Ukuphuhlisa Ababhali Nabafundi Abazimeleyo: Isiqendu 1 - ITEC
Ukuphuhlisa Ababhali Nabafundi Abazimeleyo: Isiqendu 1 - ITEC
Ukuphuhlisa Ababhali Nabafundi Abazimeleyo: Isiqendu 1 - ITEC
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
UKUPHUHLISA ABABHALI NABAFUNDI<br />
ABAZIMELEYO<br />
Kumabanga abasaqalayo!!!<br />
Alison Bowis
Le ncwadi Izakunceda koku kulandelayo<br />
• <strong>Ukuphuhlisa</strong> inkqubo ezakuvelisa izixhobo ezifunekayo okanye ezisetyenziswayo ekufundeni,<br />
emagumbini okufunda nase makhaya; ibhalwe ngumntwana ubuqu<br />
• Inika abantwana isiqalo esihle ukususela kolwasuku lokuqala esikolweni, ngokunxulumanisa<br />
iinkqubo zokufunda nokubhala ndawonye, iphuhlisa izakhono macala omabini ezolwazi<br />
(okokuqala) ngokufumana amagama esicatshulweni, (okwesibini) ekufundeni amagama<br />
kwizicatshulwa ezinentsingiselo, (okwesithathu) ukuwabhala amagama ngokwamabali wabo<br />
• Inika abantwana amathuba babhiyozele impumelelo<br />
• Iphuhlisa isimo esihle ebantwaneni sokuqhubekeka ekufundeni nasekubhaleni nomdla<br />
wokuthatha imisebenzi engekho lula<br />
• Iveza ababhali nabafundi abazimeleyo abaphuhlayo nanini na behlangabezana<br />
nemisebenzi elo luhlobo<br />
• Yandisa ulwimi oluthethwayo ngabantwana, inika isiseko esiqinileyo sokufunda nokubhala<br />
ngeentlobo ezahlukeneyo zamava okufunda<br />
Inqaku<br />
elibalulekileyo<br />
Ulwimi oluthethwayo,<br />
ukufunda nokubhala<br />
ngobona ndoqo sijolise<br />
kubo kwezibhalwayo<br />
Iimpawu ezibalulekileyo zenkqubo<br />
ephumeleleyo yezibhalwayo.<br />
• Ulwimi oluthethwayo, ukufunda nokubhala<br />
okuphuhlayo kuyaqhagamshelana<br />
• Ukuzilolonga, Ukuziqhelanisa mihla le<br />
• Ukufunda ukuxhaswa ngamanyathelo<br />
anobuchule, kusetyenziswa ubungqina<br />
bomsebenzi wabantwana ukwazisa<br />
• inyathelo elilandelayo le mfundo<br />
• Iyonwabisa kwaye inentsingiselo<br />
• Impumelelo iyabhiyozelwa<br />
“Bubuchwepheshe<br />
bukatitshala<br />
ukukhuthaza<br />
iindlela ngeendlela<br />
zokucacisa<br />
iimvakalelo zakho”<br />
2<br />
Albert Einstein<br />
“Ndifunde ukwakha<br />
ukuzithemba nomdla<br />
kubafundi ngokuthi ndijonge<br />
izinto abakwaziyo ukuzenza<br />
nokuba zincinci kangakanani<br />
na, kuno kuthi ndijonge<br />
impazamo zabo”.<br />
~ Bev (Utitshala)
Le ncwadi ikukhokelela kwizigaba ezi-7 ekwenzeni abantwana izithethi,<br />
abafundi, nababhali abazithembileyo nabaqinisekileyo.<br />
Isigaba 1. Qwalasela oko sele bekwazi ukuzenzela ngokwabo abantwana bakho Iphepha 4<br />
Isigaba 2. Lungisa izixhobo ozakuzisebenzisa kwangethuba Iphepha 6<br />
Isigaba 3. Khuthaza abantwana bakho ukuba bathethe, bafunde kwaye babhale Iphepha 8<br />
Isigaba 4. Babonise le nto uyilindeleyo ukuba bayenze abantwana Iphepha 16<br />
Isigaba 5. Yenza abantwana bazobe baphinde babhale Iphepha 18<br />
Isigaba 6. Yabelana ngezinye iintsuku ngokubhala kwigumbi lokufundela Iphepha 20<br />
Isigaba 7. Sebenzisa imibhalo yabantwana ukuxhasa inkqubo yokufunda<br />
ngokuthi uguqule ukubhala kwabo ukwenze ithala leencwadi zasegumbini<br />
lokufunda okanye zegumbi lokufundela. Iphepha 22<br />
Bhiyozela impumelelo<br />
ngoyena mkhuthazi<br />
mkhulu.<br />
3<br />
“Enkosi ngokundikhumbuza ukuba<br />
UKUFUNDA kunesichasi, kodwa kunewele<br />
elibalulekileyo elikukuBHALA. Ukusebenza<br />
kule nkqubo ndiye ndafumanisa ukuba<br />
amaxesha amaninzi bendizithatha ezizinto<br />
zimbini nje ngezinto ezohlukeneyo. Inzuzo<br />
yokuzidibanisa zombini ezi zinto ibe<br />
kukubona abantwana bam bebhala kwaye<br />
bezifundela benga xhomekekanga mntwini”<br />
~ Judy (teacher)
Isigaba 1: Qaphela oko sele bekwazi ukuzenzela kona abantwana<br />
Isigaba<br />
ONE:<br />
Qala apho bakhoyo<br />
ngoku abantwana<br />
uzokwazi<br />
ukwakhela phezu<br />
kwala mandla<br />
banawo<br />
Qaphela oko sele bekwazi ukuzenzela<br />
kona abantwana<br />
Ngolwazi<br />
oluninzi onokuthi<br />
uluqokelele kokona<br />
usiba nomfanekisongqondweni<br />
(wamandla anawo)<br />
Olu lwazi luzaku<br />
khokelela<br />
ekufundiseni<br />
kwakho<br />
Khetha imisebenzi eza kukunika ezi nkcukacha. Umzekelo:<br />
1. Cela abantwana babhale, qwalasela iziphumo kubabantwana abaqalayo ukubhala - Bayakwazi<br />
ukuba kuqalwa ngaphi ephepheni? Banga bhala kwicala lase khohlo ukuya kwelase kunene? Banga<br />
kwazi na ukuzibhalela amanye amagama? Bangakwazi na ukumbhala unobumba wokuqala<br />
okanye wokugqibela wegama abangalaziyo? Bayazishiya izithuba phakathi kwamagama?<br />
2. Qwalasela ulwimi oluthethwa ngumntwana<br />
3. Funda isivakalisi ngokucothayo ukwenzela abantwana babhale, umzekelo “Ndinenja enkulu ekhaya.<br />
Namhlanje ndizakuyithatha ndiye nayo esikolweni.” Okokuqala qwalasela kodwa ukwajonga nasiphi<br />
na isandi abakwaziyo ukusibhala abantwana kakuhle. Ingaba zezokuqala okanye zezokugqibela<br />
izandi? Ingaba zime ngokulandelelana?<br />
4. Hlolisisa ulwazi lonobumba. Ingaba abantwana bayabazi onobumba ngamagama, isandi okanye<br />
igama eliqala ngonobumba? Bangakwazi na ukufanisa oonobumba abancinci nabakhulu?<br />
4<br />
Inqaku<br />
elibalulekileyo<br />
Ukuqwalasela<br />
indlela zokuthi xa<br />
ufundisa, ujongisise<br />
oko umntwana<br />
anakho ukukwenza<br />
engancediswa.
5.<br />
6.<br />
7.<br />
8.<br />
Mangaphi amagama abanoku wabhala abantwana bengancediswanga? Bangakwazi ukuzenzela olwabo uludwe lwamagama.<br />
Ungalibhala igama “Ndi”, “E” namanye? “Kazi mangaphi amagama anokuwalinga lawo ukwaziyo ukuwabhala”. Bayeke bazame<br />
bodwa. Wunike imizuzu elishumi lo msebenzi.<br />
Sebenzisa uvavanyo lokufunda okanye lokuhlola olunje nge Holborn okanye Schonell. (Jonga ezifumanekayo kwi website yakwa<br />
<strong>ITEC</strong>. www.itec.org.za.<br />
Yenza umzekelo okhawulezileyo wokubhala. Nika abantwana isihloko amabasenze ngemizuzu emihlanu. Bacacisele ukuba<br />
akufuneki bazikhathaze ngokubhala amagama kakuhle nangococeko. Ekupheleni kwexesha bala ukuba mangaphi amagama<br />
abakwazileyo ukuwabhala.<br />
Ekuhambeni konyaka ungakwazi ukuwubuyisela kubo umsebenzi ebabewubhalile ekuqaleni konyaka khona ukuze bawujonge<br />
baze bakwazi ukwenza utshintsho okanye baphucule impazamo zabo. Ukuzivavanya sesona sixhobo sinamandla.<br />
Imizekelo emibini<br />
yombhalo onyanzelweyo<br />
Umbhalo Ubusithi:<br />
Ndiyikati<br />
Ndiyakuthanda ukulala<br />
ebhedini<br />
Jonga kum<br />
I nm<br />
I am a cat (Ndiyi kati)<br />
I<br />
s<br />
e<br />
I Like sleeping in bed<br />
(Ndiyakuthanda ukulala ebhedini)<br />
e<br />
Look at me (Jonga Kum)<br />
I am<br />
cat<br />
I am a cat (Ndiyikati)<br />
I like s beb<br />
I like sleeping in bed<br />
(Ndiyakuthanda ukulala ebhedini)<br />
Look at m<br />
Look at me<br />
(Jonga Kum)<br />
Kwezinkcukacha uzakuwa bona amandla<br />
nalapho abantwana bafuna uncedo<br />
ngamandla khona.<br />
Bangakwazi ukuwabhala amagama<br />
abawaziyo kakuhle? Bangakwazi ukuva<br />
kwaye bashicilele izandi? Zizandi zokuqala<br />
okanye ezokugqibela? Bangakwazi na<br />
ukuwabeka kakuhle okanye ngokwendawo<br />
zawo amagama, njalo njalo.<br />
“Uhlolisiso Olucwangcisiweyo<br />
bunga bohakalisa ubungqina<br />
benkqubekela phambili<br />
kwangoko ….kwaye kusikhokelele<br />
ekuphuculeni imiyalelo<br />
yokuhlangabezana neemfuno<br />
zabantwana bethu<br />
Marie Clay<br />
“<br />
Uufunda kumalunga nokufumana<br />
intsingiselo kwinto ebhaliweyo<br />
nefundwayo. Ukubhala<br />
kungokubeka izimvo zakho<br />
ngamagama – amagama<br />
abhaliweyo alulwimi lokuthetha.<br />
Brenda (titshala)<br />
5<br />
Sukubenzela abantwana<br />
izinto xa bebonakalisa<br />
ukuba bangazenzela<br />
bengancediswanga.<br />
Balindele ukuba<br />
bayisebenzise kwaye<br />
baphinde bayigcine le nto<br />
bayaziyo.
Isigaba 2: Lungisa kwangethuba izixhobo ozakuzisebenzisa<br />
Isigaba<br />
2:<br />
Lungisa kwangethuba izixhobo<br />
ozakuzisebenzisa<br />
Isixhobo esiluncedo sokuxhasa inkqubo yakho yokubhala nokufunda<br />
Ì Ì Iincwadi zokubhala okanye iphepha. Kwabaqalayo<br />
kulula ukuba namaphepha angenamigca. Amaphepha<br />
ohlukileyo ngemibala nangokumila kungongeza umdla.<br />
Ì Ì Iitshathi zonobumba. Kuhle ukuba umntwana ngamnye<br />
abenayo okanye amaqela amancinci<br />
ÌÌ<br />
IPensile, itshokhwe nezixhobo zokubhala ezimangalisayo.<br />
(Ibrashi yokupeyinta kunye namanzi asetyenziswa ebhodini<br />
okanye udaka / udongwe / umbhalo ocimekayo) (enkulu<br />
kunye nencinci). Abantwana bafuna iindlela ezininzi<br />
zokufunda ukubhala kwaye bakwazi ukuba bakonwabele.<br />
Ì Ì Isanti esetreyini, ilungile xa kufundwa ukubhala<br />
kwabaqalayo yishukumise itreyi uphinde ubhale kwakhona.<br />
Ì Ì Iimbasa, Imbuyekezo. Izatifiketi zokuphumelela<br />
namaphetshana ancamathelayo ayanceda ekugxininiseni<br />
nasekukhuthazeni iinzame okanye imizamo yomntwana.<br />
Ì Ì Ukukhetha “umbhali oqaqambileyo” wosuku ubungowona<br />
uyimpumelelo, ingakumbi xa umsebenzi omhle<br />
uxhonyiwe okanye wondlelwe ngoku nomtsalane, unembasa<br />
yenkwenkwezi kwaye ufotwe kuphume omnye<br />
azakugoduka nawo umntwana.<br />
Ì Ì Indawo eqaqambileyo yokubeka “umbhalo oqaqambileyo”-<br />
umbhalo obalaseleyo wosuku lwabafundi.<br />
Ì Ì Ithala leencwadi lasegumbini lokufundela - Indawo<br />
yokubeka okanye yokuxhoma imisebenzi yokubhala<br />
yabantwana neencwadi abazenzeleyo egumbini lokufunda<br />
kunye neencwadi ezihlala kwithala leencwadi.<br />
6
Ì Ì Ithala leencwadi lasesikolweni - luxhaso olubalulekileyo lwenkqubo<br />
yakho, hlula-hlula inkqubo yakho ngokwamaxesha<br />
osoloko undwendwela ukufunda kwakunye nokonwabisa<br />
abantwana ngeencwadi, namabali kwakunye nenkcukacha.<br />
Ì Ì Ndifunda uku……….amakhadi. Oku kunceda abantwana<br />
baqwalasele kwinjongo enye okanye ezimbini ngexesha. Ukubhala<br />
amakhadi akhuthazayo njengelithi “amagama endikwaziyo<br />
ukuwabhala, Elikhadi linceda abantwana bayibone<br />
inkqubela yabo.”<br />
Ì Ì Ukufunda ukuzoba izinto. Lo nguwona msebenzi obe yimpumelelo.<br />
Inceda abantwana bakwazi ukuqwalaselisisa kwaye<br />
baqwalasele inkcukacha, into leyo esisakhono esibalulekileyo<br />
nesimele siphuhliswe kubafundi nababhali abakhulayo okanye<br />
abase bancinane.<br />
Ì Ì Ukudlala ngodongwe nango daka. Lungasetyenziswa ekwenzeni<br />
izinto okanye onobumba xa lunokusetyenziswa kakuhle.<br />
Ì Ì Amakhadi amagama abantwana. Angasetyenziswa ngeendlela<br />
ezininzi ezohlukeneyo!<br />
* Ukufunda ukubhala amagama abo<br />
* Ukufunda ukubhala amagama abahlobo babo<br />
* Ukufanisa amagama okuqala kwakunye nawosapho lakumawabo<br />
* Ukunika imvakaliso yoku xabiseka xa bewabona exhonyiwe<br />
amagama abo ukuze abonwe ngumntu wonke.<br />
Ì Ì Onobumba abancamathelayo. Nabo zizixhobo ezinika umdla:<br />
* Ukwahlula oonobumba ngokokuma kwabo – Oonobumba<br />
abade ababhityileyo, abafutshane ababhityileyo,<br />
onobumba abanomsila, amachaphaza, imingxunya<br />
okanye itonela<br />
* Ukufanisa oonobumba abadibeneyo abancinci nabakhulu<br />
* Ukwakha nokuwohlula amagama. Ukwakha amagama<br />
asoloko esetyenziswa ngabantwana.<br />
7<br />
IMIZEKELO YEKHADI “AMAGAMA ENDINGA ZIBHALELA WONA”<br />
Amagama endino<br />
kuwabhala:<br />
Chiara<br />
ndi<br />
ngu<br />
thanda<br />
e<br />
“Ukuba ucinga imfundo iyazibiza okanye<br />
ixhomile – “zama ukungahoyi okanye<br />
ukungakhalali”<br />
Ndifunda uku……….<br />
qala ibali ngonobumba omkhulu<br />
shiya izikhewu phakathi<br />
Kwamagama<br />
ukugqibezela ibali lam ngechaphaza<br />
elikhulu<br />
Umzobo Obonakalayo<br />
African Proverb
Isigaba 3: Khuthaza abantwana ukuthetha, ukufunda kwanokubhala.<br />
Ukhuthaza.<br />
Isigaba<br />
3:<br />
Ukhuthaza.<br />
Le yeyona ndawo<br />
imnandi, isitshixo<br />
esiya empumelelweni<br />
yesifundo sakho.<br />
Ukucwangcisa<br />
kubalulekile.<br />
Indidi ezahlukeneyo<br />
nolonwabo<br />
zingakugcina wena<br />
titshala unomdla<br />
nomsebenzi wakho<br />
uwonwabele.<br />
Khuthaza abantwana ukuthetha, ukufunda<br />
kwanokubhala.<br />
• Cacelwa yinto ofuna ukuyifundisa, njengoko izakukunceda<br />
kwaye ibe negalelo kwimisebenzi yakho ekhuthazayo. Khetha<br />
ibenye okanye zibembini izinto ozakuzenza umzekelo, “Yintoni<br />
esiza kufunda ukuyenza namhlanje?” Iinjongo ezininzi ekufuneka<br />
abantwana bazikhumbule ziyaphazamisa.<br />
YABELANA NABANTWANA NGOKU<br />
“Sifunda ukubhala ingcaciso”, sizakufuna uhlobo olwahlukileyo<br />
kunolu “Sifunda ukuchaza ibali ngawethu amazwi” okanye<br />
“sifunda ukusebenzisa amagama ohlukileyo ukuqala izivakalisi<br />
zethu”.<br />
• Umdla wakho usisiseko ekukhuthazeni naseku nikeni abantwana<br />
umdla wokulangazelela ukubhala. Ngelixesha uphuhlisa<br />
amagama amatsha nabawalandelelayo ukwenzela abantwana<br />
beze namabali anomdla. Ukusebenzisa incwadi, umsebenzi,<br />
umdlalo, amava kwenza ukubhala kube nentsingiselo. Umzekelo<br />
ungabafundisa abantwana umdlalo omtsha wakugqiba ubenze<br />
babhale imigaqo njenge ndlela entsha yokubhala.<br />
8<br />
Inqaku<br />
elibalulekileyo<br />
Injongo kukukhula<br />
kwezimvo<br />
kwanamava<br />
kunye nolwimi<br />
oluthethwayo.
Imizekelo esuka koTitshala<br />
Abantwana bebefunda ukubhala ubalo lwesiganeko<br />
(Qaphela ukuba indlela eya ekubhaleni ithathe iintsuku ukwakhiwa)<br />
Usuku lokuqala: Abantwana bahlamba imoto yam ngamanzi anesepha, isiphantshi nethumbu lamanzi. Ndathatha iifoto zesiganeko.<br />
Usuku lwesibini: Sibonisene ngamagama abanokuwasebenzisa xa bebhala, saphinda saxoxa ngemifanekiso yemisebenzi. Baza<br />
bazoba umfanekiso wemoto.<br />
Usuku lwesithathu: Abantwana babhale ngolonwabo ababenalo ngoku bebehlamba imoto, ngendawo zemoto abazihlambileyo<br />
nezinto abazisebenzisileyo.<br />
Iziphumo: Ngoku bafuna ukuyihlamba yonke imihla!!!<br />
Lee: UTitshala webanga lokuqala<br />
Abantwana bebefunda ngokuphinda babalise ibali<br />
“Indoda yesonka se Jinja”<br />
Abantwana balandelelanise imizobo ababeyizobile baze<br />
babhala indawana yebali ngalinye.<br />
Imizobo namabali apapashwa kwincwadi enkulu yase<br />
gumbini lokufunda kwaye yonwatyelwa ngumntu wonke<br />
wamabanga aphantsi.<br />
Judy: Utitshala webanga lokuqala<br />
Uthe akuphuma indoda<br />
yesonka seJinja yabaleka<br />
Uthe akuphuma indoda yesonka<br />
seJinja yabaleka<br />
Abantwana bebefunda ukuchaza<br />
umdlali wase balini:<br />
ukusuka ebalini elilula elithetha ngee “Bhokhwe<br />
ezintathu zika Billy Gruff”- Abantwana balidlalile eli<br />
bali besebenzisa izinto zokubhala - benza idesika<br />
yayi bhulorho benza namakhadi anxitywayo<br />
befunda ibali. Umntwana ngamnye wakhetha<br />
umdlali okanye umlinganiswa ebalini azakubhala<br />
ngaye. Cathy: Utitshala webanga lokuqala<br />
9
Abantwana bebefunda ukubhala ingcaciso<br />
Abafundi bajonge imifanekiso kwaye bafunda namabali ngeendlovu. Ngokweziphumo zamabali, izivakalisi ezihle okanye<br />
eziphume phambili zakhethwa, ezo zisebenzise amagama afanelekileyo okanye alungileyo okuchaza, ukwenza udonga<br />
olubukekayo lwegumbi lokufunda. Kwa aba bafundi beligumbi linye basebenzise ingcinga yokubhala ngesilwanyana njenge<br />
vesi ukuvavanya indlela esebenza ngayo imibhalo yabo ecacisayo.<br />
Ndijongeka nje ngehashe<br />
Ndisisilwanyana sasendle<br />
Idyasi yam inemibala emnyama nemhlophe<br />
Ndithanda ukutya ingca<br />
Ndiyintoni?<br />
Abafundi ngoku banencwadi yevesi yasegumbini lokufunda abaza kwabelana ngayo, nemibuzo yeli phepha lilandelayo ukujonga<br />
iimpendulo zabo. Brenda: Utitshala webanga (Grade 2)<br />
Ndisisi gebenga<br />
Ndimkhulu<br />
Ndiyoyikeka<br />
Inja ka Davy D<br />
Inja ka Davy D<br />
Inja ka Davy D inkulu kakhulu<br />
inomsilaofuku-fuku. Ityebile kakhulu.<br />
Inja iyamthanda uDavy D no Davy D<br />
uyayithanda ngamaxesha athile. Inja<br />
imnyama kwaye ifuku- fuku inamehlo<br />
amakhulu amabini. Inendlu enkulu.<br />
Inja ka Davy D inkulu kakhulu<br />
Inkwenkwezi<br />
inomsila ofuku-fuku. Ityebile kakhulu.<br />
Inja iyamthanda uDavy D no Davy D<br />
uyayithanda ngamaxesha athile. Inja<br />
mnyama kwaye ifuku - fuku inamehlo<br />
amakhulu amabini. Inendlu enkulu.<br />
10<br />
Ngu Storm<br />
Ngu Storm<br />
“Ngokwezimvo zomgcini wethala leencwadi<br />
le ndlela indincedile ekuqondeni kakuhle<br />
indlela abantwana abancinci abaqala ngayo<br />
ukufunda nabakuthanda ngayo ukufunda,<br />
ukwakha kule nto bayaziyo nokubenza<br />
bazithenbe.<br />
Ukunika ingqalelo umsebenzi wam<br />
wethalo leencwadi nendima eliyidlalayo<br />
ekwenyuseni izinga lokufunda nokubhala<br />
kundikhuthaza ngenene.~<br />
Angela (Umgcini wethala leencwadi)
Abantwana bebefunda ukulandelelanisa ibali ngendlela echanekileyo<br />
“Ingonyama neMpuku”<br />
Emva kokulinganisa ubali ngezixhobo ezilula kwakunye nengobozi yokwenza umnatha, abafundi balohlula kathathu iphepha<br />
labo kwaye bakhawulezisa bafaka amaqhekeza azotyiweyo amathandathu ebali ebhokisini ezazibaliwe ngendlela<br />
elandelelanayo. Njengokuba abantwana bebhala ngomzobo ngamnye ngokulandelelanayo bayiphawula ibhokisi leyo.<br />
Abantwana abaninzi balifumana ibali lonke ngale nkxaso.<br />
Lynne: Grade 3 teacher<br />
Abantwana bebefunda ngotshintsho<br />
Esityeni sobisi kwaphoswa imibala emibini yokutya engafaniyo kwicala<br />
ngalinye le sitya. Kwadityaniswa iqabaza le sepha engamanzi<br />
esiphakathini sesitya. Imibala izakujikeleza apha esityeni idibane<br />
ikhuphe ibala elinika umdla. Iingxoxo ezininzi ezilungileyo zivelile kulo<br />
msebenzi ulula.<br />
Enid: Utitshala webanga lesibini<br />
Ukukhuthaza abafundi abafumana ubunzima<br />
Iincwadi ezichaza ngeziganeko zokwenyani ziyathandwa ngabafundi<br />
abangamakhwenkwe.<br />
Ukulungiselela abantwana abadala abangakuqhelanga ukufunda,<br />
incwadi ethi “Ndiyaphanda” ibaluncedo kakhulu. Into ekufuneka<br />
bayenze abantwana kukukhangela izinto ezifihliweyo kwimifanekiso.<br />
Ayoyikisi kwaye ibanceda ekuyiqondeni le ncwadi, ingabonwabisa.<br />
Kwa eli qela linye la makhwenkwe akwibanga lesithathu (nje- ngasentla)<br />
baye batsaleka yincwadi yecwecwe “Andinikezeli” (I never<br />
give up) apho isincoko besiculwa. Bekufuneka babeke amazwi<br />
ngokwendawo zawo basiyeke isingqi siqhubeke. Ikhasethi longeze<br />
ezinye iindawo ezinobunzima zebali.<br />
Ukusebenzisa iindaba zabantwana<br />
Ezinye izinto ezifundekayo nezinetsingiselo ngama<br />
balana abantwana okanye ulwimi lwabo okanye<br />
imibhalo evela kubo. Ngokwenza itshathi yendaba<br />
zosuku ngalunye inganolwazi olukhulu ngokufunda.<br />
Ungadibanisa izakhono ezininzi ezakwa ngoko:<br />
• Indawo yokuqala;<br />
• Indlela ehamba ngayo;<br />
• Kuvezwe isiseko samagama;<br />
• Ifonetiki;<br />
• Ukubeka amagama esicatshulwa ngendlela;<br />
• Indlela yokusetyenziswa kwezigxi;<br />
• Yenza impazamo usenzela abantwana bakho<br />
bakwazi<br />
• Ukuzifumana<br />
Zonwabele iindaba zabo kunye nabo.<br />
11
Ukufundisa abaqalayo ukubhala usebenzisa isivakalisi endaweni<br />
yegama elinye, kunamandla. Umzekelo.<br />
“Ndiyi……...” Kukhawulezisa kunike intsingiselo kula magama<br />
“Jonga e…..”<br />
“Siya e…….”<br />
“Umama u………...”<br />
Ungaziphinda izivakalisi usebenzisa iindlela ezohlukeneyo bade<br />
abantwana bazisebenzise bengancediswa.<br />
“Ndiyintombi okanye inkwenkwe. Ndiya esikolweni ngoku”.<br />
“Ndiyibhaloni ebomvu okanye eluhlaza. Ndibhabha phezulu<br />
esibhakabhakeni”.<br />
“Ndiya kwithala leencwadi lase sikolweni namhlanje”.<br />
Ungayishiya imizekelo ixhonyiwe ukukhumbuza abantwana bakho indlela amababhale<br />
ngayo ukubanceda bakwazi ukuzithemba.Ukuze bakwazi ukuzenzela imizekelo ifanelwe<br />
isuswe kwangethuba okanye msinyane xa bebonakalisa umdla wokuzama izinto<br />
ezintsha ngokwabo.<br />
12
Ezinye izimvo ezininzi onokuzizama – Uncitshiswa zimbono zakho<br />
ÌÌ Phumela ngaphandle kwegumbi lokufunda kwaye:<br />
• Vuthela amanzi anesepha azakuba namaqamza amanzi<br />
• Qokelela amagqabi asekwindla uzokubhala ngawo<br />
• Jonga zonke iindlela amafu ame ngazo<br />
ÌÌ Bhala ngeendlela ezininzi ezohlukeneyo:<br />
• Izimemo zesiyunguma<br />
• Uludwe lokuthenga izinto<br />
• Funda umdlalo omtsha, wandule ukubhala imithetho yokuwudlala<br />
• Imibongo elula<br />
FUNDELA ABANTWANA<br />
YONKE IMIHLA<br />
ÌÌ<br />
Yakha umfanekis’ ongqondweni. Thatha umntwana omdala okanye umama umnxibise impahla ezingaqhelekanga. Njengoba<br />
ufundela abantwana ibali umntu uyangena, achwechwe egumbini ekugqibeleni abe le ncwadi uyifundayo. Abantwana<br />
babhala inkcazo ngelisela kwaye eza kupapashwa “kwiphepha labafunwayo” liphinde lixhonywe kwisikolo sonke.<br />
Ì Ì Khangela umfanekiso owenza umdla. Bhalani ninonke inxalenye yebali “yento eyenzekileyo ngaphambili”. Abantwana baze<br />
bahambe bayokuzibhalela ezabo iziphelo.<br />
Ì Ì<br />
ÌÌ<br />
Abantwana bayawathanda amaqashiso namabali ahlekisayo. Yiba nencwadi yamaqashiso namabali ahlekisayo kwithala<br />
leencwadi abanakho ukongeza kuyo abantwana.<br />
Bhala ngokwenzekayo kumzi wezilwanyana (eZoo) ebusuku. Xa sele bonke abantu behambile bagoduka, zenza ntoni<br />
izilwanyana? Ucinga ukuba ziba nesiyunguma kwaye zithethe ngabo bonke abantu abahlekekayo ezibabonileyo ngalo<br />
mini? (Okanye ingaba onopopi bakho benza ntoni ebusuku?)<br />
Ì Ì Fundela abantwana indawo yokuqala yebali. Phela endaweni enika umdla kwaye ubayeke abantwana<br />
babhale ezabo iziphelo.<br />
ÌÌ<br />
Ndiyeyiphi imifanekiso mna? Yogquma umzobo omkhulu wesilwanyana ngephepha elingabhalwanga. Sika<br />
amaphetshana amancinci ezikweri ilungu lodwa. Bangakwazi ukucinga sesiphi na isilwanyana esisitheleyo<br />
phambi kokuba uliphakamise iphepha ukujonga impendulo zabo?<br />
13
ÌÌ<br />
Umhlobo wasegumbini lokufunda! Abantwana bayazonwabela izinto ezimangalisayo<br />
nongenakho ukuzichaza. Kungenzeka ntoni ukuba uBere, Inyoka, Isigebenga segumbi<br />
lokufunda, nengelosi ziqalisa ukubhala imiyalezo eya ebantwaneni begumbi lokufunda?<br />
Bangacinga ntoni xa ISIGEBENGA sifuna ukufunda nabo, kodwa ubhala kakubi nopelo<br />
lwakhe lubi? Uluvo lelokuba nanku umntu ogqithisileyo ukuqonda othatha kade egumbini<br />
lokufunda.<br />
ÌÌ Wonke umntu angancedisa ngecebo ukuphucula umsebenzi wakhe. Anganceda<br />
ngokumncoma lo mntwana uthatha kade. Utitshala angabhala oku ngesandla<br />
angasisebenzisiyo ukwenza ukubhala oku kushiyane nopelo lukekele ngendlela ehlekisayo<br />
AMAGAMA AFUNDIWE!<br />
UMBHALO UJONGIWE!<br />
IZILUNGISO ZENZIWE!<br />
IINCWADI ZIBHALIWE!<br />
Enkosi ku Harry Hood ngalo mbono – Central Otago Education Centre, NZ<br />
"Ndibone<br />
indoda enkulu<br />
Yoqobo<br />
ebingenalusini<br />
Izolo"<br />
"Ndinqwenela<br />
Ukubhala<br />
kakuhle<br />
Njengawe<br />
David"<br />
Umdlalo olula wefonetiki onokuwudlala nabantwana bakho<br />
Khetha abantwana abathathu baze ebhodini. Bhala izandi ezintathu ezohlukeneyo uphinde ucele umntwana ngamnye ame<br />
phantsi konobumba baze bajike bajonge ebantwaneni. Utitshala okanye abantwana babize igama eliqala ngomnye wonoobumba.<br />
Umntwana ome phantsi kwaloo nobumba kufuneka aguquke okanye ajikeleze. Ukuba bayichanile okanye bayahlala kulo<br />
mdlalo uze uqhubekeke. Ukuba bayiphosile mabatshintshe indawo nomnye umntwana. Abantwana kufuneka bamamele kwaye<br />
bawuqwalasele lo mdlalo baphinde basebenzise ulwazi lwabo lwefonetiki. Ibonakala ithandwa ngabantwana.<br />
Ungawenza nzima lo mdlalo kubantwana abadala ngokusebenzisa izinto ezigobayo imizobo (th, sh, or, wh, etc), amagama<br />
aphakathi okanye izandi zokugqibela.<br />
14
Iingcinga ezibiza imali Encinci<br />
• Iibhokisi zepapa yakusasa okanye zomdiliya omfaxangiweyo ezisikiweyo zingenza iibhokisi<br />
ezinika umdla zokugcina izinto ngezinto ukulungiselela ithala leencwadi zabafundi bakho.<br />
• Amakhuni anqunyuliweyo angazi zinto zokwalatha nezokufunda iitshathi, amaphepha axhonyiweyo,<br />
amabali abantwana kunye nokuse madongeni ajikeleze igumbi xa ewugqibile<br />
umsebenzi wazo. Ilaphu eliqaqambileyo lingawenza ube nomtsalane ngakumbi xa lithe<br />
labotshelelwa emsileni wezi zinto zingentla.<br />
• Ibhokisi ezincinci zamakhadi kunye nesincamathelisi zingayithatha indawo yonobumba<br />
abancamathelanayo ukwenzela abantwana baziqhelise ekwakheni nasekuwaqhawuleni<br />
amagama.<br />
J<br />
• Imilingo okanye imibhalo ecimekayo<br />
(enyamalalayo) ingaba yinto emnandi<br />
– abantwana babhala besebenzisa<br />
ibrashi zoku peyinta okanye iminwe<br />
yabo, kwana manzi.<br />
O<br />
A<br />
N<br />
B<br />
G<br />
C<br />
A<br />
D<br />
15<br />
Eyona ntlama yokudlala ethathat ixesha elide<br />
Ikomityi enye yomgubo wokuxova<br />
Ikomityi enye yamanzi<br />
Amatisipuni amabini ecream yetartari<br />
Isiqingatha sekomityi yetyiwa<br />
Icephe le oyile<br />
Isijiki bala sokutya<br />
Zizamise ndawonye uzipheke emlilweni<br />
ongavutheli phezulu ide intlama isuke<br />
emacaleni. Pholisa.