GROT 4/2013

More documents

Recommendations

Info

ZGUBNA ZASADA „Dzikość, szpecąca żywych oblicze zbrodniarzy, zda się dotąd zamarła grozić z jego twarzy, dotąd zdradziecka radość w ustach się uśmiecha, gniew rozbójniczy w czole, nade brwiami pycha” Tak w balladzie „Popas w Upicie” pisał nasz wieszcz Adam Mickiewicz o pewnym szlachcicu z Litwy, Władysławie Sicińskim, który przez jedno wykrzyczane zdanie: Liberum veto, został zaliczony do grona największych zdrajców Polski. Zasada Liberum veto w zamyśle jej twórców miała stać na straży przywilejów szlacheckich lecz przez nieodpowiedzialnych posłów, którzy wypaczyli jej polityczny mechanizm przyczyniła się do osłabienia władzy ustawodawczej kraju, a w konsekwencji do upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów Początków L iberum veto należy szukać w konstytucji uchwalonej na sejmie radomskim w 1505 roku, która przeszła do historii pod nazwą „Nihil novi”. Jej pełna łacińska nazwa brzmiała: Nihil novi sine communi consensu, co można tłumaczyć: nic nowego bez powszechnej zgody. Zakazywała ona królowi wydawania ustaw bez zgody szlachty, którą reprezentował Senat i izba poselska. Konstytucja Nihil novi dała szlacheckiej izbie poselskiej bardzo szeroką władzę i uczyniła ją odpowiedzialną za losy państwa. Wejście w życie tej konstytucji można uważać za początek wprowadzenia demokracji szlacheckiej w Rzeczpospolitej. Powszechna zgoda sejmujących stanów czyli króla, Senatu Rycina przedstawiająca ciało Władysława Sicińskiego w kościele upickim i szlacheckiej izby poselskiej nie oznaczała jednomyślności, ale wypracowania w miarę zadowalającego kompromisu. Była to trudna sztuka, szczególnie po narzuceniu przez akty prawne, zwane Artykułami henrykowskim, spisane na sejmie elekcyjnym w 1573 roku, sztywnego sześciotygodniowego czasu sesji sejmowych. Po Unii lubelskiej, zawartej w 1569 roku zwiększyły się kompetencje sejmu oraz ilość posłów, a w tak krótkim czasie sesji ciężko było uzyskać zadowalające wszystkich kompromisy. Uczestnicy obrad prawie na każdym sejmie stawali przed koniecznością wyboru pomiędzy poszanowaniem prawa i nie przedłużaniem sesji sejm u, a d b ało ścią o in te re sy i dobro Rzeczpospolitej. Bardzo często gdy istniał cień szansy na pomyślne zakończenie obrad sesje sejmowe były wbrew prawu przedłużane. Jednak dumna szlachta coraz częściej demonstrowała swój legalizm, co doprowadziło w 1633 roku do uchwalenia konstytucji sejmowej pt. Konkluzya Seymowa, która stwierdzała, że prolongacja sejmu jest niezgodna z prawem. Teraz każdy poseł mógł przez Liberum veto czyli „wolne nie pozwalam” sprzeciwić się przedłużeniu obrad. Liberum veto było więc wytworem powstałym w wyniku regulacji procedury sejmowej i nie dotyczyło zasad uchwalania ustaw. Mimo uchwalenia konstytucji z 1633 roku jeszcze wielokrotnie mimo sprzeciwu posłów zdarzały się sytuacje, że obrady sejmu trwały dłużej niż ustawowe sześć tygodni. Sprzeciwy te były jednak pewną formą nacisku na obradujących dzięki którym protestujący chciał doprowadzić do korzystnego rozpatrzenia swojej kwestii lub też wyjść z twarzą z jakiegoś sporu. Najczęściej „zrywacza” pozostali posłowie starali się zmusić do wycofania protestu. Nieraz wystarczył apel do jego poczucia obowiązku i miłości do ojczyzny, nieraz przekupstwo. Zdarzało się też, że takiego posła po prostu ignorowano i kończono obrady. Protesty pojedynczych posłów były najczęściej demonstracją mającą też na celu przekonanie wyborców, że ich poseł robił wszystko by bronić ich interesów. Z tej dem onstracji „zryw acze” bardzo szybko wycofywali się sami z obawy o własną skórę ponieważ ówcześni posłowie nie wahali się nie przebierając w słowach i gestach zmusić go do tego. W 1649 roku gdy posłowie z Mazowsza nie chcieli się zgodzić na kontynuację obrad i wybór marszałka pozostała część izby chciała ich nawet „brać na szable”. Często też powodem wycofania się z protestu był wstyd i perspektywa hańby na nazwisku. Można powiedzieć, że przez ten okres Liberum veto było tylko demonstracją pojedynczych posłów lub ich grupek mającą na celu zamanifestowanie ich ważności. Taki stan rzeczy trwał do marca 1652 roku. Wtedy to zasada Liberum veto stała się podstawą polskiego ustroju, która w przyszłości sparaliżowała władzę ustawodawczą Rzeczpospolitej i walnie przy czyniła się do upadku kraju. Gdy 26 stycznia 1652 roku w Warszawie rozpoczynał się kolejny sejm walny nikt nie przypuszczał, że zakończy się wydarzeniami które historia uzna go za początek końca I Rzeczpospolitej. Początkom obrad towarzyszyła atmosfera sielanki i triumfu. Zaledwie pół roku wcześniej wojska Rzeczpospolitej pokonały armię kozacko — tatarską dowodzoną przez Bohdana Chmielnickiego i Tuchaj Beja w straszliwej bitwie pod Beresteczkiem i tym samym przytłumiły płomień chłopskiego powstania na Ukrainie. Szlachcie wydawało się, że już nic nie zagraża bezpieczeństwu kraju ze strony Chmielnickiego. Tylko król Jan Kazimierz Waza dostrzegał zagrożenie nadal tlące się na Ukrainie i dlatego rozsyłając listy zwołujące sejm, jako główny temat jego obrad wskazywał wzmocnienie obronności państwa i uchwalenie dodatkowych podatków przeznaczonych na wzmocnienie oddziałów stacjo n ujących w południow o- wschodniej rubieży Rzeczpospolitej. Jak nieomylne były przeczucia króla cała Rzeczpospolita przekonała się zaledwie pół roku później gdy bunt na Ukrainie ponownie wybuchł, a wojska polskie zostały rozgromione w bitwie pod Batohem (1—2 czerwca 1652 r.) po której kozacy do spółki z tatarami wymordowali 3,5 tysiąca polskich jeńców. Już 27 stycznia marszałkiem sejmu został wybrany młody, zaledwie 32 letni podczaszy lwowski Andrzej Maksymilian Fredro. 29 stycznia sejm rozpoczął obrady. Otworzył go marszałek Fredro kwiecistą mową powitalną o wspaniałości polskiego ustroju politycznego, gdzie król jest ograniczony prawami i jak cudownie jest żyć w takim ustroju. Obradująca szlachta szybko uznała obawy króla dotyczące Ukrainy za przesadzone i wolała radzić o problemach ustrojowych, o obsadzaniu wakujących urzędów lub o wpływie sejmu na politykę zagraniczną monarchy. Duży wpływ na obranie tego kierunku obrad miała opozycja antykrólewska, której głównymi postaciami byli wojewoda poznański Krzysztof Opaliński oraz wojewoda wileński i hetman polny litewski Janusz Radziwiłł — dwaj magnaci którzy trzy lata później przyczynili się do klęski Rzeczpospolitej w pierwszej fazie potopu szwedzkiego. Oni sami prawdopodobnie nie byli obecni w Warszawie podczas obrad sejmu lecz w swojej działalności w yręczali się stronnikam i, przekupionymi posłami lub wszelkiego rodzaju szumowinami. To za ich przyczyną od samego początku obrad po Warszawie krążyły ulotki oczerniające króla, pomawiające go o zdradę, o uległość wobec K ozaków i dążenie do absolutyzm u. W oskarżeniach tych przewijała się już postać podkanclerzego koronnego Hieronima Radziejowskiego sądzonego w czasie sejmu za obrazę majestatu, a w którym szlachta widziała obrońcę ich wolności. Sąd sejmowy skazał go na śmierć, lecz wyroku nigdy nie wykonano.
To właśnie Radziejowski w lipcu 1655 roku ściągnął na Rzeczpospolitą nawałę szwedzką. Sala obrad zaczęła przypominać w końcu arenę walk pomiędzy stronnikami króla i opozycją, a tymczasem sześciotygodniowy okres sesji upływał nieubłaganie. W czwartek 8 marca miało nastąpić zamknięcie obrad lecz dwa dni wcześniej na ulicach Warszawy doszło do bójki. Porąbali się szablami stronnicy Janusza Radziwiłła i dworzanie starosty pokrzywnickiego Jana Dominika Działyńskiego. Aby wyjaśnić tą awanturę postanowiono przedłużyć obrady o jeden dzień. W piątek 9 marca obradowano do późnych godzin nocnych lecz i tak nie załatwiono wszystkich spraw. W związku z tym kanclerz wielki koronny Andrzej Leszczyński zaproponował przedłużenie sesji o jeszcze jeden dzień. Nagle z końca sali zebrani usłyszeli okrzyk: Liberum veto — nie pozwalam na prolongatę. Zanim uczestnicy obrad ochłonęli ze zdziwienia protestującego nie było już na sali. Tym który zakrzyknął Liberum veto był szlachcic litewski, podsędek upicki, stolnik, poseł upicki ziemi trockiej Władysław Siciński. Obradujący zaczęli zastanawiać się nad mocą prawną protestu Sicińskiego. Chciano go zignorować i kontynuow ać obrady, jednak poseł bielski Krzysztof Żelski zaprotestował i uznał, że veto Wojewoda wileński książę Janusz Radziwiłł Sicińskiego uniemożliwia kontynuację obrad. Posłowie teraz nie mieli nic innego do roboty jak pójść spać, a rano skłonić „zrywacza” do odwołania protestu. Przecież już nie raz tak bywało. Jednak, że już prawie była sobota postanowiono poczekać na powrót Sicińskiego na salę obrad do poniedziałku. Od jego powrotu uzależniono kontynuowanie sesji sejmu. Już w sobotę i w niedzielę posłowie starali się nakłonić Sicińskiego do zmiany decyzji. Do mediacji włączył się nawet król Jan Kazimierz. Jednak uparty Litwin nie dał się przekonać. 11 marca marszałek sejmowy Fredro otworzył obrady i zaczął wywoływać przedstawiciela sejmiku upickiego Władysława Sicińskiego. Ten jednak nie odpowiadał i nie mógł odpowiedzieć ponieważ już od wczesnego ranka nie było go w Warszawie. Posłowie mieli teraz podjąć decyzję o legalności veta Sicińskiego. Wielu przestrzegało przed takim krokiem. Jednak szlachta dzielnie stojąca na straży prawa postanowiła zakończyć obrady, a marszałek Fredro zatwierdził tę decyzję. Świadomość wagi tego co zaszło, była wśród posłów duża. Wojewoda brzesko-kujawski Jakub Szczawiński krzyknął w stronę nieobecnego Sicińskiego: „bodajby przepadł!” na co z sali odpowiedziano mu chóralnie: „Amen”. Po raz pierwszy w historii Rzeczpospolitej zastosowano w praktyce zasadę Liberum veto. Wraz z zerwaniem sejmu traciły moc wszystkie podjęte na nim uchwały. Postawa Sicińskiego stworzyła niebezpieczny precedens w polskim parlamentaryzmie XVII i XVIII w ieku, który był gwoździem do trumny I Rzeczpospolitej. Jednak poseł upicki miał prawo tak postąpić jak postąpił. Prawo do tego dawały mu wspomniane już konstytucje sejmowe z 1633 roku, które zakazywały przedłużania sesji sejmowych. Ponadto Siciński był związany instrukcjami rodzimego sejmiku. Poseł był zobowiązany bronić interesów powiatu upickiego będącego wtedy w konflikcie z ekonomem szawelskim. Instrukcja poselska nakazywała posłowi w przypadku nieko-rzystnego rozwiązania sprawy złożenie protestu. Sejm wziął stronę ekonoma szawelskiego więc Siciński przeciwdziałał. Mówi się też, że Siciński działał z ramienia hetmana polnego litewskiego Janusza Radziwiłła lecz nie ma na to mocnych dowodów. Za zerwaniem sejmu mógł też stać Radziejowski. Zerwanie sejmu unieważniało wszystkie podjęte na nim uchwały oraz wydane wyroki. Nie dziwne więc jest to, że Radziejowskiemu bardzo na tym zależało aby właśnie ten sejm został zerwany. Lecz na współpracę Radziejowskiego z Sicińskim też nie ma żadnych dowodów. Dlatego, że za posłem upickim stało prawo jego protest został przyjęty bez gwałtowniejszych sprzeciwów. Można powiedzieć, że swoją postawą Siciński wyświadczył wszystkim przysługę, dokonując czynu na który nikt wcześniej nie miał odwagi. Sejmy były zrywane już wcześniej, bo nawet w czasach Zygmunta Augusta, lecz dokonywała tego większa grupa posłów. Gdy chciała tego dokonać mniejsza grupka lub pojedynczy posłowie, podporządkowywano ich większości lub po prostu ignorowano. Ich protesty nie miały mocy. Dlaczego więc w marcu 1652 roku sejm zerwało veto jednego posła? Można powiedzieć, że było to odzwierciedlenie słabnącej potęgi Rzeczpospolitej. W yniszczone wojnami i powstaniem Chmielnickiego państwo stało się areną rozgrywek pomiędzy dbającymi o swoje interesy magnatami. Siciński wniósł protest, a być może niektórzy posłowie mieli przykazane go poprzeć. Rosły podziały między szlachtą, rosła też korupcja. Od tego sejmu zasada Liberum veto zaczęła być stosowana nagminnie. Zerwać sejm mógł każdy poseł i nie musiał się nikomu tłumaczyć ze swojej decyzji. Veto mogło być pisemne lub ustne, jednak musiało być złożone osobiście przez posła w izbie sejmowej u marszałka lub w jakimkolwiek grodzie i później odczytane przez sekretarza w izbie. Musiało też być złożone w trakcie obrad w ich dowolnym momencie. Można było zerwać sejm na samym początku, nie dopuszczając w ogóle do jego rozpoczęcia lub na jego końcu, niwecząc tym samym jego pracę i cały dorobek ustawodawczy. Zasadę Liberum veto zaczęto stosować też na sejmikach ziemskich, deputackich, poselskich itp. Zasada ta doprowadziła do tego, że sejmy były 16 razy zrywane jeszcze przed obiorem marszałka. W 1669 roku Liberum veto posła kijowskiego Adama Olizara zerwało sejm koronacyjnyjeszcze przed zakończeniem ustawowego czasu obrad. W okresie panowania Jana III Sobieskiego sejmy były zwoływane 11 razy, a tylko 5 doszło do skutku, w czasach Augusta II zwołanych było 15 sejmów, a tylko 4 doszły do skutku, w czasach Augusta III zwołano 15 sejmów, a tylko 3 doszły do skutku. Duży wpływ na zrywanie sejmów miały sąsiadujące z Rzeczpospolitą państwa tj. Rosja, Prusy i Austria, których interesy zyskiwały na słabości Polski. W czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego zasada Liberum veto w yszła z użycia ponieważ w sejmach zaczęto zawiązywać konfederacje już na początku obrad, aby nie dopuścić do ich zerwania. Ostatnie pozytywne próby użycia tej zasady to protest posła Józefa Wybickiego przeciwko wszystkim uchwałom Sejmu Repninowskiego z lat 1767 — 68, które czyniły z Rzeczpospolitej protektorat Rosji oraz protest Tadeusza Rejtana przeciwko skonfederowaniu Sejmu Rozbiorowego zlat1773 — 75. Ostatecznie zasadę Liberum veto zniosła Konstytucja z 3 maja 1791 roku. Zasada Liberum veto zawsze budziła kontrowersje. Jedni chwalili ją jako możliwość działania dla wybitnych jednostek na rzecz dobra publicznego w momencie gdy wszyscy inni mniej rozważni, skorumpowani lub ogłupieni dbają o własne interesy. Jednak ci nie brali pod uwagę, że możliwość zerwania sejmu miały też jednostki bezmyślne lub przekupione. Szlachta polska uznawała tą zasadę za jedyny oręż, broniący jej złotej wolności i nie dający królowi możliwości skupienia w swoim ręku władzy absolutnej.
Page 1 and 2: fot. Piotr Matysiak ISSN 1428-3506
Page 3 and 4: „Wspomóż, pomóż, dopomóż wy
Page 5 and 6: Konferencja prasowa w ZSP Jednym z
Page 7 and 8: BĘDZIE RONDO -ALE RACZEJ NIE W TYM
Page 9 and 10: Pod redakcją radzynianki - Elżbie
Page 11: w У а У £ / & ч > ^ % ч о :
Page 14 and 15: MODIGLIANI Był arystokratą malars
Page 18 and 19: Sejm Po/ski %a czasów Zygmunta III
Page 20 and 21: ROZMAITOŚCI Zwycięstwo BS Łuków
Page 22 and 23: Zawody pływackie cyklu „Cztery P

GROT 4/2013

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?