Full text (PDF) - Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera

10 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 1WSTĘPSubiektywnie postrzegana zdolność do pracy to wynikinterakcji między wymaganiami pracy w zakresie wysiłkufizycznego i umysłowego a możliwościami czynnościowymii umiejętnościami pracownika oraz jegostanem zdrowia i własną oceną funkcjonowania w określonejsytuacji organizacyjnej i społecznej. Taka koncepcjazdolności do pracy powstała na początku lat 90.ubiegłego wieku w Finlandii, w Instytucie ZdrowiaZawodowego w Helsinkach, i tam zostało opracowanenarzędzie do pomiaru, nazwane wskaźnikiem zdolnoścido pracy (Work Ability Index — WAI) (1). Pozwala onna ilościowe przedstawienie subiektywnych ocen obciążeńw pracy, aktualnych i przyszłych fizycznych i umysłowychmożliwości ich pokonywania, zdrowia i jegowpływu na zdolność do pracy. Wskaźnik WAI ma dobrewłaściwości psychometryczne, stwierdzono równieżpowtarzalność uzyskiwanych wyników w kolejnych badaniach(2,3).Wskaźnik zdolności do pracy znalazł zastosowaniew analizach różnic zdolności do pracy w zależności odjej rodzaju oraz wielkości i charakteru obciążeń (4,5).Był również wykorzystywany w badaniach prospektywnychdo śledzenia zależnych od wieku zmian zdolnoścido pracy (6,7). W badaniach tych wykazano, że takszeroko rozumiana zdolność do pracy obniża się wrazz wiekiem pracowników, przy czym tempo tego obniżaniasię jest zależne od czynników wewnętrznych, takichjak stan zdrowia, a także od rodzaju i intensywności wykonywanejpracy. Okazało się, że osoby o niskich wartościachwskaźnika zdolności do pracy szybciej kończąaktywność zawodową niż osoby uzyskujące wysokieoceny. Są również dane wskazujące, że takie czynniki,jak duża ciężkość pracy, powtarzalne czynności, niekomfortowapozycja ciała, bardzo wydłużony czas pracysą istotnymi niezależnymi czynnikami przedwczesnejcałkowitej utraty zdolności do pracy (przejścia na rentę)(8). Można więc przypuszczać, że są one również czynnikamiobniżającymi zdolność do pracy u osób jeszczezatrudnionych.Śledząc zmiany zdolności do pracy w funkcji czasu,zwrócono uwagę na możliwości jej modyfikacji. Wykazano,że poprawa psychospołecznego klimatu w pracy,zmniejszenie obciążenia fizycznego oraz zwiększenie fizycznejaktywności pozazawodowej poprawiało subiektywnieocenianą zdolność do pracy. Z kolei pogorszeniewarunków, w jakich wykonywana była praca, i ograniczeniepozazawodowej aktywności fizycznej przyczyniłosię do pogorszenia tych ocen (9).Pilotażowe zastosowanie takiej metody do ocenyzdolności do pracy w badaniach przeprowadzonychw Instytucie Medycyny Pracy wykazało, że jest onabardzo prosta, a analiza wyników pozwala na wykazaniewspółudziału różnych czynników w kształtowaniuzdolności do pracy, co stało się zachętą do prowadzeniadalszych badań (10).Polska należy do tych krajów europejskich, w którychokres aktywności zawodowej jest najkrótszy, a liczbarencistów niepokojąco duża. Jako najczęstszą przyczynęwczesnych odejść z zatrudnienia podaje się zły stanzdrowia uwarunkowany warunkami pracy. Tym czasemprzeciętne trwanie życia w Polsce wydłuża się, cosugeruje raczej poprawę stanu zdrowia społeczeństwa.Ta sprzeczność wskazuje, że o rezygnacji z pracy decydujecały kompleks czynników, a nie tylko obiektywniestwierdzony stan zdrowia. Można więc sądzić, że subiektywnepoczucie zdolności do pracy będzie lepszympredyktorem utrzymania aktywności zawodowej niżobiektywny stan zdrowia. Wprowadzenie do powszechnejpraktyki służby medycyny pracy oceny wskaźnikaWAI może ułatwić wyłanianie grup pracowników o niskiejzdolności do pracy, co powinno być wstępem dodziałań interwencyjnych.Do racjonalnego wytyczenia kierunków interwencjiniezbędne jest ustalenie najpierw, jakie czynniki sąprzyczyną obniżonej zdolności do pracy. Okazją dotego stał się projekt badawczy zamówiony przez MinisterstwoPracy i Polityki Społecznej pt. „Aktywnośćzawodowa pracowników w aspekcie problematyki starzejącegosię społeczeństwa” (PCZ 21–21). Celem badańprzeprowadzonych w Instytucie Medycyny Pracyw Łodzi, będących częścią tego projektu, było określeniesubiektywnie postrzeganej zdolności do pracyosób w różnym wieku, wykonujących różne zawodyi w związku z tym eksponowanych na różne czynniki.W ramach tego badania zamierzano ustalić, jakie cechyindywidualne i/lub czynniki charakteryzujące pracęi warunki jej wykonywania stanowią ryzyko wystąpienianiskich, a jakie sprzyjają występowaniu wysokichocen zdolności do pracy.MATERIAŁ I METODY BADAŃBadanie przeprowadzono wśród pracowników (mężczyzni kobiet) zatrudnionych na stanowiskach wykonawczychw kilku zakładach pracy prowadzącychbardzo różną działalność, co miało umożliwiać prześledzeniewpływu na zdolność do pracy szerokiego

Nr 1 Zawodowe i pozazawodowe determinanty zdolności do pracy 11wachlarza czynników obciążających. Pracowników dobadań rekrutowano poprzez kontakt ze służbami bhp,od których uzyskiwano dane o stanowiskach pracy osóbbadanych, pozwalające na weryfikację subiektywnychocen ekspozycji na czynniki szkodliwe. Po uzyskaniuzgody na uczestnictwo w badaniu pracownik otrzymywałkwestionariusz i szczegółowe wyjaśnienia co dosposobu jego wypełnienia i celu badań. Ankiety byłyzwracane w zaklejonych kopertach w celu zapewnieniaanonimowości uzyskanych danych.Ogółem rozdano 1800 ankiet, z których wróciło1705 wypełnionych. Po usunięciu tych, które zawierałyzbyt liczne braki, do analizy zakwalifikowano ankietyuzyskane od 1194 osób. Grupa ta składała się z:a) 536 kobiet w wieku 18–63 lat (średnio 37,44±9,78lat) zatrudnionych w następujących miejscach (zakładach)pracy:▪ hipermarket (149 osoby — 27,8%),▪ chłodnia (30 osób — 5,6%),▪ zakłady petrochemiczne (10 osób — 1,9%),▪ poczta (205 osób — 38,2%),▪ bank (32 osoby — 6,0%),▪ szpital (72 osoby — 13,4%),▪ fabryka kosmetyków (38 osób — 7,1%),b) 669 mężczyzn w wieku 20–65 (średnio 39,45±10,69lat) zatrudnionych w następujących miejscach (zakładach)pracy:▪ hipermarket (121 osób — 18,1%),▪ chłodnia (53 osoby — 7,9%),▪ zakłady petrochemiczne (21 osób — 3,1%),▪ poczta (94 osoby — 14,0%),▪ kopalnia węgla brunatnego (87 osób — 13,0%),▪ zakłady przemysłu metalowego (189 osób —28,5%),▪ straż pożarna (zawodowa) (43 osoby — 6,4%),▪ kierowcy autobusów (61 osób — 9,1%).Zasadniczym narzędziem stosowanym w badaniubyła ankieta przeznaczona do samodzielnego wypełniania.Pytania skonstruowano tak, by uzyskać informacjeo czynnikach mogących mieć wpływ na poczucie zdolnoścido pracy. Pytano więc o czas i porę wykonywaniapracy, o występowanie czynników obciążających, szkodliwychi uciążliwych, o obciążenia pozazawodowe, trybżycia i nawyki żywieniowe.Do oceny stresu zawodowego zastosowano kwestionariuszopracowany przez Dudka i wsp. (11). Umożliwiaon pomiar indywidualnego poczucia stresu zawodowego,a nie tylko rejestrację występowania sytuacji,które u danego pracownika mogą (ale nie muszą)być źródłem stresu. Badanie polegało na uzyskaniuoceny 60 wymagań i cech pracy (w skali od 1 — „cechanie występuje” do 5 — „irytuje mnie to cały czas w pracy,a nawet denerwuję się z tego powodu w domu”).Pytania w kwestionariuszu tworzą 10 czynników: 1 —poczucie psychicznego obciążenia związane ze złożonościąpracy, 2 — brak nagród w pracy, 3 — poczucieniepewności wywołane organizacją pracy, 4 — kontaktyspołeczne, 5 — poczucie zagrożenia, 6 — uciążliwościfizyczne, 7 — nieprzyjemne warunki pracy, 8 — brakkontroli, 9 — brak wsparcia i 10 — poczucie odpowiedzialności.Ponadto na stanowiskach pracy osób, które wypełniłyankietę, przeprowadzono badanie ciężkości pracy.Czas wykonywania czynności typowych dla danegostanowiska pracy podczas zmiany roboczej ustalanona podstawie chronometrażu oraz wywiadu z pracownikiemi jego przełożonym. Do określenia wydatkuenergetycznego podczas wykonywania tych czynnościstosowano Miernik Wydatku Energetycznego. Urządzenieto mierzy wielkość wentylacji płuc i automatycznieprzelicza ją na wydatek energetyczny, podającuśrednioną wartość z okresu pomiaru. Wydatek energetycznypodczas czynności niewykonywanych w dniuprzeprowadzania badań ustalano metodami szacunkowymi.Ciężkość pracy oceniono na podstawie wydatkuenergetycznego odniesionego do 8-godzinnego dniapracy.Subiektywnie postrzeganą zdolność do pracy ocenionona podstawie wskaźnika zdolności do pracy(Work Ability Index — WAI), który jest sumąocen 7 elementów. Każdy z nich oceniany jest w innejskali, dostosowanej do jego wagi w kształtowaniu zdolnoścido pracy.W każdym przypadku najwyższe oceny otrzymująsytuacje najkorzystniejsze, tzn. brak chorób, brak absencjii najwyższe możliwości. Zdolność do pracy jestokreślana jako niska, gdy suma punktów nie przekracza27, górną granicę oceny umiarkowanej stanowi 36punktów, a dobrej — 43 punkty. Zakres 44–49 punktówwyznacza znakomitą zdolność do pracy.U badanych osób określono również zmęczeniepracą oraz poziom zmęczenia przewlekłego. Poziomzmęczenia pracą osoby badane oceniały, porównujączmęczenie po typowym dniu pracy z najwyższym,kiedykolwiek odczuwanym zmęczeniem. Jego wartośćokreślano w skali 0–100. W celu określenia zmęczeniaprzewlekłego badane osoby wypełniały KwestionariuszOceny Samopoczucia cis20r (12). Wartośćzmęczenia przewlekłego może przyjmować wartościod 20 do 140.

12 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 1Tabela 1. Skala ocen elementów wskaźnika zdolności do pracy(WAI)Table 1. The assessment scale of work ability index (WAI)componentsElementy WAIWAI componentsAktualna zdolność do pracy w porównaniu z najlepszą w życiuCurrent work ability compared with the lifetime bestZdolność do pracy odniesiona do wymagań zawoduWork ability relative to occupation requirementsa) możliwości sprostania wysiłkowi fizycznemuabilities to manage physical effortsb) możliwości sprostania trudnościom umysłowymabilities to manage mental effortsLiczba występujących schorzeń rozpoznanych przez lekarzaNumber of health disorders diagnosed by a physicianSzacowane upośledzenie zdolności do pracy z powodu schorzeńAssessment of diseases-related impairment of work abilityAbsencja w ostatnich 12 miesiącachSickness absenteeism during past 12 monthsWłasna prognoza zdolności do pracy w ciągu najbliższych 2 latSelf-assessed prognosis of work ability for the coming 2 yearsZasoby psychiczne do pracyMental resources of work performanceANALIZA STATYSTYCZNALiczbapunktówNumberof scores0–102–10W celu scharakteryzowania badanych grup mężczyzni kobiet oraz ich obciążenia pracą obliczono wartościśrednie i odchylenie standardowe dla zmiennych ciągłychoraz częstość występowania (w odsetkach) poszczególnychczynników obciążających. Ocenę wpływucech charakteryzujących osoby badane i wykonywanąprzez nie pracę, traktowanych jako zmienne objaśniające,na występowanie obniżonej zdolności do pracydokonano z zastosowaniem regresji logistycznej. Ponieważjest to metoda przewidziana do analizy uwarunkowańzmiennych dwustanowych, tj. takich, gdziedana cecha występuje lub nie, przyjęto, że zmiennymiwynikowymi będą: wskaźnik WAI ≤ 36 (umiarkowanylub niski poziom zdolności do pracy) oraz niższy odmediany poziom każdego z poszczególnych elementówzdolności do pracy.W pierwszym etapie oceniono występowanie zależnościmiedzy tymi zmiennymi wynikowymi a każdą zezmiennych objaśniających za pomocą wskaźników ilorazówszans OR (odds ratio). Następnie zastosowano modellogistycznej regresji wielozmiennowej, co pozwoliłodokonać wyboru zmiennych istotnie i niezależnie wpływającychna występowanie zmiennych wynikowych. Domodeli, oprócz zmiennej wynikowej, wprowadzano te1–51–51–71–61–51, 4, 71–4zmienne objaśniające, które w poprzednich analizach,testowanych jako pojedyncze zmienne, określone zostałyjako istotne.WYNIKICharakterystykę badanych grup kobiet i mężczyznprzedstawiono w tabeli 2. Grupa kobiet objętych badaniembyła młodsza od grupy mężczyzn. Kobiety miałyrównież krótszy niż mężczyźni staż pracy. Znaczniemniej kobiet niż mężczyzn było zaangażowanych w pracęw godzinach nadliczbowych, ale za to większe niżmężczyzn było u nich obciążenie pracą w domu. Wśródkobiet z mniejszą częstością występowały negatywnezachowania zdrowotne, takie jak palenie, konsumpcjaalkoholu, upodobanie do potraw tłustych i słonych.Ogólnie, kobiety odżywiały się bardziej racjonalnie niżmężczyźni i korzystniejszy był u nich wskaźnik masyciała. Z kolei więcej mężczyzn niż kobiet angażowało sięw wysiłek fizyczny w czasie wolnym.Charakterystykę pracy mężczyzn i kobiet przedstawionow tabeli 3. Ponieważ kobiety i mężczyźni pracowalina odmiennych stanowiskach, różniło się również ichobciążenie pracą. Kobiety najczęściej pracowały w systemiedwuzmianowym, zaś mężczyźni — jednozmianowym(praca dzienna). W porównaniu do grupy mężczyznw grupie kobiet był zdecydowanie mniejszy wydatekenergetyczny, większość z nich wykonywała lekką pracęfizyczną, podczas gdy większość mężczyzn — średniociężką. Dla mężczyzn jednak wysiłek fizyczny w pracybył mniejszym problemem niż dla kobiet, na co wskazujeistotnie mniejsza niż w grupie kobiet wartość oceny nieprzystosowaniawysiłku fizycznego w pracy do własnychmożliwości. Ponadto aż 60% mężczyzn wykonującychciężką pracę określało, że mogliby pracować z większymwysiłkiem lub że wysiłek nie stanowi dla nich problemu,podczas gdy taką ocenę dało tylko 20% spośród ciężkopracujących kobiet, a wysiłek był problemem nawet dla30% kobiet wykonujących pracę lekką (ryc. 1).Najczęściej wskazywanymi przez kobiety nieprawidłowościamiergonomicznymi stanowisk pracy, odczuwanymijako uciążliwość, była konieczność pochylaniasię i ograniczona przestrzeń, zaś przez mężczyzn — koniecznośćpochylania się i przykucania. Przez ponadpołowę czasu pracy w pozycji wymuszonej pracowałoprawie dwukrotnie więcej mężczyzn niż kobiet. Znacznieteż więcej mężczyzn niż kobiet wskazywało na ekspozycjęna potencjalnie szkodliwe czynniki na stanowiskupracy — jedynie ekspozycja na promieniowaniejonizujące występowała praktycznie tylko wśród kobiet

Nr 1 Zawodowe i pozazawodowe determinanty zdolności do pracy 13Tabela 2. Charakterystyka badanych grup mężczyzn i kobietTable 2. Characteristics of the study groupCharakterystyka badanych grupCharacteristics of the study group1. Wiek [w latach] / Age [years]liczebności (w odsetkach) grup wiekowych / size (in %) of age groups≤ 29 lat/years30–39 lat/years40–49 lat/years≥ 50 lat/yearsMężczyźniMen39,4±10,722,325,830,52. Liczba lat nauki [w latach] / Duration of education [years] 21,4 13,23. Staż pracy [w latach] / Duration of employment [years]ogólny / totalw obecnym miejscu pracy / at the present workplace11,8±2,120,0±11,212,1±9,6KobietyWomen37,7±9,8*25,231,729,912,7±1,9*16,8±10,0*10,0±8,8*4. Praca w godzinach nadliczbowych [% osób] / Overtime work [% of persons] 32,1 15,5*5. Obciążenie wynikające z obowiązków w domu (skala 1–5) / Burden related to household duties (scale 1–5) 1,9±0,9 2,4±0,9*6. Jakość diety (zakres 20,5–83,0) / Quality of the diet (range 20.5–83.0) 59,4±4,8 61,2±5,1*7. Wskaźnik masy ciała [kg/m 2 ] / Body mass index [kg/m 2 ]niedowaga [% osób] / underweight [% of persons]prawidłowa masa ciała [% osób] / normal weight [% of persons]nadwaga [% osób] / overweight [% of persons]otyłość [% osób] / obesity [% of persons]26,8±3,80,533,847,018,724,2±4,3*3,563,7*22,1*10,7*8. Wysiłek fizyczny w czasie wolnym [% osób] / Physical activity during leisure time [% of persons] 43,7 36,9*9. Spożycie alkoholu [% osób] / Alcohol consumption [% of persons]mężczyźni — 7 lub > 7 porcji/tydzień / men — 7 or > 7 drinks/weekkobiety — 1 lub > 1 porcji/tydzień / women — 1 or > 1 drinks/week10. Palenie tytoniu [% osób] / Smoking [% of persons] 45,5 31,2*11. Upijanie się częściej niż 1 raz/miesiąc [% osób] / Getting drunk at least once a month [% of persons] 22,4 1,8*12. Upodobanie do tłustych pokarmów [% osób] / Fancy for fatty foods [% of persons] 35,5 13,5*13. Upodobanie do słonych pokarmów [% osób] / Fancy for salty foods [% of persons] 41,5 27,9*33,9––25,3(pracownice ochrony zdrowia). Z innych uciążliwościna stanowisku pracy znacznie więcej kobiet niż mężczyznwskazywało na nieregularne tempo pracy i koniecznośćdługotrwałego siedzenia, zaś dla większegoodsetka mężczyzn niż kobiet uciążliwością był duży wysiłekfizyczny i konieczność ciągłego chodzenia.Stres, którego źródłem była praca zawodowa, stanowiłwiększy problem dla kobiet niż dla mężczyzn.Wskazywały na to zarówno wartości średnie ocen poszczególnychczynników, jak i ocena sumaryczna. Jedynienieprzyjemne warunki pracy i brak wsparcia społecznego,jako przyczyny stresu, były oceniane wyżejprzez mężczyzn niż przez kobiety. Ogólnie, średni poziomocen stresu nie był wysoki — tylko ocena stresuwynikająca z poczucia odpowiedzialności przekraczaław grupie kobiet wartość 2., która oznacza, że cecha występuje,ale nie przeszkadza i nie denerwuje.Mimo tak dużych różnic w zakresie cech charakteryzującychgrupy kobiet i mężczyzn oraz różnic wielkościobciążenia w pracy zawodowej, subiektywnie postrzeganazdolność do pracy mierzona wskaźnikiem WAIbyła w obu grupach jednakowa, co wskazuje na dobrązdolność do pracy (tab. 4). Tylko nieco więcej mężczyznRyc. 1. Subiektywne oceny dopasowania intensywności wysiłkufizycznego w pracy do własnych możliwości dokonane przez osobywykonujące pracę lekką, średnio ciężką lub ciężką.Fig. 1. Subjective assessment of the adjustment of one’s ownabilities to physical effort at work among persons performing light,moderate or strenuous work.

14 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 1Tabela 3. Charakterystyka pracy w badanych grupach kobiet i mężczyznTable 3. Characteristics of jobs performed by men and women under studyCharakterystyka pracy wykonywanej przez osoby badaneCharacteristics of work performed by persons under studyMężczyźniMenKobietyWomenDane obiektywne / Objective data1. System pracy [% osób] / Work system [% of persons]:praca w dzień / day work,2 zmiany — ranna i popołudniowa / 2 shifts — morning and afternoon3 zmiany — ranna, popołudniowa, nocna / 3 shifts — morning, afternoon, nightnieregularne godziny pracy w dzień / irregular working hours during day workzmiany 12-godzinne lub 24-godzinne dyżury / 12-hours shifts or 24 duty hours41,729,616,13,88,819,2*55,4*8,6*7,9*8,62. Ciężkość pracy / Strenuousness of workwydatek energetyczny [kcal/8 godz. pracy] / energy expenditure [kcal/8 h shift]ocena ciężkości pracy [% osób] / work strenuousness classification[% of persons]lekka / lightśrednio ciężka / moderateciężka / strenuous1186±37011,867,620,6874±260*56,3*29,9*13,8*3. Wymuszona pozycja ciała > 50% czasu pracy [% osób] / Forced posture at work > 50% of working time15,9 9,1*[% of persons]Subiektywne oceny / Subjective assessment4. Ocena niedopasowania wysiłku fizycznego w pracy do własnych możliwości (skala od 1 — mógłbym2,29±0,27 2,45±0,65*pracować z większym wysiłkiem, do 4 — zawsze odczuwam, że wysiłek jest zbyt duży) / Assessmentof the adjustment of one’s own abilities to physical effort at work (scale from 1 — I could work harder,to 4 — effort at work is always too high)5. Nieprawidłowości ergonomiczne stanowiska pracy [% osób] / Ergonomic improprieties in work post[% of persons]konieczność pochylania się / forced bendingkonieczność przykucania / forced squattingkonieczność sięgania wysoko / necessity to reach highkonieczność sięgania daleko / necessity to reach farciasnota na stanowisku pracy / restricted work placepowierzchnia robocza za wysoko / working surface placed too highpowierzchnia robocza za nisko / working surface placed to lowniesprawny sprzęt techniczny / defective equipment47,431,819,49,716,66,62,812,544,417,0*17,58,733,8*2,5*1,811,46. Codzienna lub prawie codzienna ekspozycja na [% osób] / Daily or almost daily exposure to [% of persons]czynniki chemiczne / chemical factorspył organiczny / organic dustpył mineralny / mineral dustgorący mikroklimat / hot microclimatezimny mikroklimat / cold microclimatewilgoć / humidityniewystarczające oświetlenie / insufficient lightingpromieniowanie jonizujące / ionizing radiationhałas / noisewibracja o działaniu miejscowym / local vibrationwibracja o działaniu ogólnym / total vibration20,810,717,622,939,516,814,90,431,25,616,318,74,3*0,4*7,5*11,2*6,7*19,32,4*14,0*0,8*0,9*7. Inne utrudnienia/uciążliwości [% osób] / Other difficulties/ arduousness [% of persons]konieczność pracy w różnych porach doby / necessity to work in different time of the dayduża ilość pracy / a lot of work to dopośpiech, presja czasu / time pressure at worknieregularne tempo pracy / irregular pace of workduży wysiłek fizyczny / extensive physical effortokresowo duży wysiłek fizyczny / periodical extensive physical effortduża powtarzalność czynności / frequent repeatability of one activitywymuszona pozycja ciała podczas pracy / forced posture at workkonieczność ciągłego chodzenia / necessity to walk permanentlykonieczność długotrwałego stania / necessity to stand longkonieczność długotrwałego siedzenia / necessity to sit long33,737,025,136,539,735,634,136,048,927,911,728,437,024,149,5*20,3*22,8*39,435,322,6*19,0*41,6*8. Stres zawodowy (wskaźnik ogólny) / Occupational stress (total score)Czynniki / stressogenic factorsobciążenie psychiczne / psychological workloadbrak nagród / lack of rewardsniepewność spowodowana złą organizacją pracy / uncertainty due to poor organization of workzłe kontakty społeczne / poor social interactionpoczucie zagrożenia / sense of threatuciążliwości fizyczne / physical strainsnieprzyjemne warunki pracy / unpleasant working conditionsbrak kontroli / lack of controlbrak wsparcia społecznego / lack of social supportodpowiedzialność / responsibility112,1±28,81,5±0,51,6±0,61,8±0,61,7±0,51,7±0,61,9±0,61,6±0,81,9±0,51,5±0,51,9±0,7116,1±28,0*1,7±0,6*1,8±0,7*2,0±0,6*1,8±0,5*1,6±0,6*1,8±0,6*1,3±0,6*2,0±0,5*1,4±0,62,1±0,8*9. Zmęczenie pracą (% najsilniej odczuwanego zmęczenia) / Work fatigue (in % of highest fatigue perceived) 48,3±25,6 51,4±25,310. Zmęczenie przewlekłe (zakres 20–140) / Chronic fatigue (range 20–140) 66,2±23,2 71,1±28,3** Statystycznie istotne różnice między mężczyznami a kobietami.* Statistically significant differences between men and women.

Nr 1 Zawodowe i pozazawodowe determinanty zdolności do pracy 15Tabela 4. Wartości wskaźnika zdolności do pracy (WAI) i jego elementów w badanych grupach kobiet i mężczyznTable 4. Work ability index (WAI) and its components in the study groups of men and womenWskaźnik zdolności do pracy / Work ability indexMężczyźniMenKobietyWomenWskaźnik zdolności do pracy (wskaźnik ogólny) / Work Ability Index (total score) 39,9±5,1 39,9±5,2Ocena zdolności do pracy [% osób] / Assessment of work ability [% of persons]zła (≤ 27 punktów) / poor (≤ 27 scores)umiarkowana (28–36 punktów) / moderate (28–36 scores)dobra (37–43 punktów) / good (37–43 scores)znakomita (44–49 punktów) / excellent (44–49 scores)Wskaźnik zdolności do pracy w grupach wiekowych / Work ability index in age groups≤ 29 lat / years30–39 lat / years40–49 lat / years≥ 50 lat / yearsElementy zdolności do pracy — wartości średnie (% wartości maksymalnej) / Work ability components —mean value (% of maximal value):1. Aktualna zdolność do pracy w porównaniu z najlepszą w życiu / Subjective assessment of current work abilitycompared with the lifetime best1,521,450,726,51,723,049,425,942,3±4,440,6±5,341,5±3,940,5±4,738,6±5,2 a,b39,5±5,137,6±5,5 a,b 37,8±5,5 c8,0±1,5(79,8±14,9)2. Zdolność do pracy odniesiona do wymagań zawodu / Work ability in relative to job demands 8,3±1,4(82,9±14,2)możliwości sprostania wysiłkowi fizycznemu / abilities to manage physical demands of the work 4,0±0,8(81,2±15,8)możliwości sprostania trudnościom umysłowym / abilities to manage mental demands of the work 4,3±0,7(85,9±14,8)3. Ocena liczby występujących schorzeń rozpoznanych przez lekarza / Assessment of the number of currentdiseases diagnosed by a physician4. Ocena upośledzenia zdolności do pracy z powodu schorzeń / Subjective assessment of diseases-relatedimpairment of work ability5,6±1,7(79,4±23,6)5,1±1,0(84,5±17,1)5. Ocena absencji w ostatnich 12 miesiącach / Assessment of sickness absenteeism during the recent 12 month 4,2±1,1(84,5±22,8)6. Własna prognoza zdolności do pracy na 2 lata / Self-assessed prognosis of work ability for the coming 2 years 5,8±1,2(83,1±16,6)7. Zasoby psychiczne do pracy / Mental resources 3,0±1,8(73,9±18,9)7,7±1,6*(77,0±16,1)8,3±1,5(82,5±15,0)3,9±1,0*(78,7±19,3)4,3±0,8(85,8±17,1)5,0±1,9*(71,3±27,6)5,2±1,0*87,4±16,2)4,4±1,1*87,9±21,0)6,3±1,2*90,2±16,6)3,0±0,7(74,0±17,3)* Statystycznie istotne różnice między mężczyznami a kobietami / Statistically significant differences between men and women.aMężczyźni, statystycznie istotna różnica w porównaniu z grupą w wieku ≤ 29 lat / Men, statistically significant difference compared with the ≤ 29 age group.bMężczyźni, statystycznie istotna różnica w porównaniu z grupą w wieku 30–39 lat / Men, statistically significant difference compared with the 30–39 age group.cKobiety, statystycznie istotna różnica w porównaniu z grupą w wieku ≤ 29 lat i 30–39 lat / Women, statistically significant difference compared with the ≤ 29 and 30–39 age groups.niż kobiet miało znakomitą zdolność do pracy, a niecowięcej kobiet niż mężczyzn — umiarkowaną. Zdolnośćdo pracy obniżała się wraz z wiekiem, lecz różnice w poszczególnychgrupach wiekowych między kobietamia mężczyznami nie były duże. Tylko w najmłodszej grupiewiekowej mężczyźni oceniali swą zdolność do pracyistotnie wyżej niż kobiety.Spośród elementów wskaźnika zdolności do pracymężczyźni najwyżej oceniali swe możliwości sprostaniatrudnościom umysłowym oraz wpływ stanu zdrowiana zdolność do pracy, a kobiety — własną prognozęzdolności do pracy na 2 lata i ocenę absencji chorobowejw ostatnich 12 miesiącach. W obu grupach najniżejoceniane były zasoby psychiczne do pracy oraz liczbaschorzeń rozpoznanych przez lekarza. Wśród mężczyznwraz z wiekiem obniżały się w stopniu statystycznieistotnym wszystkie elementy zdolności do pracy, z wyjątkiemoceny absencji chorobowej i zasobów psychicznychdo pracy. Wśród kobiet z wiekiem nie zmieniałasię prognoza zdolności do pracy za 2 lata, poprawiała sięnatomiast ocena zasobów psychicznej energii (i wzrostten był statystycznie istotny), zaś pozostałe elementyzdolności do pracy istotnie pogarszały się z wiekiem.Wyniki analizy regresji logistycznej wskazują, że nawielkość ryzyka niskiej lub umiarkowanej zdolności dopracy, określonej wskaźnikiem WAI, w stopniu statystycznieistotnym wpływało niewiele z cech charakteryzującychosoby badane lub ich pracę (tab. 5). Spośródcech indywidualnych zarówno u kobiet, jak i u mężczyznnegatywnie na poziom WAI wpływał wiek, zaśtylko w grupie kobiet — obciążenie obowiązkami domowymi,a tylko w grupie mężczyzn — częste upijanie

16 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 1Tabela 5. Wyniki wielozmiennowej analizy regresji logistycznej (ilorazy szans i 95% przedziały ufności) wskazującej na związki międzyczynnikami charakteryzującymi pracę i cechami indywidualnymi a niskim lub umiarkowanymi wartościami wskaźnika zdolnoścido pracy (WAI)Table 5. Results of multivariate logistic regression analysis (odds ratio and 95% confidence intervals) indicating associations betweenwork-related factors and/or personal traits and low or moderate levels of work ability index (WAI)MężczyźniZmienne/VariablesMenSubiektywne oceny czynników obciążających/męczących w pracy / Subjective assessment of burdening and/or tiresome aspects of workNiedopasowanie wysiłku fizycznego w pracy do własnych możliwości (zmienna ciągła) / Lack of the adjustmentof one’s own abilities to physical effort at work (continuous variable)Czynniki będące przyczyną stresu / Stress factors2,93(1,88–4,58)KobietyWomen1,88(1,33–2,65)Obciążenie psychiczne / Psychological workload _ 1,92(1,23–2,97)Brak nagród / Lack of rewards 2,77_(1,55–4,98)Brak kontroli / Lack of control _ 1,87(1,19–2,96)Cechy indywidualne / Personal traitsWiek / Age 1,10(1,08–1,13)1,04(1,01–1,06)Obciążenie wynikające z obowiązków w domu / Burden related to household duties _ 1,38(1,08–1,77)Upijanie się częściej niż 1 raz/miesiąc / Getting drunk more often than once a month 1,82_(1,35–2,45)Jakość diety / Quality of the diet 0,92(0,88–0,97)_się. Tylko jeden czynnik, i tylko w grupie mężczyzn,istotnie zmniejszał ryzyko niższych ocen ogólnej zdolnoścido pracy (wskaźnika WAI) — była to jakość diety.Spośród cech charakteryzujących pracę czynnikamiryzyka niskich lub umiarkowanych wartości wskaźnikaWAI istotne okazały się tylko niedopasowanie wysiłkufizycznego w pracy do własnych możliwości oraz składowestresu zawodowego (w przypadku mężczyzn byłto stres wynikający z braku nagród, a w przypadku kobiet— wynikający z braku kontroli i z obciążenia psychicznego).Znacznie więcej cech pracy i cech indywidualnychokazało się być istotnymi czynnikami ryzyka niższychocen poszczególnych elementów zdolności do pracy(tab. 6 i 7). Charakterystyczne jest to, że zarówno wśródmężczyzn, jak i kobiet oceny obiektywnych wskaźnikówzdrowia (liczba rozpoznanych chorób i absencja chorobowa)zależały od najmniejszej liczby czynników indywidualnychi charakteryzujących pracę. U mężczyznpredyktorami większej liczby schorzeń była koniecznośćpozostawania w wymuszonej pozycji przez ponad 50%czasu pracy, ekspozycja na czynniki chemiczne, wiekoraz upijanie się częściej niż raz na miesiąc, a w grupiekobiet — konieczność długotrwałego siedzeniai wiek. Predyktorami większej absencji w grupie mężczyznbyła konieczność długotrwałego stania, ocena, żeuciążliwością jest konieczność pracy w różnych porachdoby, ekspozycja na pył mineralny oraz upijanie się częściejniż raz na miesiąc, zaś w grupie kobiet jedynie niedopasowaniewysiłku fizycznego w pracy do własnychmożliwości.Na poziom pozostałych składowych zdolności dopracy, które są odzwierciedleniem subiektywnej ocenywłasnych możliwości wykonywania pracy obecniei w przyszłości, wpływało już znacznie więcej czynników(6–8 u mężczyzn i 4–6 u kobiet). Najczęściej jakoistotny i niezależny czynnik obniżający poziom ocenwystępował wiek lub staż pracy oraz niedopasowanieintensywności wysiłku w pracy do własnych możliwości,a także poszczególne elementy stresu zawodowegoi nieprawidłowości ergonomiczne stanowiska pracy.Niestety, było mało czynników, które zmniejszałyryzyko niskich ocen elementów zdolności do pracy.W grupie mężczyzn była to dobrze skomponowana dieta(jako czynnik ochronny przed wystąpieniem oceny,że stan zdrowia upośledza zdolność do pracy), zaangażowaniew wysiłek fizyczny w czasie wolnym (czynnikzmniejszający ryzyko niskich ocen aktualnej zdolnoścido pracy i zdolności do pracy odniesionej do wymagańzawodu), ale również praca w systemie innym niż wyłączniew dzień (jako czynnik ochronny przed wystąpieniemoceny, że stan zdrowia upośledza zdolność do

Nr 1 Zawodowe i pozazawodowe determinanty zdolności do pracy 17Tabela 6. Wyniki wielozmiennowej analizy regresji logistycznej (ilorazy szans i 95% przedziały ufności) wskazującej na związki między czynnikami charakteryzującymi pracę i cechamiindywidualnymi a mniejszymi od mediany ocenami poszczególnych składowych zdolności do pracy w grupie mężczyznTable 6. Results of multivariate logistic regression analysis (odds ratio and 95% confidence intervals) indicating the associations between work-related factors and/or personal traits andlower than median values of the assessment of particular components of work ability index in the study group of menZmienne / Variablesaktualna zdolność dopracy w porównaniuz najlepszą w życiusubjective assessmentof current work abilitycompared with thelifetime bestObiektywna charakterystyka pracy / Objective characteristics of workCiężkość pracy / Strenuousness of workśrednio ciężka / moderateciężka / strenuousSystem pracy / Work system2 zmiany / 2 shifts3 zmiany / 3 shiftsNieregularne godziny pracy / Irregularworking hoursPrzedłużone zmiany / prolonged shiftsWymuszona pozycja ciała / Forced postureat work1,66(1,10–2,52)1,46(0,87–2,39)4,90(1,58–15,22)1,62(0,85–3,06)zdolność do pracyodniesiona dowymagań zawoduwork ability relative tojob demands2,20(1,28–3,80)2,09(1,12–3,89)Elementy zdolności do pracy / Work ability elementsocena liczby występującychschorzeńrozpoznanych przezlekarzaassessment of thenumber of currentdiseases diagnosed bya physician2,52(1,29–4,93)Subiektywna ocena obciążajacych/męczących aspektów pracy / Subjective assessment of loading/tiresome aspects of workNiedopasowanie wysiłku fizycznego w pracydo własnych możliwości (zmienna ciągła)Lack of the adjustment of one’s own abilitiesto physical effort at work (continuousvariable)Konieczność sięgania wysoko / Necessity toreach highKonieczność ciągłego chodzenia / Necessityto walk permanentlyKonieczność długotrwałego stania / Necessityto stand longKonieczność długotrwałego siedzeniaNecessity to sit longPośpiech, presja czasu / Time pressure atworkKonieczność pracy w różnych porach dobyNecessity to work in different time of the day1,49(1,06–2,10)1,79(1,15–2,78)1,49(1,06–2,11)2,00(1,23–3,28)ocena upośledzeniazdolności do pracyz powodu schorzeńsubjective assessmentof diseases-relatedimpairment of workability0,26(0,17–0,42)0,34(0,19–0,60)0,09(0,03–0,28)0,51(0,25–1,85)2,80(1,89–4,17)ocena absencjiw ostatnich 12miesiącachassessment of sicknessabsenteeism duringthe past 12 months2,05(1,19–4,23)1,89(1,23–2,91)własna prognozazdolności do pracyna 2 lataself-assessedprognosis of workability for the coming2 years1,96(1,07–3,59)2,06(1,03–4,12)4,25(2,40–7,55)zasoby psychiczne dopracymental resources1,69(1,15–2,48)2,15(1,11–4,15)

18 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 1Tabela 6. Wyniki wielozmiennowej analizy regresji logistycznej (ilorazy szans i 95% przedziały ufności) wskazującej na związki między czynnikami charakteryzującymi pracę i cechamiindywidualnymi a mniejszymi od mediany ocenami poszczególnych składowych zdolności do pracy w grupie mężczyzn — cd.Table 6. Results of multivariate logistic regression analysis (odds ratio and 95% confidence intervals) indicating the associations between work-related factors and/or personal traits andlower than median values of the assessment of particular components of work ability index in the study group of men — cont.Zmienne / VariablesEkspozycja na czynniki chemiczne / Exposureto chemical factorsEkspozycja na pył mineralny / Exposure tomineral dustaktualna zdolność dopracy w porównaniuz najlepszą w życiusubjective assessmentof current work abilitycompared with thelifetime bestzdolność do pracyodniesiona dowymagań zawoduwork ability relative tojob demandsElementy zdolności do pracy / Work ability elementsocena liczby występującychschorzeńrozpoznanych przezlekarzaassessment of thenumber of currentdiseases diagnosed bya physician2,31(1,35–3,96)ocena upośledzeniazdolności do pracyz powodu schorzeńsubjective assessmentof diseases-relatedimpairment of workabilityocena absencjiw ostatnich 12miesiącachassessment of sicknessabsenteeism duringthe past 12 months2,91(1,08–3,36)własna prognozazdolności do pracyna 2 lataself-assessedprognosis of workability for the coming2 years8,38(2,12–33,13)Ekspozycja na hałas / Exposure to noise 2,82(1,52–5,21)Praca w godzinach nadliczbowych / OvertimeworkCzynniki będące przyczyną stresu / Stressogenic factors2,94(1,90–4,54)Brak nagród / Lack of rewards 2,09(2,25–3,48)Nieprzyjemne warunki pracy / Unpleasantworking conditionsBrak kontroli / Lack of control 1,84(1,17–2,91)2,47(1,57–3,92)2,09(1,23–3,48)3,54(2,02–6,20)zasoby psychiczne dopracymental resourcesOdpowiedzialność / Responsibility 2,15(1,11–4,18)Cechy indywidualne/ Personal traitsWiek / Age(zmienna ciagla / continuous variable)Staż pracy / Duration of employment(zmienna ciągła / continuous variable)Obciążenie wynikające z obowiązkóww domu / Burden related to householdduties (zmienna ciagła / continuousvariable)Zaangażowanie w wysiłek fizyczny w czasiewolnym / Involvement in physical exerciseduring leisure timeUpijanie się częściej niż 1raz/miesiąc / Gettingdrunk more often than once a monthJakość diety / Quality of the diet(zmienna ciągła / continuous variable)1,03(1,01–1,04)0,57(0,40–0,83)1,05(1,03–1,07)0,55(0,39–0,79)1,04(1,02–1,05)0,78(0,65–0,95)1,88(1,24–2,83)1,06(1,05–1,08)1,94(1,44–2,60)0,91(0,87–0,95)1,27(1,02–1,60)1,07(1,05–1,08)2,68(1,55–4,61)2,83(2,02–3,99)0,93(0,89–0,97)

Nr 1 Zawodowe i pozazawodowe determinanty zdolności do pracy 19Tabela 7. Wyniki wielozmiennowej analizy regresji logistycznej (ilorazy szans i 95% przedziały ufności) wskazującej na związki między czynnikami charakteryzującymi pracę i cechamiindywidualnymi a mniejszymi od mediany ocenami poszczególnych składowych zdolności do pracy w grupie kobietTable 7. Results of multivariate logistic regression analysis (odds ratio and 95% confidence intervals) indicating associations between work-related factors and/or personal traits andlower than median values of the assessment of particular components of work ability in the study group of womenZmienne / Variablesaktualna zdolność dopracy w porównaniuz najlepszą w życiuassessment of currentwork ability comparedwith the lifetime bestzdolność do pracyodniesiona dowymagań zawoduwork ability relative tojob demandsElementy zdolności do pracy / Wokr Ability elementsocena liczby występującychschorzeńrozpoznanych przezlekarzaassessment of thenumber of currentdiseases diagnosed bya physicianocena upośledzeniazdolności do pracyz powodu schorzeńsubjective assessmentof diseases-relatedimpairment of workabilitySubiektywne oceny czynników obciążajacych/męczacych w pracy / Subjective assessment of burdening/tiresome aspects of workNiedopasowanie wysiłku fizycznego w pracydo własnych możliwości (zmiennaciągła) / Lack of the adjustment of one’sown abilities to physical effort at work(continuous variable)Konieczność pochylania się / Necessity tobendingDuży wysiłek fizyczny / Extensive physicaleffortOkresowo duży wysiłek fizyczny /Occasionally extensive physical effortDuża powtarzalność czynności / Frequentrepeatability of one activity:Konieczność ciągłego chodzenia/ Necessity towalk permanently:Konieczność długotrwałego siedzenia /Necessity to sit long1,96(1,43–2,68)1,73(1,09–2,77)2,12(1,54–2,91)2,36(1,47–3,76)Ekspozycja na zimno / Exposure to cold 2,52(1,25–5,06)Czynniki będące przyczyną stresu / Stressogenic factorsObciążenie psychiczne / Psychologicalworkload2,05(1,37–3,07)2,07(1,32–3,24)2,24(1,62–3,09)1,80(1,13–2,88)2,45(1,51–3,97)2,37(1,59–3,52)ocena absencjiw ostatnich12 miesiącachassessment of sicknessabsenteeism duringthe past 12 months1,51(1,13–2,02)własna prognozazdolności do pracyna 2 lataself-assessedprognosis of workability for the coming2 years2,03(1,48–2,77)2,27(1,33–3,86)1,55(1,03–2,33)zasoby psychicznedo pracymental resources2,30(1,02–5,18)2,56(1,21–5,41)Brak nagród / Lack of rewards 1,71(1,08–2,72)Niepewność spowodowana złą organizacjąpracy / Uncertainty due to poor workorganization1,90(1,28–2,82)Brak kontroli / Lack of control 1,61(1,07–2,43)Odpowiedzialność / Responsibility 1,66(1,09–2,52)

20 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 1Tabela 7. Wyniki wielozmiennowej analizy regresji logistycznej (ilorazy szans i 95% przedziały ufności) wskazującej na związki między czynnikami charakteryzującymi pracę i cechamiindywidualnymi a mniejszymi od mediany ocenami poszczególnych składowych zdolności do pracy w grupie kobiet — cd.Table 7. Results of multivariate logistic regression analysis (odds ratio and 95% confidence intervals) indicating associations between work-related factors and/or personal traits andlower than median values of the assessment of particular components of work ability in the study group of women — cont.Elementy zdolności do pracy / Wokr Ability elementszasoby psychicznedo pracymental resourceswłasna prognozazdolności do pracyna 2 lataself-assessedprognosis of workability for the coming2 yearsocena absencjiw ostatnich12 miesiącachassessment of sicknessabsenteeism duringthe past 12 monthsocena upośledzeniazdolności do pracyz powodu schorzeńsubjective assessmentof diseases-relatedimpairment of workabilityocena liczby występującychschorzeńrozpoznanych przezlekarzaassessment of thenumber of currentdiseases diagnosed bya physicianzdolność do pracyodniesiona dowymagań zawoduwork ability relative tojob demandsaktualna zdolność dopracy w porównaniuz najlepszą w życiuassessment of currentwork ability comparedwith the lifetime bestZmienne / Variables1,06(1,04–1,08)0,98(0,95–1,00)1,06(1,04–1,08)Cechy indywidualne / Personal traitsWiek / Age(zmienna ciągła / continuous variable)Staż pracy / Duration of employment(zmienna ciągła / continuous variable)1,03(1,00–1,05)1,05(1,02–1,07)Staż w obecnym miejscu pracy / Duration ofemployment at the present workplace(zmienna ciagła / continuous variable)1,71(1,30–2,25)1,34(1,07–1,68)1,39(1,11–1,75)Obciążenie wynikające z obowiązków w domu/ Burden related with household duties(zmienna ciągła / continuous variable)1,07(1,03–1,11)Jakość diety / Quality of the diet(zmiennaciagła / continuous variable)Tabela 8. Współczynniki korelacji między wskaźnikiem zdolnoścido pracy a zmęczeniem pracą i zmęczeniem przewlekłymTable 8. Coefficients of correlations between work ability index(WAI), fatigue after work and chronic fatigueKorelacjaCorrelationWskaźnik zdolności do pracya zmęczenie pracąWork ability index vs. fatigueafter workWskaźnik zdolności do pracya zmęczenie przewlekłeWork ability index vs. prolongedfatigueZmęczenie pracą a zmęczenieprzewlekłeFatigue after work vs. prolongedfatiguepracy). W grupie kobiet ujawnił się tylko jeden czynnikochronny. Był nim staż pracy zmniejszający ryzyko wystąpienianiskich ocen zasobów psychicznych do pracy.Poziom zmęczenia pracą i zmęczenia przewlekłegookreślono tylko w grupie 330 mężczyzn i 372 kobiet.Osoby z tych podgrup nie różniły się od pozostałych aniwiekiem, ani poziomem wskaźnika WAI. Wartość średniazmęczenia pracą w grupie kobiet nieco przekraczała50% najwyższego dotychczas odczuwanego zmęczenia.Mężczyźni oceniali swe zmęczenie pracą niżej niż kobiety,ale różnica nie była statystycznie istotna. Zmęczenieprzewlekłe w grupie kobiet i mężczyzn możnaocenić jako średnie, przy czym średnia wartość u mężczyznbyła na poziomie 5. stenu, a u kobiet na poziomie6. stenu (różnica między grupami była statystycznieistotna). Korelacja zmęczenia pracą i zmęczeniaprzewlekłego w obu grupach była istotna statystycznie.Również istotne statystycznie były współczynniki korelacjiwskaźnika zdolności do pracy, tak ze zmęczeniempracą, jak i ze zmęczeniem przewlekłym (tab. 8).OMÓWIENIE WYNIKÓWPłećGenderWynikResultsmężczyźni / men –0,127p = 0,022kobiety / women –0,315p < 0,001mężczyźni / men –0,410p < 0,001kobiety / women –0,421p < 0,001mężczyźni / men 0,309p < 0,001kobiety / women 0,275p < 0,001Badaniem zdolności do pracy objęto dużą grupę pracowników— kobiet i mężczyzn w wieku aktywnościzawodowej, zatrudnionych na różnorodnych stanowiskachpracy. Rozkład wieku badanych osób nie jestdokładnym odzwierciedleniem rozkładu wieku w populacjipracujących, gdyż starano się zwiększyć udziałpracowników starszych, by móc prześledzić u nichznaczenie czynników obciążających w kształtowaniuzdolności do pracy. Tym niemniej grupa najstarszychkobiet była nieliczna, co może wynikać z powszechnej

Nr 1 Zawodowe i pozazawodowe determinanty zdolności do pracy 21w Polsce tendencji do szybszego kończenia aktywnościzawodowej przez kobiety po 50. roku życia, wobec możliwościwcześniejszego uzyskania emerytury i innychświadczeń przedemerytalnych.Ogólnie, obciążenie fizyczne było większe w grupiemężczyzn niż wśród kobiet, gdyż ponad połowę grupymężczyzn stanowili reprezentanci typowo „męskich” zawodów,w których obciążenie fizyczne jest znacznie większeniż na typowo „kobiecych” stanowiskach. To większeobciążenie pracą było jednak przez mężczyzn dość dobrzetolerowane, na co wskazują niższe oceny niedopasowaniaintensywności wysiłku do własnych możliwości.Również mniejsze niż w grupie kobiet były u mężczyznkonsekwencje obciążenia — mniejsze zmęczenie pracąi mniejsze zmęczenie przewlekłe. W ocenie większościkobiet praca średnio ciężka, a zwłaszcza ciężka przekraczaich możliwości zawsze albo przynajmniej czasami,co wskazuje na ich nie najlepszą kondycję fizyczną. Powinnoto skłaniać do ostrożności w lansowaniu opinii, żew ramach eliminacji przejawów dyskryminacji nie należyustawowo ograniczać ciężkości pracy dla kobiet.Średnia wartość wskaźnika WAI w całej grupie kobieti mężczyzn pozwala ocenić poziom ich zdolnoścido pracy jako dobry. Jest to zrozumiałe ze względu nato, że swą zdolność do pracy oceniały osoby aktywnezawodowo. Uzyskane dane wskazują, że zdolność dopracy obniża się wraz z wiekiem, a dynamika tego procesujest większa u mężczyzn niż u kobiet, przy czymwiększe różnice w poziomie zdolności do pracy międzymężczyznami a kobietami występują w młodszych,a nie starszych grupach wiekowych. Niższe u kobiet niżu mężczyzn oceny zdolności do pracy w grupach do 40.roku życia mogą być skutkiem niepewności zatrudnieniawobec dość powszechnej u pracodawców niechęcido zatrudniania kobiet planujących rozwój rodziny lubposiadających dzieci. Nieco wyższe oceny zdolnoścido pracy starszych kobiet niż mężczyzn mogą wynikaćz tego, że ponieważ kobiety (z różnych wszakże przyczyn)częściej niż mężczyźni opuszczają rynek pracy,w starszych grupach wiekowych aktywne zawodowopozostają tylko te, które chcą pracować (na co wskazujeniewiele pogarszająca się z wiekiem ocena zdolności dopracy w perspektywie 2 lat i wzrost wraz z wiekiem ocenypsychicznych zasobów do pracy) i których zdolnośćdo pracy pozostała względnie dobra.Przy porównaniu wyników naszych badań w grupiemężczyzn z danymi uzyskanymi w innych krajach Europywidać, że w takich samych grupach wiekowych Polacymają niższą zdolność do pracy (tab. 9). Także porównanieocen zdolności do pracy grupy kobiet badanej przez nasTabela 9. Porównanie poziomu zdolności do pracy w grupach wiekowych mężczyzn w badanej grupie i w innych krajachTable 9. Comparison of work ability categories by age in the study group of men with those in some other countriesKategorie zdolnoścido pracyWork ability categoryDo 29 lat / ≤ 29 yearsniska / poorumiarkowana / moderatedobra / goodznakomita / excellentFinowie aFinland aAustriacy aAustria aNiemcy aGermany aHolendrzy aNetherland aChińczycy bChina bBadana grupaStudy group of men01,626,571,9010,939,150,010,72535,728,602,034,064,02,022,050,126,0010,744,010,330–39 lat / yearsniska / poorumiarkowana / moderatedobra / goodznakomita / excellent06,341,352,41,220,546,132,26,830,343,517,41,07,041,050,04,025,050,521,009,856,733,540–49 lat / yearsniska / poorumiarkowana / moderatedobra / goodznakomita / excellent1,211,340,946,64,425,844,525,311,224,340,224,33,014,040,044,08,030,044,018,02,028,453,416,250 i więcej lat / ≥50 yearsniska / poorumiarkowana / moderatedobra / goodznakomita / excellent9,022,342,825,99,733,333,323,719,136,234,010,62,026,034,038,013,035,040,012,04,236,645,514,0aDane wg Ilmarinen, 1999 (13) / Data quoted after Ilmarinen, 1999 (13).bDane wg Lin i wsp., 2006 (16) / Data quoted after Lin et al., 2006 (16).

22 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 1Tabela 10. Porównanie poziomu zdolności do pracy w grupachwiekowych kobiet w badanej grupie i w innych krajachTable 10. Comparison of work ability categories by age in the studygroup of women with those in Finland and ChinaKategorie zdolnoścido pracyWork ability categoryDo 29 lat / ≤ 29 yearsniska / poorumiarkowana / moderatedobra / goodznakomita / excellent30–39 lat / yearsniska / poorumiarkowana / moderatedobra / goodznakomita / excellent40–49 lat / yearsniska / poorumiarkowana / moderatedobra / goodznakomita / excellent50 i więcej lat / ≥ 50 yearsniska / poorumiarkowana / moderatedobra / goodznakomita / excellentFinki aFinland a1,916,740,740,71,918,937,741,54,026,346,023,78,823,544,423,5Chinki bChina b1,022,053,023,02,023,053,022,04,030,048,018,05,038,050,07,0aDane wg Ilmarinen, 1999 (13) / Data quoted after Ilmarinen, 1999 (13).bDane wg Lin i wsp., 2006 (16) / Data quoted after Lin et al., 2006 (16).Badana grupaStudy groupof women1,520,743,034,80,617,757,624,11,925,048,125,04,235,245,115,5i kobiet w Finlandii wskazuje na niższą zdolność do pracyPolek (tab. 10). Podobnie przeprowadzone w Brazylii badaniawartości wskaźnika WAI kobiet i mężczyzn wskazująna lepszą zdolność do pracy niż w analogicznych grupachwiekowych badanych przez nas osób (14). Jedyniewartości wskaźnika zdolności do pracy wśród pracownikóww Chinach w podobnym wieku były nieco niższe odwartości uzyskanych w naszych badaniach (tab. 9 i 10).Uwagę zwraca to, że w badanej grupie było względniemało osób oceniających swą zdolność do pracy jakoznakomitą, co może być odzwierciedleniem dość powszechnejw naszym kraju tendencji do wystawianianegatywnych ocen lub skarżenia się. W innych prowadzonychw Polsce badaniach, dotyczących np. subiektywnychocen zdrowia lub samopoczucia, również uzyskiwanowyniki wskazujące na większe zmęczenie lubgorszy stan zdrowia niż w innych krajach, mimo niewystarczającychlub braku obiektywnych przyczyn tegostanu (12,16,17).Analiza zestawu czynników, które spełniły kryteriaistotnego i niezależnego wpływu na poziom zdolności dopracy wskazuje, że w największym stopniu zależy ona odsubiektywnych ocen pracy odnoszących się do jej stresogennościi indywidualnego tolerowania jej ciężkości. Streszawodowy był czynnikiem, który zdecydowanie zwiększałryzyko występowania niższych ocen poszczególnychelementów zdolności do pracy i niskich lub umiarkowanychwartości wskaźnika WAI. Ten negatywny wpływmiały tylko niektóre cechy pracy, będące źródłem stresu.W grupie mężczyzn jako czynnik ryzyka niskich ocenposzczególnych elementów zdolności do pracy najczęściejpojawiał się brak kontroli i brak nagród, natomiastjako czynnik ryzyka niskiej lub umiarkowanej zdolnoścido pracy już tylko brak nagród. Na negatywny wpływ tegowłaśnie stresora na zdolność do pracy mężczyzn wskazująrównież wyniki badań Merecz i wsp. (18). W grupiekobiet jako czynnik ryzyka niskich ocen poszczególnychelementów zdolności do pracy najczęściej pojawiał sięstres wynikający z obciążenia psychicznego. Również tenstresor, obok stresu wynikającego z braku kontroli, byłczynnikiem ryzyka występowania niskiej lub umiarkowanejzdolności do pracy określanej wskaźnikiem WAI.Odmienne oddziaływanie czynników stresogennychw pracy na kobiety i mężczyzn zauważono już, badającreakcje fizjologiczne na stres lub skutki zdrowotne stresu(19). Jedna z hipotez tłumaczących silniejszy negatywnywpływ braku nagród wśród mężczyzn wskazuje, że mężczyźnibardziej jednoznacznie niż kobiety postrzegają swąrolę w pracy, co w znaczący sposób wpływa na ich samoocenęi powoduje, że źle tolerują przejawy niedoceniania.Kobiety natomiast są lepiej przystosowane do pełnieniaróżnych ról lub do zmieniania ich z większą elastycznością,stąd mogą wykorzystywać różne źródła do ocenyswej skuteczności i własnej wartości (20). Negatywniejszywpływ obciążenia psychicznego i braku kontroli w grupiekobiet może wynikać z tego, że percepcja kontrolijest czynnikiem mającym największe znaczenie dla kobietw kształtowaniu psychicznego obciążenia pracą (21).Brak kontroli zwiększa możliwość wystąpienia konfliktupraca–dom, tak istotnego dla samopoczucia kobiet (22).W literaturze przedmiotu stres zawodowy często pojawiasię jako czynnik modyfikujący zdolność do pracy(18,23–26). Wyniki naszych, jak i innych badań wskazująna celowość podejmowania działań zmierzających dozmniejszania stresu zawodowego i propagowania skutecznychmetod radzenia sobie z nim jako efektywnegosposobu zapobiegania obniżaniu zdolności do pracy,a nawet sposobu jej poprawy.Indywidualne reakcje na pracę jako czynnik kształtującypoziom zdolności do pracy jest szczególnie widocznyw odniesieniu do wysiłku fizycznego. Brak wyraźnegowpływu na poczucie zdolności do pracy obiektywniestwierdzanej ciężkości wynika prawdopodobnie z tego,że dla indywidualnego samopoczucia nie jest ważne to,czy praca jest obiektywnie ciężka, tylko to, jak jest tolerowana.Nawet wśród kobiet i mężczyzn wykonujących

Nr 1 Zawodowe i pozazawodowe determinanty zdolności do pracy 23obiektywnie lekką pracę były takie osoby, które oceniały,że przynajmniej czasami wykonywany wysiłek byłzbyt duży, a około 1/3 osób tak oceniających wysiłekw pracy miała zdolność do pracy umiarkowaną lub niską.Również subiektywnie odczuwane jako uciążliwośćnieprawidłowości ergonomiczne — takie jak nieprawidłowapozycja podczas pracy (konieczność pochylaniasię), a także pozycje wymuszone (długotrwałe stanie,chodzenie i siedzenie) — były czynnikiem zwiększającymryzyko niskich ocen niektórych elementów zdolnoścido pracy wśród kobiet i mężczyzn. Na związekzdolności do pracy i niedoskonałości ergonomicznychstanowisk pracy wskazywano już wielokrotnie (26–28),podkreślając, że poprawa w tym zakresie może być skutecznymsposobem poprawy zdolności do pracy.Znaczenie indywidualnych reakcji na pracę widocznejest również, gdy analizuje się wpływ na zdolność dopracy faktu wykonywania pracy w różnych porach doby(pracy zmianowej), co powszechnie jest traktowane jakoczynnik obciążający. Tylko w grupie mężczyzn stwierdzono,że zatrudnienie w takim systemie zwiększało ryzykowystępowania niższych ocen aktualnej zdolnoścido pracy w porównaniu z najlepszą w życiu. Praca w systemiezmianowym zmniejszała jednak ryzyko występowaniaocen, że choroby upośledzają zdolność do pracy.Być może mamy tu do czynienia z efektem zdrowegopracownika, co w tym przypadku oznacza, że w porachinnych niż wyłącznie w dzień nie pracują ci, którzy oceniają,że ich stan zdrowia utrudnia pracę. Efekt zdrowegorobotnika, przejawiający się dobrą tolerancją pracyzmianowej, jest jeszcze wyraźniejszy w grupie kobiet,których większość pracowała w systemie zmianowym,ale nie miało to wpływu na ich zdolność do pracy.Ściślejszy związek wskaźnika zdolności do pracyz cechami indywidualnymi badanych osób i subiektywnymiocenami wykonywanej pracy, niż z obiektywnymiwskaźnikami obciążenia, dostrzeżono równieżw kilku innych badaniach, co wskazuje, że tak mierzonazdolność do pracy jest pośrednio oceną samopoczucia(26,28). Dodatkowym dowodem może być,wykazana w tym badaniu, ścisła korelacja wskaźnikaWAI ze zmęczeniem pracą i zmęczeniem przewlekłym.Analiza wskaźników ryzyka zmęczenia przewlekłegoprzeprowadzona w tej grupie, zaprezentowana w innejpublikacji (12), wykazała, że w większości są to te sameczynniki, które zwiększają ryzyko wystąpienia niższychwartości WAI. Wynika to prawdopodobnie z tego, żew obu ocenach (zdolności do pracy i zmęczenia) wspólnejest źródło wariancji, czyli osoba badana.Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że niewielejest cech, które mają wpływ na zmniejszenie ryzykawystępowania niskich ocen zdolności do pracy. Takie znaczeniew grupie mężczyzn miało zaangażowanie w wysiłekfizyczny w czasie wolnym, ale tylko w odniesieniu dodwóch elementów — zdolności do pracy oraz jakość dietyw odniesieniu do dwóch innych elementów (zdolnoścido pracy oraz wskaźnika WAI). Zależność poziomu zdolnoścido pracy i aktywności fizycznej w czasie wolnymsugeruje, że zmiana stylu życia w kierunku zwiększeniatakiej aktywności może być użytecznym sposobem poprawianiazdolności do pracy. Takie działania są propagowanei sprawdzono ich skuteczność (9,29).Pozytywny wpływ jakości diety (racjonalnej częstotliwościspożywania podstawowych produktów) nazdolność do pracy mężczyzn jest trudny do wytłumaczenia,ale podobny kierunek zależności stwierdzonorównież w innych badaniach (18,30). Prawdopodobnejest, że wśród mężczyzn odżywiających się prawidłoworównież częściej występują inne pozytywne zachowaniazdrowotne. Innym wytłumaczeniem może być to, żeprawidłowa dieta zmniejsza ryzyko poważnych chorób,a przez to poprawia stan zdrowia, wpływając na subiektywnepoczucie zdolności do pracy. W naszych badaniachjakość diety zmniejszała ryzyko oceny, że zdolnośćdo pracy jest upośledzona z powodu schorzeń.Podsumowując, należy stwierdzić, że niski poziomwskaźnika zdolności do pracy nie jest odzwierciedleniemwystępowania wysokiego poziomu czynnikówobciążających w pracy. Jest natomiast wskaźnikiemzłej tolerancji istniejących obciążeń. Z tego też względudziałania interwencyjne, których celem miałoby byćutrzymanie lub poprawa zdolności do pracy, powinnybyć ukierunkowane przede wszystkim na pracowników.Wydaje się, że najbardziej efektywne będą działaniazmierzające do upowszechnienia zachowań prozdrowotnych.W przypadku mężczyzn powinno to byćprzestrzeganie racjonalnej diety, zwiększenie fizycznejaktywności pozazawodowej i ograniczenie spożycia alkoholu.W przypadku kobiet wskazane byłyby równieżdziałania ukierunkowane na podniesienie kondycji fizycznej,co powinno poprawić ich subiektywną ocenęmożliwości pokonywania wysiłku fizycznego w pracy.PIŚMIENNICTWO1. Tuomi K., Ilmarinen J., Jahkola A., Katajarinne L., TulkkiA.: Work ability index. W: Rautaoja S. [red.]. OccupationalHealth Care no. 19. Institute of occupational Health,Helsinki 19942. Radkiewicz P., Widerszal-Bazyl M.: Next-study group: Psychometricproperties of Work Ability Index in the light of

24 T. Makowiec-Dąbrowska i wsp. Nr 1comparative survey study. International Congress Series.T. 1280. Assessment and Promotion of Work Ability,Health and Well-being of Ageing Workers, Verona 2005,ss. 304–3093. De Zwart B.C., Frings-Dresen M.H., van DuivenboodenJ.C.: Test-retest reliability of the Work Ability Indexquestionnaire. Occup. Med. (Oxf.) 2002;52(4):177–1814. Ilmarinen J., Tuomi K., Eskelinen L., Nygard C.H., HuuhtanenP., Klockars M.: Background and objectives of theFinnish research project on aging workers in municipaloccupations. Scand. J. Work Environ. Health 1991;17,Supl. 1:7–115. Tuomi K., Eskelinen L., Toikkanen J., Jarvinen E., IlmarinenJ., Klockars M.: Work load and individual factorsaffecting work ability among aging municipal employees.Scand. J. Work Environ. Health 1991;17, Supl. 1:128–1346. Ilmarinen J., Tuomi K., Klockars M.: Changes in the workability of active employees over an 11-year period. Scand.J. Work Environ. Health 1997;23, Supl. 1:49–577. Tuomi K., Toikkanen J., Eskelinen L., Backman A.L.,Ilmarinen J., Järvinen E. i wsp.: Mortality, disability andchanges in occupation among aging municipal employees.Scand. J. Work Environ. Health 1991;17, Supl. 1:58–668. Krause N., Lynch J., Kaplan G.A., Cohen R.D., GoldbergD.E., Salonen J.T.: Predictors of disability retirement.Scand. J. Work Environ. Health 1997;23(6):403–4139. Tuomi K., Ilmarinen J., Martikainen R., Aalto L.,Klockars M.: Aging, work, life-style and work abilityamong Finnish municipal workers in 1981–1992. Scand.J. Work. Environ. Health 1997;23, Supl. 1:58–6510. Makowiec-Dąbrowska T., Sprusińska E., Bazylewicz--Walczak B., Radwan-Włodarczyk Z., Koszada-Włodarczyk W.: Zdolność do pracy — nowe podejście dosposobu oceny. Med. Pr. 2000;51(4):317–33311. Dudek B., Waszkowska M., Hanke W.: Ochrona zdrowiapracowników przed skutkami stresu zawodowego. InstytutMedycyny Pracy, Łódź 199912. Makowiec-Dąbrowska T., Koszada-Włodarczyk W.: Przydatnośćkwestionariusza CIS20R do badania zmęczeniaprzewlekłego. Med. Pr. 2006;57(4):327–33713. Ilmarinen J.: Ageing workers in European Union — statusand promotion of work ability, employability and employment.Finnish Institute of Occupational health, Ministryof Social Affairs and Health, Ministry of Labour,Helsinki 199914. Monteiro M.S., Ilmarinen J., Corrâa Filho H.R.: Workability of workers in different age groups in a publichealth institution in Brazil. Int. J. Occup. Saf. Ergon.2006;12(4):417–42715. Lin S., Wang Z., Wang M.: Work ability of workers inwestern China: reference data. Occup. Med. (Oxf.)2006,56(2):89–9316. Dudek B., Nowacki H.: Subjective and objective indicatorsof fatigue in obstetricians during 24 hour work. W: OgińskiA., Pokorski J., Rutenfranz J. [red.]. ContemporaryAdvances in Shiftwork Research. Akademia Medyczna,Kraków 1987, ss. 415–41917. Kaleta D., Makowiec-Dabrowska T., Dziankowska-ZaborszczykE., Jegier A.: Physical activity and self-perceivedhealth status. Int. J. Occup. Med. Environ. Health2006;19(1):61–6918. Merecz D., Mościcka A., Drabek M., Koniarek J.: Predyktoryzdrowia psychicznego i zdolności do pracy pracownikówzatrudnionych na stanowiskach wykonawczych.Med. Pr. 2004;55(5):425–43319. Steptoe A., Siegrist J., Kirschbaum C., Marmot M.: Effort–rewardimbalance, overcommitment, and measuresof cortisol and blood pressure over the working day. Psychosom.Med. 2004;66:323–32920. Bussey K., Bandura A.: Social cognitive theory ofgender development and differentiation. Psychol.Rev. 1999;106:676–71321. Karasek R.A., Theorell T.: Healthy work. Basic Books,New York 199022. Kawaharada M., Saijo Y., Yoshioka E., Sato T., Sato H.,Kishi R.: Relations of occupational stress to occupationalclass in Japanese civil servants — analysis by two occupationalstress models. Ind. Health 2007;45(2):247–25523. Kloimüller I., Karazman R., Geissler H., Karazman I.:The relation of age, work ability index and stress-inducingfactors among buss drivers. Int. J. Ind. Ergon.2000;25(5):497–50224. Goedhard J.G., Goedhard W.J.A.: Work ability and perceivedwork stress. International Congress Series. T. 1280.Assessment and Promotion of Work Ability, Health andWell-being of Ageing Workers, Verona 2005, ss. 79–8325. Sjogren-Ronka T., Ojanen M.T., Leskinen E.K., TmustalampiS., Malkia E.A.: Physical and psychosocial prerequisitesof functioning in relation to work ability and generalsubjective well-being among office workers. Scand.J. Work. Environ. Health 2002;28(3):184–19026. Pohjonen T.: Perceived work ability of home care workersin relation to individual and work-related factors in differentage groups. Occup. Med. (Oxf.) 2001;51(3):209–21727. Soininen H., Noronen R., Louhevaara V.: Correlation ofWork Ability Index with individual and work-related characteristics.W: Das B., Karwowski W. [red.]. Advances inOccupational Ergonomics and Safety II. Proceedings ofthe Annual International Occupational Ergonomics andSafety Conference 1–4, Washington 199728. Tuomi K., Luostarinen T., Ilmarinen J., Klockars M.: Workload and individual factors affecting work disability mongaging municipal employees. Scand. J. Work Environ.Health 1991;17, Supl. 1:94–9829. Ilmarinen J., Louhevaara V., Korhonen O., Nygard C.H.,Hakola T., Suvanto S.: Changes in maximal cardiorespiratorycapacity among aging municipal employees. Scand.J. Work. Environ. Health 1991;17, Supl. 1:99–10930. Kaleta D., Makowiec-Dąbrowska T., Jegier A.: Lifestyleindex and work ability. Int. J. Occup. Med. Environ. Health2006;19(3):170–177