Pellasge-Etruske-Shqiptare Pelasgi-Etruschi-Albanesi

është një spektakël i pasur që
shtrihet në hapësirë dhe në kohë; nga
“Dasma
shtëpia e nuses te shtëpia e dhëndrit, nga
dita e hollimit të bakllavave te mëngjesi i parjes së pajës".
Ky është një prej përkufizimeve të shumta studimore
që mbart në vetvete gjithçka ndodh në ditët e dasmës.
Janë shkruar shumë për të, në libra studimorë apo
pasqyrues. E gjallë në çdo detaj të saj, vjen nga vitet e
kulmit 1930-1940, kur madhështia dhe përsosmëria e
organizimit të çdo riti ishte në majat e veta.
Vajza gjirokastrite që nuk u bë kurrë nuse, Musine
Kokalari në rreshtat e librit të saj "Sa u tunt jeta",
sjell atmosferën e ceremonialit më të famshëm e më të
veçantë në të gjithë trevat e jugut.
"... "Sa u tunt jeta", pasqyrë e një bote të perënduar,
shtegu i kapërcimit nga vajzëria, në mes të këngëve, në
nusëri. Dasma bëhet kur duan nga ana e djalit. Kurrë në
mes të Bajrameve se nuk trashëgohen. Fillon ose ditën
e diel dhe mbaron të enjten ose të enjten dhe mbaron të
dielën. Niset kënga nga dita e shënimit, te nata e brumit
me mashalla nëpër udhë. Pastaj dita që qepet kënaja,
dita tjetër që shpihet. Nata e kënajt, dita e fundit që
merren sepetet në mëngjes e pas dreke në kohën që
ruhet dhëndëri krushkat venë të marrin nusen.
Pragu i derës përvëlohet me ujë të zier nga frika e
magjive të botës kur nusja del nga shtëpia. Jashtë portës
një grua i mban një pasqyrë që atje ku të vejë të duket
e bukur. Rruga ndrrohet prapë nga frika e magjive. Nusja
vjen në shtëpinë e burrit. Kyr hyn, hedh këmbën e
djathtë dhe te porta vjehri i shtie mbi umbrellë oriz me
para. Të ketë këmbën e mbarë.
Te dera një grua i lyen dorën me mjaltë, ja fshin
mbi derë që të ketë gojën e ëmbël. Nusja natën kur fle
me bullën i vën' frën e kalit ndënë jastëk që të jetë me
urdhëratë në shtëpi...". Ky është një përshkrim i përmbledhur
i dasmës gjirokastrite disa dekada më parë, e
gdhendur prej Musine Kokalarit, në përshkrimet e hollësishme
të gjithçkaje ndodh ditëve të dasmës, vë në
pah ndryshimet që sjell përgjithmonë ky ceremonial për
çiftin e ri.
Ritet
Me dhjetëra rite sa simbolike aq edhe të veçanta të
mbledhura në disa ditë. Kjo është dasma gjirokastrite,
e cilësuar si më e rralla përsa u përket zakoneve, madhështisë
së mënyrës së celebrimit, ashtu edhe definicionit
të saj. Riti i hollimit të bakllavave, dita e vetullave
apo e shënimit, nata e brumit, riti i kënasë, dita e
nuses, riti i berberit dhe veshja e dhëndrit etj, janë disa
prej zakoneve më të njohura e të përdorura në dasmën
gjirokastrite. Një tjetër zakon, ndoshta ndër të paktët
që vazhdojnë të aplikohen është marrja e nuses, ndërsa
dielli perëndon. Edhe ky rit ka një simbolikë specifike.
Riti i hollimit
Një javë para dasmës në shtëpinë e vajzës është
dita e hollimit të bakllavave, sinjali i parë që çel serinë
e riteve të dasmës gjirokastrite. Gra të fisit, të komanduara
nga më e vjetra përgatisnin 7-10 bakllava dhe e
gjithë ceremonia shoqërohet me këngë grarishte. Dita
e shënimit ose dita e vetullave Korrespondon me ditën
e enjte dhe ishte dita kur vajza zbukurohej dhe vishej
nuse. "Ulu mal të dalë hëna/ të na stoliset kadëna/ të
vishet-ë me të bardha/ të lulëzojë si dardha...". Vazhdon
të ruhet edhe në ditët e sotme ky zakon.
Nata e brumit
Në të njëjtën ditë në shtëpinë e dhëndrit zhvillohet
një nga ritet më të njohura, nata e brumit, e cila ka karkater
komik. Ndërsa ndizen marshallatë (flakadanë), me
të cilët kryesisht fëmijë vërtiten përreth shtëpisë, ndërsa
në miell hidhet një unazë apo monedhë floriri dhe
shumë njerëz përpiqen ta kapin atë. Pamja e tyre, lyer
me miell shkakton edhe të qeshurat e para. Një tërësi
më vete përbën riti i kënasë, ku përfshihen ceremoni të
ndryshme si: përgatitja e kënasë në shtëpinë e dhëndrit,
çuarja e kënasë te nusja (dita e kënasë) dhe vënia e
NTradizioniM
. Anno 7 . n. 3 . Giugno 2009 . pagina 10
Dasma gjirokastrite, mes traditës dhe modernes
Një ceremonial, një spektakël i pasur, një ansambël ritesh,
një kolorit i Gjirokastrës apo një mrekulli e zbehur shumë
tashmë? Pavarësisht epiteteve, dasma tradicionale
gjirokastrite mbetet një prej krenarive të shumta të këtij
qyteti, edhe pse në pjesën më të madhe të rasteve ajo
ka humbur origjinalitetin dhe është njehsuar
me ceremonitë që zhvillohen kudo në Shqipëri.
kënasë (nata e kënasë).
Të tria këto momente shoqërohen me këngë, shpeshherë
komike dhe me romuze, të krijuara edhe në moment.
"Ju sollëm këna me lule/ na dhatë bukë me krunde/
ne nuk jeshim për këtë/ na marrçi të keqen ë...".
Dita e dasmës ose siç quhet ndryshe dita e nuses është e
diela paradite, kur dasma në shtëpinë e nuses arrin kulmin
dhe pothuajse edhe mbyllet. Ndërkohë po të dielën
në shtëpinë e dhëndrit organizohet riti i berberit dhe
veshja e dhëndrit. Nisja e krushqve bëhet nga shtëpia
e dhëndrit. Largimi i nuses nga shtëpia përfundon edhe
ritin që quhet "Dita e nuses", ndërsa i gjithë ceremoniali
zhvendoset drejt shtëpisë së dhëndrit.
Edhe tani, kur një pjesë e madhe e zakoneve kanë
humbur pothuajse fare, pak nuse dalin nga shtëpia e
tyre para se të perëndojë dielli. Kjo pasi me perëndimin
e diellit simbolizohet largimi përgjithmonë nga shtëpia
prindërore, ndërsa dielli i ri do ta gjejë atë në shtëpinë e
bashkëshortit, ku do të kalojë gjithë jetën e vet.
Ndërrimi i rrugës
Është bërë zakon që krushqit të ndërrojnë rrugën
(edhe ky një rit që vazhdon të ndiqet), për shkak të frikës
nga magjitë. Në Gjirokastër nusja rri ulur, por sa
herë hyn njeri detyrimisht duhet të çohet në këmbë. Një
rit i posaçëm zhvillohej në mesnatë, kohë në të cilën
vinte sinia me bukëvale, që quhet bukëvalja e nuses
(rit dhe nevojë- për të shuar urinë, për të marrë fuqinë).
Në momentin kur nusja shkonte për të fjetur nën jastëk
i vinin frerin e kalit që ta kishte gjuhën e shkurtër dhe
të ishte me fre.
Kërcimtarët e rakisë
Një nga elementët më të veçantë të dasmës tradicio-
nga Entela Bani
nale gjirokastrite është edhe kërcimi i rakisë apo sinisë.
Një valltar kërcven brenda një sinie e mbushur plot me
gota rakie dhe në kokë mban gjithashtu një tabaka plot
me gota dhe gjatë kërcimit nuk duhet të derdhë asnjë
pikë. Megjithëse është një mrekulli, ky ri pothuasje po
zhduket, sepse sot në Gjirokastër janë vetëm dy kërcimtarë.
Kako Pino-t
Gruaja e parë që merrej me stolisjen e nuses quhej
Kako Pino, e portretizuar edhe nga Ismail Kadare ne
"Kronikë në gur". Kaq e zonja dhe e respektuar ishte
ajo në zbukurimin e nuseve, saqë të gjitha pasardhëset
e saj thirreshin të gjitha Kako Pino. Procesi i kryer prej
saj quhej shumë i rëndësishëm, pasi me zbukurimin
dhe veshjen e nuses, dasma quhej e filluar.
"Dasma ime ishte një mrekulli. I kemi bërë të gjitha
zakonet, po vallja e sinisë ka mbetur për mua më e
bukura". Kështu e nis rrëfimin me kujtimet e tij Dino
Çiço, publicist e gjirokastrit i vjetër. Gjithçka ka ndodhur
gjatë atyure ditëve, megjithëse rreth dy dekada më
parë ka mbetur e paprekur në kujtesë. "Dasma gjirokastrite
është një margaritar në ritet dasmore në të gjitha
trevat shqiptare. Dasma nisi një javë më parë, me këngë
e me valle, por ritet nisnin ditën e enjte. Te shtëpia e
dhëndrit siç isha unë dasma fillonte me ditën e brumit,
në masën e të cilit hidhej një monedhë floriri dhe ai që
do ta gjente do të ishte kryedasmori. Ata fusnin kokën
në këtë masë mielli dhe ai që e gjente ishte njeriu më i
lumtur, por fakti që të gjithë lyheshin me miell kthehej
në humor për të gjithë.
Dita e diel kishte një tjetër veçori, shtroheshin tryezat
me gjithë të mirat dhe aty zhvillohej vallja e sinisë.
Një tjetër element shumë i bukur mbaj mend edhe që
në momentin që çifti shkonte për të fjetur në dhomën
Babai i katër fëmijëve
Pranë hotelit “ La Mirazhe” Athine, mbështetur tek një trung peme, bisedonin të dy. Flisnim me zë të
lartë, për ato që po ndodhnin në Shqipëri, të rrëmbyer nga të papriturat e dhimbëshme: vrasje, vjedhje,
djegie- Flisnim me zë të lartë, të sigurtë për heshtjen përreth, por nuk kishim vënë re se pranë nesh na
dëgjonte një burrë në mes të jetës, me flokë të rralla e me një shenjë në buzën e poshtëme. Në pamjen e parë
na u duk njeri i mirë e hallexhi. Dhe ashtu ishte.
- Cfarë ju shqetëson?- e pyes më tepër për të mësuar se c’ishte ai e pastaj halli I tijë … Ai rrinte i heshtur,
por për mirësjellje tha vetëm “Jam nga Vlora” dhe një lot I rëshkiti në faqet e rreshkura…
Flisni, flisni pa ndrojtje –i foli shoku im. Ai heshti përsëri kokëulur, u kapërcye në kombin e gushës,
me zhurmën e gurit të hedhur në pus dhe foli: -Të më falni për shqetësimin. Nuk do t’ju bezdisja po të
mos ju dëgjoja kur flisnit... Thoshnit nga ato fjalë që kam edhe unë në shpirt. Shqipëria është hall i madh
për të gjithë dhe të gjithë kanë nga një hall. Ai heshti përsëri dhe përsëri vazhdoi ; “Jam nga Vlora. Agim
më quajnë. Para disa muajsh më vdiq gruaja nga zemra, në spitalin e Janinës. Kam mbetur me katër fëmijë
të vegjël. Të madhin e kam 12 vjec e të voglin 13 muaj... Por jam i papunë dhe fëmijët i kam pa bukë.
Agimi heshti përsëri dhe përsëri u kapërcye, sikur lëshoi në pusin e zemrës një gur. Ne e kuptuam hallin e
tij të madh. Fëmijët e tij s’kishin bukë... “Bukën e përditëshme falna o zot “ Po Zoti akoma nuk i ka hedhur
sytë nga ata katër jetimët e Agimit... E ndihmuam babanë e jetimëve me disa para sa kishim mundësi ... Ai
uli kokën, na falenderoi dhe na tha: “...Unë nuk di të lyp, di vetëm të punoj ... të punoj për fëmijët e mi”.
“Puna për bukën e buka për të jetuar ! Edhe kaq i mohohet njeriut ?!
e tyre, në të njëjtën dhomë qëndronin dy plaka, të cilat
qëndrojnë të fshehura dhe kur shikojnë ndonjë gjë
thërrasin: "Ju pamë, ju pamë" dhe ky është gjithashtu
një moment humori. Në dhomën time natën e parë ishin
të fshehura tri plaka", kujton më tej duke qeshur Dinua.
Por, përveç kënaqësisë që sjellin kujtimet, fakti
që një pjesa më e madhe e zakoneve nuk përdoren më
shkakton dhembje të përzier me nostalgji. "Unë dasmën
gjirokastrite do ta quaja tani një fatkeqësi, edhe pse ka
të njëjtat gëzime. Tani dasmat bëhën të gjitha në lokal,
nuk ndiqet më asnjë rit dhe kështu ato janë pa identitet.
", shton më tej Dino Çiço.
Përjetësimi i dasmës
Shumë libra studimorë e kanë pasur në fokus këtë
element mjaft të rëndësishëm të traditës gjirokastrite,
por dasma dhe të gjithë ritet përbërës të saj si askund
tjetër janë përjetësuar në librin "Sa u tunt jeta" nga
Musine Kokalari, ndërsa folkloristi i njohur, doktori i
shkencave Tasim Gjokutaj, i fokusuar në anën muzikore
të saj nga 11 dasma të vrojtuara boton "Lirika e
dasmës tradicionale gjirokastrite". Të tjerë studiues e
kanë vënë në fokus këtë ritual. Në festivalin e dytë folklorik
kombëtar riti i dasmës gjirokastrite, merr Urdhrin
e Klasit të Tretë "Naim Frashëri". Hanko Fule, këngëtarja
kryesore në një sërë festivalesh folklorike si dhe
në ritin e dasmës kujton: "Në të gjithë këto festivale, më
të preferuarit e mi mbeten festivali i dytë dhe i katërt,
ku kemi konkurruar me ceremonialin e lindjes së djalit
dhe atë të dasmës tradicionale gjirokastrite.
Kjo e fundit ka qenë me kënga dasme, këngë hidh
e prit dhe me momente të caktuara, si natën e brumit,
me të madhin Xhevat Avdalli, nata e kënasë, dalja e nuses
nga shtëpia e prindërve, hyrja në shtëpinë e saj, me
këngët që u takonim momenteve "udhë e mbar'o bijë/
të bëhesh e mirë...", apo këngët hidh e prit të krushqve
që shkojnë të marrin nusen si "Moj krushkë hundëpafidhe/
sherbeti pa karafile.." etj. Të premten në natën
e brumit kemi momentet e hedhjes së unazës në miell,
e shoqëruar me këngë dhe marshallatë. Me të dy këto
ceremoniale jemi nderuar me Urdhrin e Klasit të Tretë
"Naim Frashëri". Në vitin 1972 me grupin miks në një
festival në Ohër kemi marrë një tjetër çmim me dasmën
gjirokastrite, por me një formë ndryshe, më të shkurtuar
në 15 minuta. U pëlqye shumë atje ceremoniali i
dasmës tradicionale gjirokastrite", tregon këngëtarja e
madhe gjirokastrite Hanko Fule.
Zbehja e traditës
Ndërsa kulmin e vet e njeh përpara viteve 1940,
kohë në të cilën kur familjet e mëdha dhe të pasura
gjirokastrite ishin të shumta, me kalimin e viteve, erdhi
edhe zbehja e riteve. Të moshuarit tregojnë së disa zakone
vazhduan të ndiqen deri në mesin e viteve 1960,
për t'u zbehur më pas thuajse totalisht e për të mbetur
të gjallë vetëm në kujtime. "Sot një dasmë në Gjirokastër,
me një në Tepelenë, në Sarandë, në Delvinë apo
në Fier nuk kanë thuajse asnjë ndryshim. Ka ikur nga
karakteri i saj i mëparshëm. Kënga e nuses "Dallandyshe
e vogël-o" këndohet në çdo dasmë, për të kaluar
pastaj te Napoloni që kërcehet nga çifti dhe vijohet me
këngë të ndryshme, të cilave gjithashtu u ka ndryshuar
karakteri. Ka humbur veçantia dhe nuk mund të thuhet
se në Gjirokastër e kemi humbur traditën.
Mirë do të ishte të mbahej karakteri tradicional, i cili
është më i bukuri, pasi për të qëmtuar tekste të vjetra
këngësh, më është dashur të bisedoj me dhjetëra njerëz.
Kohët kalojnë, njerëzit ndryshojnë, por mirë është që tabani
dhe tradita të mbeten siç janë trashëguar brez pas
brezi", shprehet këngëtari gjirokastrit Gentian Selfo, i
cili në njërin prej albumeve të tij "Fustani i bardhë" i
ka kushtuar dy këngë dasmës tradicionale gjirokastrite
dhe që është i pranishëm në mjaft ceremoni dasmash
në të gjitha trevat e jugut. Gjithsesi, me ritet dhe veçantinë
karakterizuese apo e njehsuar me ceremonialet e
zonave të tjera, me tradita të huazuara nga njëra-tjetra,
dasma është një gëzim dhe si i tillë përjetohet në forma
dhe mënyra të ndryshme.