Wojciech Góralski - Gandalf

Małżeństwo
kanoniczne
Wojciech Góralski
Wydanie 1
Warszawa 2011

Redaktor prowadzacy: Anna Popławska
Opracowanie redakcyjne: Marzena Jurczewska
Opracowanie techniczne: Krzysztof Koziarek
Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski
© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2011
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana
ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,
kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autora i wydawcy.
isBn 978-83-7620-770-4
Lexisnexis Polska sp. z o.o.
Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa
tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68
infolinia: 22 572 99 99
Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92
www.LexisNexis.pl, e-mail: biuro@LexisNexis.pl
księgarnia internetowa: dostępna ze strony www.LexisNexis.pl

spis treści
wykaz skrótów .......................................... 11
wstęp .................................................. 13
Rozdział i. Pojęcie małżeństwa i jego istotne przymioty ...... 27
1. Wprowadzenie ......................................... 27
2. Od tradycyjnej do soborowej wizji małżeństwa ................ 28
3. Określenie małżeństwa w Kodeksie prawa kanonicznego
z 1983 roku ........................................... 31
4. Istotne przymioty małżeństwa ............................. 37
4.1. Jedność .......................................... 37
4.2. Nierozerwalność .................................... 38
Rozdział ii. zgoda małżeńska jako istota małżeństwa
powstającego ................................ 41
1. Wprowadzenie ......................................... 41
2. Rola zgody małżeńskiej w zawieraniu małżeństwa ............. 43
3. Określenie zgody małżeńskiej. ............................. 46
4. Zgoda małżeńska a miłość ................................ 51
5. Domniemanie trwania zgody małżeńskiej. .................... 53
Rozdział iii. Prawo do zawarcia małżeństwa ................ 56
1. Wprowadzenie ......................................... 56
2. Miejsce ius connubii w systematyce prawa małżeńskiego ......... 58
3. Ograniczenia w wykonywaniu ius connubii ................... 61
Rozdział iV. domniemanie ważności małżeństwa ............ 67
1. Wprowadzenie ......................................... 67
2. Treść i znaczenie normy prawnej ........................... 68
5

6
Spis treści
Rozdział V. Przygotowanie duszpasterskie i czynności
poprzedzające zawarcie małżeństwa ............. 73
1. Wprowadzenie ......................................... 73
2. Przygotowanie duszpasterskie do małżeństwa ................. 74
3. Czynności poprzedzające zawarcie małżeństwa ................ 78
3.1. Przyjęcie bierzmowania oraz przystąpienie do sakramentu
pokuty i Eucharystii ................................. 78
3.2. Kanoniczne dochodzenie przedślubne. ................... 79
3.3. Zezwolenie ordynariusza miejsca na zawarcie
małżeństwa ........................................ 85
3.4. Zaręczyny ......................................... 88
Rozdział Vi. Przeszkody małżeńskie w ogólności . . . . . . . . . . . . 91
1. Wprowadzenie ......................................... 91
2. Pojęcie i podział przeszkód ............................... 92
3. Władza wyjaśniania i ustanawiania przeszkód ................. 94
4. Zakaz zawarcia małżeństwa ............................... 95
5. Dyspensowanie od przeszkód .............................. 99
5.1. Wypadek zwykły. ................................... 101
5.2. Niebezpieczeństwo śmierci ............................ 102
5.3. Wypadek naglący ................................... 103
5.4. Obowiązek powiadomienia ordynariusza i zapisania faktu
udzielenia dyspensy ................................. 105
5.5. Przyczyna udzielenia dyspensy ......................... 106
Rozdział Vii. Poszczególne przeszkody małżeńskie .......... 108
1. Wprowadzenie ........................................ 108
2. Przeszkoda wieku ...................................... 108
3. Przeszkoda niemocy płciowej ............................. 113
4. Przeszkoda węzła małżeńskiego ........................... 117
5. Przeszkoda różnej religii ................................ 118
6. Przeszkoda święceń .................................... 122
7. Przeszkoda ślubu czystości ............................... 124
8. Przeszkoda uprowadzenia. ............................... 125
9. Przeszkoda występku ................................... 127
10. Przeszkoda pokrewieństwa ............................... 130
11. Przeszkoda powinowactwa ............................... 134
12. Przeszkoda przyzwoitości publicznej ....................... 137
13. Przeszkoda pokrewieństwa prawnego. ...................... 138

Spis treści
Rozdział Viii. niezdolność konsensualna ................... 141
1. Wprowadzenie ......................................... 141
2. Zdolność do powzięcia zgody małżeńskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
3. Brak wystarczającego używania rozumu ..................... 144
4. Poważny brak rozeznania oceniającego ...................... 148
5. Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich ..... 158
Rozdział iX. wady zgody małżeńskiej ..................... 170
1. Wprowadzenie ......................................... 170
2. Brak wiedzy koniecznej o małżeństwie ...................... 171
3. Błąd co do osoby lub co do przymiotu osoby ................. 174
3.1. Uwagi wstępne ..................................... 174
3.2. Błąd co do osoby ................................... 175
3.3. Błąd co do przymiotu osoby ........................... 179
4. Błąd co do przymiotu osoby spowodowany podstępem .......... 184
5. Błąd co do jedności, nierozerwalności lub godności sakramentalnej
małżeństwa ............................................ 192
6. Symulacja zgody małżeńskiej .............................. 203
6.1. Zjawisko symulacji .................................. 203
6.2. Symulacja całkowita ................................. 207
6.3. Symulacja częściowa. ................................ 211
7. Postawienie warunku .................................... 225
8. Przymus i bojaźń ....................................... 232
Rozdział X. sposób wyrażenia zgody małżeńskiej . ........... 243
1. Wprowadzenie ......................................... 243
2. Wymogi o charakterze ogólnym ............................ 244
3. Wyrażenie zgody małżeńskiej przez pełnomocnika ............. 244
4. Wyrażenie zgody małżeńskiej przy udziale tłumacza ............ 247
Rozdział Xi. Forma zawarcia małżeństwa .................. 249
1. Wprowadzenie ......................................... 249
2. Rys historyczny. ........................................ 249
3. Forma zwyczajna ....................................... 251
4. Forma nadzwyczajna .................................... 263
5. Obowiązek zachowania formy kanonicznej zawarcia małżeństwa . . 267
6. Miejsce zawarcia małżeństwa .............................. 269
7. Forma liturgiczna ....................................... 270
8. Wpis małżeństwa do ksiąg parafialnych ...................... 272
Rozdział Xii. zawarcie małżeństwa „konkordatowego”. ....... 278
1. Wprowadzenie ......................................... 278
7

8
Spis treści
2. Przesłanki zawarcia małżeństwa. ........................... 280
2.1. Złożenie przez nupturientów oświadczenia woli jednoczesnego
zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. ...... 281
2.2. Sporządzenie aktu małżeństwa w urzędzie stanu cywilnego .. 283
3. Tryb postępowania przewidziany dla zawarcia małżeństwa. ...... 288
3.1. Wystawienie zaświadczenia przez kierownika urzędu stanu
cywilnego ........................................ 288
3.2. Przedłożenie zaświadczenia duchownemu ................ 290
3.3. Przyjęcie przez duchownego oświadczenia woli stron
jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu
polskiemu ......................................... 292
3.4. Sporządzenie przez duchownego zaświadczenia ............ 293
3.5. Przekazanie przez duchownego zaświadczenia do urzędu
stanu cywilnego .................................... 295
3.6. Sporządzenie aktu małżeństwa przez kierownika urzędu stanu
cywilnego ........................................ 296
4. Uwagi końcowe ........................................ 298
Rozdział Xiii. małżeństwa mieszane ....................... 300
1. Wprowadzenie ......................................... 300
2. Zakaz zawierania małżeństwa mieszanego i uchylenie zakazu. .... 302
3. Kompetencje konferencji episkopatu w zakresie warunków
wymaganych do udzielenia zezwolenia na zawarcie małżeństwa
mieszanego ............................................ 308
4. Forma zawarcia małżeństwa mieszanego i dyspensa od jej
zachowania ........................................... 309
5. Zakaz stosowania podwójnej formy zawierania małżeństwa
oraz równoczesnego pytania stron o zgodę małżeńską .......... 316
6. Opieka duszpasterska nad małżonkami i ich dziećmi
w małżeństwach mieszanych .............................. 319
Rozdział XiV. małżeństwa zawierane tajnie ................ 329
1. Wprowadzenie ......................................... 329
2. Warunki zawarcia małżeństwa ............................. 329
3. Ustanie obowiązku zachowania tajemnicy .................... 332
4. Zapis faktu zawarcia małżeństwa ........................... 333
Rozdział XV. skutki małżeństwa .......................... 335
1. Wprowadzenie ......................................... 335
2. Skutki dotyczące małżonków .............................. 335
3. Skutki dotyczące potomstwa .............................. 339
4. Prawne pochodzenie i uprawomocnienie potomstwa ........... 340

Spis treści
Rozdział XVi. Rozłączenie małżonków ..................... 346
1. Wprowadzenie ......................................... 346
2. Rozwiązanie węzła małżeńskiego ........................... 346
2.1. Nierozerwalność małżeństwa zawartego i dopełnionego. ..... 346
2.2. Rozwiązanie małżeństwa zawartego, lecz niedopełnionego ... 348
2.3. Przywilej pawłowy .................................. 351
2.4. Rozwiązanie małżeństwa między nieochrzczonymi lub między
stroną ochrzczoną i nieochrzczoną mocą pełni władzy
papieskiej na korzyść wiary . .......................... 359
2.5. Domniemanie na korzyść przywileju wiary ............... 367
3. Separacja podczas trwania węzła małżeńskiego ................ 368
Rozdział XVii. konwalidacja małżeństwa ................... 374
1. Wprowadzenie ......................................... 374
2. Konwalidacja zwykła .................................... 376
2.1. Uważnienie małżeństwa nieważnego z powodu przeszkody
małżeńskiej ........................................ 377
2.2. Uważnienie małżeństwa nieważnego z powodu braku zgody
małżeńskiej lub jej wady ............................. 381
2.3. Uważnienie małżeństwa nieważnego z powodu braku formy. . 382
3. Konwalidacja nadzwyczajna („w zawiązku”) .................. 383
3.1. Rys historyczny. .................................... 384
3.2. Struktura aktu uważnienia ............................ 388
3.3. Warunki uważnienia ................................. 391
3.4. Władza uważnienia .................................. 395
Rozdział XViii. Proces o stwierdzenie nieważności
małżeństwa .............................. 399
1. Wprowadzenie ......................................... 399
2. Wprowadzenie sprawy ................................... 405
2.1. Właściwość sądu i prawo do zaskarżenia małżeństwa ....... 406
2.2. Skarga powodowa. .................................. 407
2.3. Przyjęcie lub odrzucenie skargi powodowej ............... 409
2.4. Wezwanie i zawiadomienie stron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
2.5. Zawiązanie sporu ................................... 414
2.6. Niestawiennictwo stron. .............................. 416
3. Zawieszenie, umorzenie i zrzeczenie się instancji .............. 418
4. Postępowanie dowodowe ................................. 421
4.1. Dowody. .......................................... 421
4.1.2. Rodzaje dowodów. ............................. 427
4.2. Publikacja akt ...................................... 433
4.3. Zamknięcie postępowania dowodowego .................. 434
9

Spis treści
5. Dyskusja w sprawie .................................... 434
6. Wydanie wyroku ...................................... 436
7. Przesłanie sprawy do sądu apelacyjnego i postępowanie. ....... 441
8. Skarga o nieważność wyroku ............................. 443
9. Apelacja ............................................. 445
10. Nowe wprowadzenie sprawy ............................. 448
11. Proces oparty na dokumentach ........................... 449
12. Koszty sądowe i bezpłatna pomoc ......................... 451
Bibliografia ............................................. 455

wykaz skrótów
AAS – Acta Apostolicae Sedis
b.r.w. – bez roku wydania
c. – coram (przed nazwiskiem sędziego tzw. ponensa, inaczej relatora,
który redaguje wyrok)
C. – causa
Clem. – Klementyny (Klemensa V)
Conc. Trid. – Concilium Tridentinum
D. – Digesta
DC. – instrukcja Dignitas connubii
de ref. matr. – de reformatione matrimonii
Dec. – Decisio
dist. – distinctio
Ef – List św. Pawła do Efezjan
kan. – kanon
k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93
ze zm.)
KKK – Katechizm Kościoła Katolickiego
kkKW – Kodeks kanonów Kościołów Wschodnich
kol. – kolumna
Kor – List św. Pawła do Koryntian (Pierwszy)
k.p.a. – ustawa z 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego
(tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.)
k.p.c. – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego
(Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.).
k.pr.kan. – Kodeks prawa kanonicznego
k.r.o. – ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.
Nr 9, poz. 59 ze zm.)
Lib. – Liber
Mt – Ewangelia św. Mateusza
p.a.s.c. – ustawa z 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego
(tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.)
P.L. – Patres Latini
q. – quaestio
Rodz. – Księga Rodzaju
11

Wykaz skrótów
Rzym – List św. Pawła do Rzymian
S. – Sanctus
RRDec. – Romanae Rotae Decisiones
SRRDec. – Sacrae Romanae Rotae Decisiones [do 1975 r. włącznie – przyp.
W.G.]
sess. – sessio
u.s.c. – urząd stanu cywilnego
X – Dekretały Grzegorza IX
IV Sent. – Quattuor Sententiarum

wstęp
Instytucja małżeństwa, na fundamencie której wyrasta rodzina, najmniejsza
komórka życia społecznego, nie przestaje być przedmiotem
żywego zainteresowania i szczególnej troski tak państwa, jak
i Kościoła. Kościół, kierując swoją uwagę ku małżeństwu, dostrzega
w nim nie tylko niezastąpioną niczym formę wspólnego życia
mężczyzny i kobiety, lecz także sakramentalne źródło uświęcenia
i doskonalenia małżonków oraz zrodzonego przez nich potomstwa.
Nic też dziwnego, że na przestrzeni stuleci dynamicznie rozwijały
się zarówno teologia małżeństwa, jak i będące jej pochodną ustawodawstwo
małżeńskie. To ostatnie, nawiązując do prawa naturalnego
i nauki objawionej, wciąż usiłuje nadać instytucji małżeństwa właściwy
kształt, odpowiadający odwiecznemu zamysłowi Stwórcy oraz
woli Chrystusa, który podniósł naturalną umowę małżeńską chrześcijan
do godności sakramentu, proklamując uroczyście jego jedność
i nierozerwalność.
Przypominając doniosłą dla ludzkości prawdę o małżeństwie, Katechizm
Kościoła Katolickiego z 11 października 1992 r. stwierdza:
„Głęboka wspólnota życia i miłości małżeńskiej, ustanowiona przez
Stwórcę i unormowana Jego prawami, zawiązuje się przez przymierze
małżeńskie [...], sam Bóg bowiem jest twórcą małżeństwa.
Powołanie do małżeństwa jest wpisane w samą naturę mężczyzny
i kobiety, którzy wyszli z ręki Stwórcy. Małżeństwo nie jest instytucją
czysto ludzką, chociaż w ciągu wieków mogło ulegać licznym
zmianom w różnych kulturach, strukturach społecznych i postawach
duchowych. Ta różnorodność nie powinna prowadzić do zapomnienia
o jego wspólnych i trwałych cechach. Chociaż godność tej in-
13

14
Wstęp
stytucji nie wszędzie ukazuje się z taką samą jasnością, to jednak
we wszystkich kulturach istnieje zrozumienie dla znaczenia związku
małżeńskiego. Szczęście osoby i społeczności ludzkiej oraz chrześcijańskiej
wiąże się z pomyślną sytuacją wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej”
(n. 1603) 1 .
Przytoczony fragment tak ważnego dokumentu, nawiązujący do sformułowań
konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes (nn. 47–48)
Soboru Watykańskiego II (1962–1965) 2 , jednoznacznie przypomina
o pochodzeniu instytucji, która legła u podstaw zarówno osoby,
jak i społeczności ludzkiej i chrześcijańskiej. Od zarania dziejów
człowiek spotyka się z tajemnicą stworzenia, w którą wpisane jest
powołanie mężczyzny i kobiety do tworzenia szczególnej wspólnoty.
Zawarte w akcie stworzenia powołanie małżeńskie, rodzące się
z powołania człowieka do miłości, która jest „podstawowym i wrodzonym
powołaniem każdej istoty ludzkiej” 3 , stanowi dla mężczyzny
i kobiety możliwość nie tylko wzajemnego uzupełnienia się fizycznego,
lecz także obopólnego wzbogacania się w sferze duchowej
i nadprzyrodzonej. Wszak „miłość małżeńska, którą Bóg błogosławi
stworzenia, jest przeznaczona do tego, by była płodna i urzeczywistniała
się we wspólnym dziele zachowywania stworzenia” 4 .
Dynamiczny rozwój kościelnego ustawodawstwa małżeńskiego szedł
w parze ze wzrostem zakresu jurysdykcji Kościoła nad małżeństwem.
Po pierwotnym okresie wykonywania przez Kościół jurysdykcji nad
małżeństwem równolegle do analogicznej aktywności świeckiej,
w miarę przenikania chrześcijaństwa do życia ówczesnych narodów,
kościelne prawo małżeńskie zaczęło stopniowo zyskiwać powagę
także w społeczności świeckiej, gdzie od mniej więcej IX wieku
państwowa jurysdykcja nad małżeństwem zaczęła powoli zanikać.
1 KKK, Pallotinum 1994, s. 379–380.
2 Zob. Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Pallotinum
[b.r.w.], s. 575–577.
3 KKK, n.1604.
4 Tamże.

Wstęp
Odtąd kanoniczne prawo małżeńskie staje się – na długie stulecia –
jedynym punktem odniesienia także na forum państwowym. Utrwalanie
się wyłącznej jurysdykcji kościelnej nad małżeństwem szło
w parze z konsolidowaniem się małżeńskiego systemu prawnego.
W okresie klasycznym rozwoju prawa kanonicznego (XII–XIV wiek)
system ten stał się podstawą późniejszego prawa małżeńskiego na
wiele stuleci.
Dopiero w XVI wieku, pod wpływem protestantyzmu, poszczególne
państwa europejskie zaczynają rewindykować utracone kompetencje
nad małżeństwem, nie zawsze licząc się we własnych ustawodawstwach
z normami prawa kanonicznego. „Monopol” Kościoła
w stosunku do małżeństwa wygasa stopniowo, w miarę posuwania
się procesu odzyskiwania przez władzę świecką własnych uprawnień.
W pierwszym okresie tego procesu nie kwestionowano wprost
utrwalonej już mocno zasady jurysdykcji Kościoła nad małżeństwem,
lecz system kanoniczny jedynie uzupełniano przepisami zmierzającymi
do zachowania i ochrony określonych interesów porządku społecznego,
które prawo kanoniczne pozostawiło bez odpowiedniego
zabezpieczenia (np. dopuszczanie do zawierania małżeństwa przez
małoletnich czy uznawanie związków zawieranych tajnie, a więc
bez zastosowania określonej formy, czemu usiłował zapobiec dopiero
Sobór Trydencki (1545–1563). Natomiast w okresie wzrostu absolutystycznych
uprawnień osób panujących wobec własnych obywateli
w poszczególnych krajach oraz rozwoju doktryn tzw. jurysdykcjonalnych
świeckie ustawodawstwo małżeńskie wypierało już
definitywnie z obszaru małżeńskiego jurysdykcję kościelną.
W myśl założeń wspomnianych doktryn należało odróżnić kontrakt
i sakrament. Ten pierwszy, jako akt ludzki, znany już prawu naturalnemu,
a więc przed podniesieniem małżeństwa przez Chrystusa
do rangi sakramentu, miał być przedmiotem wyłącznej kompetencji
władzy świeckiej i być regulowany przez prawo świeckie. Natomiast
sakrament, jako rzeczywistość duchowa, miał być z kolei przedmiotem
wyłącznej kompetencji Kościoła. Ponieważ jednak kontrakt
i sakrament są ze sobą ściśle powiązane, do państwa należy – i nie
ogranicza to wolności Kościoła – stanowienie przeszkód, udzielanie
15

16
Wstęp
od nich dyspens oraz orzekanie w sprawach ważności związków
małżeńskich. Tego rodzaju władza, jak motywowano, ma za przedmiot
wyłącznie wymiar kontraktualny małżeństwa i nie dochodzi
więc do stanowczego uwarunkowania przez państwo samego istnienia
i ważności sakramentu.
Ten nowy sposób rozumienia prerogatyw państwa w stosunku do
instytucji małżeństwa stał się przyczyną głębokiego konfliktu z Kościołem,
który, opierając się na przesłankach tradycyjnych, nieuznających
w sposób absolutny uprawnień innych podmiotów co do jurysdykcji
nad małżeństwem, negował słuszność teorii rozdzielającej
kontrakt i sakrament i opowiadał się za wyłącznością własnej jurysdykcji.
W długim procesie rewindykowania przez państwo jurysdykcji nad
małżeństwem szczególnym momentem okazała się rewolucja francuska
z 1789 roku, dając początek nowemu spojrzeniu na kompetencje
państwa i Kościoła. Konstytucja francuska z 14 września 1791 r.
sankcjonowała naturę kontraktu czysto cywilnego małżeństwa
w stosunku do prawa świeckiego („Prawo uznaje małżeństwo wyłącznie
jako kontrakt cywilny”), wprowadzając małżeństwo cywilne
jako jedyny typ małżeństwa uznanego przez państwo dla wszystkich
obywateli, niezależnie od ich wyznania religijnego. Przyjął się więc
tym samym system separacji między sferą świecką i sferą religijną,
znajdując zastosowanie we wszystkich kolejnych – w stosunku
do Kodeksu Napoleona – kodyfikacjach. System ten charakteryzuje
aż do dzisiaj porządek prawny większości państw. Z punktu widzenia
państwa małżeństwo jest regulowane w każdym swoim aspekcie
(zdolność stron, sposób zawarcia, skutki, rozwiązanie, nieważność,
konwalidacja) przez prawo świeckie i do niego powinni się
stosować ci obywatele, którzy zamierzają uzyskać status małżonków
w porządku prawnym państwa 5 .
Małżeństwo religijne stanowi w systemie separacji zwykły akt kultu,
który Kościół może swobodnie regulować od strony prawnej, i do
5 W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006, s. 16–17.

Wstęp
którego obywatele mogą przystępować w sposób całkowicie dowolny.
Nie ma on jednak żadnego znaczenia dla świeckiego porządku
prawnego.
Kościół ze swej strony niezmiennie uważa za jedynie ważne i obowiązujące
dla swoich wiernych małżeństwo sakramentalne (kanoniczne)
6 , unormowane własnym prawem i podlegające jego wyłącznej
jurysdykcji. Natomiast małżeństwo cywilne jest traktowane jako
związek ważny dla tych, którzy nie przynależą do Kościoła. Nie ma
ono jednak na forum kościelnym żadnego waloru prawnego, jeśli
chodzi o należących do Kościoła, a więc ochrzczonych w nim lub
doń przyjętych.
System formalnej separacji między państwem i Kościołem doznał
wielokrotnie i nadal doznaje odpowiednich modyfikacji na podstawie
specjalnych umów, zwanych niekiedy konkordatami, zawieranymi
pomiędzy Stolicą Apostolską a niektórymi państwami. Tak np. wraz
z konkordatem laterańskim z 11 lutego 1929 r. Państwo Włoskie
porzuciło system separacji przewidujący małżeństwo cywilne jako
jedyną postać małżeństwa posiadającą skutki prawne i wprowadziło
zasadę uznania także małżeństwa kanonicznego (art. 34). Zasada ta
została następnie podtrzymana w art. 8 ust. 1 oraz w pkt 4 protokołu
uzupełniającego układu Villa Madama z 18 lutego 1984 r., wprowadzającego
zmiany do konkordatu laterańskiego. Państwo Włoskie
uznaje zatem (pod określonymi warunkami) skutki cywilnoprawne
małżeństwa kanonicznego oraz jurysdykcję kościelną w sprawach
o nieważność małżeństwa 7 .
Także w konkordacie zawartym pomiędzy Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą
Polską, podpisanym w Warszawie 28 lipca 1993 r.
(Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318) znalazł się przepis (art. 10 ust. 1),
w myśl którego małżeństwo kanoniczne wywiera – od chwili jego
6 Małżeństwo strony katolickiej ze stroną nieochrzczoną, zawarte za dyspensą od
przeszkody różnej religii, jest – wyjątkowo – związkiem kanonicznym, choć niesakramentalnym.
7 W. Góralski, Kościelne…, s. 18.
17

18
Wstęp
zawarcia – takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa
w prawie polskim (po spełnieniu określonych warunków) 8 .
Kościelne ustawodawstwo małżeńskie, jak wspomniano, zaczęło się
kształtować od samego początku funkcjonowania Kościoła. Żywo
zainteresowany małżeństwem Kościół, opierając się na prawdzie objawionej,
usiłuje w każdym okresie otaczać tę instytucję odpowiednią
ochroną prawną.
We wczesnym okresie starożytności ustawodawstwo kościelne
w ogóle, a tym samym małżeńskie nie mogło się rozwijać z uwagi
na prześladowania religii chrześcijańskiej. W praktyce wspólnoty
chrześcijańskie kierowały się więc zasadami ewangelicznymi
i apostolskimi, przekazywanymi zarówno w listach apostolskich,
jak i w drodze żywej tradycji. Wśród zasad, którymi kierowali się
pierwsi wyznawcy Kościoła, znalazły się poza tym niektóre normy
prawa rzymskiego, które nie stały w sprzeczności z nauką objawioną,
np. w zakresie zgody małżeńskiej jako przyczyny sprawczej
małżeństwa. Nie we wszystkim jednak prawo rzymskie odpowiadało
wymogom prawa Bożego. Na różnice pomiędzy prawem
rzymskim a prawem Kościoła zwrócił już uwagę św. Hieronim
(zm. 420), gdy stwierdził: „Aliae sunt leges Caesarum, aliae Christi;
aliud Papinianus, aliud Paulus noster praecipit” (Inne są prawa cesarzy,
inne zaś Chrystusa; co innego poleca Papinianus, a co innego
nasz Paweł) 9 . Toteż w wielu dziedzinach wypracowano własne,
odrębne normy prawne, dotyczące m.in. nierozerwalności umowy
małżeńskiej 10 .
Po ustaniu okresu prześladowań prawo małżeńskie Kościoła kształtowało
się coraz pełniej, m.in. dzięki soborom powszechnym i synodom.
Sobór Chalcedoński (451) podał normę, w myśl której wierni
powinni zawierać małżeństwo zasadniczo wewnątrz społeczno-
8
Zob. W. Góralski, Zawarcie małżeństwa „konkordatowego” w Polsce, Warszawa 1998,
s. 33–76.
9
S. Hieronimus, Epistola 72 ad Oceanum, PL, t. 22, s. 691.
10 W. Góralski, Kościelne…, s. 19.

Wstęp
ści kościelnej, a nie z innowiercami czy nieochrzczonymi, synody
zaś z IV stulecia: w Elwirze, Arles, Ancyrze i Neocezarei powzięły
wiele postanowień prawnych dotyczących przeszkód małżeńskich,
wzbogacając tym samym ustawodawstwo małżeńskie. Wzrastała też
systematycznie liczba różnorodnych opracowań teologiczno-kanonistycznych.
Na przełomie X i XI wieku prawodawstwo małżeńskie Kościoła
było już znacznie rozwinięte. Świadczą o tym m.in. zbiory prawa
kanonicznego, szczególne Burcharda z Wormacji i Iwona z Chartres.
Znaczącym momentem w procesie tego rozwoju był Dekret
Gracjana z ok. 1140 roku, obejmujący w całości kościelne normy
prawne, w tym także odnoszące się do małżeństwa. Ten pierwszy
podręcznik prawa kanonicznego stworzył okazję do opracowywania
przez tzw. dekretystów licznych glos, a następnie komentarzy.
Wiele do ustawodawstwa małżeńskiego wniósł Sobór Laterański IV
z 1215 roku. Jeszcze większy wkład należy tu przypisać promulgowanym
w 1234 roku przez papieża Grzegorza IX Dekretałom, które
stanowiły ekskluzywny i obowiązujący (urzędowy) zbiór prawa
kanonicznego. Zawartość tego dzieła oraz kolejnych zbiorów, które
w 1582 roku weszły w skład słynnego Corpus Iuris Canonici, a także
rozległa aktywność pisarska tzw. dekretalistów stworzyły prawdziwe
bogactwo myśli prawniczej tego okresu i znacząco przyczyniły
się do zbudowania trwałego systemu norm prawnych. Po dzień dzisiejszy
pozostają one niewyczerpanym źródłem poznania ówczesnego
prawa kanonicznego, w tym także małżeńskiego 11 .
W pełni ukształtowane w średniowieczu kościelne prawo małżeńskie,
które wiązało dotąd sumienia chrześcijan w obszarze stosunków
wyłącznie kościelnych, zaczęło stopniowo torować sobie drogę
również do społeczności świeckiej, uzyskując powagę państwową.
Od IX stulecia państwowa jurysdykcja sądowa nad małżeństwem zaczęła
powoli zanikać. Odtąd więc kościelne prawo małżeńskie stało
się – aż do połowy XVI wieku – jedynym i wyłącznym prawem dla
11 Tamże, s. 19–20.
19

20
Wstęp
wszystkich narodów chrześcijańskich, można powiedzieć prawem
„międzynarodowym”.
Do rozwoju kanonicznego ustawodawstwa małżeńskiego w epoce nowożytnej
przyczynił się w znacznym stopniu Sobór Trydencki, który
poświęcił wiele uwagi nie tylko sakramentowi małżeństwa od strony
doktrynalnej, lecz także dyscyplinarnej. Zarówno soborowe orzeczenia
dogmatyczne, m.in. na temat sakramentalności małżeństwa i kompetencji
Kościoła nad tym sakramentem, jak i normy dyscyplinarne należy
uznać za skutek dalszego rozwoju prawa małżeńskiego.
W okresie późniejszym, do rozwoju ustawodawstwa małżeńskiego
przyczyniła się działalność papieży na polu doktrynalnym. Na szczególną
uwagę zasługują tutaj encykliki papieży: Benedykta XIV Magnae
nobis z 1448 roku, Piusa VIII Litteris altero z 1830 roku i Grzegorza
XVI Summo iugitur z 1832 roku, poświęcone sprawie małżeństw
mieszanych, a więc zawieranych pomiędzy katolikami a wyznawcami
innych wyznań czy religii. Gruntowna reforma sądownictwa kościelnego
nad małżeństwem została przeprowadzona przez papieża
Benedykta XIV konstytucją apostolską Dei miseratione z 1741 roku,
a następnie instrukcją Kongregacji Soboru z 1840 roku, instrukcją
Kongregacji Rozkrzewiania Wiary z 1883 roku oraz konstytucją
apostolską papieża Piusa X Sapienti consilio z 1908 roku. Problematyce
kompetencji władzy świeckiej została poświęcona konstytucja
apostolska papieża Piusa VI Auctorem fidei z 1794 roku oraz encyklika
papieża Leona XIII Arcanum divinae sapientiae z 1880 roku.
Z kolei w kwestii formy kanonicznej zawierania małżeństwa na
specjalną uwagę zasługuje dekret Kongregacji Soboru Ne temere
z roku 1907 12 .
Kolejnym momentem przełomowym w rozwoju ustawodawstwa
kościelnego, w tym także małżeńskiego, stał się rok 1904, kiedy
to Pius X zainicjował prace nad kodyfikacją prawa kanonicznego.
Ich rezultatem było promulgowanie 27 maja 1917 r., przez jego
następcę, Benedykta XV, Kodeksu prawa kanonicznego, przezna-
12 Tamże, s. 20–21.

Wstęp
czonego dla Kościoła Łacińskiego 13 , który wszedł w życie 19 maja
1918 r. Skodyfikowane prawo małżeńskie zostało w tym zbiorze zamieszczone
w księdze III – De rebus, jako tytuł VII: De matrimonio
(z 11 rozdziałami, obejmując łącznie 132 kanony). Kodeksowe prawo
małżeńskie, oparte na wielowiekowej tradycji zawartej w dawnych
źródłach, stało się odtąd wiążącym punktem odniesienia tak
dla teorii, jak i praktyki prawniczej.
Po ukazaniu się Kodeksu prawa kanonicznego papież Pius XI wydał
w 1930 roku głośną encyklikę Casti connubii o małżeństwie
chrześcijańskim, w której znalazły swe odbicie podstawowe normy
kodeksowe. W sprawach małżeństwa ukazało się też wiele aktów
normatywnych Kurii Rzymskiej. Odnosiły się one przede wszystkim
do kanonicznego procesu w sprawach małżeńskich (o nieważność
małżeństwa i o stwierdzenie jego niedopełnienia): Regulae servandae
in processibus super matrimonio rato et non consummato z 1923 roku,
Normae observandae z 1929 roku oraz Instructio servanda a tribunalibus
dioecesanis in causis de nullitate matrimoniorum z 1936 roku. Natomiast
Kongregacja Kościoła Wschodniego opublikowała w 1935 roku
w tej samej materii Instrukcję pt. Instructio S.C. Orientalis, obowiązującą
w Kościołach Wschodnich. Dla tych ostatnich duże znaczenie
miało ogłoszenie przez papieża Piusa XII w 1949 roku, w Motu proprio
Crebrae allatae sunt, kodyfikacji prawa małżeńskiego 14 .
Na dalszy rozwój kościelnego prawa małżeńskiego niewątpliwie
znacząco wpłynął Sobór Watykański II. Istotny kierunek kodyfikacji
prawa małżeńskiego wyznaczyła doktryna soborowa, zawarta szczególnie
w konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes (nn. 47–52).
Wypada wymienić tutaj również inne dokumenty soborowe, które
wpłynęły na kształt nowego ustawodawstwa małżeńskiego, takie
jak: konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, konstytucja
o liturgii Sacrosanctum Concilium, dekret o Kościołach Wschodnich
Orientalium Ecclesiarum, dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio,
13 Codex Iuris Canonici Pii X Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae XV auctori-
tate promulgatus, Typis Polyglottis Vaticanis MCMLI.
14 W. Góralski, Kościelne…, s. 19, s. 21–22.
21

22
Wstęp
dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus
oraz dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem.
Nie można też zapomnieć, że w okresie trwania Soboru Watykańskiego
II oraz po jego zakończeniu ukazały się liczne dokumenty,
które wcielały w życie odnośne wytyczne lub dyspozycje soborowe,
torując w ten sposób drogę przyszłemu ustawodawstwu kodeksowemu.
Chodzi tutaj o następujące dokumenty: motu proprio Pawła VI
Pastorale munus z 30 listopada 1963 r., udzielające biskupom pewnych
uprawnień i przywilejów, oraz wyjaśnienie dotyczące n. 23 tegoż
dokumentu; motu proprio Pawła VI Sacram liturgiam z 25 stycznia
1964 r., wprowadzające w życie niektóre przepisy konstytucji
o liturgii świętej Soboru Watykańskiego II; instrukcja Kongregacji
Doktryny Wiary Matrimonii sacramentum o małżeństwach mieszanych
z 18 marca 1966 r.; motu proprio Pawła VI De Episcoporum muneribus
z 15 czerwca 1966 r., udzielające większej władzy dyspensowania
biskupom Kościoła Łacińskiego; motu proprio Pawła VI Episcopalis
potestatis z 2 maja 1967 r., udzielające analogicznej władzy biskupom
Kościołów Wschodnich; instrukcja Kongregacji dla Kościołów
Wschodnich Crescens matrimoniorum z 22 lutego 1967 r. o małżeństwach
mieszanych zawieranych pomiędzy katolikami i akatolikami
wschodnimi; dyrektorium ekumeniczne wydane 14 maja 1967 r.
przez Sekretariat dla Jedności Chrześcijan (część druga tego dokumentu
ukazała się 16 kwietnia 1970 r.); motu proprio Pawła VI Sacrum
diaconatus ordinem z 18 czerwca 1967 r.; encyklika Pawła VI
na temat celibatu duchownych Sacerdotalis coelibatus z 22 czerwca
1967 r.; dekret Kongregacji Obrzędów zatwierdzający i promulgujący
nowy obrzęd małżeństwa Ordo celebrandi matrimonium z 19 marca
1969 r.; motu proprio Pawła VI Matrimonia mixta z 31 marca
1970 r., zmieniające instrukcję Kongregacji Doktryny Wiary Matrimonii
sacramentum w sprawach małżeństw mieszanych; motu proprio
Pawła VI Causas matrimoniales z 28 marca 1971 r., przyspieszające
przebieg procesu małżeńskiego; motu proprio Pawła VI Ministeria
quaedam z 15 sierpnia 1972 r., odnawiające dyscyplinę kościelną
w przedmiocie tonsury, święceń niższych i subdiakonatu; motu proprio
Ad pascendum z 15 VIII 1972 r. na temat diakonatu; wreszcie

Wstęp
dekret Kongregacji Doktryny Wiary z 13 maja 1977 r. w sprawie
niezdolności fizycznej mężczyzny do zawarcia małżeństwa 15 .
Posoborowa kodyfikacja prawa kanonicznego, rozpoczęta formalnie
28 marca 1963 r. przez papieża Jana XXIII, kontynuowana była przez
jego następców: Pawła VI, Jana Pawła I i Jana Pawła II i trwała 20 lat.
Zmierzała ona do gruntownej rewizji norm Kodeksu prawa kanonicznego
z 1917 roku, które w wielu dziedzinach, m.in. w przedmiocie
małżeństwa, wymagały zdecydowanie nowelizacji. Rezultatem żmudnych
prac Papieskiej Komisji do Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego,
wspieranej przez konsultorów zajmujących się poszczególnymi działami
prawa kodeksowego, stał się Kodeks prawa kanonicznego, obowiązujący
w Kościele Łacińskim, promulgowany przez papieża Jana Pawła II
w dniu 25 stycznia 1983 r. konstytucją apostolską Sacrae disciplinae
leges; wszedł on w życie 27 listopada tego samego roku 16 .
Natomiast Kościoły Wschodnie otrzymały własny, pierwszy Kodeks:
Kodeks kanonów Kościołów Wschodnich, promulgowany przez papieża
Jana Pawła II w dniu 18 października 1990 r., konstytucją apostolską
Sacri canones; wszedł on w życie 1 października 1991 r. 17 .
Nowe prawo małżeńskie, będące owocem wieloletnich prac Papieskiej
Komisji do Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego (z 1917 roku),
wspieranej przez Zespół Konsultorów De matrimonio, usytuowane
jest w pierwszej części – De Sacramentis księgi IV Kodeksu,
poświęconej zadaniu uświęcającemu Kościoła; jest to tytuł VII –
De matrimonio tejże części. Obejmuje on kanony wprowadzające (natury
ogólnej) oraz 10 rozdziałów. W sumie stanowi to 111 kanonów
(1055–1165), jest więc pokaźnym segmentem nowej kodyfikacji.
Struktura tytułu VII – De matrimonio w Kodeksie Jana Pawła II różni
się nieco od struktury analogicznego tytułu Kodeksów Piusa X i Benedykta
XV. W pierwszej z wymienionych kodyfikacji, a więc obecnie
15 Tamże, s. 22–24.
16 Codex Iuris Canionici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus – Kodeks prawa
kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Pallotinum
1984.
17 W. Góralski, Kościelne…, s. 24–25.
23

24
Wstęp
obowiązującej, na całość tytułu składa się osiem kanonów wprowadzających
(1055–1062) oraz 10 następujących rozdziałów: I – De cura
pastorali et de iis quae matrimonii celebrationi praemitti debent (Przygotowanie
duszpasterskie do małżeństwa oraz czynności poprzedzające
zawarcie małżeństwa) – kan. 1063–1072; II – De impedimentis
dirimentibus in genere (Przeszkody w ogólności) – kan. 1073–1082;
III – De impedimentis dirimentibus in specie (Poszczególne przeszkody) –
kan. 1083–1094; IV – De consensu matrimoniali (Zgoda małżeńska)
– kan. 1095–1107; V – De forma celebrationis matrimonii (Forma zawarcia
małżeństwa) – kan. 1108–1123; VI – De matrimoniis mixtis
(Małżeństwa mieszane) – kan. 1124–1129; VII – De matrimonio secreto
celebrando (Małżeństwo zawierane tajnie) – kan. 1130–1133;
VIII – De matrimonii effectibus (Skutki małżeństwa) – kan. 1134–1140;
IX – De separatione coniugum (Rozłączenie małżonków) – kan. 1141–
1155; X – De matrimonii convalidatione (Uważnienie małżeństwa) –
kan. 1156–1165). W Kodeksie prawa kanonicznego z 1917 roku analogiczny
tytuł De matrimonio obejmował 11 rozdziałów, licząc w sumie
132 kanony, więc o 21 więcej niż w Kodeksie z 1983 roku.
Ujęcie nowego prawa małżeńskiego przez Kodeks prawa kanonicznego
z 1983 roku zawiera wiele elementów, których nie znał, przynajmniej
w takim stopniu, Kodeks Pio-Benedyktyński. Odnowione prawo
małżeńskie uzyskało przede wszystkim wymiar bardziej duchowy:
małżeństwo nie było już prezentowane w aspekcie wyłącznie prokreatywnym,
lecz – stosownie do nauki Soboru Watykańskiego II – zostało
uznane za przymierze stanowiące wspólnotę całego życia, skierowaną
ze swej natury ku dobru małżonków oraz ku zrodzeniu
i wychowaniu potomstwa. W nowym ustawodawstwie małżeńskim
zauważa się tym samym orientację personalistyczną, zmierzającą do
podkreślenia roli owej wspólnoty życia mężczyzny i kobiety, zakładającą,
iż małżeństwo to nie tylko unio sexuum, lecz przede wszystkim
unitas cordium. Kodeks z 1917 roku przyjmował koncepcję małżeństwa
jako związku prokreatywno-seksualnego, stanowiącą rezultat,
a przynajmniej odzwierciedlenie mentalności XVIII stulecia.
Innym rysem charakterystycznym nowego prawa małżeńskiego jest
zastosowanie daleko posuniętej zasady decentralizacji ustawodaw-