ﺟﺸﻦ ﻧﻮﺭﻭﺯﯼ ﮐﺎﻧﻮﻥ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺍﻳﺮﺍﻧﻴﺎﻥ

هزار و یک شب،‏
نماینده ادبیات شرق
خلاصه شده از بخش فارسی بی بی سی
هيچ کتابی به اندازه ‏"هزار و يک شب"‏ معرف مشرق زمين نيست،‏ و شايد هيچ کتابی به اندازه
هزار و يک شب يادگار و يادآور مشرق زمين نباشد.‏
کتابی که در آن قصه ها و افسانه های قديم کشورهايی چون ايران،‏ هند و سرزمين های عربی
گردآمده و به قول بورخس،‏ بدل به يک گنجينه ادبی فرامليتی شده است.‏ کتابی که گرداگرد
جهان گشته و از هر جا نشانی به خود گرفته و بر هر جا نشانی از خود بر جای گذاشته و
ادبيات جهان را از خود متاثر ساخته است.‏
بورخس همه آثارش را مديون هزار و يک شب می دانست و تاثير آن بر بسياری از نويسندگان
معروف جهان از جمله کسانی چون جويس انکار ناپذير است.‏ اهميت کتاب بيش از آن است
که در اين مقدمه مختصر بتوان به آن پرداخت.‏
علی اصغر حکمت،‏ وزير معارف دوره رضاشاه و اولين رييس دانشگاه تهران به عنوان يکی از
پژوهشگرانی که درباره هزارو يک شب تحقيق کرده بود و مقدمه معروف خود را بر نخستين
چاپ سربی کتاب نوشت،‏ هزار و يک شب را نماينده ادبيات شرق می داند و می نويسد که
اين کتاب بهترين تصوير را از زندگی مردم شام ‏(سوريه)‏ و ايران و عراق و مصر و جزيره العرب
به دست می دهد.‏ ‏"کتابی که در دو هزار سال قبل به وجود آمده و از لطائف آداب ملل قديمه
شرق مانند هندوستان و ايران و عرب و ترک امتزاج يافته،‏ در مدنيه های بزرگ مانند تمدن
ساسانيان و اسلام و خلفای عباسی و فاطمی و اعقاب آنان نسلا بعد نسل دست به دست رفته
است،‏ علی التحقيق از ادبيات آن ملل بهترين نماينده خواهد بود".‏
به گفته حکمت اين کتاب پيش از دوره هخامنشی در هند به وجود آمده و قبل از حمله
اسکندر به فارسی ‏(پهلوی)‏ ترجمه شده و در قرن سوم هجری زمانی که بغداد مرکز علم و
ادب بود از پهلوی به عربی برگردانده شده است.‏
اما اروپايی ها در قرن شانزدهم ميلادی،‏ زمانی که هزار و يک شب به دست آنتوان گالان به
فرانسه درآمد و در سال ١٧٠٤ ميلادی منتشر شد،‏ با آن آشنايی يافتند.‏ به همين مناسبت
در سال ٢٠٠٤ که سيصدمين سال ترجمه کتاب به زبان های اروپايی بود،‏ به همت يونسکو،‏
جشن و همايشی در فرانسه و آلمان برگزار شد که در آن بسياری کشورهای عربی و بسی از
کشورهای دور افتاده جهان چون يوگسلاوی که هزار و يک شب از طريق ترجمه به آنجاها
رسيده نماينده داشتند،‏ اما از ايران کسی را به اين جشن فرا نخوانده بودند.‏
پروفسور مارزلف مدير اين جشن که خود از ايرانشناسان به شمار می رود،‏ در يک مصاحبه با
خبرگزاری دانشجويان ايران،‏ ايسنا در ٢٥ آذر ماه ٨٤ در پاسخ اين سوال که چرا از ايرانيان
کسی به اين همايش دعوت نشده بود ‏(در واقع چرا به سهم ايرانيان در کتاب هزار و يک شب
بی اعتنايی شده)‏ گفت بين ايرانيان کسی را پيدا نکرده که بر زبان انگليسی مسلط باشد و به
همين دليل کسی را دعوت نکرده است!‏
حکمت برای اصل و نسب هندی کتاب دو دليل می آورد.‏ يکی از آنها قصه های تو در تو
‏(حکايت در حکايت)‏ است که در ادبيات هند سابقه دارد و ايرانيان نيز به گفته علامه قزوينی
با اين شيوه آشنايی داشتند.‏
دليل ديگر وجود داستان های مشابه داستان های هزار و يک شب در ادبيات قديم هند است:‏
‏"چنانکه در کتاب قديم هندی موسوم به کاثا ساريت ساگرا"‏ سرگذشتی از خيانت زنان دو
شاهزاده و سفر يکی از آنها حکايت می کند که با زمينه اساسی قصه الف ليله که عبارت از
خيانت زنان شهريار و شاه زمان است کاملا نظير و شبيه می باشد".‏
هم او دليل آنکه کتاب پيش از اسکندر به فارسی درآمده به مروج الذهب مسعودی متوفی
به سال ٣٤٦ ه.ق و الفهرست ابن نديم متوفی به سال ٣٨٥ ه.‏ ق مراجعه می دهد و سپس با
اشارتی به مشابهت هزار و يک شب با کتاب استر تورات استدلال می کند که هر دو کتاب
در يک زمان و پيش از حمله اسکندر نوشته شده اند و از يک سرچشمه آب خورده و هويت
واحدی دارند.‏
به هر صورت ‏"هزار و يک شب"‏ نامی است که از زمان ترجمه طسوجی در دوره قاجار در
ايران شهرت يافته و نام قديم آن ‏"هزار افسان"‏ بوده است.‏ پيداست که در سفرها و رفت و آمد
مردمان و تجار و بحريان و ديگران به سرزمين های گوناگون مشرق زمين،‏ قصه های هزار
افسان تا چه اندازه دگرگونی پذيرفته و از اصل خود دور شده است.‏ اصل پهلوی کتاب ظاهرا
از زمانی که به عربی ترجمه شده از ميان رفته است ولی مسجل است که در زمان مسعودی
نويسنده مروج الذهب و ابن نديم نويسنده الفهرست اصل فارسی کتاب وجود داشته است.‏
نسخه کنونی فارسی توسط عبدالطيف طسوجی تبريزی در زمان محمد شاه و پسرش
ناصرالدين شاه به فارسی در آمده و به چاپ سنگی رسيده است.‏ جالب است که چاپ کتاب
تا زمان انقلاب اسلامی دست کم به همان سياقی که چاپ کلاله خاور درآمده بود،‏ مشکلی
نداشت اما پس از انقلاب چاپ اين کتاب با مسائلی مواجه شد.‏ چنانکه اولريش مارزلف آلمانی
که در اين سالها موضوع هزار و يک شب را دنبال کرده است می نويسد:"‏ در اين سالها يکی
دو چاپ جديد با حذف قسمت های به قول سانسورچيان مساله دار منتشر شده که زياد مورد
استقبال قرار نگرفته است ولی نسخه های قديمی و کامل طسوجی را گهگاه به صورت غير
قانونی چاپ افست کرده و پخش می کنند".‏
۲۴ شماره ۱۰۷ بهمن - اسفند ۱۳۸۵