05.06.2013 Views

Udhëzimet Themelore për Planifikimin e Investimeve Kapitale

Udhëzimet Themelore për Planifikimin e Investimeve Kapitale

Udhëzimet Themelore për Planifikimin e Investimeve Kapitale

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

“Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale<br />

<strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësave në Kosovë”<br />

<strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit.<br />

Mbështetur nga:<br />

dhe<br />

E parashtruar nga:<br />

Republika e Kosovës<br />

Zyra e Kryeministrit<br />

Richard Schuen<br />

Ramiz Kokollari<br />

11.08.2010


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

LISTA E SHKURTESAVE<br />

AKP Analiza Kosto Përfitim<br />

AKZhIE Agjencioni <strong>për</strong> Koordinim dhe Zhvillim i Integrimeve Evropiane<br />

AKM Agjenci Kosovare e Mirëbesimit<br />

BD Bordi i Drejtorëve<br />

BB Banka Botërore<br />

DU Departamenti i Ujrave (MMPH)<br />

EASH Expert Afat Shkurtë<br />

FUK Fondi i Ujërave i Kosovës<br />

GIS Sistemi Informativ Gjeografik<br />

IFI Institucionet Financiare Ndërkombëtare<br />

IHM Institucioni Hidrometeorologjik (MMPH)<br />

IKSHP Instituti Kombëtar i Shëndetit Publik<br />

KASH Korniza Afatmesme e Shpenzimeve<br />

KFW<br />

Kreditanstalt für Ëiederaufbau (Banka Gjermane <strong>për</strong> Rindërtim dhe<br />

Zhvillim)<br />

KPU Këshillëtari i Politikave të Ujërave<br />

KM Kryeministri<br />

KShU Këshillëtari <strong>për</strong> Shërbime të Ujërave<br />

MAPL Ministria e Administrimit të Pushtetit Lokal<br />

MBPZhR Ministria e Bujqësisë Pylltarisë dhe Zhvillimit Rural<br />

MEF Ministria e Ekonomisë dhe Financave<br />

MMPH Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinorë<br />

MPJ Ministria e Punëve të Jashtme<br />

MPMS Ministria e Ounës dhe Mirëqenies Sociale<br />

NBK Norma e Brendësme e Kthimit<br />

SCO Zyra Zvicerane <strong>për</strong> Bashkëpunim<br />

SECO Sekretariati Shetëror <strong>për</strong> Çështje Ekonomike<br />

SIM Sistemi Informativ <strong>për</strong> Menaxhmentin<br />

TFU Task Forca e Ujit<br />

ToR Termat e Referencës<br />

UNMIK Misioni i Kombeve të Bashkuara në Kosovë<br />

USAID Agjencini <strong>për</strong> Zhvillim Ndërkombëtar i SHBA<br />

VTN Vlera e Tanishme Neto<br />

ZKM Zyra e Kryeministrit<br />

ZLKM Zyra Ligjore e Kryeministrit<br />

ZVKM Zëvendës Kryeministër<br />

ZNKE Zyra Ndërlidhëse e Komisionit Evropian<br />

ZRRUM Zyra Rregullatore <strong>për</strong> Ujë dhe Mbeturina<br />

Faqe2


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

TABELA e PËRMBAJTJES<br />

PREZANTIMI DHE STRUKTURA E UDHËZIMEVE ................................................ 4<br />

Kërkesat e <strong>për</strong>gjithshme .................................................................................................................. 4<br />

Pjesa A: Identifikimi i Projektit ...................................................................................................... 4<br />

Pjesa B: Formulimi dhe Zbatimi i Projektit ................................................................................. 5<br />

Pjesa C: Vlerësimi dhe Auditimi i Projekit ................................................................................... 5<br />

KËRKESAT E PËRGJITHËSHME .......................................................................... 7<br />

PËRMBLEDHJE E PËRGJEGJËSIVE TË PROPOZUARA ........................................... 9<br />

PJESA A: - IDENTIFIKIMI I PROJEKTIT .............................................................. 11<br />

Monitorimi në vazhdimësi i politikave kombëtare të ujit ........................................................ 13<br />

Shqyrimi i performansës në të kaluarën të KRUs .................................................................... 15<br />

Menaxhimi i Aseteve .................................................................................................................... 16<br />

Marrja <strong>për</strong> bazë e kërkesave rregullatore ................................................................................... 17<br />

Përcaktimi i burimeve financiare në dispozicion ...................................................................... 18<br />

Gjenerimi i listës së projekteve të mundshme (potenciale) ..................................................... 19<br />

Prioritizimi i projekteve ................................................................................................................ 20<br />

PJESA B: - FORMULIMI DHE ZBATIMI I PROJEKTIT ........................................... 21<br />

PJESA B-1 – FORMULIMI I PROJEKTIT .............................................................. 22<br />

Hartimi i studimit të fizibilitetit ................................................................................................... 24<br />

Hartimi i Planit të Prokurimit ...................................................................................................... 25<br />

Përmbyllja e aplikacioneve dhe marrëveshjeve financiare ....................................................... 26<br />

PJESA B-2: ZBATIMI I PROJEKTIT ..................................................................... 29<br />

Hartimi i dokumentave të tenderit dhe dosjes së tenderit ...................................................... 30<br />

Shtojcë: Përmbajtja tipike e dosjes së prokurimit ..................................................................... 31<br />

Zbatimi i prokurimit ..................................................................................................................... 32<br />

PJESA C: VLERËSIMI DHE AUDITIMI I PROJEKTIT ............................................ 33<br />

Vlerësimi dhe Auditimi i Projektit .............................................................................................. 36<br />

Faqe3


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Prezantimi dhe Struktura e Udhëzimeve<br />

Këto Udhëzime adresojnë (i) kërkesat e <strong>për</strong>gjithëshme <strong>për</strong> planifikimin e investimeve kapitale <strong>për</strong> KRUtë<br />

e Kosovës dhe (ii) procesin e planifikimit të investimeve kapitale të këtyre kompanive.<br />

Kërkesat e <strong>për</strong>gjithshme<br />

Kërkesat e <strong>për</strong>gjithshme kanë <strong>për</strong> qëllim të adresojnë çështjen e nënshpenzimit të investimeve kapitale<br />

dhe të japin udhëzime <strong>për</strong> kohën dhe zhvillimin e procesit. Kërkesat e <strong>për</strong>gjithshme kanë <strong>për</strong> synim:<br />

Të reflektojnë në procesin e planifikimit të investimeve kapitale identifikimin e projektit dhe<br />

grupimin e investimeve të ndërlidhura si një funksion vjetor ciklik<br />

Racionalizojnë procesin <strong>për</strong>mes grupimit të kostove të ndërlidhura të investimeve (punimet,<br />

pajisjet, etj) në kuadër të projektit të vetëm<br />

Zhvendosjen e fokusit të programit të kostove kapitale dhe të menaxhimit drejt projekteve<br />

shumëvjeçare dhe të <strong>për</strong>dorimit më të madh të kontratave shumë-vjeçare<br />

Përfshirjen e investimeve kapitale të financuara nga jashtë në procesin e planifikimit të<br />

investimeve kapitale<br />

Aty ku është e mundur të finalizojnë dizajnet teknike dhe dokumentacionin e tenderit <strong>për</strong>para<br />

fillimit të vitit të ardhshëm buxhetor <strong>për</strong> të <strong>për</strong>caktuar një afat kohor <strong>për</strong> aktivitetet e planifikuara<br />

të prokurimit<br />

Aplikimin e vazhdueshëm të aktiviteteve të trajnimit dhe ndërtimit të kapaciteteve<br />

Dizajnimin e qartë të <strong>për</strong>gjegjësive organizacionale dhe institucionale me KRUtë<br />

<strong>Udhëzimet</strong> <strong>për</strong> procesin e planifikimit të investimeve kapitale janë të srukturuara në tre pjesë:<br />

Pjesa A: Identifikimi i Projektit<br />

Pjesa A <strong>për</strong>fshin të gjitha aktivitetet dhe hapat e nevojshme që do të ndërmerren para se një projekt i<br />

veçantë është identifikuar. Këto aktivitete më tej mund të ndahen në (i) aktivitetet horizontale, të cilat<br />

duhet të kryhen në mënyrë të vazhdueshme dhe duhet të formojnë një pjesë të praktikave të biznesit të<br />

KRUve dhe (ii) aktivitetet e synuara <strong>për</strong> të identifikuar projekte të veçanta të invevestimeve kapitale.<br />

Aktivitetet horizontale <strong>për</strong>fshijnë:<br />

Monitorimin e vazhdueshëm të politikave kombëtare të ujit<br />

Shqyrtimin e performansës së kaluar të KRUve<br />

Menaxhimin e Aseteve<br />

Marrjen <strong>për</strong> bazë të kërkesave rregullatore<br />

Përcaktimin e burimeve financiare të disponueshme<br />

Aktivitetet specifike të projektit <strong>për</strong>fshijnë:<br />

Prodhimin e listës me projekte të mundshme<br />

Prioritizimin e projekteve<br />

Faqe4


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Pjesa B: Formulimi dhe Zbatimi i Projektit<br />

Pjesa B <strong>për</strong>bëhet nga të gjithë hapat e nevojshëm që do të ndërmerren gjatë formulimit dhe zbatimit të<br />

projektit. Aktivitetet gjatë hartimit të projektit janë të nevojshme <strong>për</strong> (i) vlerësimin e projekteve të<br />

identifikuara në hollësi, (ii) identifikimin dhe minimizimin e rreziqeve të <strong>për</strong>hershme të projekteve të<br />

investimeve kapitale, (iii) sigurimin e burimeve të nevojshme financiare dhe (iv) formulimin e një orari të<br />

mundshëm të prokurimit. Në veçanti këto aktivitete <strong>për</strong>fshijnë:<br />

Hartimin e studimit të fizibilitetit<br />

Hartimin e planit të prokurimit<br />

Përmbylljen e aplikacioneve dhe marrëveshjeve financiare<br />

Aktivitetet gjatë zbatimit të projektit janë të nevojshme <strong>për</strong> të (i) <strong>për</strong>caktuar saktësisht ofertuesve të<br />

mundshëm se cilat shërbime, punë ose mallra do të prokurohen dhe nën cilat kushte, (ii) krijuar<br />

transparencë, çasje të hapur dhe konkurrencë, gjatë dhe pas procesit të tenderimit dhe (iii) <strong>për</strong>dorë në<br />

mënyrë efikase burimet në dispozicion. Këto aktivitete janë:<br />

Hartimi i dokumenteve të tenderit dhe dosjes së tenderit<br />

Hartimi i procedurave të prokurimit<br />

Zbatimi i prokurimit<br />

Pjesa C: Vlerësimi dhe Auditimi i Projekit<br />

Pjesa C mbulon aktivitetet të cilat normalisht zhvillohen pasi të jetë <strong>për</strong>funduar faza e zbatimit të<br />

projektit dhe operacionet e aseteve të prokuruara të kenë filluar.<br />

Vlerësimi i projektit mund të bëhet (i) i brendshëm dhe (ii) <strong>për</strong> qëllime të jashtme dhe vlerëson arritjet<br />

e <strong>për</strong>gjithshme të objektivave të projektit si dhe nxjerr disa mësime <strong>për</strong> projektet e ardhshme.<br />

Auditimi i projektit kryhet nga auditorët e jashtëm të cilët vlerësojnë nëse të gjitha rregullat e<br />

aplikueshme dhe rregulloret janë respektuar dhe fondet janë <strong>për</strong>dorur si duhet.<br />

Grafikoni në vijim ilustron strukturën.<br />

Faqe5


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Figura 1: Struktura e Udhëzimeve<br />

Në shënimet kryesore dhe listën kontrolluese janë të dhëna udhëzimet e <strong>për</strong>gjithshme mbi qëllimin dhe<br />

çasjen. Secili aktivitet është <strong>për</strong>shkruar duke u <strong>për</strong>gjigjur në pyetjet si në vijim:<br />

1. Përse të zhvillohet ky aktivitet?<br />

2. Kur duhet të zhvillohet ky aktivitet?<br />

3. Si të zhvillohet ky aktivitet?<br />

4. Kush duhet ta zhvilloj këtë aktivitet?<br />

5. Çfarë do të jenë rezultatet e këtij aktiviteti?<br />

Faqe6


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Kërkesat e Përgjithshme<br />

Efikasiteti dhe efektiviteti i procesit të planifikimit kapital mund të rritet ndjeshëm në qoftë se kërkesat e<br />

<strong>për</strong>gjithshme në vijim janë zbatuar:<br />

Të reflektojnë në procesin e planifikimit të investimeve kapitale identifikimin e projektit<br />

dhe grupimin e investimeve të ndërlidhura si një funksion vjetor ciklik<br />

Shumë shpesh projektet janë zhvilluar dhe planifikuar në <strong>për</strong>gjigje të cikleve buxhetore se sa pjesë<br />

e proceseve të rregullta të biznesit të KRUve të Kosovës. Si pasojë projektet mund të jenë pa<br />

dizajne (ose me dizajne të pa kompletuara) apo studime të fizibilitetit dhe mund të bëhen kryesisht<br />

nga Departamenti i Financave dhe jo nga Departamentet Teknike / të zbatimit.<br />

Racionalizojnë procesin <strong>për</strong>mes grupimit të kostove të ndërlidhura të investimeve<br />

(punimet, pajisjet, etj) në kuadër të projektit të vetëm<br />

Duke mos e bërë këtë, kompleksiteti dhe numri i operacioneve të prokurimit krijon rreziqe tjera<br />

shtesë të vonesave të zbatimit.<br />

Zhvendosjen e fokusit të programit të kostove kapitale dhe të menaxhimit drejt<br />

projekteve shumë-vjeçare dhe të <strong>për</strong>dorimit më të madh të kontratave shumë-vjeçare<br />

Kjo mund të mbështetet dhe avancohet <strong>për</strong>mes hartimit të planit të menaxhimit të burimeve<br />

ujore, <strong>për</strong> resurset të cilat janë licencuar <strong>për</strong> tu <strong>për</strong>dorur. Në <strong>për</strong>gjithësi një plan i tillë <strong>për</strong>bëhet<br />

nga pjesët e më poshtme kryesore:<br />

o Përshkrimi i burimeve të ujit (si<strong>për</strong>faqësor, nëntokësor, burime alternative) në sasi dhe<br />

cilësi;<br />

o Përshkrimi i zhvillimeve të tanishme dhe në të ardhmen i kërkesave të ujit nga <strong>për</strong>doruesit<br />

e sektorëve të ndryshëm;<br />

o Prezantimi i masave teknike (fizike) dhe operacionale <strong>për</strong> menaxhimin e ujit <strong>për</strong> të<br />

<strong>për</strong>mbushur kërkesat në sh<strong>për</strong>ndarjen kalimtare dhe hapësinore duke pas në konsideratë<br />

aspektet sociale, mjedisore dhe ekonomike<br />

Plani Kryesor (Master Plani) <strong>për</strong>bëhet nga këto detyra dhe aktivitete:<br />

o Mbledhja e të dhënave dhe survejimi i Aseteve Ekzistuese<br />

o Vlerësimi i kërkesës <strong>për</strong> ujë<br />

o Eksplorimi i burimeve të reja ujore<br />

o Vlerësimi i bilancit ujorë<br />

o Plotësimi i standardeve <strong>për</strong> cilësi të ujit<br />

o Përputhja me standardet e shërbimeve<br />

o Identifikimi i zonave të ndërhyrjes me prioritet<br />

o Identifikimi i prioriteteve të investimeve<br />

o Identifikimi i Projekteve dhe Planeve Vjetore të <strong>Investimeve</strong><br />

o Identifikimi i opcioneve të financimit dhe gjetjes së fondeve, duke <strong>për</strong>fshirë pjesëmarrjen<br />

e sektorit privat<br />

o Kriteret e dizajnimit<br />

o Projektet ideore<br />

o Vlerësimet e kostos<br />

Faqe7


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Përfshirjen e investimeve kapitale të financuara nga jashtë në procesin e planifikimit të<br />

investimeve kapitale<br />

Këto projekte duhet të formojnë një pjesë të strategjisë së KRUs. Nën rrethana të caktuara<br />

<strong>për</strong>dorimi i financave të jashtme të tilla si kreditë dhe ndihmat financiare nga organizatat<br />

ndërkombëtare dhe bilaterale mund të sjellin burime shtesë.<br />

Aty ku është e mundur të finalizohen dizajnet teknike dhe dokumentacionin e tenderit<br />

<strong>për</strong>para fillimit të vitit të ardhshëm buxhetor <strong>për</strong> të <strong>për</strong>caktuar një afat kohor <strong>për</strong><br />

aktivitetet e planifikuara të prokurimit<br />

Finalizimi i dizajneve teknike, <strong>për</strong>gatitja e dokumentacionit të tenderit dhe dhënia e të dhënave të<br />

prokurimit zakonisht nuk inicohen deri në fillim të vitit buxhetor. Kjo mund të kontribuojë në (i)<br />

vonesat e fillimit të procesit të prokurimit, (ii) rritjes së rrezikut të ngadalësimeve të prokurimit <strong>për</strong><br />

shkak të <strong>për</strong>gatitjes me nxitim të dokumentacionit të tenderit dhe (iii) reduktimin e kohës <strong>për</strong><br />

zbatimin e projektit gjatë vitit buxhetor. Monitorimi i programit të shpenzimeve kapitale gjatë<br />

tremujorit të fundit të vitit duhet të <strong>për</strong>qëndrohet po ashtu në aktivitetet <strong>për</strong>gatitore të projekteve<br />

të cilat do fillojnë në vitin e ardhshëm.<br />

Aplikimin e vazhdueshëm të aktivitetet të trajnimit dhe ndërtimit të kapaciteteve<br />

Masat e trajnimit dhe ndërtimit të kapaciteteve duhet të jenë të vazhdueshme dhe të<br />

dokumentuara me kujdes në KRU <strong>për</strong> të ndërtuar njohuritë institucionale dhe <strong>për</strong> të shmangur që<br />

të gjitha kualifikimet janë të mbajtura dhe ushtruara nga individë të vetëm. Stafi i ri i angazhuar<br />

<strong>për</strong> funksionin e planifikimit të investime kapitale duhet të pranoj një "trajnim automatik", <strong>për</strong><br />

bazat e metodologjisë dhe ‘trajnim në vendin e punës’.<br />

Dizajnimin e qartë të <strong>për</strong>gjegjësive organizacionale dhe institucionale me KRUtë<br />

Përgjegjësitë <strong>për</strong> procesin e planifikimit të investime kapitale brenda KRUs duhet të jenë të<br />

dizajnuara në mënyrë të qartë. Një ndarje e mundshme e <strong>për</strong>gjegjësive është e <strong>për</strong>mbledhur në<br />

faqet e ardhshme.<br />

Faqe8


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Përmbledhje e <strong>për</strong>gjegjësive të propozuara<br />

Aktivitetet e Ndërlidhura me <strong>Planifikimin</strong> e<br />

<strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Monitorimi i vazhdueshëm i politikave<br />

kombëtare të ujit<br />

Shqyrtimi i performansës së kaluar të<br />

KRUve<br />

Menaxhimi i Aseteve<br />

Udhëheqja nga: Inputi/Mbështetja e Brendëshme<br />

Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe<br />

Zhvillim<br />

Marrja <strong>për</strong> bazë e kërkesave rregullatore Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Përcaktimi i burimeve financiare të<br />

disponueshme<br />

Prodhimi i listës me projekte të mundshme<br />

Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Departamenti i Financave<br />

Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Prioritizimi i projektit Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim<br />

Inputi/Mbështetja e<br />

Jashtme<br />

ZRRUM<br />

ZRRUM


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Hartimi i studimit të fizibilitetit Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Hartimi i planit të prokurimit Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Përmbyllja e aplikacioneve dhe marrëveshjeve<br />

financiare<br />

Hartimi i dokumenteve të tenderit dhe dosjes së<br />

tenderit<br />

Hartimi i procedurave të prokurimit<br />

Zbatimi i prokurimit<br />

Vlerësimi dhe Auditimi i Projektit<br />

Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Departamenti i Financave<br />

Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Kryeshefi Ekzekutiv<br />

Kryeshefi Ekzekutiv (vetëm<br />

mbështetje)<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim<br />

Departamenti Teknik<br />

Departamenti i Financave<br />

Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim<br />

Konsulentët<br />

Konsulentët<br />

Konsulentët<br />

Konsulentët<br />

Konsulentët<br />

Eksperti i Jashtëm


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Pjesa A: - Identifikimi i Projektit<br />

1. Përse? – Për të identifikuar projektet e investimeve kapitale<br />

2. Kur? Në kontinuitet, posaqërisht gjatë procesit të planifikimit të investimeve kapitale vjetore<br />

3. Si? Duke zbatuar aktivitetet si në vijim<br />

4. Kush? I gjithë stafi i <strong>për</strong>fshirë menaxherial.<br />

5. Rezultati: Lista e projekteve të investimeve kapitale <strong>për</strong> tu zbatuar.<br />

Figura 2: Identifikimi i Projektit<br />

Objektivat e identifikimit të projektit janë<br />

(i) identifikimi në mënyrë të çartë i projekteve<br />

(ii) arsyetimi i <strong>për</strong>zgjedhjes së këtyre projekteve.<br />

Faqe 11


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Shënimet kryesore dhe Lista e Kontrollit e Programimit dhe Identifikimit të Projektit<br />

Programimi:<br />

Programimi i referohet vendosjes së strategjisë së <strong>për</strong>gjithëshme apo baskësisë së aktiviteteve të<br />

koordinuara si:<br />

o Bashkërendimi me planifikimin e politikave qeveritare<br />

o Relevanca me politikat e shpallura qeveritare/objektivat<br />

o Bashkërendimi me objektivave priotare të sektorit<br />

Të gjithë projektet investive potenciale duhet të jenë në linjë me çështjet e cekura më lartë. Çdo projekt<br />

individual duhet të kontribuoj <strong>për</strong> arritjen e objektivave të <strong>për</strong>gjithshme të politikave kombëtare.<br />

Dokumentet kyçe të politikave dhe planifikimit kombëtar duhet të këshillohen në këtë aktivitet.<br />

Identifikimi:<br />

Identifikimi është pika nismëtare <strong>për</strong> secilin projekt individual dhe në kontekstin e strategjisë relevante<br />

kombëtare dhe programit operativ sektorial duhet të synojë sigurimin që projekti do të plotësojë nevojat<br />

lokale/rajonale dhe është konsistent me prioritetet kombëtare dhe të donatorëve. Aktiviteti kryesorë gjatë<br />

kësaj faze është definimi i ‘problemit kryesorë’ dhe shkaqeve kryesore të cilat projekti synon ti adresojë<br />

dhe më pastaj të gjenerojë idetë e mundshme të projektit dhe alternativave <strong>për</strong> ti zgjidhur ato. Pytjet më<br />

me rëndësi të cilat duhet ti marrë parasysh hartuesi i projektit /<strong>për</strong>doruesi final në fazën e identifikimit të<br />

projektit janë:<br />

Cilat rezultate dëshironi ti arrini?<br />

Si do ti arrini këto rezultate?<br />

Cilat vlerësime po i zhvlloni?<br />

Cilat janë alternativat?<br />

Sa do të kushtojnë?<br />

Kush do të paguajë <strong>për</strong> to?<br />

Qëllimi i identifikimit të projektit është:<br />

Identifikimi i ideve/koncepteve të projektit të cilat janë konsistente me qëllimet dhe prioritetet<br />

zhvillimore kombëtare.<br />

Ofrimi i vlerësimit paraprak të relevancës dhe realizueshmërisë së mundshme të këtyre<br />

ideve/koncepteve të projektit.<br />

Përgatitja e <strong>për</strong>shkrimit të projektit e cila <strong>për</strong>mban fushëveprimin, spjegimin dhe objektivat e<br />

projektit të propozuar në mynyrë të qartë dhe sistematike.<br />

Përcaktimi i natyrës dhe fushëveprimit të punëve të mëtutjeshme të nevojshme gjatë fazës së<br />

formulimit të detajizuar të projektit.<br />

Detyrat kryesore të KRUve gjatë fazës së identifikimit të projektit janë:<br />

Identifikimi dhe shqyrtimi/analizimi i dokumentave kyçe të politikave dhe ligjeve të rëndësishme<br />

<strong>për</strong> projektin – rajonale, kombëtare, BE dhe ndërkombëtare.<br />

Definimi i objektivave më të gjëra të objektit dhe arsyetimit të projektit, p.sh.cilët janë problemet<br />

mjedisore dhe sociale të cilat projekti synon ti adresojë?<br />

Definimi i objektivave imediate të projektit, respektivisht çfarë synon të arrijë projekti?<br />

Definimi i rezultateve (outputeve) të projektit – rezultatet e matshme pas Zbatimit të projektit.<br />

Faqe 12


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Definimi i inputeve të projektit – ekzistenca e burimeve dhe aktiviteteve të nevojshme <strong>për</strong><br />

gjenerimin e rezultateve (outputeve) të projektit.<br />

Vendosja e vlerësimeve të projektit.<br />

Përllogaritja preliminare e kostove të projektit – kostot e <strong>për</strong>afërta <strong>për</strong> të gjitha inputet <strong>për</strong>gjatë<br />

tërë kohëzgjatjes së projektit.<br />

Përgaditja a <strong>për</strong>shkrimit të shkurtër të prezantuar mirë të projektit (pa synuar mbulimin e të gjitha<br />

aspekteve në detaje).<br />

Identifikimi i llojeve të <strong>për</strong>shtatëshme dhe burimeve potenciale të bashkë financimit të projektit –<br />

lokal, kombëtar, ndërkombëtar.<br />

Dokumenti kryesore i fazë së identifikimit të projektit është studimi preliminar i fizibilitetit, i cili <strong>për</strong>fshin<br />

çështjet e cekura më lartë. Studimi preliminar i fizibilitetit <strong>për</strong>bëhet nga:<br />

Vlerësimi i politikave dhe kornizës ligjore <strong>për</strong> projektin;<br />

Analiza e akterëvë kyç duke <strong>për</strong>fshirë vlerësimin e kapaciteteve institucionale;<br />

Analiza e problemeve;<br />

Vlerësimi i iniciativave tjera në vazhdim e si<strong>për</strong> dhe të planifikuara;<br />

Objektivat paraprake dhe analiza e strategjisë;<br />

Vlerësimi paraprak i kërkesave <strong>për</strong> burime dhe kostot;<br />

Vlerësimi paraprak i menaxhimit të projektit, koordinimit dhe aranzhimeve financiare, dhe<br />

Vlerësimi paraprak i çështjeve të qëndrueshmërisë ekonomike/financiare, mjedisore, teknike dhe<br />

sociale.<br />

Monitorimi në vazhdimësi i politikave kombëtare të ujit<br />

1. Përse?<br />

Çdo KRU duhet të rifreskohet në bazë të <strong>për</strong>hershme në lidhje me objektivat, qëllimet dhe prioritetet e<br />

politikav kombëtare të ujit. Kjo <strong>për</strong>fshin studimin dhe analizimin e dokumenteve relevante, si dhe një<br />

dialog të vazhdueshëm me politik-bërësit dhe autoritetet e ujit. KRUtë duhet të informohen në lidhje<br />

politikat kombëtare të ujit, objektivat dhe prioritetet e tyre gjatë gjithë kohës së operimeve.<br />

2. Kur?<br />

Ky aktivitet duhet ta zbatohet në vijimësi, porse një rishikim detaj duhet të zhvillohet para se të hartohet<br />

plani vjetor i biznesit dhe investimeve.<br />

3. Si?<br />

Rishikimi i dokumenteve relevante si në vijim është krucial <strong>për</strong> këtë aktivitet:<br />

Strategjitë sektoriale të ujit<br />

Ligji mbi Ujërat e Kosovës dhe <strong>Udhëzimet</strong> Administrative <strong>për</strong>katëse<br />

Dokumentet kombëtare dhe komunale të buxhetit<br />

Rregullorja mbi Aktivitet e Ofruesve të Shërbimit të Ujit, Kanalizimit dhe Mbeturinave<br />

Aktet nën-Ligjore të ZRRUM <strong>për</strong>fshi<br />

o Rregulla <strong>për</strong> Përcaktimin e Tarifave të Shërbimit<br />

o <strong>Udhëzimet</strong> e Kontabilitetit Rregullator<br />

o Politikat Tarifore<br />

Legjislacioni tjetër i ndërlidhur me ujin (Ligji mbi Vetëqeverisjen Lokale, Ligji mbi Ndërmarrjet<br />

Publike, etj.)<br />

Për më te<strong>për</strong> duhet të konsultohen dokumentet kombëtare dhe strategjitë sektoriale, studime dhe raporte<br />

të institucioneve bilaterale në dispozicion, ndërmjet tjerash:<br />

Faqe 13


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Zyra Zvicerane <strong>për</strong> Baskëpunim<br />

KFW – Banka Gjermane <strong>për</strong> Zhvillim dhe Rindërtim<br />

USAID<br />

Vendet tjera me aktivitetet në sektorin e ujit të Republikës së Kosovës<br />

Po ashtu duhen të studjohen dokumentet e donatorëve multinacional:<br />

EIB – Banka Investuese Evropiane<br />

EBRD – Banka Evropiane <strong>për</strong> Rindërtim dhe Zhvillim<br />

Insticuionet e BEs (p.sh. ZNKE)<br />

Banka Botërore<br />

Të tjerët<br />

4. Kush?<br />

Ky funksion duhet të kryhet në nivelin e Menaxhmentit të lartë të KRUs.<br />

5. Rezultati<br />

Të kuptuarit e çartë të politikave kombëtare të ujit si dhe implikimet në planifikimin e investimeve kapitale<br />

në KRUtë.<br />

Faqe 14


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Shqyrimi i performansës në të kaluarën të KRUs<br />

1. Përse?<br />

Çdo KRU është monitoruar dhe mbikqyrur nga organe dhe rregullatorë të ndryshëm. Në këtë vazhdë<br />

ZRRUM monitoron performansësn e KRUve dhe lëshon raporte të rregullta të performansës. Për më<br />

te<strong>për</strong> Njësiti <strong>për</strong> Politika dhe Monitorim monitoron dhe matë performansën e KRUve karshi<br />

rezultateve të planifikuara të <strong>për</strong>mbajtura në planin e biznesit. Për më te<strong>për</strong> një monitorim i<br />

vazhdueshëm i brendshëm është jetik <strong>për</strong> të identifikuar zonat, ku ndërhyrja është e nevojshme.<br />

Studimi dhe analizat e performansës në të kaluarën e KRUve mundëson vlerësimin e shkallës së<br />

zbatimit të investimeve të planifikuara.<br />

2. Kur?<br />

Ky aktivitet duhet ta zbatohet në vijimësi, porse një rishikim detaj duhet të zhvillohet para se të hartohet<br />

plani vjetor i biznesit dhe investimeve dhe para se të raportohet tek ZRRUM.<br />

3. Si?<br />

Për këtë aktivitet duhet të ndërmerren hapat si në vijim:<br />

Vlerësimin e performansës në lidhje me treguesit kryesorë të performansës<br />

o Cilësia e ujit<br />

o Mbulimi me shërbim<br />

o Orët me shërbim dhe ndërprerjet<br />

o Uji i pa-faturuar<br />

o Konsumi i matur<br />

o Shkalla e arkëtimit<br />

o Efikasiteti i stafit<br />

o Kostoja operative njësi<br />

o Raporti i mbulimit të punës<br />

o Ankesat e konsumatorëve<br />

o Rritja e numrit të konsumatorëve<br />

Identifikimin e fushave të nevojshme të intervenimit;<br />

Kjo do të thotë se në qoftë se KRU performon më dobët se niveli i kërkuar <strong>për</strong> një ose më shumë<br />

tregues të performansës, shkaku dhe arsyet kryesore mund të <strong>për</strong>caktohen. Investimet kapitale të<br />

targituara mund të jenë një alternativë <strong>për</strong> largimin e tyre.<br />

Rishikimi i prioriteteve dhe bashkërendimi i tyre me objektivat e politikave aktuale/planifikuara<br />

kombëtare. Dokumentet kryesore në këtë drejtim janë:<br />

4. Kush?<br />

o Strategjia dhe Plani Zhvillimor i Kosovës<br />

o Deklarata e Prioriteteve të Qeverisë<br />

o Programi i <strong>Investimeve</strong> Publike<br />

o Strategjia e sektorit të ujit (Ekziston strategjia e ujit 2007-2013 dhe planet <strong>për</strong> <strong>për</strong>gatitjen e<br />

strategjisë së ujërave <strong>për</strong> periudhën 20 vjeçare.<br />

o Raporti Vjetor i performansës i nxjerrë nga ZRRUM<br />

o Studimet dhe raportet e prodhuara brenda projekteve të asistencës teknike<br />

Faqe 15


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Ky funksion duhet të kryhet nga niveli i lartë i menaxhmentit të KRU, me inpute të rëndësishme nga<br />

departamentet operacionale.<br />

5. Rezultatet<br />

Rezultatet e këtij aktiviteti janë dokumentet e institucioneve të cekura më parë të cilat shërbejnë si bazë <strong>për</strong><br />

procesin e planifikimit në vijim.<br />

Menaxhimi i Aseteve<br />

1. Përse?<br />

Menaxhimi i Aseteve është nxitësi kryesor <strong>për</strong> investimet kapitale. Është e një rëndësie më të madhe <strong>për</strong><br />

çdo KRU të Kosovës që të ketë informacione të sakta <strong>për</strong> të gjitha tiparet e aseteve të tyre.<br />

2. Kur?<br />

Menaxhimi i Aseteve është një proces ciklik i cili duhet të bëhet pjesë e operimeve rutinore ditore të<br />

KRUs, kështu që duhet të zbatohet në vijimësi. Cikli i menaxhimit është i paraqitur në diagramin në vijim:<br />

Figure 3: Procesi i Menaxhimit të Aseteve<br />

3. Si?<br />

Procesi i menaxhimit të aseteve <strong>për</strong>fshin:<br />

Përgatitjen e inventarizimit të aseteve<br />

Survejimi i gjendjes së aseteve dhe gradimi<br />

Vlerësimi karshi niveleve të shërbimit dhe gradimit të performansës<br />

Vlerësimi i kostos së zëvendësimit<br />

Vlerësimi i tanishëm<br />

4. Kush?<br />

Udhëheqja e këtij aktiviteti duhet të zhvillohet nga Bordi Menaxhues dhe Departmenti Teknik. Mbështetja<br />

duhet të jepet nga Njësiti <strong>për</strong> Planifikim dhe Zhvillim dhe Departamentit të Financave.<br />

5. Rezultatet<br />

Rezultati i Menaxhimit të Aseteve është një databazë e freskuar e aseteve e cila shërben si input kryesor<br />

<strong>për</strong> <strong>për</strong>caktimin e nevojave <strong>për</strong> investime kapitale.<br />

Faqe 16


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Marrja <strong>për</strong> bazë e kërkesave rregullatore<br />

1. Përse?<br />

Sektori i furnizimit me ujë i Kosovës është i rregulluar në thelb nga tre rregullatorët secili prej tyre duke<br />

mbuluar një fushë të caktuar: MMPH (zhvillimi dhe mbrojtja e burimeve ujore, mbrojtja e mjedisit),<br />

ZRRUM (procesin e licencimit dhe tarifat, standarde minimale të shërbimit etj ...) dhe Instituti Kombëtar i<br />

Shëndetit Publik (<strong>për</strong>gjegjës <strong>për</strong> <strong>për</strong>caktimin dhe monitorimin e standardeve të cilësisë së ujit). Rregullatori<br />

vendos disa kushte <strong>për</strong> performansën e KRUve. Mundë të paramendohet se jo të gjitha nga këto kërkesat<br />

mund të plotësohen me bazën e aseteve ekzistuese. Në disa raste investimet kapitale do të jenë të<br />

domosdoshme <strong>për</strong> të qenë në gjendje plotësisht me i <strong>për</strong>mush kërkesat rregullatore.<br />

2. Kur?<br />

Ky aktivitet duhet të zhvillohet në vijimësi, porse një rishikim i detajizuar duhet të kryhet para hartimit të<br />

planeve vjetore të biznesit dhe investimeve.<br />

3. Si?<br />

Kërkesat e Rregullatorit të <strong>për</strong>caktuara nga ana e ZRRUM dhe IKSHP duhet të studiohen:<br />

Standardet minimale të shërbimit (Mbulimi me shërbimin e furnizimit me ujë dhe ujërave të zeza,<br />

vazhdimësia e furnizimit me ujë etj)<br />

Performansën e KRU (humbjet e ujit, konsumi i matur, efikasiteti i arkëtimit, mbulimi i kostove,<br />

kostot operative njësisë, efikasiteti i stafit)<br />

Treguesit e konsumatorëve (Ankesat e Konsumatorëve)<br />

Standardet e cilësisë së ujit të <strong>për</strong>shkruara në Rregulloren 2/1999 apo ndonjë kornize tjetër të<br />

duhur<br />

Cila do nga këto kërkesa rregullatore mundë të gjeneroj nevojën <strong>për</strong> investime kapitale në rast se ato nuk<br />

janë të kënaqura plotësisht.<br />

4. Kush?<br />

Ky funksion duhet të zbatohet nga Menaxhmenti i lartë.<br />

5. Rezultatet<br />

Rezultati do të jetë të kuptuarit e çartë të kërkesave rregullatore dhe implikimet <strong>për</strong> planifikimin e<br />

investimeve kapitale të KRUve.<br />

Faqe 17


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Përcaktimi i burimeve financiare në dispozicion<br />

1. Përse?<br />

Burimet e ndryshme financiare mund të vihen në dispozicon <strong>për</strong> investime kapitale, më e rëndësishmja<br />

nga të cilat është taksa e <strong>për</strong>doruesit. Meqë rregullatori imponon kufijtë <strong>për</strong> investime kapitale në lidhje me<br />

pozicionin e <strong>për</strong>gjithshëm financiar të KRUs edhe burime tjera të tilla si fondet nga buxheti qeveritar dhe<br />

fondet e donatorëve mund të merren parasysh veçanërisht <strong>për</strong> projektet e realizueshme financiare me<br />

<strong>për</strong>fitime të larta socio-ekonomike.<br />

2. Kur?<br />

Ky aktivitet duhet të zhvillohet në vijimësi, porse një rishikim i detajizuar duhet të kryhet para hartimit të<br />

planeve vjetore të biznesit dhe investimeve.<br />

3. Si?<br />

Në <strong>për</strong>caktimin e burimeve financiare në dispozicion ndryshoret në vijim duhet të jenë të vlerësuara:<br />

Të hyrat nga taksat e <strong>për</strong>doruesit (tarifat)<br />

Burimet potenciale nga Qeveria qendrore<br />

Burimet potenciale nga Qeveria lokale<br />

Burimet potenciale nga institucionet bilaterale<br />

o Zyra Zvicerane <strong>për</strong> Baskëpunim<br />

o KFW – Banka Gjermane <strong>për</strong> Zhvillim dhe Rindërtim<br />

o USAID<br />

o Vendet tjera me aktivitetet në sektorin e ujit të Republikës së Kosovës<br />

Burimet potenciale nga institucionet ndërkombëtare:<br />

4. Kush?<br />

o EIB – Banka Investuese Evropiane<br />

o EBRD – Banka Evropiane <strong>për</strong> Rindërtim dhe Zhvillim<br />

o Insticuionet e BEs (psh ZNKE)<br />

o Banka Botërore<br />

o Të tjerët<br />

Ky funksion duhet të kryhet nga Departamenti i Financave në bashkëpunim të ngushtë me Kryeshefin<br />

Ekzekutiv dhe Bordin e Drejtorëve.<br />

5. Rezultatet?<br />

Rezultati do të jetë të kuptuarit e çartë të burimeve në dispozicion dhe shtërngimeve (kufizimeve) <strong>për</strong><br />

planifikimin e investimeve kapitale.<br />

Faqe 18


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Gjenerimi i listës së projekteve të mundshme (potenciale)<br />

1. Përse?<br />

Të gjitha aktivitetet horizontale <strong>për</strong> tu zbatuar në mënyrë të vazhdueshme mundë të shpiejn tek projektet e<br />

mundshme të investimeve kapitale.<br />

2. Kur?<br />

Ky aktivitet duhet të zbatohet gatë fillimit të formulimit të planeve <strong>për</strong> investimeve kapitale.<br />

3. Si?<br />

Të gjitha projektet e identifikuara të dala nga aktivitetet horizontale do të <strong>për</strong>shkruhen dhe listohen:<br />

Figura 4: Përmbledhja e nxitësve kryesor <strong>për</strong> projektet e investimeve kapitale<br />

4. Kush?<br />

Ky funksion duhet të zbatohet nga menaxhmenti me inpute të rëndësishme nga departamentet operative.<br />

5. Rezultati<br />

Një listë e gjerë e projekteve duhet të jetë rezultat i këtij procesi në vijim.<br />

Faqe 19


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Prioritizimi i projekteve<br />

1. Përse?<br />

Natyrisht se nuk është e mundur <strong>për</strong> të zbatuar të gjitha projektet e mundshme në të njëjtën kohë <strong>për</strong><br />

arsye të ndryshme. Prandaj, një proces i prioritizimit i cili rendit projektet sipas kritereve dhe parametrave<br />

të caktuara duhet të zhvillohet. Në fund të këtij procesi një vendim, se cilat projekte kanë <strong>për</strong>parësi në<br />

zbatim duhet të merr <strong>për</strong>gjigjen nga kjo fazë.<br />

2. Kur?<br />

Ky aktivitet duhet të zbatohet pas hartimit të listës së gjerë të projekteve investive potenciale.<br />

3. Si?<br />

Është e rëndësishme që projektet mund prioritizohen vetëm në bazë të informacionit që është në<br />

dispozicion <strong>për</strong> ata që e kryejn prioritizimin. Kështu një grup i të dhënave konsistente të projektit duhet të<br />

jetë në dispozicion.<br />

Në mënyrë që të kryhet prioritizimi i projekteve investive kapitale duhet të jenë të vendosura kritere të<br />

veçanta. Këto kritere janë:<br />

Teknike<br />

o Uji pa Faturuar (Zvogëlimi i humbjeve, <strong>për</strong>mirësimi i faturimit dhe arkëtimit)<br />

Mjedisore dhe të shëndetit (Përfitimet shëndetësore, Impakti Mjedisor, etj.)<br />

Të ndërlidhura me shërbime<br />

o Përmirësimi i cilësisë së ujit, Përmirësimi i standardeve të shërbimit (kontinuiteti i<br />

furnizimit, presioni, etj.), Zgjerimi i zonës së shërbimit<br />

Komerciale<br />

o Ngritja e faturimit dhe inkasimit, Të hyra më të larta, Zvogëlimi i Humbjeve Komerciale<br />

Financiare/Ekonomike<br />

o Përfitimet më të larta nga AKP, Norma e Brendshme e Kthimit më e mirë, Vlera e<br />

Tanishme Neto më e lartë<br />

Bashkërendimi me Politikat<br />

o Bashkërendimi me politikat e planifikimit të qeverisë, relevanca me prioritetet/objektivat<br />

e deklaruara qeveritare, bashkërendimi me objektivat prioritar të sektorit të ujit,<br />

koordinimi me donatorët<br />

Kriteret duhet të jenë të <strong>për</strong>zgjedhura në <strong>për</strong>puthje me objektivat e KRUs dhe nxitësve të investimeve dhe<br />

të ponderohen (peshohen), që do të thotë se kriteret më të rëndësishëm marrin vlerën më të lartë.<br />

Pasi të kemi analizuar të gjitha projektet dhe llogaritur parametrat të shprehur me kritere, zbatohet një<br />

kalkulim i poentimit të <strong>për</strong>gjithshëm <strong>për</strong> çdo projekt duke i renditur ata. Projektet me vlerën më të lartë<br />

duhet të zbatohen (<strong>për</strong>zgjedhen).<br />

4. Kush?<br />

Kjo detyra është shumë komplekse dhe <strong>për</strong> këtë arsye i gjithë menaxhmenti i lartë duhet të jetë i <strong>për</strong>fshirë.<br />

5. Rezultati?<br />

Rezultati i këtij aktiviteti është rangimi i projekteve investive kapitale duke treguar se cili nga ta duhet të<br />

zbatohet së pari.<br />

Faqe 20


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Pjesa B: - Formulimi dhe Zbatimi i Projektit<br />

Objektivat e formulimit dhe zbatimit janë<br />

(i) Vlerësimi i detajizuar i realizueshmërisë (fizibilitetit) të projektit<br />

(ii) Zbatimi me efikasitet i projektit.<br />

1. Përse? – Për të vlerësuar me kujdes dhe zbatuar me efikasitet projektet e investimeve kapitale<br />

2. Kur? Para dhe <strong>për</strong>gjatë etapës së ndërtimit të projekteve investive kapitale<br />

3. Si? Duke zbatuar aktivitetet si në vijim<br />

Figure 5: Formulimi dhe Implementimi i Projektit<br />

4. Kush? I gjithë stafi menaxherial dhe këshilltarët e angazhuar.<br />

5. Rezultati: Rezultati është menaxhimi efikas dhe implementimi i projektit.<br />

Faqe 21


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Pjesa B-1 – Formulimi i Projektit<br />

Objektivi i formulimit të projektit është Vlerësimi i detajizuar i realizueshmërisë<br />

(fizibilitetit) të projektit<br />

1. Përse? – Për të vlerësuar me kujdes realizueshmërinë (fizibilitetin) e projekteve investive<br />

kapitale<br />

2. Kur? – Para etapës së ndërtimit të projekteve investive kapitale<br />

3. Si? – Duke zbatuar hapat si në vijim<br />

Figure 3: Implementimi i Projektit<br />

4. Kush? - I gjithë stafi menaxherial dhe këshilltarët e angazhuar.<br />

5. Rezultati: - Projekti i planifikuar si duhet.<br />

Faqe 22


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Shënimet kryesore dhe Lista e Kontrollit e Formulimit të Projektit<br />

Në këtë fazë <strong>për</strong>gatitet një projekt propozim gjithë<strong>për</strong>fshirës dhe kryhet një studim i detajuar fizibiliteti <strong>për</strong><br />

të siguruar që projekti është i realizueshëm dhe me kapacitet <strong>për</strong> të dhënë <strong>për</strong>fitime të qëndrueshme.<br />

Hartuesi i projektit/Pranuesi Final është kryesisht <strong>për</strong>gjegjës <strong>për</strong> të siguruar se projekt propozimi është<br />

<strong>për</strong>funduar siç duhet dhe që <strong>për</strong>bërësit e tij kryesorë dhe vlerësimet janë analizuar dhe testuar në mënyrë<br />

adekuate karshi realizueshmërisë së tyre. Kohëzgjatja e fazës së formulimit mund të ndryshojë në masë të<br />

madhe varësisht nga lloji i projekteve dhe do të ndikohet nga disponueshmëria / çasja në informacionin e<br />

kërkuar, kapacitetin e akterëve kryesorë të projektit dhe shkallën e mbështetjes politike dhe administrative<br />

të ofruara nga partnerët e projektit. Projektet e mëdha dhe komplekse investive mund të marrin shumë<br />

muaj apo edhe vite <strong>për</strong> tu kompletuar formulimi.<br />

Qëllimi dhe detyrat kryesore të formulimit të projektit janë:<br />

Përgatitja e parashikimeve të kërkesës<br />

Vlerësimi i opcioneve<br />

Analizat Financiare dhe Plani i Financimit<br />

Analizat ekonomike (Analiza Kosto Përfitim)<br />

Analizat e ndjeshmërisë dhe rrezikut<br />

Vlerësimi i Ndikimit Mjedisor<br />

Vlerësimi i <strong>për</strong>gjithshëm i Projektit<br />

Përgatitja e planit të realizimit të projektit (Plani i Prokurimit)<br />

Ky informacion është i <strong>për</strong>fshirë në dokumentin kryesore të fazës së formulimit të projektit, studimin e<br />

fizibilitetit.<br />

Faqe 23


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Hartimi i studimit të fizibilitetit<br />

1. Përse?<br />

Studimi i fizibilitetit paraqet kaptinën kulmore të formulimit të projektit. Analiza e hollësishme e të gjitha<br />

karakteristikave të projektit është e <strong>për</strong>fshirë në studimin e fizibilitetit. Ai siguron edhe bazën <strong>për</strong> vendime<br />

të rëndësishme lidhur me vazhdimin dhe zbatimin e projektit të investimeve kapitale.<br />

2. Kur?<br />

Studjimi i fizibilitetit duhet të zbatohet para implementimit të projektit investiv kapital.<br />

3. Si?<br />

Studimi i fizibilitetit duhet të ketë këtë <strong>për</strong>mbajtjen si në vijim:<br />

Parashikimet e Kërkesës<br />

Hulumtimi i burimeve të ujit (kadastri i ujit, <strong>për</strong>dorimi i planifikuar i ujit <strong>për</strong> qëllime tjera nga<br />

furnizimi me ujë, hulumtimet hidrologjike dhe hidrogjeologjike)<br />

Vlerësimi dhe <strong>për</strong>zgjedhja e Opcionit<br />

o Vlerësimi teknik<br />

o Vlerësimi Mjedisor<br />

o Vlerësimi Institucional<br />

Të dhëna Financiare<br />

o Kostot e Investimit<br />

o Shpenzimet e operimit dhe mirëmbajtjes<br />

o Shpenzimet e largimit<br />

o Të hyrat<br />

Kostot dhe <strong>për</strong>fitimet ekonomike<br />

Analiza e Përballueshmërisë dhe Përcaktimi i Tarifave<br />

Plani i Financimit<br />

Llogaritja e deficitit të financimit<br />

Analiza financiare dhe ekonomike<br />

o Vlera e Tanishme Neto<br />

o Norma e Brendshme e Kthimit<br />

o Analiza Kosto Përfitim<br />

Financimi i projektit dhe burimet e financimit<br />

Analiza e ndjeshmërisë dhe rrezikut<br />

Vlerësimi i <strong>për</strong>gjithshëm<br />

Plani i Zbatimit<br />

4. Kush?<br />

Studimi i realizueshmërisë duhet të hartohet me ndihmën e ekspertëve të jashtëm.<br />

5. Rezultati<br />

Studim i kompletuar i fizibilitetit i cili tregon nëse projekti është i realizueshëm apo jo.<br />

Faqe 24


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Hartimi i Planit të Prokurimit<br />

1. Përse?<br />

Plani i prokurimit është element vital i Menaxhimit të Kontratës. Ai mundëson organizimin e prokurimit<br />

në mënyrë të strukturuar dhe në etapa.<br />

2. Kur?<br />

Plani i prokurimit duhet të zhvillohet dhe të paraqitet në studimin e fizibilitetit dhe zakonisht bën pjesë në<br />

formularin e aplikimit i cili dorëzohet në çdo institucion financues.<br />

3. Si?<br />

Prokurimi duhet të hartoj në hollësi të konsiderueshme të gjitha detyrat dhe aktivitetet të cilat duhet të<br />

ndërmerren <strong>për</strong> të zbatuar projektin. Qëllimi i tij primar është të <strong>për</strong>caktojë një afat kohor real <strong>për</strong><br />

realizimin e prokurimeve të ndërlidhura me projektin.<br />

KRUtë duhet të konsiderojnë me kujdes vonesat e mundshme në aktivitetet e ndryshme të projektit, p.sh.<br />

vonesat në procesin e tenderimit<br />

vonesat në punët ndërtimore<br />

Vlerësimet tej optimistike mund të ndikojnë negativisht në qëndrueshmërinë e projektit.<br />

Në mënyrë që të zbatohet prokurimi në mënyrë efikase është e rëndësishme që:<br />

KRUtë me kujdes të <strong>për</strong>gatisin një parashikim realist të shpenzimeve<br />

Prokurimet e aprovuara të ndodhin menjëherë pas miratimit<br />

Aspekte financiare janë të monitoruara ngusht gjatë zbatimit<br />

Partnerët e projektit të sigurojnë raportim të rregullt, në kohë dhe të plotë<br />

4. Kush?<br />

Plani i prokurimit, si pjesë e studimit të fizibilitetit duhet të hartohet me ndihmën e ekspertëve të jashtëm.<br />

5. Rezultati<br />

Një plan prokurimi si pjesë e studimit të fizibilitetit.<br />

.<br />

Faqe 25


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Përmbyllja e aplikacioneve dhe marrëveshjeve financiare<br />

1. Përse?<br />

Për shumë projekte të investimeve kapitale financimet e jashtme mund të jenë të domosdoshme. Për të<br />

marrë këtë financim, procedurat e veçanta <strong>për</strong> aplikim <strong>për</strong> fonde duhet të studjohen. Institucionet<br />

Financuese të çfarëdo lloji nuk do të japin fonde në mungesë të një procesi të aplikimit të kompletuar si<br />

duhet dhe nënshkrimin e marrëveshjeve <strong>për</strong>katëse.<br />

2. Kur?<br />

Ky aktivitet duhet të zbatohet pas studimit të fizibilitetit dhe para dërgimit të tij <strong>për</strong> prokurim.<br />

3. Si?<br />

Është e rëndësishme që të gjitha aplikacionet të ndjekin rregullat <strong>për</strong>katëse. Zakonisht dokumentet e<br />

kërkuara të projektit në minimum <strong>për</strong>fshijn sa vijon:<br />

Përshkrimi i projektit (studimi i fizibilitetit)<br />

Lista ose oferta e çmimeve të projektit<br />

Lejet e ndërtimit<br />

Nënshkrimet e personave të autorizuar<br />

Bilanci i Gjendjes dhe i Suksesit <strong>për</strong> tre vitet e fundit<br />

Deklarata e ndikimit mjedisor (ekologjik)<br />

Informacione të <strong>për</strong>gjithshme <strong>për</strong> pozitën financiare të KRU<br />

Avantazhet dhe disavantazhet e KRU - kjo mund të zhvilluar <strong>për</strong>mes analizës (SWOT) (fuqitë,<br />

dobësitë, mundësitë dhe kërcënimet)<br />

Investimet e ardhshme kapitale dhe planet financiare të operimeve<br />

Përshkrimi i investimit<br />

o Përshkrimi i projektit dhe informatat e <strong>për</strong>gjithëshme në lidhje me investimet. (në raste kur<br />

projekti <strong>për</strong>shtatet me planet zhvillimore të KRU)<br />

o Kostot e propozuara të investimit në infrastrukturë (në hollësi)<br />

o Investitorët pjesëmarrës<br />

- A është një partneritet publik privat?<br />

- A duhet të financohen vetëm <strong>për</strong>mes borxhit?<br />

- Kush janë investitorët potencial të kapitalit<br />

o Plani Dinamik i Financimit – definon fazat e projektit në terma të kërkesave të ndërtimit dhe<br />

financimit<br />

o Projektimi i rrjedhës së parasë <strong>për</strong> periudhën e ripagimit të kredisë<br />

o Projeksionet e llogarive të fitimit dhe të humbjes <strong>për</strong>gjatë tërë ciklit të projektit (Profitabiliteti)<br />

o Projeksionet financiare të rrjedhës së parasë <strong>për</strong> gjithë kohëzgjatjen e ciklit të projektit<br />

(Likuiditeti)<br />

o Projeksionet ekonomike të rrjedhës së parasë <strong>për</strong> gjithë kohëzgjatjen e ciklit të projektit (VTN<br />

/ NBK)<br />

Përfitimet e pritura të investimeve (Analizat Kosto Përfitim)<br />

4. Kush?<br />

Ky funksion duhet të kryhet nga ana e menaxhimit të <strong>për</strong>gjithshëm.<br />

5. Rezultati<br />

Faqe 26


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Marrëveshjet e nënshkruara relevante financiare.<br />

Faqe 27


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Lista Kontrolluese <strong>për</strong> Projekt Dokumentacionin<br />

Shumica e agjencive të financimit kërkojnë që planet e projektit të <strong>për</strong>mbajnë disa elemente mbështetëse,<br />

të tilla si planet e operimit dhe mirëmbajtjes, buxhetet, analizat e projektit dhe fizibilitetit mjedisor. Disa<br />

nga këto dokumente mbështetëse mbase mund të gjenden në nivel lokal apo rajonal. Ky seksion jep<br />

qeverive lokale dhe qendrore një listë të sugjerar të dokumentacionit që mund të kërkohet në zhvillimin e<br />

partneritetit publiko privat, huamarrjes tregtare ose marrjen e fondeve të BE <strong>për</strong>mes kanaleve të ndryshme<br />

të financimit.<br />

Për huatë komerciale dhe fondet e BEs<br />

Programi i <strong>Investimeve</strong><br />

Çmimorja apo oferta e Projektit<br />

Deklarata mbi Arsyeshmërinë e Huamarrjes (analizat financiare të qeverisë lokale apo qëndrore)<br />

Lejet e Ndërtimit<br />

Nënshkrimet e personave të autorizuar<br />

Bilanci i Gjendjes, Bilanci i Suksesit, Pasqyra e Rrjedhës së Parasë<br />

Buxhetet e dy viteve paraprake dhe buxheti aktual<br />

Deklarata e Ndikimit Mjedisor (Ekologjik)<br />

Informacione tjera<br />

Informata e <strong>për</strong>gjithëshme <strong>për</strong> Qeverinë Lokale (Qyteti, Komuna)<br />

Avantazhet dhe disavantazhet e Qeverisë Lokale – kjo mundë të zhvillohet në formë të analizës<br />

(SWOT) Fuqite, dobësite, mundësitë dhe rreziqet<br />

Infrastruktura ekzistuese në qeverinë lokale (lejet <strong>për</strong> projektet infastrukturore).<br />

Kapacitet Financiare të qeverisë lokale.<br />

Investime kapitale në të ardhmen dhe planet operative financiare.<br />

Përshkrimi i investimeve:<br />

o Përshkrimi i Projektit dhe informatat gjenerale mbi investimet. (kur investimi shkon<br />

<strong>për</strong>krah me planet e investimeve kapitale zhvillimore).<br />

o Kostoja e propozuar e investimeve në infrastrukturë (në detaj).<br />

o Investitorët pjesëmarrës.<br />

i. A është partneritet publiko privat? Përshkruaj.<br />

ii. A duhet të financohet vetëm nga huatë?<br />

iii. Kush janë investitorët potencial të ekuitetit<br />

o Plani Dinamik i <strong>Investimeve</strong> – defino fazat e projektit në terme të ndërtimit dhe<br />

kërkesave të financimit.<br />

o Projeksionet e rrjedhës së parasë <strong>për</strong> periudhën e shlyerjes së huasë.<br />

o Projeksionet e zërave të bilancit të suksesit <strong>për</strong> gjithë kohëzgjatjen e ciklit të projektit<br />

(Profitabiliteti)<br />

o Projeksionet financiare të rrjedhës së parasë <strong>për</strong> gjithë kohëzgjatjen e ciklit të projektit<br />

(Likuiditeti)<br />

o Projeksionet ekonomike të rrjedhës së parasë <strong>për</strong> gjithë kohëzgjatjen e ciklit të projektit<br />

(VTN / NBK)<br />

Përfitimet e pritura të investimeve (Analiza Kosto Përfitim)<br />

Faqe 28


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Pjesa B-2: Zbatimi i Projektit<br />

Objektivi kryesorë është zbatimi me efikasitet i projektit.<br />

1. Përse? – Për të zbatuar me efikasitet projektetet investive kapitale<br />

2. Kur? – Përgjatë etapës së ndërtimit të projekteve investive kapitale<br />

3. Si? – Duke zbatuar hapat si në vijim<br />

Figura 7: Zbatimi i Projektit<br />

4. Kush? – I gjithë stafi menaxherial dhe këshilltarët e angazhuar.<br />

5. Rezultati: - Zbatimi me efikasitet i projektit.<br />

Shënimet kryesore edhe Lista e Kontrollit e Zbatimit të Projektit:<br />

Gjatë zbatimit, resurset e dakorduara të projektit prokurohen dhe <strong>për</strong>doren <strong>për</strong> arritjen e qëllimit të<br />

projektit (p.sh. grupet e synuara të marrin <strong>për</strong>fitimet e planifikuara), dhe <strong>për</strong> të mbështetur realizimin e<br />

objektivave të <strong>për</strong>gjithshme politike. Faza e zbatimit e ciklit të projektit <strong>për</strong> shumë arësye është më kritikja,<br />

meçë pikërsht në këtë fazë <strong>për</strong>fitimet e planifikuara sh<strong>për</strong>ndahen në të vërtetë. Progresi monitorohet dhe<br />

vlerësohet <strong>për</strong> të mundësuar <strong>për</strong>shtatjen e projektit me mjedisin e ndryshueshëm. Autoriteti Kontraktues<br />

zakonisht është <strong>për</strong>gjegjës <strong>për</strong> monitorimin e projektit në terren. Prandaj është e këshillueshme të merret<br />

në konsideratë se si një projekt do të implementohet dhe si do të ndërmerret monitorimi gjatë fazës së<br />

formulimit.<br />

Gjatë fazës së formulimit, detyra kryesore e KRU është që të:<br />

• <strong>për</strong>gatisë dokumentet e tenderit dhe dosjen e tenderit<br />

• implementojë procedurat e prokurimit<br />

• teknikisht të zbatojë dhe të mbikëqyrë kontratat e shërbimit, furnizimit dhe punimeve<br />

• raportoj rregullisht mbi progresin, financat dhe parregullsitë<br />

Faqe 29


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Hartimi i dokumentave të tenderit dhe dosjes së tenderit<br />

1. Përse?<br />

Këto dokumente kanë <strong>për</strong> synim botimet dhe tërheqjen e ofertuesve të mundshëm. Për këtë arsye ato<br />

duhet të strukturohen në mënyrë të qartë dhe të formalizuar.<br />

2. Kur?<br />

Dosja e tenderit duhet të hartohet dhe të shpallet para nënshkrimit të kontratës së prokurimit.<br />

3. Si?<br />

Para së gjithash KRU duhet të <strong>për</strong>caktoi natyrën e kontratës që ka ndërmend të tenderoi. Ekzistojnë tri<br />

lloje kryesore të kontratave:<br />

Kontratat e Shërbimit<br />

Kontratat <strong>për</strong> Furnizim<br />

Kontratat e Punës<br />

Pasi të <strong>për</strong>caktohet se cilin lloj të kontratës KUR do të tenderoj, dosja e tenderit duhet të hartohet. Dosja e<br />

tenderit është një grup i dokumenteve të hartuara nga Autoriteti Kontraktues dhe që <strong>për</strong>mban të gjitha<br />

informatat dhe dokumentet e nevojshme <strong>për</strong> të <strong>për</strong>gatitur dhe dorëzuar një tender. Dosjet e tenderit duhet<br />

të <strong>për</strong>mbajnë të gjitha dispozitat dhe informatat e nevojshme <strong>për</strong> ofertuesit që të parashtrojnë ofertat e<br />

tyre, <strong>për</strong> shembull, procedurat <strong>për</strong> të ndjekur, dokumentacionin që duhet të ofrohet, kriteret e dhënies së<br />

kontratës dhe vlerësimi si dhe dispozitat në lidhje me nën-kontraktimin.<br />

4. Kush?<br />

Ky funksion kryhet nga ana e menaxhmentit të <strong>për</strong>gjithshëm. Mbështetja e brendshme (departamenti i<br />

financave) dhe e jashtme mund të <strong>për</strong>fshihen po ashtu.<br />

5. Rezultati?<br />

Një dosje e strukturuar e tenderit, e cila <strong>për</strong>mban të gjitha informacionet e nevojshme <strong>për</strong> ofertuesit.<br />

Faqe 30


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Shtojcë: Përmbajtja tipike e dosjes së prokurimit<br />

Dosja e tenderit duhet të <strong>për</strong>mbajë të gjitha dispozitat dhe informatat që tenderuesit (të cilët janë ftuar të<br />

tenderojnë) u kërkohet ti sigurojnë në tenderët e tyre: ndjekja e procedurave, dokumentet <strong>për</strong> të siguruar,<br />

rastet e mos-<strong>për</strong>puthjes, kriteret e dhënies dhe Vlerësimit, kushtëzimet lidhur me nënkontraktimin, etj.<br />

Trupi implementues/Autoritetit Kontraktues është <strong>për</strong>gjegjës <strong>për</strong> hartimin e këtyre dokumenteve.<br />

a. <strong>Udhëzimet</strong> <strong>për</strong> Ofertuesit<br />

Këto duhet të tregojnë:<br />

Llojin e kontratës (llojin e shërbimit, punimeve, prokurimeve)<br />

Kriteret e vlerësimit të tenderit (dhe çdo nën-kriter) dhe ponderimin<br />

Mundësia e intervistave dhe afati kohor <strong>për</strong> to<br />

Nëse variantet janë të lejuara<br />

Proporcioni i nënkontraktimit që mund të jetë i autorizuar<br />

Buxheti maksimal në dispozicion <strong>për</strong> kontratën<br />

Monedha e tenderit<br />

b. Projekt Kontrata dhe Anekset<br />

Kjo <strong>për</strong>fshin:<br />

Kushtet e Kontratës<br />

Termat e Referencës <strong>për</strong> projektin (të cilat japin instruksione dhe udhëzime tenderuesve <strong>për</strong><br />

tenderët që do të paraqesin dhe <strong>për</strong> të shërbyer si mandat i kontraktuesit dhe e cila do të<br />

<strong>për</strong>fshihet si shtojcë e kontratës), me një parashikim të afateve kohore <strong>për</strong> zbatimin e kontratës<br />

dhe parashikimin e datave në të cilat ekspertët kryesorë duhet të jenë në dispozicion<br />

Një Strukturë të <strong>për</strong>gjithshme <strong>për</strong> organizimin dhe metodologjinë që do të ofrohet nga tenderuesi<br />

dhe e cila do të <strong>për</strong>fshihet si shtojcë e kontratës<br />

Një format standard i <strong>për</strong>mbledhjes dhe CVtë e stafit kryesor dhe të cilat do të <strong>për</strong>fshihen si<br />

shtojcë e kontratës <strong>për</strong>fundimtare<br />

Forma e buxhetit (të <strong>për</strong>fundohet nga tenderuesi), e cila do të <strong>për</strong>fshihet si shtojcë e kontratës<br />

<strong>për</strong>fundimtare<br />

Kushtet e Përgjithshme <strong>për</strong> kontratat e shërbimit<br />

Formati që do të <strong>për</strong>doret nga një bankë ose institucione të ngjashme <strong>për</strong> të siguruar një garanci<br />

<strong>për</strong> pagesën avans në bazë të kontratës<br />

Çdo informacion kontraktual relevant shtesë<br />

c. Forma e Parashtrimit të Tenderit<br />

Tenderi duhet të refuzohet nëse format nuk janë respektuar.<br />

Tenderët duhet të arrijnë Autoritetin Kontraktues (AK) në adresën, datën dhe kohën e dhënë në<br />

letrën e ftesës <strong>për</strong> tenderim.<br />

Tenderët duhet të dorëzohen në një zarf që <strong>për</strong>mban dy zarfa të mbyllura të veçanta, njëra që<br />

<strong>për</strong>mban ofertën teknike dhe tjera ofertën financiare.<br />

Në dosjen e tenderit kërkohet periudhë e vlefshmërisë të tenderëve nga afatet e dorëzimit të<br />

tenderëve; Prandaj procesi i vlerësimit duhet të <strong>për</strong>fundojë në kohë <strong>për</strong> të lejuar njoftimin e<br />

tenderuesit të suksesshëm brenda periudhës së vlefshmërisë së tenderit.<br />

Në raste të jashtëzakonshme, para skadimit të periudhës së vlefshmërisë së tenderit, AK mund ti<br />

kërkojë tenderuesve zgjatjen e periudhës <strong>për</strong> një numër të caktuar të ditëve.<br />

Ofertuesi i suksesshëm duhet të mirëmbajë tenderin e tij <strong>për</strong> një periudhë të ardhëshme nga data e<br />

njoftimit <strong>për</strong> dhënie të kontratës.<br />

Faqe 31


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Zbatimi i prokurimit<br />

1. Përse?<br />

Zbatimi i prokurimit kërkon një shkallë të lartë të mbikëqyrjes dhe menaxhimit të kontratave. Një<br />

bashkëveprim i ngushtë me ofruesin e punimeve, furnizimeve ose shërbimeve është i domosdoshëm në<br />

mënyrë që të arrihen standardet e larta profesionale të cilësisë.<br />

2. Kur?<br />

Ky aktivitet duhet të zbatohet pas nënshkrimit të kontratave të prokurimit dhe <strong>për</strong>gjatë gjithë ciklit të<br />

etapave të zbatimit/ndërtimit.<br />

3. Si?<br />

Gjatë kësaj periudhe detyrat në vijim janë të rëndësishme dhe si të tilla duhet duhet të kryhen:<br />

Menaxhimi i komunikimit midis AK dhe kontraktuesit<br />

Sigurimin që punët janë dhënë në <strong>për</strong>puthje me kontratën<br />

Sigurimin e zbatimit të garancave dhe të sigurimeve të <strong>për</strong>shtatshme në <strong>për</strong>puthje me kontratën<br />

Monitorimi i punimeve të ndërtimit, veçanërisht në lidhje me mos-pajtueshmërinë me kërkesat e<br />

cilësisë dhe kur këto kanë të ngjarë të ndikojnë në mekanizmin e pagesës,<br />

Monitorimi i vonesave apo ndryshimeve të datës së fillimit të ndërtimit të periudhës Operative.<br />

Pranimi, kontrolli dhe autorizimi i pagesave <strong>për</strong> faturat e kontratës<br />

Menaxhimi i çdo variance të punimeve<br />

Monitorimi dhe korrigjimi i çfarëdo mangësie të dizajnit dhe/ose ndërtimit.<br />

Monitorimi i fazava të testimit dhe komisioneve dhe <strong>për</strong>caktimin se kur një objekt i ri është e<br />

gatshëm <strong>për</strong> pranimin teknik dhe <strong>për</strong>dorimin.<br />

Vendosja dhe mirëmbajtja e sistemeve të menaxhimit të kontratave dhe të raportimit, <strong>për</strong>mes<br />

vendosjes së arranzhimeve të monitorimit dhe krijimit të procedurave <strong>për</strong> çertifikim.<br />

Auditimi i punimeve të kontraktuesit <strong>për</strong> të siguruar që ato i plotësojn të gjitha detyrimet e<br />

nevojshme lidhur me sigurimin dhe dëmsh<strong>për</strong>blimet,<br />

4. Kush?<br />

Ky funksion kryhet nga ana e menaxhmentit të <strong>për</strong>gjithshëm, me mundësine e <strong>për</strong>fshirjes së mbështetjes<br />

së brendshme (departamenti i financave) dhe të jashtme.<br />

5. Rezultati<br />

Zbatimi i ndërtimit sipas planit të prokurimit.<br />

Faqe 32


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Pjesa C: Vlerësimi dhe Auditimi i Projektit<br />

Objektivat e Vlerësimit dhe auditimit të projektit janë<br />

(i) Vlerësimi i arritjeve të <strong>për</strong>gjithëshme të objektivave të projektit dhe<br />

(ii) nxjerrja e mësimeve <strong>për</strong> projektet e ardhëshme<br />

1. Përse? – Për të monitoruar, vlerësuar dhe audituar projektet investive kapitale<br />

2. Kur? – Përgjatë dhe pas etapës së ndërtimit të projektit investiv kapital<br />

3. Si? – Duke zbatuar aktivitetet sin ë vijim<br />

Figura 4: Vlerësimi dhe Auditimi i Projektit<br />

4. Kush? - I gjithë stafi menaxherial dhe këshilltarët dhe ekspertët e jashtëm të angazhuar.<br />

5. Rezultati: - Mësimet e mësuara <strong>për</strong> projektet e ardhëshme dhe <strong>për</strong>gjegjësia e ngritur.<br />

Faqe 33


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Shënimet kyçe edhe Lista e Kontrollit e Vlerësimit dhe Auditimit të Projektit<br />

Vlerësimi:<br />

Faza e vlerësimit <strong>për</strong>fshin një vlerësim sistematik të një projekti në vijmësi ose të <strong>për</strong>funduar, dizajnit të tij,<br />

zbatimit dhe rezultateve në formën e raporteve të vlerësimit.<br />

Auditimi:<br />

Gjatë fazës së auditimit zhvillohet ekzaminimi dhe verifikimi i pavarur i zbatimit të projektit <strong>për</strong> të siguruar<br />

që rregulloret në fuqi, rregullat dhe procedurat janë <strong>për</strong>mbushur dhe se kriteret e efikasitetit, efektivitetit<br />

dhe ekonomisë janë arritur. Përgjegjësia <strong>për</strong> planifikimin, organizimin dhe kryerjen e auditimeve të jashtme<br />

qëndron mbi organet e auditimit të autoriteteve <strong>për</strong>katëse kombëtare dhe donatorët.<br />

Në praktikë, kohëzgjatja dhe rëndësia e çdo fazë të ciklit do të ndryshojë <strong>për</strong> projekte të ndryshme,<br />

varësisht nga shkalla, qëllimi dhe modalitetet specifike nën të cilat janë krijuar.<br />

Kriteret tipike të cilat zbatohen <strong>për</strong> donatorët apo projektet e financuara nga BE janë:<br />

Relevanca:<br />

Përshtatshmërinë e objektivave të projektit <strong>për</strong> problemet që ai duhet ti adresojë dhe <strong>për</strong> mjedisin<br />

fizik dhe të politikave <strong>për</strong>brenda të cilit vepron. Për shembull:<br />

o A është projekti në <strong>për</strong>puthje me politikat kombëtare dhe prioritetet e sektorit të ujit?<br />

o A janë identifikuar dhe angazhuar të gjithë akterët kyçë dhe grupet e synuara në mënyrë të<br />

qartë?<br />

o A janë identifikuar dhe analizuar rrënjësisht gjitha problemet kryesore dhe shkaqet e tyre?<br />

Efikasiteti:<br />

Nëse rezultatet e projektit janë arritur me kosto të arsyeshme, dmth me çfarë suksesi në aspektin e<br />

cilësisë, sasisë dhe kohës, inputet/mjetet e projektit janë konvertuar në aktivitete të projektit dhe<br />

rezultate. Çështjet kyçe janë:<br />

o A është realizuar projekti me minimumin e burimeve dhe a mundë të ishtë më i lirë?<br />

o A gjenerojnë rezultate të kënaqëshme VTN, NBK dhe Analiza Kosto Përfitim?<br />

Efektiviteti:<br />

Paraqet vlerësimin e kontributit të bërë <strong>për</strong>mes rezultateve <strong>për</strong> arritjen e qëllimit të projektit dhe<br />

se si vlerësimet kanë ndikuar në arritjet e projektit. Pyetjet më të mundshme që parashtrohen janë<br />

(të varur nga qëllimi):<br />

o A munden problemet e cilësisë së ujit të zgjidhen me projektin?<br />

o A mund të reduktohen humbjet e ujit në shumën e dëshiruar?<br />

o A është numri i lidhjeve të reja sipas objektivave?<br />

o A mund të implementohen reduktimet e planifikuara të kostos?<br />

Ndikimi:<br />

Nënkupton efektin e projektit në mjedisin e tij të gjerë, si dhe kontributin e tijë në politikat më të<br />

gjera apo objektivat e sektorit. Ky ndikim mund të matet në terma të:<br />

o Efekteve në ekonominë kombëtare dhe lokale (rritja ekonomike, Buxheti i qeverisë, etj)<br />

o Ndikimit Mjedisor<br />

Qëndrueshmëria:<br />

Nënkupton vlerësimin e mundësisë së vazhdimit të rjedhës së të mirave të prodhuara nga projekti<br />

edhe pasi të ketë <strong>për</strong>funduar financimi i jashtëm, (me referencë të veçantë <strong>për</strong> faktorë të tillë si<br />

pronësia e projektit nga <strong>për</strong>fituesit, mbështetja politika, faktorët ekonomik dhe financiar, aspektet<br />

socio-kulturore, teknologjia e duhur, aspektet mjedisore dhe institucionale dhe të kapaciteteve<br />

menaxhuese). Qëndrueshmëria mund të shprehet në lidhje me<br />

Faqe 34


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

o Qëndrueshmërinë financiare dhe ekonomike (A gjeneron projekti të hyra të mjaftueshme<br />

<strong>për</strong> të mbuluar kostot e tijë?)<br />

o Analizën e rreziqeve dhe zbutjen e tyre (A janë identifikuar, analizuar dhe zhvilluar<br />

strategji <strong>për</strong> zbutjen e të gjitha rreziqeve të mundshme,?)<br />

o Aspektete Intsitucionale (A janë të duhura marrëveshjet institucionale <strong>për</strong> zbatimin e<br />

projektit dhe menaxhimit dhe se a janë të mbështetura nga të gjithë aktorët kyç?)<br />

Faqe 35


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Vlerësimi dhe Auditimi i Projektit<br />

1. Përse?<br />

Vlerësimi i projektit mund të bëhet (i) i brendshëm dhe (ii) <strong>për</strong> qëllime të jashtme dhe vlerëson arritjet e<br />

<strong>për</strong>gjithshme të objektivave të projektit si dhe nxjerr disa mësime <strong>për</strong> projektet e ardhshme. Në mënyrë që<br />

të ketë një maksimum të informatave në çdo fazë të prokurimit, një sistem i vazhdueshëm raportimi duhet<br />

të instalohet. Në rastin e institucioneve financiare shpesh kërkesat e raportimit janë të para-<strong>për</strong>caktuara të<br />

cilat duhet të respektohen. Auditimi i projektit zbatohet <strong>për</strong> qëllime të <strong>për</strong>gjegjësisë.<br />

2. Kur?<br />

Vlerësimi mundë të zhvillohet p.sh. gjatë rishikimit në mes të afatit, por gjithësesi pas implementimit të<br />

projektit. Auditimi merrë pjesë vetëm pas kompletimit të projektit investiv kapital.<br />

3. Si?<br />

Ekipi i menaxhimit të projektit duhet të ndjek se si projekti po ecën në drejtim të shpenzimeve, <strong>për</strong>dorimit<br />

të burimeve, aktiviteteve, dorëzimit të rezultateve dhe menaxhimin e rreziqeve. Kjo arrihet <strong>për</strong>mes<br />

monitorimit i cili është kryesisht një <strong>për</strong>gjegjësi e brendshme e menaxhmentit, edhe pse ai mund të<br />

plotësohet me inputet nga monitorimi i jashtëm. Këto inpute të jashtme të vlerësimit mund të jenë të<br />

dobishme në sigurimin e verifikimit objektiv të rezultateve, këshillave të tjera teknike dhe një prezantimi të<br />

situatës së <strong>për</strong>gjithëshme <strong>për</strong> menaxhmentin e lartë.<br />

Qëllimi i vlerësimit është të kontrolloj rëndësinë dhe <strong>për</strong>mbushjen e objektivave, efikasitetin e zhvillimit,<br />

efektivitetit, ndikimit dhe qëndrueshmërisë. Një vlerësim duhet të ofroj informacion të besueshëm dhe të<br />

dobishëm, duke bërë të mundur <strong>për</strong>fshirjen e mësimeve të nxjerra në procesin e vendim-marrjes.<br />

Funksionet e monitorimit, vlerësimit dhe auditimit të projektit mund të dallohen sa vijon:<br />

Monitorimi<br />

Është një <strong>për</strong>mbledhje analizë dhe <strong>për</strong>dorim sistematik dhe i vazhdueshëm i të dhënave dhe<br />

informacionit në mbështetje të menaxhimit efektiv vendim-marrës.<br />

Vlerësimi<br />

Paraqet vlerësimin sistematik dhe të pavarur të një projekti në vazhdim apo të <strong>për</strong>funduar sa i<br />

<strong>për</strong>ket rëndësisë së tij, dizajnit, efikasitetit, efektivitetit, ndikimit dhe qëndrueshmërisë. Vlerësimi<br />

kryhet në faza të para-definuara të projektit, si p.sh. ex-ante, i ndërmjetëm, ex-post. Menaxhmenti<br />

i KRUs është <strong>për</strong>gjegjës <strong>për</strong> këtë aktivitet por gjithashtu mund të <strong>për</strong>fshihen edhe ekspertë të<br />

jashtëm. Detyrat kryesore të Vlerësimit janë të mësuarit e lekcioneve <strong>për</strong> projekte të tjera si dhe<br />

<strong>për</strong> të siguruar <strong>për</strong>gjegjshmëri.<br />

Auditimi<br />

Është një rishikim i pavarur i projektit dhe procedurave të tija. Auditimi krhyet normalisht pas<br />

<strong>për</strong>fundimit të projektit nga ekspertë të pavarur të jashtëm. Detyrat kryesore janë <strong>për</strong> të ofruar<br />

<strong>për</strong>gjegjësi <strong>për</strong> akterëve kyç dhe <strong>për</strong> të dhënë rekomandime <strong>për</strong> <strong>për</strong>mirësimin e projekteve aktuale<br />

dhe të ardhshme<br />

4. Kush?<br />

Vlerësimi duhet të bëhet nga menaxhmenti i KRU dhe këshillëtarët e jashtëm. Auditimi zbatohet vetëm<br />

nga ekspertët e jashtëm.<br />

5. Rezultatet<br />

Faqe 36


Mbështetja <strong>për</strong> Task Forcën e Ujit <strong>Udhëzimet</strong> <strong>Themelore</strong> <strong>për</strong> <strong>Planifikimin</strong> e <strong>Investimeve</strong> <strong>Kapitale</strong><br />

Mbështetja e procesit të planifikimit të investimeve kapitale <strong>për</strong> Kompanitë Rajonale të Ujësjellësit të Kosovës<br />

Raportet e vlerësimit dhe auditimit.<br />

Mohim Opinioni<br />

Opinionet e shprehura në këtë raport janë të autorëve të raportit dhe si të tilla nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht mendimet<br />

e Zyres së Bashkëpunimit Zviceran dhe Qeverisë së Kosovës apo ndonjë organizatë tjetër të <strong>për</strong>mendur në Raport. Për<br />

rrjedhojë, kjo do të vërtetohet <strong>për</strong>para se të bëhet zbatimi i ndonjë rekomandimi të <strong>për</strong>fshirë në këtë raport.<br />

Faqe 37

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!