste po aq edhe postmoderniste 

për nga konceptimi dhe ekzekutimi artistik si dhe mesazhi filozofik. 

Ky roman mund të krahasohet denjësisht me disa nga 

veprat më të mira të autorëve si Kafka, Orwell, Salinger, Heller 

dhe Solzhenitsi. Duke pasur parasysh historinë e romanit 

shqiptar, Funerali i Pafundmë është një arritje jo e vogël për 

letërsinë dhe kulturën shqiptare. Që ky roman ka për autor një 

poet të talentuar si Zhiti e bën këtë vepër edhe më të veçantë. 

Ky është romani i parë i suksesshëm në shqip i kompozuar në 

vargje të lira që për nga mesazhi, pasuria e gjuhës dhe thellësia 

e mendimit mund të barazohet me kryeveprën Toka e Djerrë 

të T. S. Eliot. 

E veçanta e këtij romani-poemë është se edhe pse simbolizon 

jetën si një korte kotësie (ndoshta Korteu i Kotësisë do 

të ishte një titull më domethënës për këtë vepër), Zhiti nuk e 

humb besimin te njerëzimi, tek vitaliteti ynë si qënie njerëzore 

për të ngadhnjyer në situata kur arsyja duket se ka vdekur. 

Zhiti gjen kuptim dhe kthen në art anët më të errëta të realitetit 

njerëzor. Si çdo kryevepër që përqëndrohet në temën e pesimizmit, 

atë e përshkon një damar elegant optimizmi. Romani 

i Zhitit shënon një arritje të re në letërsinë shqiptare, për të 

cilën duhet të gëzohemi të gjithë, veçanërisht Kadareja. Për 

më shumë se katër dekada, Kadareja duhet të jetë mërzitur në 

vetminë e tij. Nuk them se Zhiti është një Kadare i dytë. Kjo 

do të ishte një pasaktësi e madhe dhe nënvleftësim i pafalshëm 

si për Kadarenë ashtu edhe për Zhitin. Nuk duhet që ta masim 

vlerën dhe origjinalitetin e shkrimtarëve tanë me metrin e suksesit 

të Kadaresë. Kadareja është një fenomen unik në letrat 

shqiptare. Kur të vlerësojmë shkrimtarë të talentuar si Zhiti, 

nuk duhet të nisemi nga premisa që të gjejmë në veprat e tyre 

një Kadare të dytë. Ne nuk na duhet një Kadare i dytë. Asnjë 

vendi dhe asnjë letërsie nuk i duhen klonë letrare. Kur kjo 

vepër të përkthehet në gjuhët kryesore evropiane, veçanërisht 

në gjuhën angleze, Zhiti me të drejtë do të konsiderohet si një 

shkrimtar premtues bashkëkohorë. Me shkrimtarë si Kadareja 

dhe Zhiti letërsia shqiptare dhe ajo ballkanike përfaqesohet 

edhe më denjësisht në botë. 

N 

el caso in cui non abbiate ancora letto il romanzo di Visar 

Zhiti “Il funerale infinito” affrettatevi a trovarne una 

copia. Nel caso in cui il libro non si trovi ancora in circo- 

lazione, scrivete immediatamente all'editore perché possa pubblicare 

altre copie, possibilmente il maggior numero. Nel caso 

in cui la pubblicazione chieda tempo, scrivetemi e vi manderò 

la mia copia. Prima leggerete quest'opera, più ne guadagnerete. 

Giusto per chiarire – questo romanzo non è divertente. Eppure, 

nonostante questo, o meglio, proprio per questo, dovete leggere 

il libro, e il prima possibile. Nel caso in cui non seguiate il mio 

consiglio, può succedere che a vostra insaputa, continuerete ad 

essere partecipi sonnambuli di un funerale che vi segue forse dal 

giorno della vostra nascita. Forse voi siete nati in questo funerale. 

Forse questo è il vostro funerale. Forse siete voi la salma che 

gli altri accompagnano alla tomba. Forse siete voi la salma e uno 

dei partecipanti del corteo allo stesso tempo. 

In questo romanzo Zhiti racconta a noi albanesi cose che 

tradizionalmente non amiamo ascoltare, vedere ed accettare, 

specialmente quando si tratta di peccati comuni. Come ogni 

opera di valore, questo romanzo offre ai lettori un trattamento 

terapeutico che è d'aiuto nel conoscere se stessi forse più di 

ogni altro libro che ho letto finora. Come un Freud letterario, 

Zhiti orienta il lettore con maestria, simpatia ma a volte anche 

con l'istinto nel difficile torneo negli oscuri labirinti della coscienza 

e della subcoscienza. Con Zhiti, la letteratura albanese 

ha trovato uno stile di racconto perfezionato da James Joyce e 

Virginia Woolf. Scrittori come Visar Zhiti hanno molto talento 

per poter essere scarcerati. Anche quando simili artisti portano 

a termine la condanna “meritata” per via dei “complotti” che 

tessano “manipolando” la parola, l'arma più pericolosa di cui noi 

uomini disponiamo, devono essere sacrificati al confino eterno 

nella torre del dimenticatoio. Per quest'ultima abbiamo dei meriti, 

specialmente la critica letteraria albanese. Se vi aspettate 

di essere informati dalla critica letteraria albanese di un libro 

straordinario come questo, è possibile che rimaniate fermamente 

all'oscuro anche per molto tempo. La critica letteraria albanese, 

che per ora si trova in stato vegetativo, ha ancora molto lavoro 

da fare per potersi affermare come vera e propria arte e scienza 

a sé. La critica albanese avrebbe alzato in cielo questo romanzo 

se avesse attirato l'attenzione dei critici occidentali. Ora per 

ora non c'è motivo perché questo accada non essendo Zhiti interessato 

al trattamento dei temi folcloristici ed esotici che gli 

occidentali interessati all'Albania e agli spazi albanesi, come 

sempre, continuano ad amare molto. Zhiti è uno scrittore troppo 

serio per scrivere con l'intenzione di catturare l'attenzione ed 

assicurarsi l'approvazione della critica straniera. Alcuni scrittori 

albanesi, con esperienza oppure anche nuove leve, che evidentemente 

misurano il successo principalmente attraverso la scatola 

dei giudizi improvvisi giunti dall'altra parte dell'Adriatico, hanno 

molto da imparare dalla dignità e dall'integrità professionale 

di Zhiti. Nel caso in cui pensiate che una simile opera dovesse 

essere propagandata dal governo albanese, ai nostri tempi questo 

non è possibile. 

Gli scrittori e artisti albanesi vengono trattati dall'establishment 

politico al pari di un bambino illegittimo abbandonato. Il 

momento in cui lo stato albanese arriverà a comprendere quant'è 

Rezzanico. Dal 1834 al 1869 divenne Nunzio Apostolico 

Mario Mattei. 

Segui il ripristino del regime ordinario. Questa lunga 

e sofferta storia non deve offuscare lo spirito originario 

di preghiera, accoglienza e tradizione culturale che 

i monaci hanno svolto fino ai nostri tempi e continuano 

a svolgere. Nei primissimi anni il monastero ha rappresentato 

un fulcro di vita civile, accogliendo l’esiguo 

numero d’abitanti della cittadina nascente (le cronache 

locali parlano di quattro o cinque famiglie), alle stendo 

entro le sue mura tutto ciò che poteva occorrere a 

soddisfare le necessità quotidiane: inoltre i monaci si 

dedicavano ad impartire i primi rudimenti dell’istruzione. 

In seguito poiché l’agglomerato non raggiungeva il 

numero congruo per erigersi a comune e non possedeva 

il cimitero i morti civili, erano seppelliti nel cimitero 

riservato ai frati. 

Gli amanuensi copiavano testi antichi e ne abbellivano 

i caratteri con ori e lapislazzuli ridotti in polvere e 

resi liquidi attraverso un procedimento chimico. Il laboratorio 

per il restauro dei libri è ancora attivo; vi furono 

restaurati anche testi danneggiati dall’alluvione di Firenze. 

La biblioteca ricca di manoscritti, è affiancata da 

una sala di lettura molto frequentata. Oggi l’Abbazia di 

Grottaferrata è sotto la tutela del ministero dei beni culturali. 

E molto frequentato il ginnasio – liceo Benedetto 

XV, nato ufficialmente nel 1967 per iniziativa dell’Archimandrita 

congiuntamente al vescovo di Frascati. Inizialmente 

il liceo sorgeva come centro di formazione dei 

giovani candidati al sacerdozio; ma già dagli anni settanta 

vi accedevano studenti di Grottaferrata e dei paesi 

vicini, e dal 1996 anche le ragazze. 

L’istituto pone a fondamento della sua attività didattica 

i tradizionali principi uniti a cristiani a quelli 

etico – sociali secondo le leggi della costituzione italiana, 

ponendosi l’impegno di trasmettere agli studenti 

la cultura classica, mediata dalla tradizione dell’oriente 

cristiano. Oltre ai tradizionali programmi ministeriali 

l’istituto offre ai giovani corsi formativi e di arricchimento 

culturale ed umano. Tali iniziative rappresentano 

ancor più una garanzia per il futuro dei giovani e stabiliscono 

la continuità della lodevole tradizione dei padri 

brasiliani. 

Visar Zhiti e la fine della 

solitudine di Kadare 

importante investire per poter creare agli artisti come Zhiti delle 

condizioni dignitose ai fini di proseguire l'attività letteraria, sembra 

purtroppo ancora lontano. Seppure in condizioni non normali 

Zhiti continua a scrivere opere che costituiscono una ricchezza 

nazionale. Questo è forse il romanzo più originale pubblicato 

in lingua albanese nelle ultime due decadi. Anche solo per 

quest'opera, Zhiti si allinea tra i classici della letteratura contemporanea 

albanese. Eppure l'opera è passata quasi inosservata. 

Anche quei pochi commenti che sono stati fatti evidenziavano 

il fatto che fosse un romanzo contro la dittatura comunista. 

Fino ad un cert punto, quest'opera di Zhiti è davvero un 

romanzo anti-dittatura. La dittatura che Zhiti smaschera senza 

alcuna pietà non è tuttavia quella comunista. Come ogni scrittore, 

Zhiti rappresenta nelle sue opere la sua esperienza personale. 

Come ogni grande scrittore, egli non ne è schiavo, ma la utilizza 

come piattaforma per poter poi trattare questioni importanti legati 

alla nazione albanese. E non solo ad essa. Il romanzo di Zhiti 

si concentra, tra l'altro, nella questione essenziale del rapporto 

tra l'uomo e lo stato come strumento di forza, indottrinamento e 

totalitarismo. Simili lineamenti sono caratteristici di uno stato in 

ogni sistema sociale, inclusi gli stati democratici. Zhiti ha scritto 

un'opera originale quanto moderna, ma anche postmodernista 

per via del concetto e dell'esecuzione artistica così come per il 

messaggio filosofico. Questo romanzo può essere confrontato degnamente 

con alcune delle migliori opere di autori come Kafka, 

Orwell, Salinger, Heller e Solzhenit.Tenendo presente la storia 

del romanzo albanese, Il Funerale Infinito è un punto d'arrivo 

non modesto per la letteratura e la cultura albanese. Che questo 

romanzo abbia per autore un poeta talentuoso come Zhiti rende 

l'opera ancora più particolare. Questo è il primo romanzo di successo 

in albanese composto in rime libere che a causa del messaggio, 

della ricchezza linguistica e della profondità di pensiero 

può essere equiparato a La Terra Desolata di T. S. Eliot. 

La particolarità di questo romanzo-poema è che anche se 

simbolizza la vita come un corteo d'inutilità (forse Il Corteo 

dell'Inutilità sarebbe un titolo più significativo per l'opera), 

Zhiti non perde la fede nell'umanità, nella nostra vitalità come 

creature umane nel gioire in situazioni dove la ragione sembra 

essere morta. Zhiti trova un significato e trasforma in arte i lati 

più oscuri della realtà umana. Come ogni capolavoro che si concentra 

sul tema del pessimismo, viene attraversato da una vena 

elegante di ottimismo. Il romanzo di Zhiti segna un nuovo punto 

di arrivo nella letteratura albanese, per cui dobbiamo tutti gioire, 

specialmente Kadare. Per più di quattro decadi, Kadare dev'essersi 

annoiato nella sua solitudine. 

Non dico che Zhiti è il secondo Kadare. Sarebbe una grande 

inesattezza e una imperdonabile sottovalutazione come per 

Kadare così come per Zhiti. Non dobbiamo misurare il valore e 

l'originalità dei nostri scrittori con il metro del successo di Kadare. 

Kadare è un fenomeno unico nelle lettere albanesi. Quando 

dobbiamo valutare scrittori talentuosi come Zhiti, non dobbiamo 

partire dalla premessa di trovare nelle opere un secondo Kadare. 

Non ci serve un secondo Kadare. A nessun paese e a nessuna 

letteratura servono i cloni letterari. Quando quest'opera verrà 

tradotta nelle principali lingue europee, specialmente in inglese, 

Zhiti verrà considerato di diritto un promettente scrittore 

contemporaneo. Con scrittori come Kadare e Zhiti la letteratura 

albanese e quella balcanica vengono rappresentate ancora più 

degnamente nel mondo.

Në paraditen e 11 marsit në të dy brigjet, ato shqiptare 

dhe italiane, vërtiteshin re te dëndura. Duke 

hipur e zbritur prej tyre sapo ora tetë e mëngjezit la 

mbrapa minutat e para ulemi në pistën e lagur të aeroportit 

të Barit. Pas më pak se dy orësh mbërrijmë në Leçe. Këtu 

shiu i butë shndërrohet në rrebesh. Po ashtu me duhmë 

shfryn edhe një erë e ftohtë. Gjatë gjithë ditës në hollin e 

hotelit Ticiano presim të mbarojë ai shi i përzjerë me inat 

furtune si edhe të mbërrijnë të gjithë të ftuarit e takimit 

"Skënderbeu është i gjallë". I organizuar nga Universiteti i 

Salentos dhe nën kujdesin e Shoqatës Italiane të Studimeve 

për Jug-Lindjen Evropiane kjo konferencë albanologjike 

për dy ditë rresht, gjatë 12-13 marsit, do të zhvillohej në 

një nga sallat e mëdha të Muzeut Provincial "Sigismondo 

Castromediano". Në program në të pesë seancat e debatit 

kishte edhe një sesion për diasporën shqiptare dhe marrëdhëniet 

e saj me Perëndimin. Kur më në fund kishte rënë 

nata e thellë dhe u bë "apeli" i parë nga njëzetë e gjashtë 

të ftuarit kishin mbërritur pothuaj të gjithë. Prej Venecies 

bënte prezencë albanologia Luçia Nadin. 

Për disa vite ajo ka qënë në Tiranë edhe diplomatja që 

ka drejtuar Institutin Italian të Kulturës. Nga Universiteti i 

Kozencës, më i madhi i jugut të Italisë, gjendej zëvendësrektori 

i tij, studjuesi dhe njëkohësisht organizatori më i 

spikatur arbëresh i veprimtarive gjithshqiptare Françesko 

Altimari. Nuk mungonte nga Universiteti i Palermos dijetari 

arbëresh dhe një nga albanologët më aktivë e modernë 

Mateo Mandalà. Prej Tiranës kishte mbërritur një nga njohësit 

më të mirë të periudhës së mesjetës shqiptare, për 

disa vite nënministër i Jashtëm dhe ambasador i vendit 

tonë në Romë, Pëllumb Xhufi. E ardhur nga Roma ndodhej 

Maria Adelaide Lala Komneno, një njohëse e arkitekturës 

shqiptare në kohën e Skënderbeut. Prej Universitetit të Venecies 

qe i pranishëm Alesandro Skarsela, i përgatitur për 

pasqyrimin e e heroit kombëtar shqiptar në letërsinë italiane. 

Nga Universiteti i Tiranës pati ardhur gjuhëtarja Anila 

Omari. Kjo do të referonte për kontekstin historik dhe rolin 

e Skënderbeut në "Formulën e pagëzimit" të Pal Ëngjëllit, 

deri tani dokumenti i parë i shkruar i gjuhës shqipe. 

Po ashtu prej Universitetit të Salentos konfirmonin 

praninë e tyre dekani i Fakultetit Juridik Rafaele De Xhorxhi, 

dekane e Fakultetit të Gjuhëve dhe Letërsive të Huaja 

polako-italiania Alicia Romanoviç, dy drejtues katedrash, 

Françeska Lamberti dhe Xhovani Tateo, profesorët Marko 

Jaçov (italo-kroat), Franko Meriko, David Lucking (italoanglez), 

shqiptaro-spanjolli Diego Simini, profesori shqiptar 

në Universitetin e Salentos Genci Lafe, botuesi muzikor 

prej dy dekadash në Leçe bashkëkombasi Edmond Buharaj, 

vëzhguesi italian i kanuneve të Lek Dukagjinit dhe të 

Skënderbeut Donato Martuçi, po ashtu studjuesit vendas 

Mario Kacato, Enzo Ligori, Lorenco Matei, Luiza Cozi. 

Do të qe edhe një nga pasardhësit e heroit tonë kombëtar, 

mjeku shkencëtar Alesandro Kastriota Skanderbej. Madje 

që në orën tetë të mbrëmjes, kur në stacionin hekurudhor 

të Leçes do të mbërrinte edhe treni i fundit që mund të 

sillte udhëtarë nga Vjena prej kryeqytetit austriak erdhi 

edhe Joakim Macinger, studjues i gjuhës dhe i letërsisë në 

kohën e Skënderbeut. Por nuk zbriti prej tij Jens Oliver 

Schmitt, autorin që shqiptarët tashmë e njohin për shkak 

të debatit të shkaktuar rreth librit të tij "Skënderbeu". 

Gjer në momentin e fundit e kishte premtuar pjesëmarrjen 

dhe organizatorët e takimit fjalën e tij "Skënderbeu, një 

riinterpretim", e kishin vënë të parën, në krye të të gjithë 

ngjarjes. Shmit në çastet e fundit kishte dërguar një e-mail 

ku thoshte se qe i sëmurë dhe se bashkëngjitur sidoqoftë 

po e dërgonte relacionin e tij për t'u bërë publikisht i 

ditur. Monika Xhenezin, shefe e katedrës së albanologjisë 

në Universitetin e Salentos si edhe studjuesi i njohur i 

familjeve të mëdha shqiptare pas vdekjes së Skënderbeut 

të emigruara në Pulia, Xhankarlo Valone, dy organizatorët 

kryesorë të veprimtarisë, në mbrëmjen e vonë të 11 marsit 

mund të ishin të qetë. Të nesërmen ajo mund të niste. I 

gjithë impianti i saj qe gati. 

Autori i këtyre rradhëve, i cili e përjetoi ngjarjen të 

kryhej denjësisht në një qytet të Italisë nuk mund të kuturisë 

e të thotë se ajo nuk ka krahasim me disa të tilla të 

mbajtura në dekadën e fundit, përfshi edhe atë të kryer 

në Tiranë me rastin e Vitit të Skënderbeut, 600-vjetorit 

të lindjes së tij. Por një gjë e gjen të drejtë ta pohojë: albanologjia 

është sot drejtimi dhe rregulluesi kryesor i të 

gjitha parametrave që ne shqiptarët duhet të përmbushim 

për t'u integruar natyrshëm në Bashkimin Evropian. Kjo 

nuk përjashton asnjë nga dhjetra e qindra objektivat politikë, 

ekonomikë dhe socialë që përcjellin njëra pas tjetrës 

paketat e standarteve të vëna nga Brukseli. Detyrimisht 

para se të hyjmë e bashkohemi me të ne duhet ta kuptojmë 

thellësisht Evropën. Por më së pari na duhet të njohim 

e kuptojmë vetveten. Kjo, si për çdo popull, është më e 

ndërlikuara. Mirëpo pikërisht për këtë vështirësi të saj ajo 

duhet përballuar dhe jo anashkaluar. Identiteti shqiptar, 

zbulimi i vlerave dhe defekteve që kemi, rilevimi i figurave 

dhe ngjarjeve të mohuara apo lënë në harresë, pra rikthimi 

i plotë i historisë, lufta që është bërë për të na asgjësuar 

dhe ajo e kryer për të mbijetuar, pikat ku kemi forcën dhe 

dobësitë tona, është "superpaketa", ajo që nuk duhet pritur 

të mbërrijë nga Brukseli. Ajo formohet në Tiranë dhe 

në Prishtinë, hartohet e bashkërendohet kudo ku jetojnë 

shqiptarë. Se si këtë mision e merr përsipër një katedër 

albanologjike jashtë vendit tonë, njëra nga disa të tilla që 

sot janë akoma aktive, madje me financime nga fonde të 

qeverive të tjera, është një dëshmi se në trojet tona vazhdojmë 

të jemi mbrapa. Përpara se të themi se defekti ynë 

nis që nga pakica e investimeve financiare në këtë drejtim 

shumë jetik të së ardhmes na duhet të bëjmë një shpjegim. 

Çdo riorganizim i strukturave akademike, pra i trupës së 

specializuar të studjuesve të përgatitur e të paguar për këtë 

mision të madh e ka tentuar çlirimin e energjive të kyçura 

në mendësi dhe skema të vjetra, por deri tani rezultati nuk 

i përgjigjet asaj që pritej. Vërtet janë transformime që nuk 

japin fryte në një apo dy vite e megjithatë çdo ditë që shkon 

bën të dukshëm një problem: u krye një reformim që nuk 

ka funksionuar dot gjer në fund. Doemos ishte më mirë më 

së pari të lehtësoheshin e të zhdërvjelltësoheshin strukturat, 

por megjithatë nuk duket se po lëviz nga vendi vetë 

mendësia. Kjo lë të kuptojë sikur e ka të thellë strofkullën 

e saj të të ndenjurit në dremitje, shumë përtej përshtypjes 

se parë se forcën për ta zgjuar dhe vënë në punë me ritëm 

të plotë e ka njëra apo tjetra parti. 

Ka pesë vite që debati për identitetin shqiptar, më i madhi 

i kryer në të gjithë historinë tonë moderne, nuk u çel nga 

strukturat përkatëse studimore, por prej ballafaqimit spontan 

të disa personaliteteve si Ismail Kadare, Rexhep Qose, 

Kristo Frashëri dhe të tjerëve. E shkaktuar nga një përplasje 

pikëpamjesh sa për arsye të nevojave urgjente të zhvillimit 

aq edhe prej qejfmbetjesh apo rivalitet për ndikim personal 

sa më të madh publik, i gjithë debati nuk pati asnjë 

përmbyllje të tij me një ndërhyrje plotësuese dhe orientuese 

të albanologëve apo institucioneve të tyre. Këta qëndruan 

mënjanë. Nuk e nismuan, por as edhe e përmbyllën, as e 

sistemuan kontributin e kryer, as e konsoliduan dhe as e 

përhapën. As duke e mbyllur fazën e parë nuk bënë gati të 

çelnin një të dytë, ta çonin debatin vital deri në kufijtë e një 

reformimi të madh të mendësisë sonë për identitetin kombëtar. 

Shkenca është si politika, ajo udhëheq. Nuk vjen nga 

pas. E njëjta gjë ndodhi në çeljen e debatit të dytë të madh, 

atij për Gjergj Kastriot Skënderbeun, themelin e identitetit 

të shtetit tonë. Kësaj radhe ngadalësia dhe mospjesëmarrja 

energjike, stili i vjetër konferencial "akademik", i lanë 

shqiptarët nën mëshirën jo vetëm të disa protagonistëve 

mediatikë të papërgatitur të përballnin tema albanologjike, 

por në disa raste të tillë që linin përshtypjen se kishin një 

agresivitet jo në përputhje me të vërtetën e sidomos me interesat 

kombëtare të eurointegrimit. Sepse tani, pas çlirimit të 

Kosovës dhe shpalljes së mëvetësisë së saj, nuk ka interes 

më të madh kombëtar se ai i përmbyshjes së parametrave 

të hyrjes në Bashkimin Evropian. Në dy debate të mëdha 

dhe kyçe, në atë të identitetit të popullit dhe të vetë shtetit 

shqiptar, braktisja e opinionit publik nga institucionet e tij 

të përgatitura dhe të paguara të kryejnë këtë mision ka qënë 

mbresëkeqlënëse. Të gjendur të pambrojtur në një fushëbetejë 

të ashpër e të ndërlikuar profesionalisht u sulmuam 

edhe në vetë pasionin dhe të drejtën e ligjshme që kemi për 

t'u bashkuar me Evropën. Kështu gjithsecili nga ne u mbrojt 

me mjetet rrethanore që kishte. 

Në seancën e parë të konferencës albanologjike të 

mbajtur në Leçe, ndërsa e moderonte debatin profesori 

Xhankarlo Valone dhe njëra pas tjetrës do të shpalleshin 

idetë e qarta të Pëllumb Xhufit, Marko Jaçovit, Françesko 

Altimarit, Jens Oliver Shmitt-it dhe Mateo Mandalasë, do 

të ribëhej e qartë edhe njëherë tjetër ajo që shumëve prej 

nesh nuk i bie në sy: të paktën për të njëqind e pesëdhjetë 

vitet e fundit nuk ka ndryshuar asgjë nga platforma e vjetër 

për ta kompleksuar opinionin ndërkombëtar me doktrinën 

se në identitetin e tyre të paformuar dot asnjëherë shqiptarët 

janë një popull problematik. Dikur barsaleta se kemi 

qënë me bisht, më pas teza se vijmë vetëm prej malesh dhe 

nga i vetmi zanat kombëtar, ai i bariut, ka formuar edhe 

shtratin e platformës së re të viteve dymijë: gjoja jemi pak 

ose aspak evropianë. Shqiptarët kanë patur dy Rilindje. 

Atë që njihet prej të gjithëve dhe gjendet e shkruar qartësisht 

në çdo libër shkolle, pra lëvizja kombëtare që çoi në 

pavarësimin e shtetit të parë shqiptar si edhe në të dytën, 

atë që ende nuk po e konceptojmë akoma të gjithë si një 

Rilindje të dytë. Ajo nisi në vitet nëntëdhjetë, me rënien 

e diktaturës dhe brenda tetëmbëdhjetë vitesh jo vetëm 

shkëputi nga padrejtësia historike Kosovën, por futi edhe 

Shqipërinë në Aleancën Atllantike dhe po e përgatit atë të 

hyjë në BE. 

Kjo periudhë historike që përjetojmë, por që shumëve 

u duket fare e zakonshme pikërisht sepse është shumë afër 

dhe nuk e dallojnë dot të jashtzakonshmen e saj, ka rizgjuar 

dhe hedhur në veprim po ato forca kundërshqiptare që vepronin 

edhe një shekull e ca më parë. Mjafton të konsultohesh 

me të dhënat historike, tezat që atëhere kanë qarkulluar, 

plastdarmet prej ku janë nisur. Ngjajnë si dy pika ujë. 

Në kumtesën e Jens Oliver Schmitt, të lexuar me respekt 

nga profesoresha Monika Xhenezin, jo vetëm nuk kishte 

asnjë lëvizje nga platforma e tezave të tij të parashtruara 

në librin "Skënderbeu", por pati ndodhur edhe formulimi 

i tyre më i drejtpërdrejtë dhe më i prerë. Albanologu 

gjermano-zviceran ishte befasues në qëndrimin e tij kembëngulës 

jo sepse duhej të kishte ndërruar patjetër mendje, 

ç'ka do të qe e pakuptimtë, por sepse prej të gjithë debatit 

të shkaktuar në Shqipëri nuk kishte marë e përfituar asnjë 

ide alternative, qoftë edhe fare të vogël, për të koregjuar 

apo saktësuar më bindshëm ndonjë nga argumentat e tij. Të 

provokosh një shkëmbim të madh e të trazuar mendimesh 

dhe të mos e gjesh veten të hapët të marrësh prej të tjerëve 

qoftë edhe një sugjerim dashamirës, pra të jesh kaq shumë 

kokëfortë në të njëqind për qind të tezave të tua, nuk është 

shenjë e mirë se ke të bësh me një intelektual të hapët dhe 

me një shkencëtar me mendësi demokratike. 

Kjo më e pakta, sepse pa e djallëzuar veprën e misionin 

e tij, pra duke e trajtuar atë si kontribut konstruktiv, 

po na shfaqet përherë dhe më i qartë meraku se më shumë 

nga një strukturë tezash albanologjike me "Skënderbeun" 

kemi të bëjmë me një platformë politike. Jo pak mendje 

dhe pena jashtë e brenda trojeve shqiptare janë alarmuar 

që si njëqind, dyqind, pesëqind apo një mijë vite më parë, 

ne kemi lënë në minoritet prirjen për t'u lidhur me Lindjen, 

e cila shekuj të tërë më parë thirrej Bizant, Perandori 

Osmane apo Bashkimi Sovjetik dhe kemi mbetur një shumicë 

dërmuese dhe e palëkundur me prirjen për Perëndimin, 

sot e mishëruar në formën më të qartë e më fatlume të 

aleancës së Evropës me Shtetet e Bashkuara të Amerikës. 

Asnjëherë si më parë albanologjia nuk është bërë si sot 

edhe terren përplasjeje politike dhe po kaq gjeostrategjike. 

Prandaj natyrshëm si çdo pjesë tjetër e shtetit, si çdo ministri 

apo strukturë e tij aktive, kërkon financim të veçantë. 

Me përparësi. Nga albanologët dëshiron mobilizim si në 

mote të vështira, ku punohet shumë, botohet shumë, debatohet 

shumë dhe flihet pak, fare pak. 

NAttualitàM 

Il pomeriggio dell’11 marzo sulle due rive, quelle albanesi 

e italiane, si affacciano dense nubi. Mentre saliamo 

e scendiamo, appena le otto del mattino lasciano 

indietro i primi minuti, atterriamo sulla pista bagnata 

dell'aeroporto di Bari. Due ore dopo arriviamo a Lecce. Qui 

la morbida pioggia si trasforma in acquazzone. Soffia un 

vento gelido. Attendiamo tutto il giorno nella hall dell'albergo 

Tiziano la fine di quella pioggia mischiata all'ira di 

un uragano e l'arrivo di tutti gli invitati all'incontro “Scanderbeg 

è vivo”. Organizzata dall'Università di Salento e 

curata dall'Associazione Italiana di Studi del Sud-Est Europeo, 

questa conferenza albanologica avrebbe avuto luogo 

dal 12 al 13 marzo presso una delle più grandi sale del Museo 

Provinciale “Sigismondo Castromediano”. Suddiviso in 

cinque sessioni di dibattito, il programma ne comprende 

una sulla diaspora albanese e i suoi rapporti con l'Occidente. 

Quando finalmente fu notte inoltrata e venne fatto 

il primo “appello”, dei ventisei invitati quasi tutti erano 

arrivati. Da Venezia presenziava l'albanologa Lucia Nadin, 

per alcuni anni diplomatica a Tirana a capo dell'Istituto 

Italiano di Cultura. Dall'Università di Cosenza, la più grande 

del sud Italia, giungeva il vice rettore, lo studioso e allo 

stesso tempo spiccato organizzatore arbereshe delle attività 

albanesi Francesco Altimari. Non mancava dall'Università 

di Palermo l'intellettuale arbereshe e uno degli albanologi 

più attivi e moderni Matteo Mandalà. Proveniva da Tirana 

uno dei migliori studiosi del periodo medievale albanese, 

per qualche anno vice ministro degli Esteri e ambasciatore 

del nostro paese a Roma, Pëllumb Xhufi. Arrivava da 

Roma Maria Adelaide Lala Comneno, una studiosa dell'architettura 

albanese ai tempi di Skanderbeg. Rappresentava 

l'Università di Venezia Alessandro Scarsella, preparato 

sull'immagine dell'eroe nazionale nella letteratura italiana. 

Dall'Università di Tirana faceva la sua comparsa la linguista 

Anila Omari, che avrebbe riferito del contesto storico e 

del ruolo di Skanderbeg nella “Formula del battesimo” di 

Pal Ëngjëlli, fino ad ora il primo documento mai scritto in 

lingua albanese. 

Dall'Università di Salento confermavano la loro presenza 

il decano della Facoltà di Giurisprudenza Raffaele 

de Giorgi, il decano della Facoltà di Lingue e Letterature 

Straniere, l'italo polacca Alizia Romanoviç, due titolari 

di cattedre come Francesca Lamberti e Giovanni Tateo, i 

professori Marco Jaçov (italo-croata), Franco Merico, David 

Lucking (italo-inglese), lo spagnolo-albanese Diego Simini, 

il professore albanese presso l'Università di Salento 

Genci Lafe, il compositore albanese a Lecce da due decadi 

Edmond Buharaj, l'osservatore italiano del kanun di Lek 

Dukagjin e di Skanderbeg Donato Martucci, gli studiosi del 

posto Mario Cazzato, Enzo Ligori, Lorenzo Mattei, Luisa 

Cosi. Ci sarebbe stato anche uno dei discendenti del nostro 

eroe nazionale, il medico scienziato Alessandro Kastriota 

Skanderbeg. Addirittura alle otto di sera, quando alla stazione 

ferroviaria di Lecce sarebbe arrivato l'ultimo treno 

con i viaggiatori da Vienna, dalla capitale austriaca venne 

Joachim Matzinger, studioso della lingua e della letteratura 

ai tempi di Skanderbeg. Ma non scese Jens Oliver- 

Schmidt, l'autore noto agli albanesi per via del dibattito 

causato dal suo libro “Scanderbeg”. La sua presenza era 

stata promessa fino all'ultimo e gli organizzatori dell'incontro 

avevano inserito il suo discorso “Skanderbeg, una 

reinterpretazione” per primo, a capo di tutto l'evento. Alla 

fine Schimdt aveva mandato una e-mail dove annunciava 

di essere ammalato ma comunque inviava in allegato la sua 

relazione perché fosse pubblicamente nota. Monica Genesi, 

titolare della cattedra di albanologia dell'Università di 

Salento così come il famoso studioso delle grandi famiglie 

albanesi immigrate in Puglia dopo la morte di Skanderbeg, 

Giancarlo Vallone, i due principali organizzatori dell'attività, 

la sera dell'11 marzo potevano considerarsi sereni. L'indomani 

poteva iniziare. L'intero impianto era pronto. 

L'autore di queste righe, che vide l'evento compiersi 

degnamente in una città dell'Italia, non può sostenere che 

era nulla a confronto con alcuni tenuti nell'ultimo decennio, 

compreso quello di Tirana in occasione dell'Anno di Scanderbeg, 

il seicentenario della sua nascita. Ma trovo giusto 

affermare una cosa: l'albanologia resta oggi la direzione e il 

principale regolatore di tutti i parametri richiesti a noi albanesi 

per poterci naturalmente integrare nell'Unione Europea. 

Questo non esclude nessuna delle decine e centinaia 

di obiettivi politici, economici e sociali che accompagnano 

in sequenza i pacchetti degli standard decisi da Bruxelles. 

Necessariamente prima di entrare e aderire dobbiamo 

comprendere profondamente l'Europa. Ma prima dobbiamo 

conoscere e capire noi stessi. E' questa, come per ogni popolo, 

la cosa più complicata. E proprio perché complicata, 

va affrontata e non aggirata. L'identità albanese, la scoperta 

dei valori e dei difetti posseduti, il rilevamento delle figure 

e degli eventi negati o lasciati nel dimenticatoio, cioè il 

ritorno completo della storia, la guerra portata avanti per 

annientarci e quella combattuta per sopravvivere, i punti 

forti o deboli, sono il “super pacchetto”, quello di cui 

non dobbiamo attendere l'arrivo da Bruxelles. Si forma a 

Tirana e a Pristina, si detta e si coordina ovunque abitino 

degli albanesi. Come questa missione viene intrapresa da 

una cattedra di albanologia fuori dal nostro paese, parte di 

un gruppo a tutt'oggi attivo, addirittura finanziati dai fondi 

degli altri governi, sta a testimoniare che nei nostri territori 

continuiamo ad essere indietro. 

Prima di dire che il difetto inizia con il languire degli 

investimenti finanziari in questa direzione così vitale del 

futuro, dobbiamo dare una spiegazione. Ogni riorganizzazione 

delle strutture accademiche, cioè del corpo specializzato 

di studiosi preparati e retribuiti per questa grande 

missione, ha tentato la liberazione delle energie incastrate 

in concetti e vecchi schemi, ma fino ad ora i risultati non 

sono all'altezza. Sono davvero trasformazioni che non danno 

frutti nell'arco di uno o due anni, eppure ogni giorno 

che passa porta all'occhio un problema: è stata compiuta 


Koha e Albanologeve Il tempo degli Albanologi 

nga Ylli Polovina 

una riforma che non ha funzionato fino in fondo. Sarebbe 

stato certo meglio prima alleggerire e sveltire le strutture, 

ma non sembra che la mentalità stia cambiando. Questo 

lascia intendere la profondità della tana in cui si trova a 

sonnecchiare, ben oltre la prima impressione che la forza 

per risvegliarla e metterla in attività a pieno ritmo ce 

l'abbia un partito o l'altro. Per cinque anni il dibattito 

sull'identità albanese, il più grande compiuto in tutta la 

nostra storia moderna, non partì dalle rispettive strutture 

di studio, ma dal confronto spontaneo di alcune personalità 

come Ismail Kadare, Rexhep Qose, Kristo Frashëri e altri. 

Causato da una collisione di punti di vista sia per via delle 

urgenti necessità di sviluppo che per qualche rammarico 

o rivalità nella maggior influenza pubblica, l'intero dibattito 

non si concluse con un intervento di completamento 

e di orientamento degli albanologi o delle loro istituzioni. 

Questi si tennero in disparte. Non iniziarono né conclusero, 

non sistemarono il contributo dato, non lo consolidarono o 

divulgarono. Nemmeno terminando la prima fase si prepararono 

ad aprirne una seconda, portando il dibattito vitale 

fino ai confini di una grande riforma della nostra mentalità 

sull'identità nazionale. 

La scienza è come la politica, governa. Non viene dietro. 

La stessa cosa avvenne all'inizio del secondo grande 

dibattito, quello su Gjergj Kastrioti Skanderbeg, le fondamenta 

dell'identità del nostro stato. Questa volta la lentezza 

e la non partecipazione energica, il vecchio stile conferenziale 

“accademico”, lasciarono gli albanesi alla mercé non 

solo di alcuni protagonisti mediatici impreparati ad affrontare 

temi di albanologia, ma anche a volte tali da dare l'impressione 

di possedere un'aggressività che non coincideva 

con la verità e soprattutto con gli interessi nazionali di eurointegrazione. 

Poiché ora, dopo la liberazione del Kosovo 

e l'annuncio dell'indipendenza, non esiste maggior interesse 

di quello del raggiungimento dei parametri di adesione 

all'Unione Europea. In due grandi dibattiti chiave, quello 

dell'identità del popolo e dello stato albanese stesso, l'abbandono 

dell'opinione pubblica da parte delle sue istituzioni 

preparate e retribuite ai fini di compiere la missione 

ha lasciato un'impressione negativa. 

Ritrovati indifesi in un campo di battaglia aspro e professionalmente 

complicato siamo stati attaccati nella stessa 

passione e nel legittimo diritto che possediamo di aderire 

all'Europa. Così ognuno di noi si è difeso con i mezzi di 

circostanza che aveva. Nella prima seanza della conferenza 

albanologica tenutasi a Lecce, mentre il professor Giancarlo 

Vallone moderava il dibattito e una dopo l'altra sarebbero 

state manifestate le chiare idee di Pëllumb Xhufi, Marco 

Jaçov, Francesco Altimari, Jens Oliver-Schmidt, Matteo 

Mandalà, sarebbe sembrato chiaro quello che molti di noi 

continuavano a non notare: almeno negli ultimi centocinquant'anni 

nulla è cambiato dalla vecchia piattaforma per 

aggrovigliare l'opinione internazionale con la dottrina che 

nella loro identità mai formata gli albanesi sono un popolo 

problematico. 

Una volta barzellette sul nostro avere una coda, poi 

teorie sul nostro provenire dalle montagne e dall'unico mestiere 

nazionale, quello del pastore, aver creato lo strato 

della nuova piattaforma del duemila: come se fossimo poco 

o per niente europei. Gli albanesi hanno avuto due Rinascimenti. 

Quella conosciuta da tutti e che si trova scritta 

a chiare lettere sui testi di scuola, quindi il movimento 

nazionale che portò all'indipendenza del primo stato albanese 

e l'altra, quella che fatichiamo tutti a concepire come 

il secondo Rinascimento. Ebbe inizio negli anni novanta, 

con la caduta della dittatura ed entro diciotto anni non solo 

staccò il Kosovo dall'ingiustizia storica, ma inserì anche 

l'Albania nell'Alleanza Atlantica preparandola ad aderire 

alla UE. Il periodo storico che viviamo, che a molti appare 

comune proprio perché molto vicina e per questo difficile 

nel riconoscere la straordinarietà, ha risvegliato e rese attive 

le stesse forze anti albanesi che agivano più di un secolo 

fa. Basta consultare i dati storici, le teorie circolate allora, 

i plastdarmet da dove partivano. Simili come due gocce 

d'acqua. Nel commento di Jens Oliver-Schmidt, letto con 

rispetto dalla professoressa Monica Genesi, non solo non 

c'era uno spostamento dalla piattaforma delle sue teorie 

sviluppate nel libro “Scanderbeg”, ma era avvenuta perfino 

la loro formulazione più diretta e incisiva. L'albanologo 

svizzero-tedesco era sorprendente nel suo atteggiamento 

ostinato ma non perché avrebbe dovuto cambiare idea, 

cosa priva di senso, ma perché di tutto il dibattito scaturito 

in Albania non aveva considerato e preso nessuna idea 

alternativa, per quanto piccola, per correggere o rendere 

credibile qualche suo argomento. 

Provocare uno scambio ampio e turbato di pensieri 

e non ritrovarsi aperti a cogliere dall'altro anche un suggerimento 

benevolo, quindi essere così testardi nel cento 

per cento delle proprie tesi, non è indice di un'intellettuale 

aperto e di uno scienziato dalla mentalità democratica. 

Questo è il meno, perché senza recriminare la sua opera e 

missione, quindi trattandolo come contributo costruttivo, si 

manifesta con maggior chiarezza la preoccupazione che più 

che una struttura di tesi albanologiche, con “Scanderbeg” 

abbiamo a che fare con una piattaforma politica. Non pochi 

cervelli e penne fuori e dentro il suolo albanese sono 

allarmati dal fatto che, come cento, duecento, cinquecento 

o mille anni fa, abbiamo lasciato in minoranza la tendenza 

a legarci all'Oriente, che secoli prima si chiamava Bisanzio, 

Impero Ottomano oppure Unione Sovietica, restando una 

maggioranza schiacciante e ferma predisposta verso l'Occidente, 

oggi personificata dalla forma più chiara e felice 

dell'alleanza dell'Europa con gli Stati Uniti d'America. Mai 

come oggi l'albanologia ha rappresentato un terreno di scontro 

politico e allo stesso tempo geostrategico. Motivo per cui 

naturalmente chiede come ogni altra parte statale, come 

ogni ministro o una sua struttura attiva, un finanziamento 

speciale. Progredendo. Dagli albanologi vorrebbe la mobilitazione 

dei tempi difficili, quando si lavora tanto, si pubblica 

tanto, si discute tanto e si dorme poco, molto poco.


NAttualitàM 

Udhetim ne qytetin e lindjes Viaggio nel paese natale 

ndodh cdo njeriu kur udheton me traget, qe sapo futet ne 

gjirin e bukur te Vlores te ndjeje emozione dhe te dashu- 

I rohet me detin e kalter. Kjo ndjesi vazhdon me tej kur shi- 

nga Hasan Aliaj 

Pe1asgi sempre più sovente 

appaiono sulla ribalta della I storia e della a civiltà euro- 

kon qytetin bregdetar, qe eshte zbukuruar me pallate shume 

kateshe, njeri me i bukur se tjetri e shtrihen madherishem anes 

bregut te detit. Te ngjajne sikur te pershendesin dhe te urojne 

mire se ardhjen. E si te mos entuziasmohesh, kur shikon se 

qyteti qe te lindi dhe te rriti ka ndryshuar dhe eshte ne zhvillim 

ne te gjitha aspektet e jetes. Sipas statistikave, ne vitin 2008 

ne stinen e veres, Vloren per natyren e bukur, detin e paster 

dhe te kalter, per sherbimin e kulturuar dhe mikpritjen e vizituan 

afersisht 1milion turiste: jo vetem prej trevave shqiptare, 

por edhe maqedonase, greke, turq, italiane, franceze, gjermane, 

austriake, amerikane etj. Kjo shifer eshte me te vertete pozitive, 

por mbi te gjitha nje obligim per bashkine dhe turizmin 

dhe nxjereje detyrash. Vlora po ndryshon, por pritet me teper 

ne te ardhmen prej vlonjateve, qe qytetit te tyre t'i japin pozicionin 

e vete duke ia pershtatur bukurise natyrore. 

T'u kujtojme qytetareve vlonjate dhe institucioneve te 

rrethit thenien e bukur te Julio Cesarit para 2000 vjeteve, kur 

kaloi me ushtrine e tij neper Llogara. Pasi u mahnit me bukurite 

magjepese, urdheroi ushtaret shprehimisht me keto fjale: 

“Te qendrojme per te pushuar rreth ketyre pishave te gjelberta 

ku shikohet madherishem deti e te thithim ajrin e fresket, qe 

eshte i perzier me jodin e detit, kam qene kudo, por bukuri te 

tille nuk me kane zene syte kurre”. Vlora eshte dhurate nga 

zoti, ta zhvilloje turizmin jo vetem ne vere, por ne te gjitha 

stinet e vitit. Motivi i ketij shkrimi nuk eshte te pershkruaj 

ecurine, por dicka tjeter. Para disa ditesh ne redaksine tone 

kane ardhur disa letra falenderimi per institucionin Aluizni 

dhe drejtuesin Roland Trafili. Gjithmone ne redaksine tone 

vijne letra falenderimi dhe kritika, por detyra jone eshte qe t'i 

verifikojme ato. 

Pikerisht per kete ndodhem ne Vlore. Sapo mberritem ne 

kete institucion, i cili ndodhet rreze te kodres se Kusbabas, u 

ndeshem me njerez qe hynin dhe dilnin. Ata qe hynin ishin te 

trishtuar dhe ne siklet, por kur dilnin shikonim fytyra te tjera, 

te qeshura dhe me shprese. "Epo, ka lezet keshtu" - degjuam 

te fliste nje qytetar.-" Perse zoteri, nderhyra. -Kam afersisht dy 

tre vjet qe horovatem neper zyra qysh nga bashkia, urbanistika, 

zrpp etj. dhe pergjigja gjithmone negative, zyrtaret te hidhnin 

si nje top sa andej e ketej, ndersa ketu ndryshe, mor vella. Me 

ne fund ne gjithe keto vite tranziscioni pashe nje institucion, 

qe punon dhe qe meret seriozisht me hallet tona.", Plaku nga 

lagja e Skeles fliste pa pushim dhe tunde letren e firmosur." 

Ja per kete tapi kam humbur disa vite jete, ndersa tani 

rikuperova gjithcka". E ndoqa plakun me vemendje, ecte ne 

rruge duke pershendetur cilindo qe shikonte, ndersa mua me 

dukej sikur fluturonte .sepse silueta e tij me humbi nga syte. 

Si plaku degjoja te tjere, qe kalonin ne oborrin e institucionit 

duke qeshur dhe falenderuar. Per t'i faktuar me mire keto 

shkuam drejt zyres se drejtorit Roland Tafili. Ne koridor qendronin 

shume njerez, ndersa zyra e tij e kishte thyer traditen 

zyrtare. Brenda saj ndodheshin dhjetra e dhjetra njerez. Sekretarja, 

nje grua e qete dhe me pamje te embel me tha: "Keshtu 

behet cdo dite, une nuk dallohem qe punoj ketu. Ja vendi im, 

vazhdoi sekretarja, te ciles emrin nuk ja mesova, sepse ajo nuk 

desh te prononcohesh dhe drejtoi gishtin drejt nje karrike, ku 

qendronin te ulur njerez te 

tjere. Ne kete zyre, rreth 3O 

m2 pashe nje demokraci 

te vertete, nje qytetarizem 

dhe miresjellje prej gjithe 

punonjesve te ketij institucioni. 

Qytetare qe hynin e 

dilnin lirshem, per me teper 

te qeshur. 

Nje cast mendova se gjithe 

kjo miresjellje prej zyrtareve 

dhe vete drejtorit mos 

ishte nje reklam meqe, vendi 

eshte ne kuader te zgjedhjeve?. 

U futa brenda qendrova 

perpara drejtorit, i cili me 

qetesi ju pergjigjej halleve 

te qytetareve.. Aty pashe nje 

realitet tjeter. Pamja e tij pavarsisht 

nga gjithe ata njerez, 

ishte e fresket, ne syte 

e tij pashe jo vetem kenaqesi, 

por dhe deshiren e mire 

per t'i ndihmuar te tjeret." 

Jam ne dispozicionin tuaj 

" - ishte shprehja e tij e zakonshme 

dhe vertete ashtu 

ishte. Ai ishte ne sherbim te 

qytetareve, ndjehesh i qete 

kur ua zgjidhte hallin. "Ketu hyjne hallexhinj dhe patjeter qe 

duhet t',-i ndihmojme "- m'u shpreh Rolandi. Kishte te drejte, 

aty hynin njeres te mbushur me plot halle, qe askush nuk ua 

kishte zgjidhur me pare. Rolandi bashke me gjithe ekipin e tij 

po bente te pamunderen. Gjeja me fisnike per cilindo zyrtar qe 

t’u gjendet prane njerezeve me halle deri sa t’ua u zgjidhi ato. 

Kjo zyre eshte e te gjitheve, ketu kane vend te gjithe qytetaret 

qe kane nevoje, pavarsisht nga bindjet politike. 

"E rendesishme per mua, - na tha, - eshte qe cdo qytetar 

te ndjehet i qete dhe te zgjidh ne kohe hallin si: legalizimin e 

shtepise, te truallit ose dyqanit. Atehere dhe une jam i qete dhe 

gjumin e beje rehat." Me cuditi! Ku e gjente ate force, sqaronte, 

fliste ne telefon, i jepte urdher varteseve te vete, shpjegonte, 

sugjeronte e firmoste. Aluizni ishte nje shembull per gjithe 

istitucionet e tjere jo vetem ne qarkun e Vlores, por edhe me 

gjere. U larguam me pershtypjet positive per kete institucion 

ashtu sic shkruhej ne letrat e ardhura ne redaksi. Duke kaluar 

neper koridorin e gjate, nje punonjes i ketij institucioni, Asllan 

Asllani me tha: "Me pelqen shume gazeta juaj “Rrenjet,” aty 

cdo shqiptar ka se cfare te mesoje mbi kulturen, historine, realitetin 

e diasporen. Nje pune te madhe po beni.” Asllani dhe 

m'u lut qe t'i dergoja cdo muaj gazeten. I premtova dhe po me 

kete premtim u largova nga qyteti i lindjes sime Vlore, i cili po 

ndryshon nga dita ne dite, jo vetem ne ndertime, por edhe ne 

njerez dhe institucione. Qe t'i pershtatesh bukurise natyrore te 

ketij qyteti natyrisht duhet te besh vepra te bukura, duhet te 

punosh pa kursyer forcat me kulture dhe ndjenje qytetare, ashtu 

sic vepron institucioni Aluizni dhe drejtori saj Roland Tafili. 

pea, quasi si fossero risvegliati di 

colpo dal profondo letargo, in cui 

giacevano da millenni, scuotendosi 

di dosso quello strato di polvere 

d'oblio che li aveva coperti. 

Per quanto strano che possa sembrare 

essi cominciarono a parlare 

dall'imo dei tempi passati nella 

stessa lingua che parlano gli albanesi 

odierni. Come mai poteva 

verificarsi un simile fenomeno? 

Quali legami potevano esistere tra 

il grande popolo leggendario dei 

Pelasgi e il piccolo popolo degli 

Albanesi dopo tanti secoli? Gli 

interrogativi sarebbero molti ed io 

cercherò d'esporre alcune considerazioni 

che possano essere ritenute 

soddisfacenti a tale riguardo, 

sostenendo che sono precisamente 

gli Etruschi che intervengono a 

darci una riposta adeguata. Percorrendo 

diverse letture in tale 

senso mi sono formato un'opinione 

ben precisa che darebbe ragione 

alla versione proposta. Infatti 

la questione etrusca divenne improvvisamente l'epicentro dell'interesse 

dei diversi studiosi dell'antichità, che si trovarono davanti a 

un nodo gorgonico, che attendeva d'essere sciolto da ben 2500 anni, 

da quando gli Etruschi furono soprafatti e la loro civiltà fu distrutta 

dall’ascesa incontenibile della potenza di Roma. D'allora scese su 

loro il più completo silenzio. Come sarebbe stato sciolto quel nodo ? 

Con la ragione e la pazienza oppure con la spada d’Alessandro? 

Verso il 1828, Luciano Bonaparte, fa una sensazionale scoperta 

nelle sue terre del Lazio che suscitò grande scalpore e diede spunto 

anche alla letteratura di trattare tale soggetto, con Prospero Merimé 

che scrisse la novella "Il vaso etrusco". Ma fu un fuoco di paglia, 

giacché intervennero fatti politici, rivoluzioni e guerre, per cui il silenzio 

sugli Etruschi continuò a perdurare. Ed è Gabriele d'Annuzio 

che nel suo dramma Forse che si, forse che no, porta i suoi personaggi 

in quei luoghi avvolti nel mistero, e risolleva in Italia e in Francia la 

questione etrusca, ma in versione letteraria. Bisognava arrivare poi 

a D.H. Lawrencio, l'autore di "Lady Chatterly" per avere un’altra 

presentazione degli Etruschi nel libro " Etruscan place", in cui si 

descrivevano tra l'altro, le tombe e le scritture toscane (ricordo la 

concordanza con Toschenia, denominazione della parte Sud d'Albania, 

i cui abitanti si chiamano Toschi). Ma come tutte le interpretazioni 

letterarie e filosofiche, quelle diAnnunzio e di Lawrencio, 

deformavano i dati storici e archeologici. Non c'è niente da eccepire 

a riguardo poiché i geni hanno il pieno diritto d'abbandonarsi al loro 

estro creativo. 

Pero', era stato aperto un sentiero che il pubblico desiderava 

seguire per pura curiosità. Ciò servì all'apparizione d’un altro libro 

" Il sorriso degli Etruschi" di Dino Garrone (1944 ), in un periodo 

triste per l'Italia, ma che metteva l'accento sulla parte misteriosa ed 

enigmatica degli Etruschi. Pero' tutte queste opere, erano ripiene 

piuttosto di deduzioni che di ricerche di profilo storico, archeologico 

oppure linguistico. Più tardi appare il libro "Etruscologia" di Massimo 

Pallottino, che nel 1955 viene tradotto anche in inglese e che 

riscontra un vivo interesse, in quanto opera d'uno studioso, piena di 

ponderazioni sebbene di lettura relativamente attraente. Oramai gli 

Etruschi avevano acquistato il diritto d'essere citati nella letteratura, 

come avevamo riscontrato, in Francia, Italia, Inghilterra ed altrove. ln 

questo contesto, l'Italia non si era messa da parte e si era fatta viva 

con il Caldarelli che già nel 1923 aveva pubblicato "Memorie della 

mia infanzia" e nel 1952 "11 sole a picco" quelli opere presentava 

quanta più di sensibile su quella Toscana ¬etrusca, ch'era diventata 

terra italiana per eccellenza. Nel frattempo anche i Francesi si 

sentivano attratti e ispirati dagli Etruschi, che venivano trattati con 

simpatia in un romanzo di M. Boncompain " Lucienne et les Etrusques", 

apparso nel 1955. Anche in Austria, si cominciava a parlare 

degli Etruschi, tramite la Signorina Cles - Reden con il Libro " Das 

versunkene Volk", tradotto ln italiano col titolo "Gli Etruschi". Belle 

pagine di reminiscenze Wagneriane, piuttosto di contenuto letterario 

che storico. 

Le opere che abbiamo citato finora, non chiudono la lista di 

quelle che erano state consacrate all’utilizzazione letteraria degli 

Etruschi, citando nomi illustri come Carducci e Huxley. Ma la gloria 

e la popolarità degli antichi Toschi ci viene dal libro dal titolo prestigioso 

" The Etruscans" scritto da Gageons ed apparso nel 1957, che 

divenne soggetto per un film di Holliwood, presentato in pellicola 

in una super produzione in Eastmancolor. Dopo tanti secoli d'oblio, 

quest'era una bella rivincita ! 

Quali furono le cause di tanto oblio ed di tanta indifferenza di 

cui soffrirono cosi a lungo gli Etruschi. Veramente sono semplici e 

rimontano all'antichità stessa. Da chi potevano venire le informazioni 

a riguardo se non esclusivamente dai Greci e dai Romani, che beninteso 

avevano fatto man basso sulla storia. Sopratutti i Latini, i quali 

per la storia ufficiale erano alla base della glorificazione di Roma. Per 

questa ragione gli Etruschi, sebbene avessero contribuito alla crescita 

e al rafforzamento del potere romano, furono passati sotto silenzio 

dagli stessi romani che parlavano di loro solo per denigrarli, essendo 

che non avevano lasciato alcuna letteratura valida che potesse dare 

loro ragione, come presenza ripiena d'una civiltà molto importante 

che avrebbe potuto dare più risalto alla storia dei popoli europei, su 

basi più realistiche e determinanti. 

Gli Etruschi quindi divennero vittime dell’orientamento che 

prese l'Umanesimo nel pensiero europeo degli ultimi cinque secoli, 

tutto concentrato nello studio e nella glorificazione della Grecia e di 

Roma. Negli amblenti degli studiosi dello XIX secolo, essi furono 

considerati come sottoprodotti dell'ellenismo, vittime del pregiudizio 

romantico, secondo il quale tutto ciò che non era né greco né romano 

doveva diventarlo, sotto pena dl non figurare affatto. Anche uno storico 

come Momsen, ammiratore di quella Roma Imperiale concedeva 

agli Etruschi a malapena il diritto d'essere esistiti. Cosicché, l'interesse 

verso gli Etruschi comportava dei motivi estranei al semplice 

desiderio d'informazione oppure d’oggettività scientifica. Uno dei 

tratti di maggior rilevo della civiltà etrusca risiedeva proprio nel mistero 

di cui era avvolto, e che tantianni di ricerche non erano riusciti 

a svelare. Mistero che riuscii a portare alla ribalta il problema etrusco 

per quel desiderio impellente dell'uomo di trovare soluzione a tutte le 

questioni, e per di più a quelli troppo scabrose e difficili. 

Mirela Bogdani, shqiptarja që sfidoi politikën britanike 

asi shkoi në Angli, nuk u shndërrua në një shtëpiake, 

nga Petrika Grosi 

përkundrazi, ajo vazhdoi studimet pauniversitare në Ox- 

P ford dhe Cardiff, duke u diplomuar në fushën e politikave 

të BE-së dhe integrimit europian. Edhe sikur ta linim me kaq, 

do të mjaftonte për të përshkruar Mirela Bogdanin, si një femër 

shqiptare të suksesshme e të kompletuar, por kemi shumë më 

tepër për të thënë; Pas studimeve të para në fushën e mjekësisë 

në Shqipëri, Mirela nisi të angazhohej me politikën, duke u bërë 

pjesë e Partisë Republikane për katër vjet dhe duke provuar 

edhe punën në administratën qendrore, deri sa vjen një moment 

kur ajo vendos që të niset drejt Anglisë, për të nisur një karrierë 

të re dhe për të plotësuar më tej ambicjet e saj. 

Aty veç të qenurit një grua e nënë e përkushtuar në rritjes 

e vajzës së saj Cindy, tashmë 11-vjeçare, Mirela përfundon me 

sukses studimet në një nga universitetet më të mira në botë, 

për t’u futur kështu pak e nga pak edhe aty ku ndoshta nuk e 

kishte ëndërruar, në strukturat e Partisë Konservatore Angleze. 

Mirela Bogdani është shqiptarja e parë që pas këtyre hapave 

tentoi edhe të kandidonte si deputete e për Konservatorët 

britanikë në Parlamentin Europian, duke arritur pas dy vitesh 

procesi kompetitiv seleksionues, të kalojë të gjitha fazat, deri 

në dhjetshen finale, ku për fat të keq u skualifikua. 

Gjithsesi, kjo është një eksperiencë e mirë për një person 

që aspiron politikën. Si pasojë e angazhimit të saj në politikën 

britanike dhe qendrimit për disa vite në tempullin e dijes, në 

Oxford, Mirela ka krijuar njohje me mjaft personalitete të rëndësishme 

të politikës, jo vetëm britanike por edhe europiane. 

Nëpër forume të ndryshme, konferenca, leksione dhe takime 

ajo ka pasur rastin të takojë personalitete të tilla si Margaret 

Thatcher, Silvio Berluskoni, lideri i konservatorëve britanikë 

David Cameron, Doris Pack, eurodeputeti britanik Jonathan 

Evans, lordi John Tailor etj (siç e tregojnë dhe fotografitë ne 

websitin e saj). E ftuar si personazhi i radhës në faqet e suplementit 

“Albania Weekend”, Mirela Bogdani flet mbi përvojën e 

këtyre viteve, momentet e vështira, politikën shqiptare dhe atë 

angleze etj. Përveç analizës së mprehtë dhe realiste të çështjeve, 

Mirela karakterizohet nga guximi për ta thënë të vërtetën, 

sidomos në rastet kur politikanët dhe qeveritarët tanë përdorin 

ngjarje historike si hyrja në Nato për të bërë propagandë para 

fushatës elektorale. 

Ardhja juaj në Tiranë pak ditë para hyrjes tonë në Nato 

ishte rastësore? Këtë herë kthehem në Tiranë për disa arsye 

që janë më shumë familjare, por edhe për një leksion në një 

universitet të kryeqytetit, mbi politikat e BE-së dhe integrimit 

europian. Jam përpjekur të mbaj lidhje me institucionet 

universitare dhe akademike në Shqipëri. Hyrja në Nato dhe 

festimet e mëdha për këtë ngjarje janë vënë në qendër të vëmendjes 

mediatike shqiptare e të huaj. Si e shikoni ju këtë? 

Pranimi i Shqipërisë në Nato sigurisht që është një arritje dhe 

ngjarje e madhe historike për vendin tonë dhe popullin shqiptar. 

Megjithatë, ajo që dua të them është se ky pranim nuk u bë 

siç përpiqet ta propagandojë qeveria shqiptare, pra si rezultat 

i kryerjes së reformave të suksesshme, por si pasojë e interesave 

gjeopolitike; antarësimi i dy vendeve ballkanike në Nato 

është në interes të “lojtarëve” kryesorë të kësaj strukture si 

SHBA-të, të cilat duan të fuqizojnë pozitat e tyre, për t’i bërë 

një “counter-balance” Rusisë. Imagjinoni që SHBA-të po inkurajojnë 

deri në pranimin e ish-republikave ruse si Ukrahina 

apo ato të Kaukazit, e jo më vendin tonë dhe Kroacinë. Për më 

tepër, nuk më pëlqen shfrytëzimi i këtij momenti si slogan në 

fushatë elektorale, apo për të fituar zgjedhjet. 

Si do ta komentonit festimin e ekzagjeruar të organizuar 

nga qeveria për antarësimin e Shqipërisë në Nato? Mendoj 

që ky lloj festimi i ekzagjeruar (ndyshe nga festimi që bënë 

kroatët) ndodhi për dy arsye; Pikësëpari, për arsyen që thashë 

më lart, pra shfrytëzohet hyrja në Nato për interesat e fushatës 

elektorale dhe e dyta, është shprehje e kompleksit të inferioritetit 

të shteteve të vogla e të varfera që u bashkohen organizatave 

të tilla, të fuqishme e prestigjoze. Megjithatë, ajo që më 

indinjon më shumë janë çudirat dhe imoralitete të tilla si ajo 

që ndodhi gjatë mitingut të organizuar nga PD-ja, kur njerëzit 

që punonin në administratën publike u dërguan me detyrim 

për të dalë në shesh dhe për të mbushur radhët, në mënyrë 

që të jepej imazhi i suportit. Sigurisht, çdo shqiptar duhet të 

gëzohet për një arritje të tillë, por s’do të thotë që ata, të cilët 

s’dolën në shesh nuk kanë mbështetur antarësimin e vendit në 

NATO. Këto janë remnishenca të shëmtuara të mitingjeve të 

fillimviteve ‘90. 

Pikërisht kjo festë e hyrjes në Nato, në media thuhej se kushtoi 

gati një milionë dollarë. Festa të tilla masive, a nuk duket 

se janë një fyerje apo tallje për kapacitetin tonë intelektual? 

Nuk e di për festat e tjera pasi nuk jetoj këtu, por për këtë që e 

pashë vetë, mund të them se është shpenzuar një buxhet i lartë. 

Vërtet është një moment i rëndësishëm historik, por është një 

ekzagjerim për vetë standardin e jetesës të shumicës së shqiptarëve 

dhe buxhetin e këtij vendi. Ato para mund të përdoreshin 

për t’iu ardhur në ndihmë shumë shtresave në nevojë që 

jetojnë në fukarallëk të madh. Veprime të tilla bëhen vetëm për 

të dhënë një imazh për të cilin askush nuk ka nevojë. Kroacia 

u antarësua njësoj si ne por nuk bëri të tilla ahengje të kushtueshme. 

Thuhet se në vitin 2010 do të realizohet lëvizja e lirë e 

shqiptarëve në Europë, pra liberalizimi i vizave. Ju si eksperte 

e fushës, si do ta komentonit këtë premtim? E kam dëgjuar 

shpesh këtë deklaratë në javët e fundit, kryesisht nga kryetarja 

e Parlamentit, Znj. Topalli, që po e përdor këtë në tour-et e 

saj pre-elektorale nëpër Shqipëri. Ju siguroj se është një tjetër 

gënjeshtër e radhës, që politika e qeveria po përpiqet t’i servirë 

popullit. Dihet se ëndrra e shqiptarëve gjatë komunizmit dhe 

në 10 vitet e fundit ka qenë dhe ngelet lëvizja e lirë. Duke 

qenë se fusha ime e studimit dhe ekspertizës është integrimi 

europian dhe politikat e BE-së, jam në kontakt të vazhdueshëm 

të gjithë raporteve, përfshi ato të institucioneve të BE-së. Vjet 

në janar, Shqipëria ka nënshkruar me Komisionin Europian 

marrëveshjen e facilitimit (lehtësimit) të vizave. Duhet sqaruar 

për publikun që jane dy koncepte; lehtësimi dhe liberalizimi. 

Lehtësim do të thotë që shqiptarëve t’u lehtësohen kushtet për 

t’i marrë vizat, duke nisur që nga shkurtimi i kohës të marrjes 

së tyre, ulja e pagesës dhe zvogëlimi i numrit të dokumentave 

të paraqitura për aplikim. Vjet në korrik, u përcaktua “Road 

Map”-i me rreth 40 kushte, të cilat qeveria shqiptare duhet t’i 

plotësojë dhe vetëm kur këto të jenë plotësuar të gjitha, atëherë 

do të shikohet mundësia për një liberalizim të vizave për shqiptaret. 

Pra, jemi ende shumë larg lëvizjes së lirë. Liberalizim do 

të thotë që kushdo që aplikon për vizë, ta marrë atë pa asnjë 

problem. Kjo është situata, ndërkohë që pa pikë turpi, znj. Topalli 

del dhe thotë: “...nëse e marrim ne pushtetin prapë, për 

një vit do të sjellim edhe lëvizjen e lirë të njerëzve...”. 

A duhet ta paraqesë Shqipëria kandidaturën për t’u pranuar 

në BE? Pasi ratifikohet marrëveshja e MSA, teorikisht, 

çdo vend mund ta paraqesë kërkesen per statusin e vendit 

kandidat. Por, pavarësisht se qeveria shqiptare do të bëjë këtë 

hap brenda Presidencës çeke, reagimi nga BE-ja ishte që ky 

është një hap prematurë; vendi nuk është gati për një kërkesë 

të tillë dhe duhet të presë derisa të zhvillohen zgjedhjet parlamentare. 

Mirela, le të kalojmë te jeta juaj e përditshme në 

Angli. Cila është puna dhe impenjimet aktuale me të cilat jeni 

e angazhuar? Para pak kohësh mbarova studimet e mia pasuniversitare 

në Universitetin e Oxfordit dhe tani, përveç mësimdhënies 

në Universitetin e Kardifit, jam marrë me shkruarjen 

e librit tim të katërt. Sapo e kam dorëzuar dorëshkrimin në 

shtëpinë botuese. Libri bazohet mbi dizertacionin që mbrojta 

në Oxford, që është përsëri mbi çëshjen e zgjerimit të BE-së, 

po kësaj radhe fokusohet mbi Turqinë, ndryshe nga dy librat 

e mi të fundit të cilët fokusoheshin në Ballkanin Perëndimor 

dhe Shqipërinë. Para disa kohësh u tha se ju do të kandidonit 

si deputete e Partisë Konservatore në Angli. A është vërtetë 

dhe nëse po, mund të na tregoni si ka vijuar kandidimi juaj 

më tej? Eshtë fjala për kandidimin tim për zgjedhjet e 2009-s 

të Parlamentit Europian. Aplikimin për kandidim e fillova që 

në 2006-n. Ndryshe nga Shqipëria, ku kandidatët percaktohen 

1-2 muaj para fushatës elektorale, në vendet me demokraci të 

konsoliduar si Britania e Madhe ky proces kërkon tre vjet që të 

zhvillohet. Ka shumë testime, provime dhe intervista. Që nga 

viti 2006 arrita të kualifikohem deri në fillim të 2008-s, në 

dhjetë kandidatët e fundit në një zonë elektorale në Uells. Në 

fazën e fundit, u zgjodh një kandidat vendas. Pavarësisht se 

nuk e arrita finishin, për mua kjo ishte një përvojë shumë e 

mirë. Mendoni se ka ndikuar kombësia në këtë skualifikim? 

Isha e vetmja e huaj përballë 9 kandidatëve të tjerë britanikë. 

Mund të ketë ndikuar edhe kjo. Procesi përfundimtar bëhet nga 

antarët e partisë në bazë dhe ata sigurisht që do të preferonin 

një person vendas përballë një të huaji. 

Si arritët deri në këtë fazë, pra, të kalonit në procesin e 

kandidimit si deputete e Partisë Konservatore në Britaninë e 

Madhe? Kam gjashtë vjet që jam antare e Partisë Konservatore 

dhe katër vjet që jam e angazhuar në strukturat lokale. Ndryshe 

nga partitë shqiptare që funksionojnë nga qendra në bazë, në 

Britani partitë funksionojnë nga baza në qendër. Kështu arrita 

të bëhem antare e komitetit të degës në qytetin ku banoj (Cowbridge) 

dhe më vonë u zgjodha edhe sekretare e degës. Përveç 

kësaj, arsyeja tjetër që kandidova ishte se fusha ime e studimeve 

dhe interesit është politika europiane. Sa e lehtë ishte 

për një femër shqiptare hyrja dhe angazhimi në strukturat e 

politikës angleze, si dhe ngjitja lart në to? Me thënë të drejtën, 

puna është se gjërat aty janë shumë transparente, objektive dhe 

meritokratike. Nuk të selekton si kandidat as kryesia dhe as 

kryetari i partisë. Çdo kandidat, antar i thjeshtë i partisë, nëse 

aspiron të garojë si deputet plotëson një formular dhe e dorëzon 

në strukturat përkatëse. Nëse aplikimi pranohet nga komisioni, 

në bazë të dokumentave që ke paraqitur dhe në bazë të tre referncave 

nga personalitete që dalin garantë për ty, atëherë kalon 

fazën e parë dhe procesi vazhdon më tej. Kush doli garant që ju 

të kandidonit si deputete e Partisë Konservatore? Kisha tre referenca 

shumë të forta; liderin e Konservatorëve të Uellsit, një 

antar të Dhomës së Lordëve në Parlamentin Britanik dhe europarlamentarin 

e Uellsit. Jeni ndoshta e para femër shqiptare që 

arrini deri në këtë pikë. Jam krenare, sepse të kandidosh në një 

nga partitë më të vjetra, me eksperiencë 200-vjeçare, dhe më 

prestigjozet në botë, si Partia Konservatore Britanike nuk është 

pak. Do të vazhdoni të kërkoni që të bëheni deputete e konservatorëve? 

Nuk e kam si qëllim në vetvete të arrij diçka të tillë, 

por synimi im është të vazhdoj dhe të formoj një karrierë në atë 

që quhet “politikë reale”. Deri tani jam marrë më shumë me 

politikën si shkencë, nga këndvështrimi akademik e shkencor, 

megjithëse kam pasur dhe një angazhim në “party politics”. 

Në politikën shqiptare e keni menduar një rikthim? E 

kam të vështirë rikthimin në politikën shqiptare pas 6 viteve 

përvojë në politikën britanike. Nga ana tjetër, them se mbase 

do ishte mirë që të kthehesha dhe të jepja eksperiencën që 

kam fituar. Modelet britanike në Shqipëri është e vështirë të 

aplikohen, por mund të përshtaten duke futur gjëra të reja në 

modelin e partive tona politike, mënyrën e përzgjedhjes së deputetëve 

etj. Problemi është te liderët e partive këtu, të cilët 

nuk duket ta kenë dëshirën e mirë për pranimin e përvojës 

perëndimore. Nëse do t’i riktheheshit politikës në Shqipëri, 

zgjedhja do të qe sërish e djathta, e majta, apo ndonjë parti e 

re? Mendoj se nuk ka rëndësi cila parti, e majtë, e djathtë, e 

qendrës, e re apo e vjetër... Do të hyja në atë parti që shikoj se 

ka një lidership për të qenë dhe që premton realisht diçka. Do 

të hyja në atë parti ku liderët janë më open-minded dhe që e 

pranojnë të renë, njerëzit me bagazh dhe eksperienca të reja, 

ku liderët respektojnë mendimin alternativ dhe demokracinë e 

brendshme. Pavarësisht se kam bindje të djathta, (të djathta jo 

si në Shqipëri) do t’i bashkangjitesha edhe një partie të qendrës 

apo të majtë, nëse do të gjeja një lidership për të qenë. Gjithë 

këto angazhime, jeta akademike, ndjekja e politikës... Sa u del 

koha për fëmijën? Sigurisht, është e vështirë që ta mbash ekuilibrin 

e të gjithave. Sidomos, e kisha shumë të sikletshme vitet 

e fundit që isha në Oxford, pasi gjithë javën duhet të rrija aty 

dhe në fundjavë të kthehesha në shtëpi në Uells. Megjithatë, 

them se njeriu kur i menaxhon dhe i planifikon mirë gjërat ar- 

segue a pagina 12

Kështu do t’i quaja dhjetra e dhjetra emra të përveçëm 

krijuesish e botuesish shpërdarë nëpër 

katër anët e botës, të cilët edhe pse ne kushtet e 

një mërgimi të dhimshëm, nuk kanë pushuar së shkruari 

e së botuari në gjuhën e nënës së tyre. Kështu do t’i 

quaja - Dhaskalë, jo për “anakronizmin” e fjalës patriotë, 

rilindës, atdhetarë,... Jo. Asnjëherë nuk është anakronike 

të kesh identitet. E pra, këto emra të përveçëm, 

pa shtetin e kombit të tyre, bëjnë “dhaskal”-in për të 

pasuruar “shtetin”, më të fuqishëm se shteti-piramidë, 

Kulturën e Kombit të tyre.Të gjitha kulturat botërore 

kanë identitetin e kombit të tyre. Nuk thotë një kinez 

që jam shqiptar, apo amerikan; nuk thotë një francez: 

jam anglez apo grek, nuk thotë një italian se jam afrikan 

apo serb… 

Mesazhi që “Dhaskal”-ët tanë përcjellin nga dita 

në ditë, nëpër-mjet fjalës së tyre ”buçimë”, edhe pse 

ndodhen nëpër hapësira pakufi të rruzullit tonë, ngarkuar 

deri në kërrusje me “thesin e halleve”, niset nga 

vendlindja dhe mbërrin në vendlindje. Një “rikoshetë”, 

që nuk vret e vetvret,, por vetëm mjekon të dy kahet... 

Ndryshe nuk do të flisnin shqip, nëse nuk do të quhej 

Shqipëri, ajo pjesë toke ku ka lindur e kaluara e tyre... 

Nuk do të quhen shqiptarë, nëse ato që lindën prej tyre 

nuk do të kenë librin në gjuhën shqip, historinë dhe 

kulturën-shqip. Pa ‘to gjithçka mund të jenë , vetëm 

shqiptarë, kurrsesi... Këto emra të përveçëm “çirren”, 

për të mundur të keqen... Ndryshe s’ke si i këndon të 

bukurës, duke ia lënë “ferrat” nëpër këmbë... Këto 

emra, çdo ditë e më shumë lenë gjurmët e tyre, të padukshme 

për shtetin, por të lexueshme, të kuptueshme, të 

trashëgueshme nga të gjitha shqisat e atyre që i kanë. 

“Thirrja” e tyre për identitetin që prostituohet nga prostituta 

–shtet, ka marrë përsipër të thajë lotët e pafajshëm, 

ka marrë përsipër, t’u japë krahë shpresave të 

humbura, t’u japë të ardhme brezave... Dhe kjo e Ardhme, 

ka vetëm një pikëtakim-IDENTITET. Po e vazhdoj 

më tej mendimin për t'u ndalur në formën që ka marrë 

ky identitet në diasporë dhe në kontributin e veçantë 

të disa intelektualëve të diasporës për të mbajtur gjallë 

kulturën dhe gjuhën shqipe, pra, sipërmarrjen e tyre për 

t'u bërë "DHASKALË" të sajë.... 

Për vazhdimin e jetës së një kombi, identiteti 

nëpërmjet kulturës është më i qëndrueshmi edhe më 

i domosdoshmi. Në emigracion erozioni i harresës së 

gjuhës, i harresës dhe i humbjes së këngëve popullore, i 

harresës dhe i humbjes së përrallave dhe gjë-a-gjëzave, 

i harresës dhe i humbjes së historisë së fisit ( të emrit të 

gjyshit e gjyshes, të emrit të fshatit e të lagjes), gërryen, 

dhe çon deri në shkatërrim Indeditetin. Ka mes nesh 

emigrantëve, prindër që me “mendjelehtësinë” dhe 

“mendjemadhësinë” e qytetarit europian apo amerikan, 

u vjen turp që të përdorin gjuhën e tyre shqipe, mes 

njëri-tjetrit, në familje dhe në mjediset publike.. Ka të 

tillë që edhe me fëmijët flasin më tepër në gjuhë të huaj 

(ashtu shtrembër e copa-copa) se në gjuhën e tyre që e 

njohin nga qumështi i gjirit e nga librat e shkollës. Më 

e theksuar kjo dukuri verehet në Greqi, ku familjarët 

përballen dhe me fshehjen e identitetit shqiptar. Si rrjedhojë, 

humbja e gjuhës amëtare bëhet me nxitim ndër 

fëmijët që janë lindur dhe rriten në vende të huaja të 

cilët detyrimisht s'e flasin gjuhën e prindërve, madje 

ka raste që nuk duan t'ia dinë për Shqipërinë. Duke u 

nisur nga kjo dukuri, mendoj se është e domosdoshme 

që familjet të jenë “dhaskalë-“t e parë të gjuhës shqipe, 

pastaj dhe “vatrat” e organizuara me emrin “shkollë”, 

ku mësohet shqipja, që është “flori e shkuar floririt”. 

Për të mbajtur gjallë kulturën dhe gjuhën shqipe, 

shumë shqiptarë janë organizuar vetë dhe kanë hapur 

klasa ose shkolla ku mësohet gjuha shqipe e sëbashku 

me të dhe kultura e historia. Si shembëll të parë po filloj 

me mësimdhënien në Greqi, ku në qytete si Athina, 

Selanik, Hanja(Kretë), siç kemi lexuar nga shtypi 

dhe dhe ku shkruhet edhe në Revistën “Pelegrin” 11, 

me dhjetra nxënës, fëmijë shqiptarë, të lindur e të rri- 

Deti Jon dalëngadalë është duke ofruar mrekulli. 

Këto mrekulli janë aq të ndjeshme, sa që 

tashmë gjenden shanset me afrimin e figurimit 

të humbjeve shekullore. Madje deri gjetjen e anijes së 

madhe të humbur të quajtur “Shipërecks” dhe thesaret 

që datojnë 2500 vjet, lajmëron në një shkrim të tij 

Llazar Semini për “Scotsman” në fillim të këtij muaji. 

Kërkimet në detin e Shqipërisë, duke vënë në rend të 

parë zbulimin arkeologjik, kanë qenë kësisoj të sukseshme. 

Një anije kërkimore ka krehur ujërat jashtë brigjeve 

jugore me anë të skanimit. Duke përdorur pajisjet 

dhe robotët për të kërkuar anijen e lashtë, kjo ekspeditë 

duket se afron për herë të parë në histori një mrekulli të 

shumëdiskutuar më parë. Së paku deri tani janë fiksuar 

të pesë faqet ku ishin vendosur dhe ekzistojnë imagjinatat. 

Projekti nuk do të ishte i imagjinueshëm vetëm 

18 vjet më parë, kur kjo pjesë e Ballkanit, vendi që u 

qeveris nga komunistët ndalonte repëtësisht kontaktin 

me botën e jashtme. 

"Shqipëria është një pasuri e madhe e pashfrytëzuar 

(arkeologjike]," ka thënë Xhefri Royal, një arkeolog nga 

Florida SHBA-së, i cili po udhëheq këtë ekspeditë. 

"Me çka kemi zbuluar deri tani ne mund të themi se 

Shqipëria është në një nivel arkeologjik me Italinë dhe 

Greqinë. "Ekspedita e fundit ka zbuluar gjurmët e katër 

anijeve të fundosura greke që udhëtonin nga një takim 

të prirë nga anijet e flotës së gjashtë të shekullit të tretë 

para Krishtit, ndërsa një tjetër në një pikë të dyshuar, 

por që në fakt të tre vendet kanë ende kohë dhe punë 

për t'u verifikuar. Në krahasim me këtë, në sezonin 

2007 shenja solli vetëm një anije të mbytur. 

"Zbulime të tilla janë shumë të rëndësishme për 

shkak të mungesës së duhur të objekteve të dokumentuara 

të asaj periudhe," shprehet Andre Gaspari, një 

udhëheqës slloven i ekspeditave arkeologjike nënujore. 

"E vetmja anije e gjetur dhe e dokumentuar nga koha që 

i përket Mesdheut dhe Izraelit perëndimor, është pak, 

kështu që njohuritë tona mbi teknologjinë për ndërtimin 

e anijeve është më pak ose më shumë e kufizuar". 

Shqipëria ishte në një rrugë të rëndësishme të tregtisë, 

duke marrë trafikun nga Greqia, Italia, në veri dhe në 

perëndim të Afrikës mesdhetare. Të tjera lëvizje anijesh 

përfshijnë transportimin e tjegullave, anije që ankoroheshin 

dhe transportonin kavanoza që përdoreshin për të transportuar 

verën dhe vajin e ullirit. Kështu kjo ekspeditë zbulon se 

Ujërat detare të Shqipërisë bëhen burim thesaresh. 

NCulturaM 

Il Mar Ionio sta lentamente offrendo meraviglie. 

Sono meraviglie così percettibili, da far ritrovare 

ormai l'opportunità di avvicinarsi alle immagini 

delle perdite secolari. Perfino il ritrovamento della 

grande nave dispersa chiamata “Shipërecks” e dei suoi 

tesori risalenti a 2500 anni fa, segnala attraverso un suo 

articolo Llazar Semini per “The Scotsman” all'inizio di 

questo mese. Le ricerche nel mare albanese, con la priorità 

della scoperta archeologica, hanno avuto simili successi. 

Una nave di ricerca ha setacciato le acque presso 

le coste meridionali attraverso la scansione. Utilizzando 

le attrezzature e i robot per poter scovare la nave antica, 

la spedizione sembra avvicinare per la prima volta alla 

storia un miracolo molto discusso in precedenza. Finora 

sono stati almeno fissati i cinque lati su cui si erano posate 

ed esistono immagini. Il progetto non sarebbe stato 

immaginabile solo 18 anni fa, quando questa parte del 

Balcani veniva governata dai comunisti che proibivano 

il contatto con il mondo esterno. 

“L'Albania è una grande ricchezza non sfruttata 

(archeologicamente)”, ha affermato Jeffrey Royal, un 

archeologo proveniente dalla Florida negli USA, a capo 


Dhaskal-ë t në “Kohën e prostitutave” 

tur në këtë shtet, mësojnë gjuhën shqipe dhe këndojnë 

këngët shqip, nën kujdesin e mësueseve Keti Bandilli 

nga Kuçova, mësuesit Llambro Karakokiri nga Narta e 

Vlorës, Adelina Gjoka, Mimoza Xengo, Ilia Sema, Reveka 

Peri, Enkelejda Dushka... 

Para tre vjetësh, kur Klubi i Shkrimtarëve “Drita” 

u dekorua nga Presidenti i Republikës me “Medaljen e 

Mirënjohjes”, më bëri përshtypje një vlerësim i shkrimtarit 

tonë të madh, Dritëro Agolli: “Klubi i shkrimtarëve 

shqiptarë “Drita” me qendër në Athinë, më kujton ata 

klubet e Rilindësve shqiptarë, të Naimit e Samiut, që 

bënë aq shumë për Shqipërinë. Por Klubi “Drita” sot 

ka “rilindës” modernë dhe, mesa di unë, është i vetmi 

Klub i organizuar në botë me shkrimtarë të emigruar 

nga Shqipëria...” , apo urimi i poetit kosovar Ali Podrimja, 

ku shkruan: “Nuk ka më bukur të ketë një Klub 

shkrimtarësh shqiptarë si “Drita” në Greqi! Ju përshëndes 

e ju uroj krijimtari të mbarë!”... Shkëputa këto dy 

vlerësime të veçanta, për të nisur portretin e këtij Klubi 

Shkrimtarësh, që në këta tetë vjet i ka dhenë vlera 

emrit të tij “Drita” (sa bukur!) dhe shkrimtarëve që janë 

anëtarë e kandidatë të tij. 

Në fillim të këtij shkrimi mora shkas nga një veprimtari 

e këtyre ditëve e këtij Klubi, çelja e Bibliotekës 

së Librit Shqiptar te New York Kollege, në Athinë. Para 

kësaj biblioteke Klubi “Drita” ka çelur të tilla edhe në 

burgun e Koridhalosë, për të burgosurit shqiptarë, apo 

për Forumin Rinor Shqiptar të Athinës, apo para një 

viti tek “Porta-shqiptare”, ku grumbullohen vogëlushë 

shqiptarë, apo në Selanik duke ndihmuar nxënësit 

shqiptarë të Shoqatës “Nënë Tereza” e deri me libraritë 

“Pelegrin” në Kretë... Dhe, duke qëndruar tek libri, për 

mua, mjeti më i mirë i komunikimit dhe i mençurisë 

së njeriut (edhe sot kur fluturojnë informacionet nëpër 

faqe interneti), dua të përmend Antologjitë e këtij Klubi, 

që nga “Me Dritën, për Dritën” (2002), “Portat e harresës” 

(në poezi) dhe një në prozë, dhe deri tek “Itaka e 

fjalës”, me poetë të kudondodhur jashtë Shqipërisë, të 

përgatitura nga Nase Jani e të botuara nën kujdesin e 

Shtëpisë Botuese “Toena”, me president z. Fatmir Toçi, 

që Klubi “Drita” ka bashkëpunim prej shumë vitesh. 

Veprimtaritë e shumta, pjesëmarrja në disa Panairë Libri, 

konkurset “Pranvera letrare”, në ndihmë të talenteve 

të rinj, Konkurset letrarë “Kadmus”, me fituesit e 

revistës “Pelegrin”, që organizohet me bashkëpunimin 

e shtëpisë botuese “Toena” dhe librat fitues, sipas gjinive, 

do të botohen nga kjo Shtëpi Botuese, apo Çmimi 

vjetor “Liriku më i mirë i vitit”-Ali Asllani, që Klubi 

“Drita” , prej tre vjetësh e jep në bashkëpunim me Ambasadën 

shqiptare në Athinë, janë disa nga veprimtaritë 

më madhore të këtyre “Dhaskalëve” të letërsisë e 

kulturës shqiptare “Eshtë ngazëllim kur dëgjon lajme 

të tilla, jo vetëm për faktin që libri u shkon pranë stu- 

Shqipëria në një nivel arkeologjik 

me Italinë dhe Greqinë 

Për vazhdimin e jetës së një kombi, identiteti nëpërmjet kulturës është më i 

qëndrueshmi edhe më i domosdoshmi. Në emigracion erozioni i harresës 

së gjuhës, i harresës dhe i humbjes së këngëve popullore, i harresës dhe i 

humbjes së përrallave dhe gjë-a-gjëzave, i harresës dhe i humbjes së 

historisë së fisit ( të emrit të gjyshit e gjyshes, të emrit të fshatit e të lagjes), 

gërryen, dhe çon deri në shkatërrim Indeditetin. Ka mes nesh emigrantëve, 

prindër që me “mendjelehtësinë” dhe “mendjemadhësinë” e qytetarit 

europian apo amerikan, u vjen turp që të përdorin gjuhën e tyre shqipe, 

mes njëri-tjetrit, në familje dhe në mjediset publike. Ka të tillë që edhe me 

fëmijët flasin më tepër në gjuhë të huaj (ashtu shtrembër e copa-copa) se në 

gjuhën e tyre që e njohin nga qumështi i gjirit e nga librat e shkollës 

nga Iliriana Sulkuqi - New York 

nga Fatmir Terziu 

dentëve apo nxënësve emigrantë, por edhe për faktin 

se këtë akt sublim e bëjnë njerës me vlera intelektuale 

dhe humane. 

E bëjnë pikërisht ata që me njëmijë sakrifica nxjerrin 

bukën e gojës, që me me njëmijë e ca mundime botojnë 

librat e tyre, që me sakrifica të pa imagjinueshme, 

tërheqin çanta e valixhe sa në njerin autobus në tjetrin, 

hyp e zbrit shkallëve të metrove..., për t’i dhuruar 

diku”... kështu do të shprehej gazetarja dhe shkjrimtarja 

Fatime Kulli, në një nga shkrimet e saj, duke vleresuar 

punën dhe sakrificën e kolegëve të saj krijues 

dhe botues në Athinë e kudo... 

Nga Greqia po kaloj në SHBA, ku veprimtari të suksesshme 

bën Shoqata “ Bijtë e Shqipes”, e cila vemendjen 

e drejton tek ”Drita e Syrit”–Fëmijët. Që nga 7 

mars 2004, kur u hap shkolla e parë shqipe në Filadelfia 

të shtetit të Pensilvanias, fëmijët shqiptarë, të lindur 

në Shqipëri, apo në Amerikë, nga dita në ditë njihen me 

gjuhen shqipe në këtë shkollë. Kjo, falë “dhaskalëve” 

Llazar Vero, Vlash Fili e shumë e shumë intelektualëve, 

bizesmenëve dhe prindërve që janë bashkuar në emër 

të Identitetit shqiptar e mbushin “kosheren” shkollë 

te ”Bijtë e Shqipes”. Por s'është vetëm shkolla për të 

cilën "Bijtë e Shqipes" kujdesen, ata kanë hapur edhe 

bibliotekën me libra shqip. Në këtë bibliotekë ka dhënë 

dhe jep kontribut mes të tjerëve edhe klubi “Drita” në 

mbështetje, vlerësim dhe admirim të punës së palodhur 

të "Bijve të Shqipes". Madje miqve drejtues të kësaj 

shkolle i është dhënë edhe një mendim nga stafi i revistës 

"Pelegrin" për t'i vënë bibliotekës së shoqatës 

emrin e të shquarit albanolog, profesor Anastas Dodi. 

Ndërsa përmend kontributin e këtyre intelektualëve 

s'ka se si të mos përmend, ose më mirë të veçoj një emër 

të përveçëm që ndodhet mes shqiptarëve në Itali: Mimoza 

Hametaj.Kjo grua nuk është e panjohur, jo vetëm 

për shqiptarët e Ankonës e të Italisë por edhe për krijuesit 

e Klubit “Drita”, ku ajo ka hyrë me poezinë e vetë 

të pa ndarë nga piktura, si dhe nga shumë krijues e intelektualë 

shqiptarë të kudondodhur jashtë vendit. Mimoza 

Hametaj, nuk është më vetëm Mimoza Hametaj, 

siç ishte deri më 1991. Në një kohë kur në Itali mungonte 

një qendër që të adresonte nevojat e emigrantëve 

shqiptarë, ishte Mimoza që, e vetme filloi punën për 

t'i sjellë publikut italian atë anë të shqiptarëve që ata 

nuk e njihnin dhe për t'u ardhur në ndihmë shqiptarëve 

emigrantë për çfarë ato nevojitnin të stabilizoheshin në 

shtetin italian. Mimoza më 1998 krijoi shoqatën shqiptare 

në Marche (Ancona). Bashkëpunoi duke koordinuar 

veprimtarinë e kësaj shoqate edhe me shoqata të tjera 

simotra në të gjithë Italinë, duke organizuar manifestime 

solidariteti për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës, ku 

denoncohej inkriminimi i klikës së Milosheviçit. 

Mimoza Hametaj është themeluese dhe Presidente 

e Shoqatës "Qytetarë të Botës"; një veprimtare e denjë 

dhe e përkushtuar e Lidhjes Shqiptare në Botë (LSHB); 

një nga iniciatoret dhe organizatoret e projektit:"Nënë 

Tereza" TEMPULLI I PAQES. Nga 1993 deri 1996 ka 

kontribuar dhe përkrahur në mënyrë vullnetare veprimtarinë 

humanitare në shoqërinë italiane "Opera pia 

Grimari Butari" në Osimo. Më 1998 ndërmerr studime 

rreth ndërmjetësimit të kulturave në ndihmë të emigracionit 

dhe koordinimin e të gjitha shërbimeve sociale 

për emigracionin . Projekti "Bazar Ludo Cafee”, që 

Mimoza organizoi në Shoqatën Qytetare të Botës më 

2005, shënoi një tjetër realizim të suksesshëm të kësaj 

shoqate, e cila u vlerësua me konsideratë për arritje të 

larta nga autoritetet e komunës dhe zonës së Markes . 

Në 1 qershor 2008, Festës Ndërkombëtare të fëmijëve, 

ka hapur ekspozitën e saj me piktura dhe kolazhe në 

qytetin e Ankonës....(për më shumë shihni (Sa herë 

“shetis” në blogun e Mozës, aq më e vogël më bëhet 

vetja...) Mimoza, tashmë ka një mbiemër të gjatë, të 

gjatë sa gjatësia e urës shpirtërore që lidhet midis dy 

qyteteve bregtare , që lagen nga i njejti Det (por me dy 

emra: Jon-Adriatik). Ne, miket e saj shpërndarë në të 

gjitha shtetet e Kontinenteve, por të bashkuara në forumin 

“Bota e Gruas Shqiptare”, Mimozën , tashmë jemi 

mësuar ta veçojmë nga Mimoza-t e tjera, duke i thirrur: 

Mimoza Vlora-Ankona. 

Portreti i “Dhaskalëve” të shqipes do të ishte i 

mangët po të mos shkruanim disa radhë nga veprimtaria 

e madhe e gazetave më me zë dhe më profesionale 

të shqiptarëve emigrantë: gazeta “Illyria” në SHBA, 

me dhaskalët publicistë: Vehbi Bajrami, Dalip Greca, 

Ruben Avxhiu , gazeta “Tribuna” që botohet në Athinë 

nga gazetari i mirënjohur dhe shkrimtari Robert Goro, 

gazeta "Rrënjët", e cila është iniciativë dhe kontribut 

i stafit te saj dhe personalisht zotit -Hasan Aliaj e që 

shpërndahet në shumë shtete të Europës, por dhe në 

kontinentin amerikan, me financimin personal të Hasanit. 

Ketu, nese me lejoni dua t’ju beje thirje shqiptareve 

kudo qe ndodhen qe ti japin nje ndihme ketij periodiku 

i cili ka nje emer kuptimplote per gjithe ne shqiptaret 

“Rrenjet”. Gazeta " Illyria" dhe "Tribuna" janë nderuar 

me “Çmimin e Mirënjohjes” nga Klubi i Shkrimtarëve 

“Drita”, në vitet 2006-2007 “ për pasqyrimin 

e Krijimtarisë Letrare dhe propagandimin e Veprimtarive 

Atdhetare-Kulturore në shërbim të Komunitetit 

Shqiptar. Kjo s'do të thotë se gazeta “Rrënjët” ka më 

pak vlerë, përkundrazi... Këto gazeta, janë si të thuash, 

një shtëpi botuese, ku gazetarë, shkrimtarë e poetë, por 

edhe artistë të fushave të ndryshme-botohen dhe lexohen 

njëherësh nga mijra lexues.... 

Dhe nuk ka se si të mos vijë mirënjohja e madhe e 

qytetarëve shqiptarë, që gjejnë të shkruar një pjesë të 

halleve të tyre, një pjesë të gëzimeve të tyre, mendimet 

e tyre për jetën në emigracion pa u ndarë nga kultura 

shqiptare, nga jeta dhe shqetësimet e përditshme të 

vendit të tyre. Këto janë vetëm disa shembuj që ravijëzojnë 

konturet e shqiptarëve të shpërndarë nëpër botë të 

organizuar mes vete, pa thirrjen e ndokujt, por thjesht 

nga dëshira dhe dashuria që kanë për gjuhën, kulturën 

dhe vendin e tyre, ndërkohë që zyrtarët shqiptarë as që 

e venë shumë në zjarr ujin se ç'bëhet me emigrantët, 

por kujtohen për ta vetëm në kohë zgjedhjesh e del me 

joshje nga më trulloseset, tamam si prostitutë, në semafor, 

që pret t’i “hapet drita jeshile” ... Prandaj dhe e nisa 

këtë shkrim me një titull disi të çuditshëm: “Dhaskalët 

në “Kohën e prostitutave”. Kur shteti do të dijë sa 

shtetas ka nëpër botë, kur shteti do të dijë sa shqiptarë 

të mençur, sa krijues, sa veprimtarë-krijues, sa 

“Dhaskalë” ka të ikur nga Shqipëria, që mendojnë, që 

shkruajnë, që punojnë me shkronjat dhe fjalën shqipe 

në ruajtjen dhe ngritjen e gjuhës dhe kulturës kombëtare, 

atëherë “koha”do të ketë ndonjë emër tjetër, emrin e 

qytetarisë europiane dhe botërore, ashtu siç e kanë dhe 

do ta kenë “Dhaskalët” e vërtetë të fjalës shqipe dhe të 

punës shqipe. 

L’Albania allo stesso livello 

archeologico di Italia e Grecia 

Ujërat detare të Shqipërisë bëhen burim thesaresh Ujërat detare të Shqipërisë bëhen burim thesaresh 

di questa spedizione. “Con quello che abbiamo scoperto 

finora possiamo dire che l'Albania si trova sullo stesso 

livello dell'Italia e della Grecia”. 

L'ultima spedizione ha scoperto le tracce di quattro 

navi greche sommerse datate dal sesto al terzo secolo 

a.C., mentre altri tre siti indiziati devono ancora essere 

verificati. A paragone, la stagione 2007 segnalò solo un 

relitto. 

“Simili scoperte sono molto importanti per via della 

mancanza di oggetti documentati correttamente riguardanti 

quel periodo”, dice Andrej Gaspari, un capo archeologo 

subacqueo sloveno. “Le uniche navi ritrovate 

e documentate dell'epoca appartengono al Mediterraneo 

e all'Israele occidentale, ed è poco, così le nostre conoscenze 

sulla tecnologia nella costruzione delle navi 

è più o meno limitata”. L'Albania si trovava su una 

principale rotta commerciale, ricevendo il traffico dalla 

Grecia, dall'Italia, dal nord Africa e dal Mediterraneo 

occidentale. 

Altri movimenti di navi includevano il trasporto delle 

tegole, l'ancorarsi delle navi cariche di anfore utilizzate 

nel trasporto del vino e dell'olio. Così scoprì questa 

spedizione che le acque marittime dell'Albania erano 

fonti di tesori.


Kur dje degjova ne lajme deklarimin e Kryeministrit 

Berisha se qeveria e tij ka vendosur të 

paraqese më 28 prill kërkesën për aplikim per 

statusin e vendit kandidat për në BE, nuk po ju besoja 

syve e vesheve. Gjate gjithe muajve te fundit, qe prej 

dhjetorit te kaluar kur per here te pare Berisha e hodhi 

kete ide, kisha ndjekur me interes e vemendje ecurine e 

ketij procesi (duke qene e “parceles” perkatese). Ne 12 

dhjetor 2008 Berisha deklaroi se qeveria e tij do aplikonte 

per statusin ne fillim te 2009 meqe “vendi ishte 

gati”. Arsyet per kete sipas qeverise shqiptare ishin: 

finalizimi i procesit te MSA-se, kryerja shume e sukseshme 

e reformave, si dhe kerkesa per aplikim e Malit te 

Zi (pa pritur te mbaronte ratifikimin e MSA-se). 

Gjithesei keto ishin arsyet zyrtare, sepse arsyeja 

kryesore ishte diku tjeter: shfryrtezimi i kesaj fjale 

atraktive e magjike si slogan per fushaten zgjedhore qe 

ishte ne prag. Teorikisht pasi nje vend perfundon procesin 

e ratifikimit te MSA-se dhe pasi kjo hyn ne fuqi, 

vendi ka te drejte te aplikoje per statusin e kandidatit 

dhe anetaresim ne BE. Berisha e hodhi idene para se 

ratifikimi i MSA-se te kish perfunduar (ai perfundoji ne 

janar me aprovimin e vendit te fundit, te Greqise) dhe 

para hyrjes ne fuqi (qe ndodhi me 1 prill). Por nuk eshte 

ky problem - ka vende qe e kane bere aplikimin shume 

kohe pas perfundimit te ratifikimit (bile dhe pas disa 

vitesh) dhe ka te tjera qe e kane bere pa perfunduar 

akoma (si Kracia, Maqedonia e Mali i Zi). 

Problemi eshte qe gjate ketyre 4 muajve te fundit 

institucionet e BE-se, ne vecanti Komisioni dhe Keshilli 

Europian (European Council), nepermjet zyrtareve 

te tyre te larte ja kane thene e perseritur ne menyre te 

vazhdueshme qeverise shqiptare qe nuk duhet te paraqese 

aplikimin ne BE gjate Presidences Ceke (ndonese 

qeveria shqiptare ka deklaruar dhe instistuar qe do ta 

parqese kerkesen brenda kesaj periudhe). Ne 23-24 

shkurt, trojka e BE-se ne takimin qe pati ne Bruksel me 

Ministrin e Jashtem Basha, theksoi qe nuk eshte momenti 

i duhur qe Shqiperia te aplikoje dhe kjo per dy arsye: 

se pari BE-ja ka problemet e veta dhe se dyti duhet 

pritur deri ne perfundim te zgjedhjeve parlamentare ne 

Shqiperi. Ministri i Jashtem Cek dhe momentalisht Pre- 

Është e habitshme dhe befasuese (natyrisht për 

ata që kuptojnë) që një pergamenë me lëkurë 

majmuni vigan (të ashtuquajtur edhe si Njeriu 

i Dëborës, që ende jeton në Himalajë, është motiv 

kurioziteti sfilitës dhe i gjithfarë haluçinacionesh, si 

edhe i trukeve filmike të dokumentarëve të shoqërive 

dhe akademive natyrore, shkencore) që ruhet në bibliotekën 

e manastirit më të vjetër në Tibet, lexohet një 

paragraf aktual rebel për lirinë e krijimit kozmokonik, 

si liri e mirëfilltë e Perëndisë së paidentifikuar, por të 

perceptuar gjithkund. Teksti është i shkruar të paktën 

dy shekuj para Luftës së Trojës dhe shumë më herët se 

subjekti ekzistencial i Eposit të Gilgameshit e librat e 

Fenikasve e Babilonasve. Kjo lashtësi marramendëse të 

huton dhe të trishton. Debati për mendimin e lirë dhe 

për lirinë e të shprehurit, është i pafund edhe kontradiktor, 

plot paradokse logjike dhe juridike. Ky debat me 

mjedisin mitik shqiptaro-ballkanik, ka patur dhe ka karakterstika 

të veçanta psiko-emocionale, specifike dhe 

shpesh të kobshme, domethënë edhe unikalë. Fjalë e 

paturpshme e Tersitit, këtij akeu leckaman kundër aristokratit 

(Bazileut), Agamemnon (shih: "Iliada" - Kënga 

e Dytë, Vargjet 271-274). 

Është gjesti i parë i një ardhmërie rebeluese, protesta 

e parë e paqartë sociale e demokratit të parë të Evropës. 

Goditja e Tersitit, për arrogancën e tij qe shpagimi i lirisë 

së mednimit, tepër i nxituar, por jo i parakohshëm. 

Rebeli Tersit u demaskua fuqishëm me përkorje dhe me 

tallje publike të skajshme. Homeri e përshkruan Tersitin 

të shëmtuar, gungaç dhe të shëmtuar, njësoj si shtypi i sotëm 

grotesk i partive i përshkruan kundërshtarët inoçentë, 

që synojnë njëkohësisht, simultanisht të jenë në kreun e 

pushtetit. Është e vështirë të besohet se ky personazh i 

karikaturizuar në kuvendin ushtarak të mbretërve Akeas 

do të ishte prototipi i Sokratit dhe Krishtit, të cilët guxuan 

intelektualisht njësoj publikisht dhe pësuan të njëjtin fat 

të turpshëm nga turmat e politizuara, nga tradita agamemnonase 

e autoritetit absolut të padiskutueshëm. Pa dyshim 

që skulpturat pagane të Sokratit dhe ikonat madhështore 

të Krishtit zotërohen nga koncepti i Bukurisë, Urtësisë 

dhe Profecisë. Kjo gjë i bën paradoksale estetikat, sepse e 

Shëmtuara del më paralajmëruese dhe arketip i kategorive 

të tjera të privilegjura të quajtura "fisnike", "të kultivura", 

"artistike". Sfida estetike e Tersitit, çoi në lindjen e surealizmit 

në shekullin XX dhe Salvador Dali-a tërë kryengritjen 

e vet pikturike e imitoi nga karikatura tersitiane. Kjo 

është arsyeja gjenuine dhe supreme që Xhejms Xhojsi e 

rishkroi subjektin homerik si parodi, duke shkatërruar pa 

mëshirë monumentalitetin epik si një mbishtresë të panevojshme, 

ose si një zbukurim të stilit barok të zotërinjve 

prepotentë të pushtetit dhe të opinioneve njerëzore. 

Lahuazje Laforti, historian i filozofisë në Universitetin 

e Sorbonës botoi në vitin 1965, librin ambicioz dhe erudit 

"Filozofia para rënies së Bastijës", ku në mënyrë jo elokuente, 

të vrazhdë, por plot parashtresë dhe indikacione 

të vlefshme, bën lidhjen e figurës së Tersitit homerik me 

Spartakun trakas, Jan Husin, Omar Khajamin, Oliver Kromuellin, 

Rablenë, duke i shmangur jo pa qëllim filozofët 

problematikë bashkëkohorë të Zhan Pol Sartrit. Këtij libri 

i bën reçensione të mprehta me vërejtje metaforike për stilin, 

por afirmativ për strukturën konceptuale Adorme, Patocka, 

Malroja, Derrida, Kangerga. Kapitulli që i kushtohej 

NOpinioniM 

Aplikimi ne BE paciperia dhe mashtrimi i rradhes 

sidenti i rradhes i Keshillit Europian, Karel Schwarzenberg, 

u shpreh ne menyre metaforike “Eshte e vertete 

qe ne ju kemi ftuar ne shtepi, por kur ju trokisni dhe 

nderkohe qe qe une vij t’ju hap deren, tubacionet e ujit 

shperthejne ne shtepine time. Pra nuk eshte momenti 

t’ju hap deren juve, pasi duhet te merrem me kete gje 

njehere qe eshte prioritare, pra te ftilloj ujin qe me ka 

shperthyer ne shtepi”. 

Komisioneri per Zgjerimin Olli Rehn, tha qe Shqiperia 

duhet te perqendroje vemendjen dhe energjite 

ne kryerjen sa me mire te zgjedhjeve sipas standarteve 

nderkombetare, “ky duhet te jete prioriteti juaj dhe jo te 

harxhoni energji dhe kohe me aplikimin” – tha ai. Kjo 

sepse aplikimi per anetaresim eshte nje procedure jo e 

lehte qe kerkon perkushtim, profesionalizem dhe kohe: 

vetem pyetesori qe dergohet nga Komisioni do shume 

pune e kohe te plotesohet dhe plotesimi i tij duhet bere 

ne menyre shume cilesore dhe me pergjegjesi (ne rastin 

e Maqedonise pyetesori ishte 100 faqe dhe qeverise 

maqedonase ju desh te shkruante 15.000 faqe per t’ju 

pergjigjur vetem pyetjes se pare). Nje muaj me vone, ne 

mars, ne takimin e ministrave te jashtem te BE-se, duke 

ju referuar kerkesave per aplikim te vendeve ballkanike 

ne BE (Malit te Zi dhe Shqiperise), Rehn perseri tha 

“vendet duhet te aplikojne kur te jene gati (dmth kur te 

kene kryer sic duhet reformat), jo si nje akt politik”. Pra 

me fjale te tjera, aplikimi per anetaresim ka te beje me 

aftesite dhe kapacitetet e nje vendi per te kryer reformat 

e kerkuara, dhe jo me ca data kalendarike. 

Nese i behet nje analize faktoreve te jashtem dhe te 

brendshem te Shqiperise duket qarte qe nuk eshte moment 

i duhur per aplikim. Te faktoret e jashtem shkurt 

do te permendja: krizen financiare qe ka mberthyer 

Europen, vonesen ne ratifikim te Traktatit te Lisbones, 

faktoret institucionale (qe njihet me emrin “enlargement 

fatigue”) ku qofte qeverite e vendeve anetare te 

BE-se qofte opinioni publik (e shprehur ne rezultatet 

e Eurobarometrave) nuk jane aq suportiv dhe entuziast 

per futjen ne nje te ardhme te afert te vendeve aplikante 

(ato te Ballkanit Perendimor dhe Turqise), pasojat 

negative qe erdhen nga pranimi i parakohshem dhe i 

Pier Alebardit (1079-1142) filozof parizian brilant, që tërë 

jetën argumentoi në debat të pamëshirëshëm me Bernardin 

e Klervosë dhe Anselmin e Kenterberrit, se "arsyeja është 

para autoritetit, qoftë ky i fundit edhe teologjik", u vlerësua 

posaçërisht. Alebardi si rrjedhim i tezës kryeneçe të 

mësipërme, shtroi edhe kërkesën anticipuese, për drejtësi 

sociale duke i kërcënuar njerëzit e fuqishëm shtetërorë të 

kohës së vet me dënime të paimagjinueshme dhe me dënime 

ferri. 

Ky teprim sfidues dhe mendjelehtë, i kushtoi shumë. 

Koncili i Suasonit vendosi në 1141 të digjeshin në sheshe 

qytetesh tërë librat e tij të dëmshëm dhe për shkak 

të dashurisë së tij të fshehtë me murgeshën Eloiza, u rrah 

nga tre kryepeshkopë dhe ... u troll. (kastrua). Letrat e mallëngjyera, 

pasionante të Alebardit për Eloizën, pas këtij 

akti katastrofal, janë burim sentimentalizmi, plot revoltë 

intelektuale, asketike deri në blasfemi. Është meritë e la 

Fortit që jep një interpretim origjinal për masakrën fetare 

të njohur si Nata e Shën-Bartolemeut, në 1572, duke cilësuar 

të ngjashëm me dukuritë dhe frymëzimet e populizmit 

militant të shekullit tonë, si dhe pushtetit të pestë televiziv, 

të studiuara por të pashpjeguara dot deri në fund nga Erich 

Fromi, Jungu, Kurasava, Poperi. Xhafersoni dhe Medisoni, 

duke besuar në lirinë natyrore të njeriut, në mënyrë kauzale 

shtjelluan konceptin esencial të Amendamentit të Parë 

të Kushtetutës Amerikane, që lirinë e pacënueshme të bindjeve 

e lidhin me hedhjen poshtë në perspektivë të tëra 

ligjeve të mundshme kundër shtypit të lirë. 

Xhafersoni i mrekullueshëm formuloi shprehjen tronditëse 

se "mes një qeverie pa gazeta dhe gazetave pa qeveri", 

do të preferonte këtë të fundit, si më demokratikun. 

Për këtë, e akuzuan si jakobin francez mes amerikanëve, 

pretencioz dhe kokëshkretë. Gabimet e gazetarëve, madje 

edhe ato më të tmerrshmet, Xhafersoni i klasifikoi me një 

durim shembullor si "monumente të dobësisë njerëzore, 

të mosnjohjes, anomali të pashmangshme të intelektit". 

Makartizmi, gjuetia e shtrigave, ku-klus-klanasit, gjyqet 

staliniste të Moskës, Uotërgeiti, qenë sindroma politika të 

ngjashme me sëmundjet infektive. Studiuesi i sociologjisë 

etimologjike, Ulliam Fajteri, i Universitetit të Mançesterit, 

jo i pandikuar nga shkolla bihoveriste, si edhe nga stili i 

lartë i xhorxh Berklit, arriti në përfundimin (në Traktatin 

"Hierarkia e Ideve") se ka një antagonizëm të paralindur të 

kategorive ideore, kështu mendimi i lirë është edhe shprehje 

e lirisë dhe e shtrëngimit, domethënë e së kundërtës, 

kinse se shtypi i lirë nuk mund të quhet i tillë, nëse nuk do 

të ekzistonte edhe censura e lirë, ose liria e censurës, një e 

drejtë natyrore dhe themelore e njeriut (!?). 

Dr. Gunter Gyt, shefi i Policisë Politike në Berlin gjatë 

Rajhut III, ka botuar një libër memorialistik të sinqertë 

ku me këmbëngulje kërkon të vendoset klinikisht një raport 

i ndryshëm i funksionimit biologjik midis trurit dhe 

organeve seksuale. Ai kishte vërejtur se zhvillimi i trurit 

të njeriut bashkëkohor, ishte më i madh, më efikas, sesa i 

organeve seksuale, çka çon pashmangshmërisht në triumfin 

e racionalitetit mbi instiktet, kur duhej të ishte ndryshe, 

për të përjetuar totalitarizmin subkoshient dhe borokratik 

të shtetit. Gyti seriozisht propozonte ndërhyrje kirurgjikale 

ose hormonale në trurin e njerëzve që në lindje për të 

shmangur anomalinë, siç e quante ai të parësisë diabolike 

"të materies së hirtë". Nëse në shekullin XVI Paracelsi, 

mendoi të krijonte njeriun-artificial - Homonculusin, në 

nga Mirela Bogdani 

pamerituar i Bullgarise dhe Rumanise, si dhe zgjedhjet 

e Parlamentit Europian ne maj. Faktoret e brendshem 

kane te bejne me kryerjen e “detyrave te shtepise”, pra 

me shume te perfolurat reforma. Nderkohe qe qeveria 

shqiptare kerkon ti mbushe mendjen vetes dhe “sovranit” 

qe ka bere reforma cilesore e te suksesshme (bile 

cudia dhe paciperia arriti deri aty sa ne deklaraten e 

djeshme kryeministri tha qe i ka bere ne kohe shume te 

shpejte, me shpejt se gjithe vendet e rajonit !!!), raportet 

zyrtare te institucioneve te ndryshem nderkombetare 

qe na kontrollojne e monitorojne tregojne te kunderten, 

si psh raporti i fundit i Komisionit Europian i nentorit 

2008, ai i Departamentit Amerikan te Shtetit, i Ministrise 

se Jashtme Britanike, Transparency International, 

Human Rights Watch, etj. 

Ne vecanti korrupsioni dhe krimi i organizuar mbeten 

problematike, shteti ligjor teper i dobet, administrata 

publike joprofesionale dhe jomeritokratike, sistemi 

gjygjesor joindipendent dhe i korruptuar, prokurimet 

publike problematike, liria e medias gjithashtu, etj, 

duke mos u ndalur ketu tek niveli i ulet ekonomik, arsimor 

dhe shendetesor i popullates. Nje raport i The 

Economist ne janar 2009 e konsideroi Shqiperine nje 

“hybrid democracy”, pra nje system ndermjet democracise 

dhe totalitarizmit. 

Pas ketij background-i dhe per arsyet e larpermendura, 

lajmi qe qeveria ka vendosur te paraqese kerkesen 

per anetaresim ishte befasues dhe irritues. Dmth 

flisni ju se ne do bejme tonen. Per me teper genjeshtrat 

sipas te cilave “ky vendim është i bashkërenduar me 

vendet anëtare dhe strukturat e Bashkimit Evropian”. 

Cilat vende dhe cilat struktura? Apo “vendim i yni nuk 

vjen si një vendim i njëanshëm, por vjen si një vendim 

plotësisht i bashkërenduar me vendin kryesues të BEsë 

dhe me Komisionin Evropian”. Mjafton te shohesh 

deklaratat e mesiperme te Schwarzenberg dhe Rehn. 

Vertet Presidenca Ceke e ka pasur si nje nder prioritetet 

e saj perspektiven e zgjerimit, por nuk eshte shprehur 

asnjehere me terma konkrete per vendet e Ballkanit 

Perendimor (me perjashtim te Kroacise) apo s’e ka 

pasur te shkruar nominalisht ne programin e saj. Nje 

Mendimi i lire dhe liria e shtypit 

nga dr. Moikom Zeqo 

fund të shekullit XX dhe në fillim të shekullit XXI, inxhinierët 

genetistë guxuan atë që nuk guxohej kurrë më parë, 

krijimin e komanduar të "Ajnshtajnëve dhe kryeministrave 

artificialë", sipas parametrave të koduar saktësisht dhe me 

mirëkuptim nga shteti. Vetëkuptohet se kështu realizohet 

harmonia e ëndërruar e shtypit, mënjanohen ekseset, sensacionet 

e panevojshme, streset dhe krimet informative që 

bëjnë kërdinë sot. 

Për komunizmin totalitar lindor dhe për atë më absurdin, 

më sterilin, ballkaniko-shqiptar, shtypi i lirë ishte një 

katrahurë, që kërcënonte doktrinën, mjekrën sibilike e të 

ideoliziar të Karl Marksit dhe heronjtë paranojakë kombëtarë 

komunisto-niçeanë. Për hir të së vërtetës, duhet 

vënë në reliev fakti që semiologu dyshimtar, i shumë kritikuari 

dhe i admiruari Umberto Eko me esenë e tij heretike 

"Tregtarët e Apokalipsit" e ka parashikuar trishtueshëm 

këtë dukuri, sepse pikërisht këtë ese ai ia kushton shqiptarit 

Milo Temesvari, i larguar dhunshëm nga atdheu në 

1947, pas akuzës për devijacion të majtë. Milo, tepër inteligjent, 

pasi ndenji disa kohë si lektor i gjuhëve të rralla 

kaukaziane në universitetin Rutgest në SHBA, përfundoi si 

asistent në bibliotekën kabalistike të Buenos-Ajresit, ku u 

njoh edhe me Jorge Luis Borgesin, që infektoi me silogjizmat 

e teologut mesjetar Thoma Akuini, i quajtur ndryshe 

edhe Aristoteli me tonsur i Kishës Katolike. Në shkrimet 

dhe librat e tij kontradiktorë, shqiptari Milo Temesvar e 

quajti të pavërtetuar antologjikisht kategorinë e lirisë, duke 

shtuar se liria e mendimit dhe për më tepër shtypi i lirë, 

është kundër simetrisë dhe kristalogjisë moderne. Këto 

materiale u futën ilegalisht në Shqipëri ndërmjet një ishambasadori 

të shtetit komunist dhe sot republikan i djathtë 

dhe u bënë objekt reflektimi nga dijetarët e punësuar në 

shërbimet sekrete dhe juristët me kurse 5-mujore të parlamentit, 

të cilët pozitivizmin juridik e kanë vënë në dyshim 

si edhe teori të tjera të pavërtetuara. 

Po ç'është liria? Liria (gr. eleutheria - lat. libertas), 

është enigma më e madhe e njeriut. Determinizmi teologjik 

e bën Shën-Agustinin të thotë se liria është e paracaktuar. 

Edhe filozofët e antikitetit para tij, kësaj teze i dhanë një 

lustër kozmogonike. Viklifi thotë "njeriu është shërbëtor jo 

i lirë i Zotit". Martin Luteri shprehet më skajshëm: "Djalli 

e ka gjetur fjalën - liri". Piko de la Mirandola vë në gojën 

e Zotit: "Të kam krijuar vetëm me një qëllim, që të jesh 

ndërtues dhe zotërues i lirë i vetvetes". (De dignitate hominis). 

Bekoni dhe Hobsi e identifikuan lirinë me fuqinë e 

njeriut, sa dimë, aq mundemi; sa mundemi, aq jemi të lirë. 

Hobsi: "Njeriu (liria e tij) u nënshtrohet po atyre ligjeve, 

sikurse edhe natyra." Spinoza thekson: "Në sytë e mi, liria 

nuk konsiston në dekretin e lirë, por në domosdoshmërinë 

e lirë". Kanti bën fjalë për të ashtuquajturën "liri trascedentale", 

liria nuk është e mundur në botën empirike ku 

sundon kuazaliteti. Hegeli: "Liria është domosdoshmëria 

e njohur, e kuptuar". Madje dhe Marksi i ri: "Njeriu është 

qënia e lirë, pra qënia universale - Liria është aristokracia 

e amëshueshme e natyrës së njeriut", tezë që u keqkuptua 

tragjikisht nga historia e njerëzimit. Hajdeger: "Liria, 

ndjenjë fundamentale e qënies, është ndjenja e frikës nga 

mundësia që të mos jemi, të jemi nga qënie në joqënie". 

Satri: "Liria nuk është veti e njeriut, por substanca e tij, 

njeriu është i dënuar që të jetë i lirë". Kështu liria ndodhet 

midis dy poleve: determinizmit dhe indeterminizmit. 

A ekziston liria e vullnetit? Kalvini: "Vullneti i njeriut 

deklarate tjeter e Berishes ishte qe “gjatë këtyre muajve 

janë bërë negociata intensive me kancelaritë e vendeve 

anëtare dhe kanë gjetur mbështetje për këtë”. I vetmi 

rast qe te vjen nder mend eshte Franca gjate vizites se 

fundit te kryeministrit atje, por kjo u mor vesh pse u 

tregua aq bujare, pasi kish interesin e shitjes se helikoptereve. 

Sepse ne te kundert dihet qe Franca, bashke 

me Gjermanine dhe Hollanden, jane vendet qe kohet e 

fundit jane shprehur me skeptiket dhe me pak suportivet 

ndaj zgjerimeve te ardhshme dhe mendohet qe do te 

votojne kunder aplikimit te Malit te Zi ne mbledhjen e 

ardhshme te Keshillit Europian. 

Pra pse behet e gjithe kjo, pse kjo kokefortesi dhe 

persistence ne paraqitjen e kerkeses brenda qershorit, 

qe arrin deri ne kundershtime ndaj keshillave e sugjerimeve 

te BE-se? Ne menyre qe aplikimi per status te shfrytezohet 

si nje slogan gjate fushates zgjedhore qe sapo 

ka nisur. Qe shqiptareve tu thuhet qe PD-ja, pervecse 

e futi vendin ne NATO, do ta fusi edhe ne BE (ndonese 

dhe pranimi ne NATO nuk u bë siç përpiqet ta propagandojë 

qeveria shqiptare, pra si rezultat i kryerjes 

së reformave të suksesshme, por si pasojë e interesave 

gjeopolitike të “lojtarëve” kryesorë si SHBA-ja). Sepse 

eshte mania per te fituar zgjedhjet me cdo kusht e me te 

gjitha mjetet. Ashtu si ne vitin e mbrapshte 1996, kur 

ndonese Amerika e Europa i kerkuan Berishes e PD-se 

perseritje te zgjedhjeve, babezia per fitore me cdo kusht 

dhe fitore tahmaqare spektakolare i bene ta humbin fare 

pushtetin, bile dhe me turp dhe me nje kosto te larte. 

Perderisa po insistohet nga BE-se qe s’jeni gati, nuk 

do ishte per tu cuditur qe pergjigja per statusin mund 

te vije dhe negative (gje qe nuk ka ndodhur me asnje 

vend perpara ne historine e BE-se, pervecse rastit te 

Turqise ne 1997). Aplikimi per anetaresim ne BE nuk 

duhet perdorur si forme e slogan per te fituar zgjedhjet 

dhe nuk duhet te behet nje qellim ne vetvete, por duhet 

te sherbeje si nje insentive per te kryer reforma reale, 

qe do te kene nje impakt konkret ne progresin e vendit 

dhe rritjen e standartit te jeteses se shqiptareve.. 

Eksperte dhe lektore e politikave te BE-se dhe integrimit 

europian, autore e librave mbi Shqiperine dhe 

BE-ne. 

është si një kalorës që gjendet midis të dyve: Nëse në shalë 

hipën Zoti, atëherë njeriu do të shkojë si të dojë Zoti. Nëse 

në shalë hipën Djalli, atëherë njeriu do të shkojë nga të 

dojë Djalli." Teza heretike e paraqet njeriun "farkëtar të fatit 

të vet (Fortuna suae ipse faber". Indeterminizmi, e ndan 

njeriun, lirinë nga domosdoshmëria. Epikuri, i kundërvihet 

fatalizmit që është thelbi i maksimalizuar i rastësive, kërkon 

që njeriu të synojë lumturinë (e drejta e tij natyrore) 

pra drejt një "atarksia" si gjendje e paturbullueshmërisë 

shpirtërore. 

Idetë e mësipërme janë të nevojshme të njihen nga pushtetarët, 

por edhe nga opozitarët. Vizionarizmi e bën politikanin 

të lirë, kriticist. Njëshi partiak dhe njëkohësisht 

Njëshi Ekzekutiv, i modelon të tjerët sipas vehtes. Një parti 

që nuk ka liri brenda saj, kur vjen në pushtet mungesën e 

lirisë e kthen në thagmë për të dhunuar mbi njerëzit që e 

duan lirinë, mbi intelektualët, personalitete të vërteta të 

kulturës. Deputetët dhe ministrat pushtetarë bëhen kështu 

vegla të verbëta, celulizmi bëhet katastrofik, duke mos 

qenë të lirë për vehte, mëtojnë të prekin edhe lirinë e të 

tjerëve dhe në përgjithësi. Nuk kam artikuluar më kot, çka 

kam thënë më sipër. Liria ka dialektikën e vet, të cilën 

nuk mund ta quajmë "një shkarravitje arabeske". Politika 

shqiptare në përgjithësi, nuk e ka idenë e lirisë. Militantët 

e partive kur vijnë në pushtet, janë manikenj, koncepti 

i tyre propagandistik është si lufta antagoniste midis të 

mirës (ata e identifikojnë paturpësisht, subjektivisht veten 

e tyre me të mirën) me të keqen, që janë përherë të tjerët, 

kundërshtarët, opozitarët. Ky thjeshtëzim, është fatal, buron 

konfliktualitetin antagonist, mitik, pra vetëshkatërrues. 

Syzet bardhë e zi, janë optika e tmerrshme e shoqërisë së 

sotme. Kjo margjinalizon sende, njerëz, idetë. Një rrugë 

shtëpimi për të gjetur lirinë që nuk e njohin dot, është 

shtypi dhe masmedia. Po a janë shtypi dhe masmedia të 

lirë? Pas shkatërrimit të ortodoksisë komuniste, të shtypit 

të saj të komanduar, kanë ndodhur ndryshime të mëdha. 

Komunizmi totalitar, kishte një shtyp totalitar, kjo na kushtoi 

tragjikisht. Për fat të keq, shtypi postkomunist është 

plot infektime dhe reminishenca të rënda nga e kaluara. 

Kështu ndodh që mëditësit shkrimorë janë shërbëtorët e 

politikës, sepse nuk u intereson liria e vërtetë. Ky mercenarizëm, 

është i frikshëm. Por megjithatë, nuk duhet të 

jemi fatalistë. Duhet të shpresojmë për të ndërtuar opinionin 

publik të shoqërisë civile. Ky pushtet i fjalës së lirë 

duhet të përfillet nga qeveritarët. 

Ndryshe, shtypi dhe masmediat, nuk do të gëzojnë 

autoritetin, atë autoritet të padiskutueshëm dhe patjetërsueshëm 

që të jep liria. Opinionbërësit, ndonëse të paguar 

shumë shtrenjtë, që janë tepër komodë, por që kanë mllefe 

me emra të caktuara politikanësh, janë larg të kuptuarit 

të dukurive të vërteta që shqetësojnë Shqipërinë sot dhe 

kështu nuk arrijnë dot të konstruktojnë opinionin publik, 

të vërtetë. Nuk mund të ketë opinion publik, pa ide dhe 

pa dituri, nuk mund të ketë opinion publik nëse nuk beson 

dhe nuk sakrifikon asgjë për lirinë, jo për lirinë e keqkuptuar 

dhe të shpërdoruar të vetvetes, por për lirinë e të gjithëve. 

Kjo do të thotë që shtypi dhe masmediat, nuk duhet 

t'i kontrrollojnë grupet e interesit, siç ndodh në Shqipëri. 

Opinioni publik duhet të jetë substanca e të gjithëve së 

bashku. Nuk mund të ketë liri të disave dhe njëkohësisht 

mungesë të lirisë për të tjerët. Liria u takon të gjithëve. Në 

këtë apoteozë, shtypi i lirë dhe masmediat, kanë një mision 

të shenjtë.

është një spektakël i pasur që 

shtrihet në hapësirë dhe në kohë; nga 

“Dasma 

shtëpia e nuses te shtëpia e dhëndrit, nga 

dita e hollimit të bakllavave te mëngjesi i parjes së pajës". 

Ky është një prej përkufizimeve të shumta studimore 

që mbart në vetvete gjithçka ndodh në ditët e dasmës. 

Janë shkruar shumë për të, në libra studimorë apo 

pasqyrues. E gjallë në çdo detaj të saj, vjen nga vitet e 

kulmit 1930-1940, kur madhështia dhe përsosmëria e 

organizimit të çdo riti ishte në majat e veta. 

Vajza gjirokastrite që nuk u bë kurrë nuse, Musine 

Kokalari në rreshtat e librit të saj "Sa u tunt jeta", 

sjell atmosferën e ceremonialit më të famshëm e më të 

veçantë në të gjithë trevat e jugut. 

"... "Sa u tunt jeta", pasqyrë e një bote të perënduar, 

shtegu i kapërcimit nga vajzëria, në mes të këngëve, në 

nusëri. Dasma bëhet kur duan nga ana e djalit. Kurrë në 

mes të Bajrameve se nuk trashëgohen. Fillon ose ditën 

e diel dhe mbaron të enjten ose të enjten dhe mbaron të 

dielën. Niset kënga nga dita e shënimit, te nata e brumit 

me mashalla nëpër udhë. Pastaj dita që qepet kënaja, 

dita tjetër që shpihet. Nata e kënajt, dita e fundit që 

merren sepetet në mëngjes e pas dreke në kohën që 

ruhet dhëndëri krushkat venë të marrin nusen. 

Pragu i derës përvëlohet me ujë të zier nga frika e 

magjive të botës kur nusja del nga shtëpia. Jashtë portës 

një grua i mban një pasqyrë që atje ku të vejë të duket 

e bukur. Rruga ndrrohet prapë nga frika e magjive. Nusja 

vjen në shtëpinë e burrit. Kyr hyn, hedh këmbën e 

djathtë dhe te porta vjehri i shtie mbi umbrellë oriz me 

para. Të ketë këmbën e mbarë. 

Te dera një grua i lyen dorën me mjaltë, ja fshin 

mbi derë që të ketë gojën e ëmbël. Nusja natën kur fle 

me bullën i vën' frën e kalit ndënë jastëk që të jetë me 

urdhëratë në shtëpi...". Ky është një përshkrim i përmbledhur 

i dasmës gjirokastrite disa dekada më parë, e 

gdhendur prej Musine Kokalarit, në përshkrimet e hollësishme 

të gjithçkaje ndodh ditëve të dasmës, vë në 

pah ndryshimet që sjell përgjithmonë ky ceremonial për 

çiftin e ri. 

Ritet 

Me dhjetëra rite sa simbolike aq edhe të veçanta të 

mbledhura në disa ditë. Kjo është dasma gjirokastrite, 

e cilësuar si më e rralla përsa u përket zakoneve, madhështisë 

së mënyrës së celebrimit, ashtu edhe definicionit 

të saj. Riti i hollimit të bakllavave, dita e vetullave 

apo e shënimit, nata e brumit, riti i kënasë, dita e 

nuses, riti i berberit dhe veshja e dhëndrit etj, janë disa 

prej zakoneve më të njohura e të përdorura në dasmën 

gjirokastrite. Një tjetër zakon, ndoshta ndër të paktët 

që vazhdojnë të aplikohen është marrja e nuses, ndërsa 

dielli perëndon. Edhe ky rit ka një simbolikë specifike. 

Riti i hollimit 

Një javë para dasmës në shtëpinë e vajzës është 

dita e hollimit të bakllavave, sinjali i parë që çel serinë 

e riteve të dasmës gjirokastrite. Gra të fisit, të komanduara 

nga më e vjetra përgatisnin 7-10 bakllava dhe e 

gjithë ceremonia shoqërohet me këngë grarishte. Dita 

e shënimit ose dita e vetullave Korrespondon me ditën 

e enjte dhe ishte dita kur vajza zbukurohej dhe vishej 

nuse. "Ulu mal të dalë hëna/ të na stoliset kadëna/ të 

vishet-ë me të bardha/ të lulëzojë si dardha...". Vazhdon 

të ruhet edhe në ditët e sotme ky zakon. 

Nata e brumit 

Në të njëjtën ditë në shtëpinë e dhëndrit zhvillohet 

një nga ritet më të njohura, nata e brumit, e cila ka karkater 

komik. Ndërsa ndizen marshallatë (flakadanë), me 

të cilët kryesisht fëmijë vërtiten përreth shtëpisë, ndërsa 

në miell hidhet një unazë apo monedhë floriri dhe 

shumë njerëz përpiqen ta kapin atë. Pamja e tyre, lyer 

me miell shkakton edhe të qeshurat e para. Një tërësi 

më vete përbën riti i kënasë, ku përfshihen ceremoni të 

ndryshme si: përgatitja e kënasë në shtëpinë e dhëndrit, 

çuarja e kënasë te nusja (dita e kënasë) dhe vënia e 

NTradizioniM 


Dasma gjirokastrite, mes traditës dhe modernes 

Një ceremonial, një spektakël i pasur, një ansambël ritesh, 

një kolorit i Gjirokastrës apo një mrekulli e zbehur shumë 

tashmë? Pavarësisht epiteteve, dasma tradicionale 

gjirokastrite mbetet një prej krenarive të shumta të këtij 

qyteti, edhe pse në pjesën më të madhe të rasteve ajo 

ka humbur origjinalitetin dhe është njehsuar 

me ceremonitë që zhvillohen kudo në Shqipëri. 

kënasë (nata e kënasë). 

Të tria këto momente shoqërohen me këngë, shpeshherë 

komike dhe me romuze, të krijuara edhe në moment. 

"Ju sollëm këna me lule/ na dhatë bukë me krunde/ 

ne nuk jeshim për këtë/ na marrçi të keqen ë...". 

Dita e dasmës ose siç quhet ndryshe dita e nuses është e 

diela paradite, kur dasma në shtëpinë e nuses arrin kulmin 

dhe pothuajse edhe mbyllet. Ndërkohë po të dielën 

në shtëpinë e dhëndrit organizohet riti i berberit dhe 

veshja e dhëndrit. Nisja e krushqve bëhet nga shtëpia 

e dhëndrit. Largimi i nuses nga shtëpia përfundon edhe 

ritin që quhet "Dita e nuses", ndërsa i gjithë ceremoniali 

zhvendoset drejt shtëpisë së dhëndrit. 

Edhe tani, kur një pjesë e madhe e zakoneve kanë 

humbur pothuajse fare, pak nuse dalin nga shtëpia e 

tyre para se të perëndojë dielli. Kjo pasi me perëndimin 

e diellit simbolizohet largimi përgjithmonë nga shtëpia 

prindërore, ndërsa dielli i ri do ta gjejë atë në shtëpinë e 

bashkëshortit, ku do të kalojë gjithë jetën e vet. 

Ndërrimi i rrugës 

Është bërë zakon që krushqit të ndërrojnë rrugën 

(edhe ky një rit që vazhdon të ndiqet), për shkak të frikës 

nga magjitë. Në Gjirokastër nusja rri ulur, por sa 

herë hyn njeri detyrimisht duhet të çohet në këmbë. Një 

rit i posaçëm zhvillohej në mesnatë, kohë në të cilën 

vinte sinia me bukëvale, që quhet bukëvalja e nuses 

(rit dhe nevojë- për të shuar urinë, për të marrë fuqinë). 

Në momentin kur nusja shkonte për të fjetur nën jastëk 

i vinin frerin e kalit që ta kishte gjuhën e shkurtër dhe 

të ishte me fre. 

Kërcimtarët e rakisë 

Një nga elementët më të veçantë të dasmës tradicio- 

nga Entela Bani 

nale gjirokastrite është edhe kërcimi i rakisë apo sinisë. 

Një valltar kërcven brenda një sinie e mbushur plot me 

gota rakie dhe në kokë mban gjithashtu një tabaka plot 

me gota dhe gjatë kërcimit nuk duhet të derdhë asnjë 

pikë. Megjithëse është një mrekulli, ky ri pothuasje po 

zhduket, sepse sot në Gjirokastër janë vetëm dy kërcimtarë. 

Kako Pino-t 

Gruaja e parë që merrej me stolisjen e nuses quhej 

Kako Pino, e portretizuar edhe nga Ismail Kadare ne 

"Kronikë në gur". Kaq e zonja dhe e respektuar ishte 

ajo në zbukurimin e nuseve, saqë të gjitha pasardhëset 

e saj thirreshin të gjitha Kako Pino. Procesi i kryer prej 

saj quhej shumë i rëndësishëm, pasi me zbukurimin 

dhe veshjen e nuses, dasma quhej e filluar. 

"Dasma ime ishte një mrekulli. I kemi bërë të gjitha 

zakonet, po vallja e sinisë ka mbetur për mua më e 

bukura". Kështu e nis rrëfimin me kujtimet e tij Dino 

Çiço, publicist e gjirokastrit i vjetër. Gjithçka ka ndodhur 

gjatë atyure ditëve, megjithëse rreth dy dekada më 

parë ka mbetur e paprekur në kujtesë. "Dasma gjirokastrite 

është një margaritar në ritet dasmore në të gjitha 

trevat shqiptare. Dasma nisi një javë më parë, me këngë 

e me valle, por ritet nisnin ditën e enjte. Te shtëpia e 

dhëndrit siç isha unë dasma fillonte me ditën e brumit, 

në masën e të cilit hidhej një monedhë floriri dhe ai që 

do ta gjente do të ishte kryedasmori. Ata fusnin kokën 

në këtë masë mielli dhe ai që e gjente ishte njeriu më i 

lumtur, por fakti që të gjithë lyheshin me miell kthehej 

në humor për të gjithë. 

Dita e diel kishte një tjetër veçori, shtroheshin tryezat 

me gjithë të mirat dhe aty zhvillohej vallja e sinisë. 

Një tjetër element shumë i bukur mbaj mend edhe që 

në momentin që çifti shkonte për të fjetur në dhomën 

Babai i katër fëmijëve 

Pranë hotelit “ La Mirazhe” Athine, mbështetur tek një trung peme, bisedonin të dy. Flisnim me zë të 

lartë, për ato që po ndodhnin në Shqipëri, të rrëmbyer nga të papriturat e dhimbëshme: vrasje, vjedhje, 

djegie- Flisnim me zë të lartë, të sigurtë për heshtjen përreth, por nuk kishim vënë re se pranë nesh na 

dëgjonte një burrë në mes të jetës, me flokë të rralla e me një shenjë në buzën e poshtëme. Në pamjen e parë 

na u duk njeri i mirë e hallexhi. Dhe ashtu ishte. 

- Cfarë ju shqetëson?- e pyes më tepër për të mësuar se c’ishte ai e pastaj halli I tijë … Ai rrinte i heshtur, 

por për mirësjellje tha vetëm “Jam nga Vlora” dhe një lot I rëshkiti në faqet e rreshkura… 

Flisni, flisni pa ndrojtje –i foli shoku im. Ai heshti përsëri kokëulur, u kapërcye në kombin e gushës, 

me zhurmën e gurit të hedhur në pus dhe foli: -Të më falni për shqetësimin. Nuk do t’ju bezdisja po të 

mos ju dëgjoja kur flisnit... Thoshnit nga ato fjalë që kam edhe unë në shpirt. Shqipëria është hall i madh 

për të gjithë dhe të gjithë kanë nga një hall. Ai heshti përsëri dhe përsëri vazhdoi ; “Jam nga Vlora. Agim 

më quajnë. Para disa muajsh më vdiq gruaja nga zemra, në spitalin e Janinës. Kam mbetur me katër fëmijë 

të vegjël. Të madhin e kam 12 vjec e të voglin 13 muaj... Por jam i papunë dhe fëmijët i kam pa bukë. 

Agimi heshti përsëri dhe përsëri u kapërcye, sikur lëshoi në pusin e zemrës një gur. Ne e kuptuam hallin e 

tij të madh. Fëmijët e tij s’kishin bukë... “Bukën e përditëshme falna o zot “ Po Zoti akoma nuk i ka hedhur 

sytë nga ata katër jetimët e Agimit... E ndihmuam babanë e jetimëve me disa para sa kishim mundësi ... Ai 

uli kokën, na falenderoi dhe na tha: “...Unë nuk di të lyp, di vetëm të punoj ... të punoj për fëmijët e mi”. 

“Puna për bukën e buka për të jetuar ! Edhe kaq i mohohet njeriut ?! 

e tyre, në të njëjtën dhomë qëndronin dy plaka, të cilat 

qëndrojnë të fshehura dhe kur shikojnë ndonjë gjë 

thërrasin: "Ju pamë, ju pamë" dhe ky është gjithashtu 

një moment humori. Në dhomën time natën e parë ishin 

të fshehura tri plaka", kujton më tej duke qeshur Dinua. 

Por, përveç kënaqësisë që sjellin kujtimet, fakti 

që një pjesa më e madhe e zakoneve nuk përdoren më 

shkakton dhembje të përzier me nostalgji. "Unë dasmën 

gjirokastrite do ta quaja tani një fatkeqësi, edhe pse ka 

të njëjtat gëzime. Tani dasmat bëhën të gjitha në lokal, 

nuk ndiqet më asnjë rit dhe kështu ato janë pa identitet. 

", shton më tej Dino Çiço. 

Përjetësimi i dasmës 

Shumë libra studimorë e kanë pasur në fokus këtë 

element mjaft të rëndësishëm të traditës gjirokastrite, 

por dasma dhe të gjithë ritet përbërës të saj si askund 

tjetër janë përjetësuar në librin "Sa u tunt jeta" nga 

Musine Kokalari, ndërsa folkloristi i njohur, doktori i 

shkencave Tasim Gjokutaj, i fokusuar në anën muzikore 

të saj nga 11 dasma të vrojtuara boton "Lirika e 

dasmës tradicionale gjirokastrite". Të tjerë studiues e 

kanë vënë në fokus këtë ritual. Në festivalin e dytë folklorik 

kombëtar riti i dasmës gjirokastrite, merr Urdhrin 

e Klasit të Tretë "Naim Frashëri". Hanko Fule, këngëtarja 

kryesore në një sërë festivalesh folklorike si dhe 

në ritin e dasmës kujton: "Në të gjithë këto festivale, më 

të preferuarit e mi mbeten festivali i dytë dhe i katërt, 

ku kemi konkurruar me ceremonialin e lindjes së djalit 

dhe atë të dasmës tradicionale gjirokastrite. 

Kjo e fundit ka qenë me kënga dasme, këngë hidh 

e prit dhe me momente të caktuara, si natën e brumit, 

me të madhin Xhevat Avdalli, nata e kënasë, dalja e nuses 

nga shtëpia e prindërve, hyrja në shtëpinë e saj, me 

këngët që u takonim momenteve "udhë e mbar'o bijë/ 

të bëhesh e mirë...", apo këngët hidh e prit të krushqve 

që shkojnë të marrin nusen si "Moj krushkë hundëpafidhe/ 

sherbeti pa karafile.." etj. Të premten në natën 

e brumit kemi momentet e hedhjes së unazës në miell, 

e shoqëruar me këngë dhe marshallatë. Me të dy këto 

ceremoniale jemi nderuar me Urdhrin e Klasit të Tretë 

"Naim Frashëri". Në vitin 1972 me grupin miks në një 

festival në Ohër kemi marrë një tjetër çmim me dasmën 

gjirokastrite, por me një formë ndryshe, më të shkurtuar 

në 15 minuta. U pëlqye shumë atje ceremoniali i 

dasmës tradicionale gjirokastrite", tregon këngëtarja e 

madhe gjirokastrite Hanko Fule. 

Zbehja e traditës 

Ndërsa kulmin e vet e njeh përpara viteve 1940, 

kohë në të cilën kur familjet e mëdha dhe të pasura 

gjirokastrite ishin të shumta, me kalimin e viteve, erdhi 

edhe zbehja e riteve. Të moshuarit tregojnë së disa zakone 

vazhduan të ndiqen deri në mesin e viteve 1960, 

për t'u zbehur më pas thuajse totalisht e për të mbetur 

të gjallë vetëm në kujtime. "Sot një dasmë në Gjirokastër, 

me një në Tepelenë, në Sarandë, në Delvinë apo 

në Fier nuk kanë thuajse asnjë ndryshim. Ka ikur nga 

karakteri i saj i mëparshëm. Kënga e nuses "Dallandyshe 

e vogël-o" këndohet në çdo dasmë, për të kaluar 

pastaj te Napoloni që kërcehet nga çifti dhe vijohet me 

këngë të ndryshme, të cilave gjithashtu u ka ndryshuar 

karakteri. Ka humbur veçantia dhe nuk mund të thuhet 

se në Gjirokastër e kemi humbur traditën. 

Mirë do të ishte të mbahej karakteri tradicional, i cili 

është më i bukuri, pasi për të qëmtuar tekste të vjetra 

këngësh, më është dashur të bisedoj me dhjetëra njerëz. 

Kohët kalojnë, njerëzit ndryshojnë, por mirë është që tabani 

dhe tradita të mbeten siç janë trashëguar brez pas 

brezi", shprehet këngëtari gjirokastrit Gentian Selfo, i 

cili në njërin prej albumeve të tij "Fustani i bardhë" i 

ka kushtuar dy këngë dasmës tradicionale gjirokastrite 

dhe që është i pranishëm në mjaft ceremoni dasmash 

në të gjitha trevat e jugut. Gjithsesi, me ritet dhe veçantinë 

karakterizuese apo e njehsuar me ceremonialet e 

zonave të tjera, me tradita të huazuara nga njëra-tjetra, 

dasma është një gëzim dhe si i tillë përjetohet në forma 

dhe mënyra të ndryshme.


Il 12 dicembre 1466 Giorgio Castriota Scanderbeg 

giunse a Roma, vestito da povero contadino e accompagnato 

da pochi cavalieri, dopo aver lasciato 

in modo drammatico la sua città di Croja in Albania, 

assediata senza via d'uscita dagli eserciti ottomani. La 

necessità di ottenere degli aiuti immediati per superare 

le gravi difficoltà in cui si trovava insieme ai suoi soldati 

e cittadini aveva determinato tale decisione. Malgrado 

si presentasse d'improvviso e vestito in maniera 

così dimessa nella Città Eterna, l'Eroe albanese ed europeo 

fu accolto con generale entusiasmo ed acclamato 

da grande sovrano, dati i meriti reali conquistati nelle 

varie campagne belliche a difesa dell' Occidente, aggiunti 

al rispetto che ogni cittadino romano sentiva di 

dovergli tributare per la qualità di primo paladino della 

cristianità che la sua persona incarnava. Il papa Paolo 

II fu fortemente impressionato dalla sua imponente 

personalità condensata in una mole maestosa, lo accolse 

con tutti gli onori e lo accompagnò nell'assemblea 

dei cardinali, davanti a cui il fondatore d'Albania parlò 

dei momentanei successi dei Turchi e del pericolo che 

ogni giorno sempre più si avvicinava all'Italia. 

Spiegò dettagliatamente i motivi per cui le sue operazioni 

militari non tendevano soltanto a conservare 

l'indipendenza del suo Paese, ma si rivelavano vitali 

per la sicurezza stessa dell'intera Europa, ottenendo, 

anche grazie ad una vibrante capacità 

oratoria che esaltava ancor 

più le sue molte altre doti umane 

e virtù strategiche, l'ammirazione 

profonda di tutti i convenuti, 

che avrebbero deciso immediatamente 

di sostenerlo nel modo 

più concreto. Il pontefice stesso 

scrisse a tutte le corti d'Europa 

perchè Scanderbeg ottenesse tutti 

gli aiuti di cui aveva bisogno: 

l'Europa, come molti documenti 

evidenziano, non rimase insensibile 

alle richieste del suo invincibile 

Eroe. La Storia in seguito, 

come sappiamo, avrebbe impresso 

il suo marchio indelebile alle 

vicende di questo straordinario 

viaggio di Scanderbeg a Roma, 

consegnando quei giorni, in cui 

egli sostò nel palazzetto che da allora avrebbe preso 

il suo nome, nei lucenti meandri della gloria eterna. 

Nei giorni scorsi il presidente dell'Albania Berisha ha 

fatto richiesta all'Unione europea di adesione alla nuova 

famiglia comune: tra poco tempo si concretizzerà 

dunque il sospirato ritorno di un altro importante pezzo 

NAttualitàM 

Papa Kristo Negovani-ky martir i shqiptarizmit 

Një nga këta mësues që u masakruan nga grekët 

ishte edhe Papa Kristo Negovani, i cili lindi në 

vitin 1875 në fshatin Negovan që ndodhet afër 

Kosturit (Kastoria) rrugës për në Edesa. Sot ky fshat 

quhet Flamuria. Gjatë një vizite që bëra në vitin 2003 bisedova 

shqip me pleqtë e fshatit që ende e flisnin gjuhën 

e të parëve. Pra, nga ky katund ishte atdhetari Kristo 

Negovani (Harallambi). Në fshatin e lindje Papa Kristo 

mbaroi shkollën fillore në gjuhën greke duke vazhduar 

më tej gjimnazin në Athinë. Pas tre viteve studimesh në 

Athinë ai i braktis ato për arsye sepse një çetë kusarësh 

gjatë grabitjes së shtëpisë së tyre i vranë babanë. Pasi u 

kthye në vendlindje papa Kristo filloi punë në shkollën 

greke të fshatit. Vitet shkonin dhe mësues Kristo Negovani 

shikonte se si brezi i ri në fshat po edukohej me kulturë 

dhe gjuhë greke duke humbur traditat dhe gjuhën e 

mëmës, shqipen. Në ato vite greqizimi i shqiptarëve po 

shtrihej në të gjitha trevat që banoheshin nga popullsia 

shqiptare. Ky greqizim përhapej në forma të ndryshme si 

në arsim, në kishë dhe politikë administrative. 

Edhe pse Papa Kristo ishte i edukuar në shkollat 

greke, edhe pse paguhej nga shteti grek për mësimin 

që jepte në shkollën e fshatit, të tëra këto nuk kishin 

ndikuar në zemrën e tij për të dashuruar kulturën dhe 

gjuhën e huaj greke. Gjatë mësimit të gjuhës greke në 

shkollën e katundit të tij ai u thoshte nxënësve: “Për 

Ishte ajo ditë e madhe për Shqipni, 25 Prill 1993 kur 

pritej në Shkoder ardhja e Papës Gjon Pali II dhe, 

posa mërrijta në oborrin e Argjipeshkvisë pashë një 

Burrë që më bani disi përshtypje paraqitja e tij, mjaft i 

zbardhun me mjekerr por me një fëtyrë të freskët. Me 

Té ishte Z.Lec Zadeja i cili ma paraqiti mikun e ardhun 

nga San Francisko, ishte Prof. Gjon Sinishta, Shqiptar 

që ruente Burrninë dhe Gjuhën të pacenueme... mjaft 

larg, në SHBA. Prof. Gjon Sinishta edhe mbas asaj dite 

erdhi prap në Shqipni, por jeta e Tij kje aq e shkurtë sa 

më asht dukë se vdekja kje mizore dhe e parakohshme 

me 8 Maji 1995. Ma vonë nëpërmjet librit që më dhuroi 

Z.Matish Shestani mujta me njohtë afër Prof. Gjonin, që 

për mue u pat ba për dy vjet i paharrueshëm. ..Shpesh 

shpjegimet biografike tregojnë shumë nga ata detaje që 

njeriut i duhet me shfletue disa libra me gjetë ate çka 

kërkon në pak fjalë. Unë nuk do të hyj në ata detaje, 

mbasi qellimi i shkrimit tem asht tjetër nga ai i një date 

që na kujton lindjen apo humbjen e Tij. 

Ai ka le me 8 Prill 1929 në Podgoricën e Shqiptarve 

të Malit të Zi...Në vitin 1941 ishte në Shkoder, 

ndjekë mësimet në Seminarin e Jeziutve deri në vitin 

1946, kur komunistët e mbyllin ate, Gjoni me familje 

shpërngulet dhe shkon prap në Jugosllavi, por vëndoset 

në Zagreb...Punon në radio dhe ndjekë shkollë. Në 

vitin 1956 arrestohet, dënohet 5 vjet për atë veprimtari 

që në Shqipni me siguri do t’ishte pushkatue, si antikomunist 

dhe agjent i amerikanve.. .Posa lirohet arratiset 

në Austri, shkon në Itali dhe në 1965 emigron në 

SHBA. Punon në fabrikën e automobilave Ford dhe tek 

General-Motors, ku plotëson studimet në Michigan dhe 

diplomohet në Universitetin John Carroll të Clevelandit 

Ohio. Mbas dy tre librave që pat përkthye në Jugosllavi, 

në vitin 1967 boton librin e vet anglisht “Flijim 

për Shqipninë” (“Sacrifice for Albania 1946 – 66”). 

Shkon në Universitetin Santa Clara, në Kaliforni dhe 

atje thëmelon “Qendren Informative Katolike Shqip- 

Gjatë revolucionit kulturor të shqiptarëve për hapjen e shkollave shqipe nga 

fundi i shek.XIX dhe fillimet e shek.XX janë vrarë nga turqit dhe grekët 

shumë mësues që hapën mësonjëtoret e para në gjuhën shqipe. 

nga Arben Llalla 

mbi çdo gjë gjuha shqipe ishte ajo që duhej mësuar, sa 

më parë”. Me një vullnet dhe guxim djalërie ai vendosi 

të hapte shkollat e para në disa fshatra që banoheshin 

nga shqiptarët për rreth Kosturit dhe Follorinës. Shkrimin 

e gjuhës shqipe me Alfabetin e Stambollit Kristo 

Negovani e kishte mësuar në Rumani ku kishte punuar 

marangoz për tre vite. Ato vite ishte lidhur edhe 

me shoqatën “DRITA” dhe me disa anëtarë të shoqatës 

“DJALËRI” të Stambollit. 

Më 1897 u shugurua prift në fshatin e tij. Ky dalë i ri 

që për hir të çështjes kombëtare u bë prift do jetë pararendësi 

i frymëzimit për themelimin e Kishës Ortodokse 

Autoqefale Shqiptare. Kisha dhe shtëpia e papa Kristos 

u bënë vatrat e para ku mësohej gjuha shqipe, por kjo 

gjë nuk u pëlqeu grekëve të cilën e kërcënuan disa herë. 

Ishte një natë e errët e 12 Shkurtit të vitit 1905. Mësonjësi 

Kristo Negovani po shpërndante naforën në kishë, 

një grup njerëzish të panjohur e rrëmbyen dhe e shpunë 

jashtë fshatit. Në errësirë të dërguarit e Dhespot Fotit 

tare. Në vitin 1977 bashkë me Prof. Gjon Sinishten në 

San Francisco, vëndoset edhe “Qendra Informative 

Katolike Shqiptare” në Universitetin e Jezuitve atje, ku 

botoi edhe Revistën “Buletini Katolik Shqiptar”, që nga 

viti 1980. 

Ma vonë “Instituti Katolik Shqiptar”, u quejt me 

dëshirë të Prof. Gjon Sinishtes “Danjel Dajani SJ” 

dhe u përfshi në selinë”Xavier Hall” të Universitetit 

San Francisco. Vepra kryesore e Tij mbeti “Premtimi 

i mbajtun” që u botue anglisht, italisht dhe spanjisht 

me 1976, në Santa Clara California. Një libër i plotë i 

përsekucionit komunist. Prof. Gjon Sinishta asht organizator 

i tre manifestimeve të mëdha ndërkombëtare, i 

atij të 10 e 40 vjetorit të salvimit të Fesë në Shqipni nga 

rregjimi komunist si, dhe, Ai i Don Simon Jubanit, për 

dhanjen e titullit “Honoris Causas”, për celebrimin heroik 

të Meshës së Parë në Kapelën e Vorreve të Rëmajit 

në Shkoder, me 11 Nandor 1990. 

Prof. Gjoni pak kohë para vdekjes len gojarisht një 

testament që u botue në librin e Matishit, “Të njohim 

Gjon Sinishten”, në faqe 13: “...Familjarët e mij do t’a 

sjellin vazon me hinin dhe do t’i vëndosish, pa ceremoni, 

ku të duash, në Vorret e Rëmajit, në Shkoder... Ato 

Vorre janë të bekueme me gjakun e Martirve të Fesë të 

pushkatuem aty, të Eprorve të mij në Seminarin Papnuer 

Jezuit të Shkodres, At Danjel Dajani SJ, dhe At 

Gjon Fausti SJ, me të tjerë. Miqve dhe dashamirve të 

mij Ju la një kërkesë: 

Të luftohet për Fé – Atdhé – Përparim; të jetoni 

në bashvllazni pa dallim Feje; të mbani amanetin 

e Dëshmorve të Fesë, flije këta që thërrasin 

jo, ndihmë, por Liri, jo, hakmarrje, por Bashkim; 

i tham Popullit tem, se pata miq të afërt përsonalitete 

fort të vlertë, profesorët Ernest Koliqi, 

filluan ta masakronin Papa Kriston me sopata e thika. 

Pasi e copëtuan trupin, i prenë kokën për t’ia dërguar 

porositësit të kësaj vrasje. Por kriminelët e dërguar nga 

Athina nuk u ndalën me kaq, po atë natë ata i vranë dhe 

të vëllanë, Theodhos Negovanin i cili edhe ky përhapte 

shkollën në gjuhën shqipe. Atdhetarët shqiptarë kudo 

që ishin u prekën shumë nga këto dy vrasje që ndodhën. 

Për këtë çeta e Bajo Topullit mori vendim për tu 

hakmarrë. Më 9 shtator 1906 kjo çetë vrau Mitropolitin 

(Dhespot) e Korçës Fotis Kallpidhis për të marrë gjakun 

e dy vëllezërve Kristo dhe Theodhos Negovani. 

Kush u akuzua për vrasjen e Dhespot (mitropolit) 

Fotit Vrasjen e Dhespot Fotit e kreu çeta e Bajo Topullit, 

por asnjëherë nuk u mësua kush qëlloi mbi të. Qeveritë 

greke dhe Kisha e tyre gjithnjë janë interesuar se kush 

e vrau Dhespotin e tyre. Si u vra Dhespoti Foti, Qeveria 

greke i kërkoji qeverisë së Turqisë që qeveriste edhe 

trojet shqiptare të ndiqte dhe të kapte vrasësit e Dhespot 

Fotit. U kapën shumë atdhetarë shqiptarë dhe u 

Martin Camaj, Zef Pali, Sami Repishti, Arshi 

Pipa, Karl Gurakuqi, Anton Logoreci, Rexhep 

Krasniqi, Hamdi Uruçi, Petro Vuçani e të tjerë 

bashatdhetarë e, prej sish kanë shumë shka mësojnë 

bashkombësit e mij.” 

“Kam jetue larg, por përjetsisht në gjurmim të 

informacionit që më mësonte për fatin e Atdheut 

tem”... 

“Kam nëvojë me ngranë bukë misri me djathë 

dhije që ruan shijen e gjethëve të ahishtave tona 

malore, me të cilat ushqehën dhitë tona!”... 

“Dishrova të jem intelektual, Thonë...se u bana 

i tillë... Në kjoftë se po, më ndihmuan dy përkujdesje 

të mijat: ruejta të papërlyem përsonalitetin 

tem, i ushqeva vehtës kurajo civile të naltë”... 

“Dishrova të bahem prift jezuit. Fati i Atdheut 

tem nën komunizëm, nuk më lejoi që në moshën 

e duhun të shkollohesha për këte. Ndrroi drejtimi 

i jetës seme. Megjithatë, vepra eme flet se u 

përpoqa t’i përmbahesha parimit, që pasardhësi, 

duhet të jetë intërpretuesi besnik i paraardhësit. 

Veç prindve, pata paraardhës eprorët e mij jezuit”... 

“U çlirova nga brenga që më mundoi shumë, 

sëpse pashë shpirtin e Shqiptarit të veshun me 

rrobat e krenarisë që i solli Liria; demokracia 

barazoi Shqiptarin me njeriun që edhe në Shqipni, 

njeriu të jetë njeri!”... 

“Çka mendoj për t’ardhmën e Shqipnisë? 

Mos të lejohet ma që Shqipnia të lahet me lot 

gjaku! 

Përsëritja e lotëve për Shqipninë, së pari do të 

jetë faj i intelektualëve! ...”. 

Do t’ishte një diçka e tepërt me hy në komente të 

d'Europa ritenuto da tutti non più 

procrastinabile, che trova salde 

radici storiche e culturali anche 

e soprattutto nell'epopea di Scanderbeg, 

in cui prendeva forma definitivamente 

l'identità di nazione 

dell'Albania. 

Palazzo Scanderbeg di Roma, 

che si trova in uno dei più rinomati 

quartieri del centro storico 

vicino Fontana di Trevi, partecipa 

senza alcun dubbio al processo 

di unificazione europea in atto, 

costituendo una fondamentale 

sede di memoria collettiva e una 

testimonianza che senz'altro ne 

renderà più agevole il tormentoso 

percorso. Alcune voci affermano 

che l'immobile, il cui attuale 

proprietario è un notissimo e ricchissimo 

imprenditore nel campo delle costruzioni e 

della finanza in campo nazionale ed internazionale, sia 

stato messo in vendita per una cifra superiore ai venti 

milioni di euro. Ci permettiamo di ricordare ancora una 

volta che, insieme al rispetto delle norme che regolano 

l'acquisizione di proprietà private nel nostro Paese, 

dënuan ndër ta Jovan Kosturi bashkë me fëmijën, Salih 

Butka, Grigor Cilka, Ohran Pojani, Ibrahim Qesaraku, 

Lazo Progri etj. Por asnjëri nuk pranoi të tregonte atentatorët 

e vërtetë të kësaj vrasje të bujshme për kohën. 

Më 1914 në Prongji të Gjirokastrës vijnë 200 ushtarë 

grekë dhe gjënë e parë që bënë arrestuan Bajramin 

Ligun i njohur për atentatin që kishte kryer me Hito 

Lekdushin mbi Bimbashin e Gjirokastrës më shkurt apo 

mars të 1908 (për mua është vrarë më 25 shkurt, ndarsa 

pllakata shkruan 13 mars). Nga torturat në burg grekët 

i thyen disa brinjë dhe i prenë njërin vesh pasi e akuzonin 

për vrasjen e Dhespotit të Korçës Foti Kallpidhis. 

Kjo akuzë bëhej sepse Bajram Ligu njihej për trimëri. 

Pas thyerjeve të brinjëve dhe prerjen e veshit, fshati 

Prongji mblodhi monedha floriri dhe ia dërguan komandës 

greke me anë të Majko Llurit për lirimin e tij. Pasi 

u pranua shuma e florinjve komandanti grek dha urdhër 

që Bajrami i sakatuar të lirohet. Por nuk u mësua nëse 

Bajrami kishte qëlluar vërtetë mbi Dhespotin grek Fotis 

dhe asnjëherë lexuesi dhe histografia shqiptare nuk e 

pa fytyrën e Dhespotit që shqiptarët e bënë të puthte 

dhenë më 1906. Pas shumë kërkimesh në arkivën e 

Athinës më në fund e gjetëm një foto të këtij prifti grek 

që nënpetkun e Mitropolitit të Korçës bënte veprimtari 

antishqiptare, asimiluese, deri tek dhënia e urdhërave 

për vrasjet e atdhetarëve shqiptarë. 

80 vjet ma parë lindi Prof. Gjon Sinishta 

nga Fritz Radovani 

këtyne rreshtave që shkrova ma sipër, mbasi për secilin 

Shqiptar asht e kuptueshme çdo fjalë e Prof. Sinishtës. 

Ai erdhi tri herë në Shqipninë Nanë, në vitin 1992 

(foto nalt me F.R.), 1993, dhe 1994. Pata fatin me e njohtë 

dhe me komunikue me Té. Në “Buletinin Katolik 

Shqiptar”, (“Albanian Catholic Bulletin”) 1993, në Nr. 

XIV, fq.232, ka botue për librin tem “At Pjetër Meshkalla 

SJ.”, me pseudonimin Palok Plaku, i cili asht kenë 

i vetmi për atë liber...ku, Prof. Gjon Sinishta, shkruen: 

“...Libri i Fritz Radovanit asht për t’u lexue nga çdo 

shqiptar që mban për zemer parimet e shejta të atdheut, 

fésë e lirisë”. 

Mendoj se Shqiptarët duhet të lexojnë dhe të njohin 

shkrimet dhe veprat e Sinishtës, mbasi puna e fillueme 

nga Ai asht e domosdoshme për mbarvajtjen e Atdheut, 

por duhet me zbatue porositë e tija, të cilat janë detyra 

për të gjithë ne, mbrenda e jashta Atdheut. Askush nuk 

duhet mendojnë se ka ikë koha kur Shqiptarët kishin 

interes me ditë çka bahet në atdhe. Asht detyrë për 

secilin me njohtë historinë e shkueme e, sidomos, até 

të cilën me dhimbje duhet t’a pranojmë se: “Në disa 

forma ajo paralajmëron se ka rrezik edhe se mund të 

përsëritët!”... 

Na kishim një rrezik të madh që ishim të izoluem. 

Na patme edhe një rrezik tjetër që shumë nga Ata Burra 

që mund të jepnin kontributin e Tyne për me ecë Perpara, 

jo vetëm nuk i mblodhëm rreth vatres së shkretnueme, 

por edhe i lame me vdekë në mergim. Nuk u 

mjaftuem me kaq por, bame edhe “ligjë” që kush nuk 

ka kenë për 20 vjet në atdhé, nuk mund të ngarkohet 

me detyra të larta shtetnore... mbasi kështu, ia ruenim 

edhe “kulltukun” trashigimtarve të vagabondave që me 

vazhdue sundimin e tyne... Veprat e Prof. Gjon Sinishtës 

duhet të jenë frymzim për ne, që në të ardhmen me 

ndjekë rrugën e lavdishme të Këtij Atdhetari të Madh 

Shqiptar, që gjithë jetën punoi për një Shqipni të Përparueme 

e Demokratike! 

Su palazzo Scanderbeg intervenga lo stato 

esistono norme morali e spirituali che non consentono 

un uso spregiudicato di un sito quale Palazzo Scanderbeg, 

le cui sorti sono vivamente seguite da moltitudini 

di cittadini del mondo, sia di origini illiriche che non 

( su questo punto non nascondiamo l'esistenza di alcuni 

punti di vista diversi dai nostri esclusivamente 

culturali). 

Anzi: in questo momento in cui la classe dirigente 

di governo insiste nel rassicurare i cittadini della 

propria presenza attiva sulle questioni che riguardano 

la vita sociale italiana, il mondo della Cultura attende 

che finalmente la "presenza dello Stato" si renda 

visibile anche nella questione in oggetto, ritenuta da 

tanti di primaria importanza. Nell'attesa, la battaglia 

culturale per vedere esaudita la richiesta di ottenere 

che all'esterno di Palazzo Scanderbeg venga posta 

una targa che evidenzi la straordinarietà delle gesta 

dell'Eroe, ed all'interno sia riservato un piccolo spazio 

che ne perpetui la memoria, si arricchirà di ulteriori 

capitoli, che presto chiariranno ancor più ai cittadini 

europei il significato di "Bene storico e culturale" del 

summenzionato palazzo. 

Comitato per la salvaguardia 

della Cultura Europea

segue da pagina 1 

Fjalim i z. Ardjan Turku 

Intervento del sig. Ardjan 

në ceremoninë e rastit të 

Turku per la cerimonia di 

kthimit të kokës së Zeusit riconsegna della Testa di Zeus 

origjinës, tashmë është jo vetëm një detyrim ligjor por 

dhe një realitet i prekshëm për shumë shtete që kanë 

ratifikuar Konventën e Unescos dhe e kanë bërë atë 

pjesë të legjislacionit të tyre sikundër është dhe Shqipëria. 

Shqipëria, një vend që ndodhet në një kryqëzim 

kulturash, ka vlera të papërsëritshme të trashëgimisë 

kulturore por për shkak të zhvillimeve historike specifike 

të saj sidomos pas viteve 90, ka pësuar kohë 

pas kohe një ‘varfërim’të tyre edhe pse jo në masë të 

konsiderueshme. 

Ministria e Kulturës është aktualisht duke pregatitur 

amendimet e ligjit “Për trashëgiminë kulturore” dhe 

cështjet e trafikimit të objekteve dhe kthimit të tyre 

në vendin e origjinës, do të gjejnë një adresim më të 

sakte duke pasqyruar edhe standartet më të avancuara 

evropiane e botërore në këtë fushë. 

Koka e Zeusit që sot i përket shtetit shqiptar si 

poseiduesi ligjor i tij, është një nga shembujt më të spikatur 

të këtij trafiku të paligjshëm, por që sot e tutje do 

të jetë edhe një nga shembujt e spikatur të angazhimit 

serioz dhe me përkushtimit të një shteti palë të Konventës 

së UNESCO-s sic është Italia dhe Shqipëria. 

Gjej rastin të falënderoj sinqerisht dhe miqësisht përfaqësuesit 

e palës italiane : Gjykatën e Romës, për 

korrektesën dhe shpejtësinë e veprimeve, Karabinerinë 

Italiane, për punën dhe për përkushtimin e tyre professional 

dhe serioz, përfaqësuesit e Ministrisë së Pasurive 

Kulturore, dhe vecanërisht z. Rossi, tashmë ish pronar 

të objektit për vullnetin e mire, mirëkuptimin dhe 

gatishmërinë që ka treguar në gjithë këtë proces për t’ia 

kthyer palës shqiptare një object të cilin ai e kishte blerë 

sipas të gjitha rregullave në fuqi. Gjithashtu gjej rastin 

të falenderoj edhe qytetarët shqiptarë,futbollistët Lorik 

Cana dhe Igli Tare,për ngurtësimin e shumës financiare 

për kthimin e objektit deri në pagimin e tij nga shteti 

shqiptar. Ky shënon një rast pozitiv për tu vlerësuar,të 

angazhimit të shoqërisë civile në mbrojtjen e pasurisë 

kombëtare. Të nderuar miq, Koka e Zeusit kthehet në 

Shqipëri, vendit të cilit ajo i përket në mënyrë natyrale 

prej shekujsh, dhe për të qenë një dëshmitar i vlerave 

shumë të rëndësishme të trashëgimisë sonë kulturore. 

Faleminderit 


ma anche una tangibile realtà per i molti paesi che hanno 

ratificato la Convenzione dell’UNESCO rendendola 

parte della loro legislazione come l’Albania. L’Albania, 

un paese all’interno di un incrocio culturale, possiede 

un patrimonio culturale dai valori irripetibili ma per 

via dei suoi specifici sviluppi storici e in particolare agli 

eventi intercorsi dopo gli anni 90, ha subito nei tempi un 

“impoverimento” anche se non in modo considerevole. 

Il Ministero della Cultura sta attualmente preparando 

gli emendamenti della legge sul “Patrimonio culturale”, 

i casi di traffico degli oggetti e la loro restituzione ai 

paesi d’origine troveranno un adeguato indirizzamento 

rispecchiando i più avanzati standard europei e mondiali 

nel campo. 

La testa di Zeus che appartiene oggi allo stato albanese 

poiché suo possessore legale, è uno degli esempi 

più noti di questo traffico illegale, ma diventerà anche 

da oggi in poi uno degli esempi più significativi del impegno 

serio e della dedizione da parte di uno stato che 

ha aderito alla Convenzione dell’UNESCO come l’Italia 

e l’Albania. Colgo l’occasione per ringraziare sinceramente 

e amichevolmente i rappresentanti della parte 

italiane: il Tribunale di Roma, per la correttezza e la 

rapidità delle azioni, i Carabinieri italiani, per il lavoro 

svolto e la loro dedizione seria e professionale, i rappresentanti 

del Ministero dei Beni Culturali, e in particolare 

il sig. Rossi, ormai ex proprietario dell’oggetto per 

la sua buona volontà, la comprensione e la prontezza 

dimostrata durante l’intero processo in cui ha restituito 

alla parte albanese un bene acquistato secondo tutte le 

regole in atto. Colgo altresì l’occasione di ringraziare 

anche i cittadini albanesi, i calciatori Lorik Cana e Igli 

Tare, per aver assicurato la somma economica necessaria 

per la restituzione dell’oggetto fino al momento del 

pagamento da parte dello stato albanese. Questo porta 

ad un avvenimento positivo che deve essere valorizzato, 

è l’impegno della società civile a difesa del patrimonio 

nazionale. Onorevoli amici, la Testa di Zeus torna in 

Albania, il paese a cui appartiene in modo naturale da 

secoli, per poter essere testimone degli inestimabili valori 

del nostro patrimonio culturale. 

Grazie 

Ku shtrihet Cameria dhe historia e saj 

Margellici 

Parga 

PrevezaSuli 

Tesprotia (Çamërinë) 

Është një nga krahinat që perbenin Epirin e lashtë. Krahina 

e lartpermendur zgjatej nga Ambrakija, pjesa jugore e 

bregditit d. m. th. nga gjiri i Nartes deri ne lumin Thijamis d. 

m. th Kalama. Me një fjale Tesprotia ishte emri i vjetër i pjeses 

jugore te Shqipërisë te quajtur Cameri. Kufizohet nga veriu me 

Mollosine që perbehet nga sanxhaku i Janines dhe me krahinen 

e Kaonise që perbehet nga sanzhaku u Gjirokastres d. m. th nga 

krahina e Laberise, nga jugu me Ambrakine d. m. th. me gjirin 

e Nartes, nga perndimi me detin Jon. Kjo krahine laget nga 

lumenjte Akeron dhe Kogjin, që bashkohen para derdhjes se 

tyre ne det. Këta konsiderohen nga greket e lashtë si lumenjte 

e sketerres. Ndërsa lumi Haradros d. m. th. Loros e ndante këtë 

krahine nga Mollosia. Qytetet dhe qytezat kryesore janë Pandosja, 

Kasupa, Allaka, Haradra, Himrion, Efina, Vruka e te tjera. 

Këto përfshihen midis 80 qyteteve që kryekomandanti romak 

Pal Emili rrafshoi ne Epir. Megjithekete ekzistoje germadhat e 

disave prej tyre. Flitet dhe besohet se tempulli i famshem i Dodones 

ndodhej ne këtë krahine. Pas kësaj romakët themeluan 

ne skajin jugor te kësaj krahine një qytet të madh me emrin Nikopolis, 

gjermadhat e te cilit ekzistojne ne një istme te ngushtë 

një ore larg ne veri te Prevezes. 

Tesprotianet e vjetër i perkasin thjesht popullit pellazg. 

Ishin te një gjaku dhe kishin te njëjtën gjuhe me popullin e 

Kaonise dhe te Mollosise. Përshumë kohe u qeverisen nga kreret 

e tyre dhe pastaj për një periudhe u qeverisen ne formën e 

një republike. Pas kësaj u pushtuan nga sundimtari i Moloseve, 

Pirrua dhe me vonë iu aneksuan shtetit maqedonas. Se bashku 

me Maqedonine kaluan ne duart e romakeve dhe së fundi pas 

shkaterrimit te shtetit te Bizantit, ashtu si ne viset e tjera te 

Shqipërisë, edhe ne këto anë u formuan principata te vogla te 

cilat u pushtuan ne kohën e sundimit te sulltan Mehmetit II dhe 

te Bajazitit II dhe iu aneksuan tokave osmane. 

Ajdonat (Paramithi) 

Është një qyteze, qendër kazaje ne krahinen e Camerise, 

e cila formon pjesen juglindore te Shqipërisë, varet nga vilajeti 

dhe sanxhaku i Janines. Ajdonati ndodhet afersisht 40 km ne 

jugperendim te Janines dhe 18 ne lindje te limanit te Myrtos, 

rreze një mali, ne anën e majte te lumit Vuvo d. m. th ne lindje 

te tij. Pozicioni i tij është i lartë, me ajër shumë te mirë dhe i 

rrethuar me vreshta e kopshte. Popullsia e tija arrin ne 2500 

njerëz, thuajse te gjithë myslimane dhe shqiptare. 

Keshtjella quhet Ajos Dhonatos dhe emri Ajdonat që perdohet 

ne gjuhën zyrtare për qytezen, e cila njihet nga vendesit 

me emrin Paramithi, është marrë nga emri i sipermendur. Perreth 

gjenden rrenimet e qytetit te vjetër Uria. Është një qyteze 

ku zhvillohet mjaf tregeti dhe çdo vit me dhjetë shtator bëhet 

një panair i madh që vazhdon pesë ditë. Burnot i cilesise se lartë, 

i njohur me emrin burnoti i Janines, prodhohet nga duhani, 

që rritet ne këtë qyteze dhe ne disa vende te kësaj kazaje. 

Qyteza bashke me kazane ka 64 fshatra, 40 nga këto janë 

ne veri te qendres se kazase dhe 24 ne jug te saj. Ne juglindje 

te kësaj kazaje ndodhet nahija e Sulit, popullsia e se cilës 

është e njohur për qendresen e guximshme kundër Ali pashë 

Tepelenes. Toka e saj është malore, por ka edhe disa lugina 

e pllaja te bukura. Toka e saj është pjellore, prodhon drithera 

të ndryshme dhe duhan. Ka një popullsi afersisht prej16. 

000 njerezish shumica e te cileve janë shqiptare e afro gjysma 

myslimane. Brenda kazase ka 22 xhami e mesxhide, 1 shkolle 

plotore, një medrese, 4 shkolla fillore kuranike, 3 punishte për 

regjien lekureve, 13 ura. Rrethi i kazase mund te pershkohet 

për 23 ore. 

Janine 

Është një qytet, qendër e vilajetit me te njëjtin emër. Ndodhet 

ne jug te vilajetit te Shkodrës 700 km ne jugperendim te 

Stambollit e 210 km ne jugperendim te Selanikut, ne bregun 

perendimor te liqenit me te njëjtin emër. Ka 35. 000 banorë, 30 

xhami, 6 kisha, 2 sinagoge, 3 teqe, disa medrese, një biblioteke, 

një gjimnaz, një shkolle fillore e disa shkolla fillore kuranike 

(mektep), një gjimnaz me emrin Zosimea, disa shkolla fillore 

dhe një shkolle për vajza vetëm për greket, një shkolle plotore 

për vllehet, një azil grek për jetim e te varfer si dhe një spital, 

një spital tjetër te ndertuar kohët e fundit nga bashkia, treg te 

bukur, hane e hamame te shumta, një keshtjelle te mbetur nga 

Ali pashë Tepelena, që ndodhet mbi gadishullin që futet brenda 

ne liqen, te rrethuar me hendek;përreth ka disa pende dheu. 

Ne rrethet e qytetit ka vreshta e toka pjellore, punishte 

lekuresh;prodhohen sende prej argjendi dhe prej lekure dhe 

zhvillohet një tregti mjaft e rëndësishme. Janina është ndertuar 

nga i quajturi Jani, një nga princat e vendit ne kohën e rënies 

se perandorise bizantine. Ajo i është dorezuar paqesisht sulltan 

Bajezit Jellderemit, pastaj u kishte dalë dorë (osmaneve) dhe ne 

vitin 1431 ne kohën e sulltan Muratit II u pushtua përfundimisht. 

Me vonë ne kohën kur sundoi i pavarur Ali pashë Tepelena, 

(qyteti) u zhvillua dhe u zbukurua tepër prej tij dhe kishte me 

shumë popullsi. 

Kazaja e Janines, ndodhet ne mes te sanxhakut e te vilajetit 

që mban te njëjtin emër. Se bashku me dy nahijet e 

quajtura Zagor dhe Korondos, perfshin 233 fshatra me 87. 256 

banorë. Toka është e ndryshme, ka fusha pjellore, kullota dhe 

disa pyje. Shumica e popullsise se fshatrave është e krishtere 

dhe perbehet nga greke dhe vllehe. Sanxhaku i Janines. Është 

sanxhaku qendror i vilajetit që mban te njëjtin emër. Kufizohet 

nga juglindja me kufirin e Greqise, nga verilindja me vilajetin 

e Manastirit, nga veriperendimi me sanxhakun e Gjirokastres, 

nga perëndimi me detin Jon, nga jugu me sanxhakun e Prevezes. 

Sanxhaku perbehet prej 6 kazave dhe dy nahijeve me 439 

fshatra dhe 166. 691 banorë si me poshtë: 

Sanxhaku Kazate Nahijet Fshatra 

Janine Zagore 233 

Korondos 49 

Leskovik 34 

Janine Konice 3 

Mecove 62 

Ajdonat 68 

Filat 

Vetëm popullsia e Janines me fshatrat e Mecoves dhe te Konices 

është e perbere nga myslimane, vllehe e greke, kurse popullsia 

e tri kazave te tjera është krejesisht shqiptare dhe shumica 

myslimane. Të krishteret shqiptare deshirojne të mësojnë 

ne gjuhën e tyre shqipe dhe nuk e mbajnëveten te kombesise 

greke. 

Konice 

Është një qyteze, qendër kazaje që ndodhet ne sanxhakun 

e vilajetin e Janines, 45 km ne veri te Janines, ne anet e lumit te 

Vjoses, ne rrezat e maleve që ndodhen ne skajet e një fushe;ka 

5500 banorë, nëpër rrethe ka shumë kullota, ku mbahen shumë 

NStoriaM 

dhen me qumeshtin e te cilave bëhet djathe i famshem shqiptar. 

Popullsia është shumë e zgjuar. 

Kazaja e Konices, rrethohet nga jugu me kazane e Janines, 

nga perndimi me sanxhakun e Gjirokastres, nga veriu me kazane 

e Leskovikut, nga lindja me vilajetin e Manastirit. Perbehet 

nga 34 fshatra me popullsi afersisht 35. 000 banorë, prej te 

cileve gjysma janë myslimane shqiptare dhe te tjerët janë te 

krishtere shqiptare dhe vllehe. 

Toka është malore, më pak vende te përshtatshme për 

bujqesi. Kullota ka shumë, prandaj mbahen sasira te mëdha 

dhensh dhe bageti te tjera. Ne fushën e Konices dhe ne luginen 

e Vjoses ka shumë drure arre dhe nxirret një sasi mendafshi. 

Grate ne fshatra prodhojne corape, fanella, velenxe e te tjera 

sende prej leshi. Lumi i Vjoses pershkon kazane duke marrë 

me vete perrenjte Vidomati dhe Sarandoporo. Ne këtë kaza ka 

një llixhe squfuri me nxehtesi te madhe, dobia e se cilës është 

provuar. Një herë ne vit organizohet një panair me emrin Pazaropolo, 

ku tregtohen shumë kafshe dhe prodhime leshi. 

Margellic 

Është një qyteze, qendër kazaje ne sanxhakun e Prevezes 

te vilajetit te Janines, ndodhet 50 km ne veriperendim te Prevezes, 

ne një distance 10 km prej bregut te detit. Ka 3000 banorë, 

te gjithë janë myslimane shqiptare. Kazaja e Margellicit 

se bashku me nahijet e Parges e te Fanarit ka 71 fshatra me 

afersisht 25. 000 banorë. E gjithë popullsia është shqiptare, 

pjesa me e madhe myslimane. Janë te njohur për guxim e trimëri. 

Toka e saj është pjellore, prodhohen drithera, oriz, ullinj 

e te tjera. Ne vendet afër bregut te detit klima është e bute 

gjatë dimrit, prandaj andej ka kullota te mira dimerore. Pervec 

Parges, ka edhe disa skela te vogla, ne te cilat mund te hyhet 

me barka te vogla. 

Parge 

Është një qyteze, qendër nahijeje ne kazane e Margellicit 

te sanxhakut te Prevezes te vilajetit te Janines, ne pjesen jugore 

te bregdetit shqiptar. Ndodhet 45 km ne veriperendim te Prevezes 

dhe 55 km ne jugperendim te Janines. Ka 5000 banorë, 

një xhami, një keshtjelle te vjetër te ndertuar mbi një shkemb 

te futur ne det;përreth ka kopshte me portokalle e limone dhe 

ullishta te bukura. Ka shumë nerenxa që janë tepër te kerkuara 

dhe që pelqehen nga çifutët. Nga ky prodhim, popullsia ka 

nxjerre shumë te ardhura. eksportimet e tjera kryesore janë 

portokallet, limonat e vaji i ullirit; ne qyteze prodhohet një lloj 

sapuni ne ngjyrë geshtenje;e ka ajrin te kendshem e te mirë, që 

u sjell mjaft dobi atyre që vuajne nga semundje te mushkerive. 

Ka edhe banja deti shumë te dobishme. 

Megjithëse anijet nuk ndalin aty, ajo është skele për krahinen 

e Camerise, pasi aty vijnë e shkojnë barka me vela dhe 

zhvillojne tregti me Korfuzin dhe Triesten. Kjo qyteze për shumë 

kohe ka qenë ne dorë te anglezeve, por Ali pashë Tepelena 

e bleu qytezen nga shteti i lartpermendur, dhe me këtë rast popullsia 

u shperngul dhe kaloi ne ishujt. Qyteza dhe toka e saj u 

be ciflig i Ali pashes dhe pas ekzekutimit te tij, i kaloi thesarit 

te shtetit. Ne atë kohe u ble prej Rifat pashes që ishte ministër 

i financave dhe sot gjendet ne dorë te trashegimtareve te tij. 

Nga popullsia e saj, ata që janë myslimane dhe një pjesë e te 

krishtereve janë shqiptare, te tjerët janë greke. Nahija e Parges 

varet nga kazaja e Margellicit, që formohet nga pjesa qendrore 

e krahines se Camerise, se bashku me qytezen perfshin edhe 

tre cope fshatrash përreth. Me përpara se bashku me një numer 

fshatrash formonte një kaza me vete. 

Preveze 

Është një qyteze ne skajin jugor te Shqipërisë, në fund te 

një gadishulli që mbyll anën perendimore te gjiut te Artes, ne 

bregun verior te grykes që mban te njëjtin emër. Është qendra e 

sanxhakut me te njëjtin emër, te përfshirë ne vilajetin e Janines 

si dhe e krahines se Camerise. Ndodhet 92 km ne jugperendim 

te Janines. Pozicioni i saj shumë i bukur te kujton atë te Stambollit. 

Ka 8000 banorë dhe shumë kopshte me portokalle e limone 

si dhe ullishte. Ne anën nga toka është e mbrojtur nga një 

kanal, nga deti me dy fortifikata dhe 4 kala, te ndertuara prej 

Ali pashë Tepelenes. Ne qytet ka dy xhami, njera e ndertuar 

prej Ali pashë Tepelenes dhe tjetra prej Ahmet aga Dinos. Ka 

gjithashtu dy teqe, disa tyrbe, një shkolle plotore e disa shkolla 

fillore, dy shkolla fillore greke, një për vajza e një për djem, një 

mulli me avull, një punishte për regjjen e lekures, disa fabrika 

sapuni e vaji. 

Prodhohet një lloj pelhure shumë e preferuar, pambuku e 

mendafshi e punuar shumë holle, corape e te tjera prodhime. 

Ka një liman mjaft te frekuentuar, që bën shumë tregti me skelat 

e Triestes, Korfuzit, te Greqise dhe te Italise. Ne veri dhe 

brenda gjiut ka edhe një liman me të madh te quajtur Vati ose 

me emrin Drin, i cili ka qenë liman i qytetit te lashtë te Nikopolisit. 

Emri Preveze rrjesh nga emri i qytetit te lashtë te ndertuar 

rin t’i bëjë të gjitha, por ama, nuk kam asnjë minutë pushim. 

Për fat të mirë tani vajza më është rritur dhe jam lehtësuar disi. 

Kam nisur t’i mësoj abetaren që ta dijë gjuhën shqipe. Megjithëmend, 

a mbetet kohë e lirë për familjen? E vetmja kohë që 

na bashkon si familje është darka dhe kryesisht fundjavat. Si 

do ta kujtonit kohën kur u angazhuat në politikën shqiptare? 

Ishte viti ’97. Atëherë isha për një specializim jashtë dhe i kam 

ndjekur traziat nga televizori. Kur je larg vendit tënd bëhesh 

më shumë nostalgjike dhe patriote. Më vinte keq që pas gjashtë 

viteve të hyrjes sonë në demokraci gjithçka po përfundonte në 

shkatërrim. Kisha kohë që mendoja të angazhohesha në politikë, 

por pas keqqeverisjes dhe gabimeve të PD-së nuk e shikoja 

veten me ta, ndaj nga partitë e djathta më e mira mu duk Partia 

Republikane ku dhe u angazhova. 

Çfarë zhgënjimesh morët nga përvoja në politikën shqiptare? 

Është ajo që thashë edhe më parë, mungon demokracia 

e brendshme e kolegjialiteti, nuk mirëpritet mendimi alternativ, 

nuk ka transparencë dhe mbisundon lidershipi i bajraktarizmit, 

e dukshme sidomos te partitë e djathta. Jeni shprehur 

kritike edhe ndaj Ministrisë së Integrimit, pse? Është absurde 

kur mendon që sot ka me dhjetra, në mos me qindra të rinj 

shqiptarë, të cilët kanë studiuar për politikat e BE-së dhe integrimin 

europian, ndërkohë që në këtë ministri gjen njerëz që 

kanë mbaruar Institutin e Fiskulturës dhe Institutin Bujqësor, 

apo fakti që deri para disa javësh, zëvendësministrin e kishim 

një person që kishte mbaruar për art dramatik. Shqetësimi im 

është që, pse të mos futen të rinjtë e specializuar të fushës por 

vazhdohet të mbahen njerëz të pakualifikuar në këtë fushë. Për 

më tepër, në 2005-n, kur erdhi lidershipi i ri u bë spastrimi i të 

gjithë atyre që kishin krijuar njëfarë ekspertize. Kur mendoni 


prej te famshmit Pirro, i cili ka marrë emrin e se vjehrres se tij, 

Berenika, e shoqja e Ptolome Lagosit dhe ishte quajtur Berenikia. 

Ky qytet ndodhej ose ne vendin e Prevezes se sotme ose ne 

atë te qytetit te Nikopolit. nikopoli, i ndertuar prej Oktavianit 

dhe germadhat e te cilit duken edhe sot një ore larg ne veri te 

Prevezes, u shkaterrua nga sulmet e bullgareve dhe te serbeve, 

kurse Preveza e tanishme u ndertua prej venedikasve;ajo qendroi 

për shumë kohe ne dorë te francezeve bashke me ishujt e 

Dodekanezit. 

Ne vitin 1798, Ali pashë Tepelena e mori qytezen nga francezet 

me lufte dhe qysh prej asaj kohe ajo bën pjesë ne territorin 

otoman. Preveza për rendesine ushtarake dhe tregtare i ka 

të gjitha mundësitë te perparoje. Sanxhaku i Prevezes. është 

me i vogli nder katër sanxhaket që formojne vilajetin e Janines. 

Ndodhet ne skajin jugor te Shqipërisë dhe perbehet nga gjysma 

jugore e krahines se Camerise. Kufizohet nga veriu me sanxhakun 

e Janines, nga lindja me kufrin grek, nga jugu me gjirin e 

Nartes dhe me gryken e Prevezes, nga perëndimi dhe jugperendimi 

me detin Jon. Pjesa me e madhe e tokes perbehet nga 

kodra te uleta, me kullota te bukura, te veshura me portokalle e 

limona. Megjithëse tokën e ka shumë pjellore, për shkak te helmimit 

te ajrit nga kenetat dhe te mungesës se popullsise, tokat 

kanë mbetur djerr dhe përdoren vetëm si kullota dimerore. 

Lumi i Nartes rrjedh ne lindje te sanxhakut dhe ndan kufirin 

me Greqine. Ne tokat e sanxhakut ka edhe dy lumenj te 

tjerë, njeri është Lorosi që mbledh ujerat që zbresin prej maleve 

te Olickes, te cilat ndodhen ne sanxhakun e Janines dhe 

që derdhet ne gjirin e Nartes. Ky lume e kthen ne një kenete 

fushën që ndodhet midis Nartes dhe Prevezes. Tjetri është lumi 

Ferari që rrjedh nëpër kazane e Margellicit, buron prej maleve 

te Sulit pastaj drejtohet nga veriu e duke marrë me vete lumin 

Vovo, derdhet ne detin Jon. ky është lumi Akeron që mitologjia 

greke e quante sketerre. Popullsia e tij arrin ne 55. 000 banorë, 

shumica janë myslimane e te tjerët te krishtere e një numer i 

pakte cifutesh. E gjithë popullsia myslimane dhe shumica e te 

krishtereve janë shqiptare, përveç te krishtereve te vete qytezes 

se Prevezes dhe te vendeve kufitare me Greqine, te cilët janë 

greke. Kazaja perfshin 179 fshatra, 48 xhami e mesxhide, dy 

medrese, 30 shkolla (fillore kuranike), 220 kisha e manastire, 

450 dyqane, 50 mullinj e te tjera. Prodhohen drithera të ndryshme 

dhe me shumicë ullinj, portokalle, limone, vaj ulliri e 

pemë te tjera;si sasi e madhe vaj ulliri eksportohet. Ka shumë 

bageti, dhente e shumta që kullosin veres nder malet e sanxhakut 

te Janines dimrit zbresin nder kullotat e Prevezes. Klima 

është e bute dhe e këndshme, rrale bie bore. Sanxhaku ndahet 

ne 3 kaza e dy nahije si me poshtë: 

Kaza nahije fshatra 

Preveze 38 

Loros Xhemernik 68 

Margellic Parge 73 

Kazaja e Prevezes ndodhet ne skajin jugor te sanxhakut 

dhe kufizohet nga verilindja me kazane e Lorosit dhe nga veriu 

me kazane e Margellicit. Megjithëse kazaja ka toka te gjëra më 

pak banorë, ka vetëm 38 fshatra me një popullsi deri ne 13. 000 

banorë. Shumica e atyre që banoje ne fshatra janë shqiptare 

te krishtere. Ne këtë kaza gjenden shumica e kullotave dhe e 

ullishteve te sanxhakut. 

Suli 

Është një qyteze e vogël ne krahinen e Camerise ne Shqipëri, 

45 km ne jugperendim te Janines, ne një vend malor dhe te 

fortifikuar prej natyre; banoret prej shqiptare te krishtere. Këta 

se bashku me popullsine e fshatrave përreth kanë ruajtur te 

drejtën e mbajtjes se armeve, duke marrë përsipër në rast lufte, 

detyren për te luftuar ne radhet e ushtrise osmane. Janë njerëz 

shumë trima dhe te zotet për te ruajtur të drejtat e tyre personale. 

Ali pashë Tepelena, me qëllim që te shperngulte suliotet 

nga vendi, dergoi ne vitin 1790 forca ushtarake kundra tyre por 

pesoi humbje. Edhe ne vitin 1792 suliotet qendruan burrerisht, 

por ne vitet 1800 e 1803 u derguan përsëri forca te tjera kundër 

tyre dhe me në fund popullsia e Sulit nuk mundi t'u beje ballë 

dhe u shperngul ne Parge, e cila ne atë kohe gjendej ne dorë te 

Anglise. Qe ne atë kohe Suli u shkretua. Edhe sot nuk ka tjetër 

veçse një kala te ndertuar prej Ali pashë Tepelenes, e cila është 

e shkaterruar. 

Kur Ali pasha bleu Pargen, suliotet iken se andejmi ne 

Korfuz dhe me vonë u shperndane andej këtej. Ne revolucionin 

e fundit grek, kryetaret me trima janë suliotet. Njëherë kur 

Ali pasha rrethoi Sulin, ne te gjendeshin vetëm gratë, te cilat 

për një kohe bënin qendrese, por duke kuptuar se do të detyroheshin 

te dorezoheshin, te kercenuara nga Tepelenasi, me 

guxim të madh pranuan te veteflijoheshin. Duke vallezuar ne 

një shesh që gjendej mbi një shkemb te lartë, te kapura dorë me 

dorë, u hodhen se bashku ne humnere dhe vdiqen. 


Mirela Bogdani, shqiptarja 

që sfidoi politikën britanike 

se do të hyjë Shqipëria në BE? Me këtë klasë politike që kemi, 

jam e sigurt se kjo gjë nuk ka për të ndodhur të paktën deri në 

2015-n. E shoh larg hyrjen në Europë sepse BE-ja nuk është 

si Nato-ja. Nuk mund të antarësohesh në BE për interesa gjeopolitike. 

Duhet të kryesh dhe të zhvillosh reforma të vërteta. 

Kur të vijë dita që ne të futemi në BE, atëherë po që mund të 

quhet arritje, sepse dhe rezultatet do të jenë konkrete; lëvizja e 

lirë dhe ngritje ekonomike. Femra në shoqërinë shqiptare dhe 

abuzimi me të. Si e pritët skandalin me ish-ministrin Pango? 

Do ta quaja “fenomeni Pango”, sepse këto 17 vjetët e fundit 

politika është bërë qëllim në vetvete për t’u kapur nga çdokush, 

sepse një post sjell një sërë privilegjesh e përfitimesh familjare 

e farefisnore, jo vetëm materiale, financiare, sociale, status, por 

edhe të dashura. Shkalla e madhe e nepotizmit dhe numri i lartë 

i papunësisë shfrytëzohen nga njerëzit e pushtetit, politikanët 

abuzojnë shumë. 

Dhe e keqja është se nuk mjaftohen me një të dashur në 

javë, por duan shtatë, për çdo ditë një të ndryshme. Pangoja 

të paktën nuk kishte grua në shtëpi, por edhe më e pamoralshme 

ishte për ato kolegë të tij politikanë, të cilët dolën dhe e 

kritikuan në gazeta e Parlament dhe që i kanë gratë në shtëpi, 

ndërkohë që mbajnë nga një harem me dashnore. Te uebsajti 

juaj shohim fotografi që keni bërë me personalitete si Margaret 

Thatcher, deri te Silvio Berluskoni... 

Burimet e këtyre takimeve janë forumet ndërkombëtare, 

Partia Konservatore e Anglisë dhe Universiteti i Oxfordit. Takimet 

më mbresëlënëse kanë qenë me Margaret Thatcher, që 

është heroina ime në politikë. Ishte ëndrra ime që ta takoja 

dhe jam shumë e lumtur që e kam takuar dy herë në raste të 

ndryshme.

Pellasge-Etruske-Shqiptare Pelasgi-Etruschi-Albanesi

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?