15.06.2015 Views

Ukuphuhlisa Ababhali Nabafundi Abazimeleyo: Isiqendu 1 - ITEC

Ukuphuhlisa Ababhali Nabafundi Abazimeleyo: Isiqendu 1 - ITEC

Ukuphuhlisa Ababhali Nabafundi Abazimeleyo: Isiqendu 1 - ITEC

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

UKUPHUHLISA ABABHALI NABAFUNDI<br />

ABAZIMELEYO<br />

Kumabanga abasaqalayo!!!<br />

Alison Bowis


Le ncwadi Izakunceda koku kulandelayo<br />

• <strong>Ukuphuhlisa</strong> inkqubo ezakuvelisa izixhobo ezifunekayo okanye ezisetyenziswayo ekufundeni,<br />

emagumbini okufunda nase makhaya; ibhalwe ngumntwana ubuqu<br />

• Inika abantwana isiqalo esihle ukususela kolwasuku lokuqala esikolweni, ngokunxulumanisa<br />

iinkqubo zokufunda nokubhala ndawonye, iphuhlisa izakhono macala omabini ezolwazi<br />

(okokuqala) ngokufumana amagama esicatshulweni, (okwesibini) ekufundeni amagama<br />

kwizicatshulwa ezinentsingiselo, (okwesithathu) ukuwabhala amagama ngokwamabali wabo<br />

• Inika abantwana amathuba babhiyozele impumelelo<br />

• Iphuhlisa isimo esihle ebantwaneni sokuqhubekeka ekufundeni nasekubhaleni nomdla<br />

wokuthatha imisebenzi engekho lula<br />

• Iveza ababhali nabafundi abazimeleyo abaphuhlayo nanini na behlangabezana<br />

nemisebenzi elo luhlobo<br />

• Yandisa ulwimi oluthethwayo ngabantwana, inika isiseko esiqinileyo sokufunda nokubhala<br />

ngeentlobo ezahlukeneyo zamava okufunda<br />

Inqaku<br />

elibalulekileyo<br />

Ulwimi oluthethwayo,<br />

ukufunda nokubhala<br />

ngobona ndoqo sijolise<br />

kubo kwezibhalwayo<br />

Iimpawu ezibalulekileyo zenkqubo<br />

ephumeleleyo yezibhalwayo.<br />

• Ulwimi oluthethwayo, ukufunda nokubhala<br />

okuphuhlayo kuyaqhagamshelana<br />

• Ukuzilolonga, Ukuziqhelanisa mihla le<br />

• Ukufunda ukuxhaswa ngamanyathelo<br />

anobuchule, kusetyenziswa ubungqina<br />

bomsebenzi wabantwana ukwazisa<br />

• inyathelo elilandelayo le mfundo<br />

• Iyonwabisa kwaye inentsingiselo<br />

• Impumelelo iyabhiyozelwa<br />

“Bubuchwepheshe<br />

bukatitshala<br />

ukukhuthaza<br />

iindlela ngeendlela<br />

zokucacisa<br />

iimvakalelo zakho”<br />

2<br />

Albert Einstein<br />

“Ndifunde ukwakha<br />

ukuzithemba nomdla<br />

kubafundi ngokuthi ndijonge<br />

izinto abakwaziyo ukuzenza<br />

nokuba zincinci kangakanani<br />

na, kuno kuthi ndijonge<br />

impazamo zabo”.<br />

~ Bev (Utitshala)


Le ncwadi ikukhokelela kwizigaba ezi-7 ekwenzeni abantwana izithethi,<br />

abafundi, nababhali abazithembileyo nabaqinisekileyo.<br />

Isigaba 1. Qwalasela oko sele bekwazi ukuzenzela ngokwabo abantwana bakho Iphepha 4<br />

Isigaba 2. Lungisa izixhobo ozakuzisebenzisa kwangethuba Iphepha 6<br />

Isigaba 3. Khuthaza abantwana bakho ukuba bathethe, bafunde kwaye babhale Iphepha 8<br />

Isigaba 4. Babonise le nto uyilindeleyo ukuba bayenze abantwana Iphepha 16<br />

Isigaba 5. Yenza abantwana bazobe baphinde babhale Iphepha 18<br />

Isigaba 6. Yabelana ngezinye iintsuku ngokubhala kwigumbi lokufundela Iphepha 20<br />

Isigaba 7. Sebenzisa imibhalo yabantwana ukuxhasa inkqubo yokufunda<br />

ngokuthi uguqule ukubhala kwabo ukwenze ithala leencwadi zasegumbini<br />

lokufunda okanye zegumbi lokufundela. Iphepha 22<br />

Bhiyozela impumelelo<br />

ngoyena mkhuthazi<br />

mkhulu.<br />

3<br />

“Enkosi ngokundikhumbuza ukuba<br />

UKUFUNDA kunesichasi, kodwa kunewele<br />

elibalulekileyo elikukuBHALA. Ukusebenza<br />

kule nkqubo ndiye ndafumanisa ukuba<br />

amaxesha amaninzi bendizithatha ezizinto<br />

zimbini nje ngezinto ezohlukeneyo. Inzuzo<br />

yokuzidibanisa zombini ezi zinto ibe<br />

kukubona abantwana bam bebhala kwaye<br />

bezifundela benga xhomekekanga mntwini”<br />

~ Judy (teacher)


Isigaba 1: Qaphela oko sele bekwazi ukuzenzela kona abantwana<br />

Isigaba<br />

ONE:<br />

Qala apho bakhoyo<br />

ngoku abantwana<br />

uzokwazi<br />

ukwakhela phezu<br />

kwala mandla<br />

banawo<br />

Qaphela oko sele bekwazi ukuzenzela<br />

kona abantwana<br />

Ngolwazi<br />

oluninzi onokuthi<br />

uluqokelele kokona<br />

usiba nomfanekisongqondweni<br />

(wamandla anawo)<br />

Olu lwazi luzaku<br />

khokelela<br />

ekufundiseni<br />

kwakho<br />

Khetha imisebenzi eza kukunika ezi nkcukacha. Umzekelo:<br />

1. Cela abantwana babhale, qwalasela iziphumo kubabantwana abaqalayo ukubhala - Bayakwazi<br />

ukuba kuqalwa ngaphi ephepheni? Banga bhala kwicala lase khohlo ukuya kwelase kunene? Banga<br />

kwazi na ukuzibhalela amanye amagama? Bangakwazi na ukumbhala unobumba wokuqala<br />

okanye wokugqibela wegama abangalaziyo? Bayazishiya izithuba phakathi kwamagama?<br />

2. Qwalasela ulwimi oluthethwa ngumntwana<br />

3. Funda isivakalisi ngokucothayo ukwenzela abantwana babhale, umzekelo “Ndinenja enkulu ekhaya.<br />

Namhlanje ndizakuyithatha ndiye nayo esikolweni.” Okokuqala qwalasela kodwa ukwajonga nasiphi<br />

na isandi abakwaziyo ukusibhala abantwana kakuhle. Ingaba zezokuqala okanye zezokugqibela<br />

izandi? Ingaba zime ngokulandelelana?<br />

4. Hlolisisa ulwazi lonobumba. Ingaba abantwana bayabazi onobumba ngamagama, isandi okanye<br />

igama eliqala ngonobumba? Bangakwazi na ukufanisa oonobumba abancinci nabakhulu?<br />

4<br />

Inqaku<br />

elibalulekileyo<br />

Ukuqwalasela<br />

indlela zokuthi xa<br />

ufundisa, ujongisise<br />

oko umntwana<br />

anakho ukukwenza<br />

engancediswa.


5.<br />

6.<br />

7.<br />

8.<br />

Mangaphi amagama abanoku wabhala abantwana bengancediswanga? Bangakwazi ukuzenzela olwabo uludwe lwamagama.<br />

Ungalibhala igama “Ndi”, “E” namanye? “Kazi mangaphi amagama anokuwalinga lawo ukwaziyo ukuwabhala”. Bayeke bazame<br />

bodwa. Wunike imizuzu elishumi lo msebenzi.<br />

Sebenzisa uvavanyo lokufunda okanye lokuhlola olunje nge Holborn okanye Schonell. (Jonga ezifumanekayo kwi website yakwa<br />

<strong>ITEC</strong>. www.itec.org.za.<br />

Yenza umzekelo okhawulezileyo wokubhala. Nika abantwana isihloko amabasenze ngemizuzu emihlanu. Bacacisele ukuba<br />

akufuneki bazikhathaze ngokubhala amagama kakuhle nangococeko. Ekupheleni kwexesha bala ukuba mangaphi amagama<br />

abakwazileyo ukuwabhala.<br />

Ekuhambeni konyaka ungakwazi ukuwubuyisela kubo umsebenzi ebabewubhalile ekuqaleni konyaka khona ukuze bawujonge<br />

baze bakwazi ukwenza utshintsho okanye baphucule impazamo zabo. Ukuzivavanya sesona sixhobo sinamandla.<br />

Imizekelo emibini<br />

yombhalo onyanzelweyo<br />

Umbhalo Ubusithi:<br />

Ndiyikati<br />

Ndiyakuthanda ukulala<br />

ebhedini<br />

Jonga kum<br />

I nm<br />

I am a cat (Ndiyi kati)<br />

I<br />

s<br />

e<br />

I Like sleeping in bed<br />

(Ndiyakuthanda ukulala ebhedini)<br />

e<br />

Look at me (Jonga Kum)<br />

I am<br />

cat<br />

I am a cat (Ndiyikati)<br />

I like s beb<br />

I like sleeping in bed<br />

(Ndiyakuthanda ukulala ebhedini)<br />

Look at m<br />

Look at me<br />

(Jonga Kum)<br />

Kwezinkcukacha uzakuwa bona amandla<br />

nalapho abantwana bafuna uncedo<br />

ngamandla khona.<br />

Bangakwazi ukuwabhala amagama<br />

abawaziyo kakuhle? Bangakwazi ukuva<br />

kwaye bashicilele izandi? Zizandi zokuqala<br />

okanye ezokugqibela? Bangakwazi na<br />

ukuwabeka kakuhle okanye ngokwendawo<br />

zawo amagama, njalo njalo.<br />

“Uhlolisiso Olucwangcisiweyo<br />

bunga bohakalisa ubungqina<br />

benkqubekela phambili<br />

kwangoko ….kwaye kusikhokelele<br />

ekuphuculeni imiyalelo<br />

yokuhlangabezana neemfuno<br />

zabantwana bethu<br />

Marie Clay<br />

“<br />

Uufunda kumalunga nokufumana<br />

intsingiselo kwinto ebhaliweyo<br />

nefundwayo. Ukubhala<br />

kungokubeka izimvo zakho<br />

ngamagama – amagama<br />

abhaliweyo alulwimi lokuthetha.<br />

Brenda (titshala)<br />

5<br />

Sukubenzela abantwana<br />

izinto xa bebonakalisa<br />

ukuba bangazenzela<br />

bengancediswanga.<br />

Balindele ukuba<br />

bayisebenzise kwaye<br />

baphinde bayigcine le nto<br />

bayaziyo.


Isigaba 2: Lungisa kwangethuba izixhobo ozakuzisebenzisa<br />

Isigaba<br />

2:<br />

Lungisa kwangethuba izixhobo<br />

ozakuzisebenzisa<br />

Isixhobo esiluncedo sokuxhasa inkqubo yakho yokubhala nokufunda<br />

Ì Ì Iincwadi zokubhala okanye iphepha. Kwabaqalayo<br />

kulula ukuba namaphepha angenamigca. Amaphepha<br />

ohlukileyo ngemibala nangokumila kungongeza umdla.<br />

Ì Ì Iitshathi zonobumba. Kuhle ukuba umntwana ngamnye<br />

abenayo okanye amaqela amancinci<br />

ÌÌ<br />

IPensile, itshokhwe nezixhobo zokubhala ezimangalisayo.<br />

(Ibrashi yokupeyinta kunye namanzi asetyenziswa ebhodini<br />

okanye udaka / udongwe / umbhalo ocimekayo) (enkulu<br />

kunye nencinci). Abantwana bafuna iindlela ezininzi<br />

zokufunda ukubhala kwaye bakwazi ukuba bakonwabele.<br />

Ì Ì Isanti esetreyini, ilungile xa kufundwa ukubhala<br />

kwabaqalayo yishukumise itreyi uphinde ubhale kwakhona.<br />

Ì Ì Iimbasa, Imbuyekezo. Izatifiketi zokuphumelela<br />

namaphetshana ancamathelayo ayanceda ekugxininiseni<br />

nasekukhuthazeni iinzame okanye imizamo yomntwana.<br />

Ì Ì Ukukhetha “umbhali oqaqambileyo” wosuku ubungowona<br />

uyimpumelelo, ingakumbi xa umsebenzi omhle<br />

uxhonyiwe okanye wondlelwe ngoku nomtsalane, unembasa<br />

yenkwenkwezi kwaye ufotwe kuphume omnye<br />

azakugoduka nawo umntwana.<br />

Ì Ì Indawo eqaqambileyo yokubeka “umbhalo oqaqambileyo”-<br />

umbhalo obalaseleyo wosuku lwabafundi.<br />

Ì Ì Ithala leencwadi lasegumbini lokufundela - Indawo<br />

yokubeka okanye yokuxhoma imisebenzi yokubhala<br />

yabantwana neencwadi abazenzeleyo egumbini lokufunda<br />

kunye neencwadi ezihlala kwithala leencwadi.<br />

6


Ì Ì Ithala leencwadi lasesikolweni - luxhaso olubalulekileyo lwenkqubo<br />

yakho, hlula-hlula inkqubo yakho ngokwamaxesha<br />

osoloko undwendwela ukufunda kwakunye nokonwabisa<br />

abantwana ngeencwadi, namabali kwakunye nenkcukacha.<br />

Ì Ì Ndifunda uku……….amakhadi. Oku kunceda abantwana<br />

baqwalasele kwinjongo enye okanye ezimbini ngexesha. Ukubhala<br />

amakhadi akhuthazayo njengelithi “amagama endikwaziyo<br />

ukuwabhala, Elikhadi linceda abantwana bayibone<br />

inkqubela yabo.”<br />

Ì Ì Ukufunda ukuzoba izinto. Lo nguwona msebenzi obe yimpumelelo.<br />

Inceda abantwana bakwazi ukuqwalaselisisa kwaye<br />

baqwalasele inkcukacha, into leyo esisakhono esibalulekileyo<br />

nesimele siphuhliswe kubafundi nababhali abakhulayo okanye<br />

abase bancinane.<br />

Ì Ì Ukudlala ngodongwe nango daka. Lungasetyenziswa ekwenzeni<br />

izinto okanye onobumba xa lunokusetyenziswa kakuhle.<br />

Ì Ì Amakhadi amagama abantwana. Angasetyenziswa ngeendlela<br />

ezininzi ezohlukeneyo!<br />

* Ukufunda ukubhala amagama abo<br />

* Ukufunda ukubhala amagama abahlobo babo<br />

* Ukufanisa amagama okuqala kwakunye nawosapho lakumawabo<br />

* Ukunika imvakaliso yoku xabiseka xa bewabona exhonyiwe<br />

amagama abo ukuze abonwe ngumntu wonke.<br />

Ì Ì Onobumba abancamathelayo. Nabo zizixhobo ezinika umdla:<br />

* Ukwahlula oonobumba ngokokuma kwabo – Oonobumba<br />

abade ababhityileyo, abafutshane ababhityileyo,<br />

onobumba abanomsila, amachaphaza, imingxunya<br />

okanye itonela<br />

* Ukufanisa oonobumba abadibeneyo abancinci nabakhulu<br />

* Ukwakha nokuwohlula amagama. Ukwakha amagama<br />

asoloko esetyenziswa ngabantwana.<br />

7<br />

IMIZEKELO YEKHADI “AMAGAMA ENDINGA ZIBHALELA WONA”<br />

Amagama endino<br />

kuwabhala:<br />

Chiara<br />

ndi<br />

ngu<br />

thanda<br />

e<br />

“Ukuba ucinga imfundo iyazibiza okanye<br />

ixhomile – “zama ukungahoyi okanye<br />

ukungakhalali”<br />

Ndifunda uku……….<br />

qala ibali ngonobumba omkhulu<br />

shiya izikhewu phakathi<br />

Kwamagama<br />

ukugqibezela ibali lam ngechaphaza<br />

elikhulu<br />

Umzobo Obonakalayo<br />

African Proverb


Isigaba 3: Khuthaza abantwana ukuthetha, ukufunda kwanokubhala.<br />

Ukhuthaza.<br />

Isigaba<br />

3:<br />

Ukhuthaza.<br />

Le yeyona ndawo<br />

imnandi, isitshixo<br />

esiya empumelelweni<br />

yesifundo sakho.<br />

Ukucwangcisa<br />

kubalulekile.<br />

Indidi ezahlukeneyo<br />

nolonwabo<br />

zingakugcina wena<br />

titshala unomdla<br />

nomsebenzi wakho<br />

uwonwabele.<br />

Khuthaza abantwana ukuthetha, ukufunda<br />

kwanokubhala.<br />

• Cacelwa yinto ofuna ukuyifundisa, njengoko izakukunceda<br />

kwaye ibe negalelo kwimisebenzi yakho ekhuthazayo. Khetha<br />

ibenye okanye zibembini izinto ozakuzenza umzekelo, “Yintoni<br />

esiza kufunda ukuyenza namhlanje?” Iinjongo ezininzi ekufuneka<br />

abantwana bazikhumbule ziyaphazamisa.<br />

YABELANA NABANTWANA NGOKU<br />

“Sifunda ukubhala ingcaciso”, sizakufuna uhlobo olwahlukileyo<br />

kunolu “Sifunda ukuchaza ibali ngawethu amazwi” okanye<br />

“sifunda ukusebenzisa amagama ohlukileyo ukuqala izivakalisi<br />

zethu”.<br />

• Umdla wakho usisiseko ekukhuthazeni naseku nikeni abantwana<br />

umdla wokulangazelela ukubhala. Ngelixesha uphuhlisa<br />

amagama amatsha nabawalandelelayo ukwenzela abantwana<br />

beze namabali anomdla. Ukusebenzisa incwadi, umsebenzi,<br />

umdlalo, amava kwenza ukubhala kube nentsingiselo. Umzekelo<br />

ungabafundisa abantwana umdlalo omtsha wakugqiba ubenze<br />

babhale imigaqo njenge ndlela entsha yokubhala.<br />

8<br />

Inqaku<br />

elibalulekileyo<br />

Injongo kukukhula<br />

kwezimvo<br />

kwanamava<br />

kunye nolwimi<br />

oluthethwayo.


Imizekelo esuka koTitshala<br />

Abantwana bebefunda ukubhala ubalo lwesiganeko<br />

(Qaphela ukuba indlela eya ekubhaleni ithathe iintsuku ukwakhiwa)<br />

Usuku lokuqala: Abantwana bahlamba imoto yam ngamanzi anesepha, isiphantshi nethumbu lamanzi. Ndathatha iifoto zesiganeko.<br />

Usuku lwesibini: Sibonisene ngamagama abanokuwasebenzisa xa bebhala, saphinda saxoxa ngemifanekiso yemisebenzi. Baza<br />

bazoba umfanekiso wemoto.<br />

Usuku lwesithathu: Abantwana babhale ngolonwabo ababenalo ngoku bebehlamba imoto, ngendawo zemoto abazihlambileyo<br />

nezinto abazisebenzisileyo.<br />

Iziphumo: Ngoku bafuna ukuyihlamba yonke imihla!!!<br />

Lee: UTitshala webanga lokuqala<br />

Abantwana bebefunda ngokuphinda babalise ibali<br />

“Indoda yesonka se Jinja”<br />

Abantwana balandelelanise imizobo ababeyizobile baze<br />

babhala indawana yebali ngalinye.<br />

Imizobo namabali apapashwa kwincwadi enkulu yase<br />

gumbini lokufunda kwaye yonwatyelwa ngumntu wonke<br />

wamabanga aphantsi.<br />

Judy: Utitshala webanga lokuqala<br />

Uthe akuphuma indoda<br />

yesonka seJinja yabaleka<br />

Uthe akuphuma indoda yesonka<br />

seJinja yabaleka<br />

Abantwana bebefunda ukuchaza<br />

umdlali wase balini:<br />

ukusuka ebalini elilula elithetha ngee “Bhokhwe<br />

ezintathu zika Billy Gruff”- Abantwana balidlalile eli<br />

bali besebenzisa izinto zokubhala - benza idesika<br />

yayi bhulorho benza namakhadi anxitywayo<br />

befunda ibali. Umntwana ngamnye wakhetha<br />

umdlali okanye umlinganiswa ebalini azakubhala<br />

ngaye. Cathy: Utitshala webanga lokuqala<br />

9


Abantwana bebefunda ukubhala ingcaciso<br />

Abafundi bajonge imifanekiso kwaye bafunda namabali ngeendlovu. Ngokweziphumo zamabali, izivakalisi ezihle okanye<br />

eziphume phambili zakhethwa, ezo zisebenzise amagama afanelekileyo okanye alungileyo okuchaza, ukwenza udonga<br />

olubukekayo lwegumbi lokufunda. Kwa aba bafundi beligumbi linye basebenzise ingcinga yokubhala ngesilwanyana njenge<br />

vesi ukuvavanya indlela esebenza ngayo imibhalo yabo ecacisayo.<br />

Ndijongeka nje ngehashe<br />

Ndisisilwanyana sasendle<br />

Idyasi yam inemibala emnyama nemhlophe<br />

Ndithanda ukutya ingca<br />

Ndiyintoni?<br />

Abafundi ngoku banencwadi yevesi yasegumbini lokufunda abaza kwabelana ngayo, nemibuzo yeli phepha lilandelayo ukujonga<br />

iimpendulo zabo. Brenda: Utitshala webanga (Grade 2)<br />

Ndisisi gebenga<br />

Ndimkhulu<br />

Ndiyoyikeka<br />

Inja ka Davy D<br />

Inja ka Davy D<br />

Inja ka Davy D inkulu kakhulu<br />

inomsilaofuku-fuku. Ityebile kakhulu.<br />

Inja iyamthanda uDavy D no Davy D<br />

uyayithanda ngamaxesha athile. Inja<br />

imnyama kwaye ifuku- fuku inamehlo<br />

amakhulu amabini. Inendlu enkulu.<br />

Inja ka Davy D inkulu kakhulu<br />

Inkwenkwezi<br />

inomsila ofuku-fuku. Ityebile kakhulu.<br />

Inja iyamthanda uDavy D no Davy D<br />

uyayithanda ngamaxesha athile. Inja<br />

mnyama kwaye ifuku - fuku inamehlo<br />

amakhulu amabini. Inendlu enkulu.<br />

10<br />

Ngu Storm<br />

Ngu Storm<br />

“Ngokwezimvo zomgcini wethala leencwadi<br />

le ndlela indincedile ekuqondeni kakuhle<br />

indlela abantwana abancinci abaqala ngayo<br />

ukufunda nabakuthanda ngayo ukufunda,<br />

ukwakha kule nto bayaziyo nokubenza<br />

bazithenbe.<br />

Ukunika ingqalelo umsebenzi wam<br />

wethalo leencwadi nendima eliyidlalayo<br />

ekwenyuseni izinga lokufunda nokubhala<br />

kundikhuthaza ngenene.~<br />

Angela (Umgcini wethala leencwadi)


Abantwana bebefunda ukulandelelanisa ibali ngendlela echanekileyo<br />

“Ingonyama neMpuku”<br />

Emva kokulinganisa ubali ngezixhobo ezilula kwakunye nengobozi yokwenza umnatha, abafundi balohlula kathathu iphepha<br />

labo kwaye bakhawulezisa bafaka amaqhekeza azotyiweyo amathandathu ebali ebhokisini ezazibaliwe ngendlela<br />

elandelelanayo. Njengokuba abantwana bebhala ngomzobo ngamnye ngokulandelelanayo bayiphawula ibhokisi leyo.<br />

Abantwana abaninzi balifumana ibali lonke ngale nkxaso.<br />

Lynne: Grade 3 teacher<br />

Abantwana bebefunda ngotshintsho<br />

Esityeni sobisi kwaphoswa imibala emibini yokutya engafaniyo kwicala<br />

ngalinye le sitya. Kwadityaniswa iqabaza le sepha engamanzi<br />

esiphakathini sesitya. Imibala izakujikeleza apha esityeni idibane<br />

ikhuphe ibala elinika umdla. Iingxoxo ezininzi ezilungileyo zivelile kulo<br />

msebenzi ulula.<br />

Enid: Utitshala webanga lesibini<br />

Ukukhuthaza abafundi abafumana ubunzima<br />

Iincwadi ezichaza ngeziganeko zokwenyani ziyathandwa ngabafundi<br />

abangamakhwenkwe.<br />

Ukulungiselela abantwana abadala abangakuqhelanga ukufunda,<br />

incwadi ethi “Ndiyaphanda” ibaluncedo kakhulu. Into ekufuneka<br />

bayenze abantwana kukukhangela izinto ezifihliweyo kwimifanekiso.<br />

Ayoyikisi kwaye ibanceda ekuyiqondeni le ncwadi, ingabonwabisa.<br />

Kwa eli qela linye la makhwenkwe akwibanga lesithathu (nje- ngasentla)<br />

baye batsaleka yincwadi yecwecwe “Andinikezeli” (I never<br />

give up) apho isincoko besiculwa. Bekufuneka babeke amazwi<br />

ngokwendawo zawo basiyeke isingqi siqhubeke. Ikhasethi longeze<br />

ezinye iindawo ezinobunzima zebali.<br />

Ukusebenzisa iindaba zabantwana<br />

Ezinye izinto ezifundekayo nezinetsingiselo ngama<br />

balana abantwana okanye ulwimi lwabo okanye<br />

imibhalo evela kubo. Ngokwenza itshathi yendaba<br />

zosuku ngalunye inganolwazi olukhulu ngokufunda.<br />

Ungadibanisa izakhono ezininzi ezakwa ngoko:<br />

• Indawo yokuqala;<br />

• Indlela ehamba ngayo;<br />

• Kuvezwe isiseko samagama;<br />

• Ifonetiki;<br />

• Ukubeka amagama esicatshulwa ngendlela;<br />

• Indlela yokusetyenziswa kwezigxi;<br />

• Yenza impazamo usenzela abantwana bakho<br />

bakwazi<br />

• Ukuzifumana<br />

Zonwabele iindaba zabo kunye nabo.<br />

11


Ukufundisa abaqalayo ukubhala usebenzisa isivakalisi endaweni<br />

yegama elinye, kunamandla. Umzekelo.<br />

“Ndiyi……...” Kukhawulezisa kunike intsingiselo kula magama<br />

“Jonga e…..”<br />

“Siya e…….”<br />

“Umama u………...”<br />

Ungaziphinda izivakalisi usebenzisa iindlela ezohlukeneyo bade<br />

abantwana bazisebenzise bengancediswa.<br />

“Ndiyintombi okanye inkwenkwe. Ndiya esikolweni ngoku”.<br />

“Ndiyibhaloni ebomvu okanye eluhlaza. Ndibhabha phezulu<br />

esibhakabhakeni”.<br />

“Ndiya kwithala leencwadi lase sikolweni namhlanje”.<br />

Ungayishiya imizekelo ixhonyiwe ukukhumbuza abantwana bakho indlela amababhale<br />

ngayo ukubanceda bakwazi ukuzithemba.Ukuze bakwazi ukuzenzela imizekelo ifanelwe<br />

isuswe kwangethuba okanye msinyane xa bebonakalisa umdla wokuzama izinto<br />

ezintsha ngokwabo.<br />

12


Ezinye izimvo ezininzi onokuzizama – Uncitshiswa zimbono zakho<br />

ÌÌ Phumela ngaphandle kwegumbi lokufunda kwaye:<br />

• Vuthela amanzi anesepha azakuba namaqamza amanzi<br />

• Qokelela amagqabi asekwindla uzokubhala ngawo<br />

• Jonga zonke iindlela amafu ame ngazo<br />

ÌÌ Bhala ngeendlela ezininzi ezohlukeneyo:<br />

• Izimemo zesiyunguma<br />

• Uludwe lokuthenga izinto<br />

• Funda umdlalo omtsha, wandule ukubhala imithetho yokuwudlala<br />

• Imibongo elula<br />

FUNDELA ABANTWANA<br />

YONKE IMIHLA<br />

ÌÌ<br />

Yakha umfanekis’ ongqondweni. Thatha umntwana omdala okanye umama umnxibise impahla ezingaqhelekanga. Njengoba<br />

ufundela abantwana ibali umntu uyangena, achwechwe egumbini ekugqibeleni abe le ncwadi uyifundayo. Abantwana<br />

babhala inkcazo ngelisela kwaye eza kupapashwa “kwiphepha labafunwayo” liphinde lixhonywe kwisikolo sonke.<br />

Ì Ì Khangela umfanekiso owenza umdla. Bhalani ninonke inxalenye yebali “yento eyenzekileyo ngaphambili”. Abantwana baze<br />

bahambe bayokuzibhalela ezabo iziphelo.<br />

Ì Ì<br />

ÌÌ<br />

Abantwana bayawathanda amaqashiso namabali ahlekisayo. Yiba nencwadi yamaqashiso namabali ahlekisayo kwithala<br />

leencwadi abanakho ukongeza kuyo abantwana.<br />

Bhala ngokwenzekayo kumzi wezilwanyana (eZoo) ebusuku. Xa sele bonke abantu behambile bagoduka, zenza ntoni<br />

izilwanyana? Ucinga ukuba ziba nesiyunguma kwaye zithethe ngabo bonke abantu abahlekekayo ezibabonileyo ngalo<br />

mini? (Okanye ingaba onopopi bakho benza ntoni ebusuku?)<br />

Ì Ì Fundela abantwana indawo yokuqala yebali. Phela endaweni enika umdla kwaye ubayeke abantwana<br />

babhale ezabo iziphelo.<br />

ÌÌ<br />

Ndiyeyiphi imifanekiso mna? Yogquma umzobo omkhulu wesilwanyana ngephepha elingabhalwanga. Sika<br />

amaphetshana amancinci ezikweri ilungu lodwa. Bangakwazi ukucinga sesiphi na isilwanyana esisitheleyo<br />

phambi kokuba uliphakamise iphepha ukujonga impendulo zabo?<br />

13


ÌÌ<br />

Umhlobo wasegumbini lokufunda! Abantwana bayazonwabela izinto ezimangalisayo<br />

nongenakho ukuzichaza. Kungenzeka ntoni ukuba uBere, Inyoka, Isigebenga segumbi<br />

lokufunda, nengelosi ziqalisa ukubhala imiyalezo eya ebantwaneni begumbi lokufunda?<br />

Bangacinga ntoni xa ISIGEBENGA sifuna ukufunda nabo, kodwa ubhala kakubi nopelo<br />

lwakhe lubi? Uluvo lelokuba nanku umntu ogqithisileyo ukuqonda othatha kade egumbini<br />

lokufunda.<br />

ÌÌ Wonke umntu angancedisa ngecebo ukuphucula umsebenzi wakhe. Anganceda<br />

ngokumncoma lo mntwana uthatha kade. Utitshala angabhala oku ngesandla<br />

angasisebenzisiyo ukwenza ukubhala oku kushiyane nopelo lukekele ngendlela ehlekisayo<br />

AMAGAMA AFUNDIWE!<br />

UMBHALO UJONGIWE!<br />

IZILUNGISO ZENZIWE!<br />

IINCWADI ZIBHALIWE!<br />

Enkosi ku Harry Hood ngalo mbono – Central Otago Education Centre, NZ<br />

"Ndibone<br />

indoda enkulu<br />

Yoqobo<br />

ebingenalusini<br />

Izolo"<br />

"Ndinqwenela<br />

Ukubhala<br />

kakuhle<br />

Njengawe<br />

David"<br />

Umdlalo olula wefonetiki onokuwudlala nabantwana bakho<br />

Khetha abantwana abathathu baze ebhodini. Bhala izandi ezintathu ezohlukeneyo uphinde ucele umntwana ngamnye ame<br />

phantsi konobumba baze bajike bajonge ebantwaneni. Utitshala okanye abantwana babize igama eliqala ngomnye wonoobumba.<br />

Umntwana ome phantsi kwaloo nobumba kufuneka aguquke okanye ajikeleze. Ukuba bayichanile okanye bayahlala kulo<br />

mdlalo uze uqhubekeke. Ukuba bayiphosile mabatshintshe indawo nomnye umntwana. Abantwana kufuneka bamamele kwaye<br />

bawuqwalasele lo mdlalo baphinde basebenzise ulwazi lwabo lwefonetiki. Ibonakala ithandwa ngabantwana.<br />

Ungawenza nzima lo mdlalo kubantwana abadala ngokusebenzisa izinto ezigobayo imizobo (th, sh, or, wh, etc), amagama<br />

aphakathi okanye izandi zokugqibela.<br />

14


Iingcinga ezibiza imali Encinci<br />

• Iibhokisi zepapa yakusasa okanye zomdiliya omfaxangiweyo ezisikiweyo zingenza iibhokisi<br />

ezinika umdla zokugcina izinto ngezinto ukulungiselela ithala leencwadi zabafundi bakho.<br />

• Amakhuni anqunyuliweyo angazi zinto zokwalatha nezokufunda iitshathi, amaphepha axhonyiweyo,<br />

amabali abantwana kunye nokuse madongeni ajikeleze igumbi xa ewugqibile<br />

umsebenzi wazo. Ilaphu eliqaqambileyo lingawenza ube nomtsalane ngakumbi xa lithe<br />

labotshelelwa emsileni wezi zinto zingentla.<br />

• Ibhokisi ezincinci zamakhadi kunye nesincamathelisi zingayithatha indawo yonobumba<br />

abancamathelanayo ukwenzela abantwana baziqhelise ekwakheni nasekuwaqhawuleni<br />

amagama.<br />

J<br />

• Imilingo okanye imibhalo ecimekayo<br />

(enyamalalayo) ingaba yinto emnandi<br />

– abantwana babhala besebenzisa<br />

ibrashi zoku peyinta okanye iminwe<br />

yabo, kwana manzi.<br />

O<br />

A<br />

N<br />

B<br />

G<br />

C<br />

A<br />

D<br />

15<br />

Eyona ntlama yokudlala ethathat ixesha elide<br />

Ikomityi enye yomgubo wokuxova<br />

Ikomityi enye yamanzi<br />

Amatisipuni amabini ecream yetartari<br />

Isiqingatha sekomityi yetyiwa<br />

Icephe le oyile<br />

Isijiki bala sokutya<br />

Zizamise ndawonye uzipheke emlilweni<br />

ongavutheli phezulu ide intlama isuke<br />

emacaleni. Pholisa.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!