Nowe zorzumieć tekst zrozumieć człowieka 1.2
Podręcznik do języka polskiego | WSiP
Podręcznik do języka polskiego | WSiP
- No tags were found...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ZGODNY<br />
Z WYMAGANIAMI<br />
od<br />
2015<br />
ZROZUMIEĆ TEKST<br />
<strong>zrozumieć</strong> <strong>człowieka</strong><br />
Język polski<br />
PODRĘCZNIK<br />
LICEUM I TECHNIKUM<br />
zakres podstawowy<br />
i rozszerzony
Dariusz Chemperek<br />
Adam Kalbarczyk<br />
ZROZUMIEĆ TEKST<br />
<strong>zrozumieć</strong> <strong>człowieka</strong><br />
RENESANS – PREROMANTYZM<br />
KLASA 1, część 2<br />
KSZTAŁCENIE W ZAKRESIE PODSTAWOWYM I ROZSZERZONYM<br />
Podręcznik do języka polskiego dla liceum i technikum
źródła ilustracji<br />
Okładka: (Onorio Marinari, Święta Katarzyna) fot. The Bridgeman Art Library/BE&W<br />
Tekst główny: s. 37 (Leonardo da Vinci, Mona Lisa) fot. Louvre, Paris, France, Giraudon/The Bridgeman Art<br />
Library/BE&W; s. 66 (zamek w Krasiczynie) A. i W. Bilińscy; s. 261 (ogród w Wersalu) fot. Fabienne Fossez/<br />
Alamy/BE&W; s. 263 (Zygmunt Vogel, Biblioteka Załuskich) fot. Jan Ligiert/Muzeum Narodowe w Warszawie;<br />
s. 370 (plakat Wolność, równość, braterstwo, 1792–1797) fot. akg-images/East News, (medal) fot. Muzeum Sztuki<br />
Medalierskiej Muzeum Miejskiego Wrocławia; s. 371 (świątynia Sybilli w Puławach) fot. Grzegorz Hałaś/<br />
Wikimedia [licencja GNU]<br />
Piktogramy: (kartka z ornamentem) fot. Nella/Shutterstock.com; (księgi) fot. Royik Yevgen/Shutterstock.com;<br />
(otwarta księga) fot. Garsya/Shutterstock.com; (fragment ramy) The Bridgeman Art Library/BE&W,<br />
(fryz – rysunek) Morphart/Shutterstock.com<br />
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mające na celu dotarcie do właścicieli i dysponentów praw<br />
autorskich wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, przytaczając w celach dydaktycznych<br />
utwory lub fragmenty, postępują zgodnie z art. 29 ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne<br />
oświadczają, że są jedynym podmiotem właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych<br />
w wypadkach, w których twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.
SPIS TREŚCI<br />
3<br />
RENESANS<br />
TABLICA CHRONOLOGICZNA – renesans ................................................................................. 12<br />
1 Renesans – odrodzenie kultury antycznej. Nowa wizja świata i <strong>człowieka</strong> ...................... 16<br />
2 Jakże wielkie i godne podziwu jest szczęście <strong>człowieka</strong>... Filozofia renesansu ....................... 21<br />
Giovanni Pico della Mirandola O godności <strong>człowieka</strong><br />
Niccolò Machiavelli Książę<br />
3 Praw mają bardzo mało, a jednak wystarczają one... Utopia – nowy, lepszy(?) świat ......... 26<br />
Tomasz Morus Utopia<br />
4 Dwoja radość... Mikołaja Reja ideał życia rodzinnego .......................................................... 31<br />
Mikołaj Rej Żywot <strong>człowieka</strong> poczciwego<br />
Ewa Lipska Może będzie lepiej<br />
5 Mona Lisa Leonarda da Vinci. Sekretne treści arcydzieła renesansu S ............................ 36<br />
6 Nie porzucaj nadzieje... Optymizm renesansowego i współczesnego humanisty .............. 40<br />
Jan Kochanowski [Nie porzucaj nadzieje...]<br />
Jan Kochanowski [Patrzaj, jako śnieg po górach się bieli...]<br />
Julia Hartwig Pośpiech<br />
7 Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony... Renesansowy klasycyzm R ............................... 47<br />
Jan Kochanowski [Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony...]<br />
Leopold Staff Przedśpiew<br />
INFOGRAFIKA: Mistrzowie i przyjaciele Kochanowskiego .................................................... 52<br />
8 Błogosławiony niechaj ów dzień będzie... Obraz kobiety w poezji włoskiego i polskiego<br />
renesansu R ............................................................................................................................ 54<br />
Francesco Petrarka Sonet 61<br />
Jan Kochanowski [Srogie łańcuchy na swym sercu czuję...]<br />
9 Pokoju mieć nie mogę... Miłość w literaturze dawnej i współczesnej ................................... 59<br />
Francesco Petrarka Sonet 85<br />
Jan Kochanowski [Nie zawżdy, piękna Zofija...]<br />
Konstanty Ildefons Gałczyński Pieśń I<br />
10 Służmy poczciwej sławie... Refleksja obywatelska w Pieśniach ............................................ 62<br />
Jan Kochanowski Pieśń o dobrej sławie<br />
Jan Kochanowski Pieśń o cnocie<br />
11 Zetrzy sen z oczu... Perswazja i ironia w poezji R ................................................................ 66<br />
Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola<br />
12 Wsi spokojna, wsi wesoła... Arkadie ziemiańskie w literaturze renesansowej R ................... 71<br />
<br />
Mikołaj Rej Żywot <strong>człowieka</strong> poczciwego<br />
Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o sobótce (Panna XII)<br />
13 Me rymy nie giną... Różnorodność tematyczna i nastrojowa Fraszek ................................ 77<br />
Jan Kochanowski O doktorze Hiszpanie<br />
Jan Kochanowski Do Magdaleny<br />
Jan Kochanowski Ku Muzom R<br />
14 Kupić by cię, Mądrości, za drogie pieniądze... Wprowadzenie do Trenów ............................. 83<br />
Jan Kochanowski Tren IX<br />
15 Sny płoche nas bawią... Dyskusja z filozofią stoicką w Trenach ........................................... 87
4<br />
Jan Kochanowski Tren XI<br />
Jan Kochanowski Tren XVI<br />
16 Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest... Tajemnica Boga i godność <strong>człowieka</strong><br />
w Trenach ................................................................................................................................. 92<br />
Jan Kochanowski Tren X<br />
Jan Kochanowski Tren XIX albo Sen<br />
17 Dziś rysy waszych twarzy w pamięci mi gasną... Współczesny tren Bolesława<br />
Leśmiana .................................................................................................................................. 97<br />
Bolesław Leśmian Ubóstwo<br />
18 Być albo nie być... Dramat ludzkich wyborów w twórczości Williama Szekspira .............. 99<br />
William Szekspir Hamlet<br />
19 Reszta jest milczeniem... W poszukiwaniu nowożytnego wzorca mężczyzny ................... 104<br />
William Szekspir Hamlet<br />
Zbigniew Herbert Tren Fortynbrasa<br />
20 Co ma przyjść, przyjdzie... Przeznaczenie czy wybór? ......................................................... 109<br />
William Szekspir Makbet<br />
21 Czy nie spadnie na nich to posądzenie? Literacka psychologia zbrodni ............................. 115<br />
William Szekspir Makbet<br />
22 Znak, że ktoś zły zbliża się... Przyczyny i przejawy zła w dramacie Szekspira ................. 120<br />
William Szekspir Makbet<br />
23 Czy dłonie te nigdy nie będą czyste? Cierpienie, lęk i wina lady Makbet ........................... 125<br />
William Szekspir Makbet<br />
24 Niczym jest wszystko, jeśli spełnione marzenie nie cieszy... Makbet<br />
w reżyserii Andrzeja Wajdy S .................................................................................. 130<br />
25 Los Ewy... Kobieta renesansu ................................................................................................ 132<br />
Margaret L. King Kobieta renesansu<br />
INFOGRAFIKA: Główne idee renesansu ................................................................................ 136<br />
26 Renesans – wędrówka przez motywy i tematy literatury .................................................. 138<br />
UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE ................................................................................... 141<br />
RENESANS. POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU ............................................................................ 150<br />
BAROK<br />
TABLICA CHRONOLOGICZNA – barok ..................................................................................... 152<br />
27 Epoka przeciwieństw. Wprowadzenie do kultury baroku ................................................. 156<br />
28 Mitologiczna alegoria w służbie pokoju. Minerwa chroniąca Pax przed Marsem Petera<br />
Paula Rubensa S .................................................................................................................. 161<br />
Wisława Szymborska Kobiety Rubensa<br />
29 Człowiek jest szpetny... Antynomie filozofii barokowej ...................................................... 166<br />
Blaise Pascal Myśli<br />
30 Rozdwojony w sobie... Człowiek wobec świata i Boga w poezji baroku ............................. 171<br />
Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem,<br />
światem i ciałem<br />
nowe <strong>zrozumieć</strong> <strong>tekst</strong> – <strong>zrozumieć</strong> <strong>człowieka</strong> | spis treści
SPIS TREŚCI<br />
5<br />
31 Śmierci, śmierć cię czeka... Refleksje egzystencjalne w poezji metafizycznej .................... 174<br />
Mikołaj Sęp Szarzyński Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego<br />
John Donne Sonet X<br />
32 Cel, dla którego niebo mię na świat posłało... Ideały błędnego rycerza a realia życia .......... 178<br />
Miguel Cervantes Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manchy<br />
Andrzej Waligórski Błędny rycerz<br />
33 Między dwiema krańcowymi wadami: tchórzostwem i zuchwalstwem... Tragiczna wielkość<br />
i patetyczna śmieszność Don Kichota ................................................................................. 185<br />
Miguel Cervantes Przemyślny szlachcic Don Kichot z Manchy<br />
34 W jednym oka słowie... Dworny panegiryk i medytacja o nieuchwytnym pięknie R ...... 192<br />
Daniel Naborowski Na oczy królewny angielskiej...<br />
35 Czwarta część mgnienia. Człowiek i czas w poezji baroku R ............................................ 197<br />
Daniel Naborowski Krótkość żywota<br />
Daniel Naborowski Na toż<br />
Jarosław Marek Rymkiewicz Wiersz na te słowa Heraklita...<br />
36 Możemy z śmierci przyszydzać... Barokowy poeta o miłości i śmierci R .......................... 201<br />
Jan Andrzej Morsztyn Redivivatus<br />
Jan Andrzej Morsztyn Na koszulę brudną<br />
Stanisław Grochowiak [Dla zakochanych to samo staranie]<br />
37 Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem... Słowa i ich znaczenia J ..................................... 205<br />
Jan Andrzej Morsztyn Cuda miłości. Sonet<br />
Jan Andrzej Morsztyn Niestatek<br />
38 Chcieli niebożęta przed Polakami uciec do nieba... Ideologia sarmatyzmu w Pamiętnikach<br />
Paska ....................................................................................................................................... 209<br />
Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki<br />
INFOGRAFIKA: Klucze do kultury baroku .......................................................... 214<br />
39 Zawsze apetyt do widzenia świata... Oswajanie obcości przez Sarmatę ............................ 216<br />
Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki<br />
40 Ideologia okrążenia... Kontrreformacja w Polsce ................................................................ 219<br />
Janusz Tazbir Kontrreformacja w Polsce<br />
41 Zaraz się wywiodę... Język jako narzędzie perswazji J ....................................................... 223<br />
Wacław Potocki Sofista<br />
42 Przeklęty, kto zasmuca matkę swoję... Retoryka jako sztuka przekonywania J ................ 227<br />
Piotr Skarga Kazania sejmowe<br />
Martin Luther King Mam marzenie (przemówienie z 1963 r.)<br />
43 Raczej litość niż strach... Czarownica w epoce wczesnonowożytnej ................................. 233<br />
Brian P. Levack Czarownica<br />
44 Wszystko to są rzeczy niepewne... Współczesne inspiracje kulturą baroku R ................... 237<br />
Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki LXVIII. Nagły deszcz<br />
Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki LXXII<br />
Józef Bartłomiej Zimorowic Roczyzna<br />
45 Barok – wędrówka przez motywy i tematy literatury ........................................................ 241<br />
UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE I USTNE ............................................................... 243<br />
BAROK. POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU .......................................................................... 254
6<br />
OŚWIECENIE I PREROMANTYZM<br />
TABLICA CHRONOLOGICZNA – oświecenie i preromantyzm .............................................. 256<br />
46 Epoka rozumu – krytyka rozumu. Oświecenie i początek nowoczesności ..................... 259<br />
47 W klimacie i wieku filozofii i rozumu... Filozofia oświecenia .............................................. 264<br />
Wielka encyklopedia francuska (hasło: Zabobon)<br />
Jean Jacques Rousseau Listy moralne II<br />
48 Biedny dzikus... Spotkania z Innym w utworach Defoe i Kapuścińskiego ................ 270<br />
Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe<br />
Ryszard Kapuściński Heban<br />
49 Bohater nowych czasów... Śmierć Marata jako przykład oświeceniowego<br />
klasycyzmu S ......................................................................................................................... 275<br />
50 Książka jest trochę jak człowiek... Symbolika Księgi w powieści Olgi Tokarczuk R ........ 279<br />
Olga Tokarczuk Podróż ludzi Księgi<br />
51 Dlaczego ludzie się rodzą i umierają? Po co żyją? Dyskusja o metodach poznania u progu<br />
oświecenia R ......................................................................................................................... 284<br />
Olga Tokarczuk Podróż ludzi Księgi<br />
52 Do czego to wszystko zmierza? Rękopis znaleziony w Saragossie Wojciecha J. Hasa S ..... 288<br />
Jan Potocki Rękopis znaleziony w Saragossie<br />
Rękopis znaleziony w Saragossie, reż. Wojciech J. Has<br />
53 Prawdę mówi, względów się wyrzeka... Satyra w służbie społecznej ................................... 292<br />
Ignacy Krasicki Pijaństwo<br />
Wojciech Młynarski W Polskę idziemy<br />
54 O, rzadki darze przedziwnej wymowy... Język i styl językowy J ......................................... 300<br />
Ignacy Krasicki Monachomachia<br />
55 Najbardziej lubił czekoladę... Portret Krasickiego ................................................................ 307<br />
Jan Kott Gorzki Krasicki<br />
56 Święta miłości kochanej ojczyzny... Dwa ujęcia patriotyzmu ................................................ 311<br />
Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny<br />
Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Włoszech<br />
57 Ars poetica. Ars poetica? Programy XX-wiecznego klasycyzmu R .................................... 316<br />
Leopold Staff Ars poetica<br />
Czesław Miłosz Ars poetica?<br />
58 Tam tęskni kochany... „Czułe serce” sentymentalisty R ..................................................... 320<br />
Franciszek Karpiński Laura i Filon<br />
Franciszek Karpiński Przypomnienie dawnej miłości<br />
59 O, jakimże człowiek jest dzieckiem! Bolesne poznanie potrzeby samoograniczenia ........ 326<br />
Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera<br />
60 Cofam się jak przed ogniem... Historia miłości nieszczęśliwej ............................................ 331<br />
Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera<br />
61 Bo to jest kupa śmieci, rupieciarnia, ta wasza wiedza... Dramat o klęsce rozumu R .........335<br />
Johann Wolfgang Goethe Faust<br />
62 Duchem sięgnąć od nizin po szczyty... Pragnienie nadludzkiego poznania R ................... 342<br />
Johann Wolfgang Goethe Faust<br />
nowe <strong>zrozumieć</strong> <strong>tekst</strong> – <strong>zrozumieć</strong> <strong>człowieka</strong> | spis treści
SPIS TREŚCI<br />
7<br />
63 Nie będzie żadnej władzy wspanialszej i lepszej dla ludzi... Sens powieści w powieści R ...... 348<br />
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata<br />
64 Tchórzostwo – ułomnością najstraszliwszą... Powieść o ludzkiej słabości R ......................355<br />
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata<br />
65 Zła wciąż pragnie, a dobro wciąż czyni... Literackie wyobrażenia zła w świecie R ...............360<br />
Johann Wolfgang Goethe Faust<br />
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata<br />
66 Już nigdy mi spokój nie wróci... Kobieta i jej cierpienie R .................................................365<br />
Johann Wolfgang Goethe Faust<br />
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata<br />
INFOGRAFIKA: Główne idee oświecenia .............................................................370<br />
67 Oświecenie i preromantyzm – wędrówka przez motywy i tematy literatury ............... 372<br />
UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA ................................................................................ 375<br />
UMIEM WIECEJ. ZADANIA TESTOWE .................................................................................. 380<br />
OŚWIECENIE I PREROMANTYZM. POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU ....................................... 390<br />
Więcej o <strong>tekst</strong>ach i kon<strong>tekst</strong>ach. Lektury ..............................................................391<br />
Indeks pojęć ................................................................................................ 395<br />
Spis <strong>tekst</strong>ów zamieszczonych w podręczniku ....................................................... 398<br />
Źródła ilustracji ............................................................................................ 399<br />
R<br />
Treści zakresu<br />
rozszerzonego<br />
S<br />
Analiza dzieła sztuki<br />
J<br />
Zagadnienia z nauki o języku
8<br />
Jak korzystać<br />
z podręcznika<br />
Podręcznik składa się z części odpowiadających kolejnym epokom literackim.<br />
Części te zostały podzielone na rozdziały tworzące osobne lekcje.<br />
Infografiki<br />
przybliżające<br />
wybrane<br />
zagadnienia<br />
Pytania i polecenia<br />
do danego <strong>tekst</strong>u<br />
Polecenia rozwijające<br />
umiejętność tworzenia<br />
wypowiedzi i ustnych<br />
i pisemnych<br />
Pojęcia kluczowe, czyli<br />
definicje terminów<br />
niezbędnych do analizy<br />
<strong>tekst</strong>u lub dzieła sztuki<br />
Przypisy objaśniające dawne<br />
wyrażenia i trudne fragmenty<br />
utworów (jeśli objaśnienie<br />
dotyczące rzeczy materialnej<br />
nie jest dla Ciebie<br />
wystarczające, poszukaj<br />
ilustracji w internecie)<br />
Autor i gatunek,<br />
czyli ważne<br />
informacje na temat<br />
autora i gatunku,<br />
jaki reprezentuje<br />
dany utwór
9<br />
Dział Umiem więcej,<br />
czyli praktyczne wskazówki<br />
dotyczące zadań testowych<br />
i poszczególnych form<br />
wypowiedzi oraz przykładowe<br />
zadania wraz z realizacjami<br />
Numer kolejnej<br />
lekcji i temat<br />
t<br />
Wiedzieć więcej...<br />
czyli interesujące wiadomości<br />
pogłębiające wykład<br />
Jeśli i .<br />
Jeśli i to proszę o .<br />
W zadaniach, których treść wymaga uzupełnień,<br />
znajdziesz zaciemnione miejsca – pamiętaj, by<br />
odpowiedzi pisemnych udzielać poza podręcznikiem<br />
UTOPIA<br />
XIV XV XVI XVII n.e.<br />
1516 r.<br />
R<br />
J<br />
S<br />
Treści zakresu<br />
rozszerzonego<br />
Zagadnienia z nauki<br />
o języku<br />
Analiza<br />
dzieła sztuki<br />
Osie czasu ułatwiające zapamiętanie czasu powstania<br />
utworów literackich<br />
K<br />
Julia Hartwig<br />
Pośpiech<br />
Kon<strong>tekst</strong>y współczesne
36<br />
5<br />
Mona<br />
Lisa Leonarda da Vinci<br />
Sekretne treści<br />
arcydzieła<br />
renesansu<br />
S<br />
Obraz zatytułowany Mona Lisa lub Gioconda (czytaj: dżjokonda) powstawał prawdopodobnie w latach<br />
1502–1506. Jest to portret 24- lub 25-letniej żony florenckiego kupca, Francesca del Giocondo.<br />
Zleceniodawca ostatecznie nie zakupił dzieła. Pozostało ono ukochanym płótnem Leonarda, malarz nie<br />
rozstawał się z Giocondą aż do śmierci. Według legendy, gdy do umierającego artysty przybył sam król<br />
Francji, Franciszek I, Leonardo nawet nie spojrzał w stronę władcy, mając wzrok utkwiony w Monie Lisie...<br />
SZTUKA RENESANSU<br />
Artyści renesansu studiowali anatomię, geometrię,<br />
proporcje antycznych rzeźb, aby jak najwierniej<br />
ukazać <strong>człowieka</strong> i otaczający go świat.<br />
Pragnęli naśladować naturę, cierpliwie i obiektywnie<br />
ją obserwować, by tworzyć w zgodności<br />
z nią. Sztuka renesansu miała jednak także<br />
ambicje przekazywania uniwersalnych prawd<br />
o świecie. Malarze przedstawiający ludzi na tle<br />
krajobrazu formułowali swe przekonania<br />
o miejscu <strong>człowieka</strong> w przyrodzie. Za filozofami<br />
starożytności podejmowali myśl, że doskonale<br />
i harmonijnie zbudowana istota ludzka<br />
jest małym światem – mikrokosmosem, bo<br />
odbija w sobie ład wszechświata – makrokosmosu.<br />
Zgodnie z tą koncepcją człowiek pozostaje<br />
w nierozerwalnym związku z naturą.<br />
WPROWADZENIE DO ANALIZY<br />
Wstępem do rozważania sensów najsłynniejszego<br />
obrazu świata niech będą słowa samego<br />
Leonarda: „Jeśli będziesz gardził malarstwem,<br />
jedynym naśladowcą dzieł natury,<br />
z pewnością pogardzisz także przenikliwą<br />
inwencją, która z filozoficzną i dociekliwą<br />
bacznością rozważa wszelkie jakości form:<br />
morza, lądy, rośliny, zwierzęta, trawy, kwiaty<br />
– otoczone światłem i cieniem”.<br />
Autor<br />
LEONARDO DA VINCI tworzył obrazy o tematyce<br />
religijnej i portrety, zachowało się także wiele jego<br />
rysunków. Do najbardziej znanych dzieł artysty należą<br />
malowidło ścienne Ostatnia Wieczerza, portret Dama<br />
z gronostajem (to najsłynniejszy obraz<br />
przechowywany w polskich zbiorach) i oczywiście<br />
Mona Lisa (patrz też: s. 20).<br />
WIEDZIEĆ I E WIĘCEJ...<br />
. .<br />
Wyniki swoich badań naukowych Leonardo da Vinci uwzględniał w malarstwie. O sztuce<br />
twierdził, że jest „sprawą umysłu”, gdyż artysta przekazuje wiedzę o świecie i panuje nad<br />
środkami wyrazu, tak by tę wiedzę ujawnić poprawnie i pięknie. Leonardo pierwszy odkrył rolę<br />
atmosfery w malarstwie i sformułował zasady perspektywy powietrznej, pierwszy też, na tak<br />
szeroką skalę, wprowadził do portretów pejzaż górski. Malował bardzo wolno, z wielką rozwagą.<br />
dział 1 | renesans
RENESANS<br />
37<br />
LEONARDO DA VINCI, MONA LISA, ok. 1503–1506, Musée du Louvre (czytaj: mjuze du luwr), Paryż
38<br />
Polecenia do analizy<br />
1. Opisz, co znajduje się na pierwszym, a co na<br />
drugim planie obrazu.<br />
2. Scharakteryzuj krajobraz ukazany na płótnie,<br />
zwracając uwagę na jego kolorystykę<br />
i wyrazistość przedstawienia.<br />
3. Określ nastrój, jaki wywołuje w Tobie<br />
namalowany pejzaż.<br />
4. Opisz ręce kobiety. Jakie informacje można<br />
odczytać z ich układu?<br />
5. Scharakteryzuj strój i uczesanie Giocondy.<br />
Omów związek tych elementów z pejzażem.<br />
6. Zwróć uwagę na kąciki ust i oczu kobiety.<br />
Wyjaśnij, za pomocą jakiej techniki Leonardo<br />
nadał twarzy Giocondy zagadkowy wyraz.<br />
7. Powiedz, jakie uczucia wyraża twarz Giocondy.<br />
8. Na czym polega związek między postacią<br />
kobiety a naturą w tle? W odpowiedzi uwzględnij<br />
rolę perspektywy powietrznej i sfumato.<br />
9. Określ, jaką rolę odgrywa w obrazie element<br />
niedopowiedzenia.<br />
10. Spróbuj scharakteryzować ideał kobiecego<br />
piękna ukazany przez Leonarda.<br />
» POJĘCIA KLUCZOWE<br />
PERSPEKTYWA – w malarstwie polega<br />
na uzyskiwaniu w dwuwymiarowym obrazie<br />
iluzji trójwymiarowości, głębi.<br />
PERSPEKTYWA LINEARNA – technika<br />
osiągania złudzenia głębi dzięki wykorzystaniu<br />
wrażenia, że obiekty maleją w miarę<br />
oddalania się od oczu obserwatora,<br />
oraz dzięki takiemu ukształtowaniu linii<br />
biegnących od obserwatora do przedmiotu,<br />
by uzyskać efekt ich zbiegania się na<br />
horyzoncie.<br />
PERSPEKTYWA POWIETRZNA – polega<br />
na wykorzystaniu w obrazie obserwacji,<br />
że przedmioty widziane z daleka tracą<br />
ostrość i jednocześnie zmieniają barwę pod<br />
wpływem warstwy powietrza (np. zieleń<br />
przechodzi w błękit).<br />
SFUMATO (wł. – przydymiony) – to<br />
miękki, lekko zamazany modelunek konturów<br />
i rysów postaci, oddający gęstnienie<br />
cienia. Odkryta przez Leonarda technika<br />
malarska sprawia, że postaci i przedmioty<br />
widziane są jakby przez delikatną muślinową<br />
zasłonę, nie mają ostrych konturów.<br />
Można powiedzieć, że sfumato było zwiastunem<br />
modelunku światłocieniowego.<br />
Praca domowa<br />
1. Opisz wrażenia, jakie wywołuje w Tobie obraz Leonarda da Vinci Mona Lisa.<br />
2. Uzasadnij tezę, że Mona Lisa jest antropocentryczną malarską refleksją o człowieku i naturze.<br />
Argumentuj, odwołując się do odpowiednich elementów obrazu.<br />
3. Literackie i malarskie portrety kobiet. Omów zagadnienie, odwołując się do Mony Lisy<br />
Leonarda da Vinci i do innych <strong>tekst</strong>ów kultury.<br />
Tworzenie własnego <strong>tekst</strong>u<br />
1. Malarz – dawca przeżyć estetycznych czy filozoficznych refleksji? Rozważ problem<br />
i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do Mony Lisy Leonarda da Vinci i do innych dzieł<br />
malarskich.<br />
2. Czy istnieje ideał kobiecego i męskiego piękna? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie,<br />
odwołując się do Mony Lisy Leonarda da Vinci, do rzeźby Dawid Michała Anioła Buaonarottiego<br />
(reprodukcję rzeźby znajdziesz w dowolnym albumie na temat sztuki włoskiego renesansu lub<br />
w internecie) i do innych <strong>tekst</strong>ów kultury.<br />
dział 1 | renesans
RENESANS<br />
39<br />
MINIPRZEWODNIK. WIELCY<br />
LUDZIE RENESANSU, CZ. 2.<br />
MIKOŁAJ KOPERNIK (1473–1543) jest znany jako astronom,<br />
choć zajmował się też ekonomią, filologią i medycyną.<br />
Na podstawie obserwacji i obliczeń matematycznych dokonanych<br />
we Fromborku, gdzie był kanonikiem, stworzył rewolucyjną teorię<br />
heliocentryczną. Zawarł ją w dziele O obrotach sfer niebieskich<br />
(1543). Sformułował także prawo o wypieraniu z obiegu monety<br />
dobrej (o wysokiej zawartości szlachetnego kruszcu) przez<br />
monetę gorszą. Kopernik służył polskiemu królowi, bronił przed<br />
Krzyżakami zamku w Olsztynie, zwalczał epidemię dżumy<br />
na Warmii. Współpracował z Bernardem Wapowskim – twórcą<br />
pierwszej mapy Polski, przekładał z greki na łacinę listy literackie.<br />
Był też malarzem (przypisuje się mu Autoportret z konwalią).<br />
MICHAŁ ANIOŁ (Michelangelo Buonarroti; 1475–1564) był<br />
malarzem, rzeźbiarzem, architektem i poetą. Tchnął ducha<br />
renesansu w średniowieczny model ikonograficzny piety,<br />
przedstawiając postaci Chrystusa i Maryi w sposób<br />
zindywidualizowany. Z trzech piet, które wyrzeźbił, najsłynniejsza<br />
jest watykańska. Jego dziełem jest też posąg młodzieńczego<br />
Dawida (ponad 5 m), ilustrujący scenę z Biblii i uosabiający piękno<br />
ludzkiego ciała. Jako architekt wsławił się projektem nawiązującej<br />
do antyku kopuły Bazyliki św. Piotra w Rzymie. W Kaplicy<br />
Sykstyńskiej namalował największy fresk świata, Sąd Ostateczny<br />
– indywidualną, dramatyczną wizję zaświatów. Był też autorem<br />
sonetów o wątkach autobiograficznych i filozoficznych.<br />
ANDREAAS CELLARIUS, HARMONIA<br />
MACROCOSMICA (czytaj: makrokozmika),<br />
1660, Bibliothèque Nationale de France<br />
(czytaj: bibliotek nasjonal de frąs), Paryż<br />
Ruch Ziemi powoduje zmiany znaków<br />
zodiaku, te zaś, jak sądzono, wpływają<br />
na ludzkie życie.<br />
RAFAEL (Rafaello Santi; 1483–1520) znany jest przede wszystkim jako malarz pełnych wdzięku, zamyślonych<br />
Madonn (np. Madonna Sykstyńska). Jego obrazy odznaczają się niezrównaną harmonią kompozycji<br />
i kolorystyki. W pałacu watykańskim stworzył cykl fresków, m.in. Szkołę Ateńską – malarską syntezę dorobku<br />
starożytnej filozofii. Był także znakomitym architektem, koordynował prace nad przebudową Bazyliki św. Piotra.<br />
Piastował funkcję kustosza zabytków w Rzymie, prowadził poszukiwania i konserwację antycznych posągów<br />
– z tej racji można go nazwać pierwszym archeologiem w dziejach historii sztuki.<br />
WIEDZIEĆ I E WIĘCEJ...<br />
. .<br />
Odkrycie Kopernika, że to<br />
Słońce, a nie Ziemia, stanowi<br />
centrum układu planetarnego,<br />
i tym samym odrzucenie<br />
biblijnie uzasadnionego<br />
przekonania, iż nasz glob jest<br />
ośrodkiem wszechświata,<br />
wzbudziło podejrzliwość<br />
Inkwizycji. Niewykluczone,<br />
że śmierć uchroniła badacza<br />
przed stosem przygotowywanym<br />
przez tropicieli herezji...<br />
Polski uczony wyznawał<br />
poglądy filozoficzne Platona,<br />
który twierdził, że w centrum<br />
świata tkwi, niczym Słońce we<br />
wszechświecie, Idea Dobra.<br />
Pogląd o heliocentryczności<br />
świata był w czasach Kopernika<br />
tak samo dobrą hipotezą<br />
poznawczą, jak panujący<br />
wówczas w astronomii<br />
system ptolemejski (geocentryzm).<br />
Obliczenia nie<br />
potwierdzały teorii polskiego<br />
uczonego, ponieważ wyobrażał<br />
on sobie orbity planet<br />
krążących wokół Słońca jako<br />
idealne okręgi, co też było<br />
refleksem myśli starożytnych<br />
(Pitagorasa, Platona), według<br />
których koło symbolizowało<br />
doskonałość.
66<br />
11<br />
Zetrzy<br />
sen z oczu...<br />
Perswazja<br />
i ironia w poezji<br />
R<br />
Jan Kochanowski nie pojmował humanizmu jako oderwania się od świata i zatopienia w uczonych<br />
księgach. Chciał formować postawy obywatelskie czytelników – zgodnie z ideami humanizmu<br />
obywatelskiego – dlatego reagował w swej poezji na bieżące wydarzenia polityczne. Na lekcji<br />
poznamy Pieśń o spustoszeniu Podola prezentującą refleksje patriotyczne renesansowego poety.<br />
ZAMEK W KRASICZYNIE koło Przemyśla, XVI/XVII w., architekt – Galeazzo Appiani<br />
Budowę zamku rozpoczął w 1580 r. Stanisław Krasicki, a ukończył jego młodszy syn, Marcin, w 1631 r.<br />
Marcin Krasicki, uznawany za jednego z najwybitniejszych wówczas mecenasów sztuki w Polsce,<br />
przekształcił surowy zamek obronny, wzniesiony przez ojca, we wspaniałą, wielkopańską rezydencję.<br />
Zamek leżał na terenach, na które zapuszczały się zagony tatarskie, dlatego zadbano nie tylko o estetykę<br />
i wkomponowanie budowli w krajobraz, lecz także o nadanie jej walorów obronnych. Na południowo-<br />
-wschodnich obszarach Rzeczypospolitej było niewiele twierdz i wojsk strzegących granic.<br />
dział 1 | renesans
RENESANS<br />
67<br />
GENEZA<br />
W 1575 r. Tatarzy, będący poddanymi Turcji,<br />
dokonali najazdu na południowo-wschodnie<br />
tereny Rzeczypospolitej (Podole). Czas ataku<br />
został dobrze wybrany, gdyż w państwie polsko-litewskim<br />
panowało wówczas bezkrólewie,<br />
po ucieczce króla Henryka Walezego<br />
do Francji. W wyniku najazdu Tatarzy uprowadzili<br />
w niewolę (w jasyr) aż 50 tysięcy ludności<br />
cywilnej (tylu mieszkańców liczył np.<br />
Gdańsk – największe wówczas miasto Rzeczypospolitej),<br />
głównie kobiety i dzieci.<br />
Najazd Tatarów był dla Jana Kochanowskiego<br />
impulsem do napisania utworu, któremu<br />
później nadano zwyczajowy tytuł Pieśń o spustoszeniu<br />
Podola. Poeta, dając wyraz swojej<br />
obywatelskiej troski, przedstawia hańbiące<br />
wydarzenie, gani i napomina współczesną<br />
szlachtę. Jednocześnie zaś proponuje rozwiązania,<br />
które w przyszłości pozwolą na zabezpieczenie<br />
granic państwa.<br />
Jan Kochanowski<br />
Pieśń o spustoszeniu Podola<br />
Wieczna sromota 1 i nienagrodzona<br />
Szkoda 2 , Polaku! Ziemia spustoszona<br />
Podolska leży, a pohaniec sprosny 3 ,<br />
Nad Niestrem 4 siedząc, dzieli łup żałosny!<br />
[5] Niewierny Turczyn psy zapuścił swoje 5 ,<br />
Którzy zagnali piękne łanie 6 twoje<br />
Z dziećmi pospołu, a nie masz nadzieje,<br />
By kiedy miały nawiedzić swe knieje.<br />
Jedny 7 za Dunaj Turkom zaprzedano,<br />
[10] Drugie do hordy dalekiej zagnano;<br />
Córy szlacheckie (żal się, mocny Boże!)<br />
Psom bisurmańskim 8 brzydkie ścielą łoże.<br />
Zbójce, niestety, zbójce nas wojują,<br />
Którzy ani miasta, ani wsi budują;<br />
[15] Pod kotarzami 9 tylko siedzą,<br />
A nas nierządne, ach nierządne, jedzą 10 !<br />
1 Sromota – wstyd, hańba.<br />
2 Nienagrodzona szkoda – niepowetowana szkoda, szkoda której nie da się wynagrodzić.<br />
3 Pohaniec sprosny – podły poganin; mowa o Tatarach.<br />
4 Niestr – Dniestr, rzeka graniczna między Rzeczypospolitą a Turcją.<br />
5 Patrz: Geneza.<br />
6 Piękne łanie – mowa o porwanych kobietach.<br />
7 Jedny – jedne.<br />
8 Bisurmański – pogardliwie o muzułmaninie.<br />
9 Kotarze – szałasy, namioty.<br />
10 Nierządne, jedzą – sens: Tatarzy mordują nas, pozostających bez rządu, niezorganizowanych do obrony (patrz: Geneza).
68<br />
Tak odbieżałe stado więc drapają 1<br />
Rozbójce wilcy, gdy po woli mają 2 ,<br />
Że ani pasterz nad owcami chodzi,<br />
[20] Ani ostrożnych psów za sobą wodzi.<br />
Jakiego serca Turkowi dodamy,<br />
Jesli tak lekkim ludziom nie zdołamy 3 ?<br />
Ledwieć nam i tak króla nie podawa 4 ;<br />
Kto się przypatrzy, mała nie dostawa 5 .<br />
[25] Zetrzy sen z oczu a czuj w czas o sobie 6 ,<br />
Cny Lachu 7 ! Kto wie, jemu czyli 8 tobie<br />
Szczęście chce służyć? A dokąd wyroku<br />
Mars nie uczyni 9 , nie ustępuj kroku.<br />
A teraz k’temu obróć myśli swoje<br />
[30] Jakobyć 10 szkody nieprzyjaciel twoje<br />
Krwią swą nagrodził i omył tę zmazę,<br />
Którą dziś niesiesz prze swej ziemie skazę.<br />
Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?<br />
Biedne półmiski, czego te czekają?<br />
[35] To pan, i jadać na śrebrze godniejszy,<br />
Komu żelazny Mars będzie chętniejszy 11 .<br />
Skujmy talerze na talery 12 , skujmy,<br />
A żołnierzowi pieniądze gotujmy!<br />
Inszy to darmo po drogach miotali 13 ,<br />
[40] A my nie damy, bychmy w cale trwali 14 ?<br />
Dajmy, a naprzód dajmy 15 ! Sami siebie<br />
Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie.<br />
Tarczej niż piersi pierwej nastawiają,<br />
Pozno puklerza przebici macają 16 .<br />
1 Odbieżałe... drapają – opuszczone (przez pasterza) rozszarpują.<br />
2 Po woli mają – mogą robić, co chcą.<br />
3 Sens wersu 22.: jeśli nie damy rady ludziom zasługującym na lekceważenie (Tatarom).<br />
4 Sens wersu 23.: mało brakuje, że Turcy narzucają nam króla (po ucieczce Henryka Walezego).<br />
5 Mała nie dostawa – mało nie brakuje<br />
6 Sens wersu 25.: ocknij się i miej się na baczności.<br />
7 Lach – Polak.<br />
8 Czyli – czy też.<br />
9 Wyroku Mars nie uczyni – nie rozstrzygnie o tym bitwa.<br />
10 Jakobyć – aby ci.<br />
11 Sens wersów 35.–36.: panem godnym, by jadać na srebrnych naczyniach, jest ten, komu sprzyja Mars (bóg wojny).<br />
12 Sens wersu 37.: przekujmy srebrne talerze na monety (by opłacić żołnierzy zawodowych).<br />
13 Sens wersu 39.: inni bez celu wyrzucali pieniądze.<br />
14 W cale trwali – trwali w całości (bez naruszenia granic).<br />
15 Naprzód dajmy – najpierw dajmy pieniądze (na opłacenie wojska).<br />
16 Sens wersów 43.–44.: najpierw trzeba wrogowi nadstawić tarczy, przebici za późno jej szukają.<br />
dział 1 | renesans
RENESANS<br />
69<br />
[45] Cieszy mię ten rym 1 : „Polak mądr po szkodzie”;<br />
Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie 2 ,<br />
Nową przypowieść 3 Polak sobie kupi,<br />
Że i przed szkodą i po szkodzie głupi.<br />
» POJĘCIA KLUCZOWE<br />
LIRYKA APELU – rodzaj liryki inwokacyjnej; to typ utworu, w którym podmiot mówiący<br />
bezpośrednio zwraca się do odbiorców, wyraźnie ujawniając swoje nastawienie na adresata, którym<br />
jest zazwyczaj określona grupa osób. Liryka apelu ma najczęściej funkcję perswazyjną – bohater<br />
liryczny prosi o coś lub pragnie przekonać odbiorców do swoich racji.<br />
PATRIOTYZM – 1) to uczucie miłości do ojczyzny, emocjonalny stosunek do własnego kraju i jego<br />
mieszkańców; 2) to postawa zaangażowania w sprawy ojczyzny, działanie na rzecz swojego kraju<br />
i jego mieszkańców, gotowość do poświęceń w imię tych interesów; 3) to idea działania na rzecz<br />
swej ojczyzny.<br />
Polecenia do <strong>tekst</strong>u<br />
1. Określ, kto jest nadawcą, a kto adresatem wypowiedzi osoby mówiącej w pieśni.<br />
2. Podziel utwór na części i przyporządkuj je podanemu niżej podziałowi. Sporządź notatkę,<br />
np. w formie tabeli.<br />
część wiersza strofy treść (w skrócie)<br />
opis wydarzeń<br />
opis przyczyn<br />
zarzuty wobec szlachty<br />
ogólny apel<br />
szczegółowe zalecenia<br />
puenta<br />
3. Z wersów 2.–12. wypisz epitety i metafory, za pomocą których został ukazany obraz<br />
zniszczeń wojennych.<br />
1 Rym – tu: przysłowie.<br />
2 Zbodzie – zepchnie, zada kłam (przysłowiu).<br />
3 Przypowieść – przysłowie.
70<br />
4. Jak osoba mówiąca charakteryzuje najeźdźców (wersy 2.–22.)? Sporządź notatkę<br />
graficzną.<br />
TATARZY<br />
drapieżnicy<br />
(przykłady)<br />
....<br />
barbarzyńcy<br />
(przykłady)<br />
....<br />
5. Określ uczucia osoby opisującej zniszczenia i najeźdźców.<br />
6. Scharakteryzuj szlachtę polską (wersy 16.–36.).<br />
7. W wersach 33.–48. wskaż elementy ironii. Rozważ, czemu ona służy: zawstydzeniu,<br />
pobudzeniu do zaangażowania, wyrażeniu żalu, a może oburzeniu lub wyrażeniu goryczy?<br />
Uzasadnij swoje zdanie.<br />
8. Powiedz, jakich konkretnych działań domaga się poeta od szlachty.<br />
9. Wymień argumenty poety służące perswazji.<br />
Pogrupuj je na uczuciowe i racjonalne.<br />
10. Wskaż puentę utworu. W jakim celu<br />
zostało w niej użyte przysłowie?<br />
11. Oceń program działania, który proponuje<br />
poeta. Czy ten program może być aktualny<br />
dziś? Uzasadnij swoją opinię.<br />
Praca domowa<br />
Czy zgadzasz się ze stwierdzeniem,<br />
że przysłowia są mądrością narodu?<br />
Uzasadnij swoje zdanie, odwołując się<br />
do wybranych przykładów.<br />
Tworzenie<br />
własnego <strong>tekst</strong>u<br />
Obowiązki obywatelskie – uciążliwe brzemię<br />
czy cenna motywacja do działania? Rozważ<br />
problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując<br />
się do utworów Jana Kochanowskiego: Pieśni<br />
o dobrej sławie, Pieśni o cnocie oraz Pieśni<br />
o spustoszeniu Podola.<br />
» POJĘCIA KLUCZOWE<br />
PERSWAZJA (łac. persuadere – namawiać,<br />
zachęcać) to przekonywanie odbiorcy do<br />
swoich racji. Celem wypowiadającego się<br />
jest skłonienie słuchacza lub czytelnika<br />
do zmiany postawy albo działania.<br />
Perswazja odwołuje się zarówno do uczuć,<br />
jak i do argumentów intelektualnych.<br />
PUENTA (albo: pointa) to dobitne<br />
zakończenie wypowiedzi, jej<br />
podsumowanie; często wyrażone<br />
dowcipnym albo zaskakującym<br />
sformułowaniem, kontrastującym z tokiem<br />
przewodu myślowego.<br />
IRONIA – celowa niezgodność (sprzeczność)<br />
pomiędzy sensem dosłownym wypowiedzi<br />
a jej znaczeniem zamierzonym, ukrytym. Jako<br />
środek retoryczny służyła tradycyjnie satyrze,<br />
ośmieszaniu. Może mieć jednak także postać<br />
tzw. gorzkiej ironii, która ma wyrażać<br />
bezradność <strong>człowieka</strong> wobec rzeczywistości.<br />
PRZYSŁOWIE – zdanie, które wyraża<br />
wprost lub w sposób zmetaforyzowany jakąś<br />
naukę moralną, ogólną i powszechnie<br />
akceptowaną prawdę o świecie. Może mieć<br />
postać pouczenia albo stwierdzenia.<br />
Przysłowie funkcjonuje zwłaszcza w kulturze<br />
popularnej i ludowej, często jest określane<br />
jako „mądrość ludu”.<br />
dział 1 | renesans
UMIEM WIĘCEJ<br />
141<br />
Umiem więcej<br />
Wypowiedzi pisemne<br />
W szkole ponadgimnazjalnej doskonalisz umiejętność pisania wypracowań o charakterze<br />
argumentacyjnym. Bez względu na typ wypowiedzi (rozprawka, interpretacja, wypowiedź<br />
argumentacyjna, interpretacja porównawcza) dla Twojej pracy kluczowe będzie prawidłowe<br />
odczytanie utworu towarzyszącego zadaniu. Kilkakrotnie przeczytaj <strong>tekst</strong>. W trakcie pisania<br />
pracy wracaj do utworu, by potwierdzić lub zweryfikować swoje sądy. Pamiętaj, że praca<br />
sprzeczna z <strong>tekst</strong>em, zawierająca bezpodstawne ustalenia, zostanie uznana za błędną.<br />
Piszemy interpretację<br />
Zinterpretuj podany utwór. Postaw tezę interpretacyjną i uzasadnij ją.<br />
Jan Kochanowski Tren V<br />
Jako oliwka mała pod wysokim sadem 1<br />
Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem,<br />
Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,<br />
Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem 2 wschodząc:<br />
Tę jesli, ostre ciernie lub rodne 3 pokrzywy<br />
Uprzątając, sadownik 4 podciął ukwapliwy 5 ,<br />
Mdleje za raz, a zbywszy siły przyrodzonej 6 ,<br />
Upada przed nogami matki ulubionej.<br />
Tak ci sie mej namilszej Orszuli dostało:<br />
Przed oczyma rodziców swoich rostąc 7 , mało<br />
Od ziemie sie co wzniózwszy, duchem zaraźliwym<br />
Srogiej śmierci otchniona 8 , rodzicom troskliwym<br />
U nóg martwa upadła. O zła Persefono,<br />
Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono 9 ?<br />
1 Sad – tu: drzewo owocowe.<br />
2 Szczupły prątek – cienki pęd.<br />
3 Rodny – bujny.<br />
4 Sadownik – opiekun sadu, ogrodnik.<br />
5 Ukwapliwy – skwapliwy, pochopny w działaniu.<br />
6 Zbywszy siły przyrodzonej – straciwszy naturalną siłę.<br />
7 Rostąc – rosnąc.<br />
8 Otchniona – owiana.<br />
9 Płono – na próżno, nadaremnie.
142<br />
PRZYKŁADOWY KONSPEKT<br />
1. Teza interpretacyjna: Tren V jest wyrazem cierpień ojca po śmierci córeczki.<br />
2. Analiza i argumentacja<br />
a) Sytuacja komunikacyjna: Utwór jest monologiem rodzica zmarłej Urszulki. Osoba<br />
mówiąca, którą można utożsamić z autorem wiersza Janem Kochanowskim, skarży<br />
się na los rodziców cierpiących po stracie dziecka. Słowa skargi mówiący kieruje do<br />
anonimowego czytelnika, czyli do każdego potencjalnego odbiorcy <strong>tekst</strong>u.<br />
b) Kompozycja: Wiersz jest stychiczny (niepodzielony na strofy), regularnie sylabiczny<br />
(każdy wers zawiera trzynaście sylab) i składa się z czternastu parzyście rymowanych<br />
ze sobą wersów. Osiem z nich stanowi jedno zdanie złożone, będące rozbudowanym<br />
obrazem młodej oliwki ściętej przez nadgorliwego ogrodnika. Pozostałe sześć wersów<br />
to dwa zdania – jedno z nich opisuje sytuację Urszulki i jej rodziców, drugie zaś jest<br />
pytaniem do „złej Persefony”.<br />
c) Stylistyka i sensy: W pierwszej części wiersza mamy do czynienia z rozbudowanym<br />
członem porównania homeryckiego. Osoba mówiąca przedstawia obraz młodego pędu<br />
oliwki, ściętego przez przypadek przez „sadownika”. Wątła roślinka mdleje i po chwili,<br />
pozbawiona życia, pada „przed nogami matki ulubionej”. Dokończenie tego porównania –<br />
„Takci się mej namilszej Orszuli dostało” – rozpoczyna drugą część utworu, na którą składa<br />
się objaśnienie losu Urszulki i zwrot do Persefony. Pierwsza część wiersza ma charakter<br />
alegoryczny – ścięty pęd oliwki jest jak zmarła dziewczynka. Poszczególne elementy<br />
obrazu niedosłownego odpowiadają elementom rzeczywistości (sad – rodzice; kruchość,<br />
delikatność pędu – dzieciństwo Urszulki; omdlenie i upadek pędu – śmierć bohaterki).<br />
Alegoria przysłania tu brutalność, drastyczność śmierci. Kochanowski jako klasycysta<br />
operuje tym środkiem, gdyż odżegnuje się od realistycznego opisu agonii dziecka. Utwór,<br />
zarówno w części alegorycznej, jak i odnoszącej się do świata realnego, obfituje w epitety<br />
pełniące funkcję obrazotwórczą. Śmierć jest personifikowana, co wydobywa alegoryczny<br />
sens „sadownika”. Wieńczące wiersz pytanie ma charakter retoryczny – jest wyrzutem<br />
skierowanym do mitologicznej bogini śmierci, nieczułej na cierpienie i łzy rodziców<br />
(kon<strong>tekst</strong> kultury antycznej charakterystyczny dla renesansowego klasycyzmu).<br />
d) Gatunek: Utwór jest trenem, gatunkiem należącym do liryki żałobnej. Tego typu<br />
utwory są zapisem uczuć osoby cierpiącej po śmierci kogoś bliskiego i mają na celu<br />
ocalenie pamięci o zmarłym.<br />
e) Motywy literackie: W wierszu występują motyw śmierci, motyw ogrodu jako życia oraz<br />
archetyp córki oderwanej od matki (Persefona). Kon<strong>tekst</strong> biograficzny stanowi śmierć<br />
ukochanej córeczki Jana Kochanowskiego.<br />
(opracowali autorzy podręcznika)<br />
nowe <strong>zrozumieć</strong> <strong>tekst</strong> – <strong>zrozumieć</strong> <strong>człowieka</strong> | umiem więcej
UMIEM WIĘCEJ<br />
143<br />
Piszemy interpretację porównawczą<br />
R<br />
Dokonaj interpretacji porównawczej podanych utworów.<br />
Jan Kochanowski<br />
Panna VI<br />
z cyklu Pieśń świętojańska o sobótce<br />
Gorące dni nastawają,<br />
Suche role sie padają 1 ;<br />
Polny świercz, co głosu sstaje 2 ,<br />
Gwałtownemu słońcu łaje 3 .<br />
Już mdłe 4 bydło szuka cienia<br />
I ciekącego strumienia,<br />
I pasterze, chodząc za niem,<br />
Budzą lasy swoim graniem.<br />
Żyto sie w polu dostawa 5<br />
I swoją barwą znać dawa,<br />
Iż już niedaleko żniwo:<br />
Miej sie do sierpa co żywo!<br />
Sierpa trzeba oziminie 6 ,<br />
Kosa sie zejdzie jarzynie 7 ;<br />
A wy, młodszy, noście snopy,<br />
Drudzy układajcie w kopy!<br />
Gospodarzu nasz wybrany 8 ,<br />
Ty masz mieć wieniec kłosiany,<br />
Gdy w ostatek zboża zatnie<br />
Krzywa kosa już ostatnie 9 .<br />
1 Padają – pękają.<br />
2 Świercz, co głosu sstaje – świerszcz, na ile starcza mu głosu.<br />
3 Łaje – gani.<br />
4 Mdłe – osłabione, wycieńczone (upałem).<br />
5 Dostawa – dojrzewa.<br />
6 Sens wersu 13.: trzeba kosić sierpem oziminę – zboże ozime (siane jesienią).<br />
7 Sens wersu 14.: kosa się nada, by kosić zboże jare (siane wiosną).<br />
8 Wybrany – tu: najlepszy.<br />
9 Sens wersów 19.–20.: gospodarz zetnie ostatnie kłosy zboża.
144<br />
A kiedy z pola zbierzemy,<br />
Tam 1 dopiero odpoczniemy<br />
Dołożywszy z wierzchem broga 2 ;<br />
Już więc, dzieci 3 , jedno Boga! 4<br />
W ten czas, gościu, bywaj u mnie 5 ,<br />
Kiedy wszystko najdziesz w gumnie 6 ;<br />
A jesli ty rad odkładasz,<br />
Mnie do siebie drogę zadasz 7 .<br />
(1586)<br />
Bohdan Zadura<br />
Sierpień<br />
Więc sierpień mija boski miesiąc on<br />
Co żniwo zbiera zbóż i snów i zioła<br />
By przyjąć mlecznych dojrzałych gwiazd plon<br />
Otwiera się nocy brama i stodoła<br />
Więc sierpień mija i sierpem nas tnie<br />
I skrzypi sierp gna sen na nasze czoła<br />
I nietoperze pająki w tym śnie<br />
Jak płaty śniegu krążą dookoła<br />
Dalekie głosy i daleka twarz<br />
Gdy nas porywa przemijania zamieć<br />
Więc sierpień mija smutny miesiąc nasz<br />
Z drzew gwiazdy strąca i gałęzie łamie<br />
Popatrz na księżyc cokolwiek ci powiem<br />
Odbite wraca w ołowianym słowie<br />
(z tomu Podróż morska, 1971)<br />
1 Tam – tu: wtedy.<br />
2 Bróg – prowizoryczna stodoła, zadaszenie na snopy zboża, gdy z racji urodzaju nie mieściło się w stodole.<br />
3 Dzieci – mowa o poddanych pana – „gospodarza”.<br />
4 Jedno Boga – pozostaje tylko zdać się na Boga.<br />
5 Bywaj u mnie – przybywaj do mnie.<br />
6 Gumno – stodoła; ogólniej: spiżarnia.<br />
7 Sens wersu 28.: zmusisz mnie do podróży, abym ja cię odwiedził.<br />
nowe <strong>zrozumieć</strong> <strong>tekst</strong> – <strong>zrozumieć</strong> <strong>człowieka</strong> | umiem więcej
UMIEM WIĘCEJ<br />
145<br />
PRZYKŁADOWY KONSPEKT<br />
1. Teza interpretacyjna: Wiersze różni sposób ujęcia tematyki lata i żniw. W Pieśni Jana Kochanowskiego<br />
pora żniw jest postrzegana jako okres radosnego zbierania plonów, nadziei<br />
na korzystanie z hojności przyrody, natomiast w Sierpniu Bohdana Zadury – jako czas przesilenia<br />
w przyrodzie, zapowiedzi śmierci natury i <strong>człowieka</strong>.<br />
2. Analiza i argumentacja<br />
a) Sytuacja komunikacyjna: W utworze Jana Kochanowskiego nadawcą jest prosta dziewczyna,<br />
jedna z dwunastu panien wiejskich występujących w cyklu Pieśni świętojańskiej o sobótce.<br />
Zwraca się ona do trzech adresatów: wiejskiej gromady (wyraźne apele w wersie 12., 15., 16.<br />
i 24.), „gospodarza”, czyli właściciela pól (5. strofa), i „gościa” (7. strofa).<br />
W wierszu Bohdana Zadury osoba mówiąca wypowiada się w imieniu zbiorowości („nasze<br />
czoła”, „nas tnie”, „miesiąc nasz”). Ostatni, wyodrębniony odstępem dwuwers zawiera<br />
zwrot do odbiorcy. Skierowane do niego (niej) słowa są wyciszone, niemal intymne, na co<br />
wskazuje kon<strong>tekst</strong> – sytuacja mówienia („cokolwiek ci powiem”) ma miejsce w nocy, przy<br />
księżycu.<br />
b) Kompozycja: Wiersz Jana Kochanowskiego jest stroficzny. Składa się z siedmiu czterowersowych<br />
strof wiązanych rymami dokładnymi aa bb. Pierwsze dwie strofy wprowadzają<br />
w nastrój gorącego lata i eksponują elementy arkadyjskie (grający świerszcz i pasterze w lesie).<br />
W strofach 3.-6. występuje najważniejszy dla wiersza motyw żniw. Na polu pracuje<br />
gromada żeńców, którym przewodzi „gospodarz”. Ostatnia (7.) strofa stanowi zaproszenie<br />
Panny VI do odwiedzenia jej po żniwach, czyli już po skończeniu pracy.<br />
Wiersz Bohdana Zadury składa się z dwu części: wersy 1.–12. to wyraz uczuć zbiorowości,<br />
ostatnie dwa wersy zaś są skierowane do indywidualnego odbiorcy. Część pierwsza ma charakter<br />
refleksyjno-opisowy. Z oglądu przyrody (żniwa, spadające gwiazdy) płynie refleksja<br />
o przemijaniu świata przyrody, w tym także o śmierci <strong>człowieka</strong>. Ostatni dwuwers dotyczy<br />
sytuacji tworzenia poezji („powiem”, „ołowiane słowo”) i dlatego można go nazwać metapoetyckim.<br />
Utwór jest rymowany – występują w nim rymy abab cdcd efef gg.<br />
c) Stylistyka i sensy: W pieśni Jana Kochanowskiego występuje proste słownictwo – dominują<br />
rzeczowniki pospolite dotyczące wsi (np. bróg, gumno, ozimina, kopy). Brak metafor,<br />
wyrafinowanych środków stylistycznych. Wynika to z sytuacji komunikacyjnej (osobą mówiącą<br />
jest prosta żniwiarka). Prostota stylistyczna pieśni to efekt stylizacji ludowej. Arkadyjska<br />
wizja żniw jest zakończona zaproszeniem przez Pannę VI „gościa” do udziału w życiu<br />
towarzyskim, już po pracy. Można w tej deklaracji dopatrzyć się pewnej kokieterii: jeśli ktoś<br />
(zalotnik?) nie przyjedzie do niej, wtedy ona przybędzie do niego.<br />
Sierpień Bohdana Zadury jest przykładem utworu z nurtu współczesnego klasycyzmu. Osoba<br />
mówiąca kreuje się na klasyka, zwłaszcza w rozpoczęciu i w zakończeniu wiersza: stosuje<br />
epitet „boski miesiąc” (jak antyczni poeci), subtelnie archaizuje wypowiedź – „on” w sensie<br />
„ten”. Także używanie przez współczesnego poetę rymów świadczy o zamierzonej niedzisiejszości.<br />
Kunsztowna jest stylistyka wiersza, na plan pierwszy wysuwa się personifikacja<br />
sierpnia („żniwo zbiera”, „sierpem [...] tnie”, wers 12.). Sen – tożsamy ze śmiercią – obrazuje<br />
oryginalne porównanie (wersy 7. i 8.), w którym pojawia się motyw zimy. Występuje on także<br />
w wersie 9. (epitet „przemijania zamieć”). Zima jest kresem aktywności przyrody i oznacza
146<br />
tu śmierć <strong>człowieka</strong>. Jej nieuchronność zwiastuje już siła sierpnia, który potrafi „gwiazdy<br />
strącać”. Powinnością poety, co można odczytać z ostatniej części wiersza, jest mówienie<br />
o sprawach trudnych, poważnych („ołowiane słowo”), dotykających istoty ludzkiej egzystencji,<br />
takich jak przemijanie, zmienność form i rzeczy (motyw księżyca).<br />
d) Gatunek: Tytuł utworu Kochanowskiego wskazuje na pieśń – liryczny gatunek uprawiany<br />
przez Horacego, służący do wyrażania uczuć i refleksji (gatunkowe nawiązanie do starożytnego<br />
twórcy).<br />
W utworze Zadury układ rymów i liczba czternastu wersów wskazuje na formę tzw. sonetu<br />
angielskiego (trzy strofy czterowersowe z rymami krzyżowymi i zamykający <strong>tekst</strong> dystych).<br />
Można się tu dopatrywać nawiązania do sonetów Williama Szekspira.<br />
e) Motywy literackie: W utworze Kochanowskiego występuje motyw pełni lata, kojarzonego<br />
ze zbiorem zboża, a więc ze wspólną pracą i dobrobytem, jaki przynoszą plony. Taki motyw<br />
pojawił się już w literaturze antyku (np. Georgiki Wergiliusza). Ten wyidealizowany, arkadyjski<br />
obraz obecny jest w kulturze wszystkich epok. W renesansie obserwujemy go m.in.<br />
w Żywocie <strong>człowieka</strong> poczciwego Mikołaja Reja czy w malarskim dziele Pietera Bruegla Żniwa.<br />
W kulturze XIX w. obraz „pól wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem” występuje np.<br />
w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza czy na obrazach Iwana Szyszkina (Żyto) i Vincenta<br />
van Gogha (Pole pszenicy).<br />
Sierpień Bohdana Zadury przywołuje inne motywy. Sierp to narzędzie tradycyjnych (w XX<br />
w. już archaicznych) żniw, ale też symbol śmierci, przemijania (wersy 5. i 10.). W sposobie<br />
ujęcia tego motywu można dostrzec reminiscencje mitologiczne: nawiązanie do atrybutu<br />
Kronosa, okrutnego boga czasu. Odwołania do sierpa mają zapewne źródło w etymologii<br />
nazwy miesiąca. Z mitologii greckiej i rzymskiej wzięty jest motyw snu – śmierci (bliźniacy<br />
Hypnos i Thanatos). Spotykamy się z nim np. w Trenie VII Jana Kochanowskiego („sen<br />
żelazny, twardy, nieprzespany”). W wierszu ważne są też motyw nocy – zawsze kojarzonej<br />
z tajemnicą, lękiem, snem, śmiercią oraz motywy astralne. Księżyc symbolizuje zmienność,<br />
niepewność ziemskiego świata (np. w Śnie nocy letniej Williama Szekspira), a spadające<br />
gwiazdy – ogrom wszechświata, poddanego prawom przemijania. W wierszu Kochanowskiego<br />
dominuje słońce, jasność dnia, w liryku Zadury – noc rozświetlona blaskiem księżyca<br />
i spadających gwiazd.<br />
3. Wnioski: Pieśń Kochanowskiego głosi pochwałę życia na wsi i pracy na roli, która zapewnia<br />
dostatek – snopy zboża ledwo mieszczą się w prowizorycznej stodole (wers 23.). Wspólny<br />
wysiłek tworzy poczucie więzi („dzieci”). W wyidealizowanej wsi zanikają granice społeczne<br />
– „gospodarz” ubrany w „wieniec kłosiany” uczestniczy w żniwach jako ten, który ścina<br />
ostatnie kłosy zboża (wersy 19. i 20.).<br />
Sierpień Zadury przynosi uniwersalną refleksję na temat czasu, który dotyka również <strong>człowieka</strong>,<br />
nie tylko przyrodę bliższą (ścięte zboża) i dalszą (spadające gwiazdy). Destrukcyjny<br />
wpływ wszechmocnego czasu („boski sierpień”) zaznacza się w wyrazistej metaforze „sierpień<br />
[...] sierpem w nas tnie”, oznaczającej śmierć, dalej jednak obraz umierania jest przysłonięty<br />
metaforą snu. Można w tym widzieć klasycystyczny dystans do mówienia wprost<br />
o sprawach drastycznych.<br />
(opracowali autorzy podręcznika)<br />
nowe <strong>zrozumieć</strong> <strong>tekst</strong> – <strong>zrozumieć</strong> <strong>człowieka</strong> | umiem więcej
BAROK<br />
205<br />
37<br />
Oczy są ogień, czoło jest<br />
zwierciadłem...<br />
Słowa i ich<br />
znaczenia<br />
J<br />
Najmniejszymi elementami językowymi mającymi znaczenie są morfemy, z nich zaś zbudowane<br />
są podstawowe jednostki słownika określonego języka – wyrazy. Niektóre stałe zestawienia<br />
wyrazów mają jedno całościowe znaczenie nazywane frazeologicznym. Również wypowiedzenia,<br />
w tym zdania, niosą znaczenia, które określamy jako ich sensy. Na lekcji przyjrzymy się<br />
podstawowemu „znaczeniu” w języku – znaczeniu słów.<br />
ZNACZENIE SŁÓW<br />
Każde słowo (oprócz tych, które pełnią jedynie<br />
funkcje gramatyczne, np. partykuła, spójnik)<br />
wskazuje na jakieś pojęcie (myślowy odpowiednik<br />
słowa), a ono z kolei odsyła nas do określonego<br />
przedmiotu. Relacje te można przedstawić<br />
na schemacie (patrz: schemat u dołu strony).<br />
Treść słowa to zbiór cech (elementów znaczeniowych)<br />
przedmiotów (czynności, właściwości),<br />
do których słowo się odnosi. Zakres to<br />
zbiór przedmiotów nazywanych przez to słowo.<br />
Odczytując komunikat, wybieramy z zakresu<br />
pojęciowego słowa przedmioty, na które wskazuje<br />
to słowo (desygnaty określonego pojęcia).<br />
Im bardziej precyzyjna treść słowa (im więcej<br />
cech/elementów zawiera pojęcie), tym mniejszy<br />
zakres przedmiotów, które to pojęcie wyznacza.<br />
I na odwrót – im bardziej ogólna treść<br />
(mniej cech/elementów zawartych w pojęciu),<br />
tym większy zakres możliwych desygnatów<br />
pojęcia. Jeżeli granice zakresu przedmiotów<br />
wyznaczanych przez dane pojęcie nie są precyzyjnie<br />
określone, to mówimy o znaczeniach<br />
nieostrych słowa. Znaczenia takie są charakterystyczne<br />
dla tzw. pojęć nieostrych.<br />
Na przykład słowo „przyjaźń” znaczy m.in.<br />
‘uczucie charakteryzujące się dążeniem do<br />
psychicznej bliskości z drugą osobą’. Wskazuje<br />
to zakres możliwych przypadków, odmian<br />
i postaci takiego uczucia. Jest to zarazem pojęcie<br />
nieostre, ponieważ istnieją przypadki,<br />
kiedy nie jesteśmy w stanie rozstrzygnąć, czy<br />
dane zjawisko jeszcze można nazwać przyjaźnią<br />
czy już nie.<br />
WIELOZNACZNOŚĆ SŁÓW<br />
Słowa zwykle odnoszą się do wielu pojęć. Zapis<br />
znaczeń słów mieści się w słowniku danego<br />
języka. Na przykład „miłość” oznacza uczucie<br />
charakterystyczne dla emocji matki wobec<br />
własnego dziecka, a także inny rodzaj przedmiotu<br />
– nie uczucie, ale związek między ludźmi<br />
(np. „wolna miłość”). Wielość znaczeń<br />
danego słowa, czyli istnienie wielu pojęć przez<br />
nie oznaczanych nazywamy polisemią – wieloznacznością<br />
słowa.<br />
OZNACZANIE<br />
WSKAZYWANIE<br />
słowo pojęcie przedmiot (-y)<br />
(treść słowa) (wyznaczanie zakresu) (czynności, cechy)
206<br />
MINIPRZEWODNIK.<br />
RELACJE ZNACZENIOWE<br />
POMIĘDZY WYRAZAMI<br />
Ze względu na swoje znaczenia słowa mogą pozostawać wobec siebie w różnych relacjach. Oto<br />
niektóre z nich:<br />
SYNONIMIA (gr. syn – współ, ónymos – wyraz) – relacja pomiędzy słowami o podobnych<br />
znaczeniach, bliskoznaczność; np. miłość – sympatia, kochanie, zakochanie, amory. Wyrazy, które<br />
wchodzą w taką relację, to synonimy – słowa bliskoznaczne.<br />
ANTONIMIA (gr. antí – przeciw) – związek łączący słowa o przeciwnych znaczeniach; np. miłość<br />
– nienawiść. Słowa o znaczeniach przeciwstawnych to antonimy.<br />
HOMONIMIA (gr. homós – taki sam, jednakowy) – relacja pomiędzy tak samo brzmiącymi słowami<br />
o niepowiązanych z sobą, różnych znaczeniach, zwykle także o różnym pochodzeniu. Homonimami<br />
są np. bal (jako zabawa) – bal (jako ociosany pień drzewa).<br />
Znaczenia wyrazów aktualizujemy – wybieramy<br />
z zakresu pojęciowego odpowiedni przedmiot<br />
nazywany przez dane słowo w zależności<br />
od kon<strong>tekst</strong>u wypowiedzi, tj. od wyrażeń sąsiadujących<br />
z tym słowem. Wyrazom można<br />
także nadawać znaczenia niedosłowne (przenośne,<br />
inaczej: metaforyczne), które nie<br />
występują w słowniku, ale których znaczenie<br />
można <strong>zrozumieć</strong> w kontekście innych słów.<br />
Nadawanie nowych znaczeń słowom stanowi<br />
jeden z fundamentów poezji.<br />
Przykłady opisanych wyżej zjawisk znajdziemy<br />
w dwu wierszach Jana Andrzeja Morsztyna.<br />
Jan Andrzej Morsztyn<br />
Cuda miłości. Sonet<br />
Karmię frasunkiem 1 miłość i myśleniem,<br />
Myśl zaś pamięcią i pożądliwością,<br />
Żądzę nadzieją karmię i gładkością 2 ,<br />
Nadzieję bajką i próżnym błądzeniem 3 .<br />
[5] Napawam serce pychą z omamieniem,<br />
Pychę zmyślonym weselem z śmiałością,<br />
Śmiałość szaleństwem pasę 4 z wyniosłością,<br />
Szaleństwo gniewem i złym zajątrzeniem 5 .<br />
1 Frasunek – zmartwienie, smutek.<br />
2 Gładkość – piękno.<br />
3 Błądzenie – pomyłka, błąd; tu: złudzenie.<br />
4 Pasę – karmię, napawam.<br />
5 Zajątrzenie – tu: zapalczywość.<br />
dział 2 | barok
BAROK<br />
207<br />
Karmię frasunek płaczem i wzdychaniem,<br />
[10] Wzdychanie ogniem, ogień wiatrem prawie 1 ,<br />
Wiatr zasię cieniem, a cień oszukaniem.<br />
Kto kiedy słyszał o takowej sprawie,<br />
Że i z tym o głód cudzy się staraniem<br />
Sam przy tej wszytkiej głód ponoszę strawie 2 .<br />
Polecenia do <strong>tekst</strong>u<br />
1. Określ, w jakim znaczeniu występuje w wierszu słowo „miłość”. Odwołaj się do znaczeń<br />
podanych w słowniku języka polskiego.<br />
2. Uzasadnij, dlaczego wybierasz to, a nie inne znaczenie słowa „miłość”.<br />
3. Wskaż w wierszu synonimy.<br />
4. Połącz synonimy w grupy wyrazów o podobnym znaczeniu.<br />
5. Jakie dwa znaczenia słów „karmić” i „głód” wykorzystał autor, tworząc koncept,<br />
na którym jest oparty analizowany wiersz?<br />
6. Ustal, które z wykorzystanych w utworze znaczeń słów „karmić” i „głód” jest<br />
znaczeniem metaforycznym.<br />
7. Spróbuj określić niedosłowne znaczenia słów: „ogień”, „wiatr” i „cień” (wersy 10.–11.).<br />
Jan Andrzej Morsztyn Niestatek<br />
Oczy są ogień, czoło jest zwierciadłem,<br />
Włos złotem, perłą ząb, płeć 3 mlekiem zsiadłem,<br />
Usta koralem, purpurą jagody 4 ,<br />
Póki mi, panno, dotrzymujesz zgody.<br />
[5] Jak się zwadzimy 5 – jagody są trądem,<br />
Usta czeluścią, płeć blejwasem bladem 6 ,<br />
Ząb szkapią 7 kością, włosy pajęczyną,<br />
Czoło maglownią 8 , a oczy perzyną 9 .<br />
1 Prawie – prawdziwie, naprawdę.<br />
2 Strawa – posiłek, pożywienie.<br />
3 Płeć – cera.<br />
4 Jagody – policzki.<br />
5 Zwadzimy – pokłócimy.<br />
6 Blejwasem bladem – sens: nienaturalnie biała.<br />
7 Szkapia – tu: pożółkła.<br />
8 Maglownia – deska do maglowania.<br />
9 Perzyna – popiół.
208<br />
Polecenia do <strong>tekst</strong>u<br />
1. Wypisz z wiersza Morsztyna wszystkie elementy twarzy opisywanej kobiety.<br />
2. Wskaż wszystkie poetyckie zestawienia pojęć, których artysta użył do opisania wyglądu<br />
panny – w tym celu każdemu elementowi jej twarzy przyporządkuj po dwa przeciwstawne<br />
określenia. Zapisz te zestawienia w postaci równań (ze znakiem „=”).<br />
3. Ustal, jakie są cechy wspólne elementów twarzy oraz ich określeń.<br />
4. Z czego wynika przeciwstawienie zastosowane w wierszu?<br />
5. Wyjaśnij, na czym polega paradoks tworzący sens wiersza.<br />
Tworzenie własnego <strong>tekst</strong>u<br />
Czym jest dla poety miłość: zakochaniem, flirtem czy namiętnością? Rozważ problem<br />
i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do poznanych wierszy Jana Andrzeja Morsztyna.<br />
DIEGO VELÁZQUEZ (czytaj: welaskes), WENUS ZE ZWIERCIADŁEM, 1650, National Gallery (czytaj: naszjonal galeri),<br />
Londyn<br />
Określ, na czym polega kompozycyjny koncept tego obrazu. Porównaj to przedstawienie z obrazem<br />
Rubensa Toaleta Wenus (s. 165). Wskaż różnice i podobieństwa.<br />
dział 2 | barok
BAROK<br />
233<br />
43<br />
Raczej litość niż strach...<br />
Czarownica w epoce<br />
wczesnonowożytnej<br />
Palenie na stosach, torturowanie domniemanych czarownic było w XVI i XVII w. na porządku<br />
dziennym w całej Europie. Amerykański historyk Brian P. Levack, z którego <strong>tekst</strong>em zapoznamy się<br />
na lekcji, rekonstruuje ówczesną mentalność zbiorową i odtwarza stereotypowy potret psychologiczny<br />
i społeczny kobiety posądzanej o czary, strając się odkryć przyczyny ,,polowań na czarownice”.<br />
Brian P. Levack<br />
Czarownica (fragmenty)<br />
Autor<br />
BRIAN P. LEVACK (czytaj: brajen<br />
pi lewak; ur. 1943) pracuje na<br />
Wydziale Historii Uniwersytetu<br />
Texas w Houston (USA). Zajmuje<br />
się historią społeczną Europy<br />
wczesnonowożytnej oraz historią<br />
polityczną Anglii XVII–XVIII w.<br />
Opublikował m.in. książkę<br />
o polowaniach na czarownice:<br />
The Witch-Hunt in Early Modern<br />
Europe (czytaj: de łiczhant in erli<br />
modern jurop), Londyn 1987<br />
[1] Spośród wszystkich barokowych postaci czarownica wzbudzała<br />
najwięcej obaw. Lecz powody tychże obaw nie wydają się być oczywiste.<br />
Z pozoru, jak się wydaje, czarownica nie stanowiła wielkiego<br />
zagrożenia. Pod względem fizycznym była stara i słaba, czasami –<br />
kaleka. Jej niskie pochodzenie społeczne i skromny status materialny<br />
powodowały finansowe uzależnienie od miejscowej społeczności.<br />
Nie miała ani władzy politycznej, ani wpływowych znajomości. Ludzie,<br />
z którymi utrzymywała kontakt, pochodzili z tego, co ona, środowiska.<br />
Z rzadka potrafiła ominąć, a jeszcze rzadziej przeciwstawić się sile nieprzejednanego<br />
prawa, przez które była prześladowana. Była więc postacią, która powinna wzbudzać raczej litość<br />
niż strach. Tak też zazwyczaj traktuje się ją w dwudziestowiecznym piśmiennictwie historycznym.<br />
[2] Czarownica wzbudzała strach z dwóch powodów. Po pierwsze z powodu swych magicznych mocy.<br />
Uważano bowiem, że uprawia ona czarną magię zwaną przez teologów i prawników maleficium.<br />
Według powszechnych sądów, dzięki tajemniczym siłom nienaturalnym i nadnaturalnym potrafiła<br />
wywołać nieszczęście, chorobę lub śmierć swych sąsiadów lub ich inwentarza. Czasami czary dotykały<br />
całą społeczność, jak wówczas, gdy czarownica wywoływała gradobicie niszczące zbiory na polach<br />
lub pożary, obracające w perzynę całe miasta i wsie. [...] W innych okolicznościach oskarżano czarownice<br />
o powodowanie impotencji małżonków, pomoru bydła czy kradzież dóbr materialnych.<br />
[3] Drugim powodem lęku przed czarownicą, zwłaszcza wśród duchowieństwa i bardziej wykształconych<br />
warstw społeczeństwa, było powszechne przekonanie, że jest ona sprzymierzeńcem<br />
i sługą diabła. Od początku istnienia Kościoła chrześcijańscy teologowie uważali, że każdy<br />
rodzaj magii – zarówno tej dobroczynnej, jak i czarnej magii – uprawiano z pomocą diabelskich<br />
sił. [...] Równocześnie z rosnącą liczbą oskarżeń i procesów skierowanych przeciwko czarownicom,<br />
a także z rosnącą liczbą podręczników i traktatów pisanych na ten temat przez prawników<br />
i teologów, rozwinął się uczony stereotyp postrzegania ich diaboliczności.
234<br />
[4] Wiedźma była sprzymierzeńcem szatana, który aktywnie angażował się w dokonywanie i rozprzestrzenianie<br />
zła. Jej zadaniem było wywrócenie istniejącego porządku moralnego; rzucała wyzwanie<br />
nie tylko normom wyznaczonym przez chrześcijaństwo, ale i normom społecznym. Przestępstwo<br />
to było tak przerażające, że uznawano je za crimen exeptum, grzech szczególnego rodzaju,<br />
który należało ścigać z większą bezwzględnością niż jakąkolwiek inną zbrodnię o charakterze świeckim<br />
czy religijnym. Oto dlaczego najokrutniejsze formy tortur, powtarzanych często aż do przyznania<br />
się oskarżonej do winy, zastosowano właśnie w procesach o uprawianie czarów.<br />
[5] Czarownicę mogło znać zaledwie kilkuset mieszkańców tej samej wioski, lecz dla elity<br />
oznaczała ona prawdziwie międzynarodowe niebezpieczeństwo, jako że zdolna była pokonać<br />
w powietrzu ogromne odległości (czasami pokonując nawet Atlantyk) i stanowiła element<br />
konspiracji i buntu o europejskim zasięgu. W roku 1571 jedna z czarownic powiedziała królowi<br />
Karolowi IX, że jego królestwo liczy sobie co najmniej trzydzieści tysięcy czarownic, w roku<br />
1602 zaś demonolog Henry Boguet, opierając się na tej liczbie, wyliczył przypuszczalną liczbę<br />
czarownic w Europie na milion osiemset tysięcy.<br />
[6] Zbrodnie czarownic były w większości wytworem fantazji. A skoro tak, to musimy postawić<br />
pytanie, dlaczego niesłusznie oskarżano o nie niektóre jednostki. Dlaczego właśnie na nich<br />
koncentrowały się prześladowania ze strony sąsiadów i przedstawicieli sądownictwa? Dlaczego<br />
w Europie, na początku doby nowożytnej właśnie ci mężczyźni i te kobiety stali się kozłami<br />
ofiarnymi społeczności, w których żyli? Inaczej mówiąc: kim byli czarownicy?<br />
[7] Przede wszystkim były to kobiety. Potwierdzają to wszystkie dane dotyczące polowań na<br />
czarownice w całej Europie, liczne sceny malarskie pochodzące z tamtych czasów, nadruki<br />
i ryciny. W wiekach XVI i XVII kobiety stanowiły ponad 80% osób oskarżonych o czary.<br />
[8] Jeśli – jak to często miało miejsce – uzdrowicielki pełniły jednocześnie funkcję akuszerek 1 ,<br />
wzrastała możliwość posądzenia ich o maleficia. [...] Przedstawiciele wysokiego duchowieństwa<br />
i elit rządzących mieli powody, by podejrzewać akuszerki o czary. Jako urzędnicy podzielali<br />
zaniepokojenie zwykłych ludzi wysoką śmiertelnością wśród noworodków przychodzących na<br />
świat w ich wsiach, jako sędziów zaś szczególnie niepokoił ich alarmujący wzrost przypadków<br />
dzieciobójstwa i aborcji, do których doszło po roku 1550 w całej Europie wskutek pogarszającej<br />
się sytuacji ekonomicznej. W ich opinii zbrodnie te łatwiej było wyjaśnić, jeśli popełniły je<br />
uprawiające czary akuszerki. Jednak to, co przerażało ich najbardziej, wiązało się z diabelskimi<br />
obrzędami i z tego punktu widzenia akuszerka stawała się naturalnie podejrzaną. Wierzono<br />
powszechnie, że podczas sabatowych obrzędów czarownice składały diabłu w ofierze jeszcze<br />
nieochrzczone dzieci.<br />
[9] Czarownica nie była dobrą sąsiadką. Mimo iż od dawna należała do wspólnoty, nie przyczyniała<br />
się do tworzenia harmonii społecznej. Być może z racji biedy i zależności ekonomicznej<br />
często wplątana była w konflikty z sąsiadami dotyczące posiadania ziemi, prawa do pastwisk,<br />
wynagrodzeń, sposobu prowadzenia się czy decyzji o publicznym wymiarze. W zeznaniach<br />
sądowych sąsiedzi często wspominali o jej ciętym języku i kłótliwym charakterze.<br />
[10] Swym postępowaniem rzucała wyzwanie konwencjom godnego niewieściego zachowania,<br />
dominującym w ówczesnej Europie. Konwencje te ustalali mężczyźni, a ich celem było przytłumienie<br />
tych cech kobiecych, których nie chciano zaakceptować. Mężczyźni, zarówno ci<br />
wywodzący się z kręgów katolickich, jak i protestanckich, domagali się, by kobiety były posłuszne,<br />
podporządkowane im i ustępliwe. [...] Czarownica uosabiała typ w małym stopniu kobiecy.<br />
1 Akuszerki – położne.<br />
dział 2 | barok
BAROK<br />
235<br />
FRANS HALS, MALLE BABBE, ok. 1630–1640, Gemäldegalerie (czytaj:<br />
gemeldigaleri), Berlin<br />
Malle Babbe nazywano „czarownicą z Haarlemu”. Wskaż,<br />
w czym wyraża się niezgodność zachowań kobiety<br />
z obowiązującą normą kulturową. Jaki element obrazu<br />
sugeruje, iż jest ona uważana za czarownicę?<br />
Była agresywna, zuchwała, arogancka,<br />
mściwa i – jak już zdążyliśmy<br />
zauważyć – niezależna od<br />
ścisłego nadzoru ze strony mężczyzny.<br />
Stanowiła więc wyzwanie<br />
dla męskiego autorytetu i stworzonych<br />
przezeń schematów niewieściego<br />
zachowania.<br />
[11] Zachowanie czarownicy stanowiło<br />
nieustanną prowokację skierowaną<br />
przeciw ideałom żyjącego<br />
zgodnie z normami społeczeństwa.<br />
Przede wszystkim znajdowała<br />
się poza obrębem systemu<br />
kontroli patriarchalnej i dlatego<br />
była wyzwaniem dla tego wszystkiego,<br />
co uważano za hierarchię<br />
naturalną. Stanowiła antytezę ideału<br />
żony, który był centralnym<br />
punktem większości koncepcji<br />
wypracowanych przez żyjące według<br />
norm społeczeństwo. W stosunkach<br />
z ludźmi lepiej urodzonymi<br />
była zuchwała i arogancka.<br />
[12] Protestanci i katolicy pragnący<br />
stworzyć podstawy przestrzegającego<br />
zasad religii państwa [...] postrzegali<br />
procesy jako środek do<br />
walki z szatanem. Prześladowali czarownice, upatrując w nich również symbol chaosu, który<br />
zdawał się dominować nad światem.<br />
[13] Potrzeba ładu to stała cecha ludzkiej natury i każda epoka starała się potrzebę tę spełniać.<br />
Lecz w XVII w. kwestia ta wzbudzała szczególnie wiele niepokoju, zwłaszcza z powodu powszechnej<br />
świadomości, że stary porządek runął. [...] Obniżający się poziom życia, rosnące<br />
bezrobocie, coraz wyższa inflacja i wzrost liczby ludności wielu miast wywoływały niespotykane<br />
dotąd niepokoje społeczne i powodowały nieznośne napięcia w tradycyjnych mechanizmach<br />
rządzenia. Społeczeństwo coraz częściej rzucało wyzwanie tradycyjnym hierarchiom, w łonie<br />
rodziny zaś coraz bardziej narastał opór przeciw akceptacji roli patriarchatu.<br />
[14] W roli wywrotowca i kozła ofiarnego czarownica wytrwała na długo po skończeniu polowań na<br />
czarownice, gdy nikt już w nią nie wierzył. Zdarzało się wielokrotnie w nowożytnej historii, że [...]<br />
władze wskazywały winnych istniejących problemów w obrębie osób wykolejonych bądź żyjących na<br />
marginesie, oskarżały je o nie popełnione przestępstwa, przypisywały im dążenie do destrukcji<br />
moralnego i politycznego ładu, a gdy to było możliwe, usiłowały je unicestwić. Republikanin w Anglii<br />
w latach 1790–1800, Żyd w nazistowskich Niemczech, komunista w Ameryce po II wojnie światowej,<br />
wszyscy oni przybrali rolę i niejednokrotnie podzielili los siedemnastowiecznej czarownicy.<br />
(tłum. Monika Gurgul)
236<br />
Polecenia do <strong>tekst</strong>u<br />
1. Określ, jaką funkcję w całym tekście pełnią akapity:<br />
a) 1. b) 6. c) 13. d) 14.<br />
2. Dlaczego w XVII w. bano się czarownic? Na podstawie akapitów 2. i 3. wymień powody<br />
lęku przed czarownicami, podawane przez ludzi tamtych czasów.<br />
3. Jakie, zdaniem autora, były prawdziwe powody strachu przed czarownicami i niechęci<br />
wobec nich?<br />
4. Wybierz właściwe dokończenie zdania.<br />
Obecne w akapicie 3. określenie uczony stereotyp jest<br />
a) oksymoronem i ma zabarwienie ironiczne.<br />
b) hiperbolą i ma wydźwięk afirmatywny.<br />
c) metaforą i ma wydźwięk negatywny.<br />
d) epitetem i ma sens pozytywny.<br />
5. W akapicie 8. wskaż słowo kluczowe. Wyjaśnij jego sens.<br />
6. Scharakteryzuj wygląd typowej czarownicy (podaj przynajmniej trzy epitety) i wymień<br />
pięć cech jej psychiki.<br />
7. Zadaj dwa pytania, na które odpowiedzią będą akapity 10. i 11.<br />
8. Z akapitu 10. wypisz trzy pary antonimów.<br />
9. Jak myślisz, z jakich powodów prześladowcy czarownic widzieli w nich symbol chaosu?<br />
10. Wytłumacz sens frazeologizmów: kozioł ofiarny i polowanie na czarownice.<br />
dział 2 | barok
OŚWIECENIE I PREROMANTYZM<br />
259<br />
46<br />
Epoka rozumu – krytyka<br />
rozumu<br />
Oświecenie<br />
i początek<br />
nowoczesności<br />
W odróżnieniu od nazw „renesans” czy „barok” termin ,,oświecenie” nie obejmuje swym<br />
zakresem kierunków w sztuce, ale przede wszystkim epokę historyczną wyznaczoną przez<br />
przemiany kulturowe i polityczne. Nazwę tę nadali epoce ludzie tamtych czasów – świadomi,<br />
że jest ona efektem wielkiego projektu kulturowego.<br />
OŚWIECENIE<br />
Europa<br />
XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX n.e.<br />
Anglia<br />
Polska<br />
ÓWKA<br />
CZAS TRWANIA<br />
Za „wiek oświecony” uznaje się w Europie całe<br />
XVIII stulecie, ale początki nowej epoki można<br />
dostrzec już w 2. połowie XVII w., zwłaszcza<br />
w Anglii. W Polsce oświecenie datuje się dopiero<br />
od połowy wieku XVIII. Zwieńczeniem politycznym<br />
epoki rozumu była Wielka Rewolucja<br />
Francuska (patrz: Wiedzieć więcej..., s. 260) i jej<br />
hasła: wolności, równości i braterstwa. Pod bezpośrednim<br />
wpływem rewolucji pozostawał<br />
cały początek XIX w., a pośrednio idee te oddziałują<br />
na cywilizację zachodnią do dziś.<br />
DEFINICJA OŚWIECENIA<br />
W 1784 r. Immanuel Kant w głośnym artykule<br />
Co to jest oświecenie? zdefiniował to pojęcie<br />
jako historyczną dojrzałość ludzkości<br />
do samodzielnego posługiwania się rozumem,<br />
czyli zdolność do odrzucenia „obcego<br />
kierownictwa” autorytetów (zwłaszcza religijnych),<br />
krytyczny stosunek do tradycji i obowiązujących<br />
schematów myślowych oraz<br />
śmiałe rozumowanie (odwołujące się do<br />
rzymskiego hasła: sapere aude – miej odwagę<br />
myśleć). Oświecenie to inaczej wiek oświecony,<br />
wiek filozofów (ludzi myślących i wykształconych),<br />
wiek światła (jako metafory<br />
wiedzy i wykształcenia).<br />
POCHWALAŁO:<br />
rozum<br />
wykształcenie<br />
naukę<br />
wolność<br />
tolerancję<br />
krytycyzm<br />
republikę<br />
równość obywateli<br />
postęp<br />
OŚWIECENIE<br />
POTĘPIAŁO:<br />
zabobony<br />
ciemnotę<br />
autorytety<br />
pańszczyznę, niewolnictwo<br />
fanatyzm<br />
dogmaty<br />
monarchię<br />
hierarchię społeczną<br />
zacofanie<br />
POCZĄTEK NOWOCZESNOŚCI<br />
Wiek XVIII i pierwsze lata wieku XIX można<br />
uznać za początek nowoczesności w Europie.<br />
Kultura uległa wówczas niespotykanym wcześniej<br />
zmianom. Do ich przyczyn można zaliczyć<br />
m.in.:
260<br />
ma<br />
latami wojen i konfliktów religijnych<br />
związanych z ruchem reformacji w XVI w.<br />
i katolicką reakcją kontrreformacji w XVII w.;<br />
<br />
od teorii Mikołaja Kopernika po prawa fizyki<br />
Izaaka Newtona (czytaj: njutona), a zwłaszcza<br />
jego Matematyczne podstawy filozofii naturalnej<br />
(1687), burzące teologiczny obraz świata<br />
oparty na wyobrażeniach biblijnych i nauce<br />
Arystotelesa;<br />
niające<br />
się poczucie ucisku w niższych warstwach<br />
społecznych.<br />
TRZY NURTY W SZTUCE<br />
OŚWIECENIA<br />
Epoka oświecenia – spójna pod względem<br />
ideowym – w dziedzinie sztuki rozwijała się<br />
w dwu głównych nurtach, z których jeden,<br />
klasycyzm (będzie też o nim mowa w lekcji<br />
49.), stanowił kontynuację prądu XVI i XVII w.,<br />
drugi zaś, sentymentalizm (patrz też lekcja<br />
57.), powstał w połowie XVIII w. i zapoczątkował<br />
romantyzm – wielki nurt i zarazem późniejszą<br />
epokę sztuki i literatury europejskiej.<br />
W sztuce oświecenia istniał też styl nawiązujący<br />
do baroku i zapowiadający sentymentalizm<br />
– rokoko. Koncentrował się on na kwestii<br />
estetycznego „smaku”, którego przymiotami<br />
miały być takie cechy, jak: czułość, delikatność<br />
i trafność stylu. W sztukach plastycznych tego<br />
stylu ulubionymi motywami zdobniczymi<br />
były muszle i kwiaty. Rokoko wskazywało<br />
na wagę uczuć, ale w postaci wysokiej, „wykształconej”.<br />
Stąd dążenie do wyrafinowania<br />
wyrazu artystycznego. Trafność dotyczyła zaś<br />
wartości intelektualnych dzieła. Rokoko było<br />
więc kierunkiem elitarnym, akcentującym<br />
wyrobienie estetyczne, wrażliwość emocjonalną<br />
i wysoki poziom intelektualny twórcy.<br />
Polskim manifestem kierunku były Listy o guście,<br />
czyli smaku Józefa Szymanowskiego<br />
(1779).<br />
WIEDZIEĆ WIĘCEJ...<br />
Efektem programu epoki<br />
oświecenia – niezamierzonym<br />
przez jego twórców<br />
i spowodowanym także<br />
wieloma czynnikami społeczno-ekonomicznymi<br />
– była<br />
Wielka Rewolucja Francuska<br />
(1789–1799). Przyniosła ona<br />
obalenie monarchii Burbonów<br />
i powstanie I Republiki<br />
Francuskiej. Najważniejszymi<br />
przyczynami kryzysu były:<br />
feudalna hierarchia społeczna<br />
(panująca mimo zmiany<br />
struktury społeczeństwa),<br />
demoralizacja władzy oraz<br />
ogromne wpływy polityczne<br />
i ekonomiczne również<br />
w dużej mierze zdemoralizowanego<br />
duchowieństwa<br />
katolickiego, brak praw<br />
politycznych mieszczaństwa<br />
i ucisk, jakiego doznawał lud.<br />
Rewolucja zmieniła Francję<br />
i całą Europę. Doprowadziła<br />
do liberalizacji i demokratyzacji<br />
oraz laicyzacji Europy<br />
(rozdział Kościoła<br />
od państwa i tolerancja<br />
religijna to jedne z jej<br />
najważniejszych haseł).<br />
Przyniosła jednak także falę<br />
przemocy i terroru, skierowanych<br />
głównie przeciw<br />
arystokracji i duchowieństwu,<br />
a obróconych później również<br />
przeciw wszystkim, których<br />
uznano za wrogów zmian<br />
lub zdrajców rewolucyjnych<br />
ideałów.<br />
Zamiarem rewolucjonistów<br />
było rozpoczęcie nowej epoki,<br />
dlatego wprowadzili oni wiele<br />
zmian mających symbolizować<br />
ten początek. Zastosowano<br />
kalendarz z nowymi<br />
nazwami miesięcy, rozpoczynający<br />
także nową rachubę<br />
lat. Upowszechniono też<br />
zwyczaj tytułowania wszystkich<br />
„obywatelami”, aby<br />
podkreślić równość praw<br />
i obowiązków każdego wobec<br />
republiki.<br />
dział 3 | oświecenie i preromantyzm
OŚWIECENIE I PREROMANTYZM<br />
261<br />
OGRÓD KLASYCYSTYCZNY, WERSAL<br />
Wymień cechy sztuki klasycystycznej obecne w widocznych na zdjęciu elementach ogrodu.<br />
OSOBLIWOŚCI POLSKICH POCZĄTKÓW<br />
NOWOCZESNOŚCI<br />
Niezwykłym jak na warunki europejskie rysem<br />
polskiego oświecenia był fakt, iż do najwybitniejszych<br />
realizatorów jego programu należeli<br />
duchowni. Dla wielu ludzi tamtych czasów wstą-<br />
<br />
często zrywali) było bowiem jedyną szansą na<br />
zdobycie wykształcenia. Zakonnikiem był ksiądz<br />
Stanisław Konarski – twórca szkoły, z której<br />
wyszło pokolenie absolwentów krzewiących<br />
oświecenie w Polsce. „Księciem poetów” zwano<br />
biskupa Ignacego Krasickiego – jednego z największych<br />
pisarzy owych czasów, obnażającego<br />
przesądy oraz skutki dewocji i fanatyzmu religijnego,<br />
a także upadku obyczajów wśród za-<br />
<br />
należał ksiądz Stanisław Staszic – reformator<br />
polityczny, uczony i popularyzator wiedzy. Duchownym<br />
był również Hugo Kołłątaj – przywód-<br />
go<br />
prawa polityczne. Wszyscy oni wystąpili<br />
przeciw konserwatywnemu myśleniu religijnemu<br />
w Polsce i przysłużyli się zmianom polityczno-społecznym.<br />
Osobliwością polską było też to, iż przywódcą<br />
obozu reform politycznych, w tym demokraty-<br />
niatowski<br />
(1732–1798), który odegrał także istotną<br />
rolę jako mecenas sztuk i nauk oraz<br />
propagator oświecenia. Pozyskał on do swego<br />
grona wybitnych literatów – poza wyżej wymienionymi<br />
również Adama Naruszewicza (1733–<br />
1796), autora satyr i Historii narodu polskiego,<br />
jednego z najpopularniejszych ówcześnie „podręczników”<br />
historii Polski, oraz Stanisława<br />
Trembeckiego (1737–1812), twórcę poematu<br />
Sofiówka uważanego za najdoskonalszy przejaw<br />
polskiego klasycyzmu literackiego.<br />
Wyjątkowa była także ówczesna sytuacja polityczna<br />
Polski, która u progu nowoczesności<br />
utraciła w wyniku rozbiorów (1772, 1793, 1795)<br />
<br />
decydujący na nastroje początków romantyzmu<br />
w Polsce i określiła polski kształt tej epoki<br />
także w sztuce i literaturze.
262<br />
MINIPRZEWODNIK.<br />
WIELKIE IDEE OŚWIECENIA<br />
TOLERANCJA RELIGIJNA. Oświecenie domagało się swobody wyznania oraz rozdziału Kościoła<br />
od państwa. Idee te zawierał już słynny List o tolerancji angielskiego filozofa, Johna Locke’a (czytaj: dżona<br />
loka) z 1689 r. Od tej epoki rozpoczęło się w Europie stopniowe zmniejszanie roli religii w kulturze<br />
i życiu publicznym. Ostateczne zwycięstwo tej idei datuje się jednak dopiero na lata 60. XX w., kiedy<br />
Kościół katolicki na Soborze Watykańskim II w konstytucji Gaudium et spes uznał zasadę wolności<br />
religijnej i pogodził się z autonomią sfery politycznej i religijnej.<br />
WOLNOŚĆ. Oświecenie sformułowało podstawy liberalizmu, tj. poglądu, iż najwyższą wartością jest<br />
wolność. Spowodowało też koniec niewolnictwa (chociaż w rzeczywistości nastąpił on ostatecznie<br />
dopiero w latach 60. XIX w. wraz z uwolnieniem chłopów pańszczyźnianych w Rosji carskiej – w tym<br />
na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim – oraz wyzwoleniem niewolników w Ameryce Północnej).<br />
RÓWNOŚĆ. Oświecenie to czas narodzin demokracji rozumianej jako ustrój, w którym każdy<br />
z obywateli ma udział w rządzeniu swoim krajem. Pod wpływem oświeceniowego myśliciela<br />
Charles’a de Montesquieu (czytaj: szarlesa de mąteskjo) – Monteskiusza (1689–1755) uznano także,<br />
iż władza powinna zostać podzielona – na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą – oraz że<br />
organy władzy powinny być od siebie niezależne.<br />
BRATERSTWO. Po raz pierwszy w historii ludzie oświecenia określili niezbywalne i powszechne<br />
prawa <strong>człowieka</strong>. Zostały one zapisane już w deklaracji amerykańskiego stanu Wirginia w 1775 r.,<br />
a także w najsłynniejszej odezwie rewolucji francuskiej – Deklaracji praw <strong>człowieka</strong> i obywatela (1789).<br />
Uznanie praw <strong>człowieka</strong> za obowiązujące wspólnotę międzynarodową nastąpiło jednak dopiero wraz<br />
z uchwaleniem przez ONZ Powszechnej deklaracji praw <strong>człowieka</strong> w 1948 r.<br />
POSTĘP. Oświecenie po raz pierwszy w historii Europy uznało prymat poznania naukowego,<br />
czyli określiło naukę jako najwartościowszy model wyjaśniania świata i narzędzie postępu<br />
cywilizacyjnego, choć ówczesne przekonania naukowe uznalibyśmy dziś za naiwne i nienaukowe.<br />
Oświecenie odrzucało np. wiarę w duchy, ale popularnym twierdzeniem była koncepcja tzw.<br />
„magnetyzmu zwierzęcego”, czyli wpływu ciał niebieskich (przez energię zwaną fluidem)<br />
na wszystkie organizmy biologiczne. Myśliciele epoki sprzeciwiali się jednak dominacji myśli<br />
religijnej, fanatyzmowi religijnemu oraz poglądom sprzecznym z wyjaśnieniami racjonalnymi,<br />
uznając, iż najżywotniejszy interes ludzkości leży w postępie naukowo-technicznym. Najważniejszym<br />
wyrazem wiary w postęp i wartość ludzkiej wiedzy naukowej była Encyklopedia, zwana Wielką<br />
encyklopedią francuską (28 tomów tego dzieła powstało w latach 1751–1772). Do jej autorów należeli<br />
najwięksi myśliciele i twórcy programu ideowego epoki: Denis Diderot (czytaj: didero; 1713–1784),<br />
Wolter [franc. Voltaire (czytaj: wolter), właściwie François-Marie Arouet (czytaj: frąsła mari arłe); 1694–1778],<br />
Jean d’Alembert (czytaj: żą daląber;<br />
1717–1783), Paul Holbach (czytaj: pol<br />
olbak; 1723–1789), Claude Helvétius<br />
(czytaj: klod elwetju; 1715–1771).<br />
JAN PIOTR NORBLIN, UCHWALENIE<br />
KONSTYTUCJI 3 MAJA, 1791, Muzeum<br />
Historyczne m.st. Warszawy<br />
Ukazując to doniosłe wydarzenie,<br />
artysta odwołał się, zgodnie<br />
z ideami epoki, do symboliki światła.<br />
Harmonizuje z nią klasycystyczne<br />
wnętrze sali, nawiązujące do idei<br />
porządku, ładu.<br />
dział 3 | oświecenie i preromantyzm
OŚWIECENIE I PREROMANTYZM<br />
263<br />
OSIĄGNIĘCIA<br />
POLSKIEGO OŚWIECENIA<br />
W obszarze politycznym oświecenie zaowocowało w Polsce KONSTYTUCJĄ 3 MAJA 1791 r.<br />
– pierwszą w Europie ustawą zasadniczą, czyli aktem prawnym określającym podstawy politycznego,<br />
społecznego i gospodarczego ustroju państwa.<br />
W 1740 r. powstała w Warszawie NOWOCZESNA SZKOŁA WYŻSZA, Collegium Novum, później<br />
zwana Collegium Nobilium. Twórcą szkoły był członek zakonu pijarów, Stanisław Konarski<br />
(1700–1773) – reformator szkolnictwa, zwłaszcza w zakresie programów nauczania. Akcentował on<br />
w nauczaniu działanie praktyczne, kładł nacisk na wiedzę przyrodniczą, odrzucał naukę retoryki<br />
i łaciny, a w zamian postulował rzetelne poznawanie języka ojczystego i języków nowożytnych.<br />
W Warszawie w 1747 r. powstała<br />
BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH – pierwsza<br />
w Rzeczypospolitej biblioteka publiczna,<br />
ufundowana przez światłych biskupów –<br />
braci Andrzeja i Józefa. Biblioteka Załuskich<br />
miała jedne z największych zasobów<br />
w ówczesnej Europie – ok. 400 tysięcy<br />
woluminów. Po trzecim rozbiorze Polski,<br />
na rozkaz carycy Katarzyny II, zbiory zostały<br />
wywiezione do Petersburga, dając tym<br />
samym początek Cesarskiej Bibliotece<br />
Publicznej.<br />
W celu rozpowszechnienia oświaty<br />
utworzono w Polsce pierwsze w świecie<br />
ministerstwo oświaty – KOMISJĘ<br />
ZYGMUNT VOGEL, BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH, 1801,<br />
Muzeum Narodowe w Warszawie<br />
EDUKACJI NARODOWEJ (1773),<br />
która zreformowała cały ówczesny<br />
system szkolnictwa, wprowadzając szkoły parafialne, „wydziałowe” (średnie) i „główne” (wyższe).<br />
W 1765 r. król Stanisław August Poniatowski powołał TEATR NARODOWY – pierwszy polskojęzyczny<br />
teatr publiczny. Przez lata jego dyrektorem był Wojciech Bogusławski (1757–1829), określany mianem<br />
„ojca polskiej sceny narodowej”. Bogusławski był także dramatopisarzem – do dziś na deskach<br />
polskich teatrów można obejrzeć jego najsłynniejszą operę: Krakowiacy i górale. Teatr Narodowy był<br />
miejscem narodzin POLSKIEJ SCENY OPEROWEJ, ale odegrał też ważną rolę w walce politycznej<br />
pomiędzy zwolennikami reform a sarmackimi konserwatystami. Do przedstawicieli tych pierwszych<br />
należeli Franciszek Zabłocki (1752–1821), autor słynnych komedii Sarmatyzm i Fircyk w zalotach, oraz<br />
Julian Ursyn Niemcewicz (1757–1841), twórca dramatu politycznego Powrót posła i popularnego na<br />
ziemiach polskich w XIX w. zbioru pieśni Śpiewy historyczne.<br />
Pod koniec XVIII w. ukazywały się dwa popularyzujące wiedzę czasopisma: „MONITOR” oraz<br />
„ZABAWY PRZYJEMNE I POŻYTECZNE”. „Monitor” był pierwszym regularnie publikowanym<br />
czasopismem społeczno-politycznym w Polsce. Założony w 1765 r. przez Ignacego Krasickiego<br />
i Franciszka Bohomolca (1720–1784), drukowany w drukarni królewskiej, był wydawany przez 20 lat.<br />
Zasłużył się w walce o rozdział Kościoła od państwa w Polsce (zwłaszcza w dziedzinie edukacji).<br />
Zwalczał sarmatyzm, propagował emancypację społeczną mieszczaństwa. „Zabawy...” były zaś<br />
pierwszym polskim tygodnikiem literackim, wyrazem gustów dworu królewskiego.<br />
Do ważnych osiągnięć polskiej PUBLICYSTYKI należy twórczość Hugona Kołłątaja (1750–1812),<br />
autora m.in. Listów Anonima i O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 maja, oraz Stanisława Staszica<br />
(1755–1826) – autora m.in. Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego oraz Przestróg dla Polski, w których<br />
wyrażał oświeceniowe, liberalne poglądy.
370<br />
Wolność, równość,<br />
braterstwo (właściwie:<br />
Wolność, Równość, Braterstwo<br />
albo Śmierć) – trzy hasła rewolucji<br />
francuskiej, które stały się<br />
podstawowymi wartościami<br />
nowoczesnych państw. Ideał<br />
nowoczesnej republiki gwarantuje<br />
wolność osobistą obywateli,<br />
sprawiedliwość społeczną opartą<br />
na równości wobec prawa oraz<br />
solidarność z najsłabszymi i najuboższymi.<br />
Na ilustracji: hasła rewolucji<br />
i rewolucjonista, nad którym znajduje<br />
się słynna frygijka – czapka noszona<br />
przez rewolucjonistów podczas Wielkiej<br />
Rewolucji Francuskiej, symbol wolności.<br />
Myśl oświecenia<br />
Wielka encyklopedia francuska<br />
(właściwie: Encyklopedia albo słownik<br />
rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł)<br />
– dzieło stworzone w latach 1751–80 przez<br />
najwybitniejszych filozofów, publicystów, pisarzy<br />
francuskiego oświecenia. Była fundamentem<br />
światopoglądu nowoczesnej Europy.<br />
Propagowała racjonalizm rozumiany jako<br />
krytyczna postawa życiowa odrzucająca religijne<br />
dogmaty i myślowe autorytety, oraz empiryzm<br />
będący podstawą nowoczesnego poznania świata,<br />
opartego na wiedzy i badaniach naukowych.<br />
Liberalizm – pogląd polityczny, który za najważniejszą wartość uznaje<br />
osobistą wolność obywatela w państwie, w szczególności wolność<br />
od państwowego przymusu. Liberalizm promuje indywidualną działalność<br />
gospodarczą i uznaje, iż rola państwa powinna być ograniczona do zapewnienia<br />
obywatelom bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Według liberalizmu<br />
granicą wolności indywidualnej jest wolność innego <strong>człowieka</strong>. Na obrazie Krakowskie<br />
Przedmieście w stronę Kolumny Zygmunta Canaletta (Zamek Królewski w Warszawie) są<br />
widoczne elementy życia gospodarczego, które dla liberalizmu było przejawem ludzkiej<br />
indywidualności, podmiotowości i kreatywności.<br />
Publiczna edukacja i kultura – epoka oświecenia to czas<br />
upowszechnienia oświaty i kultury. Polskie państwo stworzyło pierwszy<br />
w Europie system<br />
szkolnictwa publicznego,<br />
kierowany przez rodzaj<br />
ministerstwa oświaty<br />
– Komisję Edukacji<br />
Narodowej; w Warszawie<br />
powstał także teatr<br />
publiczny, kierujący swą<br />
twórczość do szerokich<br />
mas obywateli.<br />
Teatr Narodowy w Warszawie<br />
w 1779 r.<br />
Patriotyzm – oświecenie to czas budzenia<br />
się w Polsce nowego, republikańskiego<br />
wzorca patriotyzmu, zgodnie z którym każdy<br />
obywatel jest odpowiedzialny za swoje<br />
państwo. Nowocześnie rozumiany patriotyzm<br />
stawiano w opozycji to tradycyjnego<br />
– sarmackiego. Nie wojenna gotowość,<br />
ale służba publiczna stały się najwyższą<br />
cechą patrioty. Na ilustracji medal Sapere<br />
auso (‘temu, kto odważył się być mądrym’)<br />
wręczony Stanisławowi Konarskiemu<br />
przez Stanisława Augusta za zasługi dla<br />
Polski. Hasło odwołuje się do maksymy<br />
Horacego, która dzięki Immanuelowi<br />
Kantowi stała się dewizą epoki.<br />
dział 3 | oświecenie i preromantyzm
OŚWIECENIE I PREROMANTYZM<br />
371<br />
Główne idee<br />
oświecenia<br />
Kultura oświecenia<br />
Sentymentalizm – nurt sztuki<br />
(zwłaszcza literatury) oświecenia,<br />
eksponujący ludzkie uczucia i podkreślający<br />
wartości natury oraz prostotę wzorców życia<br />
ludu. Jego twórcą był francuski filozof<br />
Jean-Jacques Rousseau, w Polsce do jego<br />
przedstawicieli należał Franciszek Karpiński.<br />
Klimat sentymentalizmu oddaje Młyn<br />
François Bouchera [1751, Musée du Louvre<br />
(czytaj: mjuze du luwr), Paryż].<br />
Sentymentalizm zapoczątkował<br />
preromantyzm, a później romantyzm.<br />
W epoce oświecenia rozpowszechniło<br />
się czytelnictwo gazet,<br />
które stały się narzędziem<br />
propagowania idei i wiedzy,<br />
w szczególności odkryć<br />
naukowych. W tym okresie<br />
publicystyka zaczęła pełnić<br />
niezwykle ważną funkcję<br />
w kształtowaniu opinii publicznej<br />
i edukowaniu społeczeństw.<br />
Johann Heinrich Wilhelm Tischbein<br />
(czytaj: tiszbajn), Goethe w Kampanii,<br />
1787, Casa (czytaj: kaza) di Goethe, Rzym<br />
Klasycyzm – nurt w sztuce odwołujący się do antyku,<br />
ceniący symetrię, proporcję i harmonię części. Na ilustracji<br />
przykład architektury oświecenia – świątynia Sybilli<br />
w Puławach, wybudowana na przełomie XVIII i XIX w.<br />
na wzór rzymskiej świątyni, zachowana do dziś. Księżna<br />
Izabela Czartoryska założyła tu pierwsze w Polsce muzeum<br />
(1801), w którym przechowywano pamiątki dawnej<br />
świetności kraju.<br />
Preromantyzm – nurt zapowiadający europejski romantyzm,<br />
korzystający w dużej mierze z klasycystycznej formy, ale w obrazach<br />
i opisach przyrody dostrzegający siłę ukrytą w naturze, a nie tylko<br />
wykorzystujący ją motyw ilustracyjny. Jednym z największych<br />
przedstawicieli preromantyzmu w Europie był Johann Wolfgang<br />
Goethe (na ilustracji), łączący elementy klasycystyczne<br />
z preromantycznymi.
390<br />
Oświecenie<br />
i preromantyzm<br />
Polecenia<br />
na koniec działu<br />
▪ Podstawowe stanowiska filozoficzne oświecenia (racjonalizm, empiryzm, materializm)<br />
w <strong>tekst</strong>ach oświeceniowych oraz w Podróży ludzi Księgi Olgi Tokarczuk. Omów zagadnienie.<br />
▪ Odwołując się do wybranych <strong>tekst</strong>ów kultury z epoki oświecenia (malarstwo, literatura),<br />
wyjaśnij pojęcie patosu i przedstaw sposoby jego ukazywania.<br />
▪ W wybranych utworach Ignacego Krasickiego i Johanna Wolfganga Goethego wskaż<br />
przywiązanie do oświeceniowych wartości – wolności, postępu, rozumu.<br />
▪ Powołaj się na wybrane utwory oświecenia i omów realizację hasła: „Śmiechem<br />
naprawiać obyczaje”.<br />
▪ Przedstaw racjonalizm jako zasadę tworzenia literatury oświeceniowej. Odwołaj się<br />
do znanych Ci poetyk normatywnych oraz realizacji poetyckich.<br />
▪ Wyjaśnij pojęcia ,,satyra’’ i ,,satyryczność’’, powołując się na wybrane utwory Ignacego<br />
Krasickiego.<br />
▪ Na wybranych przykładach scharakteryzuj kreację kochanka w literaturze oświecenia<br />
i preromantyzmu.<br />
▪ Cierpieniach młodego<br />
Wertera Johanna Wolfganga Goethego.<br />
▪ Na podstawie dwu poznanych hymnów (Ignacego Krasickiego i Józefa Wybickiego)<br />
scharakteryzuj oświeceniowy model polskiego patriotyzmu.<br />
▪ <br />
▪ Przedstaw i opisz obraz miłości ukazany w Cierpieniach młodego Wertera Goethego.<br />
▪ Porównaj stosunek do wiedzy i rozumu w Encyklopedii francuskiej, Pijaństwie Krasickiego<br />
i Fauście Goethego.<br />
▪ Na przykładzie Powieści ludzi Księgi Olgi Tokarczuk i Fausta Goethego omów funkcjonowanie<br />
toposu Księgi w literaturze.<br />
▪ Porównaj sposób przedstawienia problematyki moralnej i egzystencjalnej w Fauście<br />
Goethego oraz w Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa.<br />
▪ Na wybranych przykładach przedstaw, w jaki sposób poeci współcześni odwołują się<br />
do kultury oświecenia.<br />
▪ Zaprezentuj literackie ujęcie problemu zła w Fauście Goethego oraz Mistrzu i Małgorzacie<br />
Bułhakowa.<br />
▪ Porównaj kreację postaci kobiecych w Fauście oraz Mistrzu i Małgorzacie.<br />
nowe <strong>zrozumieć</strong> <strong>tekst</strong> – <strong>zrozumieć</strong> <strong>człowieka</strong> | umiem więcej
Change language