Nowe zorzumieć tekst zrozumieć człowieka 1.2

ZGODNY 

Z WYMAGANIAMI 

od 

2015 

ZROZUMIEĆ TEKST 

zrozumieć człowieka 

Język polski 

PODRĘCZNIK 

LICEUM I TECHNIKUM 

zakres podstawowy 

i rozszerzony

Dariusz Chemperek 

Adam Kalbarczyk 

ZROZUMIEĆ TEKST 

zrozumieć człowieka 

RENESANS – PREROMANTYZM 

KLASA 1, część 2 

KSZTAŁCENIE W ZAKRESIE PODSTAWOWYM I ROZSZERZONYM 

Podręcznik do języka polskiego dla liceum i technikum

źródła ilustracji 

Okładka: (Onorio Marinari, Święta Katarzyna) fot. The Bridgeman Art Library/BE&W 

Tekst główny: s. 37 (Leonardo da Vinci, Mona Lisa) fot. Louvre, Paris, France, Giraudon/The Bridgeman Art 

Library/BE&W; s. 66 (zamek w Krasiczynie) A. i W. Bilińscy; s. 261 (ogród w Wersalu) fot. Fabienne Fossez/ 

Alamy/BE&W; s. 263 (Zygmunt Vogel, Biblioteka Załuskich) fot. Jan Ligiert/Muzeum Narodowe w Warszawie; 

s. 370 (plakat Wolność, równość, braterstwo, 1792–1797) fot. akg-images/East News, (medal) fot. Muzeum Sztuki 

Medalierskiej Muzeum Miejskiego Wrocławia; s. 371 (świątynia Sybilli w Puławach) fot. Grzegorz Hałaś/ 

Wikimedia [licencja GNU] 

Piktogramy: (kartka z ornamentem) fot. Nella/Shutterstock.com; (księgi) fot. Royik Yevgen/Shutterstock.com; 

(otwarta księga) fot. Garsya/Shutterstock.com; (fragment ramy) The Bridgeman Art Library/BE&W, 

(fryz – rysunek) Morphart/Shutterstock.com 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mające na celu dotarcie do właścicieli i dysponentów praw 

autorskich wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, przytaczając w celach dydaktycznych 

utwory lub fragmenty, postępują zgodnie z art. 29 ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 

oświadczają, że są jedynym podmiotem właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych 

w wypadkach, w których twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

SPIS TREŚCI 

3 

RENESANS 

TABLICA CHRONOLOGICZNA – renesans ................................................................................. 12 

1 Renesans – odrodzenie kultury antycznej. Nowa wizja świata i człowieka ...................... 16 

2 Jakże wielkie i godne podziwu jest szczęście człowieka... Filozofia renesansu ....................... 21 

Giovanni Pico della Mirandola O godności człowieka 

Niccolò Machiavelli Książę 

3 Praw mają bardzo mało, a jednak wystarczają one... Utopia – nowy, lepszy(?) świat ......... 26 

Tomasz Morus Utopia 

4 Dwoja radość... Mikołaja Reja ideał życia rodzinnego .......................................................... 31 

Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego 

Ewa Lipska Może będzie lepiej 

5 Mona Lisa Leonarda da Vinci. Sekretne treści arcydzieła renesansu S ............................ 36 

6 Nie porzucaj nadzieje... Optymizm renesansowego i współczesnego humanisty .............. 40 

Jan Kochanowski [Nie porzucaj nadzieje...] 

Jan Kochanowski [Patrzaj, jako śnieg po górach się bieli...] 

Julia Hartwig Pośpiech 

7 Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony... Renesansowy klasycyzm R ............................... 47 

Jan Kochanowski [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony...] 

Leopold Staff Przedśpiew 

INFOGRAFIKA: Mistrzowie i przyjaciele Kochanowskiego .................................................... 52 

8 Błogosławiony niechaj ów dzień będzie... Obraz kobiety w poezji włoskiego i polskiego 

renesansu R ............................................................................................................................ 54 

Francesco Petrarka Sonet 61 

Jan Kochanowski [Srogie łańcuchy na swym sercu czuję...] 

9 Pokoju mieć nie mogę... Miłość w literaturze dawnej i współczesnej ................................... 59 

Francesco Petrarka Sonet 85 

Jan Kochanowski [Nie zawżdy, piękna Zofija...] 

Konstanty Ildefons Gałczyński Pieśń I 

10 Służmy poczciwej sławie... Refleksja obywatelska w Pieśniach ............................................ 62 

Jan Kochanowski Pieśń o dobrej sławie 

Jan Kochanowski Pieśń o cnocie 

11 Zetrzy sen z oczu... Perswazja i ironia w poezji R ................................................................ 66 

Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola 

12 Wsi spokojna, wsi wesoła... Arkadie ziemiańskie w literaturze renesansowej R ................... 71 

 

Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego 

Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o sobótce (Panna XII) 

13 Me rymy nie giną... Różnorodność tematyczna i nastrojowa Fraszek ................................ 77 

Jan Kochanowski O doktorze Hiszpanie 

Jan Kochanowski Do Magdaleny 

Jan Kochanowski Ku Muzom R 

14 Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze... Wprowadzenie do Trenów ............................. 83 

Jan Kochanowski Tren IX 

15 Sny płoche nas bawią... Dyskusja z filozofią stoicką w Trenach ........................................... 87

4 

Jan Kochanowski Tren XI 

Jan Kochanowski Tren XVI 

16 Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest... Tajemnica Boga i godność człowieka 

w Trenach ................................................................................................................................. 92 

Jan Kochanowski Tren X 

Jan Kochanowski Tren XIX albo Sen 

17 Dziś rysy waszych twarzy w pamięci mi gasną... Współczesny tren Bolesława 

Leśmiana .................................................................................................................................. 97 

Bolesław Leśmian Ubóstwo 

18 Być albo nie być... Dramat ludzkich wyborów w twórczości Williama Szekspira .............. 99 

William Szekspir Hamlet 

19 Reszta jest milczeniem... W poszukiwaniu nowożytnego wzorca mężczyzny ................... 104 

William Szekspir Hamlet 

Zbigniew Herbert Tren Fortynbrasa 

20 Co ma przyjść, przyjdzie... Przeznaczenie czy wybór? ......................................................... 109 

William Szekspir Makbet 

21 Czy nie spadnie na nich to posądzenie? Literacka psychologia zbrodni ............................. 115 


22 Znak, że ktoś zły zbliża się... Przyczyny i przejawy zła w dramacie Szekspira ................. 120 


23 Czy dłonie te nigdy nie będą czyste? Cierpienie, lęk i wina lady Makbet ........................... 125 


24 Niczym jest wszystko, jeśli spełnione marzenie nie cieszy... Makbet 

w reżyserii Andrzeja Wajdy S .................................................................................. 130 

25 Los Ewy... Kobieta renesansu ................................................................................................ 132 

Margaret L. King Kobieta renesansu 

INFOGRAFIKA: Główne idee renesansu ................................................................................ 136 

26 Renesans – wędrówka przez motywy i tematy literatury .................................................. 138 

UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE ................................................................................... 141 

RENESANS. POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU ............................................................................ 150 

BAROK 

TABLICA CHRONOLOGICZNA – barok ..................................................................................... 152 

27 Epoka przeciwieństw. Wprowadzenie do kultury baroku ................................................. 156 

28 Mitologiczna alegoria w służbie pokoju. Minerwa chroniąca Pax przed Marsem Petera 

Paula Rubensa S .................................................................................................................. 161 

Wisława Szymborska Kobiety Rubensa 

29 Człowiek jest szpetny... Antynomie filozofii barokowej ...................................................... 166 

Blaise Pascal Myśli 

30 Rozdwojony w sobie... Człowiek wobec świata i Boga w poezji baroku ............................. 171 

Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, 

światem i ciałem 

nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści

SPIS TREŚCI 

5 

31 Śmierci, śmierć cię czeka... Refleksje egzystencjalne w poezji metafizycznej .................... 174 

Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego 

John Donne Sonet X 

32 Cel, dla którego niebo mię na świat posłało... Ideały błędnego rycerza a realia życia .......... 178 

Miguel Cervantes Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manchy 

Andrzej Waligórski Błędny rycerz 

33 Między dwiema krańcowymi wadami: tchórzostwem i zuchwalstwem... Tragiczna wielkość 

i patetyczna śmieszność Don Kichota ................................................................................. 185 

Miguel Cervantes Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manchy 

34 W jednym oka słowie... Dworny panegiryk i medytacja o nieuchwytnym pięknie R ...... 192 

Daniel Naborowski Na oczy królewny angielskiej... 

35 Czwarta część mgnienia. Człowiek i czas w poezji baroku R ............................................ 197 

Daniel Naborowski Krótkość żywota 

Daniel Naborowski Na toż 

Jarosław Marek Rymkiewicz Wiersz na te słowa Heraklita... 

36 Możemy z śmierci przyszydzać... Barokowy poeta o miłości i śmierci R .......................... 201 

Jan Andrzej Morsztyn Redivivatus 

Jan Andrzej Morsztyn Na koszulę brudną 

Stanisław Grochowiak [Dla zakochanych to samo staranie] 

37 Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem... Słowa i ich znaczenia J ..................................... 205 

Jan Andrzej Morsztyn Cuda miłości. Sonet 

Jan Andrzej Morsztyn Niestatek 

38 Chcieli niebożęta przed Polakami uciec do nieba... Ideologia sarmatyzmu w Pamiętnikach 

Paska ....................................................................................................................................... 209 

Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki 

INFOGRAFIKA: Klucze do kultury baroku .......................................................... 214 

39 Zawsze apetyt do widzenia świata... Oswajanie obcości przez Sarmatę ............................ 216 

Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki 

40 Ideologia okrążenia... Kontrreformacja w Polsce ................................................................ 219 

Janusz Tazbir Kontrreformacja w Polsce 

41 Zaraz się wywiodę... Język jako narzędzie perswazji J ....................................................... 223 

Wacław Potocki Sofista 

42 Przeklęty, kto zasmuca matkę swoję... Retoryka jako sztuka przekonywania J ................ 227 

Piotr Skarga Kazania sejmowe 

Martin Luther King Mam marzenie (przemówienie z 1963 r.) 

43 Raczej litość niż strach... Czarownica w epoce wczesnonowożytnej ................................. 233 

Brian P. Levack Czarownica 

44 Wszystko to są rzeczy niepewne... Współczesne inspiracje kulturą baroku R ................... 237 

Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki LXVIII. Nagły deszcz 

Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki LXXII 

Józef Bartłomiej Zimorowic Roczyzna 

45 Barok – wędrówka przez motywy i tematy literatury ........................................................ 241 

UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE I USTNE ............................................................... 243 

BAROK. POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU .......................................................................... 254

6 

OŚWIECENIE I PREROMANTYZM 

TABLICA CHRONOLOGICZNA – oświecenie i preromantyzm .............................................. 256 

46 Epoka rozumu – krytyka rozumu. Oświecenie i początek nowoczesności ..................... 259 

47 W klimacie i wieku filozofii i rozumu... Filozofia oświecenia .............................................. 264 

Wielka encyklopedia francuska (hasło: Zabobon) 

Jean Jacques Rousseau Listy moralne II 

48 Biedny dzikus... Spotkania z Innym w utworach Defoe i Kapuścińskiego ................ 270 

Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe 

Ryszard Kapuściński Heban 

49 Bohater nowych czasów... Śmierć Marata jako przykład oświeceniowego 

klasycyzmu S ......................................................................................................................... 275 

50 Książka jest trochę jak człowiek... Symbolika Księgi w powieści Olgi Tokarczuk R ........ 279 

Olga Tokarczuk Podróż ludzi Księgi 

51 Dlaczego ludzie się rodzą i umierają? Po co żyją? Dyskusja o metodach poznania u progu 

oświecenia R ......................................................................................................................... 284 

Olga Tokarczuk Podróż ludzi Księgi 

52 Do czego to wszystko zmierza? Rękopis znaleziony w Saragossie Wojciecha J. Hasa S ..... 288 

Jan Potocki Rękopis znaleziony w Saragossie 

Rękopis znaleziony w Saragossie, reż. Wojciech J. Has 

53 Prawdę mówi, względów się wyrzeka... Satyra w służbie społecznej ................................... 292 

Ignacy Krasicki Pijaństwo 

Wojciech Młynarski W Polskę idziemy 

54 O, rzadki darze przedziwnej wymowy... Język i styl językowy J ......................................... 300 

Ignacy Krasicki Monachomachia 

55 Najbardziej lubił czekoladę... Portret Krasickiego ................................................................ 307 

Jan Kott Gorzki Krasicki 

56 Święta miłości kochanej ojczyzny... Dwa ujęcia patriotyzmu ................................................ 311 

Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny 

Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Włoszech 

57 Ars poetica. Ars poetica? Programy XX-wiecznego klasycyzmu R .................................... 316 

Leopold Staff Ars poetica 

Czesław Miłosz Ars poetica? 

58 Tam tęskni kochany... „Czułe serce” sentymentalisty R ..................................................... 320 

Franciszek Karpiński Laura i Filon 

Franciszek Karpiński Przypomnienie dawnej miłości 

59 O, jakimże człowiek jest dzieckiem! Bolesne poznanie potrzeby samoograniczenia ........ 326 

Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera 

60 Cofam się jak przed ogniem... Historia miłości nieszczęśliwej ............................................ 331 

Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera 

61 Bo to jest kupa śmieci, rupieciarnia, ta wasza wiedza... Dramat o klęsce rozumu R .........335 

Johann Wolfgang Goethe Faust 

62 Duchem sięgnąć od nizin po szczyty... Pragnienie nadludzkiego poznania R ................... 342 


nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści

SPIS TREŚCI 

7 

63 Nie będzie żadnej władzy wspanialszej i lepszej dla ludzi... Sens powieści w powieści R ...... 348 

Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata 

64 Tchórzostwo – ułomnością najstraszliwszą... Powieść o ludzkiej słabości R ......................355 


65 Zła wciąż pragnie, a dobro wciąż czyni... Literackie wyobrażenia zła w świecie R ...............360 



66 Już nigdy mi spokój nie wróci... Kobieta i jej cierpienie R .................................................365 



INFOGRAFIKA: Główne idee oświecenia .............................................................370 

67 Oświecenie i preromantyzm – wędrówka przez motywy i tematy literatury ............... 372 

UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA ................................................................................ 375 

UMIEM WIECEJ. ZADANIA TESTOWE .................................................................................. 380 

OŚWIECENIE I PREROMANTYZM. POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU ....................................... 390 

Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury ..............................................................391 

Indeks pojęć ................................................................................................ 395 

Spis tekstów zamieszczonych w podręczniku ....................................................... 398 

Źródła ilustracji ............................................................................................ 399 

R 

Treści zakresu 

rozszerzonego 

S 

Analiza dzieła sztuki 

J 

Zagadnienia z nauki o języku

8 

Jak korzystać 

z podręcznika 

Podręcznik składa się z części odpowiadających kolejnym epokom literackim. 

Części te zostały podzielone na rozdziały tworzące osobne lekcje. 

Infografiki 

przybliżające 

wybrane 

zagadnienia 

Pytania i polecenia 

do danego tekstu 

Polecenia rozwijające 

umiejętność tworzenia 

wypowiedzi i ustnych 

i pisemnych 

Pojęcia kluczowe, czyli 

definicje terminów 

niezbędnych do analizy 

tekstu lub dzieła sztuki 

Przypisy objaśniające dawne 

wyrażenia i trudne fragmenty 

utworów (jeśli objaśnienie 

dotyczące rzeczy materialnej 

nie jest dla Ciebie 

wystarczające, poszukaj 

ilustracji w internecie) 

Autor i gatunek, 

czyli ważne 

informacje na temat 

autora i gatunku, 

jaki reprezentuje 

dany utwór

9 

Dział Umiem więcej, 

czyli praktyczne wskazówki 

dotyczące zadań testowych 

i poszczególnych form 

wypowiedzi oraz przykładowe 

zadania wraz z realizacjami 

Numer kolejnej 

lekcji i temat 

t 

Wiedzieć więcej... 

czyli interesujące wiadomości 

pogłębiające wykład 

Jeśli i . 

Jeśli i to proszę o . 

W zadaniach, których treść wymaga uzupełnień, 

znajdziesz zaciemnione miejsca – pamiętaj, by 

odpowiedzi pisemnych udzielać poza podręcznikiem 

UTOPIA 

XIV XV XVI XVII n.e. 

1516 r. 

R 

J 

S 

Treści zakresu 

rozszerzonego 

Zagadnienia z nauki 

o języku 

Analiza 

dzieła sztuki 

Osie czasu ułatwiające zapamiętanie czasu powstania 

utworów literackich 

K 

Julia Hartwig 

Pośpiech 

Konteksty współczesne

36 

5 

Mona 

Lisa Leonarda da Vinci 

Sekretne treści 

arcydzieła 

renesansu 

S 

Obraz zatytułowany Mona Lisa lub Gioconda (czytaj: dżjokonda) powstawał prawdopodobnie w latach 

1502–1506. Jest to portret 24- lub 25-letniej żony florenckiego kupca, Francesca del Giocondo. 

Zleceniodawca ostatecznie nie zakupił dzieła. Pozostało ono ukochanym płótnem Leonarda, malarz nie 

rozstawał się z Giocondą aż do śmierci. Według legendy, gdy do umierającego artysty przybył sam król 

Francji, Franciszek I, Leonardo nawet nie spojrzał w stronę władcy, mając wzrok utkwiony w Monie Lisie... 

SZTUKA RENESANSU 

Artyści renesansu studiowali anatomię, geometrię, 

proporcje antycznych rzeźb, aby jak najwierniej 

ukazać człowieka i otaczający go świat. 

Pragnęli naśladować naturę, cierpliwie i obiektywnie 

ją obserwować, by tworzyć w zgodności 

z nią. Sztuka renesansu miała jednak także 

ambicje przekazywania uniwersalnych prawd 

o świecie. Malarze przedstawiający ludzi na tle 

krajobrazu formułowali swe przekonania 

o miejscu człowieka w przyrodzie. Za filozofami 

starożytności podejmowali myśl, że doskonale 

i harmonijnie zbudowana istota ludzka 

jest małym światem – mikrokosmosem, bo 

odbija w sobie ład wszechświata – makrokosmosu. 

Zgodnie z tą koncepcją człowiek pozostaje 

w nierozerwalnym związku z naturą. 

WPROWADZENIE DO ANALIZY 

Wstępem do rozważania sensów najsłynniejszego 

obrazu świata niech będą słowa samego 

Leonarda: „Jeśli będziesz gardził malarstwem, 

jedynym naśladowcą dzieł natury, 

z pewnością pogardzisz także przenikliwą 

inwencją, która z filozoficzną i dociekliwą 

bacznością rozważa wszelkie jakości form: 

morza, lądy, rośliny, zwierzęta, trawy, kwiaty 

– otoczone światłem i cieniem”. 

Autor 

LEONARDO DA VINCI tworzył obrazy o tematyce 

religijnej i portrety, zachowało się także wiele jego 

rysunków. Do najbardziej znanych dzieł artysty należą 

malowidło ścienne Ostatnia Wieczerza, portret Dama 

z gronostajem (to najsłynniejszy obraz 

przechowywany w polskich zbiorach) i oczywiście 

Mona Lisa (patrz też: s. 20). 

WIEDZIEĆ I E WIĘCEJ... 

. . 

Wyniki swoich badań naukowych Leonardo da Vinci uwzględniał w malarstwie. O sztuce 

twierdził, że jest „sprawą umysłu”, gdyż artysta przekazuje wiedzę o świecie i panuje nad 

środkami wyrazu, tak by tę wiedzę ujawnić poprawnie i pięknie. Leonardo pierwszy odkrył rolę 

atmosfery w malarstwie i sformułował zasady perspektywy powietrznej, pierwszy też, na tak 

szeroką skalę, wprowadził do portretów pejzaż górski. Malował bardzo wolno, z wielką rozwagą. 

dział 1 | renesans

RENESANS 

37 

LEONARDO DA VINCI, MONA LISA, ok. 1503–1506, Musée du Louvre (czytaj: mjuze du luwr), Paryż

38 

Polecenia do analizy 

1. Opisz, co znajduje się na pierwszym, a co na 

drugim planie obrazu. 

2. Scharakteryzuj krajobraz ukazany na płótnie, 

zwracając uwagę na jego kolorystykę 

i wyrazistość przedstawienia. 

3. Określ nastrój, jaki wywołuje w Tobie 

namalowany pejzaż. 

4. Opisz ręce kobiety. Jakie informacje można 

odczytać z ich układu? 

5. Scharakteryzuj strój i uczesanie Giocondy. 

Omów związek tych elementów z pejzażem. 

6. Zwróć uwagę na kąciki ust i oczu kobiety. 

Wyjaśnij, za pomocą jakiej techniki Leonardo 

nadał twarzy Giocondy zagadkowy wyraz. 

7. Powiedz, jakie uczucia wyraża twarz Giocondy. 

8. Na czym polega związek między postacią 

kobiety a naturą w tle? W odpowiedzi uwzględnij 

rolę perspektywy powietrznej i sfumato. 

9. Określ, jaką rolę odgrywa w obrazie element 

niedopowiedzenia. 

10. Spróbuj scharakteryzować ideał kobiecego 

piękna ukazany przez Leonarda. 

» POJĘCIA KLUCZOWE 

PERSPEKTYWA – w malarstwie polega 

na uzyskiwaniu w dwuwymiarowym obrazie 

iluzji trójwymiarowości, głębi. 

PERSPEKTYWA LINEARNA – technika 

osiągania złudzenia głębi dzięki wykorzystaniu 

wrażenia, że obiekty maleją w miarę 

oddalania się od oczu obserwatora, 

oraz dzięki takiemu ukształtowaniu linii 

biegnących od obserwatora do przedmiotu, 

by uzyskać efekt ich zbiegania się na 

horyzoncie. 

PERSPEKTYWA POWIETRZNA – polega 

na wykorzystaniu w obrazie obserwacji, 

że przedmioty widziane z daleka tracą 

ostrość i jednocześnie zmieniają barwę pod 

wpływem warstwy powietrza (np. zieleń 

przechodzi w błękit). 

SFUMATO (wł. – przydymiony) – to 

miękki, lekko zamazany modelunek konturów 

i rysów postaci, oddający gęstnienie 

cienia. Odkryta przez Leonarda technika 

malarska sprawia, że postaci i przedmioty 

widziane są jakby przez delikatną muślinową 

zasłonę, nie mają ostrych konturów. 

Można powiedzieć, że sfumato było zwiastunem 

modelunku światłocieniowego. 

Praca domowa 

1. Opisz wrażenia, jakie wywołuje w Tobie obraz Leonarda da Vinci Mona Lisa. 

2. Uzasadnij tezę, że Mona Lisa jest antropocentryczną malarską refleksją o człowieku i naturze. 

Argumentuj, odwołując się do odpowiednich elementów obrazu. 

3. Literackie i malarskie portrety kobiet. Omów zagadnienie, odwołując się do Mony Lisy 

Leonarda da Vinci i do innych tekstów kultury. 

Tworzenie własnego tekstu 

1. Malarz – dawca przeżyć estetycznych czy filozoficznych refleksji? Rozważ problem 

i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do Mony Lisy Leonarda da Vinci i do innych dzieł 

malarskich. 

2. Czy istnieje ideał kobiecego i męskiego piękna? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, 

odwołując się do Mony Lisy Leonarda da Vinci, do rzeźby Dawid Michała Anioła Buaonarottiego 

(reprodukcję rzeźby znajdziesz w dowolnym albumie na temat sztuki włoskiego renesansu lub 

w internecie) i do innych tekstów kultury. 

dział 1 | renesans

RENESANS 

39 

MINIPRZEWODNIK. WIELCY 

LUDZIE RENESANSU, CZ. 2. 

MIKOŁAJ KOPERNIK (1473–1543) jest znany jako astronom, 

choć zajmował się też ekonomią, filologią i medycyną. 

Na podstawie obserwacji i obliczeń matematycznych dokonanych 

we Fromborku, gdzie był kanonikiem, stworzył rewolucyjną teorię 

heliocentryczną. Zawarł ją w dziele O obrotach sfer niebieskich 

(1543). Sformułował także prawo o wypieraniu z obiegu monety 

dobrej (o wysokiej zawartości szlachetnego kruszcu) przez 

monetę gorszą. Kopernik służył polskiemu królowi, bronił przed 

Krzyżakami zamku w Olsztynie, zwalczał epidemię dżumy 

na Warmii. Współpracował z Bernardem Wapowskim – twórcą 

pierwszej mapy Polski, przekładał z greki na łacinę listy literackie. 

Był też malarzem (przypisuje się mu Autoportret z konwalią). 

MICHAŁ ANIOŁ (Michelangelo Buonarroti; 1475–1564) był 

malarzem, rzeźbiarzem, architektem i poetą. Tchnął ducha 

renesansu w średniowieczny model ikonograficzny piety, 

przedstawiając postaci Chrystusa i Maryi w sposób 

zindywidualizowany. Z trzech piet, które wyrzeźbił, najsłynniejsza 

jest watykańska. Jego dziełem jest też posąg młodzieńczego 

Dawida (ponad 5 m), ilustrujący scenę z Biblii i uosabiający piękno 

ludzkiego ciała. Jako architekt wsławił się projektem nawiązującej 

do antyku kopuły Bazyliki św. Piotra w Rzymie. W Kaplicy 

Sykstyńskiej namalował największy fresk świata, Sąd Ostateczny 

– indywidualną, dramatyczną wizję zaświatów. Był też autorem 

sonetów o wątkach autobiograficznych i filozoficznych. 

ANDREAAS CELLARIUS, HARMONIA 

MACROCOSMICA (czytaj: makrokozmika), 

1660, Bibliothèque Nationale de France 

(czytaj: bibliotek nasjonal de frąs), Paryż 

Ruch Ziemi powoduje zmiany znaków 

zodiaku, te zaś, jak sądzono, wpływają 

na ludzkie życie. 

RAFAEL (Rafaello Santi; 1483–1520) znany jest przede wszystkim jako malarz pełnych wdzięku, zamyślonych 

Madonn (np. Madonna Sykstyńska). Jego obrazy odznaczają się niezrównaną harmonią kompozycji 

i kolorystyki. W pałacu watykańskim stworzył cykl fresków, m.in. Szkołę Ateńską – malarską syntezę dorobku 

starożytnej filozofii. Był także znakomitym architektem, koordynował prace nad przebudową Bazyliki św. Piotra. 

Piastował funkcję kustosza zabytków w Rzymie, prowadził poszukiwania i konserwację antycznych posągów 

– z tej racji można go nazwać pierwszym archeologiem w dziejach historii sztuki. 

WIEDZIEĆ I E WIĘCEJ... 

. . 

Odkrycie Kopernika, że to 

Słońce, a nie Ziemia, stanowi 

centrum układu planetarnego, 

i tym samym odrzucenie 

biblijnie uzasadnionego 

przekonania, iż nasz glob jest 

ośrodkiem wszechświata, 

wzbudziło podejrzliwość 

Inkwizycji. Niewykluczone, 

że śmierć uchroniła badacza 

przed stosem przygotowywanym 

przez tropicieli herezji... 

Polski uczony wyznawał 

poglądy filozoficzne Platona, 

który twierdził, że w centrum 

świata tkwi, niczym Słońce we 

wszechświecie, Idea Dobra. 

Pogląd o heliocentryczności 

świata był w czasach Kopernika 

tak samo dobrą hipotezą 

poznawczą, jak panujący 

wówczas w astronomii 

system ptolemejski (geocentryzm). 

Obliczenia nie 

potwierdzały teorii polskiego 

uczonego, ponieważ wyobrażał 

on sobie orbity planet 

krążących wokół Słońca jako 

idealne okręgi, co też było 

refleksem myśli starożytnych 

(Pitagorasa, Platona), według 

których koło symbolizowało 

doskonałość.

66 

11 

Zetrzy 

sen z oczu... 

Perswazja 

i ironia w poezji 

R 

Jan Kochanowski nie pojmował humanizmu jako oderwania się od świata i zatopienia w uczonych 

księgach. Chciał formować postawy obywatelskie czytelników – zgodnie z ideami humanizmu 

obywatelskiego – dlatego reagował w swej poezji na bieżące wydarzenia polityczne. Na lekcji 

poznamy Pieśń o spustoszeniu Podola prezentującą refleksje patriotyczne renesansowego poety. 

ZAMEK W KRASICZYNIE koło Przemyśla, XVI/XVII w., architekt – Galeazzo Appiani 

Budowę zamku rozpoczął w 1580 r. Stanisław Krasicki, a ukończył jego młodszy syn, Marcin, w 1631 r. 

Marcin Krasicki, uznawany za jednego z najwybitniejszych wówczas mecenasów sztuki w Polsce, 

przekształcił surowy zamek obronny, wzniesiony przez ojca, we wspaniałą, wielkopańską rezydencję. 

Zamek leżał na terenach, na które zapuszczały się zagony tatarskie, dlatego zadbano nie tylko o estetykę 

i wkomponowanie budowli w krajobraz, lecz także o nadanie jej walorów obronnych. Na południowo- 

-wschodnich obszarach Rzeczypospolitej było niewiele twierdz i wojsk strzegących granic. 

dział 1 | renesans

RENESANS 

67 

GENEZA 

W 1575 r. Tatarzy, będący poddanymi Turcji, 

dokonali najazdu na południowo-wschodnie 

tereny Rzeczypospolitej (Podole). Czas ataku 

został dobrze wybrany, gdyż w państwie polsko-litewskim 

panowało wówczas bezkrólewie, 

po ucieczce króla Henryka Walezego 

do Francji. W wyniku najazdu Tatarzy uprowadzili 

w niewolę (w jasyr) aż 50 tysięcy ludności 

cywilnej (tylu mieszkańców liczył np. 

Gdańsk – największe wówczas miasto Rzeczypospolitej), 

głównie kobiety i dzieci. 

Najazd Tatarów był dla Jana Kochanowskiego 

impulsem do napisania utworu, któremu 

później nadano zwyczajowy tytuł Pieśń o spustoszeniu 

Podola. Poeta, dając wyraz swojej 

obywatelskiej troski, przedstawia hańbiące 

wydarzenie, gani i napomina współczesną 

szlachtę. Jednocześnie zaś proponuje rozwiązania, 

które w przyszłości pozwolą na zabezpieczenie 

granic państwa. 

Jan Kochanowski 

Pieśń o spustoszeniu Podola 

Wieczna sromota 1 i nienagrodzona 

Szkoda 2 , Polaku! Ziemia spustoszona 

Podolska leży, a pohaniec sprosny 3 , 

Nad Niestrem 4 siedząc, dzieli łup żałosny! 

[5] Niewierny Turczyn psy zapuścił swoje 5 , 

Którzy zagnali piękne łanie 6 twoje 

Z dziećmi pospołu, a nie masz nadzieje, 

By kiedy miały nawiedzić swe knieje. 

Jedny 7 za Dunaj Turkom zaprzedano, 

[10] Drugie do hordy dalekiej zagnano; 

Córy szlacheckie (żal się, mocny Boże!) 

Psom bisurmańskim 8 brzydkie ścielą łoże. 

Zbójce, niestety, zbójce nas wojują, 

Którzy ani miasta, ani wsi budują; 

[15] Pod kotarzami 9 tylko siedzą, 

A nas nierządne, ach nierządne, jedzą 10 ! 

1 Sromota – wstyd, hańba. 

2 Nienagrodzona szkoda – niepowetowana szkoda, szkoda której nie da się wynagrodzić. 

3 Pohaniec sprosny – podły poganin; mowa o Tatarach. 

4 Niestr – Dniestr, rzeka graniczna między Rzeczypospolitą a Turcją. 

5 Patrz: Geneza. 

6 Piękne łanie – mowa o porwanych kobietach. 

7 Jedny – jedne. 

8 Bisurmański – pogardliwie o muzułmaninie. 

9 Kotarze – szałasy, namioty. 

10 Nierządne, jedzą – sens: Tatarzy mordują nas, pozostających bez rządu, niezorganizowanych do obrony (patrz: Geneza).

68 

Tak odbieżałe stado więc drapają 1 

Rozbójce wilcy, gdy po woli mają 2 , 

Że ani pasterz nad owcami chodzi, 

[20] Ani ostrożnych psów za sobą wodzi. 

Jakiego serca Turkowi dodamy, 

Jesli tak lekkim ludziom nie zdołamy 3 ? 

Ledwieć nam i tak króla nie podawa 4 ; 

Kto się przypatrzy, mała nie dostawa 5 . 

[25] Zetrzy sen z oczu a czuj w czas o sobie 6 , 

Cny Lachu 7 ! Kto wie, jemu czyli 8 tobie 

Szczęście chce służyć? A dokąd wyroku 

Mars nie uczyni 9 , nie ustępuj kroku. 

A teraz k’temu obróć myśli swoje 

[30] Jakobyć 10 szkody nieprzyjaciel twoje 

Krwią swą nagrodził i omył tę zmazę, 

Którą dziś niesiesz prze swej ziemie skazę. 

Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają? 

Biedne półmiski, czego te czekają? 

[35] To pan, i jadać na śrebrze godniejszy, 

Komu żelazny Mars będzie chętniejszy 11 . 

Skujmy talerze na talery 12 , skujmy, 

A żołnierzowi pieniądze gotujmy! 

Inszy to darmo po drogach miotali 13 , 

[40] A my nie damy, bychmy w cale trwali 14 ? 

Dajmy, a naprzód dajmy 15 ! Sami siebie 

Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie. 

Tarczej niż piersi pierwej nastawiają, 

Pozno puklerza przebici macają 16 . 

1 Odbieżałe... drapają – opuszczone (przez pasterza) rozszarpują. 

2 Po woli mają – mogą robić, co chcą. 

3 Sens wersu 22.: jeśli nie damy rady ludziom zasługującym na lekceważenie (Tatarom). 

4 Sens wersu 23.: mało brakuje, że Turcy narzucają nam króla (po ucieczce Henryka Walezego). 

5 Mała nie dostawa – mało nie brakuje 

6 Sens wersu 25.: ocknij się i miej się na baczności. 

7 Lach – Polak. 

8 Czyli – czy też. 

9 Wyroku Mars nie uczyni – nie rozstrzygnie o tym bitwa. 

10 Jakobyć – aby ci. 

11 Sens wersów 35.–36.: panem godnym, by jadać na srebrnych naczyniach, jest ten, komu sprzyja Mars (bóg wojny). 

12 Sens wersu 37.: przekujmy srebrne talerze na monety (by opłacić żołnierzy zawodowych). 

13 Sens wersu 39.: inni bez celu wyrzucali pieniądze. 

14 W cale trwali – trwali w całości (bez naruszenia granic). 

15 Naprzód dajmy – najpierw dajmy pieniądze (na opłacenie wojska). 

16 Sens wersów 43.–44.: najpierw trzeba wrogowi nadstawić tarczy, przebici za późno jej szukają. 

dział 1 | renesans

RENESANS 

69 

[45] Cieszy mię ten rym 1 : „Polak mądr po szkodzie”; 

Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie 2 , 

Nową przypowieść 3 Polak sobie kupi, 

Że i przed szkodą i po szkodzie głupi. 


LIRYKA APELU – rodzaj liryki inwokacyjnej; to typ utworu, w którym podmiot mówiący 

bezpośrednio zwraca się do odbiorców, wyraźnie ujawniając swoje nastawienie na adresata, którym 

jest zazwyczaj określona grupa osób. Liryka apelu ma najczęściej funkcję perswazyjną – bohater 

liryczny prosi o coś lub pragnie przekonać odbiorców do swoich racji. 

PATRIOTYZM – 1) to uczucie miłości do ojczyzny, emocjonalny stosunek do własnego kraju i jego 

mieszkańców; 2) to postawa zaangażowania w sprawy ojczyzny, działanie na rzecz swojego kraju 

i jego mieszkańców, gotowość do poświęceń w imię tych interesów; 3) to idea działania na rzecz 

swej ojczyzny. 

Polecenia do tekstu 

1. Określ, kto jest nadawcą, a kto adresatem wypowiedzi osoby mówiącej w pieśni. 

2. Podziel utwór na części i przyporządkuj je podanemu niżej podziałowi. Sporządź notatkę, 

np. w formie tabeli. 

część wiersza strofy treść (w skrócie) 

opis wydarzeń 

opis przyczyn 

zarzuty wobec szlachty 

ogólny apel 

szczegółowe zalecenia 

puenta 

3. Z wersów 2.–12. wypisz epitety i metafory, za pomocą których został ukazany obraz 

zniszczeń wojennych. 

1 Rym – tu: przysłowie. 

2 Zbodzie – zepchnie, zada kłam (przysłowiu). 

3 Przypowieść – przysłowie.

70 

4. Jak osoba mówiąca charakteryzuje najeźdźców (wersy 2.–22.)? Sporządź notatkę 

graficzną. 

TATARZY 

drapieżnicy 

(przykłady) 

.... 

barbarzyńcy 

(przykłady) 

.... 

5. Określ uczucia osoby opisującej zniszczenia i najeźdźców. 

6. Scharakteryzuj szlachtę polską (wersy 16.–36.). 

7. W wersach 33.–48. wskaż elementy ironii. Rozważ, czemu ona służy: zawstydzeniu, 

pobudzeniu do zaangażowania, wyrażeniu żalu, a może oburzeniu lub wyrażeniu goryczy? 

Uzasadnij swoje zdanie. 

8. Powiedz, jakich konkretnych działań domaga się poeta od szlachty. 

9. Wymień argumenty poety służące perswazji. 

Pogrupuj je na uczuciowe i racjonalne. 

10. Wskaż puentę utworu. W jakim celu 

zostało w niej użyte przysłowie? 

11. Oceń program działania, który proponuje 

poeta. Czy ten program może być aktualny 

dziś? Uzasadnij swoją opinię. 

Praca domowa 

Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, 

że przysłowia są mądrością narodu? 

Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się 

do wybranych przykładów. 

Tworzenie 

własnego tekstu 

Obowiązki obywatelskie – uciążliwe brzemię 

czy cenna motywacja do działania? Rozważ 

problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując 

się do utworów Jana Kochanowskiego: Pieśni 

o dobrej sławie, Pieśni o cnocie oraz Pieśni 

o spustoszeniu Podola. 


PERSWAZJA (łac. persuadere – namawiać, 

zachęcać) to przekonywanie odbiorcy do 

swoich racji. Celem wypowiadającego się 

jest skłonienie słuchacza lub czytelnika 

do zmiany postawy albo działania. 

Perswazja odwołuje się zarówno do uczuć, 

jak i do argumentów intelektualnych. 

PUENTA (albo: pointa) to dobitne 

zakończenie wypowiedzi, jej 

podsumowanie; często wyrażone 

dowcipnym albo zaskakującym 

sformułowaniem, kontrastującym z tokiem 

przewodu myślowego. 

IRONIA – celowa niezgodność (sprzeczność) 

pomiędzy sensem dosłownym wypowiedzi 

a jej znaczeniem zamierzonym, ukrytym. Jako 

środek retoryczny służyła tradycyjnie satyrze, 

ośmieszaniu. Może mieć jednak także postać 

tzw. gorzkiej ironii, która ma wyrażać 

bezradność człowieka wobec rzeczywistości. 

PRZYSŁOWIE – zdanie, które wyraża 

wprost lub w sposób zmetaforyzowany jakąś 

naukę moralną, ogólną i powszechnie 

akceptowaną prawdę o świecie. Może mieć 

postać pouczenia albo stwierdzenia. 

Przysłowie funkcjonuje zwłaszcza w kulturze 

popularnej i ludowej, często jest określane 

jako „mądrość ludu”. 

dział 1 | renesans

UMIEM WIĘCEJ 

141 

Umiem więcej 

Wypowiedzi pisemne 

W szkole ponadgimnazjalnej doskonalisz umiejętność pisania wypracowań o charakterze 

argumentacyjnym. Bez względu na typ wypowiedzi (rozprawka, interpretacja, wypowiedź 

argumentacyjna, interpretacja porównawcza) dla Twojej pracy kluczowe będzie prawidłowe 

odczytanie utworu towarzyszącego zadaniu. Kilkakrotnie przeczytaj tekst. W trakcie pisania 

pracy wracaj do utworu, by potwierdzić lub zweryfikować swoje sądy. Pamiętaj, że praca 

sprzeczna z tekstem, zawierająca bezpodstawne ustalenia, zostanie uznana za błędną. 

Piszemy interpretację 

Zinterpretuj podany utwór. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją. 

Jan Kochanowski Tren V 

Jako oliwka mała pod wysokim sadem 1 

Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem, 

Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc, 

Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem 2 wschodząc: 

Tę jesli, ostre ciernie lub rodne 3 pokrzywy 

Uprzątając, sadownik 4 podciął ukwapliwy 5 , 

Mdleje za raz, a zbywszy siły przyrodzonej 6 , 

Upada przed nogami matki ulubionej. 

Tak ci sie mej namilszej Orszuli dostało: 

Przed oczyma rodziców swoich rostąc 7 , mało 

Od ziemie sie co wzniózwszy, duchem zaraźliwym 

Srogiej śmierci otchniona 8 , rodzicom troskliwym 

U nóg martwa upadła. O zła Persefono, 

Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono 9 ? 

1 Sad – tu: drzewo owocowe. 

2 Szczupły prątek – cienki pęd. 

3 Rodny – bujny. 

4 Sadownik – opiekun sadu, ogrodnik. 

5 Ukwapliwy – skwapliwy, pochopny w działaniu. 

6 Zbywszy siły przyrodzonej – straciwszy naturalną siłę. 

7 Rostąc – rosnąc. 

8 Otchniona – owiana. 

9 Płono – na próżno, nadaremnie.

142 

PRZYKŁADOWY KONSPEKT 

1. Teza interpretacyjna: Tren V jest wyrazem cierpień ojca po śmierci córeczki. 

2. Analiza i argumentacja 

a) Sytuacja komunikacyjna: Utwór jest monologiem rodzica zmarłej Urszulki. Osoba 

mówiąca, którą można utożsamić z autorem wiersza Janem Kochanowskim, skarży 

się na los rodziców cierpiących po stracie dziecka. Słowa skargi mówiący kieruje do 

anonimowego czytelnika, czyli do każdego potencjalnego odbiorcy tekstu. 

b) Kompozycja: Wiersz jest stychiczny (niepodzielony na strofy), regularnie sylabiczny 

(każdy wers zawiera trzynaście sylab) i składa się z czternastu parzyście rymowanych 

ze sobą wersów. Osiem z nich stanowi jedno zdanie złożone, będące rozbudowanym 

obrazem młodej oliwki ściętej przez nadgorliwego ogrodnika. Pozostałe sześć wersów 

to dwa zdania – jedno z nich opisuje sytuację Urszulki i jej rodziców, drugie zaś jest 

pytaniem do „złej Persefony”. 

c) Stylistyka i sensy: W pierwszej części wiersza mamy do czynienia z rozbudowanym 

członem porównania homeryckiego. Osoba mówiąca przedstawia obraz młodego pędu 

oliwki, ściętego przez przypadek przez „sadownika”. Wątła roślinka mdleje i po chwili, 

pozbawiona życia, pada „przed nogami matki ulubionej”. Dokończenie tego porównania – 

„Takci się mej namilszej Orszuli dostało” – rozpoczyna drugą część utworu, na którą składa 

się objaśnienie losu Urszulki i zwrot do Persefony. Pierwsza część wiersza ma charakter 

alegoryczny – ścięty pęd oliwki jest jak zmarła dziewczynka. Poszczególne elementy 

obrazu niedosłownego odpowiadają elementom rzeczywistości (sad – rodzice; kruchość, 

delikatność pędu – dzieciństwo Urszulki; omdlenie i upadek pędu – śmierć bohaterki). 

Alegoria przysłania tu brutalność, drastyczność śmierci. Kochanowski jako klasycysta 

operuje tym środkiem, gdyż odżegnuje się od realistycznego opisu agonii dziecka. Utwór, 

zarówno w części alegorycznej, jak i odnoszącej się do świata realnego, obfituje w epitety 

pełniące funkcję obrazotwórczą. Śmierć jest personifikowana, co wydobywa alegoryczny 

sens „sadownika”. Wieńczące wiersz pytanie ma charakter retoryczny – jest wyrzutem 

skierowanym do mitologicznej bogini śmierci, nieczułej na cierpienie i łzy rodziców 

(kontekst kultury antycznej charakterystyczny dla renesansowego klasycyzmu). 

d) Gatunek: Utwór jest trenem, gatunkiem należącym do liryki żałobnej. Tego typu 

utwory są zapisem uczuć osoby cierpiącej po śmierci kogoś bliskiego i mają na celu 

ocalenie pamięci o zmarłym. 

e) Motywy literackie: W wierszu występują motyw śmierci, motyw ogrodu jako życia oraz 

archetyp córki oderwanej od matki (Persefona). Kontekst biograficzny stanowi śmierć 

ukochanej córeczki Jana Kochanowskiego. 

(opracowali autorzy podręcznika) 

nowe zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | umiem więcej

UMIEM WIĘCEJ 

143 

Piszemy interpretację porównawczą 

R 

Dokonaj interpretacji porównawczej podanych utworów. 

Jan Kochanowski 

Panna VI 

z cyklu Pieśń świętojańska o sobótce 

Gorące dni nastawają, 

Suche role sie padają 1 ; 

Polny świercz, co głosu sstaje 2 , 

Gwałtownemu słońcu łaje 3 . 

Już mdłe 4 bydło szuka cienia 

I ciekącego strumienia, 

I pasterze, chodząc za niem, 

Budzą lasy swoim graniem. 

Żyto sie w polu dostawa 5 

I swoją barwą znać dawa, 

Iż już niedaleko żniwo: 

Miej sie do sierpa co żywo! 

Sierpa trzeba oziminie 6 , 

Kosa sie zejdzie jarzynie 7 ; 

A wy, młodszy, noście snopy, 

Drudzy układajcie w kopy! 

Gospodarzu nasz wybrany 8 , 

Ty masz mieć wieniec kłosiany, 

Gdy w ostatek zboża zatnie 

Krzywa kosa już ostatnie 9 . 

1 Padają – pękają. 

2 Świercz, co głosu sstaje – świerszcz, na ile starcza mu głosu. 

3 Łaje – gani. 

4 Mdłe – osłabione, wycieńczone (upałem). 

5 Dostawa – dojrzewa. 

6 Sens wersu 13.: trzeba kosić sierpem oziminę – zboże ozime (siane jesienią). 

7 Sens wersu 14.: kosa się nada, by kosić zboże jare (siane wiosną). 

8 Wybrany – tu: najlepszy. 

9 Sens wersów 19.–20.: gospodarz zetnie ostatnie kłosy zboża.

144 

A kiedy z pola zbierzemy, 

Tam 1 dopiero odpoczniemy 

Dołożywszy z wierzchem broga 2 ; 

Już więc, dzieci 3 , jedno Boga! 4 

W ten czas, gościu, bywaj u mnie 5 , 

Kiedy wszystko najdziesz w gumnie 6 ; 

A jesli ty rad odkładasz, 

Mnie do siebie drogę zadasz 7 . 

(1586) 

Bohdan Zadura 

Sierpień 

Więc sierpień mija boski miesiąc on 

Co żniwo zbiera zbóż i snów i zioła 

By przyjąć mlecznych dojrzałych gwiazd plon 

Otwiera się nocy brama i stodoła 

Więc sierpień mija i sierpem nas tnie 

I skrzypi sierp gna sen na nasze czoła 

I nietoperze pająki w tym śnie 

Jak płaty śniegu krążą dookoła 

Dalekie głosy i daleka twarz 

Gdy nas porywa przemijania zamieć 

Więc sierpień mija smutny miesiąc nasz 

Z drzew gwiazdy strąca i gałęzie łamie 

Popatrz na księżyc cokolwiek ci powiem 

Odbite wraca w ołowianym słowie 

(z tomu Podróż morska, 1971) 

1 Tam – tu: wtedy. 

2 Bróg – prowizoryczna stodoła, zadaszenie na snopy zboża, gdy z racji urodzaju nie mieściło się w stodole. 

3 Dzieci – mowa o poddanych pana – „gospodarza”. 

4 Jedno Boga – pozostaje tylko zdać się na Boga. 

5 Bywaj u mnie – przybywaj do mnie. 

6 Gumno – stodoła; ogólniej: spiżarnia. 

7 Sens wersu 28.: zmusisz mnie do podróży, abym ja cię odwiedził. 


UMIEM WIĘCEJ 

145 

PRZYKŁADOWY KONSPEKT 

1. Teza interpretacyjna: Wiersze różni sposób ujęcia tematyki lata i żniw. W Pieśni Jana Kochanowskiego 

pora żniw jest postrzegana jako okres radosnego zbierania plonów, nadziei 

na korzystanie z hojności przyrody, natomiast w Sierpniu Bohdana Zadury – jako czas przesilenia 

w przyrodzie, zapowiedzi śmierci natury i człowieka. 

2. Analiza i argumentacja 

a) Sytuacja komunikacyjna: W utworze Jana Kochanowskiego nadawcą jest prosta dziewczyna, 

jedna z dwunastu panien wiejskich występujących w cyklu Pieśni świętojańskiej o sobótce. 

Zwraca się ona do trzech adresatów: wiejskiej gromady (wyraźne apele w wersie 12., 15., 16. 

i 24.), „gospodarza”, czyli właściciela pól (5. strofa), i „gościa” (7. strofa). 

W wierszu Bohdana Zadury osoba mówiąca wypowiada się w imieniu zbiorowości („nasze 

czoła”, „nas tnie”, „miesiąc nasz”). Ostatni, wyodrębniony odstępem dwuwers zawiera 

zwrot do odbiorcy. Skierowane do niego (niej) słowa są wyciszone, niemal intymne, na co 

wskazuje kontekst – sytuacja mówienia („cokolwiek ci powiem”) ma miejsce w nocy, przy 

księżycu. 

b) Kompozycja: Wiersz Jana Kochanowskiego jest stroficzny. Składa się z siedmiu czterowersowych 

strof wiązanych rymami dokładnymi aa bb. Pierwsze dwie strofy wprowadzają 

w nastrój gorącego lata i eksponują elementy arkadyjskie (grający świerszcz i pasterze w lesie). 

W strofach 3.-6. występuje najważniejszy dla wiersza motyw żniw. Na polu pracuje 

gromada żeńców, którym przewodzi „gospodarz”. Ostatnia (7.) strofa stanowi zaproszenie 

Panny VI do odwiedzenia jej po żniwach, czyli już po skończeniu pracy. 

Wiersz Bohdana Zadury składa się z dwu części: wersy 1.–12. to wyraz uczuć zbiorowości, 

ostatnie dwa wersy zaś są skierowane do indywidualnego odbiorcy. Część pierwsza ma charakter 

refleksyjno-opisowy. Z oglądu przyrody (żniwa, spadające gwiazdy) płynie refleksja 

o przemijaniu świata przyrody, w tym także o śmierci człowieka. Ostatni dwuwers dotyczy 

sytuacji tworzenia poezji („powiem”, „ołowiane słowo”) i dlatego można go nazwać metapoetyckim. 

Utwór jest rymowany – występują w nim rymy abab cdcd efef gg. 

c) Stylistyka i sensy: W pieśni Jana Kochanowskiego występuje proste słownictwo – dominują 

rzeczowniki pospolite dotyczące wsi (np. bróg, gumno, ozimina, kopy). Brak metafor, 

wyrafinowanych środków stylistycznych. Wynika to z sytuacji komunikacyjnej (osobą mówiącą 

jest prosta żniwiarka). Prostota stylistyczna pieśni to efekt stylizacji ludowej. Arkadyjska 

wizja żniw jest zakończona zaproszeniem przez Pannę VI „gościa” do udziału w życiu 

towarzyskim, już po pracy. Można w tej deklaracji dopatrzyć się pewnej kokieterii: jeśli ktoś 

(zalotnik?) nie przyjedzie do niej, wtedy ona przybędzie do niego. 

Sierpień Bohdana Zadury jest przykładem utworu z nurtu współczesnego klasycyzmu. Osoba 

mówiąca kreuje się na klasyka, zwłaszcza w rozpoczęciu i w zakończeniu wiersza: stosuje 

epitet „boski miesiąc” (jak antyczni poeci), subtelnie archaizuje wypowiedź – „on” w sensie 

„ten”. Także używanie przez współczesnego poetę rymów świadczy o zamierzonej niedzisiejszości. 

Kunsztowna jest stylistyka wiersza, na plan pierwszy wysuwa się personifikacja 

sierpnia („żniwo zbiera”, „sierpem [...] tnie”, wers 12.). Sen – tożsamy ze śmiercią – obrazuje 

oryginalne porównanie (wersy 7. i 8.), w którym pojawia się motyw zimy. Występuje on także 

w wersie 9. (epitet „przemijania zamieć”). Zima jest kresem aktywności przyrody i oznacza

146 

tu śmierć człowieka. Jej nieuchronność zwiastuje już siła sierpnia, który potrafi „gwiazdy 

strącać”. Powinnością poety, co można odczytać z ostatniej części wiersza, jest mówienie 

o sprawach trudnych, poważnych („ołowiane słowo”), dotykających istoty ludzkiej egzystencji, 

takich jak przemijanie, zmienność form i rzeczy (motyw księżyca). 

d) Gatunek: Tytuł utworu Kochanowskiego wskazuje na pieśń – liryczny gatunek uprawiany 

przez Horacego, służący do wyrażania uczuć i refleksji (gatunkowe nawiązanie do starożytnego 

twórcy). 

W utworze Zadury układ rymów i liczba czternastu wersów wskazuje na formę tzw. sonetu 

angielskiego (trzy strofy czterowersowe z rymami krzyżowymi i zamykający tekst dystych). 

Można się tu dopatrywać nawiązania do sonetów Williama Szekspira. 

e) Motywy literackie: W utworze Kochanowskiego występuje motyw pełni lata, kojarzonego 

ze zbiorem zboża, a więc ze wspólną pracą i dobrobytem, jaki przynoszą plony. Taki motyw 

pojawił się już w literaturze antyku (np. Georgiki Wergiliusza). Ten wyidealizowany, arkadyjski 

obraz obecny jest w kulturze wszystkich epok. W renesansie obserwujemy go m.in. 

w Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja czy w malarskim dziele Pietera Bruegla Żniwa. 

W kulturze XIX w. obraz „pól wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem” występuje np. 

w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza czy na obrazach Iwana Szyszkina (Żyto) i Vincenta 

van Gogha (Pole pszenicy). 

Sierpień Bohdana Zadury przywołuje inne motywy. Sierp to narzędzie tradycyjnych (w XX 

w. już archaicznych) żniw, ale też symbol śmierci, przemijania (wersy 5. i 10.). W sposobie 

ujęcia tego motywu można dostrzec reminiscencje mitologiczne: nawiązanie do atrybutu 

Kronosa, okrutnego boga czasu. Odwołania do sierpa mają zapewne źródło w etymologii 

nazwy miesiąca. Z mitologii greckiej i rzymskiej wzięty jest motyw snu – śmierci (bliźniacy 

Hypnos i Thanatos). Spotykamy się z nim np. w Trenie VII Jana Kochanowskiego („sen 

żelazny, twardy, nieprzespany”). W wierszu ważne są też motyw nocy – zawsze kojarzonej 

z tajemnicą, lękiem, snem, śmiercią oraz motywy astralne. Księżyc symbolizuje zmienność, 

niepewność ziemskiego świata (np. w Śnie nocy letniej Williama Szekspira), a spadające 

gwiazdy – ogrom wszechświata, poddanego prawom przemijania. W wierszu Kochanowskiego 

dominuje słońce, jasność dnia, w liryku Zadury – noc rozświetlona blaskiem księżyca 

i spadających gwiazd. 

3. Wnioski: Pieśń Kochanowskiego głosi pochwałę życia na wsi i pracy na roli, która zapewnia 

dostatek – snopy zboża ledwo mieszczą się w prowizorycznej stodole (wers 23.). Wspólny 

wysiłek tworzy poczucie więzi („dzieci”). W wyidealizowanej wsi zanikają granice społeczne 

– „gospodarz” ubrany w „wieniec kłosiany” uczestniczy w żniwach jako ten, który ścina 

ostatnie kłosy zboża (wersy 19. i 20.). 

Sierpień Zadury przynosi uniwersalną refleksję na temat czasu, który dotyka również człowieka, 

nie tylko przyrodę bliższą (ścięte zboża) i dalszą (spadające gwiazdy). Destrukcyjny 

wpływ wszechmocnego czasu („boski sierpień”) zaznacza się w wyrazistej metaforze „sierpień 

[...] sierpem w nas tnie”, oznaczającej śmierć, dalej jednak obraz umierania jest przysłonięty 

metaforą snu. Można w tym widzieć klasycystyczny dystans do mówienia wprost 

o sprawach drastycznych. 

(opracowali autorzy podręcznika) 


BAROK 

205 

37 

Oczy są ogień, czoło jest 

zwierciadłem... 

Słowa i ich 

znaczenia 

J 

Najmniejszymi elementami językowymi mającymi znaczenie są morfemy, z nich zaś zbudowane 

są podstawowe jednostki słownika określonego języka – wyrazy. Niektóre stałe zestawienia 

wyrazów mają jedno całościowe znaczenie nazywane frazeologicznym. Również wypowiedzenia, 

w tym zdania, niosą znaczenia, które określamy jako ich sensy. Na lekcji przyjrzymy się 

podstawowemu „znaczeniu” w języku – znaczeniu słów. 

ZNACZENIE SŁÓW 

Każde słowo (oprócz tych, które pełnią jedynie 

funkcje gramatyczne, np. partykuła, spójnik) 

wskazuje na jakieś pojęcie (myślowy odpowiednik 

słowa), a ono z kolei odsyła nas do określonego 

przedmiotu. Relacje te można przedstawić 

na schemacie (patrz: schemat u dołu strony). 

Treść słowa to zbiór cech (elementów znaczeniowych) 

przedmiotów (czynności, właściwości), 

do których słowo się odnosi. Zakres to 

zbiór przedmiotów nazywanych przez to słowo. 

Odczytując komunikat, wybieramy z zakresu 

pojęciowego słowa przedmioty, na które wskazuje 

to słowo (desygnaty określonego pojęcia). 

Im bardziej precyzyjna treść słowa (im więcej 

cech/elementów zawiera pojęcie), tym mniejszy 

zakres przedmiotów, które to pojęcie wyznacza. 

I na odwrót – im bardziej ogólna treść 

(mniej cech/elementów zawartych w pojęciu), 

tym większy zakres możliwych desygnatów 

pojęcia. Jeżeli granice zakresu przedmiotów 

wyznaczanych przez dane pojęcie nie są precyzyjnie 

określone, to mówimy o znaczeniach 

nieostrych słowa. Znaczenia takie są charakterystyczne 

dla tzw. pojęć nieostrych. 

Na przykład słowo „przyjaźń” znaczy m.in. 

‘uczucie charakteryzujące się dążeniem do 

psychicznej bliskości z drugą osobą’. Wskazuje 

to zakres możliwych przypadków, odmian 

i postaci takiego uczucia. Jest to zarazem pojęcie 

nieostre, ponieważ istnieją przypadki, 

kiedy nie jesteśmy w stanie rozstrzygnąć, czy 

dane zjawisko jeszcze można nazwać przyjaźnią 

czy już nie. 

WIELOZNACZNOŚĆ SŁÓW 

Słowa zwykle odnoszą się do wielu pojęć. Zapis 

znaczeń słów mieści się w słowniku danego 

języka. Na przykład „miłość” oznacza uczucie 

charakterystyczne dla emocji matki wobec 

własnego dziecka, a także inny rodzaj przedmiotu 

– nie uczucie, ale związek między ludźmi 

(np. „wolna miłość”). Wielość znaczeń 

danego słowa, czyli istnienie wielu pojęć przez 

nie oznaczanych nazywamy polisemią – wieloznacznością 

słowa. 

OZNACZANIE 

WSKAZYWANIE 

słowo pojęcie przedmiot (-y) 

(treść słowa) (wyznaczanie zakresu) (czynności, cechy)

206 

MINIPRZEWODNIK. 

RELACJE ZNACZENIOWE 

POMIĘDZY WYRAZAMI 

Ze względu na swoje znaczenia słowa mogą pozostawać wobec siebie w różnych relacjach. Oto 

niektóre z nich: 

SYNONIMIA (gr. syn – współ, ónymos – wyraz) – relacja pomiędzy słowami o podobnych 

znaczeniach, bliskoznaczność; np. miłość – sympatia, kochanie, zakochanie, amory. Wyrazy, które 

wchodzą w taką relację, to synonimy – słowa bliskoznaczne. 

ANTONIMIA (gr. antí – przeciw) – związek łączący słowa o przeciwnych znaczeniach; np. miłość 

– nienawiść. Słowa o znaczeniach przeciwstawnych to antonimy. 

HOMONIMIA (gr. homós – taki sam, jednakowy) – relacja pomiędzy tak samo brzmiącymi słowami 

o niepowiązanych z sobą, różnych znaczeniach, zwykle także o różnym pochodzeniu. Homonimami 

są np. bal (jako zabawa) – bal (jako ociosany pień drzewa). 

Znaczenia wyrazów aktualizujemy – wybieramy 

z zakresu pojęciowego odpowiedni przedmiot 

nazywany przez dane słowo w zależności 

od kontekstu wypowiedzi, tj. od wyrażeń sąsiadujących 

z tym słowem. Wyrazom można 

także nadawać znaczenia niedosłowne (przenośne, 

inaczej: metaforyczne), które nie 

występują w słowniku, ale których znaczenie 

można zrozumieć w kontekście innych słów. 

Nadawanie nowych znaczeń słowom stanowi 

jeden z fundamentów poezji. 

Przykłady opisanych wyżej zjawisk znajdziemy 

w dwu wierszach Jana Andrzeja Morsztyna. 

Jan Andrzej Morsztyn 

Cuda miłości. Sonet 

Karmię frasunkiem 1 miłość i myśleniem, 

Myśl zaś pamięcią i pożądliwością, 

Żądzę nadzieją karmię i gładkością 2 , 

Nadzieję bajką i próżnym błądzeniem 3 . 

[5] Napawam serce pychą z omamieniem, 

Pychę zmyślonym weselem z śmiałością, 

Śmiałość szaleństwem pasę 4 z wyniosłością, 

Szaleństwo gniewem i złym zajątrzeniem 5 . 

1 Frasunek – zmartwienie, smutek. 

2 Gładkość – piękno. 

3 Błądzenie – pomyłka, błąd; tu: złudzenie. 

4 Pasę – karmię, napawam. 

5 Zajątrzenie – tu: zapalczywość. 

dział 2 | barok

BAROK 

207 

Karmię frasunek płaczem i wzdychaniem, 

[10] Wzdychanie ogniem, ogień wiatrem prawie 1 , 

Wiatr zasię cieniem, a cień oszukaniem. 

Kto kiedy słyszał o takowej sprawie, 

Że i z tym o głód cudzy się staraniem 

Sam przy tej wszytkiej głód ponoszę strawie 2 . 


1. Określ, w jakim znaczeniu występuje w wierszu słowo „miłość”. Odwołaj się do znaczeń 

podanych w słowniku języka polskiego. 

2. Uzasadnij, dlaczego wybierasz to, a nie inne znaczenie słowa „miłość”. 

3. Wskaż w wierszu synonimy. 

4. Połącz synonimy w grupy wyrazów o podobnym znaczeniu. 

5. Jakie dwa znaczenia słów „karmić” i „głód” wykorzystał autor, tworząc koncept, 

na którym jest oparty analizowany wiersz? 

6. Ustal, które z wykorzystanych w utworze znaczeń słów „karmić” i „głód” jest 

znaczeniem metaforycznym. 

7. Spróbuj określić niedosłowne znaczenia słów: „ogień”, „wiatr” i „cień” (wersy 10.–11.). 

Jan Andrzej Morsztyn Niestatek 

Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem, 

Włos złotem, perłą ząb, płeć 3 mlekiem zsiadłem, 

Usta koralem, purpurą jagody 4 , 

Póki mi, panno, dotrzymujesz zgody. 

[5] Jak się zwadzimy 5 – jagody są trądem, 

Usta czeluścią, płeć blejwasem bladem 6 , 

Ząb szkapią 7 kością, włosy pajęczyną, 

Czoło maglownią 8 , a oczy perzyną 9 . 

1 Prawie – prawdziwie, naprawdę. 

2 Strawa – posiłek, pożywienie. 

3 Płeć – cera. 

4 Jagody – policzki. 

5 Zwadzimy – pokłócimy. 

6 Blejwasem bladem – sens: nienaturalnie biała. 

7 Szkapia – tu: pożółkła. 

8 Maglownia – deska do maglowania. 

9 Perzyna – popiół.

208 


1. Wypisz z wiersza Morsztyna wszystkie elementy twarzy opisywanej kobiety. 

2. Wskaż wszystkie poetyckie zestawienia pojęć, których artysta użył do opisania wyglądu 

panny – w tym celu każdemu elementowi jej twarzy przyporządkuj po dwa przeciwstawne 

określenia. Zapisz te zestawienia w postaci równań (ze znakiem „=”). 

3. Ustal, jakie są cechy wspólne elementów twarzy oraz ich określeń. 

4. Z czego wynika przeciwstawienie zastosowane w wierszu? 

5. Wyjaśnij, na czym polega paradoks tworzący sens wiersza. 

Tworzenie własnego tekstu 

Czym jest dla poety miłość: zakochaniem, flirtem czy namiętnością? Rozważ problem 

i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do poznanych wierszy Jana Andrzeja Morsztyna. 

DIEGO VELÁZQUEZ (czytaj: welaskes), WENUS ZE ZWIERCIADŁEM, 1650, National Gallery (czytaj: naszjonal galeri), 

Londyn 

Określ, na czym polega kompozycyjny koncept tego obrazu. Porównaj to przedstawienie z obrazem 

Rubensa Toaleta Wenus (s. 165). Wskaż różnice i podobieństwa. 

dział 2 | barok

BAROK 

233 

43 

Raczej litość niż strach... 

Czarownica w epoce 

wczesnonowożytnej 

Palenie na stosach, torturowanie domniemanych czarownic było w XVI i XVII w. na porządku 

dziennym w całej Europie. Amerykański historyk Brian P. Levack, z którego tekstem zapoznamy się 

na lekcji, rekonstruuje ówczesną mentalność zbiorową i odtwarza stereotypowy potret psychologiczny 

i społeczny kobiety posądzanej o czary, strając się odkryć przyczyny ,,polowań na czarownice”. 

Brian P. Levack 

Czarownica (fragmenty) 

Autor 

BRIAN P. LEVACK (czytaj: brajen 

pi lewak; ur. 1943) pracuje na 

Wydziale Historii Uniwersytetu 

Texas w Houston (USA). Zajmuje 

się historią społeczną Europy 

wczesnonowożytnej oraz historią 

polityczną Anglii XVII–XVIII w. 

Opublikował m.in. książkę 

o polowaniach na czarownice: 

The Witch-Hunt in Early Modern 

Europe (czytaj: de łiczhant in erli 

modern jurop), Londyn 1987 

[1] Spośród wszystkich barokowych postaci czarownica wzbudzała 

najwięcej obaw. Lecz powody tychże obaw nie wydają się być oczywiste. 

Z pozoru, jak się wydaje, czarownica nie stanowiła wielkiego 

zagrożenia. Pod względem fizycznym była stara i słaba, czasami – 

kaleka. Jej niskie pochodzenie społeczne i skromny status materialny 

powodowały finansowe uzależnienie od miejscowej społeczności. 

Nie miała ani władzy politycznej, ani wpływowych znajomości. Ludzie, 

z którymi utrzymywała kontakt, pochodzili z tego, co ona, środowiska. 

Z rzadka potrafiła ominąć, a jeszcze rzadziej przeciwstawić się sile nieprzejednanego 

prawa, przez które była prześladowana. Była więc postacią, która powinna wzbudzać raczej litość 

niż strach. Tak też zazwyczaj traktuje się ją w dwudziestowiecznym piśmiennictwie historycznym. 

[2] Czarownica wzbudzała strach z dwóch powodów. Po pierwsze z powodu swych magicznych mocy. 

Uważano bowiem, że uprawia ona czarną magię zwaną przez teologów i prawników maleficium. 

Według powszechnych sądów, dzięki tajemniczym siłom nienaturalnym i nadnaturalnym potrafiła 

wywołać nieszczęście, chorobę lub śmierć swych sąsiadów lub ich inwentarza. Czasami czary dotykały 

całą społeczność, jak wówczas, gdy czarownica wywoływała gradobicie niszczące zbiory na polach 

lub pożary, obracające w perzynę całe miasta i wsie. [...] W innych okolicznościach oskarżano czarownice 

o powodowanie impotencji małżonków, pomoru bydła czy kradzież dóbr materialnych. 

[3] Drugim powodem lęku przed czarownicą, zwłaszcza wśród duchowieństwa i bardziej wykształconych 

warstw społeczeństwa, było powszechne przekonanie, że jest ona sprzymierzeńcem 

i sługą diabła. Od początku istnienia Kościoła chrześcijańscy teologowie uważali, że każdy 

rodzaj magii – zarówno tej dobroczynnej, jak i czarnej magii – uprawiano z pomocą diabelskich 

sił. [...] Równocześnie z rosnącą liczbą oskarżeń i procesów skierowanych przeciwko czarownicom, 

a także z rosnącą liczbą podręczników i traktatów pisanych na ten temat przez prawników 

i teologów, rozwinął się uczony stereotyp postrzegania ich diaboliczności.

234 

[4] Wiedźma była sprzymierzeńcem szatana, który aktywnie angażował się w dokonywanie i rozprzestrzenianie 

zła. Jej zadaniem było wywrócenie istniejącego porządku moralnego; rzucała wyzwanie 

nie tylko normom wyznaczonym przez chrześcijaństwo, ale i normom społecznym. Przestępstwo 

to było tak przerażające, że uznawano je za crimen exeptum, grzech szczególnego rodzaju, 

który należało ścigać z większą bezwzględnością niż jakąkolwiek inną zbrodnię o charakterze świeckim 

czy religijnym. Oto dlaczego najokrutniejsze formy tortur, powtarzanych często aż do przyznania 

się oskarżonej do winy, zastosowano właśnie w procesach o uprawianie czarów. 

[5] Czarownicę mogło znać zaledwie kilkuset mieszkańców tej samej wioski, lecz dla elity 

oznaczała ona prawdziwie międzynarodowe niebezpieczeństwo, jako że zdolna była pokonać 

w powietrzu ogromne odległości (czasami pokonując nawet Atlantyk) i stanowiła element 

konspiracji i buntu o europejskim zasięgu. W roku 1571 jedna z czarownic powiedziała królowi 

Karolowi IX, że jego królestwo liczy sobie co najmniej trzydzieści tysięcy czarownic, w roku 

1602 zaś demonolog Henry Boguet, opierając się na tej liczbie, wyliczył przypuszczalną liczbę 

czarownic w Europie na milion osiemset tysięcy. 

[6] Zbrodnie czarownic były w większości wytworem fantazji. A skoro tak, to musimy postawić 

pytanie, dlaczego niesłusznie oskarżano o nie niektóre jednostki. Dlaczego właśnie na nich 

koncentrowały się prześladowania ze strony sąsiadów i przedstawicieli sądownictwa? Dlaczego 

w Europie, na początku doby nowożytnej właśnie ci mężczyźni i te kobiety stali się kozłami 

ofiarnymi społeczności, w których żyli? Inaczej mówiąc: kim byli czarownicy? 

[7] Przede wszystkim były to kobiety. Potwierdzają to wszystkie dane dotyczące polowań na 

czarownice w całej Europie, liczne sceny malarskie pochodzące z tamtych czasów, nadruki 

i ryciny. W wiekach XVI i XVII kobiety stanowiły ponad 80% osób oskarżonych o czary. 

[8] Jeśli – jak to często miało miejsce – uzdrowicielki pełniły jednocześnie funkcję akuszerek 1 , 

wzrastała możliwość posądzenia ich o maleficia. [...] Przedstawiciele wysokiego duchowieństwa 

i elit rządzących mieli powody, by podejrzewać akuszerki o czary. Jako urzędnicy podzielali 

zaniepokojenie zwykłych ludzi wysoką śmiertelnością wśród noworodków przychodzących na 

świat w ich wsiach, jako sędziów zaś szczególnie niepokoił ich alarmujący wzrost przypadków 

dzieciobójstwa i aborcji, do których doszło po roku 1550 w całej Europie wskutek pogarszającej 

się sytuacji ekonomicznej. W ich opinii zbrodnie te łatwiej było wyjaśnić, jeśli popełniły je 

uprawiające czary akuszerki. Jednak to, co przerażało ich najbardziej, wiązało się z diabelskimi 

obrzędami i z tego punktu widzenia akuszerka stawała się naturalnie podejrzaną. Wierzono 

powszechnie, że podczas sabatowych obrzędów czarownice składały diabłu w ofierze jeszcze 

nieochrzczone dzieci. 

[9] Czarownica nie była dobrą sąsiadką. Mimo iż od dawna należała do wspólnoty, nie przyczyniała 

się do tworzenia harmonii społecznej. Być może z racji biedy i zależności ekonomicznej 

często wplątana była w konflikty z sąsiadami dotyczące posiadania ziemi, prawa do pastwisk, 

wynagrodzeń, sposobu prowadzenia się czy decyzji o publicznym wymiarze. W zeznaniach 

sądowych sąsiedzi często wspominali o jej ciętym języku i kłótliwym charakterze. 

[10] Swym postępowaniem rzucała wyzwanie konwencjom godnego niewieściego zachowania, 

dominującym w ówczesnej Europie. Konwencje te ustalali mężczyźni, a ich celem było przytłumienie 

tych cech kobiecych, których nie chciano zaakceptować. Mężczyźni, zarówno ci 

wywodzący się z kręgów katolickich, jak i protestanckich, domagali się, by kobiety były posłuszne, 

podporządkowane im i ustępliwe. [...] Czarownica uosabiała typ w małym stopniu kobiecy. 

1 Akuszerki – położne. 

dział 2 | barok

BAROK 

235 

FRANS HALS, MALLE BABBE, ok. 1630–1640, Gemäldegalerie (czytaj: 

gemeldigaleri), Berlin 

Malle Babbe nazywano „czarownicą z Haarlemu”. Wskaż, 

w czym wyraża się niezgodność zachowań kobiety 

z obowiązującą normą kulturową. Jaki element obrazu 

sugeruje, iż jest ona uważana za czarownicę? 

Była agresywna, zuchwała, arogancka, 

mściwa i – jak już zdążyliśmy 

zauważyć – niezależna od 

ścisłego nadzoru ze strony mężczyzny. 

Stanowiła więc wyzwanie 

dla męskiego autorytetu i stworzonych 

przezeń schematów niewieściego 

zachowania. 

[11] Zachowanie czarownicy stanowiło 

nieustanną prowokację skierowaną 

przeciw ideałom żyjącego 

zgodnie z normami społeczeństwa. 

Przede wszystkim znajdowała 

się poza obrębem systemu 

kontroli patriarchalnej i dlatego 

była wyzwaniem dla tego wszystkiego, 

co uważano za hierarchię 

naturalną. Stanowiła antytezę ideału 

żony, który był centralnym 

punktem większości koncepcji 

wypracowanych przez żyjące według 

norm społeczeństwo. W stosunkach 

z ludźmi lepiej urodzonymi 

była zuchwała i arogancka. 

[12] Protestanci i katolicy pragnący 

stworzyć podstawy przestrzegającego 

zasad religii państwa [...] postrzegali 

procesy jako środek do 

walki z szatanem. Prześladowali czarownice, upatrując w nich również symbol chaosu, który 

zdawał się dominować nad światem. 

[13] Potrzeba ładu to stała cecha ludzkiej natury i każda epoka starała się potrzebę tę spełniać. 

Lecz w XVII w. kwestia ta wzbudzała szczególnie wiele niepokoju, zwłaszcza z powodu powszechnej 

świadomości, że stary porządek runął. [...] Obniżający się poziom życia, rosnące 

bezrobocie, coraz wyższa inflacja i wzrost liczby ludności wielu miast wywoływały niespotykane 

dotąd niepokoje społeczne i powodowały nieznośne napięcia w tradycyjnych mechanizmach 

rządzenia. Społeczeństwo coraz częściej rzucało wyzwanie tradycyjnym hierarchiom, w łonie 

rodziny zaś coraz bardziej narastał opór przeciw akceptacji roli patriarchatu. 

[14] W roli wywrotowca i kozła ofiarnego czarownica wytrwała na długo po skończeniu polowań na 

czarownice, gdy nikt już w nią nie wierzył. Zdarzało się wielokrotnie w nowożytnej historii, że [...] 

władze wskazywały winnych istniejących problemów w obrębie osób wykolejonych bądź żyjących na 

marginesie, oskarżały je o nie popełnione przestępstwa, przypisywały im dążenie do destrukcji 

moralnego i politycznego ładu, a gdy to było możliwe, usiłowały je unicestwić. Republikanin w Anglii 

w latach 1790–1800, Żyd w nazistowskich Niemczech, komunista w Ameryce po II wojnie światowej, 

wszyscy oni przybrali rolę i niejednokrotnie podzielili los siedemnastowiecznej czarownicy. 

(tłum. Monika Gurgul)

236 


1. Określ, jaką funkcję w całym tekście pełnią akapity: 

a) 1. b) 6. c) 13. d) 14. 

2. Dlaczego w XVII w. bano się czarownic? Na podstawie akapitów 2. i 3. wymień powody 

lęku przed czarownicami, podawane przez ludzi tamtych czasów. 

3. Jakie, zdaniem autora, były prawdziwe powody strachu przed czarownicami i niechęci 

wobec nich? 

4. Wybierz właściwe dokończenie zdania. 

Obecne w akapicie 3. określenie uczony stereotyp jest 

a) oksymoronem i ma zabarwienie ironiczne. 

b) hiperbolą i ma wydźwięk afirmatywny. 

c) metaforą i ma wydźwięk negatywny. 

d) epitetem i ma sens pozytywny. 

5. W akapicie 8. wskaż słowo kluczowe. Wyjaśnij jego sens. 

6. Scharakteryzuj wygląd typowej czarownicy (podaj przynajmniej trzy epitety) i wymień 

pięć cech jej psychiki. 

7. Zadaj dwa pytania, na które odpowiedzią będą akapity 10. i 11. 

8. Z akapitu 10. wypisz trzy pary antonimów. 

9. Jak myślisz, z jakich powodów prześladowcy czarownic widzieli w nich symbol chaosu? 

10. Wytłumacz sens frazeologizmów: kozioł ofiarny i polowanie na czarownice. 

dział 2 | barok


259 

46 

Epoka rozumu – krytyka 

rozumu 

Oświecenie 

i początek 

nowoczesności 

W odróżnieniu od nazw „renesans” czy „barok” termin ,,oświecenie” nie obejmuje swym 

zakresem kierunków w sztuce, ale przede wszystkim epokę historyczną wyznaczoną przez 

przemiany kulturowe i polityczne. Nazwę tę nadali epoce ludzie tamtych czasów – świadomi, 

że jest ona efektem wielkiego projektu kulturowego. 

OŚWIECENIE 

Europa 

XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX n.e. 

Anglia 

Polska 

ÓWKA 

CZAS TRWANIA 

Za „wiek oświecony” uznaje się w Europie całe 

XVIII stulecie, ale początki nowej epoki można 

dostrzec już w 2. połowie XVII w., zwłaszcza 

w Anglii. W Polsce oświecenie datuje się dopiero 

od połowy wieku XVIII. Zwieńczeniem politycznym 

epoki rozumu była Wielka Rewolucja 

Francuska (patrz: Wiedzieć więcej..., s. 260) i jej 

hasła: wolności, równości i braterstwa. Pod bezpośrednim 

wpływem rewolucji pozostawał 

cały początek XIX w., a pośrednio idee te oddziałują 

na cywilizację zachodnią do dziś. 

DEFINICJA OŚWIECENIA 

W 1784 r. Immanuel Kant w głośnym artykule 

Co to jest oświecenie? zdefiniował to pojęcie 

jako historyczną dojrzałość ludzkości 

do samodzielnego posługiwania się rozumem, 

czyli zdolność do odrzucenia „obcego 

kierownictwa” autorytetów (zwłaszcza religijnych), 

krytyczny stosunek do tradycji i obowiązujących 

schematów myślowych oraz 

śmiałe rozumowanie (odwołujące się do 

rzymskiego hasła: sapere aude – miej odwagę 

myśleć). Oświecenie to inaczej wiek oświecony, 

wiek filozofów (ludzi myślących i wykształconych), 

wiek światła (jako metafory 

wiedzy i wykształcenia). 

POCHWALAŁO: 

rozum 

wykształcenie 

naukę 

wolność 

tolerancję 

krytycyzm 

republikę 

równość obywateli 

postęp 

OŚWIECENIE 

POTĘPIAŁO: 

zabobony 

ciemnotę 

autorytety 

pańszczyznę, niewolnictwo 

fanatyzm 

dogmaty 

monarchię 

hierarchię społeczną 

zacofanie 

POCZĄTEK NOWOCZESNOŚCI 

Wiek XVIII i pierwsze lata wieku XIX można 

uznać za początek nowoczesności w Europie. 

Kultura uległa wówczas niespotykanym wcześniej 

zmianom. Do ich przyczyn można zaliczyć 

m.in.:

260 

ma 

latami wojen i konfliktów religijnych 

związanych z ruchem reformacji w XVI w. 

i katolicką reakcją kontrreformacji w XVII w.; 

 

od teorii Mikołaja Kopernika po prawa fizyki 

Izaaka Newtona (czytaj: njutona), a zwłaszcza 

jego Matematyczne podstawy filozofii naturalnej 

(1687), burzące teologiczny obraz świata 

oparty na wyobrażeniach biblijnych i nauce 

Arystotelesa; 

niające 

się poczucie ucisku w niższych warstwach 

społecznych. 

TRZY NURTY W SZTUCE 

OŚWIECENIA 

Epoka oświecenia – spójna pod względem 

ideowym – w dziedzinie sztuki rozwijała się 

w dwu głównych nurtach, z których jeden, 

klasycyzm (będzie też o nim mowa w lekcji 

49.), stanowił kontynuację prądu XVI i XVII w., 

drugi zaś, sentymentalizm (patrz też lekcja 

57.), powstał w połowie XVIII w. i zapoczątkował 

romantyzm – wielki nurt i zarazem późniejszą 

epokę sztuki i literatury europejskiej. 

W sztuce oświecenia istniał też styl nawiązujący 

do baroku i zapowiadający sentymentalizm 

– rokoko. Koncentrował się on na kwestii 

estetycznego „smaku”, którego przymiotami 

miały być takie cechy, jak: czułość, delikatność 

i trafność stylu. W sztukach plastycznych tego 

stylu ulubionymi motywami zdobniczymi 

były muszle i kwiaty. Rokoko wskazywało 

na wagę uczuć, ale w postaci wysokiej, „wykształconej”. 

Stąd dążenie do wyrafinowania 

wyrazu artystycznego. Trafność dotyczyła zaś 

wartości intelektualnych dzieła. Rokoko było 

więc kierunkiem elitarnym, akcentującym 

wyrobienie estetyczne, wrażliwość emocjonalną 

i wysoki poziom intelektualny twórcy. 

Polskim manifestem kierunku były Listy o guście, 

czyli smaku Józefa Szymanowskiego 

(1779). 

WIEDZIEĆ WIĘCEJ... 

Efektem programu epoki 

oświecenia – niezamierzonym 

przez jego twórców 

i spowodowanym także 

wieloma czynnikami społeczno-ekonomicznymi 

– była 

Wielka Rewolucja Francuska 

(1789–1799). Przyniosła ona 

obalenie monarchii Burbonów 

i powstanie I Republiki 

Francuskiej. Najważniejszymi 

przyczynami kryzysu były: 

feudalna hierarchia społeczna 

(panująca mimo zmiany 

struktury społeczeństwa), 

demoralizacja władzy oraz 

ogromne wpływy polityczne 

i ekonomiczne również 

w dużej mierze zdemoralizowanego 

duchowieństwa 

katolickiego, brak praw 

politycznych mieszczaństwa 

i ucisk, jakiego doznawał lud. 

Rewolucja zmieniła Francję 

i całą Europę. Doprowadziła 

do liberalizacji i demokratyzacji 

oraz laicyzacji Europy 

(rozdział Kościoła 

od państwa i tolerancja 

religijna to jedne z jej 

najważniejszych haseł). 

Przyniosła jednak także falę 

przemocy i terroru, skierowanych 

głównie przeciw 

arystokracji i duchowieństwu, 

a obróconych później również 

przeciw wszystkim, których 

uznano za wrogów zmian 

lub zdrajców rewolucyjnych 

ideałów. 

Zamiarem rewolucjonistów 

było rozpoczęcie nowej epoki, 

dlatego wprowadzili oni wiele 

zmian mających symbolizować 

ten początek. Zastosowano 

kalendarz z nowymi 

nazwami miesięcy, rozpoczynający 

także nową rachubę 

lat. Upowszechniono też 

zwyczaj tytułowania wszystkich 

„obywatelami”, aby 

podkreślić równość praw 

i obowiązków każdego wobec 

republiki. 

dział 3 | oświecenie i preromantyzm


261 

OGRÓD KLASYCYSTYCZNY, WERSAL 

Wymień cechy sztuki klasycystycznej obecne w widocznych na zdjęciu elementach ogrodu. 

OSOBLIWOŚCI POLSKICH POCZĄTKÓW 

NOWOCZESNOŚCI 

Niezwykłym jak na warunki europejskie rysem 

polskiego oświecenia był fakt, iż do najwybitniejszych 

realizatorów jego programu należeli 

duchowni. Dla wielu ludzi tamtych czasów wstą- 

 

często zrywali) było bowiem jedyną szansą na 

zdobycie wykształcenia. Zakonnikiem był ksiądz 

Stanisław Konarski – twórca szkoły, z której 

wyszło pokolenie absolwentów krzewiących 

oświecenie w Polsce. „Księciem poetów” zwano 

biskupa Ignacego Krasickiego – jednego z największych 

pisarzy owych czasów, obnażającego 

przesądy oraz skutki dewocji i fanatyzmu religijnego, 

a także upadku obyczajów wśród za- 

 

należał ksiądz Stanisław Staszic – reformator 

polityczny, uczony i popularyzator wiedzy. Duchownym 

był również Hugo Kołłątaj – przywód- 

go 

prawa polityczne. Wszyscy oni wystąpili 

przeciw konserwatywnemu myśleniu religijnemu 

w Polsce i przysłużyli się zmianom polityczno-społecznym. 

Osobliwością polską było też to, iż przywódcą 

obozu reform politycznych, w tym demokraty- 

niatowski 

(1732–1798), który odegrał także istotną 

rolę jako mecenas sztuk i nauk oraz 

propagator oświecenia. Pozyskał on do swego 

grona wybitnych literatów – poza wyżej wymienionymi 

również Adama Naruszewicza (1733– 

1796), autora satyr i Historii narodu polskiego, 

jednego z najpopularniejszych ówcześnie „podręczników” 

historii Polski, oraz Stanisława 

Trembeckiego (1737–1812), twórcę poematu 

Sofiówka uważanego za najdoskonalszy przejaw 

polskiego klasycyzmu literackiego. 

Wyjątkowa była także ówczesna sytuacja polityczna 

Polski, która u progu nowoczesności 

utraciła w wyniku rozbiorów (1772, 1793, 1795) 

 

decydujący na nastroje początków romantyzmu 

w Polsce i określiła polski kształt tej epoki 

także w sztuce i literaturze.

262 

MINIPRZEWODNIK. 

WIELKIE IDEE OŚWIECENIA 

TOLERANCJA RELIGIJNA. Oświecenie domagało się swobody wyznania oraz rozdziału Kościoła 

od państwa. Idee te zawierał już słynny List o tolerancji angielskiego filozofa, Johna Locke’a (czytaj: dżona 

loka) z 1689 r. Od tej epoki rozpoczęło się w Europie stopniowe zmniejszanie roli religii w kulturze 

i życiu publicznym. Ostateczne zwycięstwo tej idei datuje się jednak dopiero na lata 60. XX w., kiedy 

Kościół katolicki na Soborze Watykańskim II w konstytucji Gaudium et spes uznał zasadę wolności 

religijnej i pogodził się z autonomią sfery politycznej i religijnej. 

WOLNOŚĆ. Oświecenie sformułowało podstawy liberalizmu, tj. poglądu, iż najwyższą wartością jest 

wolność. Spowodowało też koniec niewolnictwa (chociaż w rzeczywistości nastąpił on ostatecznie 

dopiero w latach 60. XIX w. wraz z uwolnieniem chłopów pańszczyźnianych w Rosji carskiej – w tym 

na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim – oraz wyzwoleniem niewolników w Ameryce Północnej). 

RÓWNOŚĆ. Oświecenie to czas narodzin demokracji rozumianej jako ustrój, w którym każdy 

z obywateli ma udział w rządzeniu swoim krajem. Pod wpływem oświeceniowego myśliciela 

Charles’a de Montesquieu (czytaj: szarlesa de mąteskjo) – Monteskiusza (1689–1755) uznano także, 

iż władza powinna zostać podzielona – na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą – oraz że 

organy władzy powinny być od siebie niezależne. 

BRATERSTWO. Po raz pierwszy w historii ludzie oświecenia określili niezbywalne i powszechne 

prawa człowieka. Zostały one zapisane już w deklaracji amerykańskiego stanu Wirginia w 1775 r., 

a także w najsłynniejszej odezwie rewolucji francuskiej – Deklaracji praw człowieka i obywatela (1789). 

Uznanie praw człowieka za obowiązujące wspólnotę międzynarodową nastąpiło jednak dopiero wraz 

z uchwaleniem przez ONZ Powszechnej deklaracji praw człowieka w 1948 r. 

POSTĘP. Oświecenie po raz pierwszy w historii Europy uznało prymat poznania naukowego, 

czyli określiło naukę jako najwartościowszy model wyjaśniania świata i narzędzie postępu 

cywilizacyjnego, choć ówczesne przekonania naukowe uznalibyśmy dziś za naiwne i nienaukowe. 

Oświecenie odrzucało np. wiarę w duchy, ale popularnym twierdzeniem była koncepcja tzw. 

„magnetyzmu zwierzęcego”, czyli wpływu ciał niebieskich (przez energię zwaną fluidem) 

na wszystkie organizmy biologiczne. Myśliciele epoki sprzeciwiali się jednak dominacji myśli 

religijnej, fanatyzmowi religijnemu oraz poglądom sprzecznym z wyjaśnieniami racjonalnymi, 

uznając, iż najżywotniejszy interes ludzkości leży w postępie naukowo-technicznym. Najważniejszym 

wyrazem wiary w postęp i wartość ludzkiej wiedzy naukowej była Encyklopedia, zwana Wielką 

encyklopedią francuską (28 tomów tego dzieła powstało w latach 1751–1772). Do jej autorów należeli 

najwięksi myśliciele i twórcy programu ideowego epoki: Denis Diderot (czytaj: didero; 1713–1784), 

Wolter [franc. Voltaire (czytaj: wolter), właściwie François-Marie Arouet (czytaj: frąsła mari arłe); 1694–1778], 

Jean d’Alembert (czytaj: żą daląber; 

1717–1783), Paul Holbach (czytaj: pol 

olbak; 1723–1789), Claude Helvétius 

(czytaj: klod elwetju; 1715–1771). 

JAN PIOTR NORBLIN, UCHWALENIE 

KONSTYTUCJI 3 MAJA, 1791, Muzeum 

Historyczne m.st. Warszawy 

Ukazując to doniosłe wydarzenie, 

artysta odwołał się, zgodnie 

z ideami epoki, do symboliki światła. 

Harmonizuje z nią klasycystyczne 

wnętrze sali, nawiązujące do idei 

porządku, ładu. 



263 

OSIĄGNIĘCIA 

POLSKIEGO OŚWIECENIA 

W obszarze politycznym oświecenie zaowocowało w Polsce KONSTYTUCJĄ 3 MAJA 1791 r. 

– pierwszą w Europie ustawą zasadniczą, czyli aktem prawnym określającym podstawy politycznego, 

społecznego i gospodarczego ustroju państwa. 

W 1740 r. powstała w Warszawie NOWOCZESNA SZKOŁA WYŻSZA, Collegium Novum, później 

zwana Collegium Nobilium. Twórcą szkoły był członek zakonu pijarów, Stanisław Konarski 

(1700–1773) – reformator szkolnictwa, zwłaszcza w zakresie programów nauczania. Akcentował on 

w nauczaniu działanie praktyczne, kładł nacisk na wiedzę przyrodniczą, odrzucał naukę retoryki 

i łaciny, a w zamian postulował rzetelne poznawanie języka ojczystego i języków nowożytnych. 

W Warszawie w 1747 r. powstała 

BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH – pierwsza 

w Rzeczypospolitej biblioteka publiczna, 

ufundowana przez światłych biskupów – 

braci Andrzeja i Józefa. Biblioteka Załuskich 

miała jedne z największych zasobów 

w ówczesnej Europie – ok. 400 tysięcy 

woluminów. Po trzecim rozbiorze Polski, 

na rozkaz carycy Katarzyny II, zbiory zostały 

wywiezione do Petersburga, dając tym 

samym początek Cesarskiej Bibliotece 

Publicznej. 

W celu rozpowszechnienia oświaty 

utworzono w Polsce pierwsze w świecie 

ministerstwo oświaty – KOMISJĘ 

ZYGMUNT VOGEL, BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH, 1801, 

Muzeum Narodowe w Warszawie 

EDUKACJI NARODOWEJ (1773), 

która zreformowała cały ówczesny 

system szkolnictwa, wprowadzając szkoły parafialne, „wydziałowe” (średnie) i „główne” (wyższe). 

W 1765 r. król Stanisław August Poniatowski powołał TEATR NARODOWY – pierwszy polskojęzyczny 

teatr publiczny. Przez lata jego dyrektorem był Wojciech Bogusławski (1757–1829), określany mianem 

„ojca polskiej sceny narodowej”. Bogusławski był także dramatopisarzem – do dziś na deskach 

polskich teatrów można obejrzeć jego najsłynniejszą operę: Krakowiacy i górale. Teatr Narodowy był 

miejscem narodzin POLSKIEJ SCENY OPEROWEJ, ale odegrał też ważną rolę w walce politycznej 

pomiędzy zwolennikami reform a sarmackimi konserwatystami. Do przedstawicieli tych pierwszych 

należeli Franciszek Zabłocki (1752–1821), autor słynnych komedii Sarmatyzm i Fircyk w zalotach, oraz 

Julian Ursyn Niemcewicz (1757–1841), twórca dramatu politycznego Powrót posła i popularnego na 

ziemiach polskich w XIX w. zbioru pieśni Śpiewy historyczne. 

Pod koniec XVIII w. ukazywały się dwa popularyzujące wiedzę czasopisma: „MONITOR” oraz 

„ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE”. „Monitor” był pierwszym regularnie publikowanym 

czasopismem społeczno-politycznym w Polsce. Założony w 1765 r. przez Ignacego Krasickiego 

i Franciszka Bohomolca (1720–1784), drukowany w drukarni królewskiej, był wydawany przez 20 lat. 

Zasłużył się w walce o rozdział Kościoła od państwa w Polsce (zwłaszcza w dziedzinie edukacji). 

Zwalczał sarmatyzm, propagował emancypację społeczną mieszczaństwa. „Zabawy...” były zaś 

pierwszym polskim tygodnikiem literackim, wyrazem gustów dworu królewskiego. 

Do ważnych osiągnięć polskiej PUBLICYSTYKI należy twórczość Hugona Kołłątaja (1750–1812), 

autora m.in. Listów Anonima i O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja, oraz Stanisława Staszica 

(1755–1826) – autora m.in. Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego oraz Przestróg dla Polski, w których 

wyrażał oświeceniowe, liberalne poglądy.

370 

Wolność, równość, 

braterstwo (właściwie: 

Wolność, Równość, Braterstwo 

albo Śmierć) – trzy hasła rewolucji 

francuskiej, które stały się 

podstawowymi wartościami 

nowoczesnych państw. Ideał 

nowoczesnej republiki gwarantuje 

wolność osobistą obywateli, 

sprawiedliwość społeczną opartą 

na równości wobec prawa oraz 

solidarność z najsłabszymi i najuboższymi. 

Na ilustracji: hasła rewolucji 

i rewolucjonista, nad którym znajduje 

się słynna frygijka – czapka noszona 

przez rewolucjonistów podczas Wielkiej 

Rewolucji Francuskiej, symbol wolności. 

Myśl oświecenia 

Wielka encyklopedia francuska 

(właściwie: Encyklopedia albo słownik 

rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł) 

– dzieło stworzone w latach 1751–80 przez 

najwybitniejszych filozofów, publicystów, pisarzy 

francuskiego oświecenia. Była fundamentem 

światopoglądu nowoczesnej Europy. 

Propagowała racjonalizm rozumiany jako 

krytyczna postawa życiowa odrzucająca religijne 

dogmaty i myślowe autorytety, oraz empiryzm 

będący podstawą nowoczesnego poznania świata, 

opartego na wiedzy i badaniach naukowych. 

Liberalizm – pogląd polityczny, który za najważniejszą wartość uznaje 

osobistą wolność obywatela w państwie, w szczególności wolność 

od państwowego przymusu. Liberalizm promuje indywidualną działalność 

gospodarczą i uznaje, iż rola państwa powinna być ograniczona do zapewnienia 

obywatelom bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Według liberalizmu 

granicą wolności indywidualnej jest wolność innego człowieka. Na obrazie Krakowskie 

Przedmieście w stronę Kolumny Zygmunta Canaletta (Zamek Królewski w Warszawie) są 

widoczne elementy życia gospodarczego, które dla liberalizmu było przejawem ludzkiej 

indywidualności, podmiotowości i kreatywności. 

Publiczna edukacja i kultura – epoka oświecenia to czas 

upowszechnienia oświaty i kultury. Polskie państwo stworzyło pierwszy 

w Europie system 

szkolnictwa publicznego, 

kierowany przez rodzaj 

ministerstwa oświaty 

– Komisję Edukacji 

Narodowej; w Warszawie 

powstał także teatr 

publiczny, kierujący swą 

twórczość do szerokich 

mas obywateli. 

Teatr Narodowy w Warszawie 

w 1779 r. 

Patriotyzm – oświecenie to czas budzenia 

się w Polsce nowego, republikańskiego 

wzorca patriotyzmu, zgodnie z którym każdy 

obywatel jest odpowiedzialny za swoje 

państwo. Nowocześnie rozumiany patriotyzm 

stawiano w opozycji to tradycyjnego 

– sarmackiego. Nie wojenna gotowość, 

ale służba publiczna stały się najwyższą 

cechą patrioty. Na ilustracji medal Sapere 

auso (‘temu, kto odważył się być mądrym’) 

wręczony Stanisławowi Konarskiemu 

przez Stanisława Augusta za zasługi dla 

Polski. Hasło odwołuje się do maksymy 

Horacego, która dzięki Immanuelowi 

Kantowi stała się dewizą epoki. 



371 

Główne idee 

oświecenia 

Kultura oświecenia 

Sentymentalizm – nurt sztuki 

(zwłaszcza literatury) oświecenia, 

eksponujący ludzkie uczucia i podkreślający 

wartości natury oraz prostotę wzorców życia 

ludu. Jego twórcą był francuski filozof 

Jean-Jacques Rousseau, w Polsce do jego 

przedstawicieli należał Franciszek Karpiński. 

Klimat sentymentalizmu oddaje Młyn 

François Bouchera [1751, Musée du Louvre 

(czytaj: mjuze du luwr), Paryż]. 

Sentymentalizm zapoczątkował 

preromantyzm, a później romantyzm. 

W epoce oświecenia rozpowszechniło 

się czytelnictwo gazet, 

które stały się narzędziem 

propagowania idei i wiedzy, 

w szczególności odkryć 

naukowych. W tym okresie 

publicystyka zaczęła pełnić 

niezwykle ważną funkcję 

w kształtowaniu opinii publicznej 

i edukowaniu społeczeństw. 

Johann Heinrich Wilhelm Tischbein 

(czytaj: tiszbajn), Goethe w Kampanii, 

1787, Casa (czytaj: kaza) di Goethe, Rzym 

Klasycyzm – nurt w sztuce odwołujący się do antyku, 

ceniący symetrię, proporcję i harmonię części. Na ilustracji 

przykład architektury oświecenia – świątynia Sybilli 

w Puławach, wybudowana na przełomie XVIII i XIX w. 

na wzór rzymskiej świątyni, zachowana do dziś. Księżna 

Izabela Czartoryska założyła tu pierwsze w Polsce muzeum 

(1801), w którym przechowywano pamiątki dawnej 

świetności kraju. 

Preromantyzm – nurt zapowiadający europejski romantyzm, 

korzystający w dużej mierze z klasycystycznej formy, ale w obrazach 

i opisach przyrody dostrzegający siłę ukrytą w naturze, a nie tylko 

wykorzystujący ją motyw ilustracyjny. Jednym z największych 

przedstawicieli preromantyzmu w Europie był Johann Wolfgang 

Goethe (na ilustracji), łączący elementy klasycystyczne 

z preromantycznymi.

390 

Oświecenie 

i preromantyzm 

Polecenia 

na koniec działu 

▪ Podstawowe stanowiska filozoficzne oświecenia (racjonalizm, empiryzm, materializm) 

w tekstach oświeceniowych oraz w Podróży ludzi Księgi Olgi Tokarczuk. Omów zagadnienie. 

▪ Odwołując się do wybranych tekstów kultury z epoki oświecenia (malarstwo, literatura), 

wyjaśnij pojęcie patosu i przedstaw sposoby jego ukazywania. 

▪ W wybranych utworach Ignacego Krasickiego i Johanna Wolfganga Goethego wskaż 

przywiązanie do oświeceniowych wartości – wolności, postępu, rozumu. 

▪ Powołaj się na wybrane utwory oświecenia i omów realizację hasła: „Śmiechem 

naprawiać obyczaje”. 

▪ Przedstaw racjonalizm jako zasadę tworzenia literatury oświeceniowej. Odwołaj się 

do znanych Ci poetyk normatywnych oraz realizacji poetyckich. 

▪ Wyjaśnij pojęcia ,,satyra’’ i ,,satyryczność’’, powołując się na wybrane utwory Ignacego 

Krasickiego. 

▪ Na wybranych przykładach scharakteryzuj kreację kochanka w literaturze oświecenia 

i preromantyzmu. 

▪ Cierpieniach młodego 

Wertera Johanna Wolfganga Goethego. 

▪ Na podstawie dwu poznanych hymnów (Ignacego Krasickiego i Józefa Wybickiego) 

scharakteryzuj oświeceniowy model polskiego patriotyzmu. 

▪ 

▪ Przedstaw i opisz obraz miłości ukazany w Cierpieniach młodego Wertera Goethego. 

▪ Porównaj stosunek do wiedzy i rozumu w Encyklopedii francuskiej, Pijaństwie Krasickiego 

i Fauście Goethego. 

▪ Na przykładzie Powieści ludzi Księgi Olgi Tokarczuk i Fausta Goethego omów funkcjonowanie 

toposu Księgi w literaturze. 

▪ Porównaj sposób przedstawienia problematyki moralnej i egzystencjalnej w Fauście 

Goethego oraz w Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa. 

▪ Na wybranych przykładach przedstaw, w jaki sposób poeci współcześni odwołują się 

do kultury oświecenia. 

▪ Zaprezentuj literackie ujęcie problemu zła w Fauście Goethego oraz Mistrzu i Małgorzacie 

Bułhakowa. 

▪ Porównaj kreację postaci kobiecych w Fauście oraz Mistrzu i Małgorzacie.

Nowe zorzumieć tekst zrozumieć człowieka 1.2

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?