Myśli i słowa. Klasa 1

MYŚLI 

I SŁOWA 

Podręcznik do języka polskiego 

1 

gimnazjum

Ewa Nowak, 

Joanna Gaweł 

MYŚLI 

I SŁOWA 

Literatura – kultura – nauka o języku 

Podręcznik do języka polskiego 

1 

gimnazjum

Spis treści 

Rozdział I. Źródła kultury 

Księga ksiąg 

Księga Rodzaju................................................................................................................. 10 

M. Twain Pamiętniki Adama i Ewy....................................................................... 12 

W. Blake Stworzenie świata...................................................................................... 18 

Św. Łukasz Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie......................... 20 

M. Musierowicz Kwiat kalafiora............................................................................. 22 

Fundacja Arka, plakat promujący bezinteresowne działania............. 25 

Św. Paweł Hymn o miłości........................................................................................ 26 

É.-E. Schmitt Zapasy z życiem................................................................................ 27 

The Beatles All You Need Is Love.......................................................................... 29 

Mityczne opowieści 

Narodziny świata, Yggdrasil, drzewo świata, 

Stworzenie świata z ziarnka piasku..................................................................... 30 

J.R.R. Tolkien Władca Pierścieni............................................................................... 35 

R. Strauss Tako rzecze Zaratustra.......................................................................... 39 

Eros i Psyche...................................................................................................................... 40 

W. Szymborska Miłość szczęśliwa........................................................................ 41 

A. Canova Eros i Psyche.............................................................................................. 43 

Bogowie, herosi, ludzie 

Homer Iliada...................................................................................................................... 45 

J. Kahn Gwiezdne wojny. Powrót Jedi............................................................... 50 

W. Petersen Troja............................................................................................................ 52 

J. Parandowski Przygody Odyseusza................................................................. 53 

A. de Saint-Exupéry Mały Książę........................................................................... 58 

S. Kubrick 2001: Odyseja kosmiczna................................................................... 60 

Powtarzamy, sprawdzamy się................................................................................ 62 

Rozdział II. Rycerski świat 

Echa przeszłości 

Gall Anonim Kronika polska.................................................................................... 66 

S. Mrożek Na wieży....................................................................................................... 70 

W. Jagielski Modlitwa o deszcz.............................................................................. 73 

Rycerskie powinności 

Pieśń o Rolandzie........................................................................................................... 76 

J. Grzędowicz Pan Lodowego Ogrodu............................................................. 81 

G. Moreau Święty Jerzy i smok.............................................................................. 85 

U.W. Cutler O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu...................... 87 

H. Sienkiewicz Krzyżacy............................................................................................. 91 

R . Jacquette, B. Capo Krzyżacy. 1. W cieniu czarnych kniei................. 97 

Poszukiwanie wartości 

Legenda o świętym Aleksym.................................................................................. 100 

A. Minkowski Gruby...................................................................................................... 102 

K. Czuma Dobrzy piękni, źli brzydcy................................................................ 105 

Piękno świata 

Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu.................................................................. 108 

J. Twardowski Nie tylko my...................................................................................... 110 

T. Bagiński Katedra......................................................................................................... 111 

Powtarzamy, sprawdzamy się................................................................................ 115

Rozdział III. W poszukiwaniu harmonii 

Zmienność losu 

M. Rej Żywot człowieka poczciwego.............................................................. 122 

E. Nowak Próba przyjaźni........................................................................................ 125 

L. Kołakowski O wrogu i przyjacielu................................................................. 126 

J. Kochanowski Na swoje księgi, Na dom w Czarnolesie, 

Na lipę, O żywocie ludzkim ................................................................................. 128 

J. Sztaudynger Fraszki................................................................................................ 132 

A. Mleczko, M. Raczkowski rysunki.................................................................... 134 

J. Kochanowski Treny V, VII, VIII............................................................................. 136 

É.-E. Schmitt Oskar i pani Róża............................................................................. 141 

J. Patinir Przeprawa przez Styks........................................................................... 144 

Trwałość uczuć 

W. Szekspir Romeo i Julia........................................................................................ 146 

H. Kowalewska Letnia akademia uczuć......................................................... 152 

B. Luhrmann Romeo i Julia.................................................................................... 155 

Wobec ojczyzny 

P. Skarga Kazania sejmowe.................................................................................... 158 

Jan Paweł II Pamięć i tożsamość......................................................................... 161 

Pomniki: Grunwaldzki w Krakowie, na Westerplatte, poległych 

stoczniowców w Gdańsku..................................................................................... 163 

Powtarzamy, sprawdzamy się.............................................................................. 166 

Rozdział IV. Ludzkie namiętności 

Bieg życia 

D. Naborowski Krótkość żywota......................................................................... 172 

O. Tokarczuk Czas lip.................................................................................................. 174 

S. Dalí Trwałość pamięci.......................................................................................... 176 

Uczuciowe rozterki 

J.A. Morsztyn Niestatek I, O swej pannie ...................................................... 178 

T. Tryzna Panna Nikt.................................................................................................... 182 

J. Kofta Jej portret ....................................................................................................... 184 

Powaga śmieszności 

Molier Skąpiec............................................................................................................... 186 

K. Dickens Opowieść wigilijna............................................................................. 191 

E. Fromm Mieć czy być............................................................................................. 194 

Molier Świętoszek........................................................................................................ 197 

L. Kołakowski Piękna twarz.................................................................................... 202 

M. Stuhr Światy równoległe.................................................................................. 205 

Służba ojczyźnie 

L. Kubala Legendarny bohater narodu........................................................... 208 

H. Sienkiewicz Potop................................................................................................. 212 

J. Hoffman Potop......................................................................................................... 218 

Powtarzamy, sprawdzamy się.............................................................................. 219

 

Rozdział V. Gramatyka 

Części mowy 

1. Rzeczownik .......................................................................................................... 224 

2. Przymiotnik .......................................................................................................... 230 

3. Czasownik – formy osobowe ................................................................... 236 

4. Czasownik – formy nieosobowe ............................................................ 243 

5. Liczebnik ................................................................................................................ 250 

6. Przysłówek ............................................................................................................ 254 

7. Przyimek ................................................................................................................ 259 

8. Spójnik .................................................................................................................... 263 

9. Partykuła ................................................................................................................ 268 

10. Wykrzyknik ........................................................................................................... 271 

Części zdania 

1. Wypowiedzenie – zdanie i równoważnik zdania ......................... 276 

2. Orzeczenie ............................................................................................................ 279 

3. Podmiot ................................................................................................................. 284 

4. Przydawka ............................................................................................................. 287 

5. Dopełnienie ......................................................................................................... 292 

6. Okolicznik .............................................................................................................. 296 

7. Grupa podmiotu i grupa orzeczenia .................................................... 300 

Związki wyrazowe .................................................................................................. 303 

Wiemy więcej – infografiki ............................................................................................................... 308 

Indeks pojęć ...................................................................................................................................................324 

Źródła ilustracji ............................................................................................................................................ 327

Jak korzystać z podręcznika 

Tytuł podrozdziału 

Wprowadzenie 

Utwór literacki 

Najważniejsze 

informacje 

o utworach 

Strona działowa – 

tytuł rozdziału 

Polecenia i zadania 

Definicje ważnych 

terminów i pojęć 

Informacje 

o języku i cechach 

różnych dziedzin 

sztuki 

Konteksty 

literackie 

Informacje 

o twórcach 

Kulturowe 

konteksty – dzieła 

malarskie, filmowe, 

muzyczne itp. 

Zadania i inspiracje działań 

z wykorzystaniem internetu, 

telefonu komórkowego itd.

Formy wypowiedzi – 

kompozycja i przydatne słownictwo 

Zagadnienia z nauki o języku – 

czytelnie i przystępnie przekazane 

najważniejsze wiadomości 

Zestawy 

zadań – 

do trenowania 

i utrwalania 

Reguły gramatyczne i interpunkcyjne 

dotyczące omawianego zagadnienia 

Dział 

powtórzeniowy 

Mapy myśli 

podsumowujące 

zagadnienia 

z całego rozdziału 

Wiem i umiem – 

test sprawdzający 

umiejętności 

pracy z tekstem 

Polecenia 

pracy zespołowej 

metodą projektów 

W zadaniach, których treść wymaga uzupełnień, znajdziesz zaciemnione miejsca: 

by odpowiedzi pisemnych udzielać poza podręcznikiem. 

lub takie symbole: – pamiętaj,

 

9 

Rozdział I 

Źródła 

kultury

10 I. ŹRÓDŁA KULTURY 


Biblia (lm gr. biblion – księga) to zbiór ksiąg spisywanych w ciągu kolejnych stuleci przez 

wielu autorów. Pierwsze z nich powstały prawdopodobnie w X w. p.n.e. Biblia składa się 

z dwóch części: Starego i Nowego Testamentu. Księgi Starego Testamentu są wspólne 

dla żydów i chrześcijan. Nowy Testament tworzą księgi uznawane za święte tylko przez 

chrześcijan. 

Biblia to dzieło religijne i literackie, stanowi jeden z fundamentów kultury europejskiej. 

Jest źródłem gatunków (z niej wywodzą się choćby przypowieść, hymn, pieśń, 

psalm, list), symboli (na przykład krzyż, gołąb, gałązka oliwna, ziarno), motywów 

(na przykład stworzenie świata i człowieka, raj, potop). 

GŁOSY Z EPOKI 

Biblia. Stary Testament 1 

Księga Rodzaju (1,1–2,4) 

Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię. 

Ziemia zaś była bezładem i pustkowiem: ciemność była nad powierzchnią 

bezmiaru wód, a Duch Boży unosił się nad wodami. 

Wtedy Bóg rzekł: „Niechaj się stanie światłość!”. I stała się światłość. 

Bóg widząc, że światłość jest dobra, oddzielił ją od ciemności. I nazwał 

Bóg światłość dniem, a ciemność nazwał nocą. I tak upłynął wieczór 

i poranek – dzień pierwszy. 

A potem Bóg rzekł: „Niechaj powstanie sklepienie w środku wód i niechaj 

oddzieli ono jedne wody od drugich!”. Uczyniwszy to sklepienie, 

Bóg oddzielił wody pod sklepieniem od wód ponad sklepieniem; gdy 

tak się stało, Bóg nazwał to sklepienie niebem. 

I tak upłynął wieczór i poranek – dzień drugi. 

O LEKTURZE 

Księga Rodzaju 

(z gr. Genesis) to pierwsza 

księga Biblii należąca do Starego 

Testamentu. Zaliczana 

jest do Pięcioksięgu, czyli 

Tory. Jej nazwa pochodzi od 

„rodzenia się”, „rodowodu”, 

czyli początku. 

A potem Bóg rzekł: „Niechaj zbiorą się wody spod nieba w jedno miejsce i niech się ukaże powierzchnia 

sucha!”. A gdy tak się stało, Bóg nazwał tę suchą powierzchnię ziemią, a zbiorowisko wód nazwał morzem. 

Bóg widząc, że były dobre, rzekł: „Niechaj ziemia wyda rośliny zielone: trawy dające nasiona, drzewa owocowe 

rodzące na ziemi według swego gatunku owoce, w których są nasiona”. I tak się stało. Ziemia wydała 

rośliny zielone: trawę dającą nasienie według swego gatunku i drzewa rodzące owoce, w których było nasienie 

według ich gatunków. A Bóg widział, że były dobre. 

I tak upłynął wieczór i poranek – dzień trzeci. 

A potem Bóg rzekł: „Niechaj powstaną ciała niebieskie, świecące na sklepieniu nieba, aby oddzielały dzień 

od nocy, aby wyznaczały pory roku, dni i lata; aby były ciałami jaśniejącymi na sklepieniu nieba i aby świe- 

1 

Wszystkie cytaty z Pisma Świętego za: Biblia Tysiąclecia, wyd. V poprawione, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań–Warszawa 2003.


11 

ciły nad ziemią”. I tak się stało: Bóg uczynił dwa duże 

ciała jaśniejące: większe, aby rządziło dniem, i mniejsze, 

aby rządziło nocą, oraz gwiazdy. I umieścił je Bóg 

na sklepieniu nieba, aby świeciły nad ziemią; aby rządziły 

dniem i nocą i oddzielały światłość od ciemności. 

A widział Bóg, że były dobre. 

I tak upłynął wieczór i poranek – dzień czwarty. 

Potem Bóg rzekł: „Niechaj się zaroją wody od istot żywych, 

a ptactwo niechaj lata nad ziemią, pod sklepieniem 

nieba!”. Tak stworzył Bóg wielkie potwory morskie 

i wszelkiego rodzaju pływające istoty żywe, którymi zaroiły 

się wody, oraz wszelkie ptactwo skrzydlate różnego 

rodzaju. Bóg, widząc, że były dobre, pobłogosławił je 

tymi słowami: „Bądźcie płodne i mnóżcie się, abyście 

zapełniały wody w morzach, a ptactwo niechaj się rozmnaża 

na ziemi”. 

I tak upłynął wieczór i poranek – dzień piąty. 

Potem Bóg rzekł: „Niechaj ziemia wyda istoty żywe różnego 

rodzaju: bydło, zwierzęta pełzające i dzikie zwierzęta 

według ich rodzajów!”. I stało się tak: Bóg uczynił 

różne rodzaje dzikich zwierząt, bydła i wszelkich zwierząt 

pełzających po ziemi. I widział Bóg, że były dobre. 

A wreszcie rzekł Bóg: „Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, 

podobnego Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, 

nad ptactwem powietrznym, nad bydłem, nad 

ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po 

ziemi!”. 

Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz 

Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę. 

Po czym Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: „Bądźcie 

płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię 

i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali nad rybami 

morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad 

Stanisław Wyspiański, witraż Bóg Ojciec – Stań się! 

(1897–1904), kościół oo. Franciszkanów, Kraków 

wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi”. I rzekł Bóg: „Oto wam daję wszelką roślinę przynoszącą 

ziarno po całej ziemi i wszelkie drzewo, którego owoc ma w sobie nasienie: dla was będą one pokarmem. 

A dla wszelkiego zwierzęcia polnego i dla wszelkiego ptactwa podniebnego, i dla wszystkiego, co się porusza 

po ziemi i ma w sobie pierwiastek życia, będzie pokarmem wszelka trawa zielona”. I tak się stało. A Bóg 

widział, że wszystko, co uczynił, było bardzo dobre. 

I tak upłynął wieczór i poranek – dzień szósty. 

W ten sposób zostały ukończone niebo i ziemia oraz wszelkie zastępy jej [stworzeń]. 

A gdy Bóg ukończył w dniu szóstym swe dzieło, nad którym pracował, odpoczął dnia siódmego po całym 

swym trudzie, jaki podjął. Wtedy Bóg pobłogosławił ów siódmy dzień i uczynił go świętym; w tym bowiem 

dniu odpoczął po całej swej pracy, którą wykonał, stwarzając. 

Oto są dzieje początków po stworzeniu nieba i ziemi.


MAM POJĘCIE 

Styl języka to ukształtowanie 

językowe wypowiedzi. Polega 

na wyborze określonych środków 

językowych (na przykład słownictwa, 

związków wyrazowych, konstrukcji 

składniowych) i sposobie 

ich wykorzystania dla osiągnięcia 

konkretnego celu. 

O LEKTURZE 

Język Biblii 

Większość ksiąg Starego Testamentu była pisana w języku hebrajskim, 

księgi Nowego Testamentu powstały w języku greckim. Tłumaczenia 

Biblii na języki narodowe zachowują charakterystyczne 

cechy stylu biblijnego. Należą do nich: 

• paralelizm, czyli powtarzalność fragmentów zdań i ich składników, 

• rozpoczynanie zdań od spójników: i, a, 

• przestawny szyk wyrazów. 

1. Jakimi rzeczownikami można nazwać Boga, który stwarzał świat Podaj kilka propozycji. 

2. Co zostało stworzone w kolejnych dniach przez Boga Zapisz w punktach etapy powstawania Bożego dzieła. 

3. Wyjaśnij, co było „narzędziem” stwarzania świata. 

4. Co to znaczy, że wszystko, co Bóg uczynił, „było bardzo dobre” Dodaj do każdego elementu 

stworzonego przez Boga wartości, jakie w nim dostrzegasz. Na przykład: światłość – prawda. 

5. Wskaż fragmenty mówiące o powstaniu człowieka. Wytłumacz, dlaczego człowiek pojawił się na 

samym końcu procesu stwarzania świata. 

6. Wyjaśnij, jaką rolę przeznaczył Bóg człowiekowi w świecie. 

7. Przeczytaj informacje na temat stylu biblijnego. Wskaż w tekście przykłady potwierdzające cechy tego stylu. 

8. Jaki wpływ na twój odbiór tekstu mają cechy stylu biblijnego 

LITERACKIE KONTEKSTY 

Mark Twain 

Pamiętniki Adama i Ewy (fragmenty) 

Fragmenty pamiętnika Adama przełożone z oryginału 

Poniedziałek 

To nowe stworzenie o długich włosach ciągle staje mi na drodze. Czatuje 

wciąż w pobliżu i podąża moimi śladami. Nie lubię tego; nie przywykłem 

do towarzystwa. [...] Chmurno dzisiaj, wiatr wieje ze wschodu, będziemy 

mieli chyba deszcz… My Skąd wziąłem to słowo Już sobie przypominam. 

– Nowe stworzenie go używa. 

Wtorek 

Obserwowałem wielki wodospad i sądzę, że to najwspanialsza rzecz w tej 

okolicy. Nowe stworzenie nazywa go wodospadem Niagara, nie mam 

pojęcia dlaczego. Mówi, że wygląda jak wodospad Niagara! Nie jest to 

wystarczający powód, raczej tylko kaprys i głupota. [...] 

Środa 

Wybudowałem sobie szałas dla ochrony przed deszczem, lecz nie mogłem 

cieszyć się nim w spokoju. Nowe stworzenie już tam wtargnęło, a gdy 

O AUTORZE 

Mark Twain 

(czytaj: tłein; 1835–1910) 

– właściwie Samuel 

Langhorne Clemens – 

to amerykański pisarz, 

dziennikarz i podróżnik. 

Autor m.in. popularnych 

powieści dla młodzieży 

Przygody Tomka Sawyera, 

Przygody Hucka, Królewicz 

i żebrak.


13 

Hieronim Bosch (czytaj: bos), tryptyk Ogród rozkoszy ziemskich (1480–1490), olej na desce, Museo del Prado, Madryt 

próbowałem je wypchnąć, zaczęło wylewać wodę z otworów, którymi patrzy; ocierało je wierzchem łap, 

wydając przy tym takie odgłosy jak niektóre zwierzęta, kiedy cierpią. [...] 

Piątek 

[...] Znalazłem bardzo stosowną nazwę dla tej okolicy, melodyjną i ładną: OGRÓD RAJSKI. [...] Nowe 

stworzenie utrzymuje, że te lasy, skały i cały krajobraz w niczym nie przypominają ogrodu, lecz wyglądają 

jak park, jak nic innego, tylko właśnie park. Nie zasięgając więcej mej rady, na nowo nazwało ogród – PAR- 

KIEM NIAGARA. Wydaje mi się to zbyt samowolne. Pojawiła się też tabliczka: 

NIE DEPTAĆ 

TRAWY 

Moje życie nie jest już tak szczęśliwe jak przedtem. [...] 

Wtorek 

Zaśmieciła całą okolicę wstrętnymi nazwami i drażniącymi napisami: 

DO WIRU WODNEGO 

DO KOZIEJ WYSPY 

DO JASKINI WIATRÓW 

Utrzymuje, że park stałby się przytulnym letniskiem, gdyby panował taki zwyczaj. [...] 

Niedziela 

Jakoś wytrzymałem. [...] 

Czwartek 

Oznajmiła mi, że powstała z żebra wyjętego z mego boku. Jest to chyba mało prawdopodobne, gdyż nie 

brakuje mi ani jednego żebra. [...]


Piątek 

Oznajmiła mi, że wąż radzi jej, aby spróbowała owocu z tego drzewa, gdyż wówczas posiądzie ogromną, 

wyjątkową i wspaniałą wiedzę. Powiedziałem jej, że to pociągnie za sobą również przeciwny skutek – sprowadzi 

śmierć na ziemię. [...] Obawiam się, że będą kłopoty. Chciałbym odejść. 

Środa 

[...] Ewa zjadła owoc i śmierć zstąpiła na świat... Tygrysy pożarły mego konia, ignorując zupełnie mój zakaz 

– i zjadłyby nawet mnie samego, gdybym w porę nie uciekł ile sił w nogach... [...] 

Pamiętnik Ewy przełożony z oryginału 

Albrecht Dürer (czytaj: direr), 

Adam i Ewa (1507), olej na 

desce, Museo del Prado, 

Madryt 

Sobota 

Żyję już prawie jeden dzień. Zjawiłam się wczoraj. [...] Najlepiej zacząć od razu, aby nie dopuścić do bałaganu 

w notatkach; czuję instynktownie, że pewnego dnia szczegóły nabiorą znaczenia dla historyka. Ponieważ czuję się 

właśnie jak eksperyment [...], dochodzę do przekonania, że j e s t e m tylko eksperymentem i niczym więcej. [...] 

Czy mam zapewnioną pozycję, czy też muszę czuwać i troszczyć się o nią Raczej to ostatnie. Czuję instynktownie, 

że wyższość można osiągnąć tylko za cenę wiecznej czujności. (Uważam, że to trafna uwaga jak na 

kogoś tak młodego jak ja.) 

Dzisiaj wszystko wygląda o wiele lepiej niż wczoraj. [...] Wspaniałe i piękne dzieła sztuki nie powinny być 

tworzone w pośpiechu, a ten majestatyczny nowy świat jest naprawdę najbardziej podniosłym, pięknym


15 

i bliskim doskonałości dziełem, chociaż tak krótko istnieje. [...] Ostatniej nocy księżyc zerwał się z uwięzi, 

ześliznął i wypadł z całego układu – to wielka strata; serce mi pęka na myśl o tym. [...] 

Wczoraj po południu poszłam śladami drugiego Eksperymentu, aby przekonać się, jeśli zdołam, czego on 

szuka. [...] Przypuszczam, że jest mężczyzną. Nigdy dotychczas nie widziałam mężczyzny, lecz to stworzenie 

właśnie tak wygląda, i jestem pewna, że nim jest. [...] 

Z początku bałam się go i zrywałam do ucieczki, gdy tylko oglądał się, myślałam bowiem, że będzie mnie 

ścigać. Z czasem jednak zauważyłam, że to stworzenie także próbuje uciekać. [...] 

Dziś powtórzyło się to samo. Znów zmusiłam go do wdrapania się na drzewo. 

Niedziela 

On wciąż siedzi tam na drzewie. Niby wypoczywa, lecz to podstęp. [...] 

Zeszłej nocy zwrócili mi księżyc; byłam tak uszczęśliwiona! Uważam – że to bardzo szlachetnie z ich strony. 

Choć księżyc znów się ześliznął i spadł, nie zmartwiłam się tym, gdyż nie ma powodu do niepokoju, 

jeśli posiada się sąsiadów, którzy sprowadzą go z powrotem. [...] 

Następnej niedzieli 

Przez cały tydzień chodziłam za nim jak cień, próbując zawrzeć znajomość. Musiałam więc mówić przez cały 

czas, gdyż on jest nieśmiały, lecz to mi nie przeszkadza. Wydawało mi się, że jest zadowolony z mej obecności. [...] 

Środa 

Teraz jest nam z sobą bardzo dobrze i poznajemy się wciąż lepiej. [...] W ciągu ostatnich dwóch dni przejęłam 

trud nadawania nazw zwierzętom. Było to dla niego ogromną ulgą, gdyż sam nie posiada tego talentu; 

jest mi więc bardzo wdzięczny. [...] 

Jan Brueghel (starszy; czytaj: brechel) i Peter Paul Rubens, Raj i grzech pierworodny (ok. 1615), olej na desce, 

Mauritshuis (czytaj: moritsheis), Haga


Wtorek 

Przez cały ranek pracowałam nad udoskonaleniem naszej posiadłości i celowo trzymałam się z daleka od 

niego, mając nadzieję, że poczuje się osamotniony i podejdzie do mnie. Jednak nie zrobił tego. 

W południe zakończyłam pracę na ten dzień i odpoczywałam. Biegałam za pszczołami i motylami, rozkoszując 

się pięknem kwiatów, które chwytają i zatrzymują uśmiech Boga z nieba. [...] Adam nie dba o mnie, 

nie dba o kwiaty, nie dba o pomalowane niebo wieczorne – czyż obchodzi go coś poza budowaniem szałasów 

dla ochrony przed czystym, dobrym deszczem [...]. 

Po upadku 

Gdy sięgam pamięcią wstecz, Ogród wydaje mi się snem. Był piękny, niezwykle czarująco piękny, a teraz 

jest utracony i nie ujrzę go już nigdy. 

Ogród jest utracony, lecz jestem szczęśliwa, gdyż odnalazłam Adama. On kocha mnie tak, jak potrafi, a ja 

kocham go ze wszystkich sił [...]. Kiedy zadaję sobie pytanie, dlaczego go kocham, dochodzę do wniosku, 

że nie wiem i nie pragnę wiedzieć. Przypuszczam więc, że ten rodzaj miłości nie jest wynikiem rozumowania 

ani statystyki, jak miłość do płazów i zwierząt. Myślę, że tak jest. Kocham niektóre ptaki dla ich śpiewu 

– lecz Adama nie dlatego kocham – nie, nie dlatego. Im więcej śpiewa, tym bardziej mnie to denerwuje. 

Proszę go jednak, by śpiewał, gdyż pragnę polubić wszystko, co go interesuje. [...] 

Więc, dlaczego go kocham [...] Sądzę więc, że kocham go jedynie dlatego, że jest m ę ż c z y z n ą i n a l e ż y 

d o m n i e . Nie ma chyba innego powodu. [...] 

Tak myślę. Jestem jednak tylko dziewczyną – pierwszą, która dociekała tych spraw, i być może z nieświadomości, 

z braku doświadczenia nie zrozumiałam tego jak należy. 

Po czterdziestu latach 

Modlę się o to, abyśmy zeszli z tego świata razem – to pragnienie nie zniknie z tej ziemi – lecz przetrwa 

w sercu każdej kochającej żony po kres dni, i przezwą je moim imieniem. [...] Jestem pierwszą żoną, 

a ostatnia żona będzie moim odbiciem. 

Na grobie Ewy 

ADAM: Gdziekolwiek była ona, t a m był Raj. 

(tłum. Teresa Truszkowska) 

1. Przedstaw swoje pierwsze wrażenia po lekturze fragmentu 

Pamiętników Adama i Ewy. 

2. Przedstaw w punktach etapy procesu poznawania się 

pierwszych ludzi. 

3. Wyjaśnij, jakie były wzajemne relacje Adama i Ewy, co ich 

w sobie intrygowało, co dziwiło, a co stanowiło przeszkodę 

w porozumieniu się. 

4. Nazwij i omów emocje, uczucia towarzyszące bohaterom 

w poznawaniu świata, drugiego człowieka i siebie samego. 

5. Co wypowiedzi i działania bohaterów mówią o nich samych 

Scharakteryzuj Adama i Ewę. 

MAM POJĘCIE 

Parafraza to utwór literacki, 

który odwołuje się w całości 

lub części do innego, konkretnego 

tekstu. Zmienia go przez 

rozwinięcie, uproszczenie, 

uwspółcześnienie, czasem wprowadzenie 

elementów humoru, 

czasem – środków literackich 

odmiennych od wykorzystanych 

w pierwowzorze.


17 

FORMY WYPOWIEDZI. CHARAKTERYSTYKA 

zawartość treściowa 

Przedstawienie bohatera (bohaterów), 

podanie podstawowych informacji 

o nim, na przykład imię i nazwisko, 

wiek, pochodzenie, zawód, zajęcie 

Cechy wyglądu 

Cechy charakteru, umysłu, 

osobowości, usposobienie 

Światopogląd, wyznawane wartości 

Relacje z innymi 

Opinie innych bohaterów o postaci 

Moja opinia o bohaterze, jego ocena 

X jest... 

X to... 

jeden z.... to... 

wśród... ciekawą postacią jest... 

przydatne słownictwo 

jego znakiem rozpoznawczym jest... 

ma... 

gdy się na niego patrzy, można zauważyć... 

zwraca uwagę jego... 

cechuje go... 

odznacza się... 

wyróżnia go... 

równie ważną cechą jest... 

wśród jego przymiotów trzeba wymienić także... 

X uważa, że... 

docenia... 

najbardziej ceni... 

zawsze przestrzega... 

nigdy nie zapomina o... 

dba o to, by... 

nie przywiązuje wagi do... 

wśród ludzi... 

dla innych jest... 

dla innych stanowi... 

innym pokazuje, jak... 

Y uważa go za... 

Y ocenia go jako... 

inni widzą w nim... 

szanują go za... 

doceniają jego... 

dla mnie X to... 

widzę w nim... 

podziwiam w nim... 

zazdroszczę mu... 

nie podoba mi się jego... 

X to osoba, która... 

jest człowiekiem... 

cenię go w szczególności za... 

6. Wymień bezpośrednie nawiązania tekstu Marka Twaina do Księgi Rodzaju. W czym jest podobna 

historia opowiedziana w Pamiętnikach Adama i Ewy do historii biblijnej 

7. Co nowego w stosunku do biblijnego pierwowzoru wprowadził Mark Twain do swojej opowieści 

8. Jak myślisz, w jakim celu autor przedstawił parafrazę biblijnej historii


KULTUROWE KONTEKSTY 

William Blake 

Stworzenie świata 

William Blake Stworzenie świata (1794), grafika kolorowana akwarelą, 23,3 x 16,8 cm, 

British Museum (czytaj: britisz mjuzjem), Londyn


19 

1. Obejrzyj dokładnie obraz Williama Blake’a (czytaj: 

łiliama blejka). Jak myślisz, który to dzień stworzenia 

świata Co może o tym świadczyć Przedstaw 

argumenty potwierdzające twoją opinię. 

2. W samym centrum obrazu artysta umieścił 

Boga. Jakie znaczenia przypisał w ten sposób 

poszczególnym elementom obrazu 

3. Na jakich figurach geometrycznych jest oparta 

kompozycja obrazu Jaki ma to wpływ na interpretację 

tego dzieła 

4. Omów wygląd, ułożenie ciała, gesty Stworzyciela. 

Na tej podstawie powiedz, jaki jest Jego stosunek 

do tworzonego świata. 

5. Zwróć szczególną uwagę na lewą rękę. Co może 

sugerować jej wygląd Z czym kojarzy się lewa 

strona ciała Jak te skojarzenia charakteryzują akt 

stwarzania świata 

6. Jaki przedmiot trzyma Stwórca w lewej ręce 

Wyjaśnij, do czego służy. Jakimi cechami będzie 

odznaczał się świat stworzony za jego pomocą 

7. Ustal, na jakiej zasadzie są z sobą zestawione barwy 

wykorzystane przez artystę na obrazie. Co według 

ciebie mogą symbolizować 

8. Wyobraź sobie, że jesteś artystą malarzem, który 

pracuje nad dziełem zatytułowanym Stworzenie 

świata. Powiedz, co przedstawisz na swoim obrazie. 

Omów środki języka malarskiego, których użyjesz 

dla przekazania zamierzonych znaczeń. 

Wirtualny spacer 

Wciel się w postać Adama lub Ewy. W formie 

bloga, zachowując narrację pierwszoosobową, 

dopisz do tekstu Twaina fragmenty ich 

wypowiedzi. Postaraj się zachować podobny styl. 

Pamiętaj Wirtualny o odpowiedniej spaceroprawie 

graficznej, Wciel się na w przykład rolę Adama rysunkach, lub Ewy. zdjęciach W formie bloga, 

urozmaicających zachowując narrację tekst. Na pierwszoosobową, blogu możesz dopisz 

zamieścić do tekstu także Twaina krótki fragmenty film, w którym ich wypowiedzi. 

przedstawisz 

ciekawą Postaraj przygodę się zachować Adama i Ewy. podobny styl. 

Do bloga możesz wprowadzać żarty i aluzje 

do współczesnej rzeczywistości. 

MAM POJĘCIE 

Symbol to element świata przedstawionego 

(postać, miejsce, przedmiot, roślina, pojęcie 

abstrakcyjne), który oprócz dosłownego, 

posiada sens ukryty. Symbol nie ma jednego 

ustalonego znaczenia i może być rozumiany 

na wiele sposobów w zależności od kontekstu, 

w którym występuje, na przykład słońce może 

symbolizować życie, radość, światło, ciepło. 

ODKRYWAM SZTUKĘ 

Środki języka malarskiego typowe dla 

sztuki malarskiej środki plastycznego wyrazu 

to: 

• linia, 

• barwa, 

• plama, 

• walor (stopień jasności barwy), 

• faktura (ukształtowanie powierzchni), 

• kompozycja, 

• perspektywa, 

• światłocień. 

MAM POJĘCIE 

Blog (nazwa powstała przez skrócenie 

angielskiego określenia web log – dziennik 

sieciowy) to strona internetowa zawierająca 

uporządkowane chronologicznie, a często 

również tematycznie, wpisy. Zazwyczaj ich 

charakter jest osobisty, są pisane w pierwszej 

osobie, prócz faktów zawierają opinie i przemyślenia 

blogera. Ważną cechą większości 

blogów jest możliwość komentowania 

wpisów przez jego czytelników. 

Blogi są dziś postrzegane jako sposób 

komunikacji (siatka powiązanych blogów to 

blogosfera). Mogą służyć celom marketingowym, 

politycznym, naukowym, ale przede 

wszystkim są wyrazem pasji i zainteresowań 

swych twórców (jak blogi tematyczne – kulinarne, 

informatyczne, modowe, historyczne 

itp.).


GŁOSY Z EPOKI 

Święty Łukasz 

Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie 

(Ewangelia wg św. Łukasza 10,25–37) 

A oto powstał jakiś uczony w Prawie i wystawiając 

Go na próbę, zapytał: „Nauczycielu, co mam czynić, 

aby osiągnąć życie wieczne”. Jezus mu odpowiedział: 

„Co jest napisane w Prawie Jak czytasz”. 

On rzekł: Będziesz miłował Pana, Boga swego, całym 

swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim 

umysłem; a swego bliźniego jak siebie samego. Jezus 

rzekł do niego: „Dobrze odpowiedziałeś. To czyń, 

a będziesz żył”. Lecz on, chcąc się usprawiedliwić, 

zapytał Jezusa: „A kto jest moim bliźnim”. 

Jezus, nawiązując do tego, rzekł: „Pewien człowiek 

schodził z Jeruzalem do Jerycha i wpadł w ręce 

zbójców. Ci nie tylko go obdarli, lecz jeszcze rany 

mu zadali i zostawiwszy na pół umarłego, odeszli. 

Przypadkiem przechodził tą drogą pewien kapłan; 

zobaczył go i minął. Tak samo lewita 1 , gdy przyszedł 

na to miejsce i zobaczył go, minął. Pewien 

zaś Samarytanin 2 , wędrując, przyszedł również na 

to miejsce. Gdy go zobaczył, wzruszył się głęboko: 

podszedł do niego i opatrzył mu rany, zalewając je 

oliwą i winem; potem wsadził go na swoje bydlę, 

zawiózł do gospody i pielęgnował go. Następnego 

zaś dnia wyjął dwa denary 3 , dał gospodarzowi 

i rzekł: „Miej o nim staranie, a jeśli co więcej wydasz, 

ja oddam tobie, gdy będę wracał”. Kto z tych 

trzech okazał się według ciebie bliźnim tego, który 

wpadł w ręce zbójców”. On odpowiedział: „Ten, 

który mu okazał miłosierdzie”. Jezus mu rzekł: 

„Idź, i ty czyń podobnie!”. 

Święty Łukasz na obrazie Jamesa Tissota 

O AUTORZE 

Łukasz Ewangelista (ok. 20 n.e.– ok. 100 n.e.) 

– święty, autor jednej z czterech Ewangelii i Dziejów 

Apostolskich. Pochodził z Antiochii (dzisiejsza 

Turcja), był uczniem i współpracownikiem 

świętego Pawła, a wedle tradycji – lekarzem. 

1 

lewita – członek warstwy kapłańskiej, wykonywał niższe posługi religijne. 

2 

Samarytanie – mieszkańcy Samarii, prowincji w Palestynie. Ortodoksyjni (czyli ściśle przestrzegający zasad religijnych) żydzi 

żywili wobec nich nienawiść i uważali za swych wrogów, zarzucając im odstępstwa od wiary. 

3 

denar – rzymska moneta o równowartości przeciętnego wynagrodzenia za dzień pracy.


21 

MAM POJĘCIE 

Alegoria to motyw lub zespół motywów (sceneria, postacie, wydarzenia) w dziele literackim lub plastycznym, 

który poza znaczeniem dosłownym ma – w przeciwieństwie do symbolu – ściśle określony sens przenośny, 

na przykład sowa jest alegorią mądrości. 

Motywy działania to przesłanki i bodźce decydujące o wyborze czyjegoś sposobu działania, przyczyny kryjące 

się w postępowaniu danego człowieka. 

Przypowieść to gatunek literacki wywodzący się z Biblii. Przypowieść niesie podwójne znaczenie – dosłowne 

i przenośne, ukryte w alegoriach i symbolach. Przekazuje ważne przesłanie moralne lub filozoficzne. 

Przesłanie utworu to jego główna myśl, idea przekazywana przez jego treść (świat przedstawiony). 

1. Przeanalizuj postępowanie bohaterów 

opowieści. Powiedz, jakimi motywami 

się kierowali. Jakie wartości były dla 

nich ważne 

2. Rozmówca Jezusa zadał dwa pytania. 

Zacytuj je, a następnie udziel na nie 

odpowiedzi. Nawiąż do przesłania 

opowieści Jezusa. 

3. Co wiemy, a czego nie wiemy 

o bohaterach przypowieści Jak takie 

przedstawienie postaci wpływa na 

twoje rozumienie utworu 

4. Sformułuj przesłanie, jakie odczytujesz 

z Przypowieści o miłosiernym 

Samarytaninie. 

5. Z czego wynika różnica w pisowni 

wyrazów Samarytanin i samarytanin 

Sformułuj definicje słownikowe 

wyjaśniające znaczenia tych 

rzeczowników. 

6. Opowiedz o sytuacji, w której komuś 

pomogłaś / pomogłeś. Przedstaw 

okoliczności tego wydarzenia, jego 

przebieg, skutek i uczucia, które ci 

towarzyszyły. 

7. Poszukaj w twoim otoczeniu człowieka, 

którego możesz nazwać samarytaninem. 

Przedstaw go i scharakteryzuj. 

Jacopo Bassano, Miłosierny Samarytanin 

(1562–1563), olej na płótnie, National 

(czytaj: naszynal) Gallery, Londyn


LITERACKIE KONTEKSTY 

Małgorzata Musierowicz 

Kwiat kalafiora 

(fragment) 

Na trzeciej lekcji był polski – z Dmuchawcem. Siwy, potargany starszy 

pan o dobrodusznym, kpiącym uśmieszku i łagodnym spojrzeniu 

jasnych oczu, ukrytych za grubymi szkłami, był wychowawcą III b. Słynął 

w szkole z nieszablonowych pomysłów i oryginalnie prowadzonych 

wykładów. Nikt nie nudził się na jego lekcjach. Klasa III b składała 

się w przeważającej większości z ciekawskich dziewczyn i jeszcze 

w pierwszym roku nauki przeprowadziła dokładny wywiad na jego temat. 

Starsze klasy wystawiły wówczas Dmuchawcowi entuzjastyczne 

referencje: „W ogóle się nie denerwuje”, „Broni przed dyrciem, dwój 

na okres nie stawia”, „Nie nudzi”, „Nie dokucza”. Na nieoficjalnej giełdzie 

istniejącej wśród uczniów – warstwy uciemiężonej – największe 

uznanie mieli władcy liberalni. Dmuchawiec wybijał się nawet ponad 

tę warstwę, gdyż nie tylko był liberalny, ale w dodatku w najmniejszym 

stopniu nie był władcą. Toteż III b, której wychowawcą został 

już w pierwszym roku, słusznie uważała się za wyróżnioną przez los. 

[...] 

– Współczucie – powiedział, nagle przystając. 

Klasa ucichła momentalnie. 

– Kto wyjaśni, co to oznacza 

– Ja! – powiedział gruby Darek z pierwszej ławki. – To jest litość. 

Dmuchawiec fuknął. 

– Bezmyślny chłopcze – rzekł. – Litość to nie współczucie. Zwróćcie 

uwagę na zabarwienie emocjonalne obu tych słów. Które z nich ma 

odcień pejoratywny 1 

– Współczucie – powiedziało kilka głosów naraz. 

– Oba mają – powiedziało kilka innych głosów. 

Dmuchawiec nie spodziewał się takiej odpowiedzi. Był szczerze zdumiony. 

– Chwileczkę, jak to – spytał. – Ja chyba źle rozumiem. Wyjaśnijcie 

mi to zaraz – zażądał. 

Nikt się nie kwapił. 

– Darek! Mów no, bracie. – Dmuchawiec klepnął grubasa po łopatce. 

– Nno... – rzekł Darek. – Bo współczucie to tak jak... miłosierdzie... to 

takie jakieś babskie. Ckliwe. 

– Ckliwe i babskie – mruknął polonista. – Słucham dalszych wypowiedzi. 

Młodzież jednakże była bardziej cwana, niż się pedagogowi wydawało. 

1 

pejoratywny – negatywny, ujemny. 

O AUTORCE 


(ur. 1945) – autorka i ilustratorka 

książek dla dzieci i młodzieży, 

urodzona i mieszkająca 

w Poznaniu. Z tego miasta 

uczyniła tło i bohatera wielu 

swoich powieści (od dzielnicy 

Jeżyce, w której rozgrywa się 

ich akcja, powstało określenie 

serii: „Jeżycjada”). W kwestionariuszu 

zamieszczonym na 

swojej stronie internetowej 

(www.musierowicz.com.pl) 

wśród ulubionych zajęć 

wymienia: „czytanie książek, 

pisanie książek, ilustrowanie 

książek, wymyślanie książek, 

pisanie o książkach, kupowanie 

książek, wyszukiwanie 

książek na półkach antykwariatów, 

kolekcjonowanie książek, 

pożyczanie książek od przyjaciół, 

pożyczanie książek 

przyjaciołom…”.


23 

Powtórzenie słów Darka i niedostrzegalny wyraz troski na twarzy Dmuchawca pozwoliły klasie pojąć, że 

nie takich odpowiedzi się oczekuje. Zapadło milczenie, ponieważ nikt nie zamierzał się wychylać. [...] 

– Dzieci – rzekł nauczyciel. – Dlaczego waszym zdaniem współczucie jest czymś niewłaściwym Dlaczego 

waszym zdaniem pomaganie bliźnim jest śmieszne Dlaczego nikt się nie wstydzi agresji i brutalności, 

a żenuje go własna dobroć Czy nie sądzicie, że coś tu stoi na głowie Dwaj spośród was – nazwisk nie 

wymienię ze względów humanitarnych – stali wczoraj na skrzyżowaniu, a obok staruszka nie miała odwagi 

przejść przez jezdnię. Widziałem to z dala, tak jest. Stąd temat mojej dzisiejszej rozmowy z wami. Starsza 

pani zwróciła się w końcu do jednego z tych dwóch i on ją przeprowadził przez jezdnię. Ale tak się wstydził, 

że to zrobił, że musiał sobie zdrowo zakląć, kiedy już wrócił do kolegi. Ja pytam – dlaczego Dlaczego 

wstydzicie się współczucia Współ – czucia. Proszę się zastanowić teraz nad etymologią 1 tego wyrazu. 

W klasie wisiało niepewne milczenie. 

Wstała Cesia Żak. 

– Boimy się współczuć – powiedziała. – Ludzie wokół nas są agresywni. Robimy krok w ich stronę, a oni odpowiadają 

nam złością. – Niepewnie spojrzała w stronę Dmuchawca. – Po prostu boimy się, żeby nas nie odtrącono. 

– Śmieszne – rzekł Dmuchawiec. – Odtrącą was – no i co z tego Ja bym się tego nie obawiał. 

– Ale Cesia ma rację, panie profesorze – powiedziała szybko Beata Kowalczuk. – Ja się na przykład boję 

ludzi, mama zawsze mi powtarza, żebym była 

ostrożna. Bo ludzie, panie profesorze, zaraz 

wyczują, że ktoś jest miękki, i wykorzystają go 

od razu... 

Jakiś baryton z mutacją zauważył konspiracyjnie, 

że Beata faktycznie jest miękka, i to się 

daje zaraz wyczuć – w klasie gruchnął śmiech. 

Dmuchawiec pośmiał się też dla towarzystwa, 

po czym wyjął paczkę papierosów i znów ją 

schował. 

– Boicie się ludzi – mruknął. – No, jest to znany 

aspekt tej sprawy. Czy wiecie, że zwierzęta 

często atakują ze strachu Jak pisał pewien 

znakomity pisarz: „Źli ludzie to ci, którzy myślą, 

że świat jest zły i źli są wszyscy wokół. 

I czynią zło, myśląc, że bronią się przed złem 

innych”. 

Zgłosił się wysoki, pryszczaty Wojtek, zaczerwieniony 

teraz i spocony z wrażenia. 

– Ja... też tak uważam, panie psorze. Ja na przykład 

jestem regularnie agresywny ze strachu. 

W klasie eksplodował nagły śmiech. 

Ilustracja autorki do serii „Jeżycjada” 

– portret profesora Dmuchawca 

1 

etymologia – pochodzenie wyrazów.


Dmuchawiec pozwolił uczniom nieco się odreagować, wykorzystując ten czas na spacer w kierunku okna 

i uchylenie lufcika. 

– Wojtek – rzekł wreszcie, kiedy śmiech ucichł. – Czy chciałeś powiedzieć coś jeszcze 

– Nno tak – zabełkotał uczeń, stropiony i nieszczęśliwy. – Pan profesor wie, to ja tę staruszkę... tego. Chciałem 

powiedzieć, że ja jej po prostu nie zauważyłem, jak staliśmy tam z Luckiem. Rozmawialiśmy o meczu, 

więc niech pan psor nie myśli, że ja tego... bo ja to normalnie pomagam w takich sytuacjach. 

– W porządku, jasne – klepnął go w ramię Dmuchawiec. – Nie mówmy o tobie. Naświetlamy teraz kwestię 

w sposób ogólny. Czy ktoś chciałby powiedzieć coś jeszcze 

– Ja – zgłosił się Lucek, sąsiad Wojtka. – Ja jeszcze o tym, co ten pisarz powiedział. Co do złych ludzi. 

– No, no, słucham 

– Ten gość nie miał racji – stwierdził Lucek kategorycznie. – Moim zdaniem, źli ludzie to ci, którzy zapewniają 

sobie korzyści, krzywdząc innych. Taki zły wcale nie musi myśleć, że inni są źli. On może myśleć, że 

inni są dobrzy, ale głupi, a on jest po prostu sprytniejszy od nich. Pan rozumie 

Dmuchawiec nagle roześmiał się z całego serca i wziął Lucka za rękę. Była to ręka niedomyta, czerwona, 

z połamanymi paznokciami, śladami tytoniu wypalanego w szkolnej ubikacji i pyłu boisk piłki nożnej. 

– Ależ tak – powiedział. – Rozumiem. Rozumiem doskonale i dziękuję wam za dzisiejszą lekcję. Odwieczne 

wartości, jak się okazuje, nie umierają z byle powodu. Tak. Gdyby porównanie to nie miało wydźwięku 

negatywnego, przywołałbym tu przykład hydry, której wciąż obcinane głowy odrastają, w nieoczekiwanych 

zresztą miejscach. Oto dlaczego lubię być nauczycielem. Utwierdzam się wciąż na nowo w przekonaniu, że 

dobro jest niezniszczalne. – Puścił wreszcie rękę Lucka, który przestępował z nogi na nogę i zataczał oczami, 

nad wyraz głupio się czując w tak ciasnym kontakcie z nauczycielem. – No, a teraz zadanie domowe: 

„Współczucie w moich ulubionych książkach”. Liczę na obszerne i szczere wypowiedzi. Żegnam do jutra, 

już dzwonek. 

1. Wyobraź sobie, że chodzisz do klasy przedstawionej we fragmencie powieści. Opowiedz, jakim 

nauczycielem jest profesor Dmuchawiec. 

2. Wskaż różnice znaczeniowe między rzeczownikami litość i współczucie. Jak sądzisz, dlaczego uczniowie 

III b negatywnie ocenili postawę współczucia 

3. Wykonaj polecenie profesora Dmuchawca i wyjaśnij budowę wyrazu współczucie. Jakie znaczenia niosą 

części, z których się ten wyraz składa 

4. Włącz się do dyskusji klasy III b na temat zła. Co według ciebie jest jego źródłem Poprzyj swoją 

wypowiedź przykładami. 

5. Wyjaśnij, jak w kontekście rozmowy uczniów z profesorem Dmuchawcem można ocenić postępowanie 

kapłana i lewity z Przypowieści o miłosiernym Samarytaninie. 

6. Profesor stwierdził, że „odwieczne wartości [...] nie umierają”. Podaj nazwy wartości, które uznajesz za 

uniwersalne i które respektujesz w swoim życiu. 

7. Przeprowadźcie w klasie rozmowę na temat współczucia. Rozważcie, kiedy i jak można i trzeba je 

okazywać, w jaki sposób wpływa ono na relacje między ludźmi. 

8. Przedstaw bohaterów literackich i filmowych, którzy według ciebie okazywali innym współczucie. 

9. Napisz zadanie domowe na temat podany przez profesora.

KULTUROWE KONTEKSTY 

Plakat promujący bezinteresowne działania 


25 

1. Jakim znakiem plastycznym posłużył 

sie twórca plakatu Wskaż jego główne 

elementy. 

2. Co w tym przedstawieniu jest 

symbolem wspólnoty działania 

3. Plakat promuje dobre uczynki 

„dla ludzi, zwierząt, środowiska”. 

W jaki sposób te trzy obszary zostały 

zasygnalizowane 

4. Przeanalizuj napisy na plakacie. 

Jakimi środkami językowymi 

odbiorca jest nakłaniany do 

pożądanego zachowania 

5. Zaproponuj własne hasło reklamujące 

dobre uczynki. 

6. Skorzystaj z odpowiedniego słownika 

i wyjaśnij znaczenie rzeczownika 

wolontariusz. Utwórz z nim pięć 

związków wyrazowych. 

7. Powiedz, w jakiej dziedzinie 

życia możesz podjąć pracę jako 

wolontariusz. Weź pod uwagę własne 

predyspozycje oraz ograniczenia 

formalne (nie do każdego wolontariatu 

przyjmą gimnazjalistę) i uzasadnij swoje 

zdanie. 

Wirtualny spacer 

Stwórz, na przykład na platformie glogster, plakat 

multimedialny zachęcający do udziału w kampanii 

społecznej wymyślonej przez ciebie. 

ODKRYWAM SZTUKĘ 

Znak plastyczny to element graficzny 

lub zestaw takich elementów przekazujący 

jakiś komunikat – informację, 

ostrzeżenie lub zachętę (na przykład 

znaki drogowe, piktogramy, ikonki). 

Znaki plastyczne, którym towarzyszą 

krótkie komunikaty słowne, występują 

najczęściej na plakatach lub billboardach. 

Znak wskazujący konkretną 

instytucję, wydarzenie lub osobę nosi 

nazwę logo.


Powtarzamy, 

sprawdzamy się 

WARTO ZAPAMIĘTAĆ 

ŹRÓDŁA KULTURY 

BIBLIA 

MITY 

• Stary i Nowy Testament 

• charakter religijny i literacki 

• styl biblijny 

• wierzenia religijne 

• objaśnianie świata 

• bogowie, herosi, ludzie 

• realizm i fantastyka 

przypowieść 

• znaczenia dosłowne 

• znaczenia przenośne 

• moralne przesłanie 

hymn 

• podniosły styl 

• filozoficzny 

charakter 

Iliada 

• wojna trojańska 

• Achajowie przeciw 

Trojańczykom 

• konflikt o piękną Helenę 

• upadek Troi 

Odyseja 

• powrót Odysa spod Troi 

• 10 lat tułaczki 

• ojczyzna – Itaka jako cel 

motywy, symbole 

NASZE PROJEKTY 

1 Przygotujcie i przeprowadźcie akcję społeczną dotyczącą 

pomocy osobom potrzebującym. 

2 Zbierzcie i opracujcie materiały związane z początkami 

miejscowości, w której mieszkacie. 

3 Przygotujcie w dowolnej formie prezentację wybranego 

motywu mitologicznego w sztuce. 

4 Przygotujcie audycję radiową prezentującą literackie 

i muzyczne utwory o tematyce miłosnej.

WIEM I UMIEM 

Mieć odwagę 

Przeczytaj tekst i wykonaj zadania. 


Brulion Bebe B. 

Powtarzamy, sprawdzamy się 

63 

– Czy ty jesteś odważna 

– Nie wiem… 

– Nie pytam, czy zgodzisz się przespacerować nocą po cmentarzu – uśmiechnął się kpiąco Dmuchawiec 1 . 

– Ale o to, czy masz odwagę, żeby żyć. 

– Nie bardzo rozumiem – wyznała Bebe 2 . 

– Och, to niby nie sztuka: żyć, wydaje się, że to rodzaj naturalnej umiejętności. Ale: żyć dobrze Trzeba mieć 

dużo odwagi, żeby żyć, będąc dobrym człowiekiem wśród innych ludzi. Trzeba mieć odwagę być dobrym. 

– Ja – powiedziała Bebe zagubiona – właściwie mało wiem o sobie. Zawsze mi się zdaje, że jestem dopiero 

projektem siebie samej. Brulionem 3 . Dużo różnych głupstw. Bałagan. Nic jeszcze nie jest na czysto. 

– Bardzo trafna uwaga – pochwalił Dmuchawiec. – Mało wiesz o sobie, dlatego się boisz. Nie wiesz, czego 

możesz po sobie oczekiwać. Nie wiesz, czy sama siebie nie zawiedziesz. 

Bebe nie powiedziała nic, ale pomyślała, że to prawda. 

– To raczej nie jest strach – dodał po namyśle profesor. – Tylko trema. Prawda Czujesz, że od ciebie wszystko zależy: 

możesz sama siebie zniszczyć albo sama siebie zbudować. Prawda, że to już wiesz – popatrzał na nią ciekawie. 

Bebe skinęła kilka razy głową. 

– Ja wierzę – rzekł Dmuchawiec poważnie – że otrzymaliśmy życie jako zadanie dla siebie. Że życie jest 

zadaniem. Rozumiesz To twój wysiłek zbuduje ciebie samą. 

Uśmiechnął się. 

– Chyba już naprawdę jestem stary – powiedział i ze zdziwieniem popatrzał na swoją pomarszczoną, brunatną 

dłoń. – Ale wszystko doskonale pamiętam, bo stary jestem tylko po wierzchu – roześmiał się na cały 

głos. – Ten prawdziwy Dmuchawiec siedzi w środku, przebrany tylko za starszego pana. Co dzień rano 

dziwię się, patrząc w lustro: czy to naprawdę ja Ja – ten wesoły, młody nauczyciel, co musi jeździć na 

rowerze, a marzy o czerwonym, nowiutkim motocyklu – Strasznie go rozbawił obraz, jaki wywołał. Otarł 

oczy. Uspokoił się wreszcie, popił przestudzonej herbaty. 

– Nigdy nie lubiłem być młody – wyznał. – Pamiętam dobrze, jakie to piekielnie trudne. Do pewnego 

momentu człowiek jest sam sobie nieznany. Nieokreślony. Któregoś dnia zaczyna rozumieć, że stoi przed 

jakąś powinnością, choć nie wie jeszcze – przed jaką. Z przerażeniem odkrywa nagle, że istnieje gradacja 4 

wartości i prawo wyboru. I że wybierając sposób postępowania, człowiek wpływa na drugiego człowieka. 

Co za odpowiedzialność! Może skrzywdzić tego drugiego albo mu pomóc. Odepchnąć go albo podać mu 

rękę. I cokolwiek zrobi, wpływa nie tylko na innych, ale i na samego siebie. To samego siebie buduje, 

odnosząc się do drugiego człowieka. Zapełnia tę swoją nieokreśloność, jak zapełnia się pustą przestrzeń 

cegłami i zaprawą. Wypełnia siebie. I to właśnie wymaga takiego trudu i takiej odwagi. 

Umilkł i pokiwał głową. 

1 

Profesor Czesław Dmuchawiec – były nauczyciel języka polskiego, wychowawca. 

2 

Beata Bitner (Bebe) – dorastająca córka znanej aktorki Józefiny Bitner. 

3 

brulion – zeszyt do zapisywania prywatnych notatek, brudnopis. 

4 

gradacja – stopniowanie.


ZADANIE 1. 

Wskaż wypowiedzenie, które najlepiej oddaje problematykę tekstu. 

1. Doświadczenia zawodowe profesora Dmuchawca. 

2. Porażki życiowe Beaty Bitner. 

3. Trudna sztuka życiowych wyborów. 

4. Podeszły wiek profesora Dmuchawca. 

ZADANIE 2. 

Zacytuj zdanie, które wyjaśnia, o jakim rodzaju odwagi mówi profesor Dmuchawiec. 

ZADANIE 3. 

Bebe powiedziała o sobie: „Zawsze mi się zdaje, że jestem dopiero projektem siebie samej. Brulionem. 

Dużo różnych głupstw. Bałagan. Nic jeszcze nie jest na czysto”. Wyjaśnij przenośne znaczenie tych słów. 

ZADANIE 4. 

Podaj dwa przykłady pokazujące, że bardzo trudno jest być młodym. 

ZADANIE 5. 

Profesor Dmuchawiec stwierdził, że młody człowiek zapełnia swoją nieokreśloność, kierując się w swoim 

zachowaniu wobec drugiego człowieka pewnymi wartościami. Jakie wskazówki mógłby dać osobom, które 

chciałyby postępować według jego zasad Zapisz trzy rady. Użyj trybu rozkazującego. 

ZADANIE 6. 

Zapisz pięć cech profesora Dmuchawca świadczących o tym, że był on dobrym nauczycielem i wychowawcą. 

ZADANIE 7. 

Wskaż, który z poniższych cytatów najlepiej, według ciebie, rozwija słowa profesora Dmuchawca: „Trzeba 

mieć odwagę być dobrym”. Uzasadnij swój wybór. 

1. Uśmiech bywa aktem męstwa, smutek to słabość i postawa zbyt wygodna. Być radosnym i dobrym, 

kiedy świat jest smutny i zły, to dopiero odwaga. 


2. Sukces nigdy nie jest ostateczny. Porażka nigdy nie jest totalna. Liczy się tylko odwaga. 

Winston Churchil 

3. Ten, kto pragnie być doskonale dobrym, żyjąc wśród ludzi, którzy takimi nie są, zginie na pewno. 

Niccolò Machiavelli 

4. Być dobrym to jest coś, ale postępować dobrze to znacznie więcej. 

Robert Baden-Powell 

ZADANIE 8. 

Scharakteryzuj wybranego bohatera literackiego, który byłby dla Bebe wzorem do naśladowania (którego 

postępowanie byłoby zgodne z tym, co mówił profesor Dmuchawiec). 

ZADANIE 9. 

Wskaż zdanie z fragmentu Brulionu Bebe B., które mogłoby stać się twoim życiowym mottem. Uzasadnij 

swój wybór. 

ZADANIE 10. 

Wybierz z tekstu jedno zdanie i uczyń je początkiem opowiadania, w którym przedstawisz własną wizję 

losów Beaty Bitner.

Części mowy. Czasownik – formy nieosobowe 

Części mowy 4. Czasownik – formy nieosobowe 

243 

POZNAJEMY JĘZYK 

FORMA NIEOSOBOWA CZASOWNIKA nazywa czynność lub stan, ale nie wskazuje, kto lub co jest wykonawcą 

czynności albo kto lub co podlega nazywanemu stanowi. 

formy nieosobowe 

bezokoliczniki 

zakończone na -ć, -c 

słuchać, biec 

formy czasu przeszłego 

zakończone na -no, -to 

słuchano, rozbito 

formy czasu teraźniejszego 

typu mówi się, robi się 

imiesłowy 

przymiotnikowe 

słuchający, rozbity 

przysłówkowe 

słuchając, rozbiwszy 

Specyficzną nieosobową formą czasownika jest IMIESŁÓW. Imiesłowy dzielimy na przymiotnikowe i przysłówkowe. 

Imiesłów przymiotnikowy wyraża czynność lub stan, które stanowią czyjąś właściwość. Pochodzi więc od 

czasownika, ale odpowiada na pytania przymiotnika (jaki jaka jakie) i odmienia się tak jak przymiotnik: 

przez przypadki, liczby i rodzaje. 

Imiesłów przysłówkowy również pochodzi od czasownika, ale tak jak przysłówek, jest nieodmienny. 

Imiesłów przymiotnikowy czynny jest określeniem podmiotu wykonującego daną czynność lub 

znajdującego się w danym stanie w teraźniejszości. Rozpoznajemy go po zakończeniu -ący (-a, -e). 

chłopiec, który czyta 

książka, która leży 

dzieci, które idą 

chłopiec czytający 

książka leżąca 

dzieci idące 

Imiesłów przymiotnikowy bierny jest określeniem podmiotu, który ulega danej czynności lub jest jej 

przedmiotem. Rozpoznajemy go po zakończeniach -ony (-a, -e), -ny (-a, -e), -ty (-a, -e). 

chłopiec, którego ktoś chwali 

pasażer, którego ktoś wezwał 

dzban, który ktoś rozbił 

chłopiec chwalony 

pasażer wezwany 

dzban rozbity 

imiesłów przymiotnikowy 

bierny 

-ący (-a, -e) 

czynny 

-ony (-a, -e) 

-ny (-a, -e) 

-ty (-a, -e)

244 GRAMATYKA 

Imiesłów przysłówkowy współczesny mówi o czynności lub stanie równoczesnych z inną czynnością 

lub innym stanem wyrażonych czasownikiem w formie osobowej. Ten typ imiesłowu rozpoznajemy po 

zakończeniu -ąc. 

Szedłem i śpiewałem. 

Słuchał mnie i potakiwał głową. 

Idąc, śpiewałem. 

Słuchając mnie, potakiwał głową. 

Imiesłowy przysłówkowe współczesne tworzymy wyłącznie od czasowników niedokonanych. 

Imiesłów przysłówkowy uprzedni mówi o czynności lub stanie wcześniejszych od innej czynności lub innego 

stanu, wyrażonych czasownikiem w formie osobowej. Rozpoznajemy go po zakończeniach -wszy, -łszy. 

Kiedy przyszedłem do domu, zaśpiewałem. 

Wysłuchał mnie i przytaknął głową. 

Przyszedłszy do domu, zaśpiewałem. 

Wysłuchawszy mnie, przytaknął głową. 

Imiesłowy przysłówkowe uprzednie tworzymy wyłącznie od czasowników dokonanych. 

imiesłów przysłówkowy 

współczesny 

-ąc 

od czasowników niedokonanych 

krzyczeć – krzycząc 

kłaść – kładąc 

mówić – mówiąc 

uprzedni 

-wszy, -łszy 

od czasowników dokonanych 

krzyknąć – krzyknąwszy 

położyć – położywszy 

powiedzieć – powiedziawszy 

ORTOGRAFIA I INTERPUNKCJA 

Nie z imiesłowami przymiotnikowymi 

piszemy łącznie 

niepalący 

nieumiejący 

Wyjątkowo piszemy nie 

rozdzielnie, gdy występuje 

wyraźne przeciwstawienie 

Nie siedzący, lecz leżący. 

Rozłączna pisownia obowiązuje 

również w konstrukcji 

z powtórzeniem 

Ani nie siedzący, ani nie 

leżący. 

Przecinek przed imiesłowem 

przymiotnikowym stawiamy 

wówczas, jeżeli część zdania z 

imiesłowem przymiotnikowym 

stanowi informację dodatkową. 

Zamówiłam krem paprykowy, doprawiony 

gałką muszkatołową. 

Jeżeli zaś imiesłów precyzuje 

informację zawartą w pozostałej 

części wypowiedzi, przecinka nie 

stawiamy. 

Spełniłam obowiązki wyznaczone 

przez dyrektora. 

Wszystkie imiesłowy przysłówkowe 

oddzielamy przecinkiem 

od poprzedzającej je lub następującej 

po nich reszty zdania. 

Jadąc na zachód, trafiliśmy do 

niewielkiego miasteczka. 

Jadąc, czytałem książkę. 

Imiesłowy przysłówkowe wydziela 

się przecinkami również wtedy, 

jeśli są wtrącone w zdanie. 

Gosia potrząsnęła butelką, udając, 

że sprawdza jej zawartość.

TRENING CZYNI MISTRZA 


245 

ZADANIE 1. 

Wskaż w podanych zdaniach formy osobowe i nieosobowe czasowników. 

• Powiedziałeś mi wczoraj, że na spotkanie przyjdzie także Emilia. 

• W sobotę zakończono remont dachu. 

• Bardzo lubię podróżować samolotem. 

• Niedaleko torów odkryto ruiny średniowiecznego miasta. 

• Postanowiła opublikować napisany artykuł. 

• W szkole mam wielu przyjaciół, jednak najbardziej lubię Janka. 

ZADANIE 2. 

Użyj imiesłowów przymiotnikowych, aby opisać cechy postaci wynikające z wykonywanych przez nie 

czynności lub zawodów. 

A. B. 

C. 

ZADANIE 3. 

Wyobraź sobie, że jesteś dziennikarką / dziennikarzem. Po przeczytaniu twojego artykułu redaktor naczelny 

stwierdził, że nadużywasz zaimka który. Przekształć fragment tekstu, tak aby zastąpić konstrukcje 

osobowe z zaimkiem imiesłowami przymiotnikowymi tam, gdzie to konieczne. 

Z roku na rok rośnie grupa osób, które wakacje spędzają w górach. To kontrpropozycja dla wypoczynku nad 

morzem. Wiele osób wybiera takie miejscowości górskie, które dają nie tylko możliwość wędrówek pieszych 

i rowerowych, ale także zwiedzania. Stworzenie dobrej oferty rozrywkowej, która wspiera wypoczynek, stało 

się jednym z najważniejszych zadań tych miast, które są kojarzone głównie ze sportami zimowymi. Istotne 

jest, aby osoby, które lubią podwyższony poziom adrenaliny, też znalazły coś dla siebie. Do zwiedzania 

górskich miejscowości mobilizuje także możliwość wygodnego dotarcia do nich transportem publicznym. 

Na podróż pociągiem decyduje się coraz więcej takich osób, które chcą zostawić codzienność i odpocząć 

od cywilizacji.

246 GRAMATYKA 

ZADANIE 4. 

Ułóż rymowankę, dzięki której łatwiej będzie ci zapamiętać różnicę między imiesłowami przymiotnikowymi 

czynnymi a biernymi. 

ZADANIE 5. 

Od czasowników podanych w ramce utwórz imiesłowy przymiotnikowe. Opisz obraz Józefa Mehoffera 

Dziwny ogród. Użyj co najmniej czterech wybranych imiesłowów. 

przedstawić • znajdować się • nasycać • brakować • padać • wywoływać • trzymać • namalować • ująć • wzbogacać 

Józef Mehoffer, Dziwny ogród (1902–1903), olej na płótnie, Muzeum Narodowe, Warszawa


247 

ZADANIE 6. 

Wskazane na obrazkach osoby i przedmioty uległy określonym działaniom. Zastosuj imiesłowy przymiotnikowe 

odpowiedniego typu, aby opisać ich obecny stan. Podaj własne przykłady rzeczowników i określających 

je imiesłowów czynnych lub biernych. 

A. B. C. D. 

ZADANIE 7. 

Utwórz imiesłowy przysłówkowe od podanych czasowników. Podaj nazwy tych imiesłowów. 

prasować • patrzeć • przeczytać • ugotować • upadać • poukładać • myśleć • przeżyć • iść 

ZADANIE 8. 

Napisz krótką historyjkę, w której użyjesz trzech imiesłowów z poprzedniego zadania. 

ZADANIE 9. 

Opowiedz w kilku zdaniach, co robiłaś / robiłeś w ciągu kilku ostatnich dni. Użyj imiesłowów przysłówkowych 

uprzednich. 

ZADANIE 10. 

W codziennym życiu zdarza się, że niektóre czynności wykonujemy równocześnie z innymi. Co tobie zdarza 

się robić jednocześnie Odpowiedz, stosując imiesłowy przysłówkowe współczesne. 

Wzór: Rozmawiam ze znajomymi, siedząc przy stole. 

ZADANIE 11. 

Przeczytaj tekst i wyjaśnij, dlaczego trudniej czyta się zapis pozbawiony znaków interpunkcyjnych. Zapiszując 

tekst w zeszycie, wprowadzaj konieczną korektę. 

Przedpołudnie w mieszkaniu profesora mijało im całkiem przyjemnie najpierw Magda zaparzywszy starą 

herbatę w obtłuczonym czajniczku wydobyła z kuchennej szafki jakieś pradawne fajansowe kubki z napisem 

„Społem” Potem w milczeniu pili tę herbatę grzejąc ręce i Ignaś z początku silnie zakłopotany ośmielił się 

stopniowo. 

(na podstawie: Małgorzata Musierowicz, McDusia)

248 GRAMATYKA 

ZADANIE 12. 

Obejrzyj fotos z filmu Harry Potter i więzień Azkabanu. Następnie, stosując imiesłowy przymiotnikowe 

i przysłówkowe, napisz w kilku zdaniach, co mogło się wydarzyć po sytuacji przedstawionej na zdjęciu. 

Pamiętaj o poprawnej interpunkcji. 

Kadr z filmu Harry Potter i więzień Azkabanu, 

reż. Alfonso Cuaron (2004) 

ZADANIE 13. 

Zapisz w zeszycie antonimy (czyli wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym) podanych imiesłowów zawierające 

przeczenie nie. Pamiętaj o regule ortograficznej. 

obowiązujący (kodeks) • lubiany (nauczyciel) • przeczytany (artykuł) • naruszona (konstrukcja) • 

wierzący (chłopiec) • uzgodniony (plan) • spełnione (oczekiwania) • krępujący (ubiór) 

ZADANIE 14. 

Opisz jeden dzień z życia twojej klasy. Zastosuj w opisie imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe w wersji 

zaprzeczonej. Pamiętaj o regułach ortograficznych. 

KOMUNIKUJEMY SIĘ 

Intencje wypowiedzi są ściśle związane z celami, jakie chce osiągnąć jej nadawca. Cele te wpływają na językowe 

ukształtowanie wypowiedzi. 

Odbiorca może reagować na słowa nadawcy, na przykład przyjąć informacje do wiadomości, podjąć określone 

działania, zmienić swój sposób myślenia czy oceniania. Może też pozostawić wypowiedź nadawcy bez reakcji.


249 

1. Wyobraź sobie, że relacjonujesz mecz piłki nożnej, siatkowej lub koszykówki jako spiker radiowy. 

Musisz przekazać słuchaczom wierny obraz tego, co dzieje się na boisku, za pomocą słów. Aby oddać 

szczegóły zachowania grających, zastosuj imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne. 

2. Kiedy komunikujemy się z innymi, wykorzystujemy różnorodne gesty, które wzmacniają ekspresję 

naszej wypowiedzi. Co twoim zdaniem wyraża mowa ciała osób przedstawionych na zdjęciach Ułóż 

podpisy do tych zdjęć. Użyj imiesłowów przymiotnikowych. 

A. 

C. 

B. D. 

3. Przeczytaj wypowiedzi i określ ich cel. Wskaż, który z nadawców go osiągnął. 

a) Cześć, Olu, przepraszam, że nie dotarłam na zorganizowane przez ciebie spotkanie, ale poślizgnęłam 

się na świeżo umytej podłodze i zwichnęłam kostkę. Mam nadzieję, że się nie gniewasz. Może wpadniesz 

do mnie, obejrzymy ten reklamowany film. Ponoć grający w nim aktor to niezły przystojniak. 

b) Cześć Jaśku, przepraszam, że wczoraj nie przyszedłem do ciebie, ale przypomniałem sobie, że przecież 

wcześniej umówiłem się z Marcinem na rowery. Następnym razem musisz jakoś to lepiej zaplanować 

i wcześniej dać mi znać. 

4. Wyobraź sobie, że jesteś autorem nowej gry komputerowej i chcesz zachęcić producenta do jej wydania. 

Przedstaw zalety swojego dzieła. Zastosuj imiesłowy. 

5. Wszyscy wiemy, że uprawianie sportu jest ważne dla naszego zdrowia. Ułóż slogan reklamowy zachęcający 

do aktywności fizycznej. Twoja wypowiedź powinna zawierać imiesłów przysłówkowy. 

6. Ułóż instrukcję wykonania twojego ulubionego ćwiczenia gimnastycznego lub ulubionej figury tanecznej. 

Zastosuj imiesłowy przysłówkowe.

Wiemy więcej. Starożytność 

308 GRAMATYKA 

Kultura europejska wywodzi się z dwóch podstawowych źródeł – dziedzictwa 

starożytnej Grecji i Rzymu, zwanego też antykiem (łac. antiquus – dawny; 

antiquitas – starożytność), oraz z tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej zrodzonych 

na Bliskim Wschodzie, dla których świętą księgę stanowi Biblia. 

Czasy starożytne obejmują umownie okres od pojawienia się pierwszych 

zapisanych form dorobku kulturowego – czyli od około IX w. p.n.e. – do V w. n.e., 

gdy upadło cesarstwo zachodniorzymskie, a Rzym został podbity przez plemiona 

germańskie. 

Dorobek myślowy antycznej Grecji jest związany z nazwiskami trzech wielkich filozofów: Sokratesa, Platona 

i Arystotelesa. Sokrates za najwyższe dobro uznawał cnotę, rozumianą jako wartość nadrzędną, skupiającą 

w sobie wszystkie inne wartości (na przykład męstwo, odwagę, sprawiedliwość). Według filozofa człowiek 

cnotliwy ma poczucie szczęścia. Uczeń Sokratesa, Platon, uważał, że świat materialny jest tylko odbiciem 

świata idei. Oznacza to, że na przykład ulotne piękno materialne stanowi zaledwie cień wiecznego piękna 

idealnego. Z kolei uczeń Platona, Arystoteles, podkreślał rolę rozumu ludzkiego w poznawaniu świata i w dążeniu 

człowieka do doskonałości. Z antycznej Grecji wywodzą się też dwa ważne dla kultury nurty filozoficzne. 

Stoicyzm zakładał, że człowiek powinien w życiu stosować zasadę złotego środka, czyli nie popadać w skrajności 

i umieć znaleźć w każdej sytuacji najlepsze rozwiązanie. Zachowanie wewnętrznego spokoju i równowagi 

przez unikanie gwałtownych, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych emocji, to według stoików droga do 

szczęścia. Za to epikureizm doceniał radość życia rozumianą jako brak cierpień, doznawanie przyjemności. 

Pierwsze księgi Starego Testamentu Pierwsze igrzyska olimpijskie Rozkwit kultury i gospodarki greckiej oraz demokracji ateńskiej 

X w. p.n.e. IX w. p.n.e. VIII w. p.n.e. VII w. p.n.e. VI w. p.n.e. V w. p.n.e. IV w. p.n.e. III w. p.n.e. 

Homer – Iliada i Odyseja 

Ustanowienie republiki w Rzymie 

Życie i nauczanie 

Sokratesa 

Działalność Platona 

i Arystotelesa

IX wiek p.n.e. – V wiek n.e. 

Związki wyrazowe 

309 

Epikurejczycy podkreślali jednak, że najwyższą wartość mają przyjemności duchowe, rodzące się z kontaktu 

ze sztuką i drugim człowiekiem. Filozofia antycznej Grecji za najważniejsze wartości uznawała nierozerwalnie 

z sobą złączone piękno, dobro, prawdę. 

Wartości te znajdowały odzwierciedlenie w dziełach sztuki. Podporządkowane one były stałym wzorcom 

estetycznym ( estetyka jako dział filozofii szuka odpowiedzi na pytania: Czym jest piękno Jak je osiągnąć). 

Antyczne rzeźby i budowle zachowują zasady proporcji, harmonii i równowagi. Dziś wzorce te 

nazywamy klasycznymi. Dorobek literacki czasów antycznych to przede wszystkim dwa eposy Homera: 

Iliada i Odyseja. Poeta wykorzystał w nich wątki zaczerpnięte z mitów i zobrazował religijne wierzenia 

Greków. 

Antyk to także czas narodzin tragedii, z którą wiążą się nazwiska trzech wielkich greckich tragediopisarzy: 

Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. 

Najwybitniejszymi poetami starożytnego Rzymu byli Horacy i Wergiliusz. 

Drugie źródło europejskiej kultury stanowi Biblia. To religijne i literackie dzieło wiąże się z kulturą Bliskiego 

Wschodu. Tworzone przez licznych autorów powstawało przez wiele stuleci, stąd też bogactwo treści i różnorod- 

ność literackich form. Teksty biblijne skłaniają do refleksji nie tylko religijnych, lecz także moralnych. 

Wskazują wzorzec życia opartego na podstawowych wartościach, którymi są wiara, nadzieja i miłość. 

Kulturowe dziedzictwo czasów starożytnych – dorobek myślowy, motywy, tematy, wzory 

tworzenia – zostało przejęte przez artystów i filozofów późniejszych epok, także działających 

współcześnie. Pozwala ono poznać i zrozumieć świat, w którym żyjemy i który współtworzymy. 

Ekspansja Rzymu na Wschód – podbój 

m.in. obszarów Grecji, Palestyny, Egiptu 

Księgi Nowego 

Testamentu 

Ustanowienie wolności wyznawania 

chrześcijaństwa w cesarstwie rzymskim 

Upadek cesarstwa 

zachodnio-rzymskiego (476 r.) 

– koniec epoki starożytności 

II w. p.n.e. 

I w. p.n.e. I w. n.e. II w. n.e. III w. n.e. IV w. n.e. V w. n.e. 

Twórczość Wergiliusza 

i Horacego 

Panowanie Oktawiana Augusta 

– ustanowienie cesarstwa w Rzymie 

Masowe prześladowania 

chrześcijan w państwie rzymskim 

Ostateczny podział cesarstwa rzymskiego 

na części wschodnią i zachodnią

Wiemy więcej. Starożytność 

310 GRAMATYKA 

Bliski Wschód 

Dziesięć przykazań, 

czyli nakazów 

moralnych 

obowiązujących 

chrześcijan 

FILOZOFIA 

• wiara w jedynego 

Boga 

• dekalog 

• wiara, nadzieja, 

miłość 

DEKALOG 

ESTETYKA 

• w religii 

żydowskiej zakaz 

przedstawiania 

wizerunku Boga 

i ludzi 

ŚWIĄTYNIA SALOMONA 

TORA 

Święta Księga 

wyznawców 

judaizmu. 

Zawiera pięć 

pierwszych 

ksiag Biblii 

LITERATURA 

Biblia, 

Stary Testament: 

• Księgi, Psalmy, 

Pieśń nad Pieśniami 

Nowy Testament: 

• Ewangelie (w nich 

przypowieści) 

• Dzieje Apostolskie 

• Listy 

• Apokalipsa

IX wiek p.n.e. – V wiek n.e. 

Związki wyrazowe 

311 

Grecja, Rzym 

FILOZOFIA 

• Sokrates (cnota) 

• Platon (idea) 

• Arystoteles (rozum) 

• stoicyzm (złoty 

środek) 

• epikureizm (dążenie 

do szczęścia) 

• piękno, dobro, 

prawda 

Sokrates 

NAJSŁYNNIEJSI FILOZOFOWIE STAROŻYTNI 

Platon 

Arystoteles 

ESTETYKA 

• harmonia 

• równowaga 

• poszukiwanie 

idealnych reguł 

– proporcji postaci 

i dekoracji 

Świątynia Ateny 

na Akropolu. 

V w. p.n.e. 

PARTENON 

LITERATURA 

• mity (o Prometeuszu, 

o Demeter i Korze, 

o Dedalu i Ikarze, 

o Syzyfie, o Orfeuszu 

i Eurydyce) 

• epos (Homer) 

• tragedia (Ajschylos, 

Sofokles, Eurypides) 

GRECKIE EPOSY – ILIADA I ODYSEJA 

Homer

Źródła fotografii i ilustracji 

327 

Źródła fotografii i ilustracji 

Okładka (fresk Stworzenia Słońca i Księżyca) Wikipedia [public domain] 

Tekst główny: s. 3, s. 9 (Panteon) Ivan Montero Martinez/Shutterstock.com; s. 3, s. 65 (zbroja) Tomasz Bidermann/Shutterstock.com; s. 4, 

s. 171 (Giano Lorenzo Bernini, Persefona) akg-images/East News ; s. 5, s. 223 (rzeźba literowa) Arthur R./Shutterstock.com; s. 10 (ręce) 

aleisha/Shutterstock.com; s. 11 (Stanisław Wyspiański, witraż Stań się) W. Mędrzak/WSiP; s. 22 (Małgorzata Musierowicz) Krzysztof Wojciechowski/FORUM; 

s. 23 (Małgorzata Musierowicz, rys. Profesora Dmuchawca) © Małgorzata Musierowicz; s. 25 (plakat Fundacji Arka, 

III dzień dobrych uczynków) © Fundacja Arka; s. 19, s. 25, s. 39, s. 44, s. 53, s. 75,s. 87, s. 99, s. 107, s. 114, s. 145, s. 156, s. 162, s. 177, s. 185, 

s. 207, s. 218 (okienko czatu) Yaraz/Shutterstock.com; s. 27 (Eric-Emmanuel Schmitt) Pablo Castagnola/Agency Anzenberger/Forum; 

s. 29 (The Beatles) Associated Press/Fotolink/East News; s. 30 (rysunek Zeusa) Hein Nouwens/Shutterstock.com; s. 32 (Jakubowski 

Stanisław (ur. 1888 roku–zm. 1964 roku) – Bogowie Słowian Drzeworyt, Kraków 1933) © Stanisław Jakubowski; s. 32 (Jakubowski 

Stanisław (ur. 1888 roku–zm. 1964 roku) – Bogowie Słowian Drzeworyt, Kraków 1933) © Stanisław Jakubowski; s. 35 (J.R.R. Tolkien) 

PAP/PA; s. 36 (Mordor) Caters News Agency/Forum; s. 37 (Shire – zdjęcie z planu filmowego Władcy Pierścieni) ANDREW QUILTY/ 

The New York Times/EAST NEWS; s. 41 (Wisława Szymborska) PRESSENS BILD/SIPA/East News; s. 43 (Antonio Canova, Eros i Psyche) 

ultimathule/Shutterstock.com; s. 45 (hełm) pavila/Shutterstock.com; s. 45 (Homer) Albani Collection/Jastrow/Wikipedia [public domain]; 

s. 46 (Arturas Slapsys, Hektor (książę trojański)) © Arturas Slapsys; s. 48, s. 308 (tarcza) akg-images/East News; s. 51 (Kadr z filmu 

Gwiezdne wojny. Powrót Jedi, reż. Richard Marquand, 1983) The Picture Desk/Kobal/AFP/East News; s. 52 (Kadr z filmu Troja, reż. Wolfgang 

Petersen, 2004) FOTOBLITZ/STILLS/GAMMA/BE&W; s. 53 (Jan Parandowski) LUCJAN FOGIEL/East News; s. 54 (Jacob Jordaens 

Odyseusz w jaskini Polifema); s. 56, s. 240, s. 308 (Odyseusz (Ulisses), mozaika rzymska z III w., Muzeum Bardo, Tunezja) Tomasz Szymanski/Shutterstock.com; 

s. 58 (Antoine de Saint Exupery) Harlingue/Roger Viollet/Getty Images; s. 59 (ilustracja do książki Mały Książę) 

Antoine de Saint-Exupéry, Le Petit Prince. © Éditions Gallimard; s. 60 (Stanley Kubrick) Rue des Archives/Collection RDA/Forum; s. 60 

(Kadr z filmu 2001: Odyseja kosmiczna, reż. Stanley Kubrick, 1968) Everett Collection/East News; s. 60 (Kadr z filmu 2001: Odyseja kosmiczna, 

reż. Stanley Kubrick, 1968) Photononstop/AFP/East News; s. 62, s. 309 (rysunkowa kolumna) tan_tan/Shutterstock.com; s. 62 

(waza) Kamira/Shutterstock.com; s. 66 (Gall Anonim) fot. Maciej Wróbel; oryginał znajduje się w siedzibie Towarzystwa Naukowego 

Płockiego w Płocku; s. 69 (Jan Matejko, Koronacja Chrobrego, 1889) Wilczyński Krzysztof/Muzeum Narodowe w Warszawie; s. 70 

(Sławomir Mrożek) Tomasz Paczos/FOTONOVA; s. 71 (Bożena Januszewska, Katarzyna Wolska, malarska rekonstrukcja zamku z Muzeum 

Historycznego miasta Gdańska) Malarska rekonstrukcja zamku w Szymbarku autorstwa Bożeny Januszewskiej i Katarzyny Wolskiej, 

pochodząca z książki: M. Jackiewicz-Garniec i M. Garniec Zamki państwa krzyżackiego w Prusach. Powiśle. Górne Prusy. Warmia. Mazury 

(Olsztyn 2009); s. 73 (Wojciech Jagielski) PAP/Jacek Turczyk; s. 74 (Mohammad Omar, przywódca afgańskich talibów (portret fotograficzny) 

iDNES.cz; s. 74 (Płaszcz proroka Mahometa) Mustafa Ozer/AFP/East News; s. 77 (Karol Wielki i Roland) Gianni Dagli Orti/The Art 

Archive/The Picture Desk/AFP Photo/East News; s. 78 (Śmierć Rolanda w bitwie pod Roncevaux, ilustracja z manuskryptu, ok. 1455–1460) 

The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 81 (Jarosław Grzędowicz) Bartłomiej Miedzybrodzki/East News; s. 82 (ilustracja z książki 

Jarosława Grzędowicza, Pan Lodowego Ogrodu, t. IV, Fabryka Słów, Lublin 2012, s. 681 autor: Dominik Broniek) © Dominik Broniek; s. 87 

(William Morris, Król Artur i sir Lancelot, 1862) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 88 (Święty Graal) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; 

s. 97–98 (Radolphe Capo, Krzyżacy. cz. 1 W cieniu czarnych kniei – fragment komiksu, wyd. Twój Komiks, 2002r) 

© Twój Komiks, 2002; s. 102 (Aleksander Minkowski) Danuta Łomaczewska/East News; s. 106 (Kadr z filmu Frankenstein, reż. James 

Whale, 1931) Entertainment pictures/Diomedia; s. 107 (Kadr z filmu Królewna Śnieżka i Łowca, reż. Rupert Sanders, 2012) UNIVERSAL 

PICTURES/Album/East News; s. 109 (Giotto di Bondone, Kazanie do ptaków, ok. 1295) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 110 

(Jan Twardowski) Aleksandra Iwanowska; s. 111 (Kadry z filmu Katedra, reż. Tomek Bagiński, 2002) © Platige Images; s. 112 (Tomek 

Bagiński) © Platige Images; s. 112 (Kadry z filmu Katedra, reż. Tomek Bagiński, 2002) © Platige Images; s. 113 (Kadry z filmu Katedra, reż. 

Tomek Bagiński, 2002) © Platige Images; s. 120 (podawanie rąk) Marasi/Shutterstock.com; s. 120 (przybijanie „piątki”) Dragon Images/ 

Shutterstock.com; s. 124 (Domenico Ghirlandaio, fragment fresku Zachariasz w świątyni przedstawiający włoskich humanistów 

(1486–1490), kościół Santa Maria Novella, Florencja Album Online/East News; s. 125 (Ewa Nowak) Krzysztof Wojciechowski/Forum; 

s. 126 (Leszek Kołakowski) Anna Bedyńska/Agencja Gazeta; s. 127 (Pablo Picasso, Przyjaźń, 1908) © Succession Pablo Picasso, 2015; 

fot. BE&W; s. 131 (teatr kukiełkowy) JLR/Getty Images/Flickr RF; s. 132 (Jan Sztaudynger) Andrzej Szypowski/East News; s. 133 (Andrzej 

Mleczko) PAP/Marcin Kaliński; s. 133 (Marek Raczkowski) PAP/Marcin Kaliński; s. 134 (Marek Raczkowski, Kiedyś to mieli ustawki…) 

© Marek Raczkowski; s. 134 (Marek Raczkowski, Rzeczywistość) © Marek Raczkowski; s. 135 (Andrzej Mleczko, Oddzwonię, jak skończę) 

© Andrzej Mleczko/Galeria Autorska Andrzeja Mleczki; s. 135 (Andrzej Mleczko, Klikam więc jestem) © Andrzej Mleczko/Galeria Autorska 

Andrzeja Mleczki; s. 146 (Amor – fragment fresku Triumf Galatei) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 147 (Milton Hebald, 

Romeo i Julia, Central Park NY) Patti McConville/Alamy/BE&W; s. 148 (Zdjęcie z przedstawienia baletowego Romeo i Julia Prokofiewa) 

Mark Ellidge/ArenaPAL/Forum; s. 149 (Frank Dicksee, Romeo i Julia, 1884) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 150 (Londyn 

z czasów Shakespeara) ullstein – Granger Collection/BE&W; s. 152 (Hanna Kowalewska) PAP/Leszek Szymański; s. 155 (Baz Luhrmann) 

Armando Gallo/Retna Ltd./Corbis/FotoChannels; s. 155 (Kadry z filmu Romeo i Julia, reż. Baz Luhrmann) Archives du 7eme Art/East 

News; s. 156 (Kadry z filmu Romeo i Julia, reż. Baz Luhrmann) 20TH CENTURY FOX/Album/East News; s. 156 (Kadry z filmu Romeo 

i Julia, reż. Baz Luhrmann) Entertainment Pictures/BE&W; s. 161 (Jan Paweł II) ArchiviFarabola/East News; s. 163 (Antoni Wiwulski, 

Pomnik Grunwaldzki w Krakowie, 1910, rekonstrukcja Marian Konieczny, 1976) A. i W. Bilińscy; s. 164 (Adam Haupt, Franciszek Duszenk, 

Henryk Kitowski, Pomnik Obrońców Wybrzeża na Westerplatte, 1966) Jurand/Shutterstock.com; s. 165 (Bogdan Pietruszka, Robert 

Pepeliński, Elżbieta Szczodrowska-Peplińska, Wiesław Szyślak, Pomnik Poległych Stoczniowców) Waj/Shutterstock.com; s. 173 (Giorgione, 

Trzy okresy życia człowieka) The Granger Collection, New York/The Granger Collection/BE&W; s. 174 (Olga Tokarczuk) Danuta 

Wegiel/FOTONOVA; s. 175 (Henryk Uziembło, Przykościelne lipy, 1924) Dom Aukcyjny Agra Art ; s. 176 (Salvador Dali, Trwałość 

pamięci, 1931) © Salvador Dalí, Fundació Gala-Salvador Dalí, VEGAP, Madrid, 2015; s. 177 (Salvador Dali) Felix Hörhager/DPA/AFP/ 

East News; s. 180 (Franciszek Ksawery Lampi, Portret Marii z Borakowskich Manguszewskiej) Muzeum Narodowe w Krakowie;

328 Źródła fotografii i ilustracji 

180 (Stanisław Wyspiański, Portret Elizy Pareńskiej, 1905) Muzeum Narodowe w Krakowie; s. 181 (Pablo Picasso, Portret Dory Maar, 

1937) © Picasso Succession, 2015; s. 181 (Teodor Axentowicz, Portret kobiety, 1898) ; s. 182 (Tomasz Tryzna) Adam Tuchlinski/REPORT- 

ER; s. 189 (Tadeusz Makowski, Skąpiec, 1932) Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie; s. 194 (Erich Fromm) Bettmann/Corbis/ 

FotoChannels; s. 199 (Zdjęcie z przedstawienia Świętoszka Moliera, 21.03.2006 Warszawa, Teatr Narodowy / Przedstawienie TARTUFFE 

albo Szalbierz – Molier / Próba dla Mediów Jerzy Radziwiłowicz, Karolina Gruszka) Donat Brykczyński/BE&W; s. 205 (Maciej Stuhr) 

TRICOLORS/East News; s. 206 (Emil Nolde, Martwa natura z maską III, 1911) © Stiftung Seebüll Ada und Emil Nolde; s. 213, s. 214, 

s. 215, s. 217 (Kadry z filmu Potop, reżyseria Jerzy Hoffman 1974) Polfilm/East News; s. 219 (barok – piktogram) HiSunnySky/Shutterstock.com; 

s. 226 (ziemia) MarcelClemens/Shutterstock.com; s. 226, s. 257 (morze) Viktor Gladkov/Shutterstock.com; s. 226 (gwiazda) 

Suppakij1017/Shutterstock.com; s. 226 (góra) Cardaf/Shutterstock.com; s. 226 (rzeka) straga/Shutterstock.com; s. 226 (jezioro) Ingram 

Publishing/ThETA; s. 228 (Krzych23) (Zielona) Kritchanut/Shutterstock.com; s. 228 (Lenkaaa) Subbotina Anna/Shutterstock.com; s. 228 

(Mistrzu) createvil/Shutterstock.com; s. 228 (Wilkuu) sonsam/Shutterstock.com; s. 235 (dom Bilbo Bagginsa – zdjęcie z planu filmu Hobbit) 

LIU JIEQIU/Xinhua News Agency/MJS/BE&W; s. 235 (Gollum – kadr z filmu Hobbit, reż. Peter Jackson, 2012) Photo courtesy of 

Warner Bros/Photoshot/East News; s. 239 (zwiędłe kwiaty) jwblinn/Shutterstock.com; s. 239 (jabłka) Nitr/Shutterstock.com; s. 239 

(jesień) LilKar/Shutterstock.com; s. 239 (lawenda) StevanZZ/Shutterstock.com; s. 239 (Drzewa) Roman Samokhin/Shutterstock.com; 

s. 240 (Piotr Adamczyk) PAP/Stach Leszczyński; s. 240 (robot) Ociacia/Shutterstock.com; s. 242 (maska karnawałowa) Maury75/Shutterstock.com; 

s. 242 (fontanna di Trevi) majeczka/Shutterstock.com; s. 242 (kanał w Wenecji) JeniFoto/Shutterstock.com; s. 242 (Koloseum) 

Petronilo G. Dangoy Jr./Shutterstock.com; s. 242 (Tower Bridge) r.nagy/Shutterstock.com; s. 242 (willa Jaskółcze Gniazdo na Krymie) 

Sergii Votit/Shutterstock.com; s. 242 (Big Ben) S.Borisov/Shutterstock.com; s. 245 (Leonardo DiCaprio) Featureflash/Shutterstock.com; 

s. 245 (nauczycielka) Kinga/Shutterstock.com; s. 245 (dzieci bawiące się piłką) 2xSamara.com/Shutterstock.com; s. 247 (aresztowanie) 

bikeriderlondon/Shutterstock.com; s. 247 (mycie twarzy) gosphotodesign/Shutterstock.com; s. 247 (sportowiec z medalem) Hurst Photo/ 

Shutterstock.com; s. 247 (spodnie) Mr.Yotsaran/Shutterstock.com; s. 248 (kadr z filmu Harry Potter i więzień Azkabanu) HERITAGE 

IMAGES/BE&W; s. 249 (mężczyzna za kierownicą) ARENA Creative/Shutterstock.com; s. 249 (Tomasz Majewski) FABRICE COFFRINI/ 

AFP/East News; s. 249 (zakłopotanie) Vladimir Gjorgiev/Shutterstock.com; s. 249 (Barak Obama) PAP/DPA/Ron Sachs; s. 251 (muffiny) 

Chiociolla/Shutterstock.com; s. 253 (karteczki) zayats-and-zayats/Shutterstock.com; s. 257 (pocztówka) Ensuper/Shutterstock.com; s. 258 

(chłopiec z książkami) martiapunts/Shutterstock.com; s. 258 (przemówienie) Rawpixel/Shutterstock.com; s. 258 (dziewczyna przy komputerze) 

Syda Productions/Shutterstock.com; s. 258 (lekarz) JPC-PROD/Shutterstock.com; s. 260 (Plac Hiszpański w Madrycie) Anton_Ivanov/Shutterstock.com; 

s. 261 (Olekkk) Sabphoto/Shutterstock.com; s. 261 (Eliza24) Kumer Oksana/Shutterstock.com; s. 262 

(plakat Prawdziwa przyjaźń jest za darmo) © Fundacja Psi Los; s. 262 (plakaty kampanii społecznej Cityboard Media, Młodzi kierowcy) 

© Cityboard Media; s. 264 (ludzie podskakujący na plaży na tle zachodu słońca) dangdumrong/Shutterstock.com; s. 264 (dzieci jadące 

rowerami przez park) Jacek Chabraszewski/Shutterstock.com; s. 264 (fotograf robiący zdjęcie w górach) Pierre-Jean Durieu/Shutterstock. 

com; s. 264 (osoby biegnące szpitalnym korytarzem) bikeriderlondon/Shutterstock.com; s. 270 (znaki zakazu) Leremy/Shutterstock.com; 

s. 270 (język migowy) Monika Wisniewska/Shutterstock.com; s. 270 (dziewczyna rozmawiająca przez telefon) Maridav/Shutterstock.com; 

s. 272 (surfer) EpicStockMedia/Shutterstock.com; s. 272 (płonący dom) Ross Gordon Henry/Shutterstock.com; s. 272 (widok gór, doliny 

z jeziorem w pełnym słońcu) karamysh/Shutterstock.com; s. 272 (żołnierz) MAURICIO LIMA/AFP/East News; s. 273 (kobieta przy pianinie) 

eurobanks/Shutterstock.com; s. 273 (osoba otwierająca okno) De Visu/Shutterstock.com; s. 273 (kobieta czytająca dziecku) didesign021/Shutterstock.com; 

s. 273 (kobieta czyszcząca blat) Gladskikh Tatiana/Shutterstock.com; s. 274 (plakat do Romea i Julii, Roslaw 

Szaybo) © Roslaw Szaybo; s. 275 (plakat do Romea i Julii, Mieczysław Górowski) © Mieczysław Górowski; s. 282 (polscy kibice oczekujący 

na przyjazd mistrzyni olimpijskiej) Darek Redos/REPORTER; s. 286 (mecz siatkówki) Stanisław Kowalczuk/East News; s. 289 (ruiny 

zamku nocą) IVL/Shutterstock.com; s. 289 (para spacerująca plażą podczas zachodu słońca) colourbird/Shutterstock.com; s. 289 (koncert) 

hxdylj/Shutterstock.com; s. 289 (wypadek) Tupungato/Shutterstock.com; s. 291 (przedwojenna reklama) FoKa/Forum; s. 291 (przedwojenna 

reklama) FoKa/Forum; s. 294 (absolwenci) michaeljung/Shutterstock.com; s. 294 (zabawa w śnieżki) Marius Pirvu/Shutterstock. 

com; s. 294 (ludzie na rowerach) Christian Bertrand/Shutterstock.com; s. 294 (karmienie ptaków) MNStudio/Shutterstock.com; s. 298 

(osoby czytające mapę) Alexander Raths/Shutterstock.com; s. 298 (chora osoba) Subbotina Anna/Shutterstock.com; s. 298 (sportowiec) 

DAMIEN MEYER/AFP/East News; s. 298 (zestaw plażowicza) Konstanttin/Shutterstock.com; s. 299 (plakat z kampanii Dziecko w sieci) 

© Fundacja Dzieci Niczyje; s. 306 (aleja) Andrew Scherbackov/Shutterstock.com; s. 306 (zachód słońca) Rich Carey/Shutterstock.com; 

s. 306 (stoisko z owocami) Aleksandar Mijatovic/Shutterstock.com; s. 307 (płaczące dziecko) Ksyutoken/Shutterstock.com; s. 307 

(wściekły mężczyzna, drący dokumenty) Nomad_Soul/Shutterstock.com; s. 308 (Wehikuł czasu) mega4ka/Shutterstock.com; s. 308 (rysowana 

kolumna) tan_tan/Shutterstock.com; s. 308 (Sokrates) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 308 (Platon) Troger Viollet/East 

News; s. 308 (Arystoteles) PAP/EPA/ALK. HOREMI/HANDOUT; s. 308 (Partenon) Sergii Korshun/Shutterstock.com; s. 308 (ilustracja 

do Odyseii) The Bridgeman Art Library/FotoChannels; s. 308 (Homer) Araldo de Luca/Corbis/FotoChannels; s. 309 (zwój) akg-images/ 

BE&W; s. 309 (kamienne tablice) John Said/Shutterstock.com; s. 309 (ryba) Pakhomova Lyudmila/ITAR-TASS/Forum; s. 309 (Tora) PAP/ 

Andrzej Rybczyński; 

Osie czasu: (pierwsi chrześcijanie, hun wojownik, senatorowie, Wiesław Dojlidko, chrześcijanie i lwy) Wiesław Dojlidko; Hun wojownik 

(Wiesław Dojlidko), Gutenberg (Daniel Rudnicki); 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mające na celu dotarcie do właścicieli i dysponentów praw autorskich 

wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, przytaczając w celach dydaktycznych utwory lub 

fragmenty, postępują zgodnie z art. 29 ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że 

są jedynym podmiotem właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych w wypadkach, w których 

twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

Myśli i słowa. Klasa 1

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?