Pobierz fragment PDF - Publio.pl

KSIĄŻKA POD HONOROWYM PATRONATEM 

PREZYDENTA RP BRONISŁAWA KOMOROWSKIEGO

KATYŃ

ANDRZEJ PRZEWOŹNIK 

JOLANTA ADAMSKA 

KATYŃ 

ZBRODNIA PRAWDA PAMIĘĆ

Redaktor prowadzący 

Tomasz Jendryczko 

Redakcja i indeks nazwisk 

Jan Jaroszuk 

Redakcja techniczna 

Małgorzata Juźwik 

Korekta 

Elżbieta Jaroszuk 

Copyright © by Jolanta Przewoźnik & Jolanta Adamska 2010 

Copyright © for the e-book edition by Świat Książki Sp z o.o., Warszawa 2010 

Niniejszy produkt objęty jest ochroną prawa autorskiego. Uzyskany dostęp 

upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku osobę, która wykupiła prawo 

dostępu. Wydawca informuje, że wszelkie udostepnianie osobą trzecim, 

nieokreślonym adresatom lub w jakikolwiek inny sposób upowszechnianie, 

upublicznianie, kopiowanie oraz przetwarzanie w technikach cyfrowych lub 

podobnych – jest nielegalne i podlega właściwym sankcjom. 

Świat Książki 

Warszawa 2010 

Świat Książki sp. z o.o. 

ul. Rosoła 10 

02-786 Warszawa 

ISBN 978-83-247-2347-8 

Nr 45058

Spis treści 

Słowo wstępne – Jerzy Buzek 

Wprowadzenie – Jolanta Adamska 

1. Polska przed II wojną światową 

2. Polska w kleszczach dwóch mocarstw totalitarnych 

3. Utworzenie i zadania obozów specjalnych NKWD 

4. Jeńcy polscy w sowieckiej niewoli 

5. Mord 

6. Deportacje rodzin ofiar Zbrodni Katyńskiej. 

oszukiwania zaginionych jeńców 

7. Ujawnienie mogił w Lesie Katyńskim. W Katyniu i wokół Katynia 

8. Ekshumacje w Katyniu w 1943 roku 

9. Cmentarz PCK. Wyniki ekshumacji. Listy i przedmioty 

10. Następstwa Katynia i decyzji aliantów dla Polski 

11. Zacieranie i fałszowanie śladów zbrodni 

12. Walka oprawdę 

13. Prawda po pięćdziesięciu latach. 

Ekshumacje i budowa cmentarzy katyńskich 

14. Sprawa katyńska po 2000 roku 

Epilog

Spis treści cd. 

Załączniki: 

Nr 1. Lista jeńców wywiezionych pierwszym transportem z obozu 

w Kozielsku do Katynia 3 kwietnia 1940 r. 

Nr 2. Załącznik do sprawozdania Komisji Technicznej PCK. 

Wykaz kolejności grzebania zwłok 

Nr 3. Przemówienie premiera Rzeczypospolitej Polskiej Donalda Tuska 

wygłoszone w Katyniu 7 kwietnia 2010 roku 

Nr 4. Przemówienie premiera Federacji Rosyjskiej Władimira Putina 

wygłoszone w Katyniu 7 kwietnia 2010 roku 

Nr 5. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 kwietnia 2010 

roku upamiętniająca 70. rocznicę zbrodni katyńskiej 

Nr 6. „Wolność i Prawda”. Niewygłoszone przemówienie prezydenta 

Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego, przygotowane na 

uroczystości w Katyniu 10 kwietnia 2010 roku 

Nr 7. Niewygłoszone przemówienie prezesa Zarządu Federacji Rodzin 

Katyńskich Andrzeja Sariusz-Skąpskiego, przygotowane na 

uroczystości w Katyniu 10 kwietnia 2010 roku 

Bibliografia selektywna

Słowo wstępne 

Są książki ciekawe i mniej ciekawe, potrzebne i takie, bez których świat by sobie poradził. 

Ale są też książki, które po prostu musiały się ukazać. Bez których pamięć i historia 

narodów pozostaje niekompletna, a nieścisłości i przekłamania – niewyjaśnione. 

Jedną z takich książek trzymacie Państwo w ręce. Andrzej Przewoźnik i Jolanta 

Adamska precyzyjnie wypełniają luki w naszej „katyńskiej” pamięci. 

Szczególnie cenna, współczesna część publikacji opiera się na osobistych doświadczeniach 

Andrzeja Przewoźnika. To on niestrudzenie od początku lat dziewięćdziesiątych 

walczył o pamięć i odkłamanie Katynia. Rzadko kiedy publikacja historyczna 

obfituje w opisy faktów i zdarzeń, których sam autor był uczestnikiem. Dzieło to 

spina klamrą ważny, dwudziestoletni etap w ponownym odkrywaniu Zbrodni Katyńskiej, 

którego cezury autorowi nie dane było ujrzeć. Cezury, na którą być może 

bez tragedii smoleńskiej przyszłoby nam czekać jeszcze długie lata. Myślę o zaakceptowaniu 

przez władze na Kremlu bezspornych, katyńskich faktów. 

Dla śp. Andrzeja Przewoźnika pisanie książki o zbrodni, która zabrała Polakom ich 

„mundurową” elitę, było jednym z głównych życiowych celów. Nie zdążył wydać jej 

sam, poświęcając się drugiej pasji – ciężkiej i sumiennej pracy, jako szef Rady Ochrony 

Pamięci Walk i Męczeństwa. Przez blisko dwie dekady wolnej Polski, prawie wszystkie 

swoje zawodowe działania poświęcił ocalaniu pamięci o tych, którzy oddali życie za 

Ojczyznę. Nie tylko na Wschodzie. Pisząc te słowa w Brukseli, pamiętam Jego troskę 

o polski cmentarz wojskowy w belgijskim Lommel. 

Z zawodu historyk, był także świetnym organizatorem i człowiekiem czynu. Często 

przychodziło mu pracować poza granicami kraju w warunkach i atmosferze niezbyt 

Polsce i Polakom przyjaznych. Musiał zmagać się tam z bieżącymi trendami politycznymi, 

które raz bardziej, a innym razem znacznie mniej sprzyjały polskiej martyrologii. 

Pamiętam jak w roku 2000 otwieraliśmy polskie cmentarze w Charkowie, Katyniu 

i Miednoje. Andrzej Przewoźnik, wraz z ministrem Mirosławem Koźlakiewiczem 

z Kancelarii Premiera, przez pół roku codziennie pokonywał wszelkie trudności, aby 

do tego doprowadzić. To była tytaniczna praca organizacyjna połączona z głęboką 

wiarą, że się uda. I udało się.

6 

KATYŃ 

W kwietniu 2009 roku Andrzej Przewoźnik został sekretarzem rady powstającego 

w Gdańsku Muzeum II Wojny Światowej. Rozpoczął współtworzenie nowego, niezbędnego 

zjednoczonej Europie, dzieła. Teraz inni będą musieli dokończyć je już sami. 

Ku Jego pamięci. 

Książka Katyń. Zbrodnia. Prawda. Pamięć potrzebna jest nie tylko Polakom. Powinna 

jak najszybciej zostać przetłumaczona na wiele języków: angielski, rosyjski, 

a może nawet chiński, i trafić do wszystkich najważniejszych bibliotek świata. Wtedy 

dzieło Andrzeja Przewoźnika i Jolanty Adamskiej najlepiej przysłuży się Polsce, bowiem 

w pamięci innych narodów nie ma o Katyniu luki – jest wielka wyrwa. W czasach, 

gdy przeciętny, wykształcony obywatel świata poznaje taką wersję historii, 

w której II wojnę światową rozpętali, pozbawieni narodowości, naziści, a Stalin od 

samego początku wspólnie z zachodnimi aliantami niósł Europie wyzwolenie, bardziej 

niż kiedykolwiek potrzeba rzetelnej, polskiej polityki historycznej. Ta książka 

może i powinna się jej wielce przysłużyć. Tym bardziej że rysuje też obraz geopolityczny 

naszej części Europy przed wojną i przed Katyniem. 

Parafrazując słowa Marszałka Piłsudskiego, można dziś, w odniesieniu do historii 

zjednoczonej Europy, powiedzieć, że wspólnota, która traci pamięć, przestaje być 

wspólnotą – staje się jedynie zbiorem ludzi czasowo zajmujących dane terytorium. 

Jerzy Buzek

Wprowadzenie 

O książce na temat Katynia Andrzej Przewoźnik mówił od lat. Problematyką tą był 

zainteresowany nie tylko jako historyk. Sprawa katyńska była również najważniejsza 

w działaniach Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, której pracami z olbrzymim 

zaangażowaniem kierował od 1 września 1992 do 10 kwietnia 2010 roku. Jednocześnie 

najważniejsza w Jego życiu zawodowym. Miał do niej stosunek bardzo osobisty. 

Od pojawienia się Szefa w Radzie 2 września 1992 roku pracowaliśmy nad 

„wschodnimi” sprawami wspólnie, jednak te najważniejsze, szczególnie związane 

z upamiętnianiem ofiar Zbrodni Katyńskiej, prowadził osobiście. W tym najnowszym 

okresie dziejów Katynia był nie tylko historykiem, ale także świadkiem i współtwórcą 

historii. 

To głównie Jego dziełem była budowa polskich cmentarzy wojennych w Katyniu, 

Charkowie i Miednoje. To także przede wszystkim On organizował ekshumację w Starobielsku 

i prace sondażowo-ekshumacyjne w latach 1994–1996 w miejscach ukrycia 

zwłok zamordowanych jeńców trzech obozów specjalnych NKWD oraz w latach 2001 

i 2006–2007 w podkijowskiej Bykowni. 

Okres po roku 1992 to już Jego historia Katynia, a Rodziny Katyńskie stały się 

wówczas Jego rodzinami. Osobami bliskimi, takimi, z którymi można rozmawiać 

szczerze o tych najbardziej bolesnych dla nich sprawach. Cieszył się też ich zaufaniem 

i – nie waham się użyć tego słowa – miłością. Zawsze znajdował dla nich czas w swoim 

niezmiernie pracowitym życiu. 

Był świadomy tego, że wobec sprawy katyńskiej ciąży na Nim obowiązek nie tylko 

jako na osobie kierującej instytucją państwową, powołaną w celu upamiętniania i kultywowania 

polskiej pamięci narodowej, ale także jako na historyku. Wiedział, że nikt 

tak jak On – badacz, urzędnik państwowy i współtwórca wydarzeń – nie zdoła napisać 

najnowszych rozdziałów katyńskiej sprawy. 

Książka o Katyniu była też dla Niego niesłychanie ważna. Dyskutowaliśmy o niej 

w każdej wolnej chwili. Szef z pasją prawdziwego historyka zbierał materiały. Gromadził 

książki – tysiące książek. Po męczących rozmowach służbowych za granicą 

odwiedzał księgarnie, zwłaszcza specjalistyczne, takie jak ta na Łubiance w Moskwie.

8 

KATYŃ 

Był szczęśliwy, gdy udało Mu się zdobyć szczególnie interesującą pozycję. Materiały 

i książki uzyskiwał także dzięki swoim rozległym kontaktom osobistym w kręgach 

komba tanckich i naukowych różnych krajów. Ogromnie dużo czytał, śledząc odgłosy 

Katynia na całym świecie. 

Rozmawiał z rosyjskimi historykami i działaczami walczącymi o katyńską prawdę. 

Długo zastanawiał się nad koncepcją książki. Andrzej Przewoźnik uważał, że dopiero 

po ukazaniu całej historii tego dramatu naszego narodu, jakim była Zbrodnia 

Katyńska, jej genezy, tła, bezpośrednich wydarzeń przed samym mordem i tragicznych 

dla Polski zdarzeń w latach następnych, do ujawnienia przez Związek Sowiecki 

prawdy, i dalej, aż do czasów współczesnych, można zrozumieć, czym dla Polaków 

jest Katyń. 

Bardzo chciał, aby książka wyszła w siedemdziesięciolecie Zbrodni Katyńskiej. Ze 

względu na przeciążenie pracą, szczególnie przy organizacji obchodów w dniach 

7 i 10 kwietnia 2010 roku, zwłaszcza kilkusetosobowego Pociągu Pamięci, nie zdążył. 

W ostatnich miesiącach pracował coraz bardziej gorączkowo, jakby zdawał sobie 

sprawę, że czasu pozostało Mu już niewiele. Chciał go wykorzystać jak najpełniej. 

Do minimum ograniczał godziny snu i wypoczynku. Chciał mieć pewność, że książka 

zostanie wydana, że przekaże w niej to, co zamierzał powiedzieć w sprawie Katynia. 

Niektóre tematy z racji naszej pracy zgłębiliśmy dokładniej, jak choćby sprawę 

ekshumacji w Katyniu w roku 1943. Jak się okazało, mimo ogromnie bogatej literatury, 

i tu niektóre kwestie są nadal mało znane. 

Również działaniom na rzecz upamiętniania ofiar Zbrodni Katyńskiej pro wa - 

dzonym od początku lat dziewięćdziesiątych przez polskie instytucje państwowe, 

a także Rodziny i Środowiska Katyńskie omawianym w pracach historycznych dość 

marginalnie poświęciliśmy więcej uwagi. 

Niewątpliwie książka ogromnie by zyskała, gdyby Andrzej Przewoźnik mógł 

jeszcze dalej nad nią pracować. 

Niestety, w końcowej, niezwykle istotnej fazie przygotowywania jej do druku, zabrakło 

głównego autora. Osoby nie tylko dysponującej ogromną wiedzą, ale i bogatym 

doświadczeniem, a także wyczuciem, jakiego nabył w ciągu wielu lat trudnego obcowania 

w tak czułej społecznie sferze, jaką jest w Polsce pamięć narodowa. Osoby 

z dużą znajomością skomplikowanej dziedziny polsko-rosyjskich stosunków w aspekcie 

sprawy katyńskiej. 

Podjęłyśmy z Małżonką śp. Andrzeja Przewoźnika, która w sprawę tę ogromnie 

się zaangażowała, decyzję opublikowania książki, złożonej przez Niego w Wydawnictwie, 

po dokonaniu niezbędnych korekt i jej dokończeniu, zobligowane Jego wolą 

i gorącym pragnieniem. 

Miało to być przede wszystkim Jego dzieło, Jego – jako historyka. 

Końcowe fragmenty okazały się szczególnie trudne do napisania.

WPROWADZENIE 

9 

Książki tej jednak nie można było nie wydać. 

W imieniu śp. Andrzeja Przewoźnika i Jego Małżonki, a także swoim, chciałabym 

serdecznie podziękować tym, dzięki pomocy których książka została wzbogacona. 

Przede wszystkim Rodzinom Katyńskim, a zwłaszcza Pani dr Ewie Gruner - 

-Żarnoch, przewodniczącej Stowarzyszenia „Katyń” w Szczecinie, Panu Andrzejowi 

Suchcitzowi – kierownikowi Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Sikorskiego 

w Londynie, a także Pani Profesor Natalii Lebiediewej, Panu Aleksandrowi 

Gurjanowowi i Panu Nikicie Pietrowowi. 

Słowa szczególnej wdzięczności kieruję do Pana Profesora Jana Szilinga z Uniwersytetu 

Mikołaja Kopernika w Toruniu, który po śmierci Andrzeja Przewoźnika 

wspomagał mnie merytorycznie w sprawach dotyczących treści książki, a także do 

Pana Profesora Adama Daniela Rotfelda za niezwykle cenne uwagi do jej końcowej 

części. 

Równie serdecznie dziękuję tym, których życzliwość i wsparcie umożliwiły ukończenie 

tej książki. 

Jolanta Adamska

1. Polska przed II wojną światową 

Większość prac poświęconych Zbrodni Katyńskiej rozpoczyna się od września 

1939 roku. Trudno jednak – ze względu na mord popełniony na tych, których 

czynem zbrojnym, a następnie wiedzą, talentem i wytężoną pracą Polska stała się 

przed wojną dobrze funkcjonującym krajem Europy – pominąć okres dwudziestolecia 

międzywojennego. 

Po studwudziestotrzyletniej niewoli wydarzenia, które w latach 1914–1918 

wstrząsnęły Europą: wybuch wojny światowej, działania militarne i klęska państw 

centralnych, rewolucja bolszewicka w Rosji, umożliwiły odzyskanie przez Polskę 

niepodległości. Kształt terytorialny państwa polskiego wykreśliła konferencja wersalska 

w 1919 roku. Radość Polaków była ogromna. Sekretarz amerykańskiego 

poselstwa w Warszawie Arthur Bliss-Lane tak zapamiętał obchodzone po raz 

pierwszy w wolnej Polsce Święto Majowe: „Rzadko kiedy byłem świadkiem tak 

żywiołowego entuzjazmu ludzi, jak wtedy, gdy tłumy warszawiaków świętowały 

dzień Konstytucji 3 Maja w roku 1919. Polacy nareszcie wyzwolili się spod panowania 

Rosjan, Niemców i cesarstwa austro-węgierskiego. Otwarte okna w domach 

Warszawy były tego wiosennego dnia udekorowane dla podkreślenia świątecznego 

nastroju. Tysiące ludzi z okrzykami «Niech żyje Wolna Polska!» gromadziło się 

na ulicach. Tłumy zebrały się pod Cytadelą, dawnym carskim więzieniem dla 

polskich patriotów. Generał Piłsudski dokonał przeglądu oddziałów walczących 

poprzednio w wojsku rosyjskim, niemieckim, austriackim, francuskim oraz marynarce 

niemieckiej. [ … ] Wszyscy żołnierze mieli swe dawne mundury, z jednym 

charakterystycznym dodatkiem: tego dnia na każdym kapeluszu lub czapce widniał 

emblemat orła z koroną” 1 . 

Równie wielki zapał towarzyszył odbudowie państwa. W pierwszych latach 

istnienia wolnej Polski trzeba było jednak mobilizować wszystkie siły do obrony 

jej niepodległości i granic.

12 

KATYŃ 

Największym zagrożeniem dla odrodzonego kraju była sowiecka Rosja i jej plany 

utworzenia państwa światowego proletariatu. Lew Trocki, jeden z przywódców 

bolszewickiej rewolucji, głosił w Woroneżu 18 listopada 1919 roku: „[ … ] wolna 

Łotwa, wolna Polska i Litwa oraz wolna Finlandia, podobnie jak z drugiej strony 

wolna Ukraina, nie będą już klinem, lecz ogniwem, łączącym Sowiecką Rosję 

z przyszłymi Sowieckimi Niemcami i Austro-Węgrami. Jest to zapoczątkowanie 

federacji, początek europejskiej federacji komunistycznej – Związku Proletariackich 

Republik Europy” 2 . 

To Polska zatrzymała krwawy pochód bolszewików w głąb Europy pod hasłem: 

„Przez trupa Polski – do rewolucji światowej”. O klęsce Armii Czerwonej 

przesądziła bitwa stoczona 15 sierpnia 1920 roku pod Warszawą. Brytyjski dyplomata, 

lord Edgar d’Abernon, określił ją później jako „osiemnastą decydującą 

bitwę w dziejach świata”. W jednym z wcześniejszych artykułów, z sierpnia 1930 

roku, napisał: „Współczesna historia cywilizacji zna mało wydarzeń posiadających 

znaczenie większe od bitwy pod Warszawą w roku 1920. Nie zna zaś ani jednego, 

które by było mniej docenione [ … ] Gdyby bitwa pod Warszawą zakończyła się 

była zwycięstwem bolszewików, nastąpiłby punkt zwrotny w dziejach Europy, 

nie ulega bowiem wątpliwości, iż z upadkiem Warszawy Środkowa Europa stanęłaby 

otworem dla propagandy komunistycznej i dla sowieckiej inwazji”. 

Klęskę wojsk bolszewickich tak podsumował Włodzimierz Lenin: „Zbliżanie 

się naszej armii do Warszawy dowiodło niezbicie, że gdzieś w jej pobliżu znajduje 

się centralny punkt całego systemu światowego imperializmu, systemu opierającego 

się na traktacie wersalskim. Polska, ostatni szaniec przeciwko bolszewikom, 

znajdująca się całkowicie w rękach Ententy, jest tak potężnym czynnikiem tego 

systemu, że kiedy Armia Czerwona zagroziła tej twierdzy – cały system się zachwiał. 

[ … ] Okazało się, że pokój wersalski trzyma się na Polsce. [ … ] Z chwilą 

zbliżania się naszych wojsk do Warszawy całe Niemcy zawrzały. Innym następstwem 

naszej obecności pod Warszawą był potężny wpływ na ruch rewolucyjny 

w Europie, a zwłaszcza w Anglii. Jeśli nie potrafiliśmy dotrzeć do proletariatu 

przemysłowego w Polsce (i to jest jedna z głównych przyczyn naszej porażki), 

który znajduje się za Wisłą i w Warszawie, to dotarliśmy do proletariatu angielskiego 

i wznieśliśmy jego ruch na niebywałe wyżyny, na całkiem nowy szczebel 

rewolucji. [ … ] Zabrakło nam sił, nie mogliśmy zdobyć Warszawy i dobić polskich 

obszarników, białogwardzistów i kapitalistów” 3 . 

Traktat pokojowy, zawarty z Rosją i Ukrainą 18 marca 1921 roku w Rydze,

POLSKA PRZED II WOJNĄ ŚWIATOWĄ 

13 

ostatecznie ustalił kształt polskiej granicy wschodniej. Pierwszym i najważniejszym 

zadaniem stało się podniesienie kraju z ruin. Na skutek działań militarnych I wojny 

światowej (tylko w 1915 roku na terenach polskich walczyło 8 milionów żołnierzy) 

oraz ewakuacji zakładów przemysłowych w głąb Imperium Rosyjskiego, a także 

rabunkowej polityki Niemiec i Austro-Węgier, gospodarka polska leżała w gruzach. 

W wyniku wojen uległo zniszczeniu 1,8 miliona budynków, co stanowiło 

trzecią część zasobów mieszkalnych i 18 procent całości zabudowy. Zadania były 

gigantyczne. 

Konieczne stało się zunifikowanie dotychczas obowiązujących różnych systemów 

wprowadzonych przez zaborców – pięciu prawnych oraz czterech podatkowych, 

celnych itd. 

W pierwszych latach II Rzeczypospolitej na jej ziemiach jako środki płatnicze 

były używane: ruble carskie, ruble rosyjskiego Rządu Tymczasowego, ruble sowieckie, 

marki niemieckie, korony austriackie oraz karbowańce Zachodnio-Ukraińskiej 

Republiki Ludowej. Już w 1920 roku nastąpiła unifikacja pieniądza. 

W monarchii habsburskiej obowiązywał ruch lewostronny, z tego powodu, wprowadzając 

ruch prawostronny, na terenie Galicji należało zmienić nie tylko przepisy, 

ale także urządzenia na drogach i kolejach. Koleje rosyjskie miały inną szerokość 

torów niż w pozostałych krajach Europy, co wymagało całkowitej przebudowy 

sieci kolejowej oraz taboru. Nowo wytyczona granica odcięła od siebie powiązane 

współpracą zakłady przemysłowe na Górnym Śląsku. 

W 1924 roku własnymi siłami, bez wsparcia obcego kapitału, co było ewenementem 

w Europie, rząd Władysława Grabskiego przeprowadził reformę walutową, 

zastępując błyskawicznie tracącą na wartości markę polską złotym polskim, 

co trwale ustabilizowało walutę. 

Stworzono od podstaw flotę morską. Aby uniezależnić się od Wolnego Miasta 

Gdańska, wybudowano port w Gdyni, która z małej wioski rybackiej w ciągu kilkunastu 

lat stała się liczącym 120 tysięcy mieszkańców miastem, z jednym z największych 

portów nad Morzem Bałtyckim. Podobnie, w latach 1928–1933, 

zbudowano liczącą 497 km magistralę węglową, łączącą śląski Chorzów z pomorskimi 

Tczewem i Gdynią. 

Po latach niewoli stworzono system polskiej oświaty. Ograniczano analfabetyzm, 

budowano szkoły. Powstawało szkolnictwo wyższe. Oprócz istniejących 

uniwersytetów – Jagiellońskiego w Krakowie, założonego w 1364 roku, i Jana 

Kazimierza we Lwowie, powstałego w 1661 roku, odtworzono zlikwidowane

14 

KATYŃ 

przez władze carskie uczelnie w Warszawie i Wilnie. Powołano też od podstaw 

w 1919 roku uniwersytet w Poznaniu. Wyższą kadrę techniczną zapewniali krajowi 

absolwenci politechnik Lwowskiej i Warszawskiej oraz nowo powstałej Akademii 

Górniczej w Krakowie. W 1939 roku Polska miała już 28 renomowanych 

wyższych uczelni. Dla kraju pracowała znakomita kadra liczących się w świecie 

wynalazców oraz inżynierów praktyków. Wielu z nich ukończyło wcześniej specjalistyczne 

studia zagraniczne. Otwierano państwowe muzea i galerie sztuki, objęto 

opieką zabytki historii i kultury, polska szkoła konserwatorska stała się znana 

i ceniona na świecie. Rozwijał się nowoczesny przemysł. 

Znaczącym osiągnięciem Polski było wprowadzenie nowoczesnego ustawodawstwa 

pracy: czterdziestosześciogodzinny tydzień pracy, płatne urlopy, prawo 

do zrzeszania się w związkach zawodowych, obowiązkowe ubezpieczenia pracowników 

od choroby i wypadków przy pracy. Zastosowane rozwiązania należały do 

najbardziej postępowych na świecie. 

Przeprowadzono też intensywną radiofonizację kraju. Rozpoczęła się produkcja 

polskich odbiorników radiowych. Polskie Radio uruchomiło 18 kwietnia 1926 

roku regularną emisję programu. W maju 1931 roku powstała najsilniejsza w Europie 

stacja nadawcza w Raszynie o mocy 120 kW, umożliwiająca transmisje radiowe 

słyszalne na całym kontynencie. Program radiowy prezentował nowoczesny 

i bardzo wysoki poziom artystyczny. Polska zaczęła odnosić też sukcesy na międzynarodowej 

arenie sportowej. Wyróżniali się przede wszystkim należący do 

światowej czołówki jeźdźcy i piloci sportowi. 

Światowy kryzys gospodarczy, który wybuchł w 1929 roku, poważnie wpłynął 

na zahamowanie rozwoju gospodarczego młodego państwa. Jego skutki udało się 

powstrzymać dopiero po sześciu latach, przede wszystkim dzięki staraniom 

ówczesnego wicepremiera i ministra skarbu Eugeniusza Kwiatkowskiego, głównego 

inicjatora realizacji programu budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego, 

zlokalizowanego w widłach Wisły, Sanu i Dunajca. Miał on wzmocnić Polskę 

w wielu płaszczyznach, także – w związku z rosnącym zagrożeniem na arenie międzynarodowej 

– rozbudować jej przemysł zbrojeniowy. 

Prace podjęto z dużym zaangażowaniem, rozpoczynając budowę wielu obiektów 

jednocześnie. Inwestycjom COP towarzyszyła rozbudowa infrastruktury komunikacyjnej 

i energetycznej. Energii dostarczać miały elektrownie wodne 

i cieplne, bazujące na dostępnych surowcach. Od podstaw wybudowano nowe 

miasta: Stalową Wolę, gdzie powstały huta i nowoczesne zakłady zbrojeniowe,


15 

i Dębicę, w której stanęła fabryka kauczuku syntetycznego, opon i farb, a w pobliżu 

zaczęto wznosić walcownię miedzi i aluminium. W Mielcu powstały – drugie obok 

warszawskich – Państwowe Zakłady Lotnicze, produkujące wysokiej jakości samoloty, 

także na eksport. W Rzeszowie w ciągu siedmiu miesięcy wzniesiono fabrykę 

obrabiarek i sprzętu artyleryjskiego, a także fabrykę silników lotniczych; 

w Niedomicach pod Tarnowem – fabrykę celulozy do produkcji prochu, 

a w Dąbiu – wytwórnię amunicji. Wiele inwestycji i zakładów przemysłowych 

było przed wojną na ukończeniu, m.in. hydroelektrownie w Porąbce i Rożnowie 

czy montownia samochodów ciężarowych Chevrolet w Lublinie. 

Okres dwudziestolecia między wojnami światowymi cechowały ogromny entuzjazm, 

wielka pracowitość i bezinteresowne poświęcenie obywateli dla odbudowy 

zniszczonego kraju i jego rozbudowy. Trzeba również podkreślić, że Polacy nie 

utworzyli formacji faszystowskiej, nie było też silnej partii komunistycznej. Jest 

oczywiste, że w przedwojennej Polsce występowało także szereg zjawisk negatywnych 

w życiu politycznym, gospodarczym i społecznym, z którymi władze centralne 

nie zawsze mogły sobie poradzić. 

Wybuch wojny gwałtownie przerwał rozwój państwa. Wielu z tych, którzy 

własną krwią i znojem wywalczyli odzyskanie przez Polskę niepodległości, a potem 

poświęcili swe siły jej odbudowie i rozwojowi, dostało się do sowieckiej niewoli 

i legło w katyńskich dołach śmierci. 

Oznaki nadchodzącej burzy widoczne były już wcześniej. Polska znalazła się – 

jak w kleszczach – pomiędzy mocarstwami totalitarnymi, Rzeszą Niemiecką 

z Adolfem Hitlerem i Związkiem Sowieckim z Józefem Stalinem na czele, dwoma 

największymi zbrodniarzami XX wieku. Stała się też pierwszą ofiarą ich planów 

budowy światowych imperiów. Zawarte sojusze – deklaracja o niestosowaniu przemocy 

podpisana z Niemcami 26 stycznia 1934 na lat dziesięć i pakt o nieagresji 

ze Związkiem Sowieckim z 25 lipca 1932, przedłużony 5 maja 1934 do 31 grudnia 

1945 – nie uchroniły państwa polskiego przed napaścią zaborczych sąsiadów. 

W końcu lat trzydziestych XX wieku sytuacja polityczna zmusiła Polskę do 

zintensyfikowania stosunków sojuszniczych. Polska nie zawierała sojuszy o charakterze 

agresywnym, co więcej, odrzucała takie propozycje; np. Niemcy próbowały 

skłonić rząd polski do wspólnych działań przeciwko ZSRS. 31 marca 1939 

roku premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain złożył w Izbie Gmin deklarację, 

iż w razie napaści na Polskę rząd brytyjski uważałby się za zobowiązany do 

niezwłocznego udzielenia jej pełnego poparcia. 25 sierpnia podpisano w Londynie

16 

KATYŃ 

sojuszniczy układ polsko-brytyjski zobowiązujący obie strony do wzajemnej, natychmiastowej, 

wszelkiej możliwej pomocy i poparcia w wypadku zagrożenia lub 

agresji na którąś ze stron. Z kolei protokół streszczający polsko-francuskie rozmowy 

sztabowe podpisany został 19 maja 1939 roku. Armia francuska w razie 

ataku Niemiec na Polskę miała przejść do generalnego uderzenia na zachodzie 

w piętnastym dniu po ogłoszeniu przez Polskę mobilizacji. Jak się później okazało, 

nie pierwszy raz w historii państwo polskie doznało zdrady, także ze strony sojuszników. 

Polska od wiosny 1939 roku i wypowiedzenia przez Hitlera w Reichstagu 

28 kwietnia 1939 roku deklaracji o niestosowaniu przemocy (dyrektywę do opracowania 

planu agresji na Polskę, który otrzymał kryptonim „Fall Weiss”, Hitler 

podpisał już 3 kwietnia) spodziewała się ataku z zachodu. Oczywiście propaganda 

niemiecka pracowała pełną parą nad upowszechnieniem wersji o odpowiedzialności 

Polski za napięcie w Europie. Stąd oficjalnie i szeroko lansowana była przez 

polityków i media niemieckie teza, iż przyczyną konfliktu Niemiec z Polską jest 

odrzucenie roszczeń Rzeszy wobec Wolnego Miasta Gdańska oraz brak zgody na 

budowę eksterytorialnych linii komunikacyjnych przez polskie Pomorze. W przededniu 

napaści były też organizowane incydenty graniczne, jak np. słynna pro - 

wokacja gliwicka, czyli napad rzekomych dywersantów polskich na radiostację 

w Gliwicach. 

Faktyczne cele Rzeszy Niemieckiej wobec Polski określił Hitler na konferencji 

z wyższymi dowódcami Wehrmachtu 23 maja 1939: „Nie chodzi nam o Gdańsk. 

Chodzi o rozszerzenie przestrzeni życiowej na Wschodzie i o zapewnienie wyżywienia, 

o rozwiązanie problemu bałtyckiego. [ … ] Odpada zatem problem, czy 

Polskę oszczędzić, i pozostaje decyzja: zaatakować Polskę przy pierwszej dogodnej 

sposobności. [ … ] Powodzenie jest wówczas zapewnione, jeżeli Zachód pozostanie 

na uboczu” 4 . 

I tak się stało. Zachód pozostał na uboczu. Polska stała się łupem Hitlera i Stalina. 

Jeden chciał zdobyć „przestrzeń życiową” (Lebensraum) dla Niemiec, drugi 

snuł plany europejskiej rewolucji. Cel i sposób prowadzenia tej wojny zawarty został 

w wytycznych Hitlera dla wyższych dowódców Wehrmachtu, które przedstawił 

podczas narady 22 sierpnia w willi Berghof na Obersalzbergu: „Zniszczenie Polski 

na pierwszym planie. Celem jest usunięcie żywotnych sił, a nie osiągnięcie okreś - 

lonych linii. [ … ] W rozpoczęciu i prowadzeniu wojny chodzi nie o prawo, lecz 

o zwycięstwo. Zamknijcie serca na litość. Postępujcie brutalnie. Prawo ma silniej-


17 

szy. Z jak największą bezwzględnością. [ … ] Każda nowo tworząca się żywotna 

siła polska ma być natychmiast zniszczona” 5 . 

I tutaj rysuje się zasadnicza różnica między sposobami działania władz obu 

państw totalitarnych. Napastliwy i pełen pogróżek ton niemieckiej prasy odbijał 

od milczenia sowieckich mediów. Polscy politycy skupili uwagę na zachodnim sąsiedzie, 

pozostawiając poza zasadniczym polem widzenia wschód. Oficjalne stosunki 

między Polską a ZSRS były bowiem z pozoru przyjazne. Z pozoru, gdyż 

4 października 1938 roku zastępca komisarza ludowego spraw zagranicznych Władimir 

Potiomkin w rozmowie z Robertem Coulondre’em, ambasadorem Francji 

w Moskwie, stwierdził: „Nie widzę dla nas innego wyjścia aniżeli czwarty rozbiór 

Polski” 6 . Mimo to Moskwa i Warszawa 27 listopada 1938 roku ogłosiły komunikat, 

w którym potwierdzono, że podstawą stosunków między obu państwami jest 

układ o nieagresji z 25 lipca 1932 roku i jego prolongata. Potiomkin zaś 10 maja 

1939 roku podczas wizyty w Warszawie, powołując się na specjalne instrukcje 

rządu sowieckiego, mówił o „une attitude bienveillante” (przyjaznym stanowisku), 

jakie jego rząd zamierza zająć wobec Polski w wypadku jej ewentualnego konfliktu 

zbrojnego z Niemcami. 

Także nowo mianowany ambasador ZSRS w Polsce Nikołaj Szaronow powiedział 

2 czerwca 1939 roku przy składaniu listów uwierzytelniających: „Ścisła 

i owocna współpraca dwóch naszych krajów stanowi poważny czynnik w utrwaleniu 

powszechnego pokoju i pozostaje w zgodzie z celami polityki zagranicznej 

ZSRR, która ma na celu pokojowe i przyjazne stosunki ze wszystkimi krajami, 

w pierwszym zaś rzędzie z krajami sąsiednimi” 7 . 

Tymczasem Stalin podczas zwołanego w trybie pilnym 19 sierpnia 1939 roku 

posiedzenia Biura Politycznego KC WKP(b) i kierownictwa Kominternu stwierdził 

m.in.: „Kwestia wojna czy pokój wkracza w krytyczną dla nas fazę. [ … ] My 

dokonamy swego wyboru i jest on jasny. Powinniśmy przyjąć niemiecką propozycję 

i uprzejmie odesłać z powrotem angielsko-francuską misję. Pierwszą korzyścią, 

jaką wyciągniemy, będzie zniszczenie Polski aż po przedpola Warszawy, włącznie 

z ukraińską Galicją” 8 . 

Intencje Stalina widoczne też były w jego słowach z 7 września 1939 roku 

skierowanych do sekretarza generalnego Komitetu Wykonawczego Kominternu 

Georgi Dymitrowa, kiedy to scharakteryzował Polskę jako państwo faszystowskie 

uciskające Ukraińców, Białorusinów i innych, i stwierdził: „Unicestwienie tego 

państwa w obecnych warunkach oznaczałoby, że będzie o jedno burżuazyjne

18 

KATYŃ 

faszystowskie państwo mniej! Co by się stało złego, gdybyśmy w wyniku rozgromienia 

Polski rozprzestrzenili system socjalistyczny na nowe terytoria i ludność!” 9 . 

Politycy polscy nieoczekiwanie dowiedzieli się o wizycie ministra spraw zagranicznych 

Niemiec Joachima von Ribbentropa w Moskwie i podpisanym 

23 sierpnia 1939 roku sowiecko-niemieckim pakcie o nieagresji. Nie wiedziano 

jednak, iż tego dnia oba mocarstwa podpisały także Tajny protokół dodatkowy. 

Jego treść już kilkanaście godzin później poznały rządy Francji i Stanów Zjednoczonych. 

Nie przekazały jednak tych informacji polskim władzom. Artykuł 

drugi tego protokołu miał następujące brzmienie: „Na wypadek terytorialno-politycznego 

przekształcenia terytoriów, wchodzących w skład Państwa Polskiego, 

granica sfery interesów Niemiec i ZSRR przebiegać będzie w przybliżeniu linią 

Narwi, Wisły i Sanu. Kwestia, czy w interesie obu stron uznane będzie 

za pożądane utrzymanie niepod ległego Państwa Polskiego i jakie będą 

granice tego państwa, może zostać definitywnie wyjaśniona dopiero 

w ciągu dalszego rozwoju wypadków politycznych. W każdym razie 

oba Rządy rozwiążą tę kwestię na drodze przyjacielskiego porozumienia 

[podkr. aut.]”. 

Brytyjski historyk Alan Bullock tak ocenił ten sojusz: „Każdy z nich [Hitler 

i Stalin – przyp. aut.] mógł udowodnić korzyści płynące z tego paktu. W przypadku 

Hitlera była to możliwość zaatakowania Polski i, o ile to było konieczne, 

również mocarstw zachodnich bez obawy interwencji radzieckiej. W przypadku 

Stalina było to uwolnienie się od obawy wciągnięcia w wojnę z Niemcami, do której 

Rosja nie była dobrze przygotowana, obietnica połowy Polski i przyznanie przez 

Niemcy, że kraje bałtyckie i Finlandia leżą w radzieckiej strefie wpływów” 10 . 

„Czwarty rozbiór Polski” został więc przesądzony przez następców poprzednich 

grabieżców ziem polskich – carskiej Rosji i Prus. Niemcy jawnie szykowały się do 

wojny, ZSRS, swoim zwyczajem, z oburzeniem odrzucał jakiekolwiek „posądzenia” 

o agresywne zamiary wobec innych państw. 

Komisarz ludowy obrony ZSRS Klimient Woroszyłow w wywiadzie ogłoszonym 

na łamach dziennika „Izwiestja” zajął w stosunku do Polski stanowisko przychylne 

i nazwał „od początku do końca kłamstwem” informacje prasy zachodniej 

na temat sowieckich zamiarów wprowadzenia Armii Czerwonej do wschodniej 

Polski 11 . Jednak 1 września 1939 roku Rada Najwyższa ZSRS, czyli sowiecki parlament, 

uchwaliła na nadzwyczajnej sesji nową ustawę o powszechnej służbie wojskowej, 

podjęte też zostały kroki znacznie zwiększające liczebność sowieckich sił


19 

zbrojnych; m.in. 3 września wydłużono służbę wojskową 310 tysiącom poborowym, 

a na ćwiczenia wezwano rezerwistów z czterech okręgów. 

Przed wrześniem 1939 roku państwo polskie obejmowało 389,7 tysięcy km 2 

powierzchni i liczyło 35,3 miliona obywateli. Niemcy miały około 583 tysięcy km 2 

powierzchni, zamieszkałej przez 78,5 miliona ludzi, a ZSRS – około 21200 tysięcy 

km 2 i 175,5 miliona mieszkańców 12 . Siły były więc dalece nierówne. 

Według spisu z 1931 roku struktura narodowościowa Polski była następująca 

(w procentach): Polacy – 68,9, Ukraińcy – 10,1, Żydzi – 8,6, Rusini – 3,8, Białorusini 

– 3,1, Niemcy – 2,3, Rosjanie – 0,4, inni – 1,8. 

W przeddzień napaści Niemiec na nasz kraj Wojsko Polskie mogło wystawić 

około miliona żołnierzy, około 880 wozów bojowych i około 400 samolotów. 

Niem cy dysponowali 1 milionem 850 tysiącami żołnierzy, około 2800 wozami 

bojowymi i około 2100 samolotami. 

31 sierpnia 1939 roku w Polsce ogłoszono powszechną mobilizację. 

PRZYPISY 

1 

Arthur Bliss-Lane, Widziałem Polskę zdradzoną, Warszawa 1984, s. 11. 

2 

Biała Księga. Fakty i dokumenty z okresów dwóch wojen światowych, oprac. Wiktor Sukiennicki, 

Paryż 1964, s. 30. 

3 

Fragmenty przemówień z 22 września i 5 października 1920 roku, Włodzimierz Lenin, Dzieła 

wszystkie, t. 41, Warszawa 1988, s. 339 i 371. 

4 

Der Prozess gegen Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen Militärgerichtshof, t. 37, s. 548. 

5 

Tamże, t. 36, s. 523. 

6 

Aleksander Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o współpracy niemiecko-sowieckiej 

1939 – 1941, Londyn 1958, s. 12. 

7 

Biała Księga…, op.cit., s. 56. 

8 

Tatiana Buszujewa, …Proklinaja – poprobujtie poniat’, „Nowyj Mir” nr 12/1994. 

9 

Natalia Lebiediewa, Pol’sza mieżdu Giermaniej i SSSR w 1939 – 1941 gg., maszynopis. 

10 

Alan Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, t. 2, Warszawa 1994, s. 125. 

11 

„Izwiestja” nr 198, 27 sierpnia 1939. 

12 

Mały rocznik statystyczny Polski. Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Londyn 1941, s. 4 i 6.

2. Polska w kleszczach dwóch mocarstw totalitarnych 

Agresja i terror 

Bez wypowiedzenia wojny, 1 września 1939 roku o godzinie 4.45 wojska niemieckie, 

wspierane przez lotnictwo i flotę wojenną, rozpoczęły atak na całej długości 

granicy z Polską. Przebywający „z wizytą” w Gdańsku niemiecki pancernik 

„Schleswig-Holstein” o godzinie 4.48 skierował ogień swych dział na składnicę 

wojskową na Westerplatte. Na polskie miasta, miasteczka i wsie, na drogi zatłoczone 

kolumnami cywilnych uciekinierów z terenów zagrożonych działaniami wojennymi 

posypały się bomby i pociski z pokładowych działek niemieckich 

samolotów. 

Rozpoczęła się druga wojna światowa. Dla Polski trwała ona najdłużej, niemal 

sześć lat, i była najkrwawsza. Jako jedyne państwo została napadnięta przez dwóch 

silnych, bezwzględnych wrogów, do których dołączyła też Słowacja. Kraj pozostał 

sam, bez żadnej pomocy. Anglia i Francja 3 września wypowiedziały wprawdzie 

wojnę Niemcom, jednak nie uczyniły żadnego kroku o charakterze zbrojnym. Raport 

NKWD z 15 listopada przytacza m.in. taką wypowiedź oficera polskiego 

z Kozielska: „Oczekiwaliśmy od Anglii pomocy, a samoloty angielskie zamiast 

bomb zrzucały nad Niemcami ulotki, i to po angielsku nazywa się «pomocą»” 1 . 

12 września 1939 roku Najwyższa Rada Wojenna z udziałem premierów, dowódców 

i szefów sztabów Anglii i Francji na konferencji w Abbeville wstrzymała 

jakiekolwiek operacje przeciwko Niemcom. O decyzjach tych nie powiadomiono 

Polski oczekującej – zgodnie z układem z 19 maja 1939 roku – na generalne uderzenie 

wojsk francuskich na zachodzie. 

Wycofanie się z gwarancji udzielonych Polsce przez Francję i Anglię ułatwiło 

władzom Związku Sowieckiego podjęcie ostatecznej decyzji o ataku na Polskę. 

ZSRS zrobił to „po swojemu”.

POLSKA W KLESZCZACH DWÓCH MOCARSTW TOTALITARNYCH 

21 

W trakcie rozmowy, która – jak podaje w swoim raporcie ambasador Niemiec 

w Moskwie Friedrich von Schulenburg – odbyła się 10 września 1939 roku, komisarz 

ludowy spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesław Mołotow stwierdził: 

„[ … ] rząd sowiecki ma zamiar w związku z dalszym posuwaniem się wojsk niemieckich 

oświadczyć, że Polska się rozpadła i że wobec tego stało się konieczne, 

aby Związek Sowiecki przyszedł z pomocą «zagrożonym» przez Niemcy Ukraińcom 

i Białorusinom. Taki argument nada interwencji Związku Sowieckiego pozory 

słuszności wobec mas, a jednocześnie przeszkodzi nadaniu Związkowi 

Sowieckiemu charakteru napastnika” 2 . 

Potrzebne więc było „alibi”, zwłaszcza że 27 sierpnia 1928 roku w Paryżu podpisany 

został na wniosek szefa sowieckiego resortu spraw zagranicznych Maksima 

Litwinowa tzw. pakt Brianda – Kellogga, nazywany tak od nazwisk ministra spraw 

zagranicznych Francji Aristide’a Brianda i sekretarza stanu USA – Franka Kellogga, 

o wyrzeczeniu się wojny jako sposobu regulowania konfliktów międzynarodowych. 

3 lipca 1933 roku ZSRS, Polska i inne kraje podpisały też porozumienie 

o definicji agresji. Za najeźdźcę w konflikcie międzynarodowym uznane miało być 

także państwo, które dokona zbrojnego wtargnięcia, z wypowiedzeniem lub bez 

wypowiedzenia wojny, na terytorium innego państwa. 

Oczywiście takie stanowisko nie mogło się podobać niemieckiemu sojusznikowi. 

Ambasador Schulenburg relacjonował 16 września 1939 roku: „Mołotow 

przyznał, że projektowane przez rząd sowiecki umotywowanie zawiera nutkę, mogącą 

urazić niemieckie uczucia, prosił jednak, aby ze względu na trudną sytuację 

rządu sowieckiego przejść nad tą drobnostką do porządku. Rząd sowiecki nie widzi 

niestety możliwości innego umotywowania, ponieważ dotąd Związek Sowiecki 

nie troszczył się o sytuację mniejszości w Polsce i jego obecne wystąpienie musi 

być na zewnątrz w jakiś sposób uzasadnione” 3 . Ostatecznie w ogłoszonych oficjalnych 

dokumentach użyte zostało inne sformułowanie. 

17 września 1939, w niedzielę, we wczesnych godzinach rannych, wojska sowieckie 

wtargnęły na całej długości w granice Polski. ZSRS wprowadził do walki 

ponad 466 tysięcy żołnierzy – stan początkowy, sukcesywnie uzupełniany – około 

5500 pancernych wozów bojowych, w tym około 4850 czołgów, oraz około 3300 

samolotów bojowych 4 . 

Przed wojskami frontów Białoruskiego i Ukraińskiego postawiono zadanie: 

„Błyskawicznym druzgocącym uderzeniem rozgromić pańsko-burżuazyjne polskie 

wojska [ … ] oraz zniszczyć i wziąć do niewoli siły zbrojne Polski [ … ]” 5 .

22 

KATYŃ 

Oficjalnie aktowi agresji przypisano jednak szczytne cele: 

1. Narody białoruski, ukraiński i polski krwawią w wojnie, wszczętej z Niem - 

cami przez obszarniczo-kapitalistyczną klikę rządzącą POLSKĄ. Robotnicy 

i chłopi Białorusi, Ukrainy i Polski powstali do walki ze swymi odwiecznymi wrogami 

– obszarnikami i kapitalistami. […] 

2. Z nastaniem świtu 17 września armie Frontu Białoruskiego przechodzą do 

natarcia z zadaniem wsparcia powstańców robotników i chłopów Białorusi i Polski 

w zrzuceniu jarzma obszarników i kapitalistów i niedopuszczenia do zdobycia terytorium 

Zachodniej Białorusi przez Niemcy 6 . 

Kronikarz sowieckiej 8. Dywizji Strzeleckiej tak relacjonował owe wydarzenia: 

„Dokładnie o 4.00 [czasu moskiewskiego – przyp. aut.] dywizja ześrodkowała się 

pod przykryciem nocy na pozycjach wyjściowych, do przejścia granicy państwowej. 

Żołnierze bez szmeru podeszli do zapór z drutu kolczastego, oddzielających świetlany 

świat socjalistyczny od świata nędzy i kapitalistycznego wyzysku, i z myślą 

o Stalinie i Ojczyźnie o 4.30 zaczęli ciąć druty” 7 . 

Dokładnie w chwili rozpoczęcia agresji, o godzinie 3 nad ranem 17 września, 

zastępca komisarza ludowego spraw zagranicznych ZSRS Władimir Potiomkin 

wezwał ambasadora Rzeczypospolitej w Moskwie Wacława Grzybowskiego i odczytał 

mu notę podpisaną przez przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych 

i komisarza ludowego spraw zagranicznych ZSRS Wiaczesława Mołotowa. Zawarte 

w niej zostały m.in. takie stwierdzenia: 

Wojna niemiecko-polska ujawniła wewnętrzne bankructwo państwa polskiego. […] 

Warszawa jako stolica Polski już nie istnieje. Rząd polski uległ rozkładowi i nie 

okazuje przejawów życia. Oznacza to, że państwo polskie i jego rząd przestały faktycznie 

istnieć. Dlatego też straciły ważność traktaty zawarte pomiędzy ZSRS 

a Polską. […] Dlatego Rząd Sowiecki, który zachowywał dotychczas neutralność, 

nie może w obliczu tych faktów zajmować nadal neutralnego stanowiska. Rząd Sowiecki 

nie może również pozostać obojętny na fakt, że zamieszkująca terytorium 

Polski pokrewna ludność ukraińskiego i białoruskiego pochodzenia jest bezbronna 

i została pozostawiona własnemu losowi. Rząd Sowiecki polecił wobec powyższych 

okoliczności Naczelnemu Dowództwu Armii Czerwonej, aby nakazało wojskom 

przekroczyć granicę i wziąć pod swoją opiekę życie i mienie ludności Zachodniej


23 

Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Rząd Sowiecki zamierza równocześnie podjąć 

wszelkie środki, mające na celu uwolnienie narodu polskiego od nieszczęsnej wojny, 

w którą wepchnęli go nierozsądni przywódcy, i umożliwienie mu życia w pokoju. 

Polski ambasador odmówił przyjęcia noty i kategorycznie zaprotestował przeciwko 

jej treści. W rzeczywistości trwały jeszcze walki, broniła się Warszawa, a najwyższe 

władze RP przebywały na terenie kraju. 

Podobne umotywowanie sowieckiej agresji: „Rząd Sowiecki uważa za swój 

święty obowiązek podać pomocną dłoń swym braciom – Ukraińcom i braciom – 

Białorusinom, zamieszkującym Polskę”, w związku z czym wydał rozporządzenie 

Naczelnemu Dowództwu Armii Czerwonej o przejściu granicy „i wzięciu pod 

ochronę życia i mienia ludności Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi” – zawierało 

też przemówienie radiowe wygłoszone 17 września przez Mołotowa 

i opublikowane następnego dnia przez sowiecką prasę 8 . To „podanie pomocnej 

dłoni” nie oznaczało jednak – co miało się wkrótce okazać – umożliwienia swoim 

„braciom” utworzenia samodzielnej państwowości, lecz – włączenie ich do sowieckiego 

„raju”. 

Pomijając zasadnicze treści noty, należy stwierdzić, że nie istniała wówczas ani 

„Zachodnia Ukraina”, ani „Zachodnia Białoruś”. Jednak sowieckie władze konsekwentnie 

określały w ten sposób wschodnie województwa Rzeczypospolitej, 

które w 1939 roku w wyniku agresji i sowiecko-niemieckich uzgodnień anektowane 

zostały przez ZSRS. 

Polska pierwsza stawiła opór zarówno hitlerowskim Niemcom, jak też – gdy 

otrząsnęła się po niespodziewanym „ciosie nożem w plecy” – sowieckiemu najeźdźcy. 

Kampania polska trwała od 1 września do 6 października 1939 roku. 

Do najchlubniejszych jej kart należy bitwa pod Mokrą, w pasie obrony Armii 

„Łódź”, stoczona 1 września. Przez cały dzień Wołyńska Brygada Kawalerii toczyła 

zacięte walki z niemiecką 4. Dywizją Pancerną. Mimo ogromnej przewagi 

wroga Brygada wytrwała i zdołała oderwać się od przeciwnika, któremu zadała 

poważne straty. 

Nazwą „Polskie Termopile” określa się bitwę pod Wizną, która rozegrała się 

w dniach 7–10 września. 720 żołnierzy polskich, dowodzonych przez kpt. Władysława 

Raginisa odpierało atak wojsk XXI Korpusu Armijnego i XIX Korpusu 

Pancernego, liczących 42 tysiące żołnierzy. Po trzech dniach niemieckiego na - 

tarcia, gdy na jednego zabitego Polaka przypadało 40 Niemców, gen. Heinz Gu-

24 

KATYŃ 

derian zagroził, że jeśli Polacy się nie poddadzą, rozstrzela wszystkich jeńców. 

Kpt. Raginis rozkazał wówczas żołnierzom złożyć broń, sam zaś rozerwał się granatem. 

Największą batalią wojny obronnej Polski na froncie zachodnim była bitwa nad 

Bzurą, która rozegrała się w dniach 9–18 września. Stoczona została przez dwie 

polskie armie – „Poznań”, dowodzoną przez gen. Tadeusza Kutrzebę i „Pomorze”, 

na czele z gen. Władysławem Bortnowskim – z niemieckimi 8. i 10. armiami 

z Grupy Armii „Południe”. Mimo dużej przewagi Niemców Polacy, zanim zostali 

rozbici, zdołali zadać potężne straty wrogowi. 

Na froncie południowo-wschodnim walki na szlaku od Przemyśla do Lwowa 

toczyła Armia „Karpaty”, przemianowana w czasie kampanii na Armię „Małopolska”. 

M.in. 49. Pułk Piechoty, dowodzony przez ppłk. dypl. Karola Hodałę*, 

16 września stoczył zwycięski bój ze zmotoryzowanym pułkiem SS „Germania” 

pod Mużyłowicami, niszcząc kilkaset niemieckich maszyn bojowych. Lasy Janowskie 

koło Lwowa, gdzie toczono zacięte walki, Niemcy nazwali „lasem śmierci”. 

Przez siedem dni broniło się Westerplatte, którego potencjalny opór dowództwo 

polskie oceniało przed wojną na dwanaście godzin. 

Zaciekle bombardowana i ostrzeliwana stolica walczyła do 28 września, mimo 

że kilkanaście procent jej budowli legło w gruzach, a śmierć poniosły tysiące cywilów. 

Trwający do ostatnich chwil na posterunku bohaterski prezydent Warszawy 

Stefan Starzyński, aresztowany po wkroczeniu Niemców, został zamordowany 

w nieustalonych do dziś okolicznościach i miejscu. 

Przed Niemcami broniła się też, zadając im znaczne straty, polska Twierdza 

Brześć (14–16 września 1939), atakowana zaciekle przez niemal cały niemiecki 

XIX Korpus Pancerny, wspierany lotnictwem. Dziesięć dni (12–22 września) 

trwała obrona Lwowa przed czterema niemieckimi dywizjami, wspomaganymi 

przez lotnictwo. 

Ofiarami Zbrodni Katyńskiej było również wielu oficerów, którzy zmagali się 

z najeźdźcą z zachodu, m.in. obrońcy Brześcia i Lwowa (zob. s. 39). 

Dowództwo polskie nie zakładało wojny na dwa fronty. Wszystkie możli we 

jednostki liniowe rzuciło więc przeciwko Niemcom. 17 września na obszarze 

operacyjnym na wschód od Wisły znajdowało się szacunkowo 400–430 tysięcy 

żołnierzy i rezerwistów, ale tylko połowa z nich była zdolna do walki. Około 

* Urodzony w 1894 roku, został zamordowany w roku 1940 w Charkowie.


25 

200 tysięcy żołnierzy słabo bądź wcale nieuzbrojonych przebywało w ośrodkach 

zapasowych na tym terenie. 

Główne siły polskie wycofywały się w uporczywych walkach odwrotowych 

w kierunku południowo-wschodnim, na tzw. przedmoście rumuńskie, czyli południowo-wschodni 

trójkąt obronny, gdzie w oczekiwaniu na spodziewaną ofensywę 

francuską zamierzano zorganizować kolejną rubież operacyjną. Wtedy 

uderzyli Sowieci; siłami dwóch frontów – Białoruskiego i Ukraińskiego. 

Bezpośrednio wschodniej granicy miały bronić oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza, 

wchodzące w skład Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej. Jednak po ogłoszeniu 

mobilizacji w większości zostały użyte do sformowania jednostek rezerwowych 

i innych oddziałów wojska, a całą artylerię polową oraz część broni ciężkiej przejęły 

jednostki operacyjne. Do ochrony liczącej 1412 km granicy z ZSRS przeznaczonych 

zostało około 12 tysięcy żołnierzy. Pełnili oni m.in. służbę w 190 strażnicach. 

O świcie 17 września polskie placówki zostały zaatakowane przez sowieckich pograniczników 

– Wojska Ochrony Pogranicza NKWD, które miały przede wszystkim 

likwidować placówki Korpusu Ochrony Pogranicza na tych odcinkach, gdzie 

nie przewidywano natarcia wojsk sowieckich – następnie wkroczyły oddziały Armii 

Czerwonej. 

Meldunek sytuacyjny nr 2 komisarza ludowego spraw wewnętrznych BSRS 

Ławrientija Canawy z godziny 9.00 17 września sytuację na froncie białoruskim 

przedstawiał następująco: 

„Jednostki pogranicza toczą zacięty bój w celu zniszczenia polskich strażnic. 

12 PO [oddział pograniczny – przyp. aut.] – 6.25 Strażnica «Koleśni[ki]» pali się. 

6.45 Strażnica «Olesznice» zniszczona, budynek pali się. Zabito jednego oficera, 

14 polskich żołnierzy, jeńcy: 1 żołnierz, 7 polskich obywateli. 

6.40 Strażnica «Dzisna» zdobyta, ciężko ranny w boju starszy lejtnant Jermoczenkow 

[ … ]” 9 . 

Większość strażnic stawiła napastnikom opór na miarę swych możliwości, a na 

niektórych odcinkach granicy zacięte walki trwały do godzin popołudniowych. Na 

odcinkach atakowanych przez wojska Frontu Białoruskiego dziesięć baonów Korpusu 

Ochrony Pogranicza straciło 160 poległych i 460 wziętych do niewoli żołnierzy, 

co stanowiło 10–12 procent sił polskich broniących tam granicy. Żołnierzy 

Wojska Polskiego, poddających się po walkach lub ujętych po zdobyciu strażnic, 

niejednokrotnie rozstrzeliwano na miejscu. 

Wkroczenie wojsk sowieckich na terytorium Polski było całkowitym zasko-

26 

KATYŃ 

czeniem dla Polaków, polskiego rządu i Naczelnego Dowództwa. Przede wszystkim 

nie było wiadomo, w jakim charakterze i w jakim celu Armia Czerwona przekroczyła 

granicę. Początkowo przeważało przekonanie, iż Sowieci wystąpili 

przeciwko Niemcom jako sojusznicy Polski. Stąd też niektórzy starostowie pogranicznych 

powiatów wyruszali na spotkanie przybywającym „z pomocą” sowieckim 

wojskom. Odezwy wzywające ludność do przyjaznego spotkania Armii Czerwonej 

ogłosiły magistraty Stanisławowa, Tarnopola, Dubna i innych miast. 

Niepewność sytuacji pogłębiał panujący chaos, brak łączności i sieci dowodzenia, 

które spowodowały niemieckie bombardowania, a także działania sowieckich 

grup sabotażowo-dywersyjnych (zob. s. 29–36). Nadal trwały walki z Niemcami, 

a na wschód i południowy wschód przemieszczały się rozbite lub wycofywane polskie 

oddziały i grupy wojskowe, a także kolumny uchodźców cywilnych z zachodniej 

i centralnej Polski. 

„Dnia 17 września, gdy wojska sowieckie poczęły przekraczać polską granicę, 

otrzymałem depeszę z Ministerstwa Komunikacji, które w tym czasie znajdowało 

się w Równem, by wszyscy pracownicy kolejowi pozostali na miejscu i wykonywali 

zarządzenia władz sowieckich. Depeszę tę podpisał Dyrektor Departamentu Finansowego 

U. [ … ]” 10 . 

O godzinie 17.30 tego samego dnia dowódca Armii „Warszawa”, gen. Juliusz 

Rómmel, wysłał depeszę do Naczelnego Wodza następującej treści: „Wydałem 

dyspozycje do OK [Okręg Korpusu – przyp. aut.] Pińsk uważania Sowietów jako 

sprzymierzeńców. Gdzie jest rząd Proszę o dyrektywy”. 

Sowieci robili wszystko, aby w pierwszych godzinach agresji ukryć inwazyjny 

charakter swego wtargnięcia do Polski i zdezorientować władze polskie, wojsko 

i ludność. Dowody na to zawierają m.in. liczne znajdujące się w zbiorach Archiwum 

Instytutu Hoovera relacje Polaków, które zebrał i opublikował Jan Tomasz 

Gross 11 . Oto przykłady: 

„Żołnierze sowieccy wołali do nas, żołnierzy Polaków, że idą na «germańca»” – 

pisał jeden z mieszkańców Tarnopola. Natomiast świadek wypadków na Wołyniu 

tak zapamiętał ten dzień: „Około godziny 8 m. 10 rano zatelefonował do starostwa 

[w Zdołbunowie – przyp. aut.] burmistrz granicznego miasta Ostroga Stanisław 

Żurakowski* i oznajmił, że traktem od granicy sowieckiej idzie do miasta wojsko 

* Prawnik, por. rez. Wojska Polskiego, urodzony w 1886 roku, parę minut po zdarzeniu opisanym 

w relacji aresztowany i wywieziony w głąb ZSRS. Zamordowany w Katyniu. 

Uwaga: Stopnie oficerskie podawane są według stanu sprzed września 1939 roku.


27 

sowieckie. Poprzedza go malutka orkiestra, która gra marsza I Brygady [ … ] Około 

godziny 9 rano jeden z wójtów gminy wiejskiej granicznej zatelefonował, że wojsko 

bolszewickie idzie zwartą kolumną, śpiewa wesoło, przy czym pokazują ludności 

uścis ki własnych dłoni – na znak braterstwa i zgody”. 

Wiadomość o wejściu Sowietów dotarła około 6.00 rano do Sztabu Naczelnego 

Wodza, marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. Około godziny 22.00 wydał 

on dyrektywę ogólną: „Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię 

i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba 

w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie dla Warszawy 

i miast, które miały się bronić przed Niemcami – bez zmian. Miasta, do 

których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia 

garnizonów do Węgier lub Rumunii”. Z ostatecznej wersji rozkazu usunięte zo - 

stało zdanie: „Charakter wystąpienia sowieckiego wyjaśnia się na drodze dyplomatycznej”, 

co dobitnie świadczy o zdezorientowaniu i zaskoczeniu Naczelnego 

Dowództwa. 

Marszałek Polski w zaistniałej sytuacji, zamierzając uniknąć bezcelowego przelewu 

krwi, chciał wyprowadzić jak najwięcej wojska na Zachód, by kontynuować 

walkę. W wydanym po przejściu granicy rozkazie do wojsk napisał: 

Żołnierze! Najazd bolszewicki na Polskę nastąpił w czasie wykonywania przez nasze 

wojska manewru, którego celem było skoncentrowanie się w południowo-wschodniej 

części Polski tak, by mając dla otrzymywania zaopatrzenia i materiału wojennego 

komunikację i łączność przez Rumunię z Francją i Anglią, móc dalej 

prowadzić wojnę. Najazd bolszewicki uniemożliwił wykonanie tego planu. Wszystkie 

nasze wojska zdolne do walki były związane działaniem przeciwko Niemcom. 

Uważałem, że w tej sytuacji obowiązkiem moim jest uniknąć bezcelowego przelewu 

krwi w walce z bolszewikami i ratować to, co się da uratować. Strzały oddane przez 

K.O.P. do bolszewików przekraczających granicę stwierdziły, że nie oddajemy naszego 

terytorium dobrowolnie. A ponieważ w pierwszym dniu bolszewicy do naszych 

oddziałów nie strzelali, ani też ich nie rozbrajali, więc sądziłem, że możliwym 

będzie przez pewien czas wycofać dość dużo wojska na terytorium Węgier i Rumunii. 

A chciałem to zrobić w tym celu, by móc Was następnie przewieźć do Francji 

i tam zorganizować Armię Polską. Chodzi mi o to, by polski żołnierz brał 

w dalszym ciągu udział w wojnie i by przy zwycięskim zakończeniu wojny istniała 

Armia Polska, która by reprezentowała Polskę i Jej interesy […] 12 .

28 

KATYŃ 

Ówczesny szef Sztabu Głównego Wojska Polskiego, gen. Wacław Stachiewicz, 

tak ocenił położenie: „Ujmując ogólnie sytuację polityczną Polski, stwierdzić należy, 

że w jej położeniu między Rosją a Niemcami istniały trzy możliwe rozwiązania: 

– albo bronić niepodległości w oparciu o Zachód, – albo skapitulować wobec 

Rosji, – albo skapitulować wobec Niemiec. Innych możliwości nie było. Polska 

przyjęła pierwsze rozwiązanie” 13 . 

Jednak niepełne rozeznanie i wskutek tego błędna ocena sytuacji w przededniu 

wojny, a także sposób jej prowadzenia przez Naczelnego Wodza był na ogół surowo 

oceniany przez historyków*, a wcześniej – przez wziętych do niewoli niemieckiej 

i sowieckiej polskich żołnierzy i oficerów. 

Do zablokowania granicy przez Sowietów zdążyło wyjść do Rumunii i na 

Węgry ponad 70 tysięcy żołnierzy, granicę litewską przekroczyło około 14 tysięcy, 

łotewską – ponad 1500. 

W nocy z 17 na 18 września 1939 roku, wobec realnego zagrożenia utratą 

wolności, granicę z Rumunią przekroczyli prezydent Rzeczypospolitej wraz 

z rządem i sztab Naczelnego Wodza. Jeszcze na terytorium Polski, w Kosowie, 

17 września, Ignacy Mościcki napisał Orędzie Prezydenta Rzeczypospolitej do 

obywateli RP, w którym stwierdził, że w momencie, gdy armia polska zmaga 

się z przemocą wroga i wytrzymuje napór niemieckich sił zbrojnych, „[…] nasz 

sąsiad wschodni najechał nasze ziemie, gwałcąc obowiązujące umowy i odwieczne 

zasady moralności. [ … ] Dlatego, choć z ciężkim sercem, postanowiłem przenieść 

siedzibę Prezydenta Rzeczypospolitej i Naczelnych Organów Państwa na terytorium 

jednego z naszych sojuszników. Stamtąd, w warunkach zapewniających im 

pełną suwerenność, stać oni będą na straży interesów Rzeczypospolitej i nadal 

prowadzić wojnę wraz z naszymi sprzymierzeńcami” 14 . 

Już 30 września w Paryżu powołano najwyższe władze Rzeczypospolitej na 

uchodźstwie. Na czele nowego rządu jako premier stanął gen. Władysław Sikorski, 

od 7 listopada również Naczelny Wódz. Jako prezydent zaprzysiężony został Władysław 

Raczkiewicz. Z Anglią i Francją podpisane zostały umowy stwarzające 

podstawy dla formowania Wojska Polskiego na obczyźnie. Polskie Siły Zbrojne 

tworzone były – do jej upadku w czerwcu 1940 roku – na terenie Francji, a następnie 

w Anglii. Rząd polski na uchodźstwie, działający od połowy 1940 roku 

w Londynie, uznawany był przez większość państw świata i sam posiadał przed- 

* Historiografia ostatnich lat ton ten łagodzi.


29 

stawicielstwa dyplomatyczne w licznych krajach. W okupowanej Polsce powstało 

Polskie Państwo Podziemne – jedyne tego rodzaju w okupowanej Europie, z centralnymi 

władzami cywilnymi – Delegaturą Rządu RP na Kraj i szeroko rozbudowaną 

siatką administracji terenowej, oraz zalążkiem parlamentu – Radą Jedności 

Narodowej. Na jej terytorium kontynuowana była walka z Niemcami. Jeszcze 

przed zakończeniem wojny obronnej, 27 września 1939 roku, w kraju powołana 

została organizacja zbrojna Służba Zwycięstwu Polski, działająca od 13 listopada 

jako Związek Walki Zbrojnej – wojsko rządu na uchodźstwie – który 14 lutego 

1942 przekształcony został w Armię Krajową, dowodzoną przez komendanta 

głównego. 

Wróćmy jednak do 17 września 1939 roku i położenia napadniętej z dwóch 

stron Polski. Do wielu jednostek wydana tego dnia dyrektywa Naczelnego Wodza 

nie dotarła, gdyż – jak wspomnieliśmy – łączność i sieć dowodzenia w zasadzie 

nie istniały i poszczególni dowódcy zdani byli na siebie i własne decyzje. Przyczyniły 

się do tego również działania sowieckich grup sabotażowo-dywersyjnych. 

Temat to mało znany, często jedynie wzmiankowany w literaturze historycznej, 

w przeciwieństwie do omawianej dość szeroko w opracowaniach na temat Września 

niemieckiej dywersji w Polsce. 

Na wschodzie Polski sytuacja była bardziej złożona. Województwo nowogródzkie, 

poleskie, wołyńskie, stanisławowskie i tarnopolskie, a także część województw 

białostockiego i lwowskiego zamieszkiwało około 13 milionów ludnoś ci, 

z tego Polacy stanowili około 6 milionów, to jest 43 procent. Pozostali to Ukraińcy, 

Białorusini, Żydzi, Rosjanie i inni. Tutaj, organizując antypolską i antypaństwową 

działalność, Sowieci posługiwali się także przeszkolonymi na specjalnych kursach 

dywersyjnych byłymi członkami nielegalnych struktur Komunis tycznej Partii Polski, 

Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i Komunistycznej Partii Zachodniej 

Ukrainy*, rozwiązanych przez Komintern w 1938 roku; sympatykami 

komunizmu i ZSRS, a także mniejszościami narodowymi, inspirując oraz podsycając 

w nich nienawiść przeciwko Polakom, poczucie krzywdy i żądzę odwetu. 

Agenci i emisariusze sowieckich służb specjalnych prowadzili od lat potajemną 

agitację i instruktaż w zakresie organizowania akcji przeciwko państwu polskiemu. 

* Komunistyczne partie Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi były autonomicznymi organizacjami 

działającymi w ramach KPP. W programach miały m.in. prowadzenie walki z okupacją 

„zachodniej Ukrainy” i „zachodniej Białorusi” oraz połączenie ich z BSRS i USRS.

30 

KATYŃ 

Wśród Ukraińców możliwość upadku Polski budziła nadzieje na własne nie pod - 

ległe państwo. Szczególnie entuzjastycznie witali wkraczające oddziały Armii 

Czer wonej młodzi Ukraińcy i lewicujący młodzi Żydzi. 

Już dużo wcześniej na Kresach Wschodnich działały nielegalne „jaczejki” (komórki) 

KPZB i KPZU. Jak pisze białoruski historyk A. Taras, tajne wiejskie komórki 

Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi otrzymały jeszcze jesienią 1938 

roku, dokładnie na trzy miesiące przed oficjalnym rozwiązaniem partii, dyrektywę, 

aby natychmiast po rozpoczęciu wojny między ZSRR a Polską likwidować wszystkich 

znanych im agentów polskiego kontrwywiadu 15 . Ze wschodu płynęła także 

propaganda – ulotki, gazetki („bibuła” agitacyjna), a potem broń; nadawano też 

specjalne audycje. 

Przerzucani z ZSRS przed wrześniem 1939 roku agenci mieli za zadanie organizować 

„powstańcze” lub „partyzanckie” oddziały z miejscowych komunistów – 

najczęściej z wyrokami więzienia w przedwojennej Polsce, oraz podatnych na sowiecką 

propagandę mieszkańców „Zachodniej Białorusi” i „Zachodniej Ukrainy”. 

Często były to również miejscowe elementy kryminalne lub osoby z biedoty, wrogo 

nastawione do „pańskiej Polski”. Organizowana była akcja podburzania i prowokowania 

ludności do samorzutnego zrzucenia „polskiego jarzma”. Powstawały komitety 

rewolucyjne – „rewkomy”, dysponujące oddziałkami „milicji” i noszące – 

po wyjściu 17 września 1939 roku z podziemia – czerwone opaski na rękawach 16 . 

Z relacji świadków wynika jednak, że działania zbrojne tych grup miały miejsce 

dopiero po wejściu Armii Czerwonej na teren Polski. Grupy dywersyjno-sabotażowe 

i rozpoznawcze były też organizowane i szkolone w Związku Sowieckim 

i następnie przerzucane do Polski 17 . 

Tworzone na terytorium wschodniej Polski grupy, które ujawniły się i uaktywniły 

17 września, miały – drogą dywersji – dezorganizować działania polskiej administracji 

oraz wojska, a także uchwycić i utrzymać do wejścia na dany teren 

Armii Czerwonej ważniejsze obiekty. Takie wystąpienia miały miejsce w dniach 

17–19 września 1939 roku w ośmiu powiatach „Zachodniej Białorusi”: Brześć, 

Wilejka, Wołkowysk, Grodno, Kobryń, Pińsk, Prużana, Drohiczyn 18 . „[…] w niektórych 

miejscowościach Zachodniej Białorusi pod kierownictwem członków 

KPZB jeszcze przed nadejściem Armii Czerwonej tworzone były Komitety Wojskowo 

-Rewolucyjne i oddziały zbrojne spośród robotników i chłopów. Przejmowały 

one władzę w swe ręce, opanowywały linie kolejowe, mosty, utrzymując je 

do czasu nadejścia Armii Czerwonej. Tam, gdzie istniała konieczność, tworzono


31 

oddziały partyzanckie” 19 . Analogiczne akcje, o jeszcze większym zasięgu, objęły 

„Zachodnią Ukrainę”. 

Na Podkarpaciu, jak pisze dr Grzegorz Hryciuk, już 10 września 1939 roku 

doszło do wystąpień bojówek Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów przeciwko 

polskim oddziałom. Uzbrojone grupy ukraińskie zajmowały gmachy publiczne, 

m.in. w Stryju. Spotkały się jednak ze zdecydowaną odpowiedzią polskiego wojska 

i policji 20 . 

Podczas fali napadów różnych grup po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie 

II Rzeczypospolitej miało zginąć – według niepełnych danych – we wschodniej 

Galicji kilka tysięcy Polaków, wśród nich wielu uchodźców i wracających do 

domów pojedynczo i w grupkach żołnierzy. Ofiary ograbiano. Podobne liczby podawane 

są dla terenów zamieszkałych przez ludność białoruską 21 . 

Poprzez agitację podburzano ludność białoruską i ukraińską do rozrachunków 

„za przeszłość” oraz do likwidacji „wrogów klasowych” i grabieży ich mienia. Dokonywane 

były napady na komisariaty policji, ważniejsze urzędy, osady wojskowe 

i majątki ziemian. Strzelano zza węgła i wyłapywano pojedynczo polskich żołnierzy, 

rozbrajano mniejsze jednostki Wojska Polskiego i policji. W województwie 

wołyńskim najwięcej takich działań miało miejsce w powiatach Kowel i Łuck. 

Wojska sowieckie nie ukróciły tych „samorzutnych”, w rzeczywistości zaś starannie 

przygotowanych działań. Przeciwnie, do rozpraw z Polakami zachęcały też 

rozkazy dowódców frontów Białoruskiego i Ukraińskiego. Agitowano żołnierzy 

Armii Czerwonej oraz „wyzwalaną” ludność, by podjęli walkę z „polskimi panami”. 

Rozniecano klasową i narodową nienawiść. 

W rozrzucanych ulotkach nawoływano żołnierzy polskich do „bicia” swoich oficerów 

i generałów, a także porzucania broni i przechodzenia „do waszych braci, do 

Armii Czerwonej”. W cytowanym już rozkazie nr 005 z 16 września 1939 roku Rady 

Wojennej Frontu Białoruskiego do żołnierzy Armii Czerwonej czytamy: „Polscy obszarnicy 

i kapitaliści ujarzmili lud pracujący Zachodniej Białorusi. Z pomocą białego 

terroru, sądów polowych i karnych ekspedycji tłumią oni ruch rewolucyjny, stosują 

ucisk narodowy i wyzysk, szerzą ruinę i spustoszenie. [ … ] Teraz władcy pańskiej Polski 

wepchnęli naszych braci białoruskich i ukraińskich w tryby drugiej wojny imperialistycznej. 

[ … ] Uciśnione narody Polski znalazły się w obliczu całkowitej ruiny 

i groźby zagłady. Na Zachodniej Ukrainie i Białorusi szerzy się ruch rewolucyjny. 

Zaczęły się wystąpienia i powstania chłopów białoruskich i ukraińskich w Polsce. 

Klasa robotnicza i chłopstwo Polski jednoczą siły, żeby skręcić kark swoim krwawym

32 

KATYŃ 

ciemiężcom” 22 . Całkowita bezkarność – przy tego rodzaju agitacji – spowodowała 

liczne zabójstwa polskich żołnierzy i cywilów, w tym kobiet i dzieci. 

Polskich „panów” zmiatał w ten sposób „gniew ludu”. Antypolskie akcje miały 

stanowić również świadectwo powszechnego poparcia „ludzi pracy” dla wkraczającej 

„wyzwolicielki” – Armii Czerwonej, której „rewolucyjnym obowiązkiem jest 

udzielenie bezzwłocznej pomocy i wsparcia naszym braciom Białorusinom i Ukraińcom, 

żeby zapobiec ich zrujnowaniu i ocalić przed zagładą” 23 . Upowszechniane 

było przekonanie, że skoro państwo polskie przestało istnieć, jego obywatele nie 

są już chronieni przez prawo międzynarodowe. Sowieckie służby, kierujące działaniami 

grup dywersyjnych, uznawanych następnie często za organy władzy tymczasowej 

i „milicję”, dysponowały także przygotowanymi wcześniej spisami 

Polaków, którzy mieli być zlikwidowani w czasie „zamętu wojennego”, zanim ustanowiona 

zostanie sowiecka administracja. 

Być Polakiem za „pierwszych Sowietów” (wrzesień 1939 – czerwiec 1941) 

oznaczało, że jest się człowiekiem bezbronnym, gorszej kategorii, narażonym na 

bezkarne poniżanie, aresztowanie i zakatowanie, pisze Antoni Tomczyk 24 , którego 

ojca, wraz z innymi osadnikami, zamordowała na Grodzieńszczyźnie grupa Białorusinów 

podległa miejscowemu rewkomowi. Ofiar były tysiące. 

[…] Na własne oczy widziałem całe szeregi trupów leżących wzdłuż szosy Włodawa 

– Kowel […] Dopiero po 3 dniach takiej rzezi Armia Czerwona nakazała 

oddać broń, zostawiając tylko 20 karabinów milicjantom. Głównymi przywódcami 

tych band byli miejscowi Ukraińcy […]. 

Po wkroczeniu Armii Czerwonej przez trzy dni władze sowieckie zezwoliły 

miejscowym komunistom pomścić się na miejscowej polskiej ludności. 

Skoro wkroczyła Armia Czerwona do mego najbliższego miasteczka, to jest 

Różana Grodzieńska, zaraz te ich tak zwane politruki rozjechali się po wsiach i zaczęli 

prowadzić tzw. agitacje przeciw całemu Państwu Polskiemu, przeciw rządowi, 

zaczęli mówić, kto was mordował za czasów polskich, teraz możecie iść śmiało do 

niego i co chcecie, to mu możecie zrobić 25 . 

A oto spisane wspomnienia córki zamordowanego w 1940 roku w Katyniu 

ppor. rez. Piotra Krahelskiego*, właściciela majątku Ułasowszczyzna koło Różanej, 

* Jego brat, rtm. kawalerii Stanisław Krahelski, został zamordowany w 1940 roku w Charkowie.


33 

powiat Wołkowysk: „Wokół nas we wsiach były jaczejki komunistyczne. Okolicznych 

sąsiadów ziemian pomordowano w okrutny sposób: wrzucano do dołu 

z niegaszonym wapnem, ciągnięto koniem na postronku przez 20 kilometrów, katowano 

na śmierć na oczach żony i dzieci itp. [ … ] Nas zamknięto w areszcie domowym. 

Przyjechał jakiś obcy. Mówiono o nim Emiljan. Zgromadził na 

podwórku fornali z rodzinami oraz ludzi ze wsi. Namawiał, żeby nas zabić. Słychać 

było jego słowa: «Dieti toże, sztob pakalenia nie było!». Ale nasi fornale i ludzie 

ze wsi nas bronili, szczególnie jeden, który był kimś ważniejszym w jaczejce komunistycznej. 

[ … ] Ten, który nas bronił, przyszedł do nas i uspakajał Mamę, mówiąc, 

że jutro będzie spokojniej. «Aby te trzy dni». Następnego dnia Emiljan 

przyszedł nas rewidować, a właściwie szukał kosztowności, a jeszcze później na 

podwórze wjechały wojska sowieckie” 26 . 

Tegoż wieczoru [18 września – przyp. aut.], po konfiskacie broni, jak został ów akt 

grabieży nazwany, w okolicy słychać było nieustanne wystrzały. Strzelano w lesie 

do obrabowanych uciekinierów cywilnych, policjantów i własnych sołtysów. Wójtowi 

i nauczycielowi wyprosiły życie wioskowe kobiety, z którymi obaj lubili żartować. 

Morderstwa te miały na celu zdobycie szacunku i posłuchu dla nowo 

powstałej władzy, a mając zapewnioną bezkarność, dawały mordercom chwilowe 

zadowolenie nasyconej zemsty za różne błahe lub urojone winy ich ofiar. Dziwna 

rzecz! Znikoma garstka komunistów i złodziei leśnych wraz z kilkoma malkontentami 

wioskowymi momentalnie opanowała władzę. Nim do Zaprud [pow. Kobryń 

– przyp. aut.] dotarli pierwsi „krasnoarmiejcy”, już utworzyły się rady 

wioskowe – „sielsowiety”, a przedstawiciele tej władzy zostali nazwani „predsiedatielami”, 

czyli przewodniczącymi. Na drogach wznoszono w pośpiechu tryumfalne 

bramy dla armii sowieckiej, zawieszając w górze czerwone szmaty z rosyjskimi napisami, 

które po polsku znaczyły: „Niech żyje sowiecka władza! Niech żyje wolność 

klasy robotniczej!” 27 . 

Z opisów świadków trudno jest czasami wywieść „proweniencję” sprawców 

dokonanych wówczas licznych zbrodni, zwłaszcza że postępujące za wojskiem 

grupy operacyjno-czekistowskie dokonywały aresztowań – według przygotowanych 

list i czynionego rozpoznania – znaczniejszych Polaków, mogących stanowić 

przeszkodę lub zagrożenie dla wprowadzanego sowieckiego porządku, a dowódcy 

wojskowi, komisarze NKWD czy zwykli czerwonoarmiści działali niekiedy

34 

KATYŃ 

„w kooperacji” lub dowodzili miejscowymi grupami zbrojnymi różnego pochodzenia. 

Takim znamiennym przykładem jest tu wieś Podziemienie koło Kobrynia. 

Wstrząsający opis dokonanej tam zbrodni zawarty jest w liście z 1990 roku kpr. 

pchor. Bolesława Gorskiego, przed wojną mieszkańca Kobrynia: „Po wkroczeniu 

wojsk radzieckich w dniu 17.09.1939 roku na teren Polski zaczęto organizować 

«sielsowiety» w większych wsiach, na czele z politrukami NKWD, którzy, przyodziawszy 

polskie mundury, mordowali polskich oficerów, podoficerów, policjantów, 

inteligencję przy pomocy zbałamuconych młodych białorusinów. Starsi 

białorusini potępiali mordowanie oficerów [ … ]. Byłem również w grupie 23 przeznaczonych 

na rozstrzelanie we wsi Podziemienie, położonej 25 km od Kobrynia. 

[ … ] Uratował mnie młody Białorusin Wasia Woszczanko, który poznał mnie 

i oświadczył NKWD, że zna mnie ze spotkań przed wojną [ … ]. Ponieważ byłem 

w polowym mundurze i bez dystynkcji, podałem się za szeregowca-żołnierza – 

to mnie uratowało. [ … ] Rozpoczęto egzekucję, wyprowadzano po 3-ech na pobliski 

piaszczysty cmentarz: pułkownika, majora, kapitana – lekarzy w pierwszej 

kolejności wg szarży. Po 15 minutach od wyprowadzenia usłyszeliśmy salwę i pojedyncze 

strzały. W dalszym ciągu brano po 3-ech. Jednemu z kapitanów kazano 

zdjąć mundur, który miał wiele odznaczeń bojowych, także krzyż Virtuti Militari 

– oświadczył, że munduru nie odda, zaczęto mundur zdzierać siłą, wówczas 

kapitan ciosem powalił politruka na ziemię. Został natychmiast rozstrzelany 

[ … ]”. Ze stosu płaszczy wojskowych, pasów, futer i okryć cywilnych, złożonych 

w sklepie, pod którym mieściła się piwnica, gdzie ich przetrzymywano, autor listu 

wnioskował, że zamordowano tam ponad setkę Polaków. Sprawa mordu w Pod - 

ziemieniu wypłynęła w 2008 roku, kiedy to władze białoruskie, które zlokalizowały 

jedną z mogił, zaproponowały współpracę przy ekshumacji Radzie Ochrony 

Pamięci Walk i Męczeństwa. Wydobyto szczątki 42 zamordowanych Polaków – 

żołnierzy, policjantów i cywilów, a ponadto dwóch oficerów zabitych koło pobliskiej 

wsi 28 . 

W wydanej w 2002 roku na Białorusi kronice historycznej Kobrynia i okolic 

zawarty jest taki opis: „Przez kilka dni w Kobryniu panowała anarchia. [ … ] Z inicjatywy 

byłych członków KPZB, którzy podjęli się ochrony mieszkańców, zaczęto 

organizować oddziały samoobrony. Do nich przyłączyli się więźniowie Berezy 

Kartuskiej. [ … ] Tak narodziła się Gwardia Robotnicza Kobrynia, która położyła 

koniec szabrownictwu i panice w mieście [ … ]” 29 . Artykuły w prasie białoruskiej


35 

jako organizatora egzekucji w Podziemieniu wymieniają byłego więźnia Berezy, 

miejscowego kryminalistę Sawę Droniuka, który stworzył uzbrojoną grupę 

mszczącą się na Polakach i dokonującą mordów rabunkowych. Ale przy ekshumowanych 

w 2008 roku szczątkach znaleziono m.in. drogocenne przedmioty, 

a B. Gorski pisze wyraźnie o NKWD-zistach, nazywając Podziemienie jednym 

z setek „Katyni”. 

Takim „Katyniem” stały się też Mokrany na Polesiu, gdzie doprowadzono jeńców 

z rozbrojonego oddziału batalionu Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej. 

Jednostkom sowieckim pomagała w osaczeniu Polaków grupa ukraińska z czerwonymi 

opaskami na rękawach. W Mokranach, po wydzieleniu około 30 oficerów 

i podoficerów, ośmiu z nich wywieziono w głąb ZSRS*, pozostałych – co najmniej 

2 oficerów i 16 podoficerów – dowódcy sowieccy przekazali w ręce owej ukraińskiej 

grupy, która dokonała na nich mordu. Powołana w 1990 roku w Brześciu specjalna 

komisja sowiecka poinformowała Polaków, iż zbrodni dokonała „najprawdopodobniej 

terrorystyczna bojówka ukraińska Artiemija Sadza” z zamiarem dokonania 

grabieży mienia oficerów. 

Zbrojna grupa białoruska ze wsi Kurpiki podległa rewkomowi we wsi Obuchowo**, 

kierowanemu przez byłych działaczy Komunistycznej Partii Zachodniej 

Białorusi, zamordowała 22 i 23 września 1939 roku 18 polskich osadników wojskowych 

ze wsi Lerypol i Budowla, powiat Grodno. Jednak rodziny osadników 

zostały uratowane i ukryte przez mieszkańców pobliskiej białoruskiej wsi Sawalówka. 

Do dramatycznych wydarzeń doszło także w miasteczku Skidel na Grodzieńszczyźnie. 

W dniu napadu ZSRS na Polskę ujawniła się tam komórka komunistyczna 

składająca się z osób narodowości żydowskiej i białoruskiej, która 

utworzyła komitet rewolucyjny (rewkom) i podjęła walkę zbrojną z Polakami. 

Zajęto szereg gmachów państwowych i stację kolejową, doszło do aresztowań 

Polaków, gwałtów, grabieży i zabójstw. Ekspedycja wojskowa, wysłana przez polskie 

dowództwo z Grodna, stłumiła rebelię. Jednak w stoczonych przez polskie 

szwadrony improwizowanej grupy kawalerii walkach o Skidel 20 września sowieckich 

żołnierzy zmechanizowanej grupy 16. Korpusu Strzeleckiego wsparł 

* Znaleźli się następnie w obozie w Starobielsku. 

** Dużo wcześniej działała tu „jaczejka” KPZB – aż do jej zlikwidowania, a następnie utworzony 

został Wiejski Komitet Obuchowski.

36 

KATYŃ 

oddział „czerwonych partyzantów” złożony z miejscowej ludności. Po wycofaniu 

wojsk polskich tamtejsi komuniści dokonywali samosądów na Polakach, zabito 

około 35 osób. 24 września na podstawie decyzji skidelskiego rewkomu rozstrzelani 

zostali m.in. jeńcy polscy, w tym ppor. rez. książę Andrzej Czetwertyński 

z żoną i ppor. rez. Ludwik Samsel. 

Jedna z bardziej odrażających zbrodni miała miejsce w Indurze koło Grodna, 

gdzie w nocy z 23 na 24 września miejscowa „milicja”, kierowana przez oficera 

NKWD, w piwnicach budynku rewkomu zamordowała po długich torturach 

16 Polaków: urzędników, policjantów, osadników i ziemian. Ocalała jedna osoba, 

której kula utkwiła w podniebieniu 30 . 

W relacjach powtarza się wersja o owych trzech dniach „swobody” dla tego rodzaju 

rozpraw, darowanych przez Sowietów wszystkim „pokrzywdzonym”. Należy 

podkreślić fakt, że wielu Białorusinów – nie mamy danych dotyczących Ukraińców 

– odmawiało udziału w zabójstwach Polaków, a także starało się ich chronić. 

Wróćmy jednak do pierwszych dni po napaści sowieckiej na Polskę i działań 

polskich oddziałów. Po początkowej dezorientacji co do jej celów część zdolnych 

do walki jednostek Wojska Polskiego znajdujących się lub organizowanych ad hoc 

na wschodzie, np. Grupa Korpusu Ochrony Pogranicza gen. Wilhelma Orlika - 

-Rückemanna, przeszła do zdecydowanej obrony, wycofując się pod naporem 

Armii Czerwonej w uporczywych walkach na zachód. 

Z Sowietami stoczono szereg potyczek i bitew. Do bardziej znanych należą: 

22 września pod Kodziowcami na Grodzieńszczyźnie – 101. Pułk Ułanów zadał 

wrogowi duże straty, m.in. zniszczono 17 czołgów; 28 września pod Szackiem na 

Polesiu Wołyńskim jednostki Grupy KOP odniosły zwycięstwo nad oddziałami 

52. Dywizji Strzeleckiej, niszcząc 8–9 czołgów, nieprzyjaciel poniósł też spore 

straty w ludziach. 1 października pod Wytycznem Grupa KOP gen. Orlika - 

-Rückemanna stoczyła ostatnią bitwę z oddziałami Armii Czerwonej. Trzy dni 

(20–22 września) broniło się niewielkimi siłami wojska i cywilnych mieszkańców 

Grodno, pod które podeszła sowiecka Grupa Konno-Zmechanizowana. Walki 

Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” przeciągnęły się do początków października 

1939. Otoczona pod Kockiem przez Niemców i Sowietów złożyła broń 

6 października 31 . 

Szczególna sytuacja zaistniała we Lwowie. Po dziesięciu dniach obrony przed 

Niemcami, gdy pod miasto podeszli Sowieci, gen. Władysław Langner, dowódca 

Obszaru Lwowskiego Okręgu Korpusu nr VI, podjął 22 września decyzję o ka-


37 

pitulacji i przekazaniu Lwowa Armii Czerwonej. Mimo pisemnych gwarancji 

dowództwa sowieckiego, zapewniającego oficerom Wojska Polskiego osobistą 

wolność i nietykalność ich własności, a także możliwość wyjazdu na teren innych 

państw, wszystkich polskich wojskowych rozbrojono. Około 1200 oficerów wyprowadzono 

do Winnik, a następnie gnano pieszo, bez postojów, dniem i nocą 

do Krasnego, gdzie 25 września załadowano ich do wagonów, dwa dni wożono 

bez sensu – jak stwierdzają ci, co przeżyli – wreszcie skierowano na wschód do 

obozów, głównie do Starobielska. Na wziętych do niewoli jeńcach dokonywano 

też mordów. 19 oficerów rozstrzelano we Lwowie, w miejscu zwanym Kajzerwald. 

Taki sam los spotkał kolumnę policjantów, gdy minęła rogatkę przy ulicy 

Zielonej. 

W informacji dla Ławrientija Berii z 24 września 1939 roku komisarz ludowy 

spraw wewnętrznych Ukrainy Iwan Sierow, obecny przy rozmowach kapitulacyjnych 

22 września w Winnikach pod Lwowem, napisał, iż sprzeciwił się udzielonym 

polskim oficerom gwarancjom. W odpowiedzi na to szef sztabu 2. Korpusu 

Kawalerii, kombryg Paweł Kuroczkin, stwierdził, „że ten dokument może on porwać 

w każdej chwili” 32 . Taką wartość miały sowieckie gwarancje. 

Wojna prowadzona była przez obu agresorów niezwykle brutalnie. W wyniku 

bombardowań i ostrzału zginęły tysiące cywilów. Jeńców rozstrzeliwali zarówno 

Niemcy – m.in. 200 żołnierzy Wojska Polskiego pod Ciepielowem, jak i Sowieci, 

zwłaszcza tam, gdzie ponieśli straty w walkach. Np. po zwycięskiej bitwie 

o Szack w dniu następnym rozstrzelano w Mielnikach 18 wziętych do niewoli 

oficerów Korpusu Ochrony Pogranicza. To samo było w Grodnie, gdzie po 

wkroczeniu Sowieci rozstrzelali około 300 obrońców, w tym cywilów, wśród 

których było wielu harcerzy i gimnazjalistów. Źródła sowieckie podają też, że 

duża liczba obrońców została rozjechana przez czołgi na wschodnim skraju 

miasta. Szczególnie wstrząsnęło grodnianami przywiązanie do jednego z nacierających 

czołgów trzynastoletniego Tadeusza Jasińskiego. Chłopiec zmarł z ran 

w szpitalu wojskowym. Z kolei rannych w bitwie pod Wytycznem polskich żołnierzy 

Sowieci pozostawili bez opieki lekarskiej w zamkniętym Domu Ludowym. 

Wszyscy zmarli z upływu krwi. 

Rada Wojenna 6. Armii – dowódca Winnickiej Grupy Armijnej, gen. lejtn. 

Filipp Golikow i komisarz Zacharyczew – 21 września podjęła uchwałę o rozstrzelaniu 

w Złoczowie 10 urzędników polskiej administracji i policji, a następnie 

poleciła aresztować i mordować „w trybie uproszczonym”, bez sądu, „wrogów

38 

KATYŃ 

narodu”*. Decyzja ta przekazana została dowódcom związków taktycznych i oddziałów. 

Wielu z nich na tej podstawie rozstrzeliwało polskich jeńców i „zatrzymanych 

podejrzanych”, a także „kułaków”. Jednak oficjalnie Armia Czerwona 

miała mieć „czyste ręce”, dlatego też o „samowoli” Rady Wojennej zameldował 

komisarzowi ludowemu obrony Woroszyłowowi prokurator wojskowy 6. Armii. 

Na mocy rozkazu marszałka z 10 listopada 1939 roku winni zostali ukarani… 

naganą. 

22 września zastrzelony został pod Sopoćkiniami koło Grodna dowódca Okręgu 

Korpusu III Grodno, gen. Józef Olszyna-Wilczyński z adiutantem kpt. Mieczysławem 

Strzemeskim. 26 września w należącym do niego majątku Ziołowo pod 

Kobryniem wkraczający Sowieci zastrzelili gen. Stanisława Dowoyno -Sołłohuba. 

Przebywający tam w tym czasie gen. Leonard Skierski wzięty został do niewoli, 

następnie wywieziony do Starobielska i w 1940 roku zamordowany w Charkowie. 

To tylko przykłady. Zbrodnie popełnione na Polakach: żołnierzach, oficerach, 

policjantach i osobach cywilnych, we wrześniu 1939 roku na Kresach Wschodnich 

pozostały bezkarne. Zostały po nich nieliczne znane i upamiętnione groby i tysiące 

nieznanych, zanikłych już mogił. 

Wszelkie początkowe wątpliwości co do charakteru wkroczenia Armii Czerwonej 

przeciął wydany 18 września 1939 roku wspólny komunikat niemiecko-sowiecki 

o współdziałaniu wojskowym na terenie Polski. „Celem uniknięcia 

wszelkiego rodzaju nieuzasadnionych pogłosek co do zadań wojsk sowieckich 

i niemieckich działających w Polsce Rząd ZSRS i Rząd Niemiec oświadczają, że 

działania tych wojsk nie zmierzają do jakiegokolwiek celu, który by był w sprzeczności 

z interesami Niemiec i Związku Sowieckiego, a który by przeczył duchowi 

i literze paktu o nieagresji, zawartego między Niemcami i ZSRR. Przeciwnie, zadanie 

tych wojsk polega na tym, aby przywrócić w Polsce porządek i spokój, naruszone 

przez rozpadnięcie się państwa polskiego i pomóc ludności Polski 

w przebudowaniu warunków jej egzystencji państwowej” 33 . 

23 września ogłoszono sowiecko-niemiecki komunikat o tymczasowym rozgraniczeniu 

terenów zajmowanych przez obydwie armie, a gazety sowieckie opublikowały 

mapę zatytułowaną Demarkacyjna linia między niemiecką i sowiecką 

* Egzekucja w Złoczowie odbyła się w nocy z 21 na 22 września 1939 roku. Wśród rozstrzelanych 

byli m.in. wiceprokurator M. Łukaszewski, naczelnik więzienia W. Klimecki i naczelnik wydziału 

śledczego W. Czajkowski (Radjanśki organy derżawnoj bezpeki u 1939 – czerwni 1941. Dokumenty 

GDA SB Ukrainy, Kyiw 2009, s. 228–230).


39 

armiami ustalona przez Rząd niemiecki i Rząd ZSRR. Wydane zostały dyrektywy 

do wojsk w celu wycofania się do linii rozgraniczającej jednostki niemieckie i sowieckie. 

22 września 29. Brygada Pancerna kombryga Siemiona Kriwoszejna przejęła 

od XIX Korpusu Pancernego gen. Heinza Guderiana – po wspólnej defiladzie obu 

wojsk – Brześć. Parady na mniejszą skalę, nazywane przez Sowietów „paradami 

przyjaźni”, a przez Niemców „paradami zwycięzców”, odbyły się też w Grodnie, 

Pińsku i Białymstoku. Można dodać, że po opuszczeniu w nocy z 16 na 17 września 

Twierdzy Brześć przez polskich obrońców resztki batalionu marszowego 

82. Pułku Piechoty pod dowództwem kpt. Wacława Radziszewskiego i oddział 

Obrony Narodowej ponownie zajęły fort V, zwany Fortem Sikorskiego. Od rana 

20 września był on ostrzeliwany przez Niemców, a od 22 września atakowany 

przez Sowietów przy użyciu artylerii ciężkiej. W nocy z 26 na 27 września Polacy 

opuścili fort. Pozostawionych tam rannych czerwonoarmiści zakłuli bagnetami. 

Odchodząc z Brześcia, Niemcy przekazali Sowietom polskich jeńców wojennych. 

Oficerów wywieziono do obozów w Kozielsku i Starobielsku. Kpt. Radziszewski 

(1898–1940), który zdołał wydostać się z Brześcia z niewielką grupą obrońców, 

wkrótce został pojmany przez skomunizowanych białoruskich chłopów i wydany 

NKWD. Zamordowano go w Katyniu 34 . 

Ostatecznie podział ziem polskich między agresorów ustalono w zawartym 28 

września 1939 roku Traktacie sowiecko-niemieckim o granicy i przyjaźni, któremu 

towarzyszyły dwa tajne i jeden poufny protokoły. Według artykułu 3 tego traktatu 

„niezbędną przebudowę państwową” miał przeprowadzić na obszarach na zachód 

od wymienionej w artykule 1 linii – rząd Niemiec, na terenach zaś na wschód od 

tej linii – rząd ZSRS. 

Terytorium polskie zajęte przez Niemcy liczyło około 188 tysięcy km 2 i około 

22 milionów mieszkańców. Dekretem Hitlera z 8 października 1939 roku 92 tysiące 

km 2 zostało wcielonych do Rzeszy jako tzw. eingegliederte Ostgebiete, natomiast 

z obszaru 95,7 tysiąca km 2 utworzona została dekretem z 12 października tzw. 

Generalna Gubernia (Generalgouvernement), rządzona w imieniu Führera przez 

generalnego gubernatora Hansa Franka. Związek Sowiecki „otrzymał” tereny 

o powierzchni 201 tysięcy km 2 z około 13 milionami mieszkańców, co stanowiło 

ponad połowę terytorium przedwojennej Polski. W końcu października Wileńszczyznę, 

której ludność stanowili w ponad 60 procentach Polacy, Sowieci przekazali 

– jak się okazało – czasowo Litwie. Jak stwierdził 31 października na sesji

40 

KATYŃ 

Rady Najwyższej ZSRS Wiaczesław Mołotow: „Terytorium, które przeszło do 

ZSRS, dorównuje pod względem swych rozmiarów terytorium wielkiego państwa 

europejskiego”. Dodajmy, że Mołotow, którego nazwisko kojarzone jest w historii 

Polski ze zdradziecką napaścią, czwartym rozbiorem Polski w 1939 roku i mordem 

katyńskim, pod koniec życia dokonał takiego podsumowania: „Swoje zadanie ministra 

spraw zagranicznych widziałem w maksymalnym poszerzeniu granic naszej 

Ojczyzny. Wydaje mi się, że wspólnie ze Stalinem całkiem nieźle wywiązaliśmy 

się z tego zadania” 35 . 

Jednak o przyłączeniu wschodnich ziem Polski do ZSRS zgodnie z sowieckimi 

planami mieli zadecydować sami ich mieszkańcy. Na 22 października 1939 roku 

zarządzono „wolne” wybory delegatów do zgromadzeń ludowych Zachodniej 

Ukrainy i Zachodniej Białorusi. Sowieckiej władzy potrzebna była legitymizacja 

dokonanej aneksji. Oczywiście wybory starannie przygotowywano. Oprócz intensywnej 

akcji propagandowej zastraszano ludność, m.in. dokonując licznych aresztowań 

wśród Polaków. Wybrani delegaci podjęli uchwały o przyłączeniu zajętych 

terenów wschodnich II Rzeczypospolitej do ZSRS, co formalnie usankcjonowały 

uchwały Rady Najwyższej ZSRS z 1 i 2 listopada 1939 roku o włączeniu Zachodniej 

Ukrainy i Zachodniej Białorusi do Związku Sowieckiego i „zjednoczeniu” ich 

z republikami sowieckimi ukraińską i białoruską. 

O planach i traktowaniu przez obu agresorów a następnie okupantów ziem 

polskich i Polaków mówią liczne dokumenty, a także wypowiedzi przywódców 

ZSRS i Niemiec. 

„Tylko naród, którego warstwy kierownicze zostaną zniszczone, da się zepchnąć 

do roli niewolników” – powiedział Hitler jesienią 1939 roku. Wódz 

III Rzeszy nie pozostawił złudzeń co do celów niemieckiej polityki wobec ludności 

polskiej m.in. w swoich wypowiedziach z 17 października 1939: „[ … ] Administracja 

nie ma za zadanie uczynienia z Polski wzorowej prowincji czy utworzenie 

wzorowego państwa według niemieckiego porządku, czy naprawy tego kraju pod 

względem gospodarczym i finansowym. [ … ] Kierowanie tym terenem musi umożliwić 

nam oczyszczenie również terenu Rzeszy z Żydów i Polaków” 36 , i 2 października 

1940 roku: „[ … ] Generalna Gubernia jest naszym rezerwuarem siły roboczej 

do prostych prac (cegielnie, budowa dróg itd., itp.). [ … ] Należy bezwarunkowo 

zwrócić uwagę na to, że nie może być żadnych «polskich panów»; gdzie są polscy 

panowie, mają być oni, choćby nie wiem jak twardo to zabrzmiało, zabici. [ … ] 

Führer musi podkreślić jeszcze raz, że dla Polaków może być tylko jeden pan, i jest


41 

nim Niemiec, dwóch panów obok siebie nie może być i nie ma na to zgody, dlatego 

wszyscy przedstawiciele polskiej inteligencji mają być zabici. To brzmi 

twardo, ale takie jest prawo życia. Generalna Gubernia jest polskim rezerwatem, 

wielkim polskim obozem pracy” 37 . 

Ziemie wcielone do Rzeszy miała zamieszkiwać jedynie ludność niemiecka. 

W tym celu zamierzano zniemczyć te warstwy ludności, które się do tego nadawały, 

natomiast wszyscy inni, Żydzi oraz Polacy, mieli być wysiedleni do Generalnej 

Guberni, a na ich miejsce planowano osiedlenie Niemców. Niemieckie plany 

przewidywały usunięcie do GG najmniej 5,4 miliona Polaków. Pierwsze wysiedlenia 

dotknęły polską inteligencję, Polaków zaangażowanych politycznie i rodziny 

osób zamordowanych jesienią 1939 roku oraz Żydów z okręgu gdańskiego i poznańskiego. 

W Generalnej Guberni zamknięto wszystkie polskie szkoły średnie i wyższe. 

W szkołach powszechnych miała być dozwolona jedynie nauka rachunków, czytania 

i pisania. Opiekę lekarską należało ograniczyć jedynie do zapobiegania przeniesieniu 

epidemii na teren Rzeszy. Osławiony Generalplan Ost przewidywał 

wysiedlenie w ciągu powojennych 25–30 lat na zachodnią Syberię 16–20,4 miliona 

Polaków. Pozostali mieli być zniemczeni bądź wykorzystani jako siła robocza. 

Od pierwszych dni wkroczenia na ziemie polskie oddziałów niemieckiego 

Wehrmachtu i Armii Czerwonej rozpoczął się niesłychany terror: aresztowania, 

egzekucje i wysiedlenia. 

Terror niemiecki 

Realizowały go w pierwszym okresie działające przy poszczególnych armiach 

policyjne grupy operacyjne (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei), rozpoczynając 

natychmiast po wkroczeniu Wehrmachtu akcje skierowane przeciwko tzw. 

przywódczym warstwom narodu polskiego; trwały one do końca okupacji niemieckiej. 

Określane były w dokumentach jako politische Flurbereinigung (polityczne 

oczyszczenie terenu), Intelligenzaktion, Direktaktion, Ausserordentliche 

Befriedungsaktion. Kontynuowały je następnie stałe placówki niemieckiej policji 

bezpieczeństwa (Sicher heitspolizei) i osławione gestapo – policja polityczna oraz 

inne formacje policyjne, a także wszystkie siły zbrojne okupanta i administracja 

cywilna.

42 

KATYŃ 

6 listopada 1939 roku gestapo przeprowadziło w Krakowie akcję przeciwko pracownikom 

naukowym najstarszej polskiej uczelni – Uniwersytetu Jagiellońskiego 

i Akademii Górniczej (osławiona Sonderaktion Krakau). Wśród 183 aresztowanych 

wówczas osób było 104 profesorów, 28 docentów, 36 adiunktów i asystentów. Wywieziono 

ich do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen, w którym do 1 lutego 

1940 roku zmarło dwunastu światowej sławy uczonych. Dwóch zginęło w innych 

obozach (Buchenwald, Gusen). Już po zwolnieniu (8 lutego 1940 roku) – na skutek 

interwencji intelektualnych kół europejskich – w wyniku złego traktowania i chorób 

nabytych w obozie zmarło jeszcze piętnastu uczonych. Represje, aresztowania 

i śmierć pracowników naukowych dotknęły wszystkich z 28 działających w przedwojennej 

Polsce wyższych uczelni. 

Hans Frank 30 maja 1940 roku powiedział: „Przyznaję otwarcie, że kilka tysięcy 

Polaków, i to przede wszystkim z warstwy przywódców duchowych Polski, 

przypłaci to życiem. Chwila ta jednak nakłada na nas, narodowych socjalistów, 

obowiązek starania się o to, aby naród polski nigdy więcej nie stawiał żadnego 

oporu. [ … ] Ponadto jeszcze: SS-Obergruppenführer Krüger i ja postanowiliśmy, 

że ta akcja pacyfikacyjna zostanie przeprowadzona w przyspieszonym tempie*. 

[ … ] Podejmiemy te kroki – jak mogę Panom powiedzieć w zaufaniu – w wykonaniu 

rozkazu, wydanego mi przez Führera. Führer [ … ] wyraził się tak: warstwy, 

uznane przez nas obecnie za kierownicze w Polsce, należy zlikwidować, co znowu 

narośnie, należy wykryć i w odpowiednim czasie znów usunąć” 38 . 

Natomiast w wywiadzie udzielonym 6 lutego 1940 roku korespondentowi 

„Völkischer Beobachter” ten niemiecki władca Generalnej Guberni stwierdził: 

„W Pradze, na przykład, rozlepiono wielkie czerwone plakaty, na których można 

było przeczytać, że rozstrzelano dzisiaj 7 Czechów. Wtedy powiedziałem do siebie: 

gdybym chciał dla każdych siedmiu rozstrzelanych Polaków kazać wywiesić plakat, 

to lasy w Polsce nie wystarczyłyby do wyprodukowania papieru na takie plakaty. – 

Tak, musieliśmy działać ostro” 39 . 

Tysiące Polaków osadzono w więzieniach i obozach policyjnych, skąd byli wywożeni 

do obozów koncentracyjnych w Rzeszy – Sachsenhausen, Buchenwaldu, 

Dachau, Mauthausen, Ravensbrück (kobiety), a następnie również do pozostałych 

i ich licznych podobozów, a także do utworzonych po agresji niemieckiej na Pol- 

* W przeprowadzanych w Generalnej Guberni w okresie kwiecień–lipiec 1940 roku egzekucjach 

w ramach Akcji AB zamordowano około 6,5 tysiąca Polaków.


43 

skę – Stutthofu, Auschwitz, Lublina (Majdanek), Gross-Rosen. Tysiące Polaków 

zamordowano i rozstrzelano w egzekucjach przeprowadzanych w aresztach i więzieniach 

policyjnych, a także poza nimi. Rozstrzeliwani byli zakładnicy – znaczniejsi 

obywatele miast, księża, nauczyciele, jeńcy wojenni, robotnicy, rzemieślnicy, 

chłopi, młodzież szkolna i studenci. 

Według ustaleń historyków polskich i niemieckich na ziemiach polskich 

wcielonych do Rzeszy zginęło do końca 1939 roku ponad 40 tysięcy Polaków: 

w Okręgu Gdańsk – Prusy Zachodnie około 30 tysięcy, w Kraju Warty około 

10 tysięcy. Na terenach Generalnej Guberni ofiarą niemieckich egzekucji padło 

około 5 tysięcy osób. W okresie tym w okupowanej Polsce zamordowano co 

najmniej 7 tysięcy Żydów. Niemcy pozbawili ich wszelkich praw i następnie 

skoncentrowali w gettach, skąd byli wywożeni do obozów zagłady: Chełmno 

nad Nerem, Bełżec, Sobibór i Treblinka, a także do Auschwitz-Birkenau i Lublina 

(Majdanek). Po deportacjach latem 1942 z getta warszawskiego do Treblinki, 

19 kwietnia 1943 roku, w obliczu ostatecznej zagłady, w dzielnicy żydowskiej 

w Warszawie wybuchło powstanie. Żydowscy bojownicy walczyli z bronią w ręku 

o godną śmierć. Getto zostało wyburzone dom po domu. Pozostali przy życiu 

mieszkańcy zginęli w walce lub podczas pacyfikacji oraz w egzekucjach i w obozach 

zagłady. 

1 sierpnia 1944 roku wybuchło w Warszawie powstanie skierowane przeciwko 

niemieckim okupantom. W walkach obok żołnierzy Armii Krajowej brali udział 

mieszkańcy stolicy. Na rozkaz Hitlera Warszawa po heroicznej walce została starta 

z powierzchni ziemi, jej ludność częściowo wymordowana, częściowo wywieziona 

do obozów i na roboty przymusowe, reszta wypędzona. 

Ofiarą niemieckich wysiedleń padło ogółem około 1,8 miliona Polaków. Na 

roboty niewolnicze wywieziono do Niemiec a także zatrudniono przymusowo polskich 

jeńców wojennych – ogółem ponad 2,8 miliona osób. 

Terror sowiecki 

Ziemie wschodnie II Rzeczypospolitej zostały poddane procesowi trwałej sowietyzacji 

i unifikacji z ZSRS. Ich społeczeństwo miało zostać całkowicie zniewolone. 

„Główną metodą rządzenia na przyłączonych do ZSRS ziemiach stały się terror 

i masowe deportacje” – napisała prof. Natalia Lebiediewa 40 .

44 

KATYŃ 

Sowietyzację nowych rejonów przeprowadzono według sprawdzonych wzorców: 

nacjonalizacja, rozkułaczanie, kolektywizacja, walka klas i terror. Tuż po wkroczeniu 

sowieckich wojsk ruszyła maszyna represji, oczyszczając miasta i wsie z „wrogich 

jednostek” 41 . 

Już 8 września 1939 roku, na kilka dni przed atakiem na Polskę, komisarz ludowy 

spraw wewnętrznych ZSRS Ławrientij Beria specjalnym rozkazem powołał 

dziewięć grup operacyjno-czekistowskich (pięć dla Kijowskiego Specjalnego 

Okręgu Wojskowego i cztery dla Białoruskiego), działających przy ugrupowaniach 

armijnych. Liczyły one od 50 do 70 osób. Każdej z nich przydzielono po 300 żołnierzy. 

Na Ukrainę skierowany został pierwszy zastępca Berii Wsiewołod Mierkułow, 

na Białoruś – naczelnik Wydziału Specjalnego GUGB (Gławnoje 

Uprawlenije Gosudarstwiennoj Biezopasnosti – Główny Zarząd Bezpieczeństwa 

Państwowego) NKWD ZSRS – Wiktor Boczkow. Dyrektywą z 15 września, skierowaną 

do komisarzy ludowych spraw wewnętrznych sowieckiej Ukrainy i sowieckiej 

Białorusi, Beria określił zadania tych grup na zajmowanych terenach Polski: 

Dyrektywa: w miarę posuwania się naszych wojsk i zajmowania tych lub innych 

miast będą tworzone zarządy tymczasowe (tymczasowe organy władzy), w skład 

których wejdą kierownicy grup operacyjnych NKWD. […] 

5. W celu zapobieżenia spiskowej, zdradzieckiej działalności, aresztujcie znaczniejszych 

reprezentantów obszarników, książąt, szlachty oraz kapitalistów, ogłaszając, 

że są zakładnikami. 

6. Aresztujcie najbardziej reakcyjnych przedstawicieli administracji państwowej, 

kierowników lokalnej policji, żandarmerii, straży granicznej i filii Oddziału II 

Sztabu Głównego, wojewodów i ich najbliższych współpracowników, kierowników 

partii k[ontr]-r[ewolucyjnych], partii narodowej, byłych partii narodowo-demokratycznych 

[…]. 

9. Przystąpicie do tworzenia sieci agenturalno-informacyjnej, w pierwszym rzędzie 

ukierunkowanej na aparat państwowy, k[ontr]-r[ewolucyjne] kręgi burżuazyjno-obszarnicze 

i partie polityczne […] 42 . 

Biuro Polityczne KC WKP(b) uchwałą z 3 października 1939 roku przyznało 

radom wojennym frontów Ukraińskiego i Białoruskiego prawo zatwierdzania wydanych 

przez trybunały wojskowe wyroków śmierci za przestępstwa kontrrewo-


45 

lucyjne popełnione przez osoby cywilne zamieszkałe na terenie Zachodniej 

Ukrainy i Zachodniej Białorusi oraz żołnierzy byłej armii polskiej 43 . 

Aresztowania i egzekucje dokonywane przez NKWD rozpoczęły się od 

pierwszych dni sowieckiej okupacji Kresów Wschodnich. Dotyczyły szczególnie 

osób związanych ze strukturami państwa polskiego: działaczy społecznych i politycznych, 

oficerów Wojska Polskiego, policjantów, urzędników, nauczycieli, 

ziemian, przedsiębiorców, kupców, osób znanych i poważanych w społeczeństwie, 

a także występujących czynnie lub słownie przeciwko sowieckiemu porządkowi 

i należących do organizacji podziemnych, ponadto konfidentów 

wywiadu lub policji itp. 

Gen. Władysław Anders, we wrześniu 1939 roku dowódca Nowogródzkiej 

Brygady Kawalerii, a następnie Grupy Operacyjnej Kawalerii, dwukrotnie ciężko 

raniony, 29 września wzięty do sowieckiej niewoli podczas próby przedostania się 

na Węgry i więziony najpierw we Lwowie, a następnie w Moskwie, gdzie przeszedł 

ciężkie śledztwo, w swoich wspomnieniach zanotował: „Już przez mury więzienne 

docierały do mnie luźne wiadomości o wielkim zasięgu aresztowań i zsyłek, 

dokonywanych przez władze sowieckie na obszarach Polski, okupowanych we 

wrześniu 1939, ale wszechstronny obraz tej planowanej akcji odsłonił mi się dopiero 

po zwolnieniu [ … ] W ślad za aresztowaniami szła zsyłka przymusowa rodzin 

– w tym starców i dzieci – wywożonych na pustynie Kazachstanu albo 

w syberyjskie tajgi. Moskwa wykonywała w ten sposób swój normalny plan «obezhołowienia» 

społeczeństwa ziem, nad którymi rozciągnęła władzę. Bo to «obezhołowienie», 

czyli pozbawienie głowy, jest wstępnym warunkiem sowietyzacji 

narodu, a więc zrobieniem zeń bezwolnej i bezkształtnej masy ludzkiej” 44 . 

Do 1 października 1939, a więc przez dwa tygodnie, grupy operacyjno-czekistowskie 

aresztowały na Zachodniej Ukrainie 3914 osób, w tym 2539 policjantów, 

żandarmów, agentów wywiadu i policji, 381 oficerów Wojska Polskiego i osadników 

wojskowych oraz 293 „obszarników” i osób z „burżuazji” 45 . 27 listopada 1939 

roku w więzieniach na Zachodniej Białorusi znajdowało się 5845 aresztowanych, 

a na Zachodniej Ukrainie – 5972. Ich sprawy miały być skierowane do rozpatrzenia 

do trybunałów wojskowych, sądów obwodowych i na kolegium specjalne. 

W odnalezionej w rosyjskich archiwach przez prof. Lebiediewą notatce Berii 

skierowanej 12 grudnia 1940 roku do Stalina zawarte zostało podsumowanie pracy 

organów NKWD od września 1939 do 1 grudnia 1940 roku na Zachodniej Ukrainie 

i Zachodniej Białorusi w zakresie „oczyszczenia z antysowieckiego i wrogiego

46 

KATYŃ 

elementu” tych terenów. W tym czasie aresztowano 407 tysięcy osób, a wysiedlono 

do Kazachstanu i północnych obwodów ZSRS – 275 784 osoby 46 . 

Wielu z aresztowanych zmarło na skutek tortur stosowanych podczas przesłuchań. 

Polaków „osądzały” sowieckie sądy cywilne i trybunały wojskowe, głównie 

jednak – organy NKWD (spectrojki i Kolegium Specjalne lub Narada Specjalna – 

Osoboje Sowieszczanije, OSO – przy Komisariacie Ludowym Spraw Wewnętrznych 

ZSRS). Zasadniczo skazywały one na pobyt w obozie pracy „poprawczej”; 

OSO do lat 8 lub nawet 10, od jesieni 1941 roku ferowało jednak również wyroki 

śmierci. 

Ewakuacja więzień NKWD w końcu czerwca 1941 roku, po napaści Niemiec 

hitlerowskich na ZSRS, pochłonęła szczególnie wiele ofiar. Według szacunków 

historyków, podczas masowych, szczególnie okrutnych mordów dokonywanych 

w celach, piwnicach i na dziedzińcach więzień oraz na trasach ewakuacyjnych zginęło 

kilkanaście tysięcy więźniów*, z tego kilka tysięcy we Lwowie. 

Związek Sowiecki na olbrzymich przestrzeniach stworzył „Archipelag 

GUŁag”, system obozów pracy „poprawczej”, zarządzany przez Główny Zarząd 

Obozów (Gławnoje Uprawlenije Łagieriej) NKWD ZSRS. Do dziś dreszcz budzą 

nazwy: Workuta, Kołyma, Magadan czy Sołowki. Aresztowani w ZSRS ludzie 

znikali bez śladu. Los tysięcy z nich nadal, kilkadziesiąt lat po zakończeniu wojny, 

pozostaje nieznany. 

W okresie II wojny światowej na skutek terroru niemieckiego i sowieckiego 

Polska straciła około 6 milionów swoich obywateli, w tym około 3 miliony Żydów. 

Nad bramami wejściowymi do najstraszliwszych miejsc cierpienia, poniżenia 

i śmierci człowieka – sowieckich i niemieckich – widniały podobne hasła: Arbeit 

macht frei – „Praca czyni wolnym” (KL Auschwitz-Birkenau) i Trud w SSSR – 

dieło czesti, dieło sławy, dieło doblesti – gierojstwa! – „Praca w ZSRS – sprawą honoru, 

sprawą chwały – sprawą bohaterstwa!” (łagpunkt w Workucie)**. 

Polskie obawy co do tego, co się stanie po rozbiorze radziecko-niemieckim z ich 

krajem, okazały się bardziej niż usprawiedliwione. Żadnego kraju nie spotkały 

większe nieszczęścia, w żadnym kraju nie było większych zniszczeń oraz strat w lu- 

* Podawane są jednak także liczby ponad 20 a nawet 30 tysięcy ofiar. 

** Sowieckie łagry nie były obozami zagłady, jednak niewolnicza praca w nieludzkich warunkach 

zbierała śmiertelne żniwo wśród więźniów.


47 

dziach niż w Polsce. […] Pomijając sprawę żydowską, SS i NKWD były zgodne 

w kwestii „priorytetów co do obiektów przeznaczonych do eliminacji”. Różnie nazywane 

w dokumentach – polska inteligencja, polska elita, była klasa rządząca, 

kapitaliści, właściciele ziemscy, urzędnicy, sędziowie i oficerowie, intelektualiści, 

nauczyciele, księża i arystokracja, czyli przywództwo polityczne narodu, czy to na 

szczeblu lokalnym, czy ogólnokrajowym, miało zostać zniszczone w pierwszej kolejności 

47 . 

Hekatomba narodu polskiego podczas II wojny światowej, jak również po jej 

zakończeniu, tak w samej Polsce, jak i w świecie jest niemal nieznana. 

PRZYPISY 

1 

Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 1: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny: sierpień 1939 – marzec 1940, Warszawa 

1995, s. 264. 

2 

Biała Księga. Fakty i dokumenty z okresów dwóch wojen światowych, oprac. Wiktor Sukiennicki, 

Paryż 1964, s. 30. 

3 

Tamże, s. 68. 

4 

Czesław K. Grzelak, Kresy w czerwieni 1939. Agresja Związku Sowieckiego na Polskę, wyd. III, 

Warszawa 2008, s. 185. 

5 

Rozkaz bojowy nr 01 Sztabu Frontu Białoruskiego z 15 września 1939 roku oraz rozkaz nr 005 

Rady Wojennej Frontu Białoruskiego z 16 września 1939 roku, Katyń. Dokumenty zbrodni, t. I., 

op.cit., s. 67 – 71. 

6 

Rozkaz bojowy nr 01 Sztabu Frontu Białoruskiego z 15 września 1939 roku, Katyń. Dokumenty 

zbrodni, t. I., op.cit., s. 67 – 69. 

7 

Czesław K. Grzelak, Szack – Wytyczno 1939, Warszawa 2001, s. 71. 

8 

„Prawda” nr 259, 18 września 1939. 

9 

„Zachodnia Białoruś” 17 IX 1939 – 22 VI 1941, t. I: Wydarzenia i losy ludzkie. Rok 1939, Warszawa 

1998, s. 79. 

10 

Relacja T.S., kolejarza ze Zdołbunowa, Biała Księga…, op.cit., s. 72. 

11 

Jan Tomasz Gross, Wrzesień na Wschodzie, w: Polacy w ZSRR 1917 – 1947, Warszawa 1990. 

12 

Kopia w zbiorach prywatnych Andrzeja Przewoźnika. 

13 

Czesław K. Grzelak, Kresy w czerwieni…, op.cit., s. 111. 

14 

Andrzej K. Kunert, Katyń. Ocalona pamięć, Warszawa 2010, s. 46. 

15 

Anatolij Taras, Anatomija nienawisti. Russko-polskije konflikty w XVIII – XX ww., Minsk 2008, 

s. 635. 

16 

Na ten temat zob. bliżej: Marek Wierzbicki, Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki 

polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką, wyd. II, 

Warszawa 2007. 

17 

Czesław K. Grzelak, Kresy w czerwieni…, op.cit., s. 188. 

18 

Anatolij Taras, Anatomija nienawisti…, op.cit., s. 635.

48 

KATYŃ 

19 

Artykuł J. Kowkiela, „Leninskoje Znamia” (Grodno) 1989, nr 110; cyt. za: Czesław K. Grzelak, 

Kresy w czerwieni…, op.cit., s. 188. 

20 

Grzegorz Hryciuk, Wymówienie lojalności, „Tygodnik Powszechny” nr 38, 20 września 2009. 

21 

Marek Wierzbicki, Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim…, op.cit. 

22 

Katyń. Dokumenty zbrodni, t. I., op.cit., s. 71. 

23 

Tamże. 

24 

Antoni Tomczyk, Abyśmy mogli wybaczyć, Warszawa 2001. 

25 

Relacje w: „W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali”. Polska a Rosja 1939 – 1942, wybór i oprac. 

Irena Grudzińska-Gross, Jan Tomasz Gross, b.m. 1989. 

26 

Pisane miłością. Losy wdów katyńskich, t. II, Gdynia 2001, s. 287, 288. 

27 

Felicja Wilczewska, Nim minęło 25 lat (cz. 2), „Kresowe Stanice” nr 2/2008. 

28 

Dokumentacja Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. 

29 

Cyt. za: Vladimir Beshanov, Czerwony Blitzkrieg, Warszawa 2008. 

30 

Marek Wierzbicki, Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim…, op.cit., s. 70. 

31 

Bliżej o tych wydarzeniach: Czesław K. Grzelak, Kresy w czerwieni…, op.cit. 

32 

Radjanśki organy derżawnoj bezpeki u 1939 – czerwni 1941. Dokumenty GDA SB Ukrainy, Kyiw 

2009, s. 194 – 196. 

33 

„Krasnaja Zwiezda” nr 215, 20 września 1939. 

34 

Andrzej Przewoźnik, Ostatni obrońca Twierdzy Brześć, „Rzeczpospolita”, 10 – 11 kwietnia 2010, 

dodatek specjalny „Katyń 1940 – 2010”. 

35 

Vladimir Beshanov, Czerwony Blitzkrieg, op.cit., s. 5. 

36 

Dokument norymberski, No 864-PS. 

37 

Dokument norymberski, No 172-USRS. 

38 

Cyt. za: Stanisław Piotrowski, Dziennik Hansa Franka, Warszawa 1956, s. 276. 

39 

Tamże, s. 279 – 280. 

40 

„Nowaja Gazieta”, 16 września 2009. 

41 

Vladimir Beshanov, Czerwony Blitzkrieg, op.cit., s. 270. 

42 

„Zachodnia Białoruś” 17 IX 1939 – 22 VI 1941, t. I, op.cit., s. 71 – 74. 

43 

Katyń. Dokumenty zbrodni, t. I., op.cit., s. 133. 

44 

Władysław Anders, Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939 – 1946, cz. I, Lublin 1988, 

s. 72. 

45 

Meldunek Wsiewołoda Mierkułowa i Iwana Sierowa dla NKWD ZSRS z 3 października 1939, 

Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w latach 1939 – 1941, oprac. 

Zuzanna Gajowniczek, t. I, Warszawa – Moskwa 2001, s. 175. 

46 

„Nowaja Gazieta”, 16 września 2009. 

47 

Alan Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, t. 2, Warszawa 1994, s. 138 – 139.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej. 

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki 

w serwisie

Pobierz fragment PDF - Publio.pl

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?