full text - Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie

– I –

KOMITET REHABILITACJI, KULTURY FIZYCZNEJI INTEGRACJI SPOŁECZNEJ PANISSN 1731-0652MIĘDZYNARODOWE STOWARZYSZENIE MOTORYKI SPOR TO WEJ – IASKAN­TRO­PO­MO­TO­RY­KAVol. 21, nr 54INDEX COPERNICUSAKADEMIA WYCHOWANIA FI ZYCZ NE GOIM. BRO NI SŁA WA CZECHA W KRA KO WIEAKADEMIA WYCHOWANIA FI ZYCZ NE GOWE WROCŁAWIUKRAKÓW – WROCŁAW 2011

ISSN 1731-0652COMMITTEE FOR REHABILITATION, PHYSICAL EDUCATIONAND SOCIAL INTEGRATION OF POLISH ACADEMY OF SCIEN CESINTERNATIONAL ASSOCIATION OF SPORT KINETICS – IASKAN­TRO­PO­MO­TO­RY­KAVol. 21, nr 54INDEX COPERNICUSUNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATIONCRACOW, POLANDUNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATIONIN WROCLAW, POLANDCRACOW – WROCLAW 2011

ANTROPOMOTORYKAISSN 1731-0652KOMITET REHABILITACJI, KULTURY FI ZYCZ NEJ I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ PANMIĘ DZY NA RO DO WE STO WA RZY SZE NIE MOTORYKI SPORTOWEJ – IASKAKADEMIA WY CHO WA NIA FI ZYCZ NE GO IM. BRONISŁAWA CZE CHA W KRA KO WIEAKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIUVOL. 21, NR 54 KRAKÓW – WROCŁAW 2011REDAKCJARedaktor NaczelnyEdward MleczkoZ-ca Redaktora Na czel ne goZofia IgnasiakKomitet RedakcyjnyJan Chmura, Jerzy Januszewski, Andrzej Klimek, Tadeusz Koszczyc, Lesław Kulmatycki,Wiesław Osiński, Joachim Raczek, Teresa Sławińska-Ochla, Włodzimierz StarostaRADA REDAKCYJNAMichal Belej (Słowacja), Peter Blaser (Niemcy), Tadeusz Bober, Janusz Czerwiński, Sławomir Drozdowski,Józef Drabik, Joanna Gradek, Peter Hirtz (Niemcy), Josif Moisiejewicz Fejgenberg (Izrael), Adam Haleczko,Andrzej Jopkiewicz, Han C.G. Kemper (Holandia), Krzysztof Klukowski, Vladimir Lyakh (Rosja),Robert M. Malina (USA), Wacław Petryński, Ryszard Przewęda,Igor Ryguła, Stanisław Sterkowicz, Stanisław ŻakADRES REDAKCJIal. Jana Pawła II 7831-571 KrakówPolandCzasopismo ANTROPOMOTORYKA jest umieszczone na liście rankingowej INDEX COPERNICUSAdiustacja i korekta: Barbara Przybyło© Copyright by University School of Physical Education in CracowOpracowanie gra ficz ne i łamanie: Dział Projektów Wydawniczych AWF KrakówDruk: Agencja Reklamowa Artprom, ul. Dukatów 29, 31-431 KrakówNakład: 150 egz.

ANTROPOMOTORYKAISSN 1731-0652COMMITTEE FOR REHABILITATION, PHYSICAL EDUCATIONAND SOCIAL INTEGRATION OF POLISH ACADEMY OF SCIENCESINTERNATIONAL ASSOCIATION OF SPORT KINETICS – IASKUNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATION, CRACOW, POLANDUNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATION IN WROCLAW, POLANDVOL. 21, NR 54 CRACOW – WROCLAW 2011EDITORIAL COMMITTEECHAIRMANEdward MleczkoV-CHAIRMANZofia IgnasiakMEMBERSJan Chmura, Jerzy Januszewski, Andrzej Klimek, Tadeusz Koszczyc, Lesław Kulmatycki,Wiesław Osiński, Joachim Raczek, Teresa Sławińska-Ochla, Włodzimierz StarostaEDITORIAL BOARDMichal Belej (Slovakia), Peter Blaser (Germany), Tadeusz Bober, Janusz Czerwiński, Sławomir Drozdowski,Józef Drabik, Joanna Gradek, Peter Hirtz (Germany), Josif Moisiejewicz Fejgenberg (Israel), Adam Haleczko,Andrzej Jopkiewicz, Han C.G. Kemper (Holland), Krzysztof Klukowski, Vladimir Lyakh (Russia),Robert M. Malina (USA), Wacław Petryński, Ryszard Przewęda,Igor Ryguła, Stanisław Sterkowicz, Stanisław ŻakEDITOR’S OFFICEal. Jana Pawła II 7831-571 KrakówPolandIndexed in INDEX COPERNICUSCopy-editing and proofreading: Barbara Przybyło© Copyright by University School of Physical Education, Cracow, PolandDesign and DTP: University School of Physical Education, Cracow, PolandPrint: Agencja Reklamowa Artprom, ul. Dukatów 29, 31-431 KrakówCirculation: 150

NR 54 AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KA2011SPIS TREŚCIOd Redakcji: Coraz bliżej Międzynarodowa Konferencja Naukowa Sport Kinetics 2011 „Teraźniejszość i przyszłośćbadań w nauce o ruchu człowieka” 7Informacje dla Autorów 11PRACE ORYGINALNEDorota Sadowska, Rafał Stemplewski, Janusz MaciaszekWpływ lokalnego wysiłku fizycznego na wychwiania posturalne i granice stabilności ciała u młodych mężczyzn 17Tadeusz Rynkiewicz, Natalia NiewolnaPoziom siły maksymalnej i dokładności siłowej w wybranych zadaniach motorycznych u mężczyzn 27Joanna Gradek, Edward Mleczko, Sebastian SwobodaTrening w okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego kobiet i mężczyzn a niektóre wskaźniki zdrowia 35Paweł Chmura, Marek ZatońZmiany maksymalnej mocy fosfagenowej i wybranych cech fizjologicznych podczas powtarzanych wysiłkówu młodych piłkarzy nożnych 51Zbigniew Barabasz, Emilian Zadarko, Maciej Huzarski, Mariusz OzimekOcena poziomu wybranych motorycznych zdolności kondycyjnych 11-letnich chłopców na przykładzie kadrywojewódzkiej Podkarpackiego Związku Piłki Nożnej 59Marek Popowczak, Andrzej Rokita, Ireneusz CichySprawność fizyczna uczniów szkoły ponadgimnazjalnej uczestniczących w zajęciach ruchowych z piłkąrozbudzających empatię 69Edward Mleczko, Czesław SzmigielOtyłość i nadwaga dzieci i młodzieży z Krakowa na tle wyników badań rówieśników z innych populacji 81Adam HaleczkoKryteria oceny rozwoju motorycznego dzieci w wieku od 10 do 13 lat 99Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek JankowskiWartości centylowe wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku 6–18 latz Gdańska z uwzględnieniem problemu definiowania nadwagi i niedoboru masy ciała 109PRACE PRZEGLĄDOWEWanda Pilch, Anna PiotrowskaRodziny białek szoku termicznego i ich rola w odpowiedzi na wysiłek fizyczny 121INFORMACJE12. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Sport Kinetics 2011 „Teraźniejszość i przyszłość badań w nauceo ruchu człowieka” 133– 5 –

NR 54 AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KA2011CONTENTSEditor’s Note: 12 th International Scientific Conference Sport Kinetics 2011 “Present and Future Researchin the Science of Human Movement” is coming soon 7Information for the Authors 13ORIGINAL PAPERSDorota Sadowska, Rafał Stemplewski, Janusz MaciaszekThe influence of local physical effort on postural sway and limits of stability in young males 17Tadeusz Rynkiewicz, Natalia NiewolnaThe level of maximum strength and strength accuracy in chosen motor tasks in men 27Joanna Gradek, Edward Mleczko, Sebastian SwobodaTraining for men and women at the biological stage of meso- and kataphase, and some health indicators 35Paweł Chmura, Marek ZatońChanges in maximum phosphagen power and selected physiological traits during repeated efforts in young soccerplayers 51Zbigniew Barabasz, Emilian Zadarko, Maciej Huzarski, Mariusz OzimekAn assessment of the motor fitness abilities of a selected group of 11-year-old boys, members of the provincialfootball team of the Podkarpacie Football Association. 59Marek Popowczak, Andrzej Rokita, Ireneusz CichyPhysical ability of secondary school students who take part in physical classes with the ball that arouse empathy 69Edward Mleczko, Czesław SzmigielOverweight and obesity in children and adolescents from Krakow in comparison with results from other peerspopulations 81Adam HaleczkoEstimation criteria of the motor development of children aged 10–13 years 99Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek JankowskiPercentile values of height and body mass and the body mass index of children and youth aged 6–18 yearsfrom Gdansk including under- and overweight definition problem 109REVIEW PAPERSWanda Pilch, Anna PiotrowskaFamilies of heat shock proteins and their role in response to exercise 121ANNOUNCEMENTS12 th International Scientific Conference Sport Kinetics 2011 „Present and Future Research in the Scienceof Human Movement” 133– 6 –

NR 54 AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KA2011OD REDAKCJI • EDITOR’S NOTECORAZ BLIŻEJ MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJANAUKOWA SPORT KINETICS 2011„TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ BADAŃ W NAUCEO RUCHU CZŁOWIEKA”12 TH INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCESPORT KINETICS 2011„PRESENT AND FUTURE RESEARCH IN THE SCIENCEOF HUMAN MOVEMENT” IS COMING SOONJuż drugi kwartał 2011 roku. Oddajemy do rąk czytelników54. numer naszego krakowsko-wrocławskiego periodyku.Mamy nadzieję, że tak jak poprzednie jego wydania, równieżi to zostanie życzliwie przez nich przyjęte.Szybkimi krokami zbliża się termin otwarcia 12.Międzynarodowej Konferencji Naukowej Sport Kinetics2011 „Teraźniejszość i przyszłość badań w nauceo ruchu człowieka”. Nie oznajmi tego faktu dzwonZygmunt, ale na pewno o tej konferencji będzie głośnonie tylko w stołeczno-królewskim mieście Krakowie.W „Antropomotoryce” już po raz wtóry zamieszczamyzwięzłą informację na temat tego wydarzenia, którezostało włączone do programu konferencji krakowskichorganizowanych w roku prezydencji naszegokraju w Unii Europejskiej. Kraków na krótko będzie wewrześniu centrum Zjednoczonej Europy. Na pewnowymiernym wkładem w cykl imprez uświetniającychto wydarzenie będzie konferencja organizowana przezAWF w Krakowie i Międzynarodowe StowarzyszenieMotoryki Sportowej. Patronuje jej nie tylko z urzędukrakowsko-wrocławska „Antropomotoryka”.W kolejnym numerze, wydanym po angielsku, zamierzamyw jeszcze większym stopniu podkreślić naszezwiązki z problematyką podejmowaną już od 20lat przez organizatorów poprzednich spotkań członkówi sympatyków IASK-u, międzynarodowej organizacjinaukowej, kierowanej od początku jej powołania dożycia przez polskiego prezydenta prof. dra hab. hc.Włodzimierza Starostę i pierwszej konferencji pod jejauspicjami zorganizowanej w Lasach Rogowskich kołoGorzowa Wielkopolskiego.Wspominając tamto wydarzenie mamy również nauwadze nie tak dawną 20. rocznicę powstania, niewieletylko starszego, naszego krakowskiego periodyku, któryz uwagą śledzi dzieje tej tak potrzebnej organizacji.Użycza także swoje łamy członkom IASK-u orazkorzysta z ich doświadczeń redakcyjnych. Spoglądającna dzieje Międzynarodowego Stowarzyszenia MotorykiSportowej (IASK) z krakowskiego partykularza możnarzec, parafrazując słowa naszego krakowskiego bardaKonstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, że z trudem teżbudujemy nasz dzień powszedni, nasze małe budowaniei tu, w Redakcji „Antropomotoryki”. Tak, trud to upartyi niezmienny – nasze nieustanne kształtowanie. I tak,jak przed laty na Rynku Krakowskim o swoim przemijającymżyciu mówił poeta, również i my powiedzmy:Dni i noce z nami biegną,A my z nimi ku przodowi,W trudzie tworząc piękno, piękno,Które znów służy trudowi.Na pewno nie będziemy pisać w 54. numerze kwartalnikao trudnościach, jakie się piętrzą przed Redakcją,– 7 –

Od RedakcjiStowarzyszeniem czy też organizatorami kolejnej konferencjiIASK-u, aspirującej do miana międzynarodoweji do tego rodzącej się do życia w stołeczno-królewskimmieście Krakowie w czasach biedy i kryzysu, któredotykają już nie tylko uczelnie wyższe, ale nawet całepaństwa. Trudno byłoby też wspominać nasze polskiepiekiełko – zawiści i niekompetencje oraz całą otoczkęśrodowiskową ludzi odważnych i odpowiedzialnychdziałaczy, do tego jeszcze społecznych, bo:Nie jesteśmy, by spożywaćUrok świata, ale po to,By go tworzyć i przetaczaćPrzez czasy jak skałę złotą.Mamy nadzieję, że krakowskie spotkanie uczonychz całego świata mocno zapisze się w pamięci wszystkichjego uczestników i dziejów miasta, które po stuleciachpowróci, dzięki prezydencji w Unii Europejskiejdo roli, jaką kiedyś pełniło, i to nie tylko za zasługihistoryczne, ale także za dzień dzisiejszy. Jesteśmyprzecież – jak to świetnie ujął nasz kochany krakowskipoeta:[…] cząstką w zespole,z niego płynie jego siła –żeby chleb leżał na stole,a pracom lampa świeciła.Redakcja „Antropomotoryki” prowadzi poważnerozmowy z organizatorami konferencji oraz z invitedspeakers na temat możliwości wydrukowania jeszczeprzed konferencją niektórych materiałów. Mogłybysię one stać zaczynem dyskusji określonej przez hasłokonferencji: „Teraźniejszość i przyszłość badańw nauce o ruchu człowieka”. Mamy nadzieję, że owerozmowy zakończą się sukcesem. Zapraszam już dokolejnego, 55. numeru kwartalnika, który ukaże się napoczątku września. A teraz otwórzmy stronice obfitegoobjętościowo 54. numeru.Serię dziewięciu artykułów empirycznych, zamieszczonychw dziale prac oryginalnych, otwierają rozważanianad problematyką tradycyjnie podejmowaną nałamach „Antropomotoryki”. W artykule Wpływ lokalnegowysiłku fizycznego na wychwiania posturalnei granice stabilności ciała u młodych mężczyzn, zespółpoznańskich naukowców prezentuje wyniki badań nadoceną wielkości zmian wychwiań posturalnych i granicstabilności ciała w pozycji stojącej (stanie obunóż), którezachodzą pod wpływem wysiłku fizycznego o charakterzelokalnym, angażującym mięśnie związane zestawem skokowym (głównie mięsień trójgłowy łydki).W przypadku wychwiań posturalnych stwierdzono powysiłku zwiększenie zakresów wychwiań COP w kierunkuprzyśrodkowo-bocznym (ML) i przednio-tylnym(AP), długości drogi pokonanej przez COP oraz polawychwiań COP zarówno przy oczach otwartych, jaki zamkniętych. Odnotowano również większy wzrostwychwiań COP przy oczach otwartych niż przy oczachzamkniętych. W przypadku powysiłkowych pomiarówgranic stabilności ciała nie stwierdzono istotnychstatystycznie zmian w żadnym z badanych parametróww stosunku do wartości przedwysiłkowych.Prawdopodobnie zastosowany wysiłek był zbyt małąingerencją w funkcjonowanie całego układu posturalnegoi nie doprowadził do ograniczenia obszaru stabilnościposturalnej ciała.W kolejnej publikacji Poziom siły maksymalnej i dokładnościsiłowej w wybranych zadaniach motorycznychu mężczyzn podjęte zostały kwestie związane z motorykąsportową. Ich celem było określenie poziomuglobalnej dokładności siłowej w zależności od zadanejwartości siły – stanowiącej część maksymalnej globalnejsiły statycznej oraz ustalenia poziomu dokładnościsiłowej kończyn dolnych w zależności od zadanej wartościsiły – odniesionej do maksymalnej siły statycznejkończyn dolnych. Stwierdzono, że poziom dokładnościsiłowej związanej z odtworzeniem żądanej wielkościsiły statycznej – globalnej i kończyn dolnych zwiększasię wraz ze wzrostem wielkości żądanej siły.W pracy Trening w okresie mezo- i katafazy rozwojubiologicznego kobiet i mężczyzn a niektóre wskaźnikizdrowia badacze krakowscy podjęli się zadania ocenywpływu systematycznego uczestnictwa w treningachsportowych organizowanych dla osób aktywnych fizyczniena Krakowskich Ścieżkach Biegowych napoziom wskaźników zdrowia z normatywnego i holistycznegopunktu widzenia, który jest postulowanyw koncepcji badania sprawności fizycznej w ujęciuzdrowia H-RF. Zbadano również efektywność ich poprawyw wyniku ekstensywnego wzrostu objętościtreningu. Wyniki przeprowadzonych analiz porównawczychpozwoliły stwierdzić, że trening osób w okresieich mezo- i katafazy rozwoju biologicznego możespełnić funkcje zdrowotne. Potwierdziły to szczególnieporównania z wykorzystaniem wskaźników zdrowia.Zauważono, iż trening rekreacyjny będzie w większymstopniu wpływał na pozytywne zmiany wskaźnikówzdrowotnych u kobiet niż u mężczyzn. Przynosił natomiastefekty mniejsze od oczekiwanych w zakresie– 8 –

Od Redakcjisię na podstawie uzgodnionych międzynarodowychstandardów. Tylko one dają bowiem możliwość dokonywaniaporównań. W związku z tym na podstawiebadań 25 124 dzieci i młodzieży, w tym 12 813 chłopcówi 12 311 dziewcząt w wieku 6–18 lat, opracowanow pracy Wartości centylowe wysokości i masy ciałaoraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku6–18 lat z Gdańska z uwzględnieniem problemu definiowanianadwagi i niedoboru masy ciała uaktualnione,środowiskowe normy wartości centylowych dla wysokości,masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieżyw wieku szkolnym z miasta Gdańska. Dokonanoobliczeń wartości centyli: 3, 5, 10, 15, 25, 50, 75, 85,90, 95 oraz 97 u chłopców i dziewcząt w odniesieniuwieku kalendarzowego. Dokonano także porównaniakryteriów nadwagi i niedoboru masy ciała w populacjigdańskiej z wartościami referencyjnymi InternationalObesity Task Force oraz z normami opracowanymiprzez Instytut Matki i Dziecka na podstawie badańdzieci i młodzieży warszawskiej.W poprzednich numerach „Antropomotoryki” zamieściliśmyserię artykułów na temat kryteriów ocenywieku biologicznego dzieci i młodzieży metodami antropologicznymi.W pewnym sensie nawiązuje do podjętejwówczas problematyki artykuł pt. Kryteria oceny rozwojumotorycznego dzieci w wieku od 10 do 13 lat stałegowspółpracownika naszego kwartalnika. Zachęcamy dojego przestudiowania i ewentualnej dyskusji.Białka szoku termicznego (HSP – heat shock proteins)są ważnymi efektorami odpowiedzi stresowej wewszystkich organizmach. W licznych już badań wynika,że są niezwykle konserwatywne filogenetycznie,ponieważ nie zmieniły swojej struktury w czasie trzechmiliardów lat ewolucji. Białka te nie tylko tworzą nowy,uniwersalny system ochrony komórek przed wpływemczynników zewnętrznych, lecz również modulują w warunkachbezstresowych wiele kluczowych reakcji, takichjak replikacja i transkrypcja DNA oraz proteolizabiałek. Nasilenie syntezy białek szoku cieplnego, obserwowanepo wysiłku fizycznym, zależy głównie odjego intensywności oraz od typu aktywowanych w czasiepracy włókien mięśniowych. Jak wynika z pracyprzeglądowej Rodziny białek szoku termicznego i ichrola w odpowiedzi na wysiłek fizyczny, poznanie mechanizmuwzmożonej syntezy tych białek stworzynowe i niezwykle interesujące przestrzenie badawcze,których eksploracja przyniesie lepsze zrozumienie procesówfizjologicznych i biochemicznych na poziomiemolekularnym w warunkach wysiłku fizycznego.Zachęcamy zatem do dalszej owocnej współpracydotychczasowych autorów prac. Pozostawiamy takżedrzwi otwarte na oścież przed wszystkimi, którzy interesująsię różnymi aspektami motoryczności człowieka.Cała Redakcja Krakowska – jak zwykle – patrzy optymistyczniew przyszłość i z uśmiechem wypowiada słowacytowanego już Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego:Choćby i po razy tysiącosaczyły nas trudnościmy idziemy blaskiem bijącw urodę maszyn i roślin.Pozostaję z wyrazami szacunku i poważania orazpozdrawiam ze stołeczno-królewskiego Krakowa.Naczelny Redaktor „Antropomotoryki”Edward Mleczko– 10 –

Informacje dla Autorówscripts sub mit ted to bio me di cal jo ur nals. N Engl J Med1997; 336; 309–315).Przykłady:a) prace wydrukowane w cza so pi smach:• Casella R, Bubendorf L, Sauter G, Moch H,Michatsch MJ, Gasser TC: Focal neu ro en do crinedif fe ren tia tion lacks pro gno stic si gni fi cian cein pro sta te core needle biopsies. J Urol, 1998;160: 406–410.b) monografie:• Matthews DE, Farewell VT: Using and Un derstanding Me di cal Statistics, ed 3, re vi sed. Ba sel,Karger, 1996.c) rozdziały w książkach:• Parren PWHI, Burton DR: Antibodies aga instHIV-1 from phage display libraries; Map ping of anim mu ne response and progress towards antiviralim mu no the ra py; in Ca pra JD (ed.): An ti bo dy Engine ering. Chem Immunol. Ba sel, Kar ger, 1997,65: 18–56.• Kokot F: Fizjologia nerek; w Zieliński J, Leń ko J (red.):Uro lo gia, Warszawa, PZWL, 1992, 1: 9–20.Materiał ilustracyjny musi mieć bardzo dobrą ja kość. Powinien być wykonany na białych kart kach. Re pro duk cjezdjęć oraz fotografie należy przy go to wać na błysz czą cympapierze fo to gra ficz nym. Na od wro cie fo to gra fii trzebanapisać mięk kim ołów kiem jej kolejny numer oraz zaznaczyćstrzałką, gdzie znaj du je się jej górny brzeg. Redakcjadru ku je je dy nie zdję cia czarno-białe. Tabele i ryciny należyzamieszczać na oddzielnych stronach i nu me ro waćcyframi arabskimi. Ich nagłówki, ob ja śnie nia oraz podpisypod rycinami i nad tabelami powinny być w języku polskimi angielskim. Przy kład:Tabela 1., Ryc. 1., Objaśnienia, ChłopcyTable 1., Fig. 1., Commentary, BoysProsimy używać nawiasów okrą głych. Wzory mu szą byćnapisane czytelnie, szcze gól nie wskaźni ki i wykładnikipotęg.Artykuł może być napisany na edytorze od Word 6.0 do2007, Open Office, w for ma cie DOC lub RTF. Ilu stra cje,ta be le i wy kre sy powinny być za miesz czo ne w osobnychplikach, a na wydrukach oraz na mar gi ne sie za zna czo neołów kiem ich miej sce w tekście. Wykresy na le ży wy ko naćw kolorze czar nym. Moż na stosować tin ty szare o różnymna tęże niu lub tek stu ry. W opisach, ze względów es te tycznych,prosimy stosować czcionkę jed no ele men to wą (np.arial). Nie należy nad uży wać wyróżnień (bold, ita lic). Przyska no wa nych ilustracjach rozdzielczość musi wy no sić conajmniej 300 dpi. Ilustracje czar no-białe (line art.) po win nybyć w formacie TIFF, a zdjęcia (grey) w for ma cie TIFF lubJPEG (w ni skim stopniu kompresji, do 10%). Wszystkie pli kimogą być spa ko wa ne RAR-em lub ZIP-em. Po sko pio wa niuna CD należy spraw dzić, czy wszyst kie pliki się kopiują.Spis piśmiennictwa powinien być sporządzony we długko lej no ści cytowania:[1] Żekoński Z, Wolański N: Warunki społeczno-by to wejako czynniki rozwoju człowieka; w Wo lań ski N (red.):Czyn ni ki rozwoju człowieka. Warszawa, PWN, 1987;68–88.[2] Malarecki I: Zarys fizjologii wysiłku i treningu spor towego. Warszawa, Sport i Turystyka, 1975.[3] Bouchard C, Malina RM: Genetics of phy sio lo gi calfit ness and motor performance. Exerc Sport Sc Rev,1983; 11: 112–115.[4] Szopa J: W poszukiwaniu struktury mo to rycz no ści:ana li za czynnikowa cech somatycznych, funk cjo nalnychi prób spraw no ści fizycznej u dziewcząt i chłopcóww wie ku 8–19 lat. Wyd. Monograficzne, Kra ków,AWF, 1988; 35.Powołując się w tekście na daną pozycję pi śmien nic twa na leżypodać w nawiasie kwadratowym tylko cy frę arab ską.Przy ta cza jąc dwie lub większą ich licz bę należy podawaćw na wia sie kwa dra to wym ko lej ność chro no lo gicz ną ichwy da nia.5. Uwagi Redakcji• Wszystkie prace podlegają ocenie i są ano ni mo wo re cenzowa ne.• Redakcja zapoznaje autora z uwagami re cen zen tów.• Odbitka szczotkowa pracy jest wysyłana do Autora pocztąelektroniczną jako plik PDF. Po niezbędnej korekcie iakceptacji pracy do druku należy ją odesłać w terminiedo 10 dni na adres e-mail Redakcji „Antropomotoryki”.Przetrzymywanie korekty może spowodować przesunięcieartykułu do następnego numeru.• Redakcja „Antropomotoryki” zastrzega sobie prawo adiustacji,dokonywania poprawek w zakresie ujednolicanianazewnictwa i ewentualnego skracania tekstów.• Przysyłane do druku artykuły (wraz z oświadczeniem –patrz: Warunki ogólne) powinny być kierowane do Redakcjipismem przewodnim podpisanym przez samodzielnegopracownika nauki, równocześnie odpowiadającego zamerytoryczną stronę opracowania.• Autor otrzymuje bezpłatnie plik PDF z zawartością numeru„Antropomotoryki”, w którym zamieszczono jegopracę. Czasopismo w formie książkowej można zamówićodpłatnie przy zwrocie korekty autorskiej pod adresem:joanna.stepien@awf.krakow.pl.• Pełne numery bieżące i archiwalne „An tro po mo to ry ki”moż na zamówić odpłatnie w Krakowskiej Księ gar ni KulturyFizycznej, al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kra ków, tel/fax(012) 681 36 22.• Streszczenia w języku polskim i angielskim są zamieszczonena stronie internetowej: www.awf.krakow.pl; link:wydawnictwa, czasopisma, antropomotoryka oraz www.journals.indexcopernicus.com.– 12 –

NR 54 AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KA2011INFORMATION FOR THE AUTHORS1. “Kinesiology” (“Antropomotoryka”) is an official scientificquarterly of the International Association of Sport Kinetics– IASK, pub lished at the University School of Physical Education,Cracow, Poland under the auspices of the CommitteeRehabilitation, Physical Education and Social Integration thePolish Acad emy of Sciences.The magazine presents the results of original re search workand experiments in the field of human mo to r icity and re latedsciences. It also publishes review ar ticles, opinion ar ticles anddiscussion of scientists evalu ating the current situation andperspectives of sci en tific de vel opment of human motoricity.2. Materials for publication (one copy of computer printouts)should be sent together with the compact disc at the followingaddress: Redakcja “Antropomotoryki”, Akademia WychowaniaFizycznego, al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków, tel.12 683 12 78, tel/fax 12 683 10 76 or at the e-mail address:antropomotoryka@awf.krakow.pl.3. General conditions:• Upon submitting a paper to be published the Author(Authors) trans fers copyright to the Publishing House ofthe “Antro po mo to ryka”. The works qualified for pub li cationbecome therefore the prop erty of the Publishing Houseof the “Antro po mo to ryka” and cannot be published inextenso or in fragments in other pe ri odi cals or other mediawithout the written per mission of the Publisher. The worksubmitted for publication in the “Antro po mo to ryka” cannotbe submitted for pub li cation ear lier on or simultaneouslyin any other pe ri odical. The Author is required to makea written statement to this effect. If the work in cludesany figures, tables, etc. which have al ready been publishedelsewhere, the Author is obliged to obtain a writtenper mission for re printing.• “Antropomotoryka” accepts demonstrative, origi nal,experimental, and historical papers, in for mation aboutconferences, reports from con gresses and con ferenceson human motoricity, short summa ries of works publishedin foreign pe ri odi cals and book re views on humanmotoricity. Origi nal works are accepted in En glish.• The works of particular sci en tific value sub mitted andaccepted for pub li cation earlier on in a for eign sci entificperiodical can also be submitted for publication inthe “Antro po mo to ryka”, however, on condition that theAuthor ob tains a permission from the publisher of thep er io d i c a l .• All papers should be no longer than 22 pages with 1800letters per page (i.e. 30 lines 60 points each). They shouldbe in double-spaced or 1,5 spaced typewriting on oneside of the paper only.4. Rules of constructing the work:• The accompanying letter should contain both home andoffice addresses and the information at which address tosend the correspondence.• Empirical works should contain the following in for mation:title, name(s) of the author(s), key words in Polish and inEnglish, brief summary in Polish, summary in English(as mentioned above), in tro duction, ma terial, methods,results and dis cussion, con clusions and bib li og ra phy.• The number of key words should be from 3 to 15.• The summary has to contain: the purpose of the work,material, methods, results and con clusions.• The first page should contain the information in thefollowing order: title, name(s) of the author(s), scientificdegree(s) of the author(s) and the pro fessional affiliation,including the address, key words, brief summary in Polishand in English. The summary should not contain less than200 and no more than 250 words.• The reference materials should be listed on a sepa ratesheet of paper. Only the aterials the Author refers to inthe text may be included. They should be num beredusing Arabic numerals and placed in the order theyare quoted in the work (not in the alphabetic order). Eachitem of the reference materials should be written in a newverse. The surname(s) of the author(s) of the quoted workshould be followed by the initials of their first name(s),then the original title of the maga zine where the workwas published should be given. The abbre viation ofthe title of a magazine should be taken from the IndexMedicus (or In ter na tional Committee of Medical JournalEditors: Uni form Re quirements for manu scripts submittedin bio medical jour nals. N Engl J Med 1997; 336,309–315).– 13 –

Information for the AuthorsExamples:a) works printed in magazines:• Casella R, Bubendorf L, Sauter G, Moch H,Michatsch MJ, Gasser TC: Focal neu roen do crinedifferentiation lacks prognostics sig nifi cance inprostate core needle biopsies. J Urol, 1998; 160:406–410.b) monographs:• Matthews DE, Farewell VT: Using and Un derstandingMedical Statistics, ed 3, re vised. Basel,Karger, 1966.c) chapters in textbooks:• Parren PWHI, Burton DR: Antibodies againstHIV-1 from phage display libraries; Mapping of animmune response and progress towards antiviralimmu no therapy; in Capra JD (ed.): An ti body Engineering,Chem. Immunol. Basel, Karger, 1997,65: 18–56.• Kokot F: Fizjologia nerek; w. Zieliński J, Leń ko J(eds): Urologia, War sza wa, PZWL, 1992, 1: 9–20.All the illustrations have to be of high quality. Graphicmaterial should be submitted on white sheets of pa per.Copies of photographs and pho to graphs should be submittedon glossy paper. The con secutive num ber of thephotograph should be written with a soft pencil on the backside of each photograph as well as an arrow marking itstop edge. Only black and white pictures are printed. Scalesand pictures should be placed on separate pages andnumbered with Arabic numerals. The headings, descriptionsand suscriptions under the pictures and above thescales should be written in Polish and English.Example in Polish:Tabela 1., Ryc. 1., Objaśnienia, ChłopcyExample in English:Table 1., Fig. 1., Commentary, BoysPlease, use round pa ren the ses. Physical or chemicalfor mu lae should be written clearly. This re fers par ticu larlyto in di ces and ex po nents.The article can be written using the editor of MS Word6.0 to 2007 or Open Office, preferably DOC or RTF format.Illustrations and tables should be packed in sepa ratefiles and, on the printouts, the place where they are to beincluded should be marked in pencil. The graphs made inblack. It is permissible to use gray tints with various shadesof intensity and texture. While typing the descriptions uniformchar ac ter we kindly ask used due to esthetic reasons,e.g., arial. Bold print, italics, etc., should be limited to thenec essary mini mum. While scanning the illus trations, thedis tri bution should be at least 300 dpi. Black and whiteillustrations (line art) should be sent in TIFF for mat andpictures (gray) – in TIFF or JPEG format (at the low degreeof com pression, up to 10%). All the files should be packedusing RAR or ZIP. After copying them on CD it is necessaryto check if all the files are copied.The reference materials should be given in the order ofquotation.[1] Żekoński Z, Wolański N: Warunki społeczno-by to wejako czynniki rozwoju człowieka w Wo lań ski N (red.):Czynniki rozwoju człowieka. War sza wa, PWN, 1987,68–88.[2] Malarecki I: Zarys fizjologii wysiłku i treningu spor to wego.Warszawa, Sport i Turystyka, 1975.[3] Bouchard C, Malina RM: Genetics of phy sio lo gi calfit ness and motor performance. Exerc. Sport. Sc. Rev.1983; 11: 112–115.[4] Szopa J: W poszukiwaniu struktury mo to rycz no ści:ana li za czynnikowa cech somatycznych, funk cjo nalnychi prób spraw no ści fizycznej u dziewcząt i chłopcóww wie ku 8–19 lat. Wyd. Monograficzne, Kraków,AWF, 1983; 35.While quoting the reference materials in the text, only squareparentheses with the number of the quoted item in Arabicnumerals should be given. When qu oting two or more worksthe square parentheses sho uld con ta in the chronologicalor der of their pu bli ca tion.5. Editors’ remarks• All the materials are evaluated and anonymously reviewed.• The reviewers’ opinion is passed on to the Author by theeditor.• The proof copy of the article will be emailed to the Authoras a PDF file. When the necessary corrections are madeand the article is approved of by the Author, it shouldbe emailed back within 10 days to the editorial board of“Antropomotoryka – Kinesiology”. A delay in sending backthe article may postpone its printing till the next issue ofthe magazine.• The Publisher of “Antropomotoryka – Kinesiology” reservesthe right to do stylistic revisions as well as the possible rightto correct nomenclature and to shorten texts.• The article (with a written statement – see: General conditions)should be sent with a cover letter signed by a seniorreasercher, who is responsible for the content of the of thearticle.• The Author gets a free copy of “Antropomotoryka – Kinesiology”in PDF format. The magazine in book form canbe ordered on condition of payment at the e-mail address:joanna.stepien@awf.krakow.pl when the corrected proofcopy is returned.• Current copies of Antropomotoryka and those from the filescan be ordered on condition of payment from Kra kowskaKsięgarnia Kultury Fizycznej, al. Jana Pawła II 78, 31-571Kraków, tel/fax (012) 681 36 22.• Summaries in Polish and English can be found at thefollowing Internet addresses: www.awf.krakow.pl; link:wydawnictwa, czasopisma, antropomotoryka, and www.journals.indexcopernicus.com.– 14 –

PRACE ORYGINALNEORIGINAL PAPERS

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KAWPŁYW LOKALNEGO WYSIŁKU FIZYCZNEGONA WYCHWIANIA POSTURALNE I GRANICESTABILNOŚCI CIAŁA U MŁODYCH MĘŻCZYZNTHE INFLUENCE OF LOCAL PHYSICAL EFFORTON POSTURAL SWAY AND LIMITS OF STABILITYIN YOUNG MALESDorota Sadowska * , Rafał Stemplewski ** , Janusz Maciaszek *******mgr, Zakład Teorii Wychowania Fizycznego i Antropomotoryki, AWF Poznań****dr, Zakład Teorii Wychowania Fizycznego i Antropomotoryki, AWF Poznań****dr hab., Zakład Teorii Wychowania Fizycznego i Antropomotoryki, AWF PoznańSłowa kluczowe: wychwiania posturalne, granice stabilności, wysiłek fizycznyKey words: postural sway, limits of stability, physical exerciseSTRESZCZENIE • SUMMARYCel pracy. Ocena wielkości zmian wychwiań posturalnych i granic stabilności ciała w pozycji stojącej (stanieobunóż), które zachodzą pod wpływem wysiłku fizycznego o charakterze lokalnym, angażującym mięśniezwiązane ze stawem skokowym (głównie mięsień trójgłowy łydki).Materiał i metody. Badaniem objęto grupę 16 zdrowych, aktywnych fizycznie mężczyzn, w wieku x – = 21,25± 0,77 lat. Badania wychwiań posturalnych (warunki statyczne) i granic stabilności ciała (warunki dynamiczne)przeprowadzono na podstawie analizy przemieszczeń środka nacisku ciała (COP), posługując się platformąAMTI. Pomiary w warunkach statycznych wykonano w pozycji stania swobodnego obunóż przy oczach otwartychi zamkniętych. Pomiary w warunkach dynamicznych, które polegały na wykonywaniu maksymalnychwychyleń ciała do przodu, do tyłu, w lewo oraz w prawo, zostały przeprowadzone przy oczach otwartych.Badania przeprowadzono przed i po wysiłku. Wysiłek polegał na wykonywaniu wielokrotnych wspięć na palceobunóż, powtarzanych aż do odmowy kontynuacji ćwiczenia. Do porównania różnic pomiędzy parametramizastosowano test kolejności par Wilcoxona.Wyniki i wnioski. W przypadku wychwiań posturalnych stwierdzono po wysiłku zwiększenie zakresówwychwiań COP w kierunku przyśrodkowo-bocznym (ML) i przednio-tylnym (AP), długości drogi pokonanejprzez COP oraz pola wychwiań COP zarówno przy oczach otwartych, jak i zamkniętych. Odnotowano równieżwiększy wzrost wychwiań COP przy oczach otwartych niż przy oczach zamkniętych.W przypadku powysiłkowych pomiarów granic stabilności ciała nie stwierdzono istotnych statystyczniezmian w żadnym z badanych parametrów w stosunku do wartości przedwysiłkowych. Prawdopodobnie zastosowanywysiłek był zbyt małą ingerencją w funkcjonowanie całego układu posturalnego i nie doprowadził doograniczenia obszaru stabilności posturalnej ciała.Aim of the study. The evaluation of postural sway and limits of stability changes, in standing posture (bilateralstance), induced by the local physical exercise engaging muscles of ankle joint (mainly triceps muscle ofthe calf).Material and method. 16 healthy, physically active males aged =21.25±0.77 years were examined. Measurementsof postural sways (under static conditions) and limits of stability (under dynamic conditions) werecarried out on the basis of the center of pressure (COP) displacements with the use of the AMTI platform. The– 17 –

Dorota Sadowska, Rafał Stemplewski, Janusz Maciaszektests of postural stability under static conditions were made in bipedal posture with open eyes and closed eyes.The tests under dynamic conditions consisted of maximal forward, backward, and sidewards body sways (withopen eyes). The measurements were carried out before and after physical exercise. The physical exercise consistedin repeated heel rises until the subjects refused to repeat the exercise. To compare differences Wilcoxonsigned-rank test was used.Results and conclusion. In the case of postural sways after physical exercise it was observed the increaseof the range of maximum sway of the COP in the medio-lateral (ML) and anterior-posterior (AP) directions, thetotal path length covered by the COP and the sway area of the COP both with open and closed eyes. It was alsonoticed the larger increase of the COP sways during measurements with open eyes than with closed eyes.In the case of post-exercise measurements of limits of stability no statistically significant changes of anytested parameters were observed in comparison to pre-exercise values. Probably physical exercise used in thestudy wasn’t strong enough to interference functioning of the whole posture-stabilizing muscle system and didnot lead to a restriction of the postural stability area of the body.WstępNieodłącznym elementem towarzyszącym pracy fizycznejjest zmęczenie, które prowadzi do obniżeniaefektywności i jakości wykonywanej pracy. Przejawiasię ono głównie przejściowym zmniejszeniem sprawnościruchowej organizmu, brakiem możliwości rozwijaniamaksymalnej siły mięśniowej, generowania odpowiedniejmocy czy wykonywania czynności ruchowychz określoną szybkością [1, 2]. Ponadto, jak dowodząbadania, wysiłek fizyczny i towarzyszące mu zmęczeniewpływają na funkcjonowanie systemu kontroli posturalnej,prowadząc do przejściowych zaburzeń w zakresiestabilności posturalnej ciała [3–6].Do oceny powysiłkowych zmian stabilności postawywykorzystuje się metody oceny jakościowej, np.próbę Romberga [7] oraz metody oceny ilościowej.Wśród nich są zarówno testy niewymagające wykorzystaniaspecjalnej aparatury pomiarowej, np. SkalaRównowagi Berga i The Fullerton Advanced BalanceScale [8, 9], jak i pomiary oparte na monitorowaniuprzemieszczeń COP przy użyciu platform posturograficznych[10–12]. W przypadku badań posturograficznychistotny wpływ na uzyskiwane wyniki madobór określonej pozycji ciała, w której wykonuje siębadania. Pomiar przemieszczeń COP przeprowadzasię w staniu swobodnym obunóż – aczkolwiek główniew badaniach, gdzie wykorzystuje się globalny wysiłek,np. bieg czy jazdę na cykloergometrze [13, 12], bądźteż redukuje się płaszczyznę podparcia (stanie jednonóż),podwyższając tym samym stopień trudnościwykonywanego zadania [10, 5, 14].Na uzyskiwany po wysiłku fizycznym obraz zaburzeństabilności ciała wpływa rodzaj zastosowanegow badaniu wysiłku, jego charakter, intensywność orazczas trwania. Stosuje się zarówno wysiłki globalne,angażujące większość grup mięśniowych organizmu,takie jak jazda na rowerze, narciarstwo biegowe czybieg [3], jak też wysiłki lokalne, którym poddawanesą pojedyncze grupy mięśniowe, np. mięśnie stawuskokowego [15–18] kolanowego i biodrowego [5] albogrzbietu [19].Wysiłek o charakterze globalnym wykorzystaliw badaniu Nardone i wsp. [3], którzy wykazali, że25-minutowy intensywny chód na bieżni wznoszącej(przy obciążeniu 120 W) wywołuje zwiększenie wychwiańCOP. Z kolei Kwon i wsp. [20] poddali lokalnemuzmęczeniu wybrane grupy mięśniowe. Autorzy odnotowaliobniżone możliwości zachowania stabilnej pozycjiw warunkach stania jednonóż zarówno po wysiłkuangażującym mięśnie stawu skokowego, jak i kolanowego.Zmiany te były większe w przypadku zmęczeniamięśni stawu kolanowego. Gribble i Hertel [6] stwierdzilizwiększenie wychwiań COP w płaszczyźnie czołoweji strzałkowej po wysiłkach angażujących mięśniestawu kolanowego i biodrowego. Tymczasem po zmęczeniumięśni stawu skokowego zmiany odnotowanowyłącznie w płaszczyźnie czołowej. Oceny zależnościmiędzy intensywnością wysiłku fizycznego a wielkościązaburzeń stabilności posturalnej ciała podjęli sięHarkins i wsp. [11]. W badaniu wykorzystano ćwiczeniepolegające na wielokrotnych podeszwowych i grzbietowychzgięciach stóp, wykonywanych do momentuspadku siły skurczu mięśni odpowiednio o 70% i 50%w stosunku do ich wartości maksymalnej. Stwierdzono,że w obu przypadkach wystąpiły zaburzenia stabilnościposturalnej ciała podczas stania jednonóż, alezaburzenia te były istotnie statystycznie większe orazutrzymywały się dłużej po wysiłku prowadzącym do70% zmęczenia.W badaniach dotyczących zmian stabilności posturalnejciała po wysiłkach lokalnych pomiary prowadzi się– 18 –

Wpływ lokalnego wysiłku fizycznego na wychwiania posturalne i granice stabilności ciała...głównie w pozycji stania jednonóż [5, 6, 11, 15]. Zaletytej pozycji – to mała powierzchnia podparcia i wysokawrażliwość na czynniki zakłócające stabilność, którepozwalają na możliwie dokładną ocenę wielkości zaburzeńwystępujących po wysiłku konkretnej grupymięśniowej. Nie wiadomo jednak, czy zmiany obserwowanew pozycji stania jednonóż są na tyle duże, abymogły prowadzić do obniżenia możliwości zachowaniastabilnej pozycji w staniu obunóż, czyli w pozycji najczęściejprzyjmowanej podczas wykonywania czynnościcodziennych. Dlatego też, jeśli koncentrujemy sięna powiązaniach praktycznych, bardziej celowe wydajesię przeprowadzenie oceny zmian powysiłkowych wychwiańposturalnych w pozycji stania obunóż. Ponadtoniewiele dotychczas wiadomo na temat ewentualnychzmian powysiłkowych w zakresie tzw. granic stabilnościciała.Ewentualne zmiany powysiłkowe równowagi ciała,wywołane wysiłkiem lokalnym, mogą mieć istotne znaczeniedla zadań ruchowych realizowanych w wieludyscyplinach sportu, szczególnie w tych łączących wysokipoziom wysiłku fizycznego z koniecznością wykonywaniaprecyzyjnych czynności, na przykład w biatlonie,w łyżwiarstwie figurowym bądź w sportach walki.Na podstawie modelu zachowania równowagi pozycjiwyprostowanej jako tzw. odwróconego wahadła [21,22] oraz modelu lepko-sprężystego [23], opartegoo analizę różnicy między amplitudą sygnału COPi środka ciężkości ciała [22, 24–26], można założyć,że zmęczenie mięśni trójgłowych łydki w znacznysposób zaburza możliwości zachowania równowagiciała w trakcie realizacji strategii stawu skokowego[26].Celem pracy była ocena wielkości zmian wychwiańposturalnych i granic stabilności ciała w pozycji stojącej(stanie obunóż), zachodzących pod wpływem wysiłkufizycznego o charakterze lokalnym angażującym mięśniezwiązane ze stawem skokowym (głównie mięsieńtrójgłowy łydki).Materiał i metodyBadaniu poddano grupę 16 zdrowych, sprawnych fizyczniemężczyzn, systematycznie podejmującychaktywność fizyczną, lecz nieuprawiających wyczynowosportu. Wszyscy badani – to studenci AkademiiWychowania Fizycznego w Poznaniu w wieku 20–22lat, którzy do badań zgłosili się dobrowolnie. Każdyz badanych został poinformowany o celu i charakterzebadań i wyraził zgodę na ich przeprowadzenie. Badaniapoprzedzono pomiarami antropometrycznymi w zakresiepodstawowych charakterystyk somatycznych (wysokość,masa ciała) oraz wyznaczono wskaźnik BMI(por. tab. 1).Pomiar stabilności posturalnej (wychwiań posturalnychi granic stabilności ciała) przeprowadzono zapomocą czteropodporowej, tensometrycznej, platformyposturograficznej AccuGait TM System (AMTI modelPJB-101, AMTI, Waterdown, MA), korzystano równieżz oprogramowania Balance Trainer.Badania rozpoczęto od objaśnienia uczestnikomprocedur badawczych. Zapoznano badanych z komendamiprowadzącego dotyczącymi kolejnych pomiarów,prawidłową techniką wykonywania prób na posturografie,a także opisano i zademonstrowano zadanywysiłek. Do każdej próby uczestnicy przystępowali indywidualnie.Badania odbywały się w ciszy w odrębnympomieszczeniu zamkniętym izolującym badanych odczynników, które mogły zdekoncentrować ich uwagę.Schemat procedury badawczej przedstawiono narycinie 1. Badanie obejmowało trzy sesje, przeprowadzonena tych samych uczestnikach z dwudniowąprzerwą między sesjami. Podczas każdej sesji pomiarstabilności posturalnej przeprowadzono dwukrotnie:przed wysiłkiem fizycznym oraz bezpośrednio po wykonaniuwysiłku (tj. około 5 sekund od momentu zakończeniawysiłku). Każdy pomiar trwał 30 sekund. W sesjiI i II pomiary odbywały się w warunkach statycznych(stanie obunóż w bezruchu w swobodnej pozycji wypro-Tabela 1. Wartości średnich arytmetycznych, median oraz min i max dla podstawowych charakterystyk somatycznychTable 1. Values of means, medians, min and max for the basic somatic characteristicWiek (lata)Age (years)Wysokość ciałaBody height (cm)Masa ciałaBody mass (kg)BMI (kg/m2)–x ± SD 21,25 ± 0,77 184,3 ± 5,65 81,3 ± 7,88 24,0 ± 2,27Mediana / Mediane 21 185,5 81 23,2Min. – Max. 20–22 172–192 67 – 95 23,2 – 27,7– 19 –

Dorota Sadowska, Rafał Stemplewski, Janusz MaciaszekDzieńDaySesjaSessionProceduraProcedure1 Ipomiar w warunkach statycznych przy oczach otwartychmeasurements under static conditions with open eyespre → wysiłek → postpre → physical exercise → post2–3 przerwa / break4 IIpomiar w warunkach statycznych przy oczach zamkniętychmeasurements under static conditions with closed eyespre → wysiłek → postpre → physical exercise → post5–6 przerwa / break7 IIIpomiar w warunkach dynamicznych – maksymalne wychyleniameasurements under static conditions – maximum body swayspre → wysiłek → postpre → physical exercise → postpre – pomiar stabilności posturalnej przed wysiłkiem / measurement of postural stability before physical exercisepost – pomiar stabilności posturalnej po wysiłku / measurement of postural stability after physical exerciseRyc. 1. Schemat procedury badawczejFig. 1. The scheme of the procedurestowanej) odpowiednio przy oczach otwartych oraz zamkniętych.W sesji III pomiary wykonano w warunkachdynamicznych (maksymalne wychylenia ciała w przód,w tył, w prawo i w lewo) przy oczach otwartych.Sesja INa komendę prowadzącego badany ustawiał się napłycie pomiarowej boso w naturalnej pozycji wyprostowanej,z kończynami górnymi wzdłuż tułowia. Stopyustawiał na wyznaczonych wcześniej na platformieposturograficznej liniach (kilkucentymetrowa odległośćmiedzy piętami, stopy ustawione względem siebie podkątem 30 stopni). Podczas trwania próby stopy badanegonie mogły tracić kontaktu z platformą ani zmieniaćswojego początkowego ustawienia. Zadaniembadanego było stać możliwie nieruchomo.Stosując tę samą procedurę przeprowadzono pomiarstabilności po wykonaniu wysiłku.Sesja IIPomiar stabilności posturalnej w warunkach spoczynkowychoraz pomiar wykonany po wysiłku przeprowadzonow sposób analogiczny do badania I, przy czym badanimieli zamknięte oczy podczas trwania pomiarów.Sesja IIIBadanie rozpoczynano od stania w pozycji wyprostowanej.Na komendę prowadzącego: „proszę wychylić się w przód”badany wykonywał maksymalne wychylenie ciała w przód.Następnie proszono go, aby powrócił do pozycji wyjściowej– wyprostowanej. Stosując tę samą procedurę badanywykonywał maksymalne wychylenia ciała w tył, w lewoi w prawo. Wychylenie odbywało się do granicy, do którejbadany był w stanie samodzielnie utrzymać równowagębez konieczności wykonywania wykroku. Wychylenia wykonywanoz wyprostowanym tułowiem bez zgięcia ciaław stawie biodrowym. W ten sam sposób powtórzono pomiarpo wykonaniu wysiłku. Obie próby przeprowadzonoprzy asekuracji osoby prowadzącej pomiary.Zadany wysiłek polegał na wykonywaniu wielokrotnychwspięć obunóż na palce, stojąc w pozycji wyprostowanej.Wysiłek wykonywano na przygotowanymwcześniej stanowisku do ćwiczeń. Znajdowało się onotuż obok platformy pomiarowej, tak aby maksymalnieskrócić czas odpoczynku przed powtórnym zajęciempozycji na platformie pomiarowej. Do badania przystępowanoboso, w wygodnym stroju sportowym. Proszonobadanych, aby podczas wykonywania wspięć w miaręmożliwości unosili pięty maksymalnie wysoko.W czasie wykonywania ćwiczenia badany podtrzymywałsię dowolną ręką ściany, w celu ułatwieniautrzymania stabilnej pozycji. Zwracano uwagę, aby badaninie opierali ciężaru ciała o ścianę. Wykonywaniewysiłku rozpoczynano na komendę prowadzącego:„start”. Wspięcia wykonywano w szybkim i równymtempie. W czasie trwania wysiłku prowadzący mobilizowałćwiczących do rzetelnego wykonywania kolejnychpowtórzeń. Wysiłek trwał do momentu, gdy badanyodmówił kontynuacji ćwiczenia. Po wykonaniu wysiłkubadany niezwłocznie zajmował miejsce na platformieposturograficznej.– 20 –

Wpływ lokalnego wysiłku fizycznego na wychwiania posturalne i granice stabilności ciała...Analizę wyników przeprowadzono na podstawienastępujących parametrów posturograficznych związanychz przemieszczeniami środka nacisku ciała naplatformę:1) w warunkach statycznych:• X Range– zakres wychwiań maksymalnych COPw kierunku przyśrodkowo-bocznym (ML)• Y Range– zakres wychwiań maksymalnych COPw kierunku przednio-tylnym (AP)• Area 95% – pole wychiań COP ograniczoneelipsą 95. centyla• Path Lgth – długość drogi przebytej przez COP2) w warunkach dynamicznych:• F Max– maksymalna długość wychylenia COP doprzodu• B Max– maksymalna długość wychylenia COP dotyłu• R Max– maksymalna długość wychylenia COPw prawo• L Max– maksymalna długość wychylenia COPw lewo• SA – pole obszaru wychyleń COP wyznaczoneprzez połączenie skrajnych punktów statokinezjogramu( F Max, B Max, R Max, L Max).Wyniki otrzymane podczas badań poddano analiziestatystycznej z wykorzystaniem programu Statistica8.0. Porównano wartości parametrów spoczynkowychz wartościami odpowiadających im parametrów zarejestrowanychw próbach wykonanych po wykonaniuwysiłku. Do statystycznej oceny istotności różnic wykorzystanotest kolejności par Wilcoxona.Analiza wyników badańPorównując wartości parametrów otrzymanych w próbachwykonywanych przy oczach otwartych (tab. 2)stwierdzono prawie dwukrotne zwiększenie wartościmedian dla zakresów wychwiań środka nacisku ciaław kierunku ML i AP po wysiłku w porównaniu z wartościamiprzedwysiłkowymi. Wartość mediany dla zakresuwychwiań COP przed wykonaniem wysiłku w kierunkuML wyniosła 1,09 cm, a w kierunku AP 2,34 cm. Po wykonaniuwysiłku parametry te osiągnęły odpowiedniowartości: 1,99 cm i 4,4 cm (p ≤ 0,05). Wartość różnicymiędzy medianami dla zakresów wychwiań COP zarejestrowanychprzed i po wysiłku wyniosła: w kierunkuML 0,9 cm, czyli 82,6% wartości przedwysiłkowej,a w kierunku AP 2,06 cm (88% wartości przedwysiłkowej).Odnotowano istotne statystycznie (p ≤ 0,001) powysiłkowezwiększenie wartości mediany dla długościdrogi pokonanej przez COP i wielkości pola wychwiańCOP. Mediana dla długości drogi COP wzrosła z 37,67cm do 58,02 cm, a mediana dla pola wychwiań COPwzrosła z 1,71 cm 2 do 5,79 cm 2 . Wartość różnicy medianydla długości drogi oraz pola wychwiań COP zarejestrowanychprzed i po wykonaniu wysiłku wyniosłykolejno: 20,35 cm (54% wartości przedwysiłkowej)Tabela 2. Wartości parametrów posturograficznych przed i po wysiłku w próbach w warunkach statycznych przy oczach otwartychTable 2. Values of posturographic parameters before and after physical exercise in trials under static conditions with open eyesParametrParameter–x ± SD Mediana / MedianeRóżnica (%)pre post pre postDifference (%)Test WilcoxonaWilcoxon’s testXRange (cm) 1,63 ± 1,42 3,03 ± 3,10 1,09 1,99 0,90 (82,6%) Z = 2,86**YRange (cm) 3,09 ± 1,77 4,56 ± 1,51 2,34 4,40 2,06 (88%) Z = 2,67**Path Lgth (cm) 39,71 ± 9,38 60,28 ± 15,51 37,67 58,02 20,35 (54%) Z = 3,52***Area 95% (cm2) 2,45 ± 2,84 7,12 ± 7,85 1,71 5,79 4,08 (238,6%) Z = 3,57***** – p≤0,01*** – p≤0,001X Range– zakres wychyleń maksymalnych COP w kierunku przyśrodkowo-bocznym (ML)Y Range– zakres wychyleń maksymalnych COP w kierunku przednio-tylnym (AP)Area 95% – pole wychyleń COP ograniczone elipsą 95. centylaPath Lgth – długość drogi przebytej przez COPX Range– the range of maximum sway of the COP in medio-lateral direction (ML)Y Range– the range of maximum sway of the COP in anterior-posterior direction (AP)Area 95% – the elliptic (95 percentile) sway area of the COPPath Lgth – the path length covered by the COP– 21 –

Dorota Sadowska, Rafał Stemplewski, Janusz MaciaszekTabela 3. Wartości parametrów posturograficznych przed i po wysiłku w próbach w warunkach statycznych przy oczach zamkniętychTable 3. Values of posturographic parameters before and after physical exercise in trials under static conditions with closed eyesParametrParameter– Medianax ± SDMediane Różnica (%)Difference (%)pre post pre postTest WilcoxonaWilcoxon’s testX Range(cm) 0,97 ± 0,46 1,33 ± 0,68 0,86 1,09 0,23 (26,7%) Z = 3,38***Y Range(cm) 2,72 ± 1,30 3,21 ± 1,24 2,24 2,67 0,43 (19,2%) Z = 1,63nsPath Lgth (cm) 44,58 ± 8,37 55,05 ± 14,15 41,44 52,72 11,28 (27,2%) Z = 2,72**Area 95% (cm 2 ) 1,56 ± 1,32 2,48 ± 1,54 1,03 2,15 1,12 (108,7%) Z = 2,39** – p≤0,05** – p≤0,01*** – p≤0,001ns – brak istotności statystycznejX Range– zakres wychyleń maksymalnych COP w kierunku przyśrodkowo-bocznym (ML)Y Range– zakres wychyleń maksymalnych COP w kierunku przednio-tylnym (AP)Area 95% – pole wychyleń COP ograniczone elipsą 95. centylaPath Lgth – długość drogi przebytej przez COPns – lack of statistic significanceX Range– the range of maximum sway of the COP in medio-lateral direction (ML)Y Range– the range of maximum sway of the COP in anterior-posterior direction (AP)Area 95% – the elliptic (95 percentile) sway area of the COPPath Lgth – the path length covered by the COPi 4,08 cm 2 (238,6% wartości zarejestrowanej przed wysiłkiem).Analizując wyniki otrzymane w próbach przeprowadzonychprzy oczach zamkniętych (tab. 3) nie stwierdzonowywołanych wysiłkiem statystycznie istotnychzmian w wartości median dla zakresów wychwiań COPw kierunku AP. Odnotowano natomiast istotne statystycznie(p ≤ 0,05) zwiększenie wartości median dlazakresu wychwiań COP w kierunku ML z 0,86cm do1,09cm po wysiłku. Wartość różnicy median dla zakre-Tabela 4. Wartości parametrów posturograficznych przed i po wysiłku w próbach w warunkach dynamicznych przy oczach otwartychTable 4. Values of posturographic parameters before and after physical exercise in trials under dynamic conditions with open eyesParametrParameterX ± SDMedianaMediane Różnica (%)Difference (%)pre post pre postTest WilcoxonaWilcoxon’s testF Max(cm) 14,67 ± 1,49 14,72 ± 1,26 14,44 14,80 0,36 (2,5%) Z = 0,07 nsB Max(cm) –14,51 ± 1,57 –15,08 ± 1,48 –14,79 –15,38 0,59 (4,0%) Z = 1,68 nsR Max(cm) 9,73 ± 1,05 9,66 ± 1,66 9,38 9,77 0,39 (4,2%) Z = 0,36 nsL Max(cm) –9,34 ± 1,06 –9,62 ± 1,67 –9,42 –9,66 0,24 (2,5%) Z = 0,73 nsSA (cm 2 ) 279,61 ± 41,33 288,94 ± 57,45 278,55 285,45 6,90 (2,5%) Z = 1,40 nsns – brak istotności statystycznejF Max– maksymalne położenie COP podczas wychylenia do przoduB Max– maksymalne położenie COP podczas wychylenia do tyłuR Max– maksymalne położenie COP podczas wychylenia w prawoL Max– maksymalne położenie COP podczas wychylenia w lewoSA – pole obszaru wychyleń COPns – lack of statistic significanceF Max– the maximum displacement of the COP during forward body swayB Max– the maximum displacement of the COP during backward body swayR Max– the maximum displacement of the COP during leftward body swayL Max– the maximum displacement of the COP during rightward body swaySA – the sway area of the COP– 22 –

Wpływ lokalnego wysiłku fizycznego na wychwiania posturalne i granice stabilności ciała...sów wychwiań COP przy oczach zamkniętych wyniosłyodpowiednio: w kierunku ML 0,23 cm (26,7%), a w kierunkuAP 0,43 cm (19,2%) wartości przedwysiłkowej.Statystycznie istotne różnice (p ≤ 0,001) stwierdzonow długości drogi pokonanej przez COP. Wartośćmediany dla tego parametru w warunkach spoczynkowychwyniosła 41,44 cm i zwiększyła się do 52,72 cmpo wykonaniu wysiłku. Odnotowany wzrost tego parametru(11,28 cm) stanowi 27,2% jego wartości przedwysiłkowej.Wartość mediany dla wielkości obszaru wychwiańCOP przy oczach zamkniętych wzrosła z 1,03 cm 2 do2,15 cm 2 po wysiłku (p ≤ 0,05). Odnotowany 1,12 cm 2wzrost wielkości obszaru wychwiań po wykonaniu wysiłkustanowił 108,7% wartości przedwysiłkowej tegoparametru.Analizując wielkości parametrów zarejestrowanychprzed oraz po wysiłku w próbach wykonywanych w warunkachdynamicznych (tab. 4) nie stwierdzono statystycznieistotnych różnic w żadnym z analizowanychparametrów. Wartości różnic median dla poszczególnychparametrów zarejestrowanych przed i po wysiłkubyły nieznaczne i stanowiły ok. 2–4% ich wartościprzedwysiłkowej.DyskusjaAnaliza pomiarów wykonanych przy oczach otwartychjednoznacznie wskazała na występowanie powysiłkowychzaburzeń stabilności posturalnej ciała.Stwierdzono istotne statystycznie wyższe wartościwszystkich badanych parametrów zarejestrowanych powykonaniu wysiłku w porównaniu do wartości zarejestrowanychprzed wysiłkiem. Odnotowano ponad 80%wzrost zakresów wychwiań COP w kierunkach MLi AP. Zbliżone wyniki otrzymali Yaggie i McGregor [15],którzy odnotowali istotnie wyższe wartości wychwiańCOP w kierunkach ML i AP po wysiłku fizycznym polegającymna wielokrotnie powtarzanych grzbietowychi podeszwowych zgięciach stopy. Autorzy ponadto zaobserwowali,że po 20 minutach wartości parametrówpowracają do wartości spoczynkowych.W ocenie zaburzeń stabilności posturalnej ciała podobnywysiłek do zastosowanego w niniejszym badaniuwykorzystali Adlerton i Moritz [27]. Badani wykonywaliwielokrotne wspięci na palce w pozycji stania jednonóż.Podobnie jak w niniejszym badaniu autorzy odnotowaliistotne statystycznie powysiłkowe zwiększenie średniejwartości wychwiań COP zarówno w kierunku ML jaki AP. Odmienne wyniki otrzymali Gribble i wsp. [5], którzystwierdzili zwiększenie wychwiań COP w kierunkuML po wykonaniu wysiłku, natomiast nie odnotowaliistotnych statystycznie zmian w kierunku AP. W badaniuwykorzystano inną formę wysiłku niż w niniejszej pracy– ćwiczenie polegające na wielokrotnych zgięciachpodeszwowych i grzbietowych stopy, co może wskazywać,iż zmiany w obrazie wychwiań posturalnych sąspecyficzne w zależności od poddawanej zmęczeniugrupy mięśniowej.W badaniach własnych stwierdzono istotne statystyczniezwiększenie obszaru wychwiań COP, któregowartość po wysiłku fizycznym zwiększyła się o 238%w porównaniu z wartością zarejestrowaną przed wysiłkiem.Mniejsze, ale także istotne statystycznie zmianyw wartości tego parametru odnotowali m.in. Nardonei wsp. [3] – 78% zwiększenie obszaru wychwiań COPpo wysiłku na bieżni stacjonarnej, natomiast Davidsoni wsp. [19] – 50% zwiększenie obszaru wychwiań COPwywołane zmęczeniem mięśni grzbietu. Podobniekształtuje się sytuacja w przypadku długości drogiprzebytej przez COP. Odnotowano, istotne statystycznie,ponad 58% zwiększenie tego parametru co jestzgodne z wynikami otrzymanymi przez Nordone i wsp.[3], którzy zaobserwowali po wysiłku 47% zwiększeniedługości drogi przebytej przez COP. Nie odnaleziononatomiast podobnej analizy w piśmiennictwie związanymz badaniami, w których wykorzystywano lokalnewysiłki angażujące mięśnie kończyn dolnych.Zdaniem Błaszczyka [28], utrzymanie stabilnejpostawy zależy od dwóch czynników: s z y b k o ś c i,z jaką układ nerwowy jest w stanie rozpoznać wystąpieniezaburzenia przetwarzając otrzymane z receptorówinformacje oraz s p r a w n o ś c i a p a r a t u r u -c h o w e g o, którego zadaniem jest wykonać programprzeciwdziałający utracie równowagi. Wysiłek fizycznypowoduje zmęczenie układu nerwowego i aparaturuchu, zaburzając ich prawidłowe funkcjonowanie.Skutkiem tego jest pogorszenie wydolności systemuutrzymania stabilnej postawy ciała, czego dowodemjest zaobserwowane w badaniu zwiększenie wartościparametrów poddanych analizie.Otrzymany przy oczach zamkniętych obraz zaburzeństabilności posturalnej różni się od przedstawionegopowyżej, co jest wynikiem zmiany warunkówprzeprowadzania pomiaru i ograniczenia dopływu dosystemu kontroli stabilności ciała informacji z narząduwzroku. Analiza wartości parametrów z prób przeprowadzonychprzy oczach zamkniętych wykazała, żewysiłek spowodował 27% zwiększenie zakresu wychwiańCOP w kierunku ML. Odmienne wyniki uzyskali– 23 –

Dorota Sadowska, Rafał Stemplewski, Janusz MaciaszekVuillerme i wsp. [29]. Jako czynnik wywołujący zmęczeniewykorzystali oni powtarzane do maksymalnegozmęczenia wspięcia odwrotne. Zaobserwowano, żewysiłek powoduje zwiększenie wartości wychwiań COPw obu kierunkach, jednak wychywiania w kierunku APbyły zdecydowanie większe niż w kierunku ML.W niniejszym badaniu zmiany odnotowano takżew przypadku długości drogi i obszaru wychwiań COP.Wielkość obszaru wychwiań wzrosła o ponad 100%,a długość drogi – o 27% w porównaniu z wartościamiprzedwysiłkowymi. Wyniki te zbliżone są do wynikówuzyskanych przez Nardone i wsp. [3], którzy odnotowalizwiększenie o 24% długości drogi COP pod wpływemzmęczenia wysiłkiem fizycznym, jednak w przypadkuobszaru wychwiań nie stwierdzili różnic istotnych statystycznie.Zaznaczyć należy, iż podobnie jak w przypadkubadań przy oczach otwartych, brak jest podobnychanaliz bezpośrednio dotyczących lokalnychwysiłków angażujących mięśnie kończyn dolnych.Powyższe wyniki wskazują, że spowodowane wysiłkiemfizycznym zmiany w stabilności posturalnejciała zachodzą zarówno przy oczach otwartych, jaki przy oczach zamkniętych. Analizując wyniki stwierdzonojednak znacznie mniejszy wzrost wartości parametrówprzy oczach zamkniętych niż przy oczachotwartych. Wzrost wartości zakresów wychwiań COPprzy oczach zamkniętych był prawie czterokrotniemniejszy, natomiast powysiłkowy wzrost wartościdługości drogi i obszaru wychwiań COP był dwukrotniemniejszy w porównaniu z wartościami otrzymanymiw przypadku pomiarów przy oczach otwartych.Wyniki te są zgodne z wynikami Nardone i wsp. [3],którzy odnotowali dwukrotnie większy powysiłkowywzrost długości drogi i obszaru wychwiań przy oczachotwartych w porównaniu ze wzrostem zarejestrowanymprzy oczach zamkniętych. Zachowanie stabilnejpozycji stojąc z oczami otwartymi, jest czynnościąodruchową, wykonywaną mechanicznie. Polega onana podświadomym utrzymywaniu zaprogramowanegopołożenia ciała w pozycji pionowej [30]. Zdecydowanietrudniejsze jest natomiast wykonanie tego samego zadaniaz oczami zamkniętymi. Wymaga ono od badanychdużej koncentracji podczas wykonywania próby,która umożliwiłaby rekompensację braku docierającychdo mózgu z układu wzrokowego informacji dotyczącychpołożenia ciała i poszczególnych jego częściw przestrzeni. Istnieje prawdopodobieństwo, że przyczynąmniejszych różnic odnotowanych przy oczachzamkniętych jest skupienie uwagi badanych na świadomymkontrolowaniu położenia środka nacisku ciaław możliwie ograniczonym miejscu. Badani starali sięstać nieruchomo, czego skutkiem były mniejsze wartościwychwiań COP.Z drugiej strony, zgodnie z założeniami modelu lepko-sprężytegozaproponowanego przez Kuczyńskiego[23], głównym mechanizmem utrzymywania równowagijest sztywność posturalna, której wielkość jest regulowanaprzez układ nerwowy, w zależności od trudnościwykonywanego zadania oraz indywidualnych możliwościosoby wykonującej zadanie. Wyższe wartościsztywności posturalnej wywołane zmianą napięciamięśni posturalnych odpowiadają mniejszym odchyleniomciała od pionu [22]. W pomiarach stabilnościposturalnej ciała u studentów, prowadzonych przezKuczyńskiego [31], zauważono, że wraz ze wzrostemstopnia trudności wykonywanego zdania rośnie sztywnośćposturalna, na co wskazują mniejsze wychwianiaCOP. Prawdopodobne jest zatem, iż zarejestrowanyw niniejszym badaniu mniejszy powysiłkowy wzrostwychwiań ciała w staniu z oczami zamkniętymi niżz oczami otwartymi wynika ze zwiększonej sztywnościposturalnej, będącej odpowiedzią na utrudnione warunkiwykonania zadania.W pomiarach maksymalnych wychwiań ciała w kierunkachML i AP oceniano wpływ wysiłku fizycznegona obszar wyznaczony przez granice stabilności posturalnejciała. Granice stabilności wyznaczają obszar,w obrębie którego człowiek może kontrolować i korygowaćwychylenia środka nacisku ciała nie wykonując wykroku.Wtedy gdy COP przekroczy tę granicę, człowieknie jest w stanie przywrócić go do swojego normalnegopołożenia bez zmiany płaszczyzny podparcia, czyli bezodrywania stóp od podłoża. Wykonuje wykrok, gdyżw przeciwnym wypadku zaburzenie równowagi doprowadzido upadku [28].Porównując wielkości obszarów granic stabilnościposturalnej nie stwierdzono zmian wywołanychwysiłkiem fizycznym. Otrzymane wielkości zakresówwychyleń COP, a także zarejestrowane wartości maksymalnychwychyleń w kierunku ML oraz AP przed i powysiłku były statystycznie nieistotne. Przyczyną tegomoże być fakt, że stabilność postawy utrzymywana jestdzięki naprzemiennym pobudzaniu i wzajemnym współdziałaniuwszystkich mięśni antygrawitacyjnych, a nieich pojedynczych grup mięśniowych [32]. Wywołanewysiłkiem lokalnym zmęczenie jest zbyt małą ingerencją,aby zakłócić funkcjonowanie całego układu mięśniowegostabilizującego postawę i doprowadzić doobniżenia obszaru stabilności posturalnej ciała. Sądzićmożna, że odmienny obraz zaburzeń otrzymano by– 24 –

Wpływ lokalnego wysiłku fizycznego na wychwiania posturalne i granice stabilności ciała...w przypadku zastosowania wysiłku o charakterze globalnymwywołującym zmęczenie większości grup mięśniowychodpowiedzialnych za utrzymanie stabilnościposturalnej ciała.WnioskiAnaliza wyników przedstawionych w niniejszej pracy,a dotyczących oceny zaburzeń stabilności posturalnejciała zachodzących po wysiłku fizycznym u młodychaktywnych fizycznie mężczyzn pozwala na sformułowanienastępujących wniosków:1. Wysiłek fizyczny o charakterze lokalnym angażującymięśnie związane ze stawem skokowym(głównie mięsień trójgłowy łydki) powoduje zmianyw zakresie wychwiań posturalnych ciała. Wskazujena to zarejestrowany powysiłkowy wzrost wartościzakresów wychwiań COP w kierunku ML i AP,długości drogi i pola wychwiań COP w warunkachstatycznych zarówno przy oczach otwartych jaki zamkniętych.2. Wywołane wysiłkiem fizycznym zwiększenie wychwiańCOP jest większe w przypadku pomiarówprzy oczach otwartych aniżeli przy oczach zamkniętych.3. Wysiłek fizyczny o charakterze lokalnym angażującymięśnie związane ze stawem skokowym (główniemięsień trójgłowy łydki) nie powoduje zmian w wielkościgranic stabilności ciała. Zastosowany wysiłekbył zbyt małą interwencją naruszającą funkcjonowaniecałego układu mięśniowego stabilizującegopostawę aby doprowadzić do ograniczenia obszarustabilności posturalnej ciała.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Edwards RH: Human muscle function and fatigue; w Humanmuscle fatigue: physiological mechanisms. London, PitmanMedical (Ciba Foundation Symposium 82), 1981: 1–18.[2] Gandevia SC, Enoka RM, McComas AJ, Stuart DG,Thomas CK: Neurobiology of muscle fatigue. Advancesand issues. Adv Exp Med Biol, 1995; 384: 515–525.[3] Nardone A, Tarantola J, Galante M, Schieppati M:Time course of stabilometric changes after a strenuoustreadmill exercise. Arch Phys Med Rehabil; 1998; 79 (8):920–924.[4] Corbeil P, Blouin JS, Bégin F, Nougier V, Teasdale N: Perturbationthe postural control system induced by muscularfatigue. Gait Posture, 2003; 18: 92–100.[5] Gribble PA, Hertel J: Effect of hip and ankle muscle fatigueon unipedal postural control. Journal of Electromyographyand Kinesiology, 2004; 14: 641–646.[6] Gribble PA, Hertel J: Effect of lower-extremity musclefatigue on postural control. Arch Phys Med Rehabil, 2004;85: 589–592.[7] Cho C-Y, Kamen G: Detecting balance deficits in frequentfallers using clinical and quantitative evaluation tools. JAm Geriatr Soc, 1998; 46: 426–430.[8] Wee JY, Wong H, Palepu A: Validation of the berg balancescale as a predictor of length of stay and discharge destinationin stroke rehabilitation. Arch Phys Med Rehabil,2003; 84: 731–735.[9] Rose DJ, Lucchese N, Wiersma LD: Development ofmultidimensional balance scale for use with functionallyindependent older adults. Arch Phys Med Rehabil, 2006;87: 1478–1485.[10] Vuillerme N, Danion F, Marin L, Boyadjian A, Prieur JM,Weise I, Nougier V: The effect of expertise in gymnasticson postural control. Neurosci Lett, 2001; 303: 83–86.[11] Harkins KM; Mattacola CG, Uhl TL, Malone TR, McCroryJL: Effects of 2 Ankle Fatigue Models on the Duration ofPostural Stability Dysfunction. Journal of Athletic Training,2005; 40 (3): 191–196.[12] Bove M, Faelli E, Tacchino A, Lofrano F, Cogo CE, RuggeriP: Postural control after strenuous treadmill exercise.Neurosci Lett, 2007; 418: 276–281.[13] Zemková E, Hamar D: Postural Sway Response to Exercise:The Effect of Intensity and Duration. InternationalJournal of Applied Sport Sciences, 2005; 17 (1): 1–6.[14] Asseman F, Caron O, Crémieux J: Are there specific conditionsfor which expertise in gymnastics could have aneffect on postural control and performance? Gait Posture,2008; 27: 76–81.[15] Yaggie JA, McGregor SJ: Effects of isokinetic ankle fatiguein the maintenance of balance and postural limits. ArchPhys Med Rehabil, 2002; 83: 224–228.[16] Vuillerme N, Danion F, Forestier N, Nougier V: Posturalsway under muscle vibration and muscle fatigue in humans.Neurosci Lett, 2002; 333: 131–135.[17] Vuillerme N, Nougier V: Effect of light finger touch onpostural sway after lower-limb muscular fatigue. ArchPhys Med Rehabil, 2003; 84: 1560–1563.[18] Caron O: Effects of local fatigue of the lower limbs onpostural control and postural stability in standing posture.Neuroscience Letters, 2003; 340: 83–86.[19] Davidson BS, Madigan ML, Nussbaum MA: Effects oflumbar extensor fatigue rate on postural sway. Eur J ApplPhysiol, 2004; 93:183–189.[20] Kwon O, Choi H,Yi Ch, Kwon H: The effects of knee andankle muscles surrounding the knee and ankle joints onone-leg static standing balance. J Phys Ther Sci, 1998;10 (1): 7–12.– 25 –

Dorota Sadowska, Rafał Stemplewski, Janusz Maciaszek[21] Gurfinkel EV: Physical foundations of the stabilography.Agressologie, 1973; 14: 9–14.[22] Winter DA, Patla AE, Prince F, Ishac M, Gielo-PerczakK: Stiffness control of balance in quiet standing. Journalof Neurophysiology, 1998; 80(3): 1211–1221.[23] Kuczyński M: Model lepko-sprężysty w badaniachstabilności postawy człowieka. Studia i Monografie,Wrocław, AWF, 2003; 65.[24] Caron O, Gelat T, Rougier P, Blanchi JP, A comparativeanalysis of the center of gravity and center of pressuretrajectory path lengths in standing posture: an estimationof active stiffness. J Appl Biomech, 2000; 16: 234–247.[25] Corriveau H, Hebert R, Prince F, Raiche M: Postural controlin the elderly: an analysis of test-retest and interraterreliability of COP-COM variable. Arch Phys Med Rehabil2001; 85: 896–901.[26] Winter DA, Prince F, Fran JS, Powell C, Zabjek KF: Unifiedtheory regarding A/P and M/L balance in quiet stance.Journal of Neurophysiology, 1996; 75 (6): 2334–2343.[27] Adlerton AK, Moritz U: Forceplate and accelerometermeasures for evaluating the effect of muscle fatigue onpostural control during one-legged stance. Physiother ResInt, 2003; 8 (4): 187–199.[28] Błaszczyk J: Postural stability; w Raczek J, WaśkiewiczZ, Juras G (red.s): Current research in motor control.Katowice, 2005: 22–26.[29] Vuillerme N, Burdet C, Isableu B, Demetz S: The magnitudeof the effect of calf muscles fatigue on posturalcontrol during bipedal quiet standing with vision dependson the eye-visual target distance. Gait Posture, 2006; 24:169–172.[30] Bober T, Zawadzki J: Biomechanika układu ruchuczłowieka. Wrocław, 2003: 213–215.[31] Kuczyński M: Sterowanie lepko-sprężyste w układzierównowagi człowieka. Human Movement, 2001; 2 (4):33–38.[32] Błaszczyk J: Biomechanika kliniczna. Warszawa, PZWL,2004.– 26 –

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KAPOZIOM SIŁY MAKSYMALNEJ I DOKŁADNOŚCISIŁOWEJ W WYBRANYCH ZADANIACHMOTORYCZNYCH U MĘŻCZYZNTHE LEVEL OF MAXIMUM STRENGTH AND STRENGTHACCURACY IN CHOSEN MOTOR TASKS IN MENTadeusz Rynkiewicz*, Natalia Niewolna*****dr hab. prof. AWF, Zakład Teorii i Metodyki Sportu ZWKF, Gorzów Wielkopolski***mgr, Zakład Teorii i Metodyki Sportu ZWKF, Gorzów WielkopolskiSłowa kluczowe: globalna maksymalna siła statyczna, globalna dokładność siłowa, siła statycznakończyn dolnych, dokładność siłowa kończyn dolnych, piłka nożnaKey words: maximal strength under static conditions, maximal strength accuracy, static strength oflower limbs, strength accuracy of lower limbs, footballSTRESZCZENIE • SUMMARYCel badań. We współczesnej grze w piłkę nożną zwiększają się wymagania dotyczące przygotowania motorycznegozawodników. Znaczenie w teorii i praktyce sportowej wiedzy o przejawach siły i dokładności siłoweju piłkarzy nożnych skłoniły do prowadzenia badań w celu: (1) ustalenia poziomu globalnej dokładności siłowejw zależności od zadanej wartości siły, stanowiącej część maksymalnej globalnej siły statycznej; (2) określeniapoziomu dokładności siłowej kończyn dolnych w zależności od zadanej wartości siły, odniesionej do maksymalnejsiły statycznej kończyn dolnych.Materiał. Badaniami objęto 45 studentów czwartego roku ZWKF w Gorzowie Wielkopolskim, w wieku 23–30lat, średnia wieku – to 23,6 ± 1,14 lat.Wyniki. Wartość średnia maksymalnej siły globalnej wyniosła 1166,51 ± 251 N. Globalna dokładnośćsiłowa dla 10% wartości siły maksymalnej osiągnęła 32,6 ± 21,1%. Największą dokładność badani uzyskaliw próbie 90% siły maksymalnej – 7,7 ± 7,62%. W pomiarach maksymalnej lokalnej siły statycznej kończyndolnych uzyskano podobne wyniki jak w pomiarach siły globalnej. Średnia wartość maksymalnej siły statycznejprawej kończyny dolnej wyniosła 253,07 ± 53,50 N. Dokładność na poziomie 10% siły maksymalnejosiągnęła 44,78 ± 16,24%. Dążąc do odtworzenia dokładności 90% siły maksymalnej uzyskano dokładność8,53 ± 8,46%. Średnia wartość wyniosła dla lewej kończyny dolnej 239,93 ± 49,39 N. Dokładność na poziomie10% wartości maksymalnej – 49,05 ± 15,79%, podczas gdy na poziomie 90% wartości maksymalnejstanowiła 7,82 ± 8,37%.Wnioski. Stwierdzono, że poziom dokładności siłowej związanej z odtworzeniem żądanej wielkości siłystatycznej – globalnej i kończyn dolnych – zwiększa się wraz ze wzrostem wielkości żądanej siły.Aim of the study. In contemporary football, motor conditioning requirements are becoming stricter andstricter. The significance of knowledge about the manifestation of strength and strength accuracy in footballplayers in sports theory and practice has inspired the research in order to: (1) evaluate the level of global strengthaccuracy in relation to the value of strength employed – accounting for the part of maximum global static strength;(2) determine the level of strength accuracy of the lower limbs in relation to the value of strength employed –referring to maximum static strength of the lower limbs.Material. Research was carried out on 45 students of Physical Education Academy in Gorzów Wielkopolski.The subjects were from 23 to 30 years of age and average being 23.6 ± 1.14 years.– 27 –

Tadeusz Rynkiewicz, Natalia NiewolnaResults. The average value of maximum global force equaled 1166.5 ± 251.0 N. The global strength accuracyfor the 10% of the maximum strength value amounted to 32.6 ± 21.1%. The subjects obtained the highest accuracyin the test drawing on the 90% maximum force – 7.7 ± 7.6%. In the measurements of maximum local staticstrength of the lower limbs the results were similar to those obtained in the measurements of global strength.The average value of maximum static strength of the lower right limb equaled 253.2 ± 53.5 N. The accuracy atthe level of the 10% of maximum strength reached 44.78 ± 16,24%. In an attempt to reconstruct the accuracyequal to the 90% of maximum strength, accuracy amounting to 8.5 ± 8.5% was obtained. The average value forthe lower left limb equaled 239.9 ± 49.4 N. The accuracy at the level of the 10% of maximum value reached 49.1± 15.8%, while at the level of the 90% of maximum value equaled 7.8 ± 8.4%.Conclusions. It was affirmed that the level of strength accuracy connected with the reconstruction of thedemanded value of static strength – global and that of lower limbs, went up alongside with an increase in thevalue of the demanded strength.WstępWspółczesna piłka nożna stawia przed zawodnikamicoraz większe wymagania z zakresu wytrenowaniamotorycznego. Powinno ono mieć charakter wszechstronnyi obejmować przygotowanie wytrzymałościowe,szybkościowe, siłowe i koordynacyjne. Gra w piłkęnożną wymaga również opanowania szerokiego zakresudziałań technicznych i taktycznych. W ostatnimczasie szczególnego znaczenia nabiera mentalnewspomaganie zawodnika.Niezależnie od pozycji na boisku każdy zawodnikpowinien cechować się wysokim poziomem przygotowaniakondycyjnego i koordynacyjnego, jak bowiempodaje Chmura [1] w czasie meczu zawodnicy wykonująokoło 1000 różnych czynności ruchowych, którezmieniają się średnio co 6 sekund. Osiągnięcie takiegopoziomu wymaga realizacji regularnego i racjonalniezaplanowanego procesu treningowego. Szkoleniesportowe zgodnie z zasadami periodyzacji powinnoobejmować trening wszechstronny, ukierunkowany orazspecjalistyczny, dzięki któremu zawodnik dochodzi dopoziomu mistrzostwa sportowego [2]. Tak zaplanowanywieloletni proces umożliwia stworzenie odpowiedniegofundamentu funkcjonalnego w postaci przygotowaniaogólnego oraz umożliwia w przyszłości osiągnięciewysokich wyników sportowych.W ostatnim czasie coraz większego znaczenianabiera przygotowanie koordynacyjne, które staje siędopełnieniem szkolenia sportowego piłkarzy. Dziękiniemu możliwe jest uruchomienie rezerw dotychczasniewykorzystywanych lub używanych w niewielkimstopniu. Z badań Rynkiewicza [3] wynika, że koordynacyjnezdolności motoryczne, niezależnie od wrodzonychmożliwości układu nerwowego, są w większymstopniu niż zdolności kondycyjne uwarunkowane środowiskowo.Zatem w procesie rozwijania obydwu rodzajówzdolności motorycznych należy wykorzystywaćzadania ruchowe doskonalące procesy informacyjne,związane z przewodzeniem bodźców i tworzeniemprogramów ruchu oraz wymagające zaangażowaniamechanizmów energetycznych [5].Siła, pomimo jej uwarunkowań genetycznych, w największymstopniu podlega wytrenowaniu [6]. Stwarzato możliwości jej kształtowania w zakresie zgodnymz wymogami dyscypliny sportowej. W grze w piłkęnożną nie jest wymagany maksymalny, lecz optymalnypoziom przejawiania siły. Zatem taki, który zapewni niezbędnąskuteczność działań wykonywanych w czasiegry. Skuteczne wykorzystanie siły podczas gry w piłkęnożną nie jest związane z wysokim poziomem maksymalnejsiły globalnej. Szczególnie istotne jest opanowaniedwóch przeciwstawnych rodzajów umiejętności.Są one związane z precyzyjnym lub bardzo silnym uderzeniempiłki. Wykonywanie tych czynności wymagazatem znacznego poziomu dokładności siłowej orazzdolności siłowo-szybkościowych kończyn dolnych,przejawiających się w wielkości rozwijanej mocy [7,8]. Ponadto nie można zapominać, że przygotowaniesiłowe piłkarza nożnego wymaga nie tylko kształtowaniasiły kończyn dolnych, ale również odpowiedniegotrenowania siły mięśni górnych części ciała. Takie postępowaniejest zgodne z zasadą wszechstronnościw treningu. Odpowiednio rozwinięty gorset mięśniowypozwoli na utrzymanie stabilnej postawy ciała.Badania dokładności siłowej nie są zbyt powszechnezwłaszcza w zakresie dotyczącym piłki nożnej. Nielicznipodejmujący próby określenia zależności istniejącychmiędzy siłą a dokładnością siłową dochodzili częstodo sprzecznych wyników [9, 10, 11, 3]. Stwierdzono, żeistnieją pewne zależności pomiędzy koordynacyjnymizdolnościami motorycznymi a zdolnościami siłowymii siłowo-szybkościowymi [12]. Z badań Wyżnikiewicz--Kopp [13] wynika natomiast, że zależności pomiędzykoordynacyjnymi a kondycyjnymi zdolnościami motorycznymiwystępowały jedynie sporadycznie. Można– 28 –

Poziom siły maksymalnej i dokładności siłowej w wybranych zadaniach motorycznych u mężczyznsądzić, że globalna i lokalna dokładność siłowa zależąod maksymalnej globalnej siły statycznej [3, 5].Złożoność poruszanych zagadnień oraz ich znaczeniew teorii i praktyce sportowej skłoniły do prowadzeniabadań nad przejawami siły i dokładności siłoweju piłkarzy nożnych, których celem było:1. Ustalenie poziomu globalnej dokładności siłowejw zależności od zadanej wartości siły, stanowiącejczęść maksymalnej globalnej siły statycznej.2. Określenie poziomu dokładności siłowej kończyndolnych (oddzielnie dla prawej i lewej kończyny)w zależności od zadanej wartości siły, odniesionejdo maksymalnej siły statycznej kończyn dolnych.Przed przystąpieniem do badań przyjęto następującehipotezy:1. Globalna dokładność siłowa poprawia się wraz zezbliżaniem się żądanej wartości siły do poziomumaksymalnej globalnej siły statycznej.2. Dokładność siłowa kończyn dolnych wykazuje wyższypoziom w przypadku parametrów zbliżonych domaksymalnych wartości siły statycznej.Przed przystąpieniem do badań każdy student zostałpoinformowany o charakterze badań, ilości próboraz zapoznany z ich przebiegiem. Wszystkich badanychpoddano pomiarom wysokości i masy ciała.Badania dotyczące siły maksymalnej i dokładnościsiłowej kończyn dolnych przeprowadzono w warunkachlaboratoryjnych. W trakcie sesji obowiązywał stróji obuwie sportowe. Każda sesja pomiarowa poprzedzonabyła standardową rozgrzewką trwającą 10 minut.Podczas badań studenci byli motywowani do maksymalnieprecyzyjnego wykonania wszystkich prób.Globalną maksymalną siłę statyczną mierzonow leżeniu przodem na poziomej ławeczce. W tej pozycjiosoby badane, mając wyprostowane ramiona,trzymały drążek połączony z dynamometrem. Dążącdo rozciągnięcia dynamometru, określono globalnąmaksymalną siłę statyczną i dokładność siłową mięśnitułowia oraz zmiany tych parametrów w funkcji czasu.Uzyskiwane wyniki rejestrowano i zapisywano w komputerze[3].Materiał i metodyBadaniami objęto na 45 studentów czwartego rokuspecjalności trenerskiej Zamiejscowego WydziałuKultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim. Byli oniw wieku 23–30 lat, przy czym średnia wieku wyniosła23,6 ± 1,14 lat (tab. 1). Wśród badanych studentówbyły osoby specjalizujące się w pływaniu, koszykówce,siatkówce i piłce nożnej. Wszyscy, niezależnie od specjalności,objęci byli podobnym programem nauczania.Oprócz zajęć wspólnych dla wszystkich grup studenciuczestniczyli w zajęciach praktycznych, odpowiednichdla swojej dyscypliny sportowej, w wymiarze 90 minuttygodniowo. Uczęszczanie przez studentów na zajęciaposzczególnych specjalności nie było jednoznacznez uprawianiem przez nich danej dyscypliny sportu.Tabela 1. Charakterystyka osób badanych (n = 45)Table 1. Subjects profile (n = 45)Wiek[lata]Masa ciała[kg]Wysokość ciała[m]M 23,6 79,8 1,80SD 1,1 9,5 0,06min. 23,0 64,0 1,70max. 30,0 100,0 1,90Ryc. 1. Standardowa pozycja badanego podczas pomiaru maksymalnejsiły mięśni prostujących tułów w warunkach statycznych [3, 4]Fig. 1. Standard test position during the measurement of maximal musclestrength of straightening the trunk muscles under static conditions [3, 4]Badany miał za zadanie w dowolnie wybranymprzez siebie momencie rozwinąć maksymalną siłę,a następnie odtworzyć zadaną jej procentową wartość.Dokładność siłową określano na pięciu poziomach wynoszących:10%, 25%, 50%, 75% oraz 90% wartościmaksymalnej [3, 5]. Drążek należało trzymać uchwytemzamkniętym. Zwracano również uwagę, aby ramionaw trakcie badania były wyprostowane.Pomiaru siły maksymalnej dokonano za pomocądynamometru o zakresie 5000 N, któremu odpowiadało– 29 –

Tadeusz Rynkiewicz, Natalia Niewolnanapięcie wynoszące 1000 mV. Dokładność pomiaruwynosiła 0,5 N. Analogowe rezultaty pomiaru siły przetwarzanona zapis cyfrowy poprzez przetwornik analogowo-cyfrowyi w tej postaci zapisywano w pamięci PC(ryc. 1, 2). Częstotliwość próbkowania wynosiła 50 Hz,co umożliwiło określenie czasu przejawiania siły z dokładnościądo 0,02 s [3].Do pomiaru siły i dokładności siłowej kończyn dolnychzastosowano dynamometr tensometryczny, któryz jednej strony przymocowano do drabinki gimnastycznej,z drugiej natomiast za pomocą linki elastycznej orazspecjalnej opaski mocującej łączył się on z kończynądolną osoby badanej. Opaska obejmowała śródstopiestopy wspiętej na palce. Mimo że linka stalowa umożliwiarejestrację rzeczywistego przebiegu zmian siły w funkcjiczasu, to jednak w stanowisku pomiarowym wykorzystanolinkę elastyczną. Dokonano takiego wyboru, ponieważzmniejsza ona ryzyko kontuzji ćwiczących i chociażczęściowo tłumi drgania powstałe w wyniku działania nanią siły zewnętrznej (ryc. 2). W całym zakresie pomiarowym(0 – 500 N) nie stwierdzono statystycznie znaczącychróżnic pomiędzy wartościami siły i czasami ichosiągania w pomiarach wykonywanych przy zastosowaniuuwięzi elastycznej oraz sztywnej.Osoba badana stawała w wyznaczonym miejscuw następującej pozycji: stopy rozstawione na szerokośćbioder, noga postawna lekko ugięta, noga uderzającawspięta na palce, zgięta w stawach skokowym,kolanowym i biodrowym, palce stopy nogi uderzającejznajdowały się na wysokości pięty nogi postawnej. Wpomiarach wyeliminowano dotykanie podłoża palcamistopy nogi uderzającej. Tak ustawiony badany miał zazadanie w dowolnie wybranym momencie rozwinąćmaksymalny poziom siły i odtworzyć zadaną procentowąwartość tej maksymalnej. Dokładność siłowąokreślano na pięciu poziomach: 10%, 25%, 50%, 75%oraz 90% wartości maksymalnej [3, 5]. Próbę wykonywanokończyną dolną prawą, a następnie lewą. Badanynie mógł utracić równowagi. Niedopuszczalne było teżopieranie się palcami stopy kończyny, w której dokonywanopomiaru, o podłoże. Dążono do zachowaniastałego napięcia linki łączącej stopę osoby badanejz dynamometrem i drabinką (ryc. 2).Na podstawie maksymalnych wartości uzyskiwanychw pomiarach siły globalnej oraz siły kończyndolnych obliczono dla każdego badanego odpowiednieich wartości, posługując się zmodyfikowanym wzorempodanym przez Rynkiewicza [3]:Objaśnienia: Fmax – maksymalna siła statyczna [N]; t(Fmax) – czas narastania siły maksymalnej [s]; t (Fopt)– czas uzyskania połowy wartości maksymalnej siły statycznej[s]; Fopt – wartość siły odtworzonej przez badanego w dążeniu do odtworzenia zadanej wartości siły [N]; Fzad – wielkość siły zadanej – stanowiąca część siłymaksymalnej (odpowiednio 10 , 25, 50, 75, 90 procent siły maksymalnej) [N]Ryc. 2. Przebieg narastania siły w funkcji czasuFig. 2. Force-time curve of the maximal voluntary contraction (MVC)– 30 –

Poziom siły maksymalnej i dokładności siłowej w wybranych zadaniach motorycznych u mężczyznWyniki badańRyc. 3. Stanowisko pomiarowe siły i dokładności osiągania jej zadanejwartości podczas imitacji kopnięcia [5]Fig. 3. The measurement stand of strength and strength accuracy to achievethe target value during the imitation kicks [5]F - FMD =Fopt zadzad* 100%gdzie: MD – miara dokładności, wartość bezwzględnabłędu odtworzenia zadanej wartości siły wyrażona w %od wartości zadanej [%]; F opt– wartość siły odtworzonejprzez badanego w dążeniu do odtworzenia zadanejwartości siły [N]; F zad– wielkość siły zadanej – stanowiącaczęść siły maksymalnej (odpowiednio 10, 25, 50,75, 90 procent siły maksymalnej) [N] [3].Zgromadzony materiał poddano podstawowemuopracowaniu statystycznemu, korzystając z programuStatistica 8.0. Obliczono średnie arytmetyczne orazodchylenia standardowe. Sprawdzono normalność rozkładuzmiennych. Wszystkie rozkłady miały charakternormalny. Dlatego za pomocą testu-t dla zmiennychniezależnych obliczono istotności różnic pomiędzyśrednimi arytmetycznymi.W trakcie badań dokonano pomiaru maksymalnej globalnejsiły statycznej, a także dokładności jej odtworzeniana pięciu poziomach: 10%, 25%, 50%, 75% oraz90% wartości siły maksymalnej. Z uzyskanych wartościwynika wyraźna prawidłowość dotycząca umiejętnościodtworzenia zadanej wartości siły. Stwierdzonoodwrotnie proporcjonalną zależność między żądaną(zadaną) wartością siły, odniesioną do wartości maksymalnycha wielkością błędu. Wartość średnia maksymalnejsiły globalnej wyniosła 1166,5 ± 251 N (tab. 2).Globalna dokładność siłowa osiągana w próbie, w którejżądano odtworzenia 10% siły maksymalnej wyniosła32,6 ± 21,1%. Najdokładniej uczestnicy badani byliw zadaniu polegającym na dążeniu do odtworzenia90% siły maksymalnej – 7,7 ± 7,6%. (tab. 2).Kolejny etap badań obejmował pomiary siły maksymalnejkończyn dolnych oraz dokładności jej odtworzeniarównież na pięciu poziomach. Pomiaru dokonanoosobno dla prawej, a następnie lewej kończyny dolnej.W pomiarach maksymalnej lokalnej siły statycznejprawej kończyny dolnej została zachowana prawidłowośćz pomiarów siły globalnej. Średnia wartość siływyniosła 253,1 ± 53.5 N. Dokładność na poziomie 10%wartości maksymalnej osiągnęła 44,8 ± 16,2%, podczasgdy dla poziomu 90% siły maksymalnej uzyskanorezultat 8,5 ± 8,5 %. (tab. 3).Analogicznym badaniom poddano lewą kończynędolną. Po raz trzeci stwierdzono istnienie tendencjidotyczącej poprawy umiejętności odtworzenia zadanejprocentowej wartości siły maksymalnej wraz ze zwiększaniemsię żądanej wielkości siły. Średnia wartośćbyła równa 239,9 ± 49,4 N. Dokładność na poziomie10% wartości maksymalnej stanowiła 49,1 ± 15,8%,podczas gdy na poziomie 90% wartości maksymalnejwyniosła 7,8 ± 8,4% (tab. 4).Tabela 2. Zestawienie wartości siły globalnej oraz dokładności siłowej w zależności od względnej wartości żądanej siły (n = 45)Table 2. The values of maximum global static strength and global strength accuracy in relation to the relative value of the target strength (n = 45)F max. [N]Dokładność siłowa w odtwarzaniu zadanej wartości stanowiącej częśćmaksymalnej globalnej siły statycznej [%]10 25 50 75 90M 1166,5 32,6 30,3 21,9 13,7 7,7SD 251,0 21,1 14,6 13,4 9,6 7,6min. 727,5 1,9 4,3 0,4 0,4 0,2max. 1687,0 88,9 70,0 49,9 40,0 28,7CV [%] 21,5 64,7 48,2 61,1 70,5 98,8– 31 –

Tadeusz Rynkiewicz, Natalia NiewolnaTabela 3. Zestawienie wartości maksymalnej siły statycznej prawej kończyny dolnej oraz jej dokładności w zależności od względnej wartości żądanejsiły (n = 45)Table 3. The value of maximal strength under static conditions of the right lower right limb and its strength accuracy in relation to the relative value of thetarget strength (n = 45)F max. [N]Dokładność siłowa w odtwarzaniu zadanej wartości maksymalnej siły statycznejprawej kończyny dolnej [%]10 25 50 75 90M 253,1 44,8 40,4 24,1 12,8 8,5SD 53,5 16,2 18,3 13,8 7,7 8,5min. 180,6 14,2 7,2 1,8 1,2 0,4max. 401,0 78,0 75,0 49,5 35,4 37,0CV [%] 21,1 36,3 45,4 57,2 60,0 99,1Tabela 4. Zestawienie wartości siły lokalnej lewej kończyny dolnej oraz dokładności siłowej w zależności od względnej wartości żądanej (n = 45)Table 4. The value of maximal strength under static conditions of the left lower limb and its strength accuracy in relation to the relative value of the targetstrength (n = 45)F max. [N]Dokładność siłowa w odtwarzaniu zadanej wartości maksymalnej siły statycznejlewej kończyny dolnej [%]10 25 50 75 90M 239,9 49,1 37,4 25,9 10,8 7,8SD 49,4 15,8 17,6 15,2 12,5 8,4min. 160,3 17,8 4,6 0,2 0,1 0,3max. 370,3 79,3 71,1 75,2 81,2 46,7CV [%] 20,6 32,2 47,1 58,7 116,5 107,0Nie stwierdzono istotnych statystycznie różnicpomiędzy wartościami siły maksymalnej w zadaniachwykonywanych prawą i lewą kończyną dolną.Istotne statystycznie różnice dokładności siłowejw zadaniach wykonywanych prawą i lewą kończynądolną uzyskano jedynie porównując wyniki na poziomie10% i 25% siły maksymalnej. Pozostałe różnicew poziomie dokładności siłowej nie były znaczącestatystycznie.DyskusjaStwierdzono nieco większą wartość średnią siły maksymalnejw przypadku prawej kończyny dolnej, comoże być związane z lateralizacją. Wszyscy badanideklarowali jako dominującą prawą kończynę dolną.Jest ona częściej używana i przypuszczalnie z tymłączą się większe możliwości przejawiania siły w czynnościachruchowych wykonywanych prawą kończynądolną. Zgodnie z poglądami Sainburga [14] dominującapółkula mózgowa odpowiada za wielkość momentu siłymięśniowej w ćwiczeniach, w których schemat działaniazostał uprzednio zaplanowany.Analiza wyników pomiarów dokładności siłowejwskazuje na istnienie szeregu prawidłowości.Stwierdzono poprawę poziomu dokładności siłowejwraz ze zwiększaniem się koniecznej do odtworzeniawartości siły. Taką tendencję stwierdzono zarównow wysiłkach o globalnym charakterze, jak też wymagającychodtworzenia zadanej wartości siły prawej i lewejkończyny dolnej. Jest to prawdopodobnie związanez brakiem doświadczenia w wykonywaniu czynnościruchowych angażujących mięśnie prostowniki tułowiaoraz kończyn dolnych, w których niezbędne jestprzejawienie niewielkich wartości siły. Takie zadaniaruchowe są sporadycznie stosowane w treningu orazniezbyt często pojawiają się podczas wykonywaniaczynności życiowych. Odtwarzanie submaksymalnychi maksymalnych wartości siły jest częstsze. Zwłaszczaw czynnościach wymagających zaangażowania mięśniprostowników tułowia oraz mięśni kończyn dolnych.Stąd można się spodziewać istnienia wielu programówruchowych związanych z potrzebą odtwarzania znacznychwartości siły. Dlatego można je wykorzystać w dążeniudo dokładnego odtworzenia dużych wartości siły– 75% i 90% siły maksymalnej. Niedostateczne umie-– 32 –

Poziom siły maksymalnej i dokładności siłowej w wybranych zadaniach motorycznych u mężczyznjętności dokładnego odtworzenia małych wartości siływ zadaniach motorycznych wymagających aktywnościmięśni prostowników tułowia i mięśni kończyn dolnychwynikają z braku odpowiednich programów ruchu.Duże zróżnicowanie wyników indywidualnychw przypadku odtwarzania submaksymalnych i maksymalnychwartości siły wynika przypuszczalnie zezróżnicowanych doświadczeń indywidualnych. Innąprzyczyną może być lepsza umiejętność wysyłaniaodpowiednich bodźców koniecznych do precyzyjnegonapinania właściwych mięśni. W napinaniu mięśnikończyn dolnych należy też uwzględnić koniecznośćzachowania stabilnej postawy ciała. Niezbędna jesttutaj odpowiednia współpraca obydwu półkul mózgowych.Niedominująca półkula odpowiada za stabilnośćpostawy i działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego.Dominująca półkula wpływa głównie na wielkość rozwijanejsiły [14].W grze w piłkę nożną warunki walki sportowejzmuszają zawodników do wielokrotnego rozwijaniarozmaitych wartości siły od niewielkich do bliskichmaksymalnym. Rezultaty odtworzenia 75% i 90% wartościsiły maksymalnej były obarczone najmniejszymbłędem. Badani, wykonując zadania wymagające rozwinięciaznacznej siły, mogli wzorować się na swoichwcześniejszych doświadczeniach. Pozostałe wartościdokładności siłowej, uzyskane przy niższych żądanychwartościach siły, świadczyć mogły o niewielkimwykorzystaniu takich wartości siły w dotychczasowejaktywności ruchowej. Jednocześnie należy dodać, żewysokie wartości współczynnika zmienności wskazująna znaczne zróżnicowanie wyników indywidualnych.Prawdopodobnie przyczyną jest uczestnictwo w badaniachosobników o bardzo różnym poziomie umiejętnościruchowych.Umiejętność odtworzenia zadanej części wartościsiły maksymalnej zależy od sprawności funkcjonowaniareceptorów kinestetycznych [15]. Do tych ostatnichzaliczamy proprioreceptory, czyli receptory czucia głębokiego.Ich czułość i sprawność przekazu informacjiwpływa między innymi na umiejętność odtworzenia zadanejwartości siły. Częste pobudzanie i angażowaniedo pracy tych struktur sprawia, że stają się one bardziejwrażliwe i umożliwiają bardziej precyzyjne wykonanieruchów. Systematyczne pobudzanie receptorów ponadtodoprowadza w konsekwencji do powstania nawykówruchowych. Te ostatnie – zapamiętane i zapisanew strukturach kory ruchowej istoty szarej mózgowia– umożliwiają automatyczne wykonanie ruchu, częstobez udziału świadomości. W grach zespołowych ważnejest nie tyle opanowanie przez zawodników znacznejilości różnych działań (nawyków czuciowo-ruchowych),ile nabycie umiejętności ich skutecznego stosowania[16]. Jest to niezwykle ważne, zwłaszcza w ciąglezmieniających się warunkach gry w piłkę nożną, gdziewymagana jest od zawodnika szybkość i precyzja podejmowanychczynności ruchowych, a nawyki ruchowemają otwarty charakter [17].Trening jako proces przygotowania zawodnika dobezpośredniej konfrontacji z przeciwnikiem powinienodwzorowywać warunki panujące na boisku w czasiemeczu. W bezpośrednim starciu z przeciwnikiem piłkarzwinien umieć angażować szeroki zakres wielkościprzejawianej siły – od małego po submaksymalnyi maksymalny. Dlatego te wymogi muszą być uwzględnionew treningu.Wyniki badań potwierdzają przydatność postępowania,którego celem jest doskonalenie dokładności siłowej,a w szczególności jej specyficznej odmiany, jakąjest dokładność uderzania piłki (kicking accuracy) [18,19]. Wydaje się, że należy kontynuować badania w grupachzawodników o wysokim poziomie zaawansowaniasportowego. Jedynie w ten sposób można wzbogacićwiedzę dotyczącą umiejętności odtwarzania zadanejwartości siły w różnych zakresach jej wielkości. Jestto szczególnie ważne w przypadku czynności wykonywanychkończynami dolnymi z powodu bardzo dużejpopularności gry w piłkę nożną, w której umiejętnośćprecyzyjnego wykonywania uderzeń piłki jest jednąz zasadniczych.Wnioski1. Poziom dokładności siłowej związanej z odtworzeniemokreślonej wielkości globalnej i lokalnej siłystatycznej zwiększa się wraz ze wzrostem wielkościżądanej siły. Najwyższy poziom dokładności siłowejuzyskano w zadaniach motorycznych wymagającychodtworzenia 75% i 90% siły maksymalnej.2. Na podstawie analizy wyników badań nie zaobserwowanoróżnic w poziomie dokładności siłowejw pomiarach wykonywanych dla prawej i lewej kończynydolnej.– 33 –

Tadeusz Rynkiewicz, Natalia NiewolnaPIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Chmura J: Charakterystyka i koszt fizjologiczny czynnościruchowych piłkarza w czasie gry (I). Sport Wyczynowy,1997; 5–6: 11–21.[2] Sozański H: Podstawy teorii treningu sportowego. Bibliotekatrenera. Warszawa, COS, 1999.[3] Rynkiewicz T: Struktura zdolności motorycznych oraz jejglobalne i lokalne przejawy. Seria: Monografie, Poznań,Wydawnictwo AWF, 2003; 354.[4] Rynkiewicz T: Kajakarstwo klasyczne. Poznań, AWF,2009.[5] Niewolna N: „Czucie piłki” – znaczenie, struktura, metodybadań oraz jego wybrane przejawy i uwarunkowania naprzykładzie studentów ZWKF Gorzów Wlkp. Praca magisterska.Gorzów Wlkp., 2009.[6] Szopa J, Mleczko E, Żak St: Podstawy antropomotoryki.Warszawa – Kraków, PWN, 1996.[7] Young W, Gulli R, Rath D, Russell A, O’Brein B, Harvey J:Acute effect of exercise on kicking accuracy in elite Australianfootball players. Journal of Science and Medicinein Sport, 2008; 13: 85–89.[8] Finnoff JT, Newconner K, Laskowski ER: A valid reliablemethod for measuring the kicking accuracy of soccerplayers. Journal of Science and Medicine in Sport, 2002;5 (4): 348–353.[9] Pilicz S: Analiza czynnikowa struktury sprawności fizycznej;w Raczek J (red.): Motoryczność dzieci i młodzieży– aspekty teoretyczne oraz implikacje metodyczne. Katowice,AWF, 1986.[10] Szopa J: Zarys antropomotoryki. Wydawnictwo skryptowe.Kraków, AWF, 1992; 117.[11] Mynarski W: Struktura wewnętrzna zdolności motorycznychdzieci i młodzieży w wieku 8–8 lat. Katowice,Wydawnictwo AWF, 2000.[12] Ljach WI: Senzitiwnyje periody razwitja koordinacyonnychsposobnostiej dietiej w szkolnom wozrastje. Tieorijai Praktika Fiziczeskoj Kultury, 1990; 3: 14–24.[13] Wyżnikiewicz-Kopp Z: (1992): Koordynacyjne zdolnościruchowe dzieci i młodzieży. Rozprawy i Studia, Szczecin,Uniwersytet Szczeciński; 23.[14] Sainburg RL: Handedness: differentia specializationsfor control of trajectory and position. Exercise and SportScience Reviews, 2005; 33 (4): 206–213.[15] Traczyk W: Fizjologia człowieka w zarysie. Warszawa,Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 1998.[16] Czajkowski P: Wpływ motywacji na opanowanie nawykówczuciowo-ruchowych oraz skuteczność ich stosowaniaw zawodach. Sport Wyczynowy, 2004; 3–4, 28: 34.[17] Schmidt RA, Wrisberg CA: Czynności ruchowe człowieka.Uczenie się i wykonywanie w różnych sytuacjach. Warszawa,COS, 2009.[18] Finnoff JT, Newcomer K, Laskowski ER: A valid and reliablemethod for measuring the kicking accuracy of soccerplayers. Journal of Science and Medicine in Sport, 2002;5 (4): 348–353.[19] Young W, Gulli R, Rath D, Russell A, O’Brien B, HarveyJ: (2010): Acute effect of exercise on kicking accuracy inelite Australian football players. Journal of Science andMedicine in Sport; 2010; 13: 85–89.– 34 –

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KATRENING W OKRESIE MEZO- I KATAFAZY ROZWOJUBIOLOGICZNEGO KOBIET I MĘŻCZYZNA NIEKTÓRE WSKAŹNIKI ZDROWIATRAINING FOR MEN AND WOMEN AT THE BIOLOGICALSTAGE OF MESO- AND KATAPHASE,AND SOME HEALTH INDICATORSJoanna Gradek*, Edward Mleczko**, Sebastian Swoboda*******dr, Katedra Teorii i Metodyki Lekkiej Atletyki, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie****prof. dr hab., Katedra Teorii i Metodyki Lekkiej Atletyki, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie****mgr, Akademia Wychowania Fizycznego w KrakowieSłowa kluczowe: trening biegowy, trening zdrowotny, kobiety, mężczyźni, wiek 30–70 lat, okresmezo- i katafazy rozwoju, wskaźniki zdrowia, sprawność fizyczna w koncepcji H-RFKey words: running training, training to improve health, women, men, age group of 30–70 years, mesoandkataphase in biological development, health indicators, physical activity in the terms of H-RFSTRESZCZENIE • SUMMARYCel badań. Ocena skuteczności wpływu systematycznego uczestnictwa w treningach sportowych organizowanychw ramach programu Krakowskich Ścieżek Biegowych na wskaźniki zdrowia w ujęciu normatywnymi holistycznym oraz efektywności ekstensywnego wzrostu objętości treningu do ich poprawy.Materiał. Badania prowadzono w czerwcu 2010 r. w obiektach Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie.Brało w nich udział 63 uczestników programu zajęć treningowych, w tym 22 kobiety i 41 mężczyzn. Średnia wiekubadanych mężczyzn wynosiła 45,6 lat przy stosunkowo dużym zasięgu jego zmienności (30–70 lat), a w grupiekobiet 40,1 lat, przy mniejszym zasięgu zmienności (30–55 lat). Uczestnicy zajęć trenowali systematycznie 2–3razy w tygodniu, realizując trening o objętości 120 km miesięcznie i powyżej tego zakresu.Metody. Zastosowano metodę obserwacji poziomu rozwoju sprawności fizycznej w ujęciu H-RF, stostującdo tego celu test Eurofit for Adults. Assessment of health-related fitness [1]. W opracowaniu wyników wykorzystanonormy ogólnopolskie i krakowskie młodzieży w wieku 19–21 lat, a także podstawowe charakterystykistatystyczne oraz wskaźniki unormowanych różnic. Istotność różnic sprawdzano testem t o -Studenta lub C oCochrana-Coxa – w zależności od różnic wariancji.Wyniki badań. Na podstawie przeprowadzonych analiz porównawczych stwierdzono, że trening osóbw okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego może spełniać funkcje zdrowotne. Potwierdziły to porównaniado wskaźników zdrowia zarówno w ujęciu klasyfikacji normatywnej, jak i holistycznej w konwencji H-RF. Treningrekreacyjny może ponadto w większym stopniu wpływać na pozytywne zmiany wskaźników zdrowotnych u kobietniż u mężczyzn, przynosząc efekty mniejsze od oczekiwanych w zakresie komponentów morfologicznychsprawności fizycznej badanej w konwencji H-RF.Wnioski. Aktywni fizycznie mężczyźni i kobiety okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego mogą (w ujęciuH-RF) osiągnąć poziom komponentów motorycznych, krążeniowo-oddechowych i mięśniowo-szkieletowychsprawności fizycznej identyczny z poziomem osobników kończących etap progresywnego rozwoju w wieku19–21 lat. Systematyczne uprawianie biegów na podobnym do mężczyzn poziomie obciążenia treningowegoprzez kobiety może przynieść lepsze efekty dla płci żeńskiej niż płci męskiej, co odzwierciedla się bardziejw komponentach motorycznych niż morfologicznych sprawności fizycznej ujętej w konwencji H-RF.– 35 –

Joanna Gradek, Edward Mleczko, Sebastian SwobodaAim of the study. Evaluation from normative and holistic perspectives the effect which systematic sportstraining has on some health indicators in the group of Krakow Running Paths Programme participants. Measuringhow the extensive increase in the training load affects the subjects’ improvement.Material. The study was carried out at the University School of Physical Education in Krakow sports facilities inJune 2010. The research group consisted of 63 subjects (22 women and 41 men) involved in the training classesprogramme. The average age of men was 45.6 years with a relatively large range of variability (30–70 years), and40.1 years of women, with a smaller range of variation (30–55 years). All the subjects trained regularly 2–3 timesa week carrying a volume of training of 120 km per month and above this range.Methods. To analyse the research material with the help of Eurofit for Adults. Assessment of health-relatedfitness test [1], the method of level development observation in terms of H-RF was used. The data was checkedagainst the nationwide and Cracovian standards for youth at the age range of 19–21-years with the use of basicstatistical characteristics and indicators of standardized differences. The significance of differences was testedwith Student’s t°-test or the Cochran-Cox C° test, depending on differences in variance.Results. Comparative analysis revealed that training of people in their meso- and kataphase stadium of biologicaldevelopment can meet the health functions. This was confirmed by the comparison of health indicators, interms of normative and holistic classification, according to the H-RF convention. In addition, recreational trainingcan make a stronger impact on health indicators, causing much more positive changes in women than in men, inwhose it may produce on the smaller scale the expected effects on the morphological components of physicalfitness according to the H-RF convention.Conclusions. In terms of H-RF it is possible for physically active men and women in their meso- and kataphaseto achieve the level of motor components typical for subjects at the age range of 19–21 years. Regular running ofwomen at comparable to men level of training load may give better results in female than in male runners, whichreflects more in the morphological components of motor fitness measured according to the H-RF convention.WstępTrening – jako zjawisko systematycznego uprawianiaćwiczeń w celu uzyskania maksymalnej sprawnościfizycznej oraz wyników w określonej dyscyplinie sportowej,prowadzony najczęściej pod kierunkiem trenera– bywa zwykle kojarzony z mniej lub bardziej profesjonalnymizajęciami dla ludzi młodych. W ostatnichdekadach XX wieku w większości krajów o wysokimpoziomie rozwoju gospodarczego zaobserwowanoprawidłowość, iż coraz częściej w sposób zorganizowanyw treningach zaczęli uczestniczyć ludzie starsi,niekiedy nawet w wieku emerytalnym. Taka zwiększonaaktywność ruchowa miałaby prowadzić do osiągnięciacelów sportowych, a więc do porównywalnych rezultatóww bezpośredniej lub pośredniej rywalizacji. O ilewymieniony aspekt działalności człowieka jest możliwydo zdefiniowania i podporządkowania określonym regułomżycia społecznego, o tyle efekty biologiczne –czy inaczej zdrowotne – są do dziś mało zbadane [2].Najczęściej wiedza na temat skutków uprawianiaćwiczeń fizycznych w okresie mezofazy i katafazyrozwoju biologicznego opiera się głównie na opiniachi subiektywnych odczuciach, uczestników zajęć, którenazywamy sportowo-rekreacyjnymi. Znacznie mniejjest udokumentowanych poglądów na temat znaczeniasystematycznej aktywności fizycznej (treningu) dlakondycji fizycznej i psychicznej człowieka. W nielicznychdotąd badaniach wskazano na duże jej znaczeniew procesie redukcji czynników ryzyka chorób układukrążenia i metabolicznych [3, 4]. Wykazano także jejbezpośredni wpływ na przemianę materii, co ułatwiautrzymanie równowagi między ilością energii dostarczanejz pożywieniem i wydatkowanej przez organizm[5, 6]. Obserwacje aktywnych fizycznie osób starszychpozwalają zauważyć opóźnienie procesów ich starzeniasię, zwłaszcza w odniesieniu do wydolności fizyczneji sprawności motorycznej, co skutkuje również polepszeniemsię samopoczucia psychicznego seniorów[7]. Z kolei niedobór ruchu w tym wieku stosunkowoszybko prowadzi do niepełnosprawności, pogłębia jąi utrwala [8].W związku z tym uważa się ruch człowieka zaważny czynnik podnoszenia na wyższy poziom walorówzdrowotnych organizmu. Jak z powyższego wynika,o ile kiedyś ruch był konieczny, aby zdobyć jedzenie czyzapewnić sobie i najbliższym bezpieczeństwo, o tyleobecnie celowe wydaje się podejmowanie aktywnościfizycznej zrodzone z potrzeby własnej świadomości [8].Nadal jednak otwarty zostaje problem formy i objętościpostaci takiej kuracji zdrowotnej [2, 9–11].Od bardzo dawna bieganie kojarzone jest ze zdrowiem.Według poglądów teoretyków sportu i lekarzy[12–15] ta naturalna i prosta forma ruchu stanowi doskonałyśrodek na jego podtrzymywanie lub podnoszeniena wyższy poziom. W subiektywnym odczuciu amatorówuprawiania biegów wytrzymałościowych, nazywanychpopularnie joggingiem, wysiłek powtarzany sys-– 36 –

Trening w okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego kobiet i mężczyzn...tematycznie w naturalnej formie ruchu o umiarkowanejintensywności prowadzi do osiągnięcia takiego poziomusprawności fizycznej, który poprawia kondycję psychicznąi fizyczną oraz polepsza samopoczucie [16–17].Opierając się na definicji zdrowia WHO, można sądzić,że jest to wystarczający dowód na osiąganie efektówzdrowotnych przez ludzi aktywnych fizycznie [18].Jednakże wychodząc z punktu widzenia współczesnejmedycyny i waleologii [19] trudno byłoby powyższy poglądna temat biegania uważać za obiektywny dowódna możliwość osiągnięcia efektów zdrowotnych. W naukachbiomedycznych mówi się najczęściej o dwóchmodelach zdrowia [19].Pierwszy z nich, określany jest jako o p t i m u mo r g a n i z m u i uwzględnia jego funkcjonowanie bezzakłóceń. Zgodnie z nim zdrowy człowiek to ten, któregowskaźniki somatyczne, funkcjonalne i motorycznemieszczą się w granicach norm zdrowotnych (medycznych)człowieka. Ich naruszenie w momencie, gdy organizmnie jest w stanie przeciwdziałać szkodliwymwpływom, uważa się za oznakę choroby.Drugi model zdrowia, h o l i s t y c z n y , uwzględniaw swej strukturze wskaźniki mniej normatywne. Są onepodporządkowane równowadze dynamicznej w relacjimiędzy człowiekiem (jako istotą bio-psycho-społeczną)a środowiskiem. Kładzie się zatem w tym przypadkunacisk na potrzebę świadomego podejmowania aktywnegotrybu życia i poczucia odpowiedzialności zazdrowie czy też jego przywracanie w procesie leczenia.Do ostatniego z wymienionych modeli w dużym stopniunawiązuje amerykańska koncepcja ujęcia sprawnościfizycznej w konwencji zdrowia [20].Nie podjęto dotąd jeszcze badań, w których wykazanoby pozytywne efekty biologiczne (zdrowotne)określonego programu treningowego u osób, którychproces ontogenezy osiągnąłby stadium mezofazy i katafazy.Uczestnicy treningów biegowych znajdującysię w wymienionych okresach rozwoju biologicznegoswoją aktywność fizyczną traktują najczęściej jako środekumożliwiający im uczestnictwo i rywalizację w zawodachsportowych.Pod koniec XX wieku na całym świecie zaczęły powstawać(i działają nadal) setki klubów skupiających zawodnikóww różnym wieku, którzy przygotowują się dozawodów sportowych pod fachową opieką szkoleniowców.Podobnie jest w Krakowie, jednym z miast uczestniczącychw ogólnopolskim programie pod nazwą ŚcieżkiBiegowe. Stolica Małopolski stanowi ważny elementtego systemu zorganizowanych form aktywnej rekreacjina 22 specjalnie wyznaczonych trasach treningów biegowychw dziesięciu miastach Polski. Celem tych zajęćjest przygotowanie osób w różnym wieku do zawodówsportowych na długich dystansach. Od uczestników treningówsportowych wymaga się dodatkowo posiadaniaaktualnych badań lekarskich oraz regularnego pomiaruzdolności wytrzymałościowych z wykorzystaniem testuCoopera, umożliwia się im również bezpłatne testowanienajnowszego obuwia z kolekcji Nike Running [21].Dla „ścieżkowiczów” organizuje się także prelekcje natemat treningu sportowego oraz prawidłowego żywienia.Można zatem sądzić, że jest to wzorcowo prowadzonysystem treningu zdrowotnego.Wśród trenujących na Ścieżkach Biegowych, i tonie tylko w Krakowie, dość powszechne jest przekonanie,że start w maratonie jest poważnym wyzwaniemdla odważnego biegacza amatora, które pozwoli muprzezwyciężyć słabość charakteru oraz pokonać barierytrudności psychicznych i fizycznych [22]. Niewieluz tychże biegaczy dysponuje natomiast wiedzą o zagrożeniu,jakim jest dla zdrowia wysiłek przy pokonywaniubiegiem trasy 42 195 metrów. Można więc sądzić, żeniepełna znajomość zagadnienia jest w tym przypadkupochodną stanu wiedzy naukowej na zasygnalizowanytemat. Do dziś środowiska naukowe koncentrują siębowiem przede wszystkim na badaniu pozytywnegowpływu uprawiania ćwiczeń fizycznych na zdrowieczłowieka w różnych okresach ontogenezy.Cel badań własnychPomijając kwestię skutecznego i bezpiecznego procesuprzygotowania do biegu maratońskiego, interesujące,jak się wydaje, jest rozwiązanie innych problemów.Można do nich zaliczyć problem skutecznościwpływu systematycznego uczestnictwa w treningachsportowych organizowanych na Ścieżkach Biegowychna wskaźniki zdrowia w ujęciu normatywnym i holistycznymoraz efektywności ekstensywnego wzrostuobjętości treningu dla ich poprawy. W związku z tymw badaniach własnych podjęto się znaleźć odpowiedzina następujące pytania badawcze:1. W jakim zakresie uprawianie biegów przez osobyznajdujące się w okresach mezofazy i katafazyrozwoju biologicznego może wpłynąć na procesyinwolucji wskaźników zdrowia, uwzględnianychw amerykańskiej koncepcji Health Related Fitness(H-RF)?2. Czy wzrost objętości treningu biegowego możemieć przełożenie na pozytywne zmiany u kobieti mężczyzn w obrazie branych pod uwagę wskaź-– 37 –

Joanna Gradek, Edward Mleczko, Sebastian Swobodaników zdrowia w koncepcji Health-Related Fitness(H-RF)?Opierając się na przesłankach teoretycznych orazdotychczasowych doniesieniach przyjęto następującehipotezy badawcze:1. Jeżeli trening spełnia funkcje zdrowotne, to w myślklasyfikacji normatywnej wskaźniki zdrowia ujętew amerykańskiej koncepcji H-RF powinny mieścićsię w zakresie norm osób kończących etap anafazy(progresywny okres rozwoju biologicznego)w wieku 19–20 lat.2. W treningu rekreacyjnym ekstensywny wzrost objętościtreningu powinien w sposób znaczący wpływaćna pozytywne zmiany wskaźników zdrowotnychbiegaczy.Materiał i metody badańMateriał badańBadania przeprowadzono w czerwcu 2010 r. w obiektachAkademii Wychowania Fizycznego w Krakowie.Brało w nich udział 63 uczestników programu zajęćtreningowych pn. Ścieżki Biegowe, w tym 22 kobietyi 41 mężczyzn. Średnia wieku badanych mężczyzn wynosiła45,6 lat przy stosunkowo dużym zasięgu jegozmienności (30–70 lat) i w grupie kobiet 40,1 lat, przymniejszym zasięgu zmienności (30–55 lat).Wszyscy badani byli objęci zorganizowaną formązajęć, prowadzonych przez wykwalifikowanych i doświadczonychtrenerów, którzy rekrutowali się z gronanauczycieli akademickich AWF w Krakowie, a takżespośród byłych reprezentantów kraju w różnych konkurencjachlekkoatletycznych. Zajęcia odbywały się regularnie2–3 razy w tygodniu. W realizacji obciążeń treningowychuwzględniano relatywizację ze względu napoziom zaawansowania szkoleniowego. Dane liczbowedotyczące wieku badanych oraz podziału uczestnikówzajęć na grupy ze względu na realizowaną objętość treningubiegowego zawarto w tabeli 1.Za cezurę podziału na grupy przyjęto miesięcznąobjętość treningu wynoszącą 120 km, czyli około 30km tygodniowo. Oznacza to, iż w grupie mniej zawansowanychbiegaczy, przy częstotliwości zajęć 2–3 razyw tygodniu, na jednostkę treningową przypadało około10 km, a w drugiej grupie, realizującej harmonogramo większej częstotliwości zajęć, objętość treningu najednym spotkaniu wynosiła ok. 10–20 km.Tabela 1. Podział biegaczy na grupy ze względu na płeć i kilometrażmiesięcznyTable 1. Division of runners into groups based on sex and monthly mileagePłećMKMetody badańW przeprowadzonych badaniach wykorzystano metodęobserwacji bezpośredniej poziomu cech morfofunkcjonalnychi motorycznych osób amatorsko trenującychbiegi wytrzymałościowe. Udział w badaniach był dobrowolny.Dodatkowo przeprowadzono wśród nich sondaż diagnostyczny,z wykorzystaniem wywiadu otwartego orazautorskiej wersji kwestionariusza-ankiety. Uwzględnionow nim 12 pytań, które dotyczyły motywów podejmowaniaaktywności fizycznej, częstotliwości i stażu uczestnictwaw Ścieżkach Biegowych, objętości treningu oraz ocenysposobu prowadzenia zajęć przez trenerów.Zakres badańKryteria podziałuMiesięczny kilometrażLiczba %do 120 km 16 25,4powyżej 120 km 25 39,7do 120 km 10 15,9powyżej 120 km 12 19,0W badaniach uwzględniono komponenty sprawnościukierunkowanej na zdrowie, a także wybrane elementysprawności powiązanej z osiągnięciami motorycznymi.Badania obejmowały następujące pomiary:1. Komponenty morfologiczne. Zmierzono: wysokośćciała (BH), masę ciała (BM), skład ciała(% BF, FFM, BMI). Badania przeprowadzono z zastosowanieniempowszechnie stosowanych metodw somatometrii oraz z wykorzystaniem wagi Tanita ®model BC 418 MA Body Composition Analyzer, pozwalającejustalić masę ciała z dokładnością do100 gramów i oszacować odsetek tłuszczu w organizmie.2. Komponenty motoryczne. Uwzględniono w większościtakie próby wchodzące w skład testu Eurofitfor Adults. Assessment of health-related fitness,jak:• wytrzymałość siłowa mięśni brzucha i grzbietu(dynamic sit-ups) [liczba];– 38 –

Trening w okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego kobiet i mężczyzn...• skoczność (vertical jump) [m];• względna siła mięśni rąk i barków (bent armhang) [s];• siła statyczna chwytu ręki (hand grip) [N];• częstotliwość ruchów (plate tapping) [s];• wytrzymałość biegowa mierzona testemCoopera [23];• maksymalna praca anaerobowa (MPA).3. Komponenty mięśniowo-szkieletowe. Badaniegibkości przeprowadzono za pomocą testów: sit uptest; side-bending of the trunk right and left test.4. Komponenty krążeniowo-oddechowe. WskaźnikVO 2max . kg –1 wyliczono ze wzoru zaproponowanegoprzez Coopera (1968):VO 2max . kg –1 =(dystans [m] w teście Coopera – 504,9)=44,73 [ml/min/kg]Metody opracowania wyników badań1. Dla wszystkich pomiarów obliczono podstawowecharakterystyki statystyczne, tj. średnią(x – ) odchylenie standardowe (SD) oraz zasięgzmienności (R), z uwzględnieniem całości zebranegomateriału w grupach płci, biorąc pod uwagędwie grupy biegaczy i biegaczek, tj. realizującychw miesiącu objętość treningu biegowego do 120 kmoraz powyżej tego poziomu.2. Za pomocą wskaźnika unormowanych różnic WUokreślono w grupach płci oraz w całości materiału,a także w grupach wyróżnionych ze względu napoziom obciążenia treningowego wielkość zróżnicowaniawewnątrzgrupowego i międzygrupowegobranych pod uwagę u badanych biegaczy i biegaczekcech somatycznych i sprawności fizycznej:x – xWU = SD 21 2gdzie:–x – średnia arytmetyczna badanych;1–x – średnia arytmetyczna grupy porównawczej;2SD 2– odchylenia standardowe grupy porównawczej.W pierwszym przypadku punktem odniesienia(populacja porównawcza) była wartość średniej arytmetycznej(0) i odchylenia standardowego (1) wynikówbadań młodzieży w wieku 19–21 lat z populacji polskiej[24], krakowskiej [25–27] i amsterdamskiej [28].W drugim przypadku za grupę porównawczą uważanobiegaczy realizujących miesięczną objętość treninguponiżej 120 km.Sprawdzono istotność statystyczną różnicmiędzygrupowych, stosując dwa testy:t°-Studenta oraz C° Cochrana-Coxa – w zależności odróżnic wariacji. Do opracowania wyników posłużono sięprogramami Excel i Statistica.Wyniki badań1. Poziom komponentów sprawności fizycznejbadanej w konwencji zdrowia kobiet i mężczyznuprawiających biegi na Ścieżkach Biegowychw Krakowie na tle materiałów porównawczychz populacji osobników nietrenujących w wieku19–21 latKomponenty morfologiczne. W badaniach własnychpostanowiono porównać poziom rozwoju wyróżnionychkomponentów sprawności fizycznej badanejw konwencji zdrowia u biegaczy i biegaczek trenującychna krakowskich Ścieżkach Biegowych z wielkością takichsamych wskaźników rozwoju biologicznego stwierdzonychna przełomie wieków w populacjach porównawczych(krakowskiej, ogólnopolskiej i amsterdamskiej)u kobiet i mężczyzn w wieku 19–21 lat. W tabeli 2 oraz narycinie 1 zamieszczono wyniki pomiaru cech somatycznychw obu porównywanych grupach. Pomijając średniąarytmetyczną wysokości ciała, którą uwzględniono dodatkowo,w trakcie analizy danych objętych badaniembiegaczy i biegaczek stwierdzono wyższe wskaźnikikomponentów morfologicznych sprawności fizycznejbadanej w konwencji zdrowia (H-RF) niż u osób nietrenującychw wieku 19–21 lat, co z pewnością wiązało sięz wiekiem krakowskich „ścieżkowiczów”. Trudno wobectego pozytywnie ocenić wpływ stosowanego obciążeniatreningowego na redukcję poziomu tłuszczu, zwłaszczau mężczyzn. W grupie biegaczek stwierdzono mniej niekorzystnetendencje rozwojowe do wzrostu wskaźnikamasy ciała BMI oraz odsetka tkanki tłuszczowej w masieciała (% BF).Wspomniany wyżej stan badanych parametrówmorfologicznych może niewątpliwie być efektem procesówrozwojowych towarzyszących zjawisku starzeniasię organizmu. Stosowany trening, zwłaszcza u mężczyzn,nie doprowadził do ich znaczącego zahamowania.Wypada sądzić, że okazał się on zbyt słabymbodźcem obciążeniowym, aby wywołać pożądanezmiany adaptacyjne.– 39 –

Joanna Gradek, Edward Mleczko, Sebastian SwobodaTabela 2. Cechy somatyczne badanych kobiet (K) i mężczyzn (M) na tle materiałów porównawczych z populacji ogólnopolskiej i krakowskiejTable 2. Somatic characteristics of tested women (K) and men (M) on the background of comparative material from two populations: nationwide and of KrakowCechy somatyczneBadaniaKx – SD WU x – SD WUMWiek [lata]AgeWysokość ciała [cm]BHMasa ciała [kg]BMWskaźnik Queteleta II [kg/m 2 ]BMIBeztłuszczowa masa ciała [kg]FFMOdsetek masy tłuszczu [%]BFwłasne 40,10 12,8045,60 3,10–porównawcze 20,00 – 20,00 –własne 162,50 5,80176,70 6,40–0,42krakowskie 164,90 5,74 177,50 6,31własne 58,90 6,1071,10 9.500,28krakowskie 56,79 7,30 68,20 11,56własne 21,38 2,1024,00 1,800,24krakowskie 20,80 2,41 21,60 2,90własne 46,20 3,8565,40 7,900,73*krakowskie 41,50 6,40 60,30 7,38własne 21,70 5,2814,20 3,20–0,85*krakowskie 28,60 8,10 10,90 4,61––0,120,250,82*0,69*0,71*Objaśnienia symboli w tekście. * – różnica istotna na poziomie p ≤ 0,05.Explanation of the symbols – in the text. * – significant difference at p ≤ 0.05.Ryc. 1. Wskaźniki unormowane (WU) badanych cech somatycznych kobiet (K) i mężczyzn (M) ze Ścieżek Biegowych na tle populacji krakowskiejFig. 1. Normalized indicators (WU) of tested somatic female (K) and male (M) traits: the participants of Krakow Running Paths vs. the population ofKrakow– 40 –

Trening w okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego kobiet i mężczyzn...Oceniając jednak poziom rozwoju badanych w konwencjiH-RF komponentów morfologicznych na tle postulowanychnorm zdrowotnych, należy stwierdzić, żeu obojga płci ich wartości uśrednione mieściły się w badaneji porównawczej populacji w zakresie tych norm.Wydaje się, że w analizie porównawczej należałoby braćpod uwagę różnice stosowanych metod w określaniumasy tłuszczu i procentu jego zawartości w masie ciała.Wyniki badań własnych potwierdziły w sensie statystycznymhipotezę badawczą, w której przyjęto założenie,iż średni poziom komponentów somatycznych ujętychw konwencji H-RF trenujących osób w okresie ichmezo- i katafazy rozwoju biologicznego będzie porównywalnydo normy (± 1SD) nietrenujących, zdrowychosobników w wieku 19–21 lat. Trudno go jednak uważaćza pożądany (zwłaszcza u mężczyzn) uwzględniającnormy zdrowotne WHO.Komponenty motoryczne. Jak wynika z danychzamieszczonych w tabeli 3 oraz na rycinie 2, na pozytywnyefekt udziału w zajęciach sportowo-rekreacyjnychna Krakowskich Ścieżkach Biegowych w większymstopniu wskazuje poziom branych pod uwagękomponentów sprawności fizycznej badanej w konwencjizdrowia H-RF. Analiza wyników stała się punktemwyjścia przedstawionych poniżej spostrzeżeń.Po pierwsze, korzystny wpływ treningu na kierunekzróżnicowania zaznaczył się w większym stopniuu trenujących kobiet. W grupie badanych zawodniczekw porównaniu do materiałów porównawczych ujawniłsię dodatni kierunek zróżnicowania (ryc. 2). W przypadkupomiaru względnej siły mięśni rąk i barków(bent arm hang) oraz siły statycznej chwytu ręki (handgrip) i wytrzymałości biegowej z wykorzystaniem testuCoopera odnotowano istotne statystycznie różnice.Po drugie, wyniki pomiaru wytrzymałości siłowejmięśni grzbietu i brzucha badanej grupy mężczyznbyły gorsze niż w populacji porównawczej 19–21-latków (ryc. 2), a ponadto te niekorzystne różnice okazałysię istotne statystycznie (p ≤ 0,05). Tymczasemzaś w przypadku pozostałych zdolności motorycznychstwierdzono korzystny pozytywny wpływ zróżnicowaniamiędzypopulacyjnego. Trzeba więc sądzić (pomijającoczywiście przypadek pomiaru wytrzymałościTabela 3. Sprawność fizyczna badanych kobiet (K) i mężczyzn (M) na tle materiałów porównawczych z populacji ogólnopolskiej, krakowskiej i amsterdamskiejTable 3. Physical fitness of the women (K) and men (M) on the background of comparative material from three populations: nationwide, of Krakow andof AmsterdamPomiarWytrzymałość siłowa mięśnibrzucha i grzbietu [liczba](Dynamic sit-up)Względna siła mięśni rąk ibarków [s](Bent arm hang)Sila statyczna chwytu dłoni [N](Hand grip)Gibkość [cm](Sit-and-reach)Wydolność tlenowa [ml](VO 2max . kg –1 )Częstotliwość ruchów [s](Plate tapping)Wytrzymałość biegowa [m](Cooper test)BadaniaObjaśnienia symboli w tekście. * – różnica istotna na poziomie p ≤ 0,05.Explanation of the symbols – in the text sign * – significant difference at p ≤ 0.05.Kx – SD WU x – SD WUwłasne 22,28 6,4821,81 5,300,27ogólnopolskie 21,14 4.21 25,79 4,10własne 31,55 20,844,80 10,002,04*ogólnopolskie 11,14 9,97 32,80 15,87własne 31,99 5,348,73 9,980,69*ogólnopolskie 27,64 6,26 42,90 8,34własne 63,90 7,9056,58 11,6krakowskie 63,44 7,33 0,4656,30 10,40M–0,97*ogólnopolskie 59,30 6,29 0,73* 55,5 8,54 0,13własne 47,24 8,1252,65 5,301,41*amsterdamskie 41,30 4,20 53,90 11,60własne 11,90 1,1710,91 1,490,33ogólnopolskie 11,14 2,30 13,00 2,44własne 2619,63 325,922928,64 347,302,23*ogólnopolskie 1865,32 337,81 2499,93 391,400,760,69*0,02–0,11–0,85*1,09*– 41 –

Joanna Gradek, Edward Mleczko, Sebastian Swoboda Ryc. 2. Wskaźniki unormowane (WU) sprawności fizycznej kobiet (K) i mężczyzn (M) ze Ścieżek Biegowych na tle populacji ogólnopolskiejFig. 2. Normalized indicators (WU) of female (K) and male (M) fitness: the participants of Krakow Running Paths vs. the population of the nationwidesiłowej mięśni grzbietu i brzucha u mężczyzn), że poziomrozwoju komponentów motorycznych sprawności fizycznejbadanej w konwencji zdrowia mieści się u obojga płcinie tylko w zakresie norm zdrowotnych młodzieży 19–21-letniej, ale także znacznie je przekracza. W związku z tymnależy przyjąć, że w większości przypadków potwierdziłasię hipoteza badawcza zakładająca zaistnienie pozytywnegowpływu obciążenia treningowego na poziom rozwojuzdolności motorycznych badanych w konwencji zdrowia.Komponenty mięśniowo-szkieletowe i krążeniowo-oddechowe.W analizie zróżnicowania międzypopulacyjnegouwzględniono pomiar gibkości i wydolnościtlenowej mężczyzn i kobiet (ryc. 2, tab. 3). Jakwynika z analizy poziomu średnich arytmetycznychstwierdzonych w badaniach własnych i w materiałachporównawczych, tylko w grupie kobiet ujawnił się dodatni,istotny statystycznie kierunek zróżnicowania. Wgrupie mężczyzn w przypadku gibkości stwierdzonobardzo niewielki zakres różnic na korzyść badanych,a we wskaźniku wydolności tlenowej VO 2max . kg -1 (kuzaskoczeniu badaczy) stwierdzono różnice na korzyśćosobników z populacji porównawczej. Być może wpływna ten stan rzeczy miał większy zasięg zróżnicowaniawieku badanych mężczyzn lub jakość stosowanegoobciążenia treningowego. Należy jednak zaznaczyć,że w obu przypadkach poziom badanych cech mieściłsię w wąskiej normie (± 1SD) nietrenującej młodzieżyw wieku 19–21 lat. Można zatem przyjąć, że poziomcech funkcjonalnych uwzględnionych w strukturzesprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowiaosobników trenujących na Ścieżkach Biegowych potwierdziłhipotezę badawczą, która zakładała możliwośćosiągnięcia poziomu jej komponentów w zakresienorm zdrowotnych 19–21-latków.2. Objętość treningu biegowego a komponentymorfologiczne badanych kobiet i mężczyznZgodnie z przyjętymi celami badań skupiono się narozwiązaniu problemu skuteczności ekstensywnegowzrostu obciążenia biegowego na poziom rozwojuwskaźników sprawności fizycznej badanej w konwencjizdrowia u biegaczy i biegaczek trenujących naKrakowskich Ścieżkach Biegowych. Poniżej zaprezentowanoefekty analizy porównawczej.Kobiety. W tabeli 4 przedstawiono wyniki pomiarówsomatycznych oraz wiek porównywanych grupkobiet. Średnia wieku w grupie K 1(realizującej treningo objętości poniżej 120 km) wynosiła 38,9 lat, a badanebyły około 3 lata starsze od kobiet z grupy K 2,które realizowały trening o objętości powyżej 120 km.– 42 –

Trening w okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego kobiet i mężczyzn...Tabela 4. Charakterystyka statystyczna cech somatycznych i wskaźników antropometrycznych badanych kobiet (K) i mężczyzn (M)Table 4. Statistical characteristics of somatic and anthropometric indicators of tested women (F) and men (M)Zmienne / Grupy K 1K 2WU M 1M 2WUWiek [lata]AgeWysokość ciała [cm]BHMasa ciała [kg]BMWskaźnik Queteleta II[kg/m 2 ]BMIBeztłuszczowa masaciała [kg]FFMOdsetek masy tłuszczu[%]BFx– 38,9 35,742,1 41,2SD 13,2 9,8 –0,2413,9 10,8R 30–55 22–53 30–70 24–62x– 161,5 165,0177,5 176,6SD 6,3 5,0 0,556,6 6,2R 146,5–169 158,5–174 167–192 162–192x– 58,8 59,077,8 74,3SD 6,2 5,9 0,0410,8 7,2R 53,1–74,5 47,8–71,4 58,7–103,4 62,5–103,4x– 22,7 21,724,2 23,8SD 2,7 1,8 –0,372,9 1,6R 19,9–28,7 18,2–23,8 18,1–31,2 21,1–27,6x– 45,4 46,865,4 64,8SD 4,2 3,6 0,338,2 6,3R 40,5–54,2 40,7–52 50,8–82,3 50,3–21,1x– 23 20,715,6 12,8SD 2,9 6,5 –0,795,0 6,0R 16,8–27,2 8,8–29,6 6,6–22,7 2,8–24,3Objaśnienia: K 1i M 1– grupa realizująca objętość treningu poniżej 120 km, K 2i M 2– grupa realizująca objętość treningu powyżej 120 km; * – różnica istotna na poziomie p ≤0,05.Explanation: K 1and M 1– the training volume of the group below 120 km, K 2, and M 2– the training volume of the group above 120 km; * – significant difference at p ≤ 0.05.–0,06–0,14–0,32–0,10–0,06–0,58Warto dodać, że rozpiętość wieku w obu grupach byłabardzo zbliżona. Wśród badanych kobiet średnia wysokośćciała w grupie K 1kształtowała się na poziomie161 cm, a w grupie K 2wynosiła 165 cm. Średniamasa ciała w obu grupach okazała się bardzo zbliżonai w obu grupach wynosiła około 59 kg. Beztłuszczowamasa ciała (FFM) była o ok. 1,4 kg niższa w grupie K 1w porównaniu do kobiet z grupy K 2. W obu grupach wynikiwskaźnika BMI mieściły się w przedziale wartościuznanych za prawidłowe (20–25). W grupie K 1zanotowanonieco wyższy odsetek tkanki tłuszczowej (% BF),czyli o około 2,3% więcej niż w grupie K 2.Na rycinie 3 przedstawiono wartości unormowaneróżnic między średnią arytmetyczną cech somatycznychi wskaźników antropometrycznych grupy realizującejtrening biegowy powyżej 120 km na średnią i odchyleniestandardowe grupy stosującej trening poniżej120 km miesięcznie.Z przestawionych danych oraz przeprowadzonejanalizy statystycznej wynika, że we wszystkich omawianychparametrach różnice międzygrupowe nie sąstatystycznie istotne. Trudno byłoby zatem na podstawiebadań własnych uznać, iż potwierdziła się przyjętahipoteza, zgodnie z którą ekstensywny wzrostobjętości treningu biegowego powyżej granicy 120km u kobiet przynosi wymierne efekty, tj. poprawękomponentów morfologicznych, uwzględnianychw amerykańskiej koncepcji H-RF. Wynika stąd, iż zaskuteczną granicę obciążenia treningowego na prowadzonychzajęciach rekreacyjnych, niezbędną dowywołania pożądanych zmian adaptacyjnych w cechachsomatycznych o stosunkowo niskim wskaźnikuodziedziczalności, można przyjąć objętość treninguponiżej 120 km miesięcznie.Mężczyźni. Z danych zawartych w tabeli 4 wynika,iż wysokość ciała nie różnicuje w sposób znaczącybiegaczy, którzy realizują różną objętość treningu.Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadkuwskaźnika wagowo-wzrostowego oraz beztłuszczowej– 43 –

Joanna Gradek, Edward Mleczko, Sebastian Swoboda Ryc. 3. Wielkość unormowanych różnic średnich arytmetycznych cech somatycznych i wskaźników antropometrycznych grupy biegającej powyżej 120km miesięcznie, unormowane na średnią i odchylenie standardowe cech grupy biegającej do 120 km miesięcznieFig. 3. The volume of normalized differences of arithmetic means of somatic traits and anthropometric indicators in the group running above 120 permonth, normalized to the mean and standard deviation of the characteristics of the group running up to 120 km per monthmasy ciała. W większym stopniu dotyczy to natomiastmasy ciała oraz procentowej zawartości tłuszczu w masieciała.Zakres i kierunek zróżnicowania międzygrupowegobardzo dobrze ilustrują wyniki wskaźników unormowaniaśredniej arytmetycznej pomiaru cech somatycznychi wskaźników antropometrycznych biegaczy realizującychobjętość treningu powyżej 120 km na średnią i odchyleniestandardowe uczestników zajęć stosującychobciążenia treningowe na niższym poziomie, które zilustrowanona rycinie 3.Przedstawione wielkości unormowanych wskaźnikówsugerują, iż mamy do czynienia z bardzo wyraźnymjednokierunkowym zakresem zróżnicowaniamiędzygrupowego. W przypadku wszystkich branychpod uwagę cech somatycznych oraz wskaźników antropometrycznychbiegaczy realizujących większą objętośćtreningową stwierdzono niższy poziom średnicharytmetycznych. Taki kierunek zróżnicowania wystąpiłnajwyraźniej w odsetku tkanki tłuszczowej w masie ciała(0,58) oraz w całkowitej masie ciała (0,32). Ponadto biegaczeprowadzący bardziej zaawansowany trening bylitylko nieznacznie młodsi od osób stosujących niższą objętośćtreningową. W żadnym przypadku nie wystąpiłyróżnice istotne statystycznie. Analiza statystyczna niepotwierdza wobec tego jednoznacznie przyjętej hipotezybadawczej. Zwraca jednak uwagę kierunek zróżnicowaniaoraz wyraźnie niższy poziom procentowej zawartościtłuszczu w masie ciała u mężczyzn realizującychtrening o wyższej objętości. Ogólnie należałoby jednakskupić się na możliwości skutecznego oddziaływaniarównież słabszym bodźcem treningowym, tj. poniżej 120km miesięcznie, w celu wywołania pożądanych zmianadaptacyjnych w cechach somatycznych zaliczanych dokomponentów morfologicznych sprawności fizycznej badanejw konwencji zdrowia H-RF.3. Objętość treningu a komponenty sprawnościmięśniowo-szkieletowej oraz motorycznejbadanych kobiet i mężczyznKobiety. W tabeli 5 przedstawiono podstawowecharakterystyki testów badających komponenty mięśniowo-szkieletoweoraz motoryczne sprawności fizycznejujętej w konwencji zdrowia, z podziałem nagrupy różniące się poziomem realizowanej objętościtreningowej. Jak wynika z przedstawionych danych, wewszystkich branych pod uwagę przypadkach stwierdzonolepsze wyniki w grupie biegaczek realizującychobjętość treningu powyżej 120 km miesięcznie.– 44 –

Trening w okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego kobiet i mężczyzn...Tabela 5. Charakterystyka statystyczna komponentów motorycznych sprawności fizycznej badanych kobiet (K) i mężczyzn (M)Table 5. Statistical characteristics of motor components of physical fitness of tested women (K) and men (M)Pomiar/ Grupy K 1K 2WU M 1M 2WUWytrzymałość siłowamięśni brzucha i grzbietu[liczba](Dynamic sit-up)Skoczność [cm](Vertical jump)Wytrzymałość silowamięśni rąk i barków [s](Bent arm hang)Siła statyczna chwytudłoni [N](Hand grip)Wytrzymałość biegowa[m](Cooper test)Częstotliwość ruchów [s](Plate tapping)x– 20,1 24,122,6 24,8SD 4,6 8,3 0,87*7,2 4,2R 13,0–30,0 11,0–45,0 9,0–39,0 16,0–33,0x– 34,3 37,742,3 46,4SD 6,6 6,2 0,5112,1 8,7R 23,0–48,0 24,0–47,0 19,0–60,5 28,5–65,5x– 26,1 36,144,0 53,7SD 20,0 21,7 0,5026,3 20,0R 6,4–57,7 8,9–72,0 16,5–100,0 18,3–91,0x– 30,4 33,350,2 47,8SD 6,0 4,7 0,4713,8 7,5R 22,0–40,0 25,0–40,0 34,0–90,4 28,0–62,0x– 2491,0 2731,32864,4 2969,4SD 389,6 272,5 0,62*361,3 338,2R 2125–3370 2230–3200 2400–3500 2270–3580x– 12,1 11,811,4 10,6SD 2,4 2,1 – 0,141,8 2,0R 9,2–15,4 9,6–17,5 8,7–15,0 7,0–15,0Objaśnienia: K 1i M 1oraz K 2i M 2– jak w tab.4; * – poziom istotności statystycznej p ≤ 0,05. W pomiarach tappingu znak „ – ” oznacza wynik lepszy.Explanation: K 1and K 2; M 1and M 2– as in tab. 4; * – level of statistical significance of p ≤ 0.05.For tapping measurement the sign “–” indicates a better result.0,320,340,37–0,170,29–0,43Ponadto w pomiarach wytrzymałości siłowej mięśnibrzucha i grzbietu oraz wytrzymałości biegowej byłyto różnice istotne statystycznie na poziomie p ≤ 0,05.Na tej podstawie można sądzić, że realizacja przeztrenujące kobiety objętości treningu powyżej 120 kmmiesięcznie wpływała pozytywnie na poziom rozwojubranych pod uwagę wskaźników zdrowia uwzględnionychw koncepcji sprawności H-RF. Zakres i kierunekzróżnicowania międzygrupowego ich poziomu przedstawionona rycinie 4.Mężczyźni. Z danych zamieszczonych w tabeli 5.wynika, że z wyjątkiem pomiaru siły statycznej chwyturęki stwierdzono wyższy średni poziom komponentówmięśniowo-szkieletowych i motorycznych sprawnościfizycznej badanej w konwencji zdrowia H-RF w grupachbiegaczy realizujących wyższy poziom objętościtreningu biegowego (powyżej 120 km). Jednak, jakwykazała analiza statystyczna, w żadnym przypadkunie były to różnice znaczące. Trudno zatem sądzić,aby zwiększone obciążenie treningowe (powyżej 120km miesięcznie) mogło decydować o poprawie wskaźnikówzdrowia mężczyzn badanych w myśl koncepcjisprawności fizycznej H-RF. Zakres i kierunek zróżnicowaniaprzedstawiono na rycinie 4.Na podstawie wyników analizy zamieszczonychwyników dotyczących wielkości różnic komponentówmięśniowo-szkieletowych i motorycznych w obu grupachbiegaczy – zarówno realizującej wyższy (powyżej120 km), jak i niższy poziom objętości treningu(poniżej 120 km), unormowanych na odchyleniestandardowe biegaczy realizujących niższy poziomobciążenia treningowego (poniżej 120 km), sądzisię, że ekstensywny wzrost obciążenia treningowegomoże korzystniej wpływać na poziom sprawnościfizycznej badanej w konwencji zdrowia u kobiet niżu mężczyzn. W związku z tym okazało się (ku zaskoczeniubadaczy), że tylko w grupie kobiet możnadoszukać się potwierdzenia przyjętej hipotezy badawczej,sugerującej pozytywny wpływ wzrostu objętościtreningu na komponenty sprawności fizycznejbadanej w konwencji zdrowia. Powyższe konstatacje– 45 –

Joanna Gradek, Edward Mleczko, Sebastian Swoboda Ryc. 4. Wielkość unormowanych różnic średnich arytmetycznych komponentów mięśniowo-szkieletowych i motorycznych wskaźników grupy biegającejpowyżej 120 km miesięcznie, unormowane na średnią i odchylenie standardowe cech grupy biegającej do 120 km miesięcznie (na rycinie nazwytestów)Fig. 4. The volume of normalized differences of arithmetic means of muscosceletal and motor components indicators in the group running above 120 kmper month, normalized to the mean and standard deviation of the characteristics of the group running up to 120 km per monthTabela 6. Charakterystyki statystyczne pomiaru gibkości i poziomu wydolności tlenowej i beztlenowej u kobiet (K) i mężczyzn (M), z podziałem na grupyo różnym poziomie objętości treningu biegowegoTable 6. Statistical characteristics of flexibility, level of aerobic and anaerobic exercise capacity measures in women (K) and men (M), divided into groupswith different levels of the volume of run trainingZmienne / Grupy K 1K 2WU M 1M 2WUx– 62,5 64,353,9 58,2Gibkość [cm](Sit-and-reach)SD 6,8 8,1 0,2912,7 10,9 0,29R 52,0–78,0 40,0–70,0 24,0–69,0 40,0–74,0x– 21,8 24,822,9 24,2Gibkość [cm](Side-bending-left)SD 3,7 3,6 0,344,5 5,6 0,79*R 14,0–28,5 19,0–31,0 12,0–32,0 17,0–36,5x– 22,2 25,122,7 23,9Gibkość [cm](Side-bending-right)SD 3,8 3,5 0,245,3 5,4 0,78*R 14,0–28,0 20,0–31,0 12,0–35,0 17,0–39,5Wydolność tlenowa [ml x–.43,7 50,249,3 54,8kg –1 ](VO 2max)SD 9,0 7,4 0,72*8,3 7,5 0,66 *R 35,7–63,7 38,3–65,4 35,7–66,6 39,2–68,3x– 198,1 217,7323,4 339,8Wydolność beztlenowa [J](MPA )SD 43,1 39,6 0,46100,0 78,2 0,16R 119,8–259,9 134,4–269,7 109,4–492,7 184,8–476,8Objaśnienia: K 1i M 1– grupa realizująca objętość treningu poniżej 120 km, K 2i M 2– grupa realizująca objętość treningu powyżej 120 km; * – poziom istotności statystycznejp ≤ 0,05.Explanation: K 1and M 1– the training volume of the group below 120 km, K 2, and M 2– the training volume of the group above 120 km; * – significant difference at p ≤ 0.05.– 46 –

Trening w okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego kobiet i mężczyzn... Ryc. 5. Wielkość unormowanych różnic średnich arytmetycznych gibkości oraz wydolności tlenowej i beztlenowej grupy biegającej powyżej 120 kmmiesięcznie, unormowane na średnią i odchylenie standardowe cech grupy biegającej do 120 km miesięcznieFig. 5. The volume of normalized differences of arithmetic means of flexibility, aerobic and anaerobic efficiency in the group running above 120 km permonth, normalized to the mean and standard deviation of the characteristics of the group running up to 120 km per monthpotwierdza analiza porównawcza wielkości wskaźnikówunormowanych różnic między średnimi arytmetycznymikomponentów krążeniowo-oddechowych(VO 2max . kg –1 ), mięśniowo-szkieletowych (testy gibkości)oraz maksymalnej pracy anaerobowej (MPA)w grupie biegaczy i biegaczek realizujących objętośćtreningu poniżej i powyżej 120 km miesięcznie (tab.6, ryc. 5).PodsumowanieZgodnie z przyjętymi celami badań w niniejszym artykulepodjęto próbę potwierdzenia dwóch hipotez badawczych:1. Jeżeli trening spełnia funkcje zdrowotne – to w ujęciuklasyfikacji normatywnej wskaźniki zdrowiazgodnie z amerykańską koncepcją H-RF powinnymieścić się w zakresie norm osób kończących etapanafazy (progresywny okres rozwoju biologicznego)w wieku 19–21 lat.2. W treningu rekreacyjnym ekstensywny wzrost objętościtreningu powinien w sposób znaczący wpływaćna pozytywne zmiany wskaźników zdrowotnychbiegaczy.Jak wynika z analizy wyników badań osób uprawiającychbiegi na Krakowskich Ścieżkach Biegowych,wszystkie z przyjętych założeń zostały potwierdzone.Okazało się jednak, że większy pozytywny wpływuprawiania specyficznych ćwiczeń fizycznych stwierdzonou płci żeńskiej. Jest to dość zaskakujące spostrzeżeniew kontekście wiedzy na temat mniejszejekosensytywności kobiet niż mężczyzn [29]. W omawianymprzypadku należy jednak mieć w pamięci stosunkowoniski poziom wyjściowy branych pod uwagęcech funkcjonalnych i zdolności motorycznych u rozpoczynającychproces treningowy kobiet. W związkuz tym nawet słaby bodziec treningowy może przynieśćpożądane rezultaty.Ponadto w porównaniu do norm zdrowotnych 19–21-latków w komponentach morfologicznych sprawnościfizycznej badanej w konwencji H-RF nie ujawniłsię korzystny wpływ uprawiania biegów na ich poziom,zwłaszcza u bardziej ekosensytywnych osobnikówpłci męskiej. Wychodząc z założenia teorii sportu, żetrening to proces adaptacji organizmu do wysiłku powtarzanegosystematycznie w postaci ćwiczeń fizycznych,którego efektem jest poprawa tolerancji wysiłkówi osiągnięcie możliwości pokonywania większych obciążeńoraz nabywania i doskonalenia nowych aktówruchowych, rozumianych jako proces koordynacji nerwowo-mięśniowejna różnym poziomie automatyzmu– można przyjąć, że u mężczyzn na wyniki badańmógł rzutować zarówno rodzaj, jak i relatywnie niższy– 47 –

Joanna Gradek, Edward Mleczko, Sebastian Swobodapoziom obciążenia treningowego niż u płci żeńskiej.Potwierdzać takie stwierdzenie może analiza danychdotyczących zróżnicowania komponentów krążeniowo-oddechowych,a także mięśniowo-szkieletowychsprawności fizycznej w konwencji H-RF. U osobnikówpłci żeńskiej stwierdzono korzystniejszy wpływ obciążeniatreningowego na poziom ich rozwoju. Warto równieżpodkreślić, iż poza jednym przypadkiem pomiaruzdolności motorycznej, średnie arytmetyczne komponentówmotorycznych, mięśniowo-szkieletowychi krążeniowo oddechowych badanych osobnikówmieściły się w wąskiej normie zdrowotnej dla 19–21-latków z populacji nietrenujących. Potwierdzić to możedotychczasowe spostrzeżenia na temat pozytywnegowpływu uprawiania biegów na poprawę wskaźnikówzdrowia.Odnosząc się do drugiej hipotezy należy stwierdzić,że również tylko w komponentach motorycznych,mięśniowo-szkieletowych i krążeniowo-oddechowychsprawności fizycznej badanych w ujęciu zdrowia ujawniłsię (i to głównie u płci żeńskiej) korzystniejszy wpływekstensywnego wzrostu obciążenia na ich poziom.Jako, że tylko w kilku przypadkach stwierdzono istotnestatystyczne zróżnicowanie między grupami realizującymitrening na poziomie 120 km miesięcznie i powyżejtego zakresu, uzasadnione jest przypuszczenie, iż dowywołania pozytywnych zmian adaptacyjnych w wyżejwymienionych komponentach sprawności fizycznej ujętejw konwencji zdrowia wystarczy zakres obciążeniaponiżej 120 km miesięcznie. Wydaje się, że na efektyu płci męskiej mógł rzutować także stosunkowo większy(R = 40 lat) niż u płci żeńskiej (R = 25 lat) zasięgzmienności wieku badanych.Reasumując można stwierdzić, że chociaż niewszystkie hipotezy badawcze zostały potwierdzone,to jednak wyniki badań dają podstawę do pozytywnejoceny organizacji zajęć rekreacyjnych na KrakowskichŚcieżkach Biegowych i zarazem mogą być inspiracjądo dalszych penetracji badawczych efektów podejmowaniaaktywności ruchowej przez kobiety i mężczyznw okresie ich mezo- i katafazy rozwoju biologicznego.Wnioski1. W okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego aktywnychfizycznie mężczyzn i kobiet istnieje możliwośćosiągnięcia poziomu komponentów motorycznych,krążeniowo-oddechowych i mięśniowo-szkieletowychsprawności fizycznej w ujęciu zdrowia na poziomieprezentowanym przez osobników kończących etapprogresywnego rozwoju w wieku 19–21 lat.2. Nie można spodziewać się we wskaźnikach morfologicznychsprawności H-RF podobnych efektówpotreningowych, jak w przypadku komponentówmotorycznych czy krążeniowo-oddechowych.3. Systematyczne uprawianie biegów przez kobiety napodobnym do mężczyzn poziomie obciążenia treningowegomoże dać lepsze efekty niż u płci męskiej.4. Ekstensywny wzrost obciążenia treningowegou obojga płci na zajęciach rekreacyjnych powyżej 120km miesięcznie może przynosić podobne korzyści jakstosownie niższych zakresów objętości treningu.5. Zajęcia treningowe na Krakowskich ŚcieżkachBiegowych można uważać za znaczący wkładw promocję zdrowego stylu życia społeczeństwaKrakowa.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Oja P, Tuxworth B (ed.): Eurofit for Adults. Assessment ofhealth-related fitness. Council of Europe, 1995.[2] Drygas W: Trening zdrowotny: bilans pięćdziesięciu lat.Czy znamy odpowiedź na najważniejsze pytania? MedicinaSportiva 2003; 7, (Suppl 1): 9–14.[3] Kaleta D, Jegier A: Rekreacyjna aktywność fizyczna a subiektywnaocena stanu zdrowia osób dorosłych. PolskieArchiwum Medycyny Wewnętrznej 2004; CXI: 5.[4] Kaleta D, Ruszkowska-Majzel J, Kwaśniewska M, DrygasW: Nadwaga i otyłość jako czynnik ryzyka wybranychchorób przewlekłych. Charakterystyka zjawiska orazelementy zaleceń profilaktycznych. Kardiodiabetologia.Uniwersytet Medyczny. Łodź, 2007; 2: 19–23[5] Knapik A, Plinta R, Saulicz E, Kuszewski M: Znaczenieaktywności ruchowej w profilaktyce zdrowotnej. ZdrowiePubliczne. 2004; 114, 3: 331–337.[6] Zielona księga: Promowanie zdrowego żywienia i aktywnościfizycznej – Europejski wymiar zapobieganianadwadze, otyłości i chorobom przewlekłym. Bruksela,Komisja Wspólnot Europejskich, 2005.[7] Szeklicki R: Habitualna aktywność fizyczna mężczyzn po60 roku życia: konsekwencje morfologiczne i metaboliczneoraz uwarunkowania społeczne. Seria: Monografie,Poznań, AWF, 2007; 38: 177.[8] Czapliński Z, Górska A, Podhajna E: Aktywność fizycznaa otyłość. Profilaktyka, Psychika, Estetyka. Toruń, EneaCommunication, 2008.[9] Górski J (red.): Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego.Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006.[10] Lipert A., Jegier A: Metody pomiaru aktywności ruchowejczłowieka. Łódź, Zakład Medycyny Sportowej, UniwersytetMedyczny, 2009.– 48 –

Trening w okresie mezo- i katafazy rozwoju biologicznego kobiet i mężczyzn...[11] Jegier A, Stasiołek D: Skuteczna dawka aktywnościruchowej w prewencji pierwotnej chorób układu krążeniai promocji zdrowia. Medicina Sportiva 2001; 5; (Suppl. 2):109–118.[12] Drabik J. Aktywność fizyczna w edukacji zdrowotnej społ.Cz II. Gdańsk, Wyd. Uczelniane, 1996.[13] Dziak A, Nazar K 1997, Dziak A., Nazar K. (red.): Treningzdrowotny osób dorosłych; w Medycyna sportowa, Warszawa,PTMS, 1991: 281–296.[14] MacAuley D: Potencjalne korzyści płynące z aktywnościfizycznej podejmowanej przez ludzi starszych. MedicinaSportiva, 2001; 5 (4): 229–236.[15] Kaciuba-Uściłko H, Nazar K: Fizjologiczne następstwabezczynności ruchowej i długotrwałego pozostawaniaw pozycji leżącej; w Górski J (red.): Fizjologiczne podstawywysiłku fizycznego. Warszawa, WydawnictwoLekarskie PZWL, 2006: 537–545.[16] Kuński H: Podstawy treningu zdrowotnego. Warszawa,Sport i Turystyka, 1985.[17] Drygas W, Jegier A: Aktywność ruchowa w profilaktycechorób serca i naczyń; w Naruszewicz M. (red.): Kardiologiazapobiegawcza. Wydanie II uzupełnione. Warszawa,eMKa, 2007; 443–463.[18] Przewęda R: Sprawność i wydolność fizyczna jakopozytywne mierniki zdrowia; w Zuchora K (red.): Myślii uwagi o wychowaniu fizycznym i sporcie. Warszawa,AWF, 2000.[19] Malinowski A: Waleologia – nauka o promocji zdrowia;w Jopkiewicz A (red.): Auksologia a promocja zdrowia.Tom 2. Kielce, KTN, 2000.[20] Bouchard C. (red.): Exercise, Fitness and Health. HumanKinetic Publishers, Champaign1990[21] http://www.sciezki-biegowe.pl/o-programie/[22] Szałański P, Rąglewska P: Maraton – masowy bieg pozdrowie? Przygotowanie biegaczy – amatorów do bieguna dystansie 42,195 km; w Knotowicz J, Rąglewska P(red.): Aktywność ruchowa jako promocja zdrowia. Poznań,WSEiT, 2010: 87–93.[23] Cooper KH: A means of assessing maximal oxygen intake.JAMA, 1968; 203: 201–204.[24] Przewęda R, Dobosz J: Kondycja fizyczna polskiej młodzieży.Studia i Monografie, Warszawa, AWF, 2003; 98.[25] Chrzanowska M, Gołąb S (red.): Dziecko Krakowskie2000. Sprawność fizyczna i postawa ciała dzieci i młodzieżymiasta Krakowa. Studia i Monografie, Kraków,AWF, 2003; 22.[26] Mleczko E, Ozimek M: Rozwój somatyczny i motorycznymłodzieży krakowskiej między 15 a 19 rokiem życiaz uwzględnieniem czynników środowiskowych. Studiai Monografie, Kraków, AWF, 2000; 14.[27] Chrzanowska M (red): Cechy somatyczne i sprawnośćmotoryczna mężczyzn z populacji krakowskiej. Studiai Monografie, Kraków, AWF, 2004; 30.[28] Kemper HCG: The Amsterdam Growth Study, HumanKinetics, HK Sport Science Monograph Series, 1995; 6.[29] Szopa J, Mleczko E, Żak S: Podstawy antropomotoryki.Warszawa, PWN, 1996.– 49 –

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KAZMIANY MAKSYMALNEJ MOCY FOSFAGENOWEJI WYBRANYCH CECH FIZJOLOGICZNYCH PODCZASPOWTARZANYCH WYSIŁKÓW U MŁODYCHPIŁAKRZY NOŻNYCHCHANGES IN MAXIMUM PHOSPHAGEN POWERAND SELECTED PHYSIOLOGICAL TRAITS DURINGREPEATED EFFORTS IN YOUNG SOCCER PLAYERSPaweł Chmura*, Marek Zatoń*****mgr, Katedra Zespołowych Gier Sportowych, Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu***prof. dr hab., Katedra Fizjologii i Biochemii, Akademia Wychowania Fizycznego we WrocławiuSłowa kluczowe: moc fosfagenowa, powtarzane wysiłki maksymalne, piłka nożna, mleczan, częstośćskurczów sercaKey words: phosphagen power, repeated maximal efforts, soccer, lactate, heart rateSTRESZCZENIE • SUMMARYCel pracy. Celem pracy było porównanie maksymalnej mocy beztlenowej oraz wskaźników fizjologicznobiochemicznychw powtarzanych wysiłkach maksymalnych do wyczerpania.Materiał i metody. W badaniach uczestniczyło 10 piłkarzy – juniorów młodszych Śląska Wrocław. Testwysiłkowy polegał na uzyskaniu przez każdego zawodnika mocy maksymalnej w jak najkrótszym czasie. Pokażdym wysiłku stosowano 3-minutową przerwę wypoczynkową. Zadaniem badanych było wykonanie jaknajwiększej liczby prób wysiłkowych. Przed, w czasie i po zakończeniu testu mierzono częstość skurczów sercai stężenie mleczanu.Wyniki. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono różną liczbę wykonanych wysiłków testowych. Zarejestrowanewyniki badań wykazały, iż średnia moc maksymalna mieści się u młodych piłkarzy w przedziale10,3–10,6 W/kg. Stwierdzono statystycznie istotny wzrost stężenia mleczanu w siedmiu kolejnych wysiłkachtestowych w porównaniu do spoczynku (p ≤ 0,001). Różnica częstości skurczów serca pomiędzy średnią wartościązarejestrowaną w spoczynku a wartościami w każdym kolejnym powtórzeniu jest statystycznie istotnaprzy p ≤ 0,001.Wnioski. Stwierdzono, że maksymalna moc fosfagenowa wzrasta do trzeciej próby wysiłkowej, a w czterechkolejnych badana zmienna obniża się, co może świadczyć o małej tolerancji krótkotrwałych wysiłków beztlenowychbadanych piłkarzy. Liniowy wzrost stężenia mleczanu w siedmiu kolejnych wysiłkach testowych w porównaniudo stanu spoczynkowego (p ≤ 0,01) wskazuje na coraz głębsze uruchamianie w energetyce krótkotrwałychwysiłków fosfagenowych beztlenowej glikolizy. W przekroju siedmiu wysiłków testowych maksymalna częstośćskurczów serca istotnie wzrasta (p ≤ 0,01) w odniesieniu do wartości spoczynkowych, co może sugerować, żezastosowana 3-minutowa przerwa wypoczynkowa jest zbyt krótka do pełnej regeneracji organizmu.Aim of the study. To compare the maximum anaerobic power together with physical and biochemical indicatorsin repeated maximal efforts to exhaustion.Material and methods. A group of 10 younger juniors, soccer players from Sport Club Silesia Wroclaw, wasformed to participate in exertion test, which consisted of obtaining the maximum power by each subject in the– 51 –

Paweł Chmura, Marek Zatońshortest time. After each exertion trial 3-minute passive rest break took place. The task was to make the largestnumber of possible trials. Before, during and after each trial heart rate and blood lactate concentration weremeasured.Results. According to research, every subject performed a different number of trials. The recorded exertiontest results proved that the average maximum power in young soccer players ranged from 10.3 to 10.6 W/kg.A statistically significant increase in lactate concentration in the seven subsequent trials comparing to the stateof rest (p ≤ 0.001) was observed. Heart rate difference between the mean value recorded at rest, and the valuesin each subsequent recurrence was statistically significant at p ≤ 0.001.Conclusions. It was found that the maximum phosphagen power rose up to a third trial, and after that infour consecutive exertion trials this variable was reduced, indicating a probable low tolerability of the subjects toshort-term anaerobic efforts. Linear increase in lactate concentration in the seven subsequent trials compared tothe resting state (p ≤ 0.01) indicated a deeper participation of anaerobic glycolysis in the energetics of short-termphosphagen efforts. In seven subsequent trials the maximal heart rate increased significantly (p ≤ 0.01) comparingto resting values, which suggested that 3-minute passive rest break was too short for full recovery.WstępW grach zespołowych szczególnie ważnym elementembudowania wysokiej i stabilnej formy sportowejjest przygotowanie motoryczne do sezonu. Gotowośćdo wykonania wysiłków fosfagenowych – takich jaksprinty na kilku metrach, nagłe zmiany kierunku biegu,dynamiczne starty, zrywy, przyspieszenia na krótkimdystansie, wślizgi, wyskoki do piłki – to niezbędny elementrozwiązywania założeń techniczno-taktycznychwe współczesnej piłce nożnej. Tylko piłkarze zdolni dogenerowania w niewielkich odstępach czasowych maksymalnychwysiłków krótkotrwałych, zdolni do przełamywaniabariery zmęczenia, wysoko wytrenowanii wykazujący wybitne umiejętności piłkarskie mogąuczestniczyć w zawodach rangi światowej i międzynarodowej.Reakcja organizmu na pojedynczy, krótkotrwały,maksymalny wysiłek fizyczny jest odmienna od reakcjipo każdym następnym jego powtórzeniu wskuteknakładania się efektów przemian zachodzącychpodczas kolejnych powtórzeń. Organizm kontynuujezatem pracę w warunkach narastającego zmęczenia.Kontynuowanie wysiłku w warunkach kompensowanegozmęczenia jest skutecznym bodźcem do rozwijaniaspecyficznych dyspozycji sportowych. Pokonujączmęczenie, zawodnik dąży do osiągnięcia wysokiegowyniku, co umożliwia zwiększanie możliwości wysiłkowych.Na przykład w czasie gry w piłkę nożną zawodnikwykonuje takie kilkusekundowe wysiłki z maksymalnąintensywnością, jak strzały, wyskoki do piłki, zrywyna 1–3 metrach oraz sprinty. Jeżeli przerwy międzytymi wysiłkami nie wystarczą do odbudowania zasobówfosfokreatyny, wówczas następny wysiłek odbywasię w większym stopniu kosztem energii wytworzonejprzez procesy glikolityczno-mleczanowe, których efektemjest wytwarzanie mleczanu. Następstwem tegojest szybkie narastanie zmęczenia, obniżenie szybkościi dynamiki gry [1].Stężenie mleczanu w mięśniach gwałtownie wzrastapodczas kilkusekundowych powtarzanych wysiłkówmaksymalnych [2]. Jest to efekt coraz głębszegowłączania się beztlenowej glikolizy do energetyki wysiłkówanaerobowych. Wzrost jego koncentracji możewpływać na generowaną siłę oraz upośledzić pracęośrodkowego układu nerwowego [3]. Przyczyn kumulacjistężenia mleczanu w krótkotrwałych wysiłkachmaksymalnych należy upatrywać m.in. w zbyt małychzasobach fosfokreatyny, bardzo wysokiej intensywnościwysiłku, zbyt krótkich przerwach wypoczynkowychmiędzy kolejnymi obciążeniami [4]. Takie właśnie wysiłkiwystępują podczas gry w piłkę nożną.Częstość skurczów serca jest jednym z powszechniestosowanych wskaźników fizjologicznych do sterowaniaintensywnością wysiłków o różnym charakterze– szczególnie wytrzymałościowych. Z uwagi na krótkiczas trwania maksymalnych wysiłków anaerobowychwskaźnik ten jest rzadziej wykorzystywany, powszechniestosowana jest natomiast ocena dynamiki procesówrestytucyjnych.Celem pracy było porównanie maksymalnej mocybeztlenowej oraz wskaźników fizjologiczno-biochemicznychw powtarzanych wysiłkach maksymalnychdo wyczerpania.Pytania badawcze1. Jak zmienia się moc maksymalna w krótkotrwałych,powtarzanych wysiłkach beztlenowych?2. Jak przebiegają zmiany stężenia mleczanu w powtarzanychwysiłkach fosfagenowych do wyczerpania?– 52 –

Zmiany maksymalnej mocy fosfagenowej i wybranych cech fizjologicznych podczas powtarzanych wysiłków...3. Jak zmienia się częstość skurczów serca w momencieosiągnięcia maksymalnej mocy anaerobowejoraz w trzeciej minucie powysiłkowej restytucjiw powtarzanych wysiłkach do odmowy?Materiał badańW badaniach uczestniczyło 10 piłkarzy – juniorów młodszychŚląska Wrocław, trenujących od 6 do 7 lat. Masaciała badanych wynosiła 65,3 ± 4,6 kg, wysokość ichciała 174,1 ± 7,1 cm, a wiek – to 16,2 ± 0,4 lat. W mikrocyklutygodniowym zawodnicy trenowali pięć razyw tygodniu na boisku trawiastym, a także uczestniczyliw jednych zajęciach ogólnorozwojowych z aerobiku przymuzyce. W razie złych warunków atmosferycznych zajęciaodbywały się nie na boisku, ale prowadzono je nasiłowni w szkole. Większość badanych osób uczęszczałado Liceum Ogólnokształcącego Mistrzostwa Sportowegonr 1 w Zespole Szkół nr 4 we Wrocławiu. Cały procestreningowy odbywał się w ramach obowiązkowych szkolnychzajęć wychowania fizycznego. Badani zostali poinformowanio celu oraz o przebiegu badania i wyrazili nanie zgodę, uzyskano także akceptację ich rodziców.Metody badańZaproponowano nowy test, w którym powtarzaniewysiłków fosfagenowych do odmowy miało służyć dooceny zdolności motorycznych zawodników w grachzespołowych. Program badań obejmował:1) pomiar wysokości ciała za pomocą antropometruz dokładnością do 0,5 cm oraz masy ciała nawadze elektronicznej z dokładnością do 0,1 kg;wartość masy ciała była wykorzystywana do obliczeniaindywidualnego obciążenia w teście wysiłkowym(0,075g/kg) wg wzoru stosowanego w teścieWingate;2) rejestrowanie częstości skurczów serca w spoczynku,podczas rozgrzewki i każdego wysiłkumaksymalnego i w trzeciej minucie pasywnej przerwywypoczynkowej za pośrednictwem sport testerówfirmy Polar;3) oznaczanie stężenia mleczanu w spoczynku orazpo zakończeniu każdego wysiłku maksymalnegoza pomocą urządzenia Lactate Scout;4) przed rozpoczęciem testu przeprowadzono 5-minutowąrozgrzewkę na cykloergometrze, w czasiektórej częstość skurczów serca zawodnika wynosiła140–150 ud/min; test rozpoczynano po jednominutowejprzerwie po rozgrzewce.Test wysiłkowy polegał na uzyskaniu mocy maksymalnejw jak najkrótszym czasie w każdym kolejnympowtórzeniu. Zawodnik osiągał ją przez jak najwyższączęstotliwość pedałowania na cykloergometrze firmyMonark. Czas trwania każdego wysiłku był zależnyod tego, jak szybko badany uzyska moc maksymalną.Każdą próbę wysiłkową przerywano w momencie widocznegona ekranie monitora spadku mocy. W przypadku,gdy różnica między maksymalnymi wartościamimocy fosfagenowej wynosiła 10% – test wysiłkowyprzerywano. Dziesięcioprocentowy spadek mocy maksymalnejuznano za wyczerpanie możliwości fosfagenowychbadanego zawodnika. Między poszczególnymipróbami zastosowano 3-minutową pasywną przerwęwypoczynkową, po której badany wykonywał kolejnywysiłek testowy.Badania przeprowadzono w warunkach laboratoryjnychw Pracowni Badań Wysiłkowych AkademiiWychowania Fizycznego we Wrocławiu w dniach 8, 9i 10 czerwca 2009 roku. Realizowano je po zakończeniusezonu 2008/2009 pomiędzy godziną 10.30 a 14.00.Zawodnicy w tym dniu byli zwolnieni z zajęć szkolnych.Wyniki badań poddano analizie matematyczno-statystycznej,podczas której wyliczono średnią arytmetycznąi odchylenie standardowe. Do siódmego powtórzeniawysiłku testowego włącznie wszystkie badanewskaźniki mechaniczne, fizjologiczne i biochemicznepoddano analizie wariancji dla pomiarów powtarzanych(RMANOVA) w programie Origin Lab.Wyniki badańW przeprowadzonych badaniach stwierdzono różnąliczbę wykonanych wysiłków testowych. Pięciu zawodnikówwykonało siedem powtórzeń wysiłku maksymalnego,dwóch – osiem, jeden – dziewięć, jeden – dziesięć,a jeden – najbardziej wydolny – aż piętnaściepowtórzeń. W związku z tym globalną analizę wynikówbadań przeprowadzono do siódmego wysiłku testowegowłącznie, ponieważ wszyscy badani wykonali conajmniej siedem powtórzeń. Z uwagi na fakt, że pięciupiłkarzy przeprowadziło większą liczbę prób wysiłkowych,analizę wyników badań przeprowadzono takżew ujęciu indywidualnym.Zarejestrowane wyniki badań wykazały, że średniamoc maksymalna u młodych piłkarzy mieści sięw granicach 10,3–10,6 W/kg (tab. 1). Analiza siedmiukolejnych wysiłków testowych wskazuje na wzrost badanegowskaźnika od pierwszego (10,4 ± 0,6 W/kg) dotrzeciego (10,6 ± 0,6 W/kg) wysiłku testowego. Różnica– 53 –

Paweł Chmura, Marek ZatońTabela 1. Moc maksymalna podczas powtarzanych wysiłków fosfagenowych w ujęciu indywidualnym i globalnymTable 1. Maximum power in repeated phosphagen efforts – individual and global perspectiveLp.Wysiłek maksymalnej mocy anaerobowej [W/kg]1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 x – SD min. max.1 9,6 10,2 9,8 9,9 9,8 9,6 9,2 9,7 0,3 9,2 10,22 11,4 11,8 11,8 11,5 11,5 11,6 11,6 11,7 11,5 10,9 11,5 0,3 10,9 11,83 10,7 11,0 11,0 10,7 10,7 10,6 10,4 10,7 0,2 10,4 11,04 11,1 10,8 11,1 10,7 10,6 10,7 10,8 10,5 10,8 0,2 10,5 11,15 10,3 10,0 10,0 10,4 10,7 10,6 10,7 10,7 10,5 10,4 0,3 10,5 10,76 10,8 10,8 11,0 11,0 10,8 10,5 10,6 10,2 10,7 0,3 10,2 11,07 9,6 9,9 9,9 9,6 9,9 10,1 9,9 9,9 0,2 9,6 10,18 10,0 10,1 10,6 10,6 10,6 10,2 10,1 10,3 0,3 10,0 10,69 10,0 10,2 10,3 10,4 10,3 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,1 10,2 10,1 10,0 10,1 0,1 10,0 10,410 10,4 10,5 10,5 10,5 10,1 10,0 10,0 10,3 0,2 10,0 10,5–x10,4 10,5 10,6 10,5 10,5 10,4 10,3SD 0,6 0,6 0,6 0,5 0,5 0,5 0,6min. 9,6 9,9 9,8 9,6 9,8 9,6 9,2max. 11,4 11,8 11,8 11,0 11,5 11,6 11,6między tymi wartościami była istotna statystycznie napoziomie ufności p ≤ 0,05. W następnych próbach wysiłkowychstwierdzono nieistotny spadek mocy maksymalnejw porównaniu z pierwszym. W ostatniej, siódmejpróbie, analizowanej globalnie, zarejestrowano nanieznaczne niższym poziomie moc maksymalną w odniesieniudo wartości z pierwszej próby.Biorąc pod uwagę średnią wielkość mocy maksymalnejw watach na kilogram masy ciała, najwyższąbadaną moc, czyli 11,5 W/kg, uzyskał zawodnik nr 2,a najmniejszą, tj. 9,7 W/kg – zawodnik nr 1 (tab. 1).U zawodnika nr 9, który wykonał największą pracę całkowitą,stwierdzono systematyczne zwiększanie mocymaksymalnej do czwartego wysiłku testowego włącznie(10,4 W/kg). W następnych powtórzeniach Pmaxobniża się do 10 W/kg, a w ostatniej, piętnastej próbiewysiłkowej jest mniejsza o 3,8% od najwyższej wartościPmax (czwarty wysiłek). Z kolei u zawodnika nr 10,który wykonał najniższą pracę całkowitą, wykazanospadek mocy maksymalnej o 4,8% w ostatniej, siódmejpróbie wysiłkowej (10,0 W/kg) w porównaniu z pierwszymwysiłkiem testowym (10,4 W/kg).Stężenie mleczanu oznaczane w spoczynku wynosiłośrednio 1,7 ± 0,4 mmol/l. Wartość badanegowskaźnika biochemicznego systematycznie wzrastałaz każdą kolejną próbą wysiłkową od 3,9 (w pierwszej)do 11,5 mmol/l (w siódmej próbie). Zmiany te przedstawionosą na rycinie 1. Stwierdzono statystycznieistotny wzrost stężenia mleczanu w siedmiu kolejnychwysiłkach testowych w odniesieniu do spoczynku(p ≤ 0,001). Średnia wartość badanego wskaźnika posiódmej próbie wysiłkowej wyniosła 11,5 mmol/l.Z analizy indywidualnej wynika, że najwyższestężenie mleczanu odnotowano u badanych w ostatniejpróbie wysiłkowej. Wartości te kształtowały sięw granicach od 9,6 – w ósmej próbie (zawodnik nr4) – do 16,6 mmol/l – w dziesiątej próbie (zawodniknr 2). Wyjątkiem jest jednak piłkarz nr 9, który wykonałzarówno największą liczbę powtórzeń (aż 15 próbwysiłkowych) spośród wszystkich zawodników z grupy,jak i największą pracę całkowitą (1117 J/kg). W ostatnimwysiłku testowym stwierdzono u niego zaskakująconiskie stężenie badanego wskaźnika, wynoszące13,6 mmol/l, mimo że po siódmym powtórzeniu LA wynosiło15 mmol/l.Średnia wartość najwyższych częstości skurczówserca w przekroju siedmiu kolejnych wysiłkówtestowych systematycznie wzrasta od pierwszego– 54 –

Zmiany maksymalnej mocy fosfagenowej i wybranych cech fizjologicznych podczas powtarzanych wysiłków... * – statystycznie istotny (p ≤ 0,05) wzrost we wszystkich próbach w stosunku do średniej wartości w spoczynku / statistically significant (p ≤ 0.05) increase in alltrials compared to the average value at rest.Ryc. 1. Średnie wartości stężenia mleczanu w spoczynku i w siedmiu kolejnych wysiłkach testowych wykonanych w odstępie 3-minutowej pasywnejprzerwy wypoczynkowej (n = 10)Fig. 1. Mean values of lactate concentration at rest and in seven consecutive trials divided by 3-minute interval of passive rest (n = 10)(167,3 ± 7,6 ud/min) do trzeciego powtórzenia(170,2 ± 9,6 ud/min), a w następnych – tj. od czwartegodo siódmego – stabilizuje się na tym samympoziomie w stosunku do wartości spoczynkowych(67,4 ± 9,4 ud/min). Różnica pomiędzy średnią wartościązarejestrowaną w spoczynku a wartościamiw każdym kolejnym powtórzeniu jest statystycznieistotna przy p ≤ 0,001. W ujęciu indywidualnym najwyższaśrednia wartość częstości skurczów sercaw wysiłkach powtarzanych wynosiła 179,7 ± 6,1 ud/minu zawodnika nr 7. Podobną wartość stwierdzonou zawodnika nr 3, która kształtowała się na poziomie179,2 ± 1,9 ud/min. Najniższą średnią wartość HRmax,wynoszącą 157,1 ± 2,3 ud/min odnotowano u piłkarza nr10. Na nieco wyższym poziomie wahała się wartość najwyższejczęstości skurczów serca – 161,1 ± 1,7 ud/minu zawodnika nr 6. Na rycinie 2 przedstawiono reakcjęczęstości skurczów serca u zawodnika nr 9, którywykonał największą liczbę powtórzeń (15 wysiłkówanaerobowych) w badanej grupie.Na podstawie przebiegu zmian średniej częstościskurczów serca, po zakończeniu 3-minutowej przerwywypoczynkowej stwierdzono istotny (p ≤ 0,01) wzrosttego wskaźnika od pierwszej (101,9 ± 13,6 ud/min) dosiódmej (125,8 ± 6,9 ud/min) próby wysiłkowej w odniesieniudo stanu spoczynkowego. Przeprowadzone badaniawykazały najwyższą średnią częstość skurczówserca, wynoszącą 129,3 ± 1,6 ud/min, u zawodnikanr 9, który wykonał największą liczbę prób wysiłkowych(15 powtórzeń) spośród wszystkich osób z badanejgrupy. Z kolei najniższą średnią wartość badanej cechystwierdzono u piłkarza nr 6, która kształtowała sięna poziomie 102,5 ± 1,6 ud/min przy ośmiu wysiłkachtestowych.– 55 –

Paweł Chmura, Marek ZatońRyc. 2. Zmiany częstości skurczów serca zawodnika nr 9 podczas testu wysiłkowegoFig. 2. Changes in heart rates during exertion test (soccer player no. 9)DyskusjaZ badań przeprowadzonych przez Gaintanosa i wsp.[5] wynika, że w czasie pojedynczego 6-sekundowegowysiłku o maksymalnej intensywności udział fosfokreatynyw procesie resyntezy ATP wynosi ok. 50%.W tym okresie zawodnik osiąga swoją maksymalnąmoc beztlenową. Badania Balsoma i wsp. [6, 7] orazBogdanisa i wsp. [8] wykazały, że w czasie powtarzanychwysiłków o dużej intensywności udział hydrolizyfosfokreatyny w pokrywaniu zapotrzebowania energetycznegopracujących mięśni zwiększa się z każdymkolejnym obciążeniem. Forbes i wsp. [9] stwierdzili, że2-tygodniowy trening o wysokiej intensywności zwiększazasoby fosfokreatyny w mięśniach szkieletowych.Maugham [10] i Kreider [11] dowodzą, że suplementacjakreatyną zwiększa zdolności wysiłkowe do wielokrotniepowtarzanych wysiłków fosfagenowych.Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że stosowaneobciążenia w wysiłkach krótkotrwałych częstoprzekraczają możliwości wytwarzania energii z zasobówfosfagenowych przez procesy beztlenowe, ponieważdochodzi do szybkiego ich wyczerpania. W tychwarunkach brakująca energia uzupełniana jest przezprocesy glikolitycze związane z produkcją kwasu mle-kowego [12]. Z przeprowadzonych badań wynika, żestężenie kwasu mlekowego we krwi wykazuje niewielkiwzrost już po przebiegnięciu z maksymalną intensywnościąnawet 25-, 30-, 35-metrowych odcinków. Danete jednoznacznie wskazują na włączenie się procesówglikolitycznych do produkcji energii już w pierwszychsekundach wysiłku [1]. Newsholme [13, 14] wykazał, żepodczas przechodzenia od stanu spoczynkowego dobardzo intensywnego wysiłku szybkość procesu glikolizymoże wzrosnąć nawet ponad tysiąckrotnie w ciągukilku sekund.Wykonanie aż 15 wysiłków testowych (z zastosowaniem3-minutowej przerwy wypoczynkowej międzynimi) przez zawodnika nr 9 świadczy o bardzo wysokiejsprawności jego procesów bioenergetycznych – fosfagenowychi glikolitycznych. Przedstawione reakcjeorganizmu na zastosowane obciążenie sugerują, żezawodnik ten jako jedyny z całej grupy przełamał barieręzmęczenia, która wystąpiła przy stężeniu mleczanuna poziomie 15 mmol/l. W czasie 3-minutowejprzerwy wypoczynkowej, między siódmym a ósmympowtórzeniem u badanego wystąpiły zawroty głowyi odruch wymiotny. Pomimo kryzysu kontynuował wysiłekprzez osiem kolejnych prób. Wykonanie tylu jeszczeprób wysiłkowych świadczy o bardzo dużej tolerancji– 56 –

Zmiany maksymalnej mocy fosfagenowej i wybranych cech fizjologicznych podczas powtarzanych wysiłków...narastającego zmęczenia. Pomimo utrzymującegosię wysokiego stężenia mleczanu w następnych próbach(12,6–13,7 mmol/l), maksymalna moc anaerobowakształtowała się na stałym poziomie 10,1–10,2W/kg i była zaledwie o dwa procent niższa od Pmax.Dowodzi to o niezwykłych predyspozycjach badanegozawodnika do powtarzanych wysiłków fosfagenowychi glikolitycznych [15].Wzrost częstości skurczów serca między pierwszyma siódmym wysiłkiem maksymalnym prawie o 24ud/min po zakończeniu każdej 3-minutowej, pasywnejprzerwy wypoczynkowej sugeruje, że w kolejnych wysiłkachtestowych zastosowana przerwa była zbyt krótkana pełną regenerację po każdym obciążeniu. Fakt tenznajduje potwierdzenie w istotnym wzroście stężeniamleczanu w powtarzanych wysiłkach maksymalnejmocy anaerobowej. Zastosowana 3-minutowa przerwawypoczynkowa pomiędzy poszczególnymi wysiłkamibyła zbyt krótka do pełnej odbudowy fosfokreatyny.Potwierdzają tę konstatację badania Dawsona i wsp.[16], z których wynika, że po krótkotrwałym wysiłkumaksymalnym zasoby fosfokreatyny odbudowują siędo 5 minut. Sugerować to może zbyt małe przywiązywanieprzez trenera wagi do rozwijania u zawodnikówzdolności do wysiłków fosfagenowych i brak przystosowaniasię ich układu krążenia do powtarzanych wysiłkówo tym charakterze.Wnioski1. Maksymalna moc fosfagenowa zarejestrowanaw kolejnych powtórzeniach testu wysiłkowegowzrasta do trzeciej próby, a w czterech następnychbadana zmienna obniża się, co może świadczyćo małej tolerancji krótkotrwałych wysiłków beztlenowychbadanych piłkarzy.2. Liniowy wzrost stężenia mleczanu w siedmiu kolejnychwysiłkach testowych wskazuje na corazgłębsze uruchamianie w energetyce krótkotrwałychwysiłków fosfagenowych beztlenowej glikolizy.3. W przekroju siedmiu wysiłków testowych częstośćskurczów serca wzrasta, co może sugerować, żezastosowana 3-minutowa przerwa wypoczynkowajest zbyt krótka do pełnej regeneracji organizmu.4. Kontynuacja badań i odniesienie ich wyników dopoziomu sportowego piłkarzy jest prawdopodobnymsposobem na racjonalną kontrolę efektywnościtreningu fizycznego w tej dyscyplinie.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Chmura J: Szybkość w piłce nożnej. Katowice, WydawnictwoAWF, 2001.[2] Rampinini E, Sassi A, Morelli A, Mazzoni S, Fanchini M,Coutts AJ: Repeated-sprint ability in professional andamateur soccer players. Appl Physiol Nutr Metab, 2009;34 (6): 1048–54.[3] Cairns SP: Lactic acid and exercise performance: culpritor friend? Sports Medicine, 2006; 36 (4): 279-291.[4] Edge J, Bishop D, Goodman C, Dawson B: Effect ofhigh- and moderate-intensity training on metabolism andrepeated sprints. Med Sci Sports Exerc, 2005; 37(11):1975–1982.[5] Gaitanos GC, Williams C, Boobis LH, Brooks S: Humanmuscle metabolism during intermittent maximal exercise.J Appl Physiol, 1993; 75 (2): 712–719.[6] Balsom PD, Gaitanos GC, Ekblom B, Sjödin B: Reducedoxygen availability during high intensity intermittent exerciseimpairs performance. Acta Physiol Scand, 1994;152 (3): 279–285.[7] Balsom PD, Gaitanos GC, Söderlund K, Ekblom B: Highintensityexercise and muscle glycogen availability inhumans. Acta Physiol Scand, 1999; 165 (4): 337–345.[8] Bogdanis GC, Nevill ME, Boobis LH, Lakomy HK: Contributionof phosphocreatine and aerobic metabolism toenergy supply during repeated sprint exercise. J ApplPhysiol, 1996; 80 (3): 876–884.[9] Forbes SC, Slade JM, Meyer RA: Short-term high-intensityinterval training improves phosphocreatine recovery kineticsfollowing moderate-intensity exercise in humans. ApplPhysiol Nutr Metab, 2008; 33 (6): 1124–1131.[10] Maughan RJ: Creatine supplementation and exerciseperformance. Int J Sport Nutr, 1995; 5 (2): 94–101.[11] Kreider RB: Effects of creatine supplementation on performanceand training adaptations. Mol Cell Biochem,2003; 244 (1–2): 89–94.[12] Baker JS, McCormick MC, Robergs RA: Interaction amongSkeletal Muscle Metabolic Energy Systems during IntenseExercise. J Nutr Metab, 2010; 905612.[13] Newsholme EA: Use of enzyme activity measurementsin studies on the biochemistry of exercise. InternationalJournal of Sports Medicine, 1980; 1: 100–105.[14] Newsholme EA, Blomstrand E, Ekblom B: Physical andmental fatigue: metabolic mechanisms and importanceof plasma amino acids. Br Med Bull, 1992; 48(3): 477–495.[15] Maughan RJ, Gleeson M: The biochemical basis of sportsperformance. Oxford, Oxford University Press, 2000.[16] Dawson B, Goodman C, Lawrence S, Preen D, PolglazeT, Fitzsimons M, Fournier P: Muscle phosphocreatinerepletion following single and repeated short sprint efforts.Scand J Med Sci Sports, 1997; 7 (4): 206–213.– 57 –

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KAOCENA POZIOMU WYBRANYCHMOTORYCZNYCH ZDOLNOŚCI KONDYCYJNYCH11-LETNICH CHŁOPCÓW NA PRZYKŁADZIEKADRY WOJEWÓDZKIEJPODKARPACKIEGO ZWIĄZKU PIŁKI NOŻNEJAN ASSESSMENT OF THE MOTOR FITNESS ABILITIESOF A SELECTED GROUP OF 11-YEAR-OLD BOYS,MEMBERS OF THE PROVINCIAL FOOTBALL TEAMOF THE PODKARPACIE FOOTBALL ASSOCIATIONZbigniew Barabasz*, Emilian Zadarko*,Maciej Huzarski*, Mariusz Ozimek*****dr, Wydział Wychowania Fizycznego, Uniwersytet Rzeszowski; Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie***dr hab., Katedra Teorii i Metodyki Lekkiej Atletyki, Akademia Wychowania Fizycznego w KrakowieSłowa kluczowe: piłka nożna, zdolności motoryczne, sport dzieci i młodzieży, normy selekcyjneKey words: football, motor abilities, children and youth sports, standard selectionSTRESZCZENIE • SUMMARYCel pracy. Ocena poziomu wybranych zdolności kondycyjnych chłopców w wieku 11 lat, reprezentujących16 klubów piłkarskich zrzeszonych w Podkarpackim Związku Piłki Nożnej, a także opracowanie norm ocenywskaźników przygotowania kondycyjnego dla tej kategorii wiekowej.Materiał i metody. Badaniami, które prowadzono przy słonecznej pogodzie na trawiastym boisku piłkarskim,objęto grupę 53 chłopców w wieku 11 lat. Zmierzono ich wysokość ciała, obwód klatki piersiowej i brzucha,wykonano pomiar masy ciała i jej komponentów oraz pomiar zdolności szybkościowych w biegu na 5 m, 10 m,15 m, 20 m, 30 m i 50 m. Do zdiagnozowania wytrzymałości zastosowano 20-metrowy test wahadłowy, a siłyeksplozywnej kończyn dolnych – skok w dal z miejsca. Materiał badawczy opracowano za pomocą statystykiopisowej.Do opracowania norm przygotowania kondycyjnego młodych piłkarzy nożnych posłużono się metodykąproponowaną przez Zaciorskiego. Wyznaczono podstawowe charakterystyki liczbowe badanych zmiennych,czyli średnie arytmetyczne, odchylenia standardowe, wartości minimalne i maksymalne oraz zsumowano dlakażdego zawodnika wyniki wszystkich sprawdzianów.Wyniki. Średni staż treningowy badanej grupy piłkarzy nożnych w latach wyniósł 2,6 ± 1,2; wysokośćciała 146,3 ± 5,8; masa ciała 37,7 ± 7,5; BMI 17,7 ± 2,4; Fat% 12,2±4,5; a obwód brzucha do klatki piersiowej65,1 ± 6,8/ 68,9 ± 6,0. Wyniki szybkościowych prób biegowych (w sekundach) przedstawiały się następująco:5 m (1,11 ± 0,05); 10 m (2,04 ± 0,08), 15 m (2,86 ± 0,13), 20 m (3,71 ± 0,17), 30 m (8,47 ± 0,40) oraz biegu wahadłowego(etap) 8,20 ± 1,8 i skoku w dal z miejsca (w cm) 169 ± 16,87. Wyodrębniono wyniki bramkarzy. Rozkładśrednich arytmetycznych uzyskanych wyników prób sprawnościowych posłużył do stworzenia wybranych normprzygotowania kondycyjnego 11-letnich piłkarzy nożnych.Wnioski. Badaną grupę charakteryzowała duża rozpiętość pomiędzy skrajnymi wartościami badanych cechsomatycznych. Poziom zdolności szybkościowych 11-letnich chłopców względem innych norm był wysoki.– 59 –

Zbigniew Barabasz, Emilian Zadarko, Maciej Huzarski, Mariusz OzimekStwierdzono znacząco niższe wartości średnich arytmetycznych uzyskanych wyników przez bramkarzy w stosunkudo graczy z pola. Nie stwierdzono istotnej zależności pomiędzy długością stażu treningowego a badanymizdolnościami kondycyjnymi.Aim of the project. Evaluating the level of chosen physiological and fitness skills in 11-year-old boys withthe aim of working out fitness assessment norms for this age group.Material and methods. The research covered 53 11-year-old boys selected by 16 clubs affiliated to PodkarpacieFootball Association. The tests were carried out on a sunny day on a grass football field. Evaluationof body height, chest and abdomen circumference, body weight and its components was carried out togetherwith a speed test in the 5 m, 10 m, 15 m, 20 m, 30 m and 50 m runs. Endurance was tested in a 20 m shuttle--run test, and explosive leg power by means of a standing long jump test. The data was processed by means ofdescriptive statistics.In order to prepare the fitness norms for young footballers, methodology suggested by Zaciorski wasused. Basic numerical characteristics of the variables under investigation, that is arithmetic means, standarddeviation, minimal and maximal values, were established, and the sums of all the test results for each playerwere calculated.Results. The average length of the training period for the group of footballers under investigation was 2,6 ± 1,2years, body height 146,3 ± 5,8, body weight 37,7 ± 7,5, BMI 17,7 ± 2,4, Fat% 12,2 ± 4,5 and abdomen circumferenceto chest circumference 65,1 ± 6,8/ 68,9 ± 6,0. The results of speed run tests were as follows (in seconds):5 m (1,11 ± 0,05), 10 m (2,04 ± 0,08), 15 m (2,86 ± 0,13), 20 m (3,71 ± 0,17), 30 m (8,47 ± 0,40), the 20 m shuttle--run test (shuttle) 8,20 ± 1,8 and standing long jump (in cm) 169 ± 16,87. Results of goalkeepers were singled out.The arithmetic mean distribution of the results of the fitness tests was used to create selected norms of fitnesstraining of 11-year-old footballers.Conclusions. The group under investigation was characterised by a large range of values of the somatic featurestested. The level of speed abilities of the 11-year-old boys is high in comparison with other norms. Significantlylower values of arithmetic means were found in the group of goalkeepers in comparison with outfield players. Nosignificant correlation between the length of the training period and the fitness abilities was found.WstępWspółczesna piłka nożna stawia przed zawodnikamibardzo duże wymagania pod względem przygotowaniafizycznego, a potencjał motoryczny jest podstawą mistrzostwasportowego. Do takiego wysiłku sportowegozawodnik powinien być przygotowywany w przemyślanym,wieloletnim cyklu szkoleniowym. Obserwacjakształtowania się uwarunkowań wydolności fizycznejw poszczególnych fazach rozwoju zawodniczego piłkarzyi w cyklach szkoleniowych, którym są poddawani w procesietreningowym, umożliwia optymalizację treningusportowego. Wymagania, jakie stawia gra w piłkę nożną,można podzielić na cztery rodzaje: techniczne, taktyczne,psychospołeczne oraz fizyczne (motoryczne) [1].Wysoka sprawność fizyczna jest dla piłkarzy niezbędnado sprostania fizycznym wymaganiom gry,a także do skutecznego posługiwania się techniką.System tlenowy dostarcza przeważającej części energiizużywanej przez piłkarza w czasie meczu. Średniaintensywność wysiłku czołowych piłkarzy podczasmeczu odpowiada 70% maksymalnego zużycia tlenu.Utrzymanie tak wysokiej intensywności wysiłku przez90 minut wymaga bardzo wysokiej sprawności systemutransportującego tlen i wytrzymałości mięśni. Istotneznaczenie ma również energia uwalniana w reakcjachbeztlenowych. Ogólny czas akcji sprinterskich piłkarzaw czasie meczu nie przekracza jednej minuty, ale sąone niezwykle ważne i mogą rozstrzygnąć o wynikumeczu. Podczas meczu piłkarz wysokiej klasy wykonujeokoło 20 sprintów, trwających średnio krócej niż3 sekundy [1]. Szybkość przemian metabolicznych następującychpo intensywnych wysiłkach o charakterzebeztlenowym jest warunkowana sprawnością metabolizmutlenowego [2]. Zawodnicy, u których występujewysoki poziom wydolności tlenowej w trakcie meczuutrzymują przez dłuższy czas gry wysoki poziom aktywności,a także charakteryzują się wysoką i stabilnąformą sportową [3].Wysoki poziom siły określonych grup mięśni,zwłaszcza mięśni kończyn dolnych, jest jednym z atrybutówpiłkarza i zarazem gwarantem kształtowaniainnego rodzaju zdolności, stanowiąc swoiste podłożedla szybkości czy też wytrzymałości mięśniowej [1].Przystępując do oceny wydolności dziecka należy pamiętać,iż podstawowym problemem do rozwiązaniajest dobór form wysiłku. Sprawność systemów energetycznychdziecka różni się bowiem od wysiłków charakteryzującychosoby dorosłe, i to zarówno podczas wysiłkuo charakterze tlenowym, jak i beztlenowym [4].– 60 –

Ocena poziomu wybranych motorycznych zdolności kondycyjnych 11-letnich chłopców na przykładzie kadry...W dotychczas prowadzonych badaniach nad szybkościązawodników piłki nożnej najczęściej ocenianopoziom maksymalnej prędkości i zdolności przyspieszania.Istotny wpływ na wybór takiego kierunku badań mato, że dla typowych akcji w piłce nożnej, takich jak np.uwalnianie się od przeciwnika bez piłki, rozegranie piłkibez przyjęcia, pojedynek sprinterski w dryblingu czy popodaniu w wolne pole, a także dla specyficznej w piłcenożnej szybkości reakcji wymagane są umiejętnościstartu do 5 m, przyspieszania na odcinkach od 5 mdo 20 m, jak również maksymalnych szybkości sprinterskichna odcinkach 20–40 m. Dlatego też wszystkietesty szybkościowe powinny koncentrować się na ocenieumiejętności startu i przyspieszenia na odcinkachod 5 m, 10–15 m do 20 m, jak i maksymalnej szybkościsprinterskiej na odcinkach od 25 m do 40 m [5].Pomiar zdolności szybkościowych u piłkarzy byłprzedmiotem badań wielu teoretyków i praktykówsportu, między innymi: Panfila, Winklera, Ekbolma,Bisanza, Webera, Gerischa, Ryguły, Weinecka,Aignera, Bangsbo, Fricka, Chmury [6].Cel pracyCelem pracy była ocena poziomu wybranych zdolnościkondycyjnych chłopców w wieku 11 lat reprezentującychkluby piłkarskie zrzeszone w PodkarpackimZwiązku Piłki Nożnej oraz opracowanie norm ocenywskaźników przygotowania kondycyjnego dla tej kategoriiwiekowej.Materiał i metodyBadaniami objęto 53 chłopców w wieku 11 lat (wysokośćciała = 146 ± 5,8 cm, masa ciała 37,7 ± 7,5 kg),wytypowanych w 2009 roku do kadry wojewódzkiejprzez 16 klubów.Badania przeprowadzono w trakcie zgrupowaniukadry wojewódzkiej w dniach 17 sierpnia i 6 września2009 roku przy słonecznej pogodzie na trawiastym boiskupiłkarskim.Wysokość ciała zawodników oceniono posługującsię antropometrem. Pomiary obwodu klatki piersioweji brzucha przeprowadzono za pomocą taśmy centymetrowejo stałym napięciu. Masę ciała zawodników orazjej komponentów zmierzono za pomocą wagi TanitaTBF 300. W analizie danych komponentów masy ciałaposłużono się skrótami: Fat (body fat – zawartośćtkanki tłuszczowej), FFM (Free Fat Mass – beztłuszczowamasa ciała), TBW (Total Body Water – zawartośćwody w organizmie), BMI (Body Mass Index – wskaźnikwzrostowo-wagowy).Do oceny zdolności szybkościowych zastosowanobieg na 5 m, 10 m, 15 m, 20 m, 30 m i 50 m. Pomiarze startu zatrzymanego wykonywano za pomocąelektronicznego urządzenia pomiarowego Microgate.Wytrzymałość zdiagnozowano za pomocą Beep testu(20-metrowego testu wahadłowego), a siłę eksplozywnąkończyn dolnych – skokiem w dal z miejsca.Materiał badawczy opracowano za pomocą statystykiopisowej. Wyznaczono podstawowe charakterystykiliczbowe badanych zmiennych, czyli średniearytmetyczne, odchylenia standardowe, wartości minimalnei maksymalne. W opracowywaniu wyników Beeptestu w celu odniesienia się do prac innych autorów, podzielonoodcinki czasowe etapu na połówki i ćwiartki.Przykładowo osoba, która uzyskała wynik 7,75, biegła7 minut i 45 sekund. Do opracowania norm przygotowaniakondycyjnego młodych piłkarzy nożnych posłużonosię metodyką proponowaną przez Zaciorskiego [7].Sumaryczny wynik wszystkich sprawdzianów określającypoziom wybranych zdolności kondycyjnych badanychpiłkarzy przedstawiono w postaci punktowej, przyznajączawodnikowi w poszczególnych próbach 1 punktza wynik mieszczący się w przedziale niskim, 2 punktyw przedziale poniżej średniego, 3 punkty w przedzialeśrednim, 4 punkty w przedziale powyżej średniego, 5punktów w przedziale wysokim. Maksymalnie zawodnikmógł otrzymać 40 punktów za wszystkie swoje wynikiw przedziale wysokim, a minimalnie zdobyć 8 punktówza wyniki w przedziale niskim.Wyniki badańŚredni staż treningowy badanej grupy 11-letnich piłkarzynożnych, mierzony w latach, wyniósł 2,6 ± 1,2.Grupę tę charakteryzowała duża rozpiętość pomiędzyskrajnymi wartościami badanych cech somatycznych,która świadczy o różnym tempie rozwoju biologicznegochłopców (tab. 1).Rozkład średnich arytmetycznych wyników, uzyskanychw biegu na poszczególnych dystansach(ryc. 1), w biegu wahadłowym i w skoku w dal z miejsca,wraz z odchyleniami standardowymi (tab. 2) posłużyłdo stworzenia norm przygotowania kondycyjnego11-letnich piłkarzy nożnych (tab. 3).Porównując wyniki 11-letnich chłopców z normamiprzygotowania motorycznego, opracowanymi przezGargula i Bujas dla wysoko kwalifikowanych młodychpiłkarzy nożnych trenujących w Szkole Mistrzostwa– 61 –

Zbigniew Barabasz, Emilian Zadarko, Maciej Huzarski, Mariusz OzimekRyc. 1. Rozkład średnich wartości czasów uzyskanych w biegu na poszczególnych dystansachFig. 1. Average range of time results attained in runs at particular distancesTabela 1. Charakterystyka badanej grupyTable 1. The characteristics of the research groupPiłkarzeN = 53WysokośćciałaMasaciałaBMIFat(%)Fat(kg)FFMTBWObwódbrzuchaObwódklatkiStaż (lata)treningowyŚrednia 146,3 37,7 17,5 12,2 5,1 32,8 24,1 65,1 68,9 2,6SD 5,8 7,5 2,4 4,5 3,5 5,0 3,7 6,8 6,0 1,2Min. 136,0 27,1 14,0 5,5 2,0 24,6 18,0 56,0 61,0 0,5Max. 162,0 64,7 25,3 27,2 18,3 47,1 34,5 88,0 91,0 4,0Tabela 2. Rozkład średnich arytmetycznych uzyskanych wyników w biegu na poszczególnych dystansach, biegu wahadłowym i skoku w dal z miejscaTable 2. Average range of testing results attained at particular distances in dash race, shuttle run and standing long jumpPiłkarzeN = 53Bieg 5 m(s)Bieg 10 m(s)Bieg 15 m(s)Bieg 20 m(s)Bieg 30 m(s)Bieg 50 m(s)Biegwahadłowy(etap)Skok w dalz miejsca(cm)Średnia 1,11 2,04 2,86 3,71 5,32 8,47 8,20 169,0SD 0,05 0,08 0,13 0,17 0,28 0,40 1,8 16,87Min. 1,0 1,84 2,48 3,17 4,53 7,14 5,50 120,0Max. 1,23 2,25 3,14 4,17 5,89 9,37 12,25 200,0– 62 –

Ocena poziomu wybranych motorycznych zdolności kondycyjnych 11-letnich chłopców na przykładzie kadry...Tabela 3. Normy dla oceny wskaźników przygotowania kondycyjnego 11-letnich piłkarzy nożnychTable 3. Results expected for the tests on motor fitness abilities of 11-year-old football playersPoziomN = 53Bieg 5 m(s)Bieg 10 m(s)Bieg 15 m(s)Bieg 20 m(s)Bieg 30 m(s)Bieg 50 m(s)Biegwahadłowy(etap)Skok w dalz miejsca(cm)Niski > 1,17 > 2,13 > 3 > 3,89 > 5,61 > 8,89 < 6,3 < 151Poniżejśredniego1,16–1,14 2,12–2,09 2,99–2,94 3,88–3,80 5,6–5,47 8,88–8,68 6,4–7,2 152–159Średni 1,13–1,09 2,08–2,00 2,93–2,8 3,79–3,62 5,46–5,19 8,67–8,27 7,3–9,1 160–177Powyżejśredniego1,08–1,06 1,99–1,96 2,79–2,74 3,61–3,54 5,18–5,04 8,26–8,07 9,2–10,0 178–185Wysoki < 1,05 < 1,95 < 2,73 < 3,53 < 5,03 < 8,06 > 10,1 > 186Tabela 4. Porównanie osiągniętych rezultatów (wartości średnie) badanej grupy względem innych wynikówTable 4. Comparison of attained results (averages) of the research group with reference to other resultsGrupaWysokośćciałaMasaciałaFat%Bieg5 mBieg10 mBieg20 mBieg wahadłowy(etap)Skok w dal z miejscaSMS Kraków N = 11 160,8 47,6 13,6 1,19 2,04 3,57 10,64 187Kadra Podk. ZPN N = 53 146,3 37,7 12,2 1,11 2,04 3,71 8,20 16910-letni piłkarzeCzesko-Morawski ZPN142 34,2 – – – – 7,5 175Sportowego w Krakowie [8] stwierdzono, że poziomzdolności szybkościowych badanej grupy na dystansie5 m i 10 m jest zbliżony do średnich wartości grupy14-latków (tab. 4). Odnotowano lepsze rezultaty w bieguwahadłowym i nieco gorsze w skoku w dal z miejscaw porównaniu do grupy 10-letnich młodych piłkarzypoddanych selekcji w Czesko-Morawskim ZwiązkuPiłki Nożnej [9].Tabela 5. Zestawienie wyników cech somatycznych pod względem pozycji na boisku (N = 53)Table 5. Collation of data of somatic features with reference to players’ positionBramkarzeN=6WysokośćciałaMasaciałaBMIFat(%)Fat(kg)FFMTBWObwódbrzuchaObwódklatkiStaż (lata)treningowyŚrednia 153,7 47,1 19,6 17,1 10,5 38,3 28,0 71,2 76,7 2,83SD 7,9 13,4 3,9 7,7 7,2 7,7 5,6 12,4 10,2 1,17Min. 142,0 31,3 15,5 8,9 3,3 28,0 20,5 57,0 65,0 1,0Max. 162,0 64,7 25,3 27,2 18,3 47,1 34,5 88,0 91,0 4,0Zawodnicy z polaN = 47WysokośćciałaMasaciałaBMIFat(%)Fat(kg)FFMTBWObwódbrzuchaObwódklatkiStaż (lata)treningowyŚrednia 145,4 36,5 17,2 11,5 4,4 32,1 23,5 64,3 67,9 2,50SD 4,8 5,6 2,0 3,6 2,0 4,2 3,1 5,5 4,5 2,66Min. 136 27,1 14,0 5,5 2,0 24,6 18,0 56,0 61,0 0,5Max. 157 52,6 21,8 19,8 9,5 45,8 33,5 78,0 80,0 4,0– 63 –

Zbigniew Barabasz, Emilian Zadarko, Maciej Huzarski, Mariusz OzimekAnalizując zebrany materiał, zestawiono zebranewyniki cech somatycznych, biegu na poszczególnychdystansach, biegu wahadłowego i skoku w dalz miejsca pod względem pozycji na boisku, wyodrębniającz badanej grupy pozycję bramkarza.Stwierdzono znacząco wyższe wartości cech somatycznychbramkarzy w porównaniu do graczy z polai jednocześnie znacząco niższe wartości średnicharytmetycznych uzyskanych wyników (z wyjątkiembiegu na 5 m i skoku w dal z miejsca) w biegu naposzczególnych dystansach i w biegu wahadłowym(tab. 5 i 6).Tabela 6. Zestawienie uzyskanych wyników, w biegu na poszczególnych dystansach, biegu wahadłowym i skoku w dal z miejsca pod względem pozycjina boisku (N = 53)Table 6. Collation of attained results in run at particular distances, shuttle run and standing long jump with reference to players’ positionBramkarzeN = 6Bieg 5 m(s)Bieg 10 m(s)Bieg 15 m(s)Bieg 20 m(s)Bieg 30 m(s)Bieg 50 m(s)Biegwahadłowy(etap)Skok w dalz miejsca(cm)Średnia 1,11 2,08 2,93 3,84 5,54 8,87 6,54 168,1SD 0,06 0,09 0,11 0,13 0,27 0,35 1,43 10,40Min. 1,0 1,91 2,73 3,61 5,15 8,31 5,5 155Max. 1,18 2,16 3,05 3,96 5,82 9,37 9,25 182Zawodnicyz polaN = 47Bieg 5 m(s)Bieg 10 m(s)Bieg 15 m(s)Bieg 20 m(s)Bieg 30 m(s)Bieg 50 m(s)Biegwahadłowy(etap)Skok w dalz miejsca(cm)Średnia 1,11 2,03 2,86 3,69 5,29 8,42 8,41 169,1SD 0,05 0,08 0,13 0,17 0,27 0,39 1,79 17,73Min. 1,0 1,84 2,48 3,17 4,53 7,14 5,5 120Max. 1,23 2,25 3,14 4,17 5,89 9,15 12,25 200Tabela 7. Poziom badanych zdolności kondycyjnych względem stażu treningowegoTable 7. Level of tested motor fitness abilities with reference to the length of training periodBadane zdolnościkondycyjne1N = 92N = 16Staż treningowy (lata) N = 533N = 9Bieg 5 m 1,12 1,12 1,13 1,094N = 19SD 0,03 0,06 0,06 0,04Bieg 10 m 2,04 2,05 2,06 2,01SD 0,08 0,09 0,12 0,06Bieg 15 m 2,85 2,90 2,87 2,83SD 0,08 0,14 0,17 0,10Bieg 20 m 3,65 3,76 3,71 3,69SD 0,12 0,16 0,23 0,17Bieg 30 m 5,38 5,41 5,31 5,22SD 0,27 0,31 0,36 0,20Bieg 50 m 8,49 8,47 8,45 8,47SD 0,31 0,45 0,62 0,29Bieg wahadłowy 8,50 7,96 7,85 8,43SD 2,07 1,61 1,82 2,00Skok w dal z miejsca 164 167 170 173SD 16,0 13,9 23,8 14,1– 64 –

Ocena poziomu wybranych motorycznych zdolności kondycyjnych 11-letnich chłopców na przykładzie kadry...Tabela 8. Sumaryczny wynik wszystkich sprawdzianów określający poziom wybranych zdolności kondycyjnych badanych piłkarzyTable 8. Numerical result of all tests describing the level of selected motor fitness abilities of the abilities of the research groupPiłkarzeN = 53Bieg 5 mpktBieg 10 mpktBieg 15 mpktBieg 20 mpktBieg 30 mpktBieg 50 mpktBiegwahadłowypktSkok w dalz miejscapktRazempktŚrednia 3,03 3,05 2,9 3,01 2,92 2,9 2,92 2,92 23,69SD 1,25 1,19 1,22 1,20 1,22 1,21 1,23 1,26 7,55Min. 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 10,0Max. 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 5,0 38,0Tabela 9. Normy ogólnego przygotowania kondycyjnego w ujęciupunktowymTable 9. General norms of fitness training in numerical formPoziomN = 53ZestawieniecałościowepktLiczbazawodnikówNiski ≤ 15 10Poniżej średniego 16–19 5Średni 20–27 22Powyżej średniego 28–31 9Wysoki ≥ 32 7Przeprowadzono również ocenę poziomu badanychzdolności kondycyjnych pod kątem stażu treningowego.Nie stwierdzono znacząco istotnej zależnościpomiędzy długością stażu treningowego a badanymizdolnościami kondycyjnymi. Jedynie wyniki skokuw dal z miejsca cechowała systematyczna progresja zewzględu na staż treningowy (tab. 7). Taki brak współzależnościmiędzy stażem treningowym a poziomemzdolności energetycznych odnotowano między innymiw pracy Ozimka [10].W zestawieniu całościowym żaden z testowanychpiłkarzy nie uzyskał maksymalnej liczby 40 możliwychdo zdobycia punktów we wszystkich próbach, stosowniedo przyjętych w tej pracy norm przygotowania kondycyjnego.Rozkład średnich arytmetycznych uzyskanychpunktów we wszystkich próbach, wraz z odchyleniamistandardowymi (tab. 8) posłużył do stworzenia punktowychnorm poziomu ogólnego przygotowania kondycyjnegobadanych 11-letnich piłkarzy nożnych (tab. 9).Tak skonstruowane normy wykorzystano następniejako podstawę do przeprowadzenia podziału piłkarzyna grupy, w którym za kryterium przyjęto aktualnypoziom ich badanych zdolności kondycyjnych. Grupęreprezentującą poziom wysokiego przygotowania kondycyjnegoutworzyło 7 zawodników, legitymujących sięwynikiem ≥ 32 punktów.DyskusjaZadaniem prób wysiłkowych jest osiągnięcie podczaswysiłku takiego stanu funkcjonalnego organizmu, którypozwoli na ocenę sprawności poszczególnych systemówopartych na różnych przemianach metabolicznych.Jak wynika z wieloletnich badań prowadzonychw Polsce, profil i poziom sprawności fizycznej dziecii młodzieży nie zawsze ewoluuje w korzystnym kierunku.Trendy przemian w zakresie cech somatycznych,świadczące o intensywniejszym wzroście i o wyszczupleniusylwetek oraz przyspieszeniu tempa dojrzewaniapłciowego, są korzystne dla kondycji fizycznej młodzieżypolskiej. Z diametralnie różną sytuacją mamy natomiastdo czynienia w przypadku zdolności motorycznych, dlaktórych ww. trendy są niekorzystne, widoczne jest bowiemobniżanie się poziomu sprawności fizycznej i wydolnościroboczej organizmu. Dobrze ilustruje to obrazrozwierających się nożyc między somatyką a motoryką,który uzmysławia nam skalę luk w przejawach rozwojukolejnych pokoleń młodzieży. Można zatem przyjąć, żew skali populacyjnej kolejne roczniki polskiej młodzieżyokazują się coraz mniej sprawne, a start do sukcesóww sporcie rozpoczyna się z coraz niższego poziomu.W profilu tej sprawności istotne miejsce zajmuje m.in.wydolność tlenowa [11].Dzieci mają obniżoną zdolność do podejmowaniawysiłków o charakterze beztlenowym [4]. W systemieszkolenia dzieci i młodzieży często dominuje treningintensywny (I), prowadzący do przyspieszonego rozwojuwyników. Jest to trening skuteczny, który doraźne– 65 –

Zbigniew Barabasz, Emilian Zadarko, Maciej Huzarski, Mariusz Ozimekprowadzi do wysokich osiągnięć, z drugiej zaś stronyskutkuje znaczącym ograniczeniem rozwoju sportowego,także przez wytworzenie swoistej „odporności”i niskiego poziomu reakcji adaptacyjnych na bodźcetreningowe już w początkowych fazach szkolenia w kategoriiseniora [12]. Szczególnego znaczenie nabierawięc ocena wybranych zdolności motorycznych, którewykazują wzajemnie wysoką korelację z „oceną ekspercką(trenerską) przydatności do gry” młodych piłkarzy[13], zwłaszcza w odniesieniu do sprawdzianówo charakterze szybkościowym i szybkościowo-zwinnościowych.Kontrola poziomu badanych zdolności kondycyjnychwydaje się też niezbędna do prawidłowo i długofalowoprowadzonego procesu selekcji i naboru, gdyż zapobiegabłędom w ocenie sportowca, a także ułatwia identyfikacjętalentu i zapewnia optymalny poziom tempa rozwoju[14]. Testy biegu sprinterskiego (np. na 5 m i 30 m) sąpodstawowym elementem selekcji piłkarskiej na różnychetapach szkolenia, służąc także do indywidualizacji obciążeńtreningowych (przydatne są również do kształtowaniaszybkości u młodych piłkarzy) [15].Na podstawie wyników uzyskanych w testachszybkościowych trener może grupować zawodnikówo zbliżonych możliwościach i przez odpowiedni dobórobciążeń skuteczniej doskonalić tę zdolność. Częstymbłędem jest stosowanie identycznych obciążeń treningowychdla całej drużyny. Z obserwacji bowiem wynika,że często najlepszy zawodnik na dystansie 10 mnie jest w stanie uzyskać najlepszego wyniku na 30 mi odwrotnie. Dlatego też stosowanie takich samych obciążeńu różnych zawodników z fizjologicznego punktuwidzenia wydaje się nieuzasadnione. Zamiast rozwijaćgenetycznie uwarunkowane możliwości sprinterskiedo wysiłków na odcinku kilku czy też kilkunastu metrówwywołujemy wręcz odwrotny skutek – hamujemy,a w wielu przypadkach nawet obniżamy rozwój tej zdolności[3].W poszczególnych grach zespołowych, w tymw młodzieżowej piłce nożnej, podejmuje się próby opracowywaniakryteriów dotyczących budowy somatycznejoraz wyników w testach motorycznych [8, 9]. Wstępnymzadaniem przed rozpoczęciem wieloletniego procesuszkolenia piłkarza jest wyszukanie chłopców (uwzględniającpoziom ich rozwoju biologicznego), których potencjałsprawnościowy wskazuje na możliwość uzyskaniaw przyszłości wysokiego poziomu sportowego. Wopinii Fajfera, który na polecenie Czesko-MorawskiegoZwiązku Piłki Nożnej prowadził dwuletnią selekcjęwśród 654 młodych piłkarzy w wieku 8–10 lat (do klassportowych zakwalifikowano wówczas 72 osoby, któreuzyskały w testach wyniki powyżej średniej), należyopracować jednolitą koncepcję naboru i selekcji chłopcówod szóstego roku życia do wieku 18–21 lat [9].Wnioski1. Badaną grupę charakteryzowała duża rozpiętośćpomiędzy skrajnymi wartościami badanych cechsomatycznych.2. Zaobserwowano dużą rozbieżność w poziomieprzygotowania motorycznego młodych piłkarzy.3. Poziom zdolności szybkościowych badanychchłopców na dystansie 5 m i 10 m w porównaniu doinnych dostępnych norm przygotowania kondycyjnegomłodych piłkarzy jest wysoki.4. Stwierdzono znacząco niższe wartości średnicharytmetycznych uzyskanych wyników przez bramkarzyw stosunku do graczy z pola.5. Nie stwierdzono znacząco istotnej zależności pomiędzydługością stażu treningowego a badanymizdolnościami kondycyjnymi.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Bangsbo J: Sprawność fizyczna piłkarza. Warszawa,Biblioteka Trenera, 1999.[2] Szmatlan-Gabryś U: Fizjologiczne i biologiczne podstawytreningu w hokeju na lodzie. Warszawa, PZHL, 2007.[3] Chmura J, Chmura P, Ciastoń J: Przygotowanie motorycznepiłkarza do wysiłku startowego. Sport Wyczynowy,2008; 4–6: 54–55.[4] Gabryś T, Szmatlan-Gabryś U, Ficek K: Biomedyczneuwarunkowania treningu młodych sportowców. Warszawa,Biblioteka Trenera, 2004.[5] Weber K, Gerisch G: Schenelligkeitstest im Leitungsfussbal.TW Sport+Medizin, 1991; 4: 120–125.[6] Chmura J: Szybkość w piłce nożnej. Katowice, AWF,2001.[7] Zaciorski WM: Sportiwnaja mietrołogija. Fizkultura i Sport,Moskwa, 1982.[8] Gargula L, Bujas P: Poziom wybranych motorycznychzdolności kondycyjnych u wysoko kwalifikowanychmłodych piłkarzy nożnych; w Stuła A (red.): Teoretycznei praktyczne aspekty nowoczesnej gry w piłkę nożną.Opole, Politechnika Opolska, 2009: 125–139.[9] Fajfer Z: Jak zwiększyć efektywność selekcji w piłcenożnej? Sport Wyczynowy, 2001; 5–6: 29–39.[10] Ozimek M: Sprawność motoryczna zawodników i zawod-– 66 –

Ocena poziomu wybranych motorycznych zdolności kondycyjnych 11-letnich chłopców na przykładzie kadry...niczek w wieku 15–19 lat różnych dyscyplin sportowychna tle wybranych populacji w świetle badań testem Eurofit.Rzeszów, PTN, 2007.[11] Śledziewski D: Metodyka i diagnostyka treningu tlenowego;w Śledziewski D, Kuder A, Perkowski K (red.):Modelowe rozwiązania treningu w szkoleniu młodzieżyuzdolnionej sportowo. Warszawa, PTNKF, 2005; XIII:117–131.[12] Sozański H: Systemowe uwarunkowania modelu treningumłodocianych i ich wpływ na rozwój karier ; w ŚledziewskiD, Kuder A, Perkowski K (red.): Modelowe rozwiązaniatreningu w szkoleniu młodzieży uzdolnionej sportowo.Warszawa, PTNKF, 2005; XIII: 9–27.[13] Szwarc A: Wyniki wybranych testów motorycznych a trenerskaocena sportowych możliwości młodych piłkarzy.Sport Wyczynowy, 2000; 5–6: 63–65.[14] Kosediak J: Nabór i selekcja do uprawiania sportu jakowieloletni proces. Sport Wyczynowy, 2008; 4–6: 64–66.[15] Chmura J, Andrzejewski M, Stefaniak Z: Akademia piłkarska„Remes” – cele, zadania, formy i metody szkolenia.Sport Wyczynowy, 2008; 4–6: 40–48.– 67 –

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KASPRAWNOŚĆ FIZYCZNA UCZNIÓW SZKOŁYPONADGIMNAZJALNEJ UCZESTNICZĄCYCHW ZAJĘCIACH RUCHOWYCH Z PIŁKĄROZBUDZAJĄCYCH EMPATIĘPHYSICAL ABILITY OF SECONDARY SCHOOL STUDENTSWHO TAKE PART IN PHYSICAL CLASSES WITH THE BALLTHAT AROUSE EMPATHYMarek Popowczak*, Andrzej Rokita**, Ireneusz Cichy****dr, Katedra Zespołowych Gier Sportowych, AW F we Wrocławiu***dr hab., prof. nadzw., Katedra Zespołowych Gier Sportowych, AWF we WrocławiuSłowa kluczowe: sprawność fizyczna, zajęcia ruchowe z piłką, empatiaKey words: physical ability, physical exercises with the ball, empathySTRESZCZENIE • SUMMARYWstęp. Młodzież w okresie dorastania, uczęszczająca do szkoły ponadgimnazjalnej, znajduje się w szczególnejfazie ontogenezy, która kończy się pełnym ukształtowaniem motoryczności. Planując tok lekcji, nauczycielwychowania fizycznego powinien zwracać uwagę nie tylko na rozwój czy też podtrzymanie sprawności fizycznejuczniów, ale także na budowanie poprawnych relacji międzyludzkich opartych m.in. na empatii.Cel pracy. Badanie ukierunkowane na sprawdzenie, czy realizacja autorskiego programu kształcenia i wychowaniafizycznego z wykorzystaniem ćwiczeń, zabaw i gier z piłką rozbudzających empatię, raz w tygodniuw grupie eksperymentalnej (E 1) będzie determinowała zmiany w sprawności fizycznej co najmniej w takim samymzakresie, jak realizacja raz w tygodniu autorskich programów opartych na ćwiczeniach, zabawach i grach bezpiłki, ale także rozbudzających empatię (grupa kontrolna K 1) oraz tradycyjnego programu kształcenia w grupiekontrolnej (K 2).Materiał i metody. Analizowano zmiany poszczególnych składowych sprawności fizycznej [1] wyodrębnionychprzez Komitet Ekspertów ds. Badań nad Sportem przy Radzie Europejskiego Komitetu Rozwoju Sportu,czyli gibkość tułowia, siłę eksplozywną nóg, siłę ramion, siłę tułowia, siłę funkcjonalną, zwinność, a także zmianypoziomu empatii ujawnianej w wychowaniu fizycznym. Badania prowadzono w latach 2005–2007 w LiceumOgólnokształcącym nr 17 we Wrocławiu im. Agnieszki Osieckiej.Wyniki i wnioski. Realizacja autorskiego programu kształcenia i wychowania fizycznego w grupie eksperymentalnej(E 1) determinuje sprawność fizyczną w podobny sposób, jak realizacja zajęć w grupach kontrolnych (K 1oraz K 2). W grupie eksperymentalnej (E 1) realizacja autorskiego programu zajęć ruchowych z piłką oraz w grupiekontrolnej (K 1) bez piłki, ukierunkowanych na rozwój „empatii”, jest to skuteczny sposób na rozbudzanie tejwłaściwości osobowościowej.Introduction. Secondary school students are in the period of adolescence, which is a particular stage of humandevelopment. In its final part, this period is characterized by the formation of full motor abilities of a youngperson. While preparing classes, the physical education teacher ought to take into consideration first of all theprocess of development or maintaining physical ability of his students as well as building appropriate interpersonalrelations based, among other things, on empathy.– 69 –

Marek Popowczak, Andrzej Rokita, Ireneusz CichyAim of research. To check whether the process of implementing our own education program with the ballexercises and games that support the growth of empathy once a week in the experimental group (E 1) coulddetermine changes in physical ability in the scope which is at least the same as in the case of implementation ofthe programs based on exercises and games without the ball but also arousing empathy (control group K 1) andthe traditional education program in the control group (K 2).Material and methods. We analyzed changes in the particular constituents of physical ability [1] which wereselected by the Committee of Experts on Sport Research at the Council of European Committee of Developmentof Sport (body suppleness, explosive strength of legs, strength of arms, body strength, functional strength, agility)and changes in the level of empathy revealed in physical education. The examinations were carried out in theyears 2005–2007 in the Agnieszka Osiecka Secondary School no. 17 in Wroclaw.Results and conclusions. It turned out that the process of implementation of our own education programin the experimental group (E 1) determines physical ability in a similar way as it is in case of classes in the controlgroups (K 1and K 2). In the experimental group (E 1) the implementation of our own education program of physicalclasses with the ball as well as in the control group (K 1) without the ball directed at the development of ‘empathy’constitute an effective method of enhancing this personal feature.WstępWspółcześnie mamy do czynienia ze spadkiem sprawnościfizycznej społeczeństwa oraz wzrostem zachorowańna choroby cywilizacyjne. Spadek sprawności fizycznejwskazuje także na pogarszanie się sprawnościfunkcjonowania układu ruchu, krążenia i oddychania.Spowodowane jest to zmniejszeniem aktywności ruchowejprzeciętnego człowieka. Na pogłębiający się staleregres sprawności fizycznej młodzieży w konsekwencjioddziaływania czynników środowiskowych wskazywałojuż wcześniej wielu autorów, m.in. Malina [2], Pilicz [3],główną jego przyczynę upatrując w zmniejszającej sięaktywności ruchowej, która ogranicza się jedynie dozajęć wychowania fizycznego.Sprawność fizyczna wg Przewędy [4] jest pojęciemszerokim, wiąże się bowiem ze stanem całego organizmuczłowieka, a nie tylko z jego aparatem ruchu.Można ją określić jako aktualną możliwość wykonaniawszelkich działań motorycznych, decydujących o zaradnościczłowieka w życiu. Osiński [5] do sprawnościfizycznej zalicza poziom wydolności wszystkich narządówi układów, stan cech motorycznych (siła, szybkość,wytrzymałość) oraz pewne prawidłowości budowyciała. W jej ramach pierwszorzędne znaczenie dajemynatomiast skuteczności działania poszczególnych fizjologicznychfunkcji organizmu oraz zdolności dostatecznegoprzystosowania się do zmiennych warunkówotoczenia. Dzięki nim osoba czuje się niezależna odinnych, przydatna do niesienia pomocy oczekującym,to zaś podnosi jej wiarę we własne siły.Sprawność fizyczna umożliwia branie udziału w różnychformach aktywności ruchowej, z których czerpaćmożna zadowolenie, odprężenie czy radość życia. Wiążesię zatem nie tylko ze sferą motoryczną, ale także psychiczną,emocjonalną lub społeczną [6]. Sprawność fizycznajest ponadto jednym z tych elementów, na podstawiektórych można ocenić stan zdrowia człowieka. Niskijej poziom może wskazywać na obecność procesów chorobowych.Tymczasem zaś podtrzymywanie sprawnościfizycznej na wysokim poziomie umożliwia spowolnienieprocesów starzenia się organizmu człowieka prowadzącegoaktywny tryb życia [7]. Współcześnie sprawnośćfizyczna może być rozpatrywana w zależności od celówpodejmowania aktywności ruchowej w obszarze zdrowiai osiągnięć motorycznych. Wuest i Bucher w ramachsprawności wyodrębnili komponenty powiązane ze zdrowiem,czyli skład ciała, wydolność fizyczną, gibkość, wytrzymałośćmięśniową, siłę mięśniową. Do komponentówpowiązanych z osiągnięciami motorycznymi zaliczyli natomiast:zwinność, równowagę, koordynację, moc, czasreakcji i szybkość [8].Czynnikiem wpływającym na obniżenie poziomuaktywności fizycznej młodzieży jest ograniczenieprzez nią uczestnictwa w zajęciach ruchowych tylko doudziału w lekcjach wf. Dlatego też nauczyciele wychowaniafizycznego w trakcie zajęć ruchowych powinniwprowadzać ćwiczenia umożliwiające prawidłowy, harmonijnyrozwój młodego człowieka. Ważne jest ukierunkowanieoddziaływań na poprawę sprawności fizyczneji zdrowia oraz rozwój właściwości osobowościowychuczniów (w tym empatii, asertywności czy radzeniasobie ze stresem). Jednak nadal pedagogiczne możliwościwpływania na kształtowanie sfery emocjonalnej,przygotowanie ucznia do życia w społeczeństwie i dlaspołeczeństwa bywają rzadko wykorzystywane przeznauczyciela, mimo że już pod koniec XX wieku apelowało to Portmann [9].Na podstawie badań eksploracyjnych, prowadzonychw latach 2000–2001 wśród uczniów wrocławskich– 70 –

Sprawność fizyczna uczniów szkoły ponadgimnazjalnej uczestniczących w zajęciach ruchowych...szkół ponadgimazjalnych, stwierdzono niezadowalającypoziom ich empatii, jako jednej z właściwości osobowościowych,ujawnianej podczas ćwiczeń, zabaw i gierz piłką [10]. W związku z tym opracowano autorskieprogramy prowadzenia zajęć ruchowych, pomagającychrozwijać zdolności empatyczne. Realizacja autorskichprogramów miała umożliwić współdziałanie, zrozumienie,okazywanie uczuć wzajemności, świadomedążenie do realizacji celu grupowego oraz własnego.Uczestniczący w zajęciach ruchowych mogli nawiązywaćpozytywne relacje interpersonalne, rozpoznawaćintencje oraz emocje partnerów czy konkurentów, coz kolei miało im ułatwić funkcjonowanie w grupie (przezutożsamienie się z nią) oraz rozbudzanie zachowańempatycznych. Istotne znaczenie w realizowanych zajęciachruchowych miało m.in. pełnienie i wymiana ról.Przykładowo w popularnej zabawie uczniowie mogąraz być berkiem, kiedy indziej zaś osobą, która przednim ucieka. Wprowadzenie zamiany ról pozwala na zrozumienie,wczucie się w sytuację partnera.Równie ważne zadania podczas autorskich zajęćruchowych przypadały osobom, które pełniły rolę pomocnikai asystenta (zwykle niećwiczącym uczniom).Pozwalało to zrozumieć sytuację czy też punkt widzeniadrugiej osoby, zwiększało jej aktywność.Uczestnicy autorskich zajęć ruchowych mogli ponadtospostrzegać, wyodrębniać, antycypować zachowaniaempatyczne u wszystkich członków jednej drużyny czyu konkurentów. Empatyzowanie to odnosiło się równieżdo innych osób biorących udział w grze, tj. do sędzióworaz wspomnianych już uczniów niećwiczących[11]. Autorski program prowadzenia zajęć ruchowychrozwijających zdolności empatyczne stanowił propozycjęrealizacji celów kierunkowych w wychowaniufizycznym w obszarze dyspozycji osobowościowychwychowanka [12].Celem zrealizowanych w Liceum Ogólnokształcącymnr 17 we Wrocławiu badań było sprawdzenie, czy realizacjaautorskiego programu kształcenia i wychowaniafizycznego raz w tygodniu w grupie eksperymentalnej(E 1) z wykorzystaniem ćwiczeń, zabaw i gier z piłkąrozbudzających empatię będzie determinowała zmianyw sprawności fizycznej co najmniej w takim samymzakresie, jak realizacja raz w tygodniu autorskich programówopartych na ćwiczeniach, zabawach i grachbez piłki rozbudzających empatię (grupa kontrolnaK 1) oraz tradycyjnego programu kształcenia w grupiekontrolnej (K 2). Aby osiągnąć tak zakrojony cel badańpostanowiono odpowiedzieć na szczegółowe pytaniabadawcze:1. Jaki poziom sprawności fizycznej osiągnęli uczniowierealizujący autorskie programy kształceniai wychowania fizycznego (z grupy E 1), a jaki uczniowiez grup kontrolnych (K 1oraz K 2 )?2. Jaki poziom empatii osiągnęli uczniowie realizującyautorskie programy kształcenia i wychowaniafizycznego (z grupy E 1), a jaki uczniowie z grup kontrolnych(K 1oraz K 2)?Na podstawie badań Dudkowskiego [13] i Ma jorowskiego[14], dotyczących rozwoju innych właściwościosobowościowych (asertywności oraz poczuciawłasnej wartości) założono, że realizacja autorskiegoprogramu kształcenia i wychowania fizycznego w grupieE 1z wykorzystaniem ćwiczeń, zabaw i gier z piłkąrozbudzających empatię będzie determinowała sprawnośćfizyczną co najmniejw takim samym stopniu, jakrealizacja tradycyjnych zajęć wychowania fizycznego(w grupach K 1oraz K 2).Założono również, że uczniowie realizujący autorskiprogram kształcenia i wychowania fizycznego z wykorzystaniemćwiczeń, zabaw i gier z piłką rozbudzającychempatię (grupa E 1) osiągną wyższy jej poziomniż uczniowie realizujący autorskie programy opartena ćwiczeniach, zabawach i grach bez piłki rozbudzającychempatię (grupa kontrolna K 1) oraz tradycyjnegow grupie kontrolnej (K 2).Materiał i metodyW pracy zastosowano metodę eksperymentu pedagogicznego[15]. Badaniami objęto 185 uczniów LiceumOgólnokształcącego nr 17 we Wrocławiu, których podzielonona trzy grupy:• eksperymentalną (E 1) – nazwaną w dalszej częściartykułu „p i ł k a z e m p a t i ą” (64 osoby: 32dziewcząt, 32 chłopców),• kontrolną (K 2) – nazwaną „e m p a t i a b e z p i ł k i”(60 osób: 31 dziewcząt, 29 chłopców),• kontrolną (K 2) – określaną jako „t r a d y c y j n a” (61osób: 30 dziewcząt, 31 chłopców).We wszystkich grupach na zajęciach wychowaniafizycznego realizowano Program nauczania wychowaniafizycznego dla szkół ponadgimnazjalnych Rapacza,Stankiewicza, Jezierskiego [16]. Wszystkie klasy odbywałytrzy godziny lekcyjne wychowania fizycznegow tygodniu. W grupie eksperymentalnej (E 1– „piłkaz empatią”) realizowano autorski program kształceniai wychowania fizycznego z wykorzystaniem ćwiczeń,– 71 –

Marek Popowczak, Andrzej Rokita, Ireneusz Cichyzabaw i gier z piłką rozbudzających empatię. Jednąz trzech godzin wychowania fizycznego w tygodniupoświęcano na rozbudzanie empatii u uczniów, wykorzystującpiłki. Pozostałe dwie godziny przebiegaływ sposób tradycyjny. W grupie kontrolnej „empatia bezpiłki” (K 1) realizowano autorski program oparty na ćwiczeniach,zabawach i grach bez piłki rozbudzającychempatię. Jedną z trzech godzin wychowania fizycznegow tygodniu poświęcano na rozbudzanie empatiiu uczniów, nie wykorzystując jednak piłek. Pozostałedwie godziny prowadzono w sposób tradycyjny.Aktywność ruchowa bez piłki rozbudzająca zachowaniaempatyczne traktowana była w badaniach jakoczynnik kontrolny, pozwalający określić szczególnąrolę piłki podczas aktywności ruchowej młodzieży.W grupie kontrolnej (K 2), nazwanej „tradycyjną”, realizowanonatomiast trzy razy w tygodniu tradycyjnyprogram kształcenia i wychowania fizycznego przyjętydo realizacji w Liceum Ogólnokształcącym nr 17 weWrocławiu.Zmienną niezależną był autorski program nauczania,realizowany w grupie eksperymentalnej (E 1) z wykorzystaniemćwiczeń, zabaw i gier z piłką rozwijającychi wzmacniających empatię, a zmiennymi zależnymi– sprawność fizyczna oraz poziom empatii uczniów.W eksperymencie wykorzystano dwa narzędzia badawcze.Do określenia zmian w poziomie sprawnościfizycznej młodzieży [17] wykorzystano sześć prób z testu„Eurofit” (tabela 1). Wszystkie próby przeprowadzonościśle według instrukcji: Sposób wykonywaniaprób sprawnościowych w baterii testów EUROFIT [18].Do zbadania zmian poziomu empatii uczniów nalekcjach wychowania fizycznego wykorzystano drugienarzędzie badawcze Kwestionariusz badania empatiiw wychowaniu fizycznym [10], składający się z 11 pytańzamkniętych. Do każdego pytania dobrano cztery możliweodpowiedzi, stopniowane pod względem wartościpunktowych (0–3 punktów), określające natężenie badanejwłaściwości. Suma ocen (punktów) za poszczególnepytania dała surowy wynik, który wykorzystanodo analizy badań. Wysoka jego wartość wskazywałana częste prezentowanie przez ucznia zachowańempatycznych (wysoki poziom empatii). Niski wynikświadczył natomiast o niskim poziomie empatii orazo ujawnianiu przez badaną osobę przede wszystkimzachowań egoistycznych i prezentowaniu egocentryzmu.Wyniki zebrane w badaniach właściwych poddanoanalizie wariancji (ANOVA), testującej istotności różnicpomiędzy średnimi, które mają wpływ na stwierdzonyefekt [19]. Aby uniknąć efektów przypadkowych (przecenianiaistotności różnic średnich) zastosowano testNIR, dzięki czemu uzyskano informacje o efektachmiędzygrupowych, efektach czynnikowych i różnicachinterakcyjnych zachodzących w doświadczeniu z powtarzanymipomiarami.Badania trwały dwa lata (tj. prowadzone byływ roku szkolnym 2005/2006 oraz 2006/2007).W każdym roku szkolnym (we wszystkich grupach)badania wykonywano trzykrotnie (tj. na początku rokuszkolnego, po I semestrze i pod koniec II semestru).WynikiNa podstawie uzyskanych wyników badań określonozmiany poszczególnych składowych sprawności fizycznej,tj. gibkości tułowia, siły eksplozywnej nóg, siłyramion, siły tułowia, siły funkcjonalnej, zwinności.Jak dowodzą rezultaty analizy wariancji dotyczącejpoziomu gibkości tułowia (badanego poprzezpróbę: skłon w przód w siadzie), stwierdzono znaczącyefekt interakcyjny „pomiar” × „grupa” × „płeć”;F(10, 895) = 1,98, p = 0,032. Analiza tej trójzmiennowejinterakcji (zob. ryc. 1) wykazała wzrost wyników pra-Tabela 1. Próby sprawności fizycznejTable 1. Tests of physical fitnessSkładowe sprawności fizycznej (czynniki) Próby testu Kolejność próbGibkość tułowia skłon w przód w siadzie 1Siła eksplozywna nóg skok w dal z miejsca 2Siła statyczna dynamometria dłoniowa 3Siła tułowia siady z leżenia 4Siła funkcjonalna zwis na ramionach ugiętych 5Zwinność bieg wahadłowy 10 × 5m 6– 72 –

Sprawność fizyczna uczniów szkoły ponadgimnazjalnej uczestniczących w zajęciach ruchowych...Ryc. 1. Wyniki próby „skłon w przód w siadzie” określającej poziom gibkości tułowiaFig. 1. Results of the test “sit and reach” which determines the level of flexibilitywie we wszystkich grupach badanych uczniów w poszczególnychpomiarach. Wyjątek stanowili chłopcyz grupy „tradycyjnej”. W każdej z grup (E 1, K 1, K 2)wynik końcowy był wyższy niż rezultat uzyskany podczaspierwszego pomiaru, gdy tymczasem jedyniew grupie „tradycyjnej” chłopców między badaniami(początkowymi i końcowymi) nie zaobserwowanoróżnicy istotnej statystycznie. Najwyższym wynikiemw szóstym pomiarze wśród chłopców legitymowała sięgrupa „empatia bez piłki” (x – = 29,46 cm), która jużsfgp6na początku badań prezentowała najwyższy poziomgibkości (zob. prawa strona ryc. 1). Chłopcy z grupy„piłka z empatią” uzyskali nieznacznie niższy wynik( – x = 27,56 cm) od swoich kolegów z grupy „empatiabez piłki”, przy czym znaczący wpływ na rezultatsfgp6końcowy miały niekorzystne zmiany podczas przerwywakacyjnej (x – = 28 cm, x– = 24,38 cm). W grupiesfgp3 sfgp4dziewcząt analiza trójzmiennowej interakcji (zob. lewastrona ryc. 1) wykazała ciągły, stopniowy, znaczącywzrost rezultatów w grupie „piłka z empatią”. Badanete uzyskały najwyższy spośród wszystkich grup, choćZnaczącynieróżniący się od nich na poziomie statystycznym, wynikkońcowy (x – = 27,34 cm).sfgp6okazał się również efekt dwuzmiennejinterakcji „płeć” × „grupa”. Wyniki wykazały brak wyraźnegozróżnicowania gibkości między grupami dziewcząta grupami zwanymi „piłka z empatią” i „empatiabez piłki” chłopców. Jedynie rezultaty uzyskane przezgrupę chłopców określaną jako „tradycyjna” różniły sięznacząco od wyników pozostałych grup. Sugerowaćto może, iż zmiany poziomu gibkości nie są uwarunkowanepłcią.Drugą z podlegających kontroli składowych sprawnościfizycznej była siła eksplozywna nóg, mierzonaprzez skok w dal z miejsca. Na podstawie analizy wariancjistwierdzono znaczący efekt interakcji na najbardziejzłożonym poziomie „pomiar” × „grupa” × „płeć”;F(10, 895) = 4,51, p < 0,001. Analiza tej trójzmiennowejinterakcji (zob. ryc. 2) wykazała różne tendencje zmianw rezultatach podczas dwuletnich prac badawczych.Na zakończenie badań wyniki wszystkich grup realizującychtreści ukierunkowane na rozbudzanie empatii, tj.„piłka z empatią” i „empatia bez piłki”, były wyższe niżrezultaty w pierwszym pomiarze.Dzięki realizacji programu opartego na aktywnościruchowej z piłką rozbudzającej empatię rezultat grupy– 73 –

Marek Popowczak, Andrzej Rokita, Ireneusz CichyRyc. 2. Wyniki próby „skok w dal z miejsca” określającej poziom siły eksplozywnej nógFig. 2. Results of the test “standing broad jump” which determines the level of explosive strength„piłka z empatią” dziewcząt (zob. lewa strona ryc. 2)w szóstym pomiarze (x – = 173,87 cm) okazał sięsfskdp6wyższy od uzyskanego na początku pierwszej klasy(x – = 169,97 cm). Był to najwyższy wynik w ostatnimpomiarze spośród grup dziewcząt. Analogiczniesfskdp1w grupie „empatia bez piłki” dziewcząt zauważonosystematyczny wzrost poziomu siły eksplozywnejnóg (z – x = 169,97 cm w pierwszym pomiarze dosfskdp1= 173,87 cm w szóstym badaniu), a w grupie „tradycyjnej”zaobserwowano utrzymanie osiąganych wy-x–sfskdp6ników na zbliżonym poziomie.Podsumowując rezultaty uzyskane przez chłopcównależy podkreślić, iż we wszystkich grupach stwierdzonoznaczące przyrosty siły eksplozywnej nóg (zob.prawa strona ryc. 2). W szóstym pomiarze grupa „empatiabez piłki” uzyskała najwyższy rezultat spośródbadanych (x – = 223,5 cm), choć rezultaty grupysfskdp6„piłka z empatią” chłopców zbliżyły się w ostatnim pomiarzedo wyników uzyskanych przez grupę „empatiabez piłki”, zwiększył się także dystans dzielący ją odgrupy „tradycyjnej”. Analiza wyników wykazała równieżwyraźne zróżnicowanie siły eksplozywnej nóg, którebyło związane z płcią badanych: F(1,895) = 340,84,p < 0,001; wyniki chłopców (x – = 212,41 cm) były lepszeniż rezultaty dziewcząt (x – = 168,25 cm).Jak dowodzą rezultaty analizy wariancji dotyczącejsiły statycznej, stwierdzono znaczący efekt trójzmiennowejinterakcji „pomiar” × „grupa” × „płeć”; F(10,895) = 10,78, p < 0,001. Na podstawie analizy tej trójzmiennowejinterakcji (zob. ryc. 3) można zauważyć,że wyraźny przyrost siły statycznej wystąpił jedyniewśród chłopców w pierwszych semestrach każdegoroku szkolnego (x – = 43,13 KG, x– = 45,92 KG,sfddp1 sfddp2x–sfddp4 = 47,05 KG, x– = 49,78 KG). Skutkiem tego posfddp5zakończeniu programu chłopcy z grupy „piłka z empatią”uzyskali najwyższy przyrost rezultatów w odniesieniudo pierwszego badania (x – = 41,22 KG,sfddp1= 49,59 KG) w porównaniu z chłopcami z pozostałychgrup (zob. prawa strona ryc. 3). Jednakże chłopcyx–sfddp6z grupy „empatia bez piłki” osiągnęli najwyższy rezultatw pomiarze szóstym (x – = 52,01 KG).Analogiczny efekt (jak w grupie chłopców)wzrostu poziomu siły statycznej zaobserwowanou badanych dziewcząt (zob. prawa strona ryc. 3) jedyniew grupie „empatia bez piłki”. W przypadku tej grupyprogresja wyników mogła być spowodowana korzyst-– 74 –

Sprawność fizyczna uczniów szkoły ponadgimnazjalnej uczestniczących w zajęciach ruchowych...Ryc. 3. Wyniki próby „dynamometria dłoniowa” określającej poziom siły statycznejFig. 3. Results of the test “hand grip” which determines the level of static strengthnymi zmianami po przerwie wakacyjnej. (x – = 25,10sfddp3KG, – x = 33,26 KG). Analizując rezultaty uzyskanesfddp4przez tę grupę w ciągu pierwszego i drugiego roku niezauważono natomiast znaczących korzystnych zmianw rozwoju siły statycznej. Podobnie w pozostałychgrupach dziewcząt („piłka z empatią” i „tradycyjna”)w czasie trwających dwa lata badań stwierdzono, iż siłastatyczna ustabilizowała się na podobnym i praktycznietakim samym poziomie. Analiza wyników z tego okresuwykazała natomiast wyraźne zróżnicowanie siły statycznejzwiązanej z płcią: F(1,895) = 706,37, p < 0,001;stwierdzono też jej wyższy poziom u chłopców niżu dziewcząt (x – = 46,73 vs. – x = 27,89).Znaczący efekt interakcji na najbardziej złożonympoziomie „pomiar” × „grupa” × „płeć”; F(10, 895) = 8,31,p < 0,001 odnotowano także podczas analizy wariancjiwyników pomiaru skłonu w przód w siadzie.Trójzmiennowa interakcja (zob. prawa strona ryc. 4)wykazała wyraźny przyrost siły tułowia w grupachchłopców. Pod koniec badań uzyskali oni wyższy wynikniż w pierwszym pomiarze. Najlepszy rezultat w szóstympomiarze uzyskali chłopcy z grupy „empatia bezpiłki” – x = 34,40 s. Tymczasem w grupie zwanej „piłkasfbp6z empatią” poziom siły tułowia w ostatnim badaniuwzrósł do – x = 32,06 s, a w grupie tzw. tradycyjnejsfbp6chłopców – do 31,48 s. Podczas dwuletnich badań progresjawyników w obu grupach, w których rozbudzanoempatię ( „piłka z empatią” i „empatia bez piłki”) byłazbliżona. W grupie „tradycyjnej” chłopców odnotowanonatomiast zbliżone rezultaty w ramach płci, a nawetwyższy poziom niż u dziewcząt z grup „empatia bezpiłki” i „tradycyjna”.Podczas badań zaobserwowano znaczące zmianyw poziomie siły tułowia u dziewcząt z grupy „empatiaz piłką”, w której stwierdzono wzrost wyników pomiarówpodczas roku szkolnego (w pierwszej klasie:x–sfbp1 = 25,22, x– = 29,87, x– = 30,78; w drugiej klasie:– x = 29,66, x– = 30,28, x– = 31,81). Wzrostusfbp2 sfbp3sfbp4 sfbp5 sfbp6siły tułowia nie stwierdzono natomiast u pozostałychbadanych dziewcząt (zob. prawa strona ryc. 4). Analizawyników wykazała także związane z płcią wyraźnezróżnicowanie siły tułowia: F(1,895) = 23,39, p < 0,001.Poziom siły tułowia chłopców był większy niż u dziewcząt(x – = 29,98 vs. – x = 27,37). Stwierdzona przewaga– 75 –

Marek Popowczak, Andrzej Rokita, Ireneusz CichyRyc. 4. Wyniki próby „siady z leżenia” określającej poziom siły tułowiaFig. 4. Results of the test “sit-ups” which determines the level of trunk strengthchłopców nad dziewczętami zaznaczyła się jednakdopiero w pomiarach od czwartego do szóstego. Napodstawie analizy uzyskanych wyników zauważono, iżpodczas realizacji próby „zwis na ramionach ugiętych”zachodzi znacząca interakcja na poziomie „pomiar” ׄpłeć” × „grupa”; F(10, 895) = 3,16, p < 0,001. Analizatrójzmiennowej interakcji (zob. ryc. 5) wykazała, żeprzyrost siły funkcjonalnej wystąpił jedynie w grupiechłopców realizujących autorski program oparty na aktywnościruchowej z piłką.W pierwszym i drugim roku nauki wynikisiły funkcjonalnej chłopców z grupy „piłkaz empatią” wzrosły (x – = 36,75 s, x– = 39,62 s,sfwkgp1 sfwkgp2x–sfwkgp3 = 45,50 s; x– = 41,51 s, x– = 41,75 s,sfwkgp4 sfwkgp5= 44,59 s). Skutkiem tego (zob. prawa strona ryc.x–sfwkgp65) po zakończeniu realizacji programu kształcenia i wychowaniafizycznego zbliżyli się oni do poziomu badanejskładowej sprawności fizycznej, który prezentowalichłopcy z grupy zwanej „empatia bez piłki” (x – = 50,49s). Wśród chłopców z pozostałych grup („tradycyjnej”i „empatia bez piłki”) nie zauważono korzystnych zmianświadczących o progresji poziomu siły funkcjonalnej.We wszystkich badanych grupach dziewcząt poziomsiły funkcjonalnej przez dwa lata pozostawał na takimsamym poziomie, jak w momencie rozpoczynania programu(zob. prawa strona ryc. 5). Stanowi to kolejny dowódna stabilizację niektórych zdolności motorycznychu dziewcząt w szkole ponadgimnazjalnej.Analiza wyników próby „zwis na ramionach ugiętych”,wykazała także wyraźne zróżnicowanie siłyfunkcjonalnej RR związane z płcią: F(1,895) = 112,54,p < 0,001. Przez cały czas prowadzonych prac badawczych,poziom badanej zdolności był wyższy u chłopcówniż u dziewcząt (x – = 42,23 vs. – x = 19,01).Ponieważ analiza wariancji wyników próby „biegwahadłowy 10 × 5 m” nie wykazała znaczącej interakcjina poziomie „pomiar” × „płeć” czy „pomiar” × „grupa”lub „pomiar” × „płeć” × „grupa”, stwierdzono wyraźnezróżnicowanie poziomu zwinności w poszczególnychpomiarach u wszystkich badanych bez względu naspecyfikę zajęć; F(10, 895) = 19,23, p < 0,001. Badani(ujmując ich w jeden zbiór) poprawili wynik końcowyw porównaniu do pierwszego pomiaru. Znaczącezmiany poziomu zwinności wszystkich uczniówi uczennic odnotowano w pierwszych semestrach każdegoroku szkolnego (x – =19,60 s, x– = 19,26 s;sfwsp1 sfwsp2– 76 –

Sprawność fizyczna uczniów szkoły ponadgimnazjalnej uczestniczących w zajęciach ruchowych...Ryc. 5. Wyniki próby „zwis na ramionach ugiętych” określającej poziom siły funkcjonalnejFig. 5. Results of the test “bent arm hang” which determines the level of functional strengthx–sfwsp4 =19,18 s, x– =18,73 s), podczas gdy przebiegsfwsp5zmian był zbliżony we wszystkich grupach zarównou chłopców, jak i u dziewcząt. Dlatego też nie doszłodo znaczących interakcji „pomiar” × „grupa” czy „pomiar”× „płeć” × „grupa”.Analiza wyników wykazała natomiast wyraźnezróżnicowanie zwinności związane z płcią:F(1,895) = 178,34, p < 0,001; dziewczęta wykazałyniższym poziomem zwinności, osiągając dłuższeczasy w biegu wahadłowym niż chłopcy (x – = 20,20s vs.x– = 18,06 s). Stwierdzono także znaczące zróżnicowaniebadanej zdolności związane z grupą; F(1,895) = 14,47,p < 0,001. Podczas dwuletnich badań zbliżony poziomzwinności prezentowały dwie grupy: „piłka z empatią”(x – = 18,78 s) i „empatia bez piłki” (x – = 18,89 s).Znacząco różniła się od nich natomiast pod względempoziomu zwinności grupa „tradycyjna”, której wynik byłniższy (x – = 19,72 s). Tym samym rezultaty uzyskanedla tego wskaźnika upoważniają do twierdzenia, że wewszystkich grupach zastosowane programy realizacjilekcji wychowania fizycznego okazały się skutecznymimetodami rozwoju zwiększania poziomu zwinności.Jednak wyższe wyniki końcowe osiągnęły grupy ukierunkowanena rozwój empatii. Nie możemy natomiastjednoznacznie stwierdzić, która metoda prowadzeniazajęć okazała się efektywniejsza. W tej próbie potwierdziłosię także zróżnicowanie poziomu zwinności zewzględu na płeć.Głównym celem projektu było także sprawdzenie,czy specyficzny sposób organizacji lekcji wychowaniafizycznego w grupie „piłka z empatią” doprowadziuczniów do wzrostu zdolności empatycznych. Na podstawiewyników określających poziom empatii ujawnianejw wychowaniu fizycznym i analizy wariancji stwierdzonoznaczący efekt interakcyjny „pomiar” × „grupa” ×”płeć”; F(10, 895) = 3,08, p < 0,001.Analiza tej trójzmiennowej interakcji (zob. ryc. 6)wykazała, że wyraźny przyrost zdolności empatycznejpodczas aktywności ruchowej z piłką wystąpiłjedynie u chłopców z grupy „piłka z empatią” od pomiaruczwartego do pomiaru szóstego (x – = 18,62,ewfp4x–ewfp5 = 21,56, x– = 23,22), w związku z czym po zakończeniuprogramu uczniowie cechowali się znacznieewfp6silniejszą gotowością do posługiwania się empatiąpodczas aktywności ruchowej w porównaniu do chłopcówz grupy „empatia bez piłki” (x – = 18,60) orazewfp6– 77 –

Marek Popowczak, Andrzej Rokita, Ireneusz CichyRyc. 6. Poziom empatii ujawnianej w wychowaniu fizycznymFig. 6. Level of empathy revealed during PEdo grupy „tradycyjnej” (x – = 16,52). Analogicznegoewfp6efektu wzrostu gotowości do empatii podczas aktywnościruchowej osób z grupy zwanej „piłka z empatią”nie stwierdzono natomiast u badanych dziewcząt(zob. prawa strona ryc. 6). W przypadku dziewcząt wewszystkich badanych grupach efekty „pomiaru” byłyzbliżone, co oznacza, że w trakcie dwuletniego okresuprowadzenia badań poziom empatii badanych dziewczątpozostawał praktycznie taki sam, jak wtedy, gdyrozpoczynano program. Analiza wyników wykazałanatomiast wyraźne zróżnicowanie empatii związanez płcią: F(1,895) = 29,504, p < 0,001. Mimo że poziomempatii dziewcząt w czasie dwuletniego eksperymentupedagogicznego nie uległ praktycznie zmianie, ujawniłasię jednak u nich silniejsza niż u chłopców tendencjado wyrażania empatii podczas aktywności ruchowej(x – = 21,55 vs. – x = 19,13).DyskusjaRealizując autorski program rozbudzania empatiipodczas lekcji wychowania fizycznego stwierdzono(zwłaszcza w grupach chłopców) korzystne i znaczącezmiany w poziomie: gibkości tułowia, siły eksplozywnejnóg, siły statycznej, siły funkcjonalnej i zwinności.Uzyskane wyniki dotyczące zmian w poziomie gibkościtułowia u chłopców są zbieżne z doniesieniami innychpolskich badaczy [20, 21]. Kielak, Kosmol, Perkowski,Siwko, Januszewski, Mleczko wykazali, że w wieku15–16 oraz 18–19 lat istnieją optymalne warunki dorozwijania przez chłopców tej zdolności. Różnicuje ichto od dziewcząt, ponieważ w ich przypadku optymalnewarunki do rozwijania gibkości pojawiają się wcześniej(w wieku 14–15 i 16–17 lat).Chłopcy z grupy „piłka z empatią” (E 1) uzyskalizdecydowanie lepsze rezultaty w sile eksplozywnej,sile statycznej oraz sile funkcjonalnej niż ich koledzyz innych grup badawczych („empatia bez piłki” – E 2oraz „kontrolna” – K). Otrzymane wyniki badań stanowiłypotwierdzenie doniesień Migasiewicza [22]. Autorudowodnił wzrost siły statycznej i eksplozywnej nógu chłopców (uczniów szkoły ponadgimnazjalnej) orazosiąganie przez nich lepszych rezultatów od dziewcząt.W zrealizowanym przez nas eksperymencie pedagogicznymzaobserwowano także korzystne zmiany(zarówno u chłopców oraz dziewcząt) w poziomiezwinności, bez względu na sposób realizowania zajęćwychowania fizycznego (w grupach: E 1, E 2 , K).– 78 –

Sprawność fizyczna uczniów szkoły ponadgimnazjalnej uczestniczących w zajęciach ruchowych...Analizując wyniki dziewcząt stwierdzono, że wprowadzaniespecyficznej metody rozbudzania empatiiprzez aktywność ruchową z piłką przyczyniło się (podobniejak w grupie chłopców) do korzystnych i znaczącychzmian w gibkości oraz sile tułowia (jak równieżwe wcześniej wymienionej zwinności). W pozostałychpróbach diagnozujących siłę statyczną, funkcjonalnąi eksplozywną nie stwierdzono różnic istotnych statystyczniepomiędzy grupami (E 1,E 2, K). Uzyskane przezdziewczęta szkoły ponadgimnazjalnej wyniki sprawnościfizycznej świadczą, że przez realizację lekcji wychowaniafizycznego z wykorzystaniem piłek możnaprzeciwdziałać stwierdzonej przez Szopę, Mleczkę,Żaka [1], a cytowanej przez Gułę-Kubiszewską,Lewandowskiego [23], regresji czy nawet stabilizacjipoziomu sprawności fizycznej. Regresja [1] wynikaczęsto ze stylu życia (np. nieuczestniczenia młodzieżyw różnych formach aktywności ruchowej) [24]. Analizawyników eksperymentu pedagogicznego potwierdziłaznaczenie realizacji autorskiego programu rozbudzaniaempatii wśród uczniów podczas zajęć wychowaniafizycznego, który nie zakłóca rozwoju sprawności fizycznej,a w niektórych jej składowych nawet go wspomaga.Rozwój ten uwarunkowany jest również płciąuczniów. Chłopcy osiągali w szkole ponadgimnazjalnejlepsze rezultaty od dziewcząt.Podczas badań zaobserwowano, że dziewczętarozpoczynające naukę w szkole ponadgimnazjalnejdążą do uzyskania dominującej pozycji w klasie, chcązaimponować swoim nowym koleżankom, nauczycielowichociażby przez podniesienie poziomu własnejsprawności fizycznej. W niektórych wynikach próbsprawności fizycznej zaobserwowano u uczennic tendencjewzrostowe po pierwszym semestrze pierwszegoroku nauki w szkole. W drugiej klasie natomiastpoziom poszczególnych składowych ich sprawnościfizycznej stabilizował się. Zauważono również, żewejście w nowe środowisko szkolne często motywujeuczniów do zwiększenia wysiłku, nakładu pracy czypoprawy relacji interpersonalnych w klasie (co wymagapoznania i zrozumienia drugiego ucznia).Zajęcia wychowania fizycznego, oparte na ćwiczeniach,zabawach i grach z piłką rozbudzającychempatię, przyczyniły się także do wzrostu poziomu tejzdolności u dziewcząt i chłopców. Przez wprowadzenieaktywności ruchowej z piłkami nauczyciel pobudzałuczniów do empatyzowania z pozostałymi uczestnikami,przeciwdziałając jednocześnie narastaniu zachowańnieempatycznych. Takie działanie można uznać zaniezwykle istotne w procesie wychowania i kształceniafizycznego.Realizując autorski rozbudzający empatię programwychowania fizycznego, który oparto na ćwiczeniach,zabawach i grach z piłkami, nie dopuszczono do regresjisprawności fizycznej (a wręcz przeciwnie) u badanych,a jednocześnie wychowawczo przeciwdziałanoujawnianiu przez nich zachowań egoistycznych i agresywnych.Wnioski1. Uczestnictwo młodzieży w zabawach i grach z piłką,w trakcie których rozwijane są zachowania empatycznewywołało korzystne zmiany w poziomieposzczególnych składowych sprawności fizycznej(podobnie jak realizacja zajęć wychowania fizycznegow sposób tradycyjny). W ich efekcie końcowewyniki badanych były wyższe lub zbliżone do rezultatówuzyskanych na początku badań.2. Autorski program kształcenia i wychowania fizycznegorealizowany przez grupę eksperymentalną(E 1), nazwaną „piłka z empatią”, okazał się skutecznymnarzędziem do rozwijania zdolności empatycznych,ujawnianych podczas aktywności ruchowejprzez uczniów. Wyższe zmiany w poziomie badanejzdolności zaobserwowano u chłopców, którzyna początku pierwszej klasy byli mniej empatyczniniż dziewczęta.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Szopa J, Mleczko E, Żak S: Podstawy antropomotoryki.Warszawa – Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN,2000.[2] Malina RM, Bouchard C: Growth, maturation and physicalactivity. Champaign Ill., Human Kinetics Books, 1991.[3] Pilicz S: Pomiar ogólnej sprawności fizycznej. Studiai Monografie, Warszawa, AWF, 1997.[4] Przewęda R: Rozwój somatyczny i motoryczny. Warszawa,WSiP, 1981.[5] Osiński W: Badania nad wartością pomiaru wybranychzdolności motorycznych. Anthropological Review, 1985;1–2: 39–55.[6] Grabowski H: Co koniecznie trzeba wiedzieć o wychowaniufizycznym. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,2000.[7] Rutkowska-Kucharska A, Jagusz A: Projekt programubadań sprawność fizycznej i parametrów zdrowotnychkobiet w średnim wieku (45–55 lat). Annales Universitatis– 79 –

Marek Popowczak, Andrzej Rokita, Ireneusz CichyMariae Curie-Skłodowska, Sectio D. Medicina, 2003; 58:44–49.[8] Wuest DA; Bucher CA: Foundations of physical educationand sport, 11th ed. St. Louis, Mosby Year Book. Inc., 1991.[9] Portmann R: Gry i zabawy przeciwko agresji. Kielce,Jedność, 1999.[10] Rzepa T, Rokita A, Popowczak M, Lesz A: Empatia orazzainteresowania aktywnością ruchową uczniów szkółponadpodstawowych. Human Movement, 2001; 1(3), part2: 96–99.[11] Popowczak M, Cichy I: Change in the level of empathy insecondary school students participating in physical activitywith a ball. Wrocław, Rozprawy Naukowe AWF, 2009; 27:91–96.[12] Popowczak M: Influence of mobile activity with the ballon the formation of abilities of empathy with secondaryschool girls; w Borysiuk Z (ed.): Movement and Health,Opole University of Technology, 2006; 24–33.[13] Dudkowski A: Związek aktywności ruchowej z piłką zewzmacnianiem poczucia własnej wartości ucznia orazdoskonaleniem koordynacji ruchowej ręka oko; w: KoszczycT, Dembiński J (ed.), Instrumentalne wykorzystaniegier z piłką. Wrocław, WTN, 2003: 43–56.[14] Majorowski M: Aktywność ruchowa z piłką na lekcji wychowaniafizycznego w doskonaleniu umiejętności asertywnychucznia w wieku 11 lat; w Koszczyc T, LewandowskiM., Starościak W. (ed.), Wychowanie i kształcenie w reformowanejszkole. Wrocław, WTN, 2004: 331–335.[15] Grabowski H: Metody empiryczne w naukach o kulturzefizycznej. Kraków, AWF, 1996.[16] Rapacz R, Stankiewicz St, Jezierski J: Program nauczaniawychowania fizycznego dla szkół ponadgimnazjalnych.Jordanów, Liceum Ogólnokształcące, 2004.[17] Drabik J: Testowanie sprawności fizycznej u dzieci,młodzieży i dorosłych. Gdańsk, AWF, 1997.[18] Stupnicki R, Przewęda R, Milde K: Centylowe siatkisprawności fizycznej polskiej młodzieży wg testów EU-ROFIT. Studia i Monografie, Warszawa, AWF, 2003;98.[19] Stanisz A: Przystępny kurs statystyki z zastosowaniemSTATISTICA PL na przykładach z medycyny. Modeleliniowe i nieliniowe. Kraków, StatSoft Polska, 2007; 2.[20] Kielak D, Kosmol A, Perkowski K, Siwko F i inni: Podstawyteorii treningu. Warszawa, RCM-SzKFiS, 1993.[21] Januszewski J, Mleczko E: Podstawowe cechy somatycznea sprawność fizyczna chłopców badana w konwencjizdrowia w wybranych okresach ontogenezy. Antropomotoryka,2010; 50: 39–53.[22] Migasiewicz J: Wybrane przejawy sprawności motorycznejdziewcząt i chłopców w wieku 7–18 lat na tle ichrozwoju morfologicznego. Wrocław, AWF, 2006.[23] Guła-Kubiszewska H, Lewandowski M: Podstawy projektowania,programowania planowania pracy nauczyciela.Wychowanie fizyczne w gimnazjum. Warszawa, WSiP,2003.[24] Czajka K, Sławińska T: Związki między budową somatyczną,aktywnością fizyczną oraz sprawnością motorycznąmłodzieży polskiej w wieku 16–18 lat. Fizjoterapia, 2010;18; supl.: 98–99.– 80 –

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KAOTYŁOŚĆ I NADWAGA DZIECI I MŁODZIEŻYZ KRAKOWA NA TLE WYNIKÓW BADAŃRÓWIEŚNIKÓW Z INNYCH POPULACJIOVERWEIGHT AND OBESITY IN CHILDRENAND ADOLESCENTS FROM KRAKOWIN COMPARISON WITH RESULTSFROM OTHER PEERS POPULATIONSEdward Mleczko*, Czesław Szmigiel*****prof. dr hab., Katedra Torii i Metodyki Lekkiej Atletyki, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie***dr hab. med., emerytowany prof. AWF w KrakowieSłowa kluczowe: otyłość, nadwaga, dzieci i młodzież, wiek 6–14 lat, uwarunkowaniaśrodowiskoweKeywords: obesity, overweight, children and adolescents, 6–14 years of age, environmentaldeterminantsSTRESZCZENIE • SUMMARYWstęp. Diagnoza zjawiska otyłości i nadwagi (ze szczególnym uwzględnieniem polskiej populacji dzieci i młodzieży)stanowi od szeregu lat ważny element badań auksologicznych. Trudno jest jednak przeprowadzić analizęporównawczą rozprzestrzeniania się zjawiska epidemii otyłości na świecie ze względu na stosowanie różnychkryteriów diagnostycznych. W naszym kraju uwaga badaczy zaczyna kierować się na badanie uwarunkowańgenetycznych i środowiskowych, w tym zwłaszcza na badanie roli modyfikatorów społeczno-ekonomicznychw kształtowaniu gradientów społecznych zjawiska rozwoju nadmiernej masy ciała.Cel badań. Podjęto próbę analizy porównawczej skali rozwoju epidemii nadmiaru masy ciała i jej składowych(otyłości i nadwagi), określonej na podstawie wskaźnika BMI w środowisku wielkomiejskim Krakowa,z uwzględnieniem: płci, wieku (6–14 lat), poziomu kształcenia szkolnego (wszystkie klasy szkoły podstawowejłącznie z zerowymi oraz pierwsza i druga klasa gimnazjalna), a także statusu wykształcenia rodziców oraz liczbydzieci w rodzinie.Hipoteza. W okresie transformacji ustrojowej w Polsce czynniki społeczno-ekonomiczne w dużej polskiejpopulacji miejskiej mogą korzystnie wpływać na wyhamowanie tempa rozwoju zjawiska epidemii otyłości.Materiał. Badaniami objęto 4441 młodych ludzi obojga płci (2283 chłopców i 2158 dziewcząt) w wieku6–14 lat. Wszyscy byli uczniami 21 szkół (podstawowych i gimnazjów) znajdujących się w czterech dzielnicachKrakowa: w Śródmieściu, Podgórzu, Nowej Hucie i KrowodrzyMetody. Zgodnie z zaleceniami WHO obliczono wskaźnik BMI. Podział badanych na osoby otyłe i z nadwagąprzeprowadzono z wykorzystaniem siatek centylowych, które zostały opracowane przez Instytut Matki i Dziecka.Do określenia relacji wagowo-wzrostowych przyjęto następujące wartości: nadwaga – przedział między 90. a 97.centylem i otyłość – poziom powyżej 97. centyla. Obliczono liczbę uczniów otyłych, z nadwagą i z nadmiernąmasą ciała (nadwaga + otyłość łącznie), a także ich wskaźnik procentowy, z uwzględnieniem wieku i płci. Ponadtodla wszystkich badanych w wieku 6–14 lat wyliczono – w grupach płci, statusu wykształcenia oraz liczbydzieci w rodzinie – średnią arytmetyczną osób z nadmierną masą ciała.– 81 –

Edward Mleczko, Czesław SzmigielWyniki. Wyniki badań własnych wskazują na podobną do stwierdzonej w innych współczesnych populacjachtendencję do wyhamowywania tempa rozwoju zjawiska epidemii nadwagi i otyłości. Poza nielicznymi wyjątkamiw całym badanym okresie ontogenezy stwierdzono stan względnej stabilizacji rozwoju nadmiaru masy ciałai jej komponentów oraz rzadko spotykany w innych opracowaniach kierunek różnic na korzyść płci męskiej.Zauważono również odwrotnie proporcjonalną zależność między liczbą osób otyłych i z nadwagą a poziomemwykształcenia rodziców oraz liczbą dzieci w rodzinie.Wnioski. (1) Wyniki badań własnych tylko częściowo potwierdziły wpływ środowiska kulturalnej stolicyPolski, jaką jest niewątpliwie Kraków, na kształtowanie postaw prozdrowotnych rodzin badanych dzieci, któremogłyby korzystnie wpływać na wyhamowanie tempa rozwoju zjawiska epidemii otyłości i nadwagi u dziecii młodzieży. (2) W polskiej populacji wielkomiejskiej status ekonomiczny rodzin jest nadal najważniejszym czynnikiemw rozwoju epidemii nadmiaru masy ciała oraz jego składowych. (3) W związku z tym wraz z postępującymdobrostanem biologicznym zadaniem środowisk oświatowych powinno być kształtowanie pożądanych postawprozdrowotnych we wszystkich kręgach społecznych przez odpowiednio zorganizowany proces oświatowy.Introduction. Diagnosis of obesity and overweight (with special emphasis put on the population of Polishchildren and adolescents) for years has been in the centre of auxologic study. It is difficult to carry out a comparativeanalysis of the obesity epidemic spread in the world, due to the use of diverse diagnostic criteria. In Poland,the main interest has been centered on the study of genetic and environmental determinants, including the roleof modifiers and, first of all, on socio-economic gradients in shaping the development of social phenomenon ofexcess body weight.Objective of research. In our study, a comparative analysis of the progression scale of the epidemic excessbody weight and its components (obesity and overweight) was carried out. Performed in the environment of Krakowand based on the body mass index (BMI), the measures took into account such factors as gender, age (6–14years) and school education level (reception classes, primary school classes and I–II secondary school classes)of subjects as well as their parents’ educational status and number of children in the family.Hypothesis. In the period of political transformation, socio-economic factors observed in large Polish urbanpopulations had a positive effect on slowing the progression pace of the epidemic excess body weight.Material. 4441 participants (2283 boys and 2158 girls) at 6–14 years of age, the students of 21 elementaryand secondary schools located in four Cracovian districts: Old Town, Podgórze, Nowa Huta and Krowodrza underwentthe tests.Methods. BMI was calculated according to the WHO instructions. The subjects’ assignment to obesityand overweight groups was carried out with the use of centile charts developed by the Institute of Mother andChild. The following values of weight to height ratio were adopted: overweight – the interval between 90 th to97 th centile and obesity – over 97 th centile. The number of obese, overweight and suffering from excess bodyweight (overweight + obesity altogether), including the percent rate was calculated with regard to the age andgender of participants. In addition, in groups of gender, educational status and number of children in the familythe arithmetic average of individuals with excess body weight was calculated.Results. As in other contemporary populations, the obtained data revealed a curbing tendency in evolutionpace of the overweight and obesity epidemic. With few exceptions, the ontogeny of investigated period showeda state of developmental relative stability in excess body weight and its components. Unique to other research,the study also revealed the direction of differences in favor of males. Inversely proportional relationships betweenthe number of obese and overweight individuals and the education level of their parents as well as the numberof children in the families were also observed.Conclusions. (1) The results partially confirmed the environmental impact of Krakow on shaping healthyattitudes in families of the participants, which could favorably affect the deceleration of the evolution pace ofthe overweight and obesity epidemic among children and adolescents. (2) In urban populations of Poland, theeconomic status of families is still the most important factor in the progression of the overweight and obesityepidemic and its constituents. (3) Therefore, in educators’ tasks, biological welfare should go hand in with appropriatelystructured educational process.WstępDynamika rozwoju częstości otyłości dzieci i dorosłychjest przyczyną, iż zjawisko to przybrało obecnierozmiary epide mii [1, 2, 3]. Skutki owej epidemii, obserwowanejuż od dawna, dopiero jednak w 1999 rokudoprowadziły do uznania na konferencji w Mediolanieotyłości za stan chorobowy, polegający na zwiększeniusię akumulacji lipidów w tkance tłuszczowej w takimstopniu, że może ona wywierać niekorzystny wpływ nazdrowie [4]. Nadmierna masa ciała, do niedawna jeszczeoznaka dobrobytu i zamożności, stała się w XXIwieku problemem społecznym, który stanowi jednoz największych zagrożeń dla zdrowia ludzkości [5].– 82 –

Otyłość i nadwaga dzieci i młodzieży z Krakowa na tle wyników badań rówieśników z innych populacjiZ szeregu doniesień wynika, że liczba osób otyłychgwałtownie rośnie, mimo dużego zaangażowaniapaństw, by propagować wizerunek szczupłej (czasemaż do przesady) sylwetki. Zdaniem niektórych badaczyistnieją powody, by uznać, iż mamy do czynienia nawetz ogólnoświatową pandemią otyłości [6]. Gwałtownywzrost nadmiernej masy ciała dotyka zarówno obywatelikrajów wysoko uprzemysłowionych, jak i państwo niskim dochodzie narodowym. Wiele danych, pochodzącychz wiarygodnych źródeł informacji, jakimisą raporty z realizacji programu pod nazwą MONICAŚwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) [7], wskazywało,iż w większości krajów Europy w ubiegłym stuleciuotyłość zwiększyła się o około 10–20% u mężczyzni 10–25% u kobiet [8].Narastające zjawisko nadmiaru masy tłuszczuu dzieci stanowi coraz większy problem zdrowotny.Jego dynamika na świecie rośnie w podobnym tempiejak u osób dorosłych [9, 10]. Uważa się, że znacznaczęść osób oty łych w dzieciństwie pozostanie otyłymiw wieku dorosłym [4, 11]. Wprawdzie otyłość u niemowlątnie predestynuje ich do jej późniejszego występowania,lecz gwałtowne przybieranie na wadze po czwartymlub piątym roku życia (tzw. otyłość z odbicia) niesiez sobą ryzyko utrzymania nadwagi w późniejszym okresieżycia [12, 13]. Niemieckie obserwacje potwierdziły,że otyłe dziecko jest w 50% potencjalnym kandydatemna otyłego dorosłego [12]. Z licznych badań wynika, żew każdym wieku nadmierny przyrost masy ciała u dziecii młodzieży jest główną przyczyną rozwoju insulinooporności,która jest uznawana za początkowy stancu krzycy typu 2, dyslipidemii, nadciśnienia tętniczegoi tym samym – przyczynia się do rozwoju zespołupolimetabo licznego [14, 15, 16].Najbardziej alarmujący wzrost nadwagi i otyłościstwierdzono w Wielkiej Brytanii, gdzie na przełomiewieków zanotowano nadmiar masy tłuszczu u niemal2/3 dorosłych mężczyzn i u ponad połowy kobiet [17].W samej tylko Anglii pomiędzy rokiem 1995 a 2002 zauważonowzrost liczby otyłych młodych chłopców z 2,9do 5,7% i dziewcząt z 4,9 do 7,8%. Szacuje się, że napoczątku XXI wielu w całej Wielkiej Brytanii 1 / 5populacjiosób w wieku szkolnym płci męskiej i ¼ płci żeńskiejmogła mieć nadwagę lub otyłość [18]. W tym czasiena Wyspach Brytyjskich wzrastała w jeszcze większymstopniu otyłość u młodzieży między 16. a 24. rokiemżycia. Za raportem z 2004 roku należy przyjąć, żew krótkim, bo w z zaledwie 7-letnim przedziale czasowymzakres jej przyrostu był następujący: płeć męska,5,7 → 9,3% płeć żeńska, 7,7 → 11,6% [19].Z innych równie dobrze udokumentowanych badańHaslama i Jamesa [20], opublikowanych w 2005 r., wynika,że na przełomie wieków około 10% światowej populacjido 18. roku życia miało nadwagę lub otyłość. Natym tle bardzo źle wypadają materiały pochodzące zeStanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Na podstawiemateriałów zebranych w 2002 roku, którymi objęto8000 losowo wybranych osób, można sądzić, że problemyz nadmiarem masy ciała na przełomie wiekówmogło mieć około 30% młodzieży amerykańskiej [21].Z jeszcze nowszych publikacji wynika, że ponad połowaAmerykanów osiągnęła poziom nadmiernej masyciała [6].Niepokojące są ogólnoświatowe wyniki badań małychdzieci. Szacuje się, że na początku XXI wiekuponad 22 miliony z nich było otyłych przed zakończeniem5. roku życia [22]. Dane z 2004 roku InternationalObesity Task Force [23], organizacji zajmującej sięmonitorowaniem częstotliwości otyłości, informują,że na świecie 155 milionów młodych ludzi w wiekuszkolnym miało nadmierną masę ciała, w tym 30–45milionów w wieku 5–17 lat zakwalifikowano do otyłych.Szacowano, że w tym czasie w Europie średnio 20%dzieci miało nadmierną masę tłuszczu, a wśród nichbyło 5% otyłych [24]. Z kolei na podstawie analizy trendówrozwojowych przewidywano, że 26 milionów dzieciw Unii Europejskiej do 2010 r. przekroczy poziom należnejmasy ciała, z czego 6,4 miliona osób – próg otyłości[25].Interesujących danych odnośnie do otyłości, ustalonejz wykorzystaniem metody Cole’a, dostarczył raportObesity Consensus Working Group z 2002 roku [25].Na jego podstawie można przyjąć, że u 15-letniej młodzieżyz różnych krajów europejskich poziom otyłościkształtował się u przedstawicieli płci męskiej i żeńskiejnastępująco: w Austrii – 5,1% i 4,4 %, w Belgii – 5,2%i 5,8%, w Danii – 3,2% i 6,5%, we Francji – 2,7 i 4,0%,w Niemczech – 5,4%, 5,1%. Znacznie mniej otyłejmłodzieży zauważono w krajach postkomunistycznych.Biorąc pod uwagę różnice ze względu na płeć,jej wskaźnik u chłopców i dziewcząt był następujący:w Republice Czeskiej było to odpowiednio – 1,9 i 3,5%,w Słowacji – 4,4 i 1,1% a na Litwie – 0,85 i 2,1%. Jakpodawały polskie źródła, w różnych regionach naszegokraju częstość występowania otyłości u młodzieży wahałasię od 2,5 do 12% [5, 26–29]. W ogólnopolskichbadaniach nastolatków, pochodzących z 2005 roku,[30, 31], w grupie wieku 13–15 lat stwierdzono otyłośću 4,5% gimnazjalistów (częściej u dziewcząt niżu chłopców, bo odpowiednio 5,7 i 3,3%), a nadwagę– 83 –

Edward Mleczko, Czesław Szmigielu 9% z nich. Można zatem przyjąć, że problem nadmiarumasy ciała (otyłość + nadwaga) dotyczył 13,5%uczniów polskich gimnazjów – przy dość dużej dyspersjispostrzeżeń. W grupie 14-latków odsetek uczniów (zarównochłopców, jak i dziewcząt) z nadwagą i otyłościąbył następujący: 12% u chłopców oraz 16% u dziewcząt.Z tych samych badań wynikało, że w dekadzie1995–2005 zwiększyła się w Polsce częstość występowanianadmiaru masy ciała u 14–15-latków w granicacho około 2% (2,4% u chłopców i 2% u dziewcząt),a otyłości – o 2% u chłopców i 1,5% u dziewcząt [30,31].Na podstawie przytoczonych danych, jak równieżinformacji zamieszczonych w pracy przeglądowejMleczki i wsp. [32], należy uznać, że najczęściej taksonomiidokonywano ze względu na ogólnoświatowylub regionalny zasięg występowania otyłości i nadwagi,z uwzględnieniem płci, wieku badanych. Niewiele jestdoniesień dokumentujących istnienie gradientów społecznychokreślonych na podstawie analizy rozwojuomawianej cechy somatycznej w grupach środowiskowych.Bardzo dobrze takie podejście badawcze odzwierciedlamonitoring nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieżyw polskiej populacji. Należy jednak zaznaczyć,że przeprowadzenie dokładnej analizy porównawczejzebranych materiałów nawet w bardzo wąskich grupachtematycznych jest niemożliwe ze względu nastosownie różnych narzędzi pomiarowych do diagnozynadwagi i otyłości. Jest to problem, który dotyczy nietylko Polski.W wielu krajach opracowano siatki percentylowe dlaBMI u dzieci w różnym wieku [33, 34]. Z przeglądu polskiegopiśmiennictwa wynika, że – jak dotąd – nie mazgodności odnośnie do potrzeby stosowania w pracachnaukowych wymogów Europejskiego Stowarzyszeniads. Otyłości u Dzieci (ECOG) [35]. Do oceny rozwojusomatycznego dzieci i młodzieży nadal są wykorzystywanezarówno starsze narzędzia, m.in. opracowane napotrzeby polskich badań populacyjnych w InstytucieMatki i Dziecka [36], jak i nowe, zmodyfikowane siatkicentylowe [37]. W związku z tym dokładne porównanieczęści wyników badań prowadzonych w Polsce i naświecie nie jest możliwe.Wydaje się, że stosowanie różnych metod szacowaniaotyłości mogło rzutować na efekty analiz porównawczych.Taki wniosek potwierdzają polskie i zagranicznewyniki badań uzyskane z wykorzystaniem różnego podejściabadawczego do oceny wartości BMI [38–44].Najczęściej wskazywano na niedoszacowanie otyłości,szczególnie u dziewcząt, przy zastosowaniu kryteriówmiędzynarodowych [44]. W związku z tym sugerowanowniosek, aby stosować standardy IOFT i WHO tylko domiędzynarodowych porównań częstości występowaniaotyłości oraz do badania tendencji zmian. Do celów diagnostycznychi na krajowe potrzeby epidemiologiczneproponowano brać pod uwagę wartości graniczne BMI(≥ 85. centyla dla nadwagi i ≥ 95. centyla dla otyłości)i wykorzystywać polskie standardy [44].Warto jednak zwrócić uwagę, że oprócz ww. metody,wykorzystywanej w Polsce i zagranicą do określeniagranicznych wartości BMI dla nadwagi ≥ 85.centyla i dla otyłości ≥ 95. centyla [26, 45–51] nadalstosowana jest starsza i bardziej tolerancyjna metodaokreślania nadwagi między 90. a 97. centylem i otyłości≤ 97. centyla [26, 29, 30, 31, 43, 51–55].Niewątpliwie zasygnalizowany problem utrudniaprzeprowadzenie dokładnej analizy porównawczej dorobkubadawczego. Na poparcie takiego stwierdzeniamożna też przytoczyć przykłady pochodzące zwłaszczaz pierwszego okresu wzrostu zainteresowaniaproblemem nadwagi i otyłości przez polskie regionalneośrodki naukowe, który przypadał na lata osiemdziesiąteubiegłego wieku [29, 56]. Wówczas na podstawiemetod antropometrycznych przyjmowano najczęściejza granicę otyłości poziom masy ciała większy o conajmniej 20% od masy należnej. Na podstawie takiegokryterium w latach 1981–1983 rozpoznano ją u 8,9%dziewcząt i u 7,6% chłopców lubelskich w wieku 7–18lat [27], u 3,8% dzieci obojga płci z Katowic w wieku od3 miesięcy do 3 lat [57], u czterolatków [58] oraz 0,9%u trzylatków (1983–1984) z Łodzi [59]. W badaniachwarszawskich (1983–1985) stwierdzono natomiastotyłość u 6,7% dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym[60]. W podobnym czasie Charzewskai Figurska [61] – stosując inne kryterium określaniaotyłości (25% masy ciała; pomiar 4 fałdów skórnotłuszczowych,wzór Brooka, równanie Siri) – ustaliłypoziom otyłości u 7–8-letnich chłopców z Warszawyna 22,8%. Z badań przeprowadzonych w latach dziewięćdziesiątychXX wieku w Katowicach wynikało, żew tym mieście mogło już być wówczas 9,4% otyłychdzieci w wieku szkolnym.W latach 1994–1995 przeprowadzono w Polscepo raz pierwszy duże (bo obejmujące 2-milionowąpopulację) badania populacyjne, które miały na celum.in. określenie skali występowania nadwagi i otyłościu dzieci w wieku 6–17 lat [26]. Do diagnozowania omawianegozjawiska wykorzystano opracowane przezInstytut Matki i Dziecka skorelowane siatki centyloweproporcji masy do wysokości ciała. O nadwadze świad-– 84 –

Otyłość i nadwaga dzieci i młodzieży z Krakowa na tle wyników badań rówieśników z innych populacjiczył poziom między 90. a 97. centylem, a o otyłość lokowanona poziomie ≤ 97. centyla. Z analizy zebranychmateriałów wynikało, że nadwagę w Polsce miało 8,7%dzieci i młodzieży, a otyłość stwierdzono tylko u 3,4%badanych [26, 30, 31, 55, 56]. Ponadto zauważonoczęstsze występowanie nadmiaru masy ciała u dziewczątniż u chłopców oraz u mieszkańców miast niż wsi.Ujawniły się zatem, podobnie jak kilka lat wcześniej,typowe gradienty urbanizacyjne [63]. Otyłość i nadwagawzrastała proporcjonalnie do wielkości miejscazamieszkania: wieś < małe miasto < duże miasto.Najczęściej otyłość stwierdzano w województwach zachodnieji centralnej Polski [26, 30, 31]. Ponadto analizaporównawcza także innych krajów wskazywała naduże różnice regionalne [63, 64]. Przykładowo w badaniach,w których wykorzystano aktualne wówczassiatki centylowe Instytutu Matki i Dziecka (BMI: ≤ 90.– ≤ 97. centyla) [36] stwierdzono nadwagę u około 8%chłopców i 10,5% dziewcząt, a otyłość – u około 7%chłopców i 11% dziewcząt uczęszczających do podstawowychszkół w województwie podkarpackim [41].W latach 1998–1999 zostały przeprowadzone przezInstytut Matki i Dziecka kolejne badania, których celembyło określenie kierunku zróżnicowania środowiskowegoomawianego zjawiska [5, 36, 55, 56]. Zastosowanow nich takie same narzędzie (90. centyl – nadwagai 97. – otyłość), jak kilka lat wcześniej. Do badań zakwalifikowanolosowo wybraną populację 4259 osobnikóww wieku szkolnym. Z analizy danych wynikały już innewnioski niż z badań wcześniejszych. Otóż tylko w przypadkunadwagi u chłopców zaznaczył się bardzo słabotypowy kierunek gradientów urbanizacyjnych (8,2% –miasto i 7,6% – wieś). U dziewcząt raczej trudno byłobydoszukać się wyraźniejszego kierunku zróżnicowaniaśrodowiskowego (10,5% – miasto i 10,6% – wieś). Zkolei w otyłości zaznaczyła się nieznaczna przewagau chłopców mieszkających w miastach (7,3% – miasto,≥ 6,7% – wieś), gdy tymczasem u płci żeńskiej sytuacjabyła odwrotna (10,9% – miasto, ≤ 11,2% – wieś). Jakz powyższego wynika, tylko u chłopców w nadwadzei otyłości stwierdzono typowe gradienty urbanizacyjne:miasto ≥ wieś. Z kolei u dziewcząt kierunek zróżnicowaniabył odwrotny: miasto ≤ wieś. Ponadto okazało się,że w porównaniu do poprzednich badań zaznaczył sięw nadwadze i otyłości wzrost liczby osób, który był wyraźniejszyu płci żeńskiej.Na początku XX wieku realizowano w naszym krajudwa duże programy badawcze. Pierwszy z nich, zakończonyw 2004 roku, był kontynuacją prac rozpoczętychw 1994 roku przez Instytut Matki i Dziecka [30, 31, 44,51, 56], a drugi został przeprowadzony po raz pierwszyw latach 2000–2001 przez Śląską Akademię Medycznąw 8 okręgach Polski [44, 53, 55, 56].W badaniach IMiDz, prowadzonych w ramachprojektu badawczego Fundacji Badawczej NutriciaRG 1/200, przebadano 8067 osób (3980 płci męskieji 4087 żeńskiej) w wieku 13–15 lat z miast i wsi,zamieszkałych w pięciu regionach naszego kraju.Zebrany materiał opracowano zgodnie z rekomendacjamiŚwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) [65, 66].oraz CDC (Centers for Disease Control and Prevention)i w związku z tym za nadwagę uznano BMI na poziomie≤ 85. centyla i za otyłość ≤ 95. centyla. Dla porównaniatrendu rozwoju otyłości ustalono nadwagę na poziomiemiędzy 90. i >97. centylem, a otyłości na poziomie ≤97.centyla [30, 31]. Pozwoliło to z jednej strony na przeprowadzenieanalizy porównawczej z wynikami badańsprzed 10 lat, z drugiej zaś – na pokazanie częstotliwościwystępowania omawianego zjawiska otyłości i nadwagimłodzieży na świecie i w Polsce.W warto również podkreślić, że oprócz stosunkowosłabego tempa rozwoju niekorzystnego zjawiskaw Polsce (około 2% /10 lat), w ww. opracowaniachstwierdzono, iż odsetki uczniów w wieku 13–15 latz nadmiarem masy ciała (nadwagi i otyłości) były większew mieście niż na wsi i wynosiły odpowiednio: 14,4%i 12,6%, gdy tymczasem odsetki badanych wyłącznieotyłych w mieście i na wsi były identyczne i wyniosły4,5%. Na wsi stwierdzono więcej otyłych chłopców niżw mieście, a w mieście więcej niż na wsi otyłych dziewcząt.Taka tendencja wyrównywania się różnic lub teżprzewagi w poziomie rozwoju niekorzystnego zjawiskana wsi, utożsamianego do niedawna z dobrostanem,zauważona już we wcześniejszych badaniach, jest dośćtypowa dla większości krajów świata [67, 68, 69]. Można,zatem przypuszczać, że zmienił się kierunek gradientówspołecznych, a tym samym o wyższej pozycji społecznejświadczy teraz szczupła sylwetka, a nie otyła.W pewnym sensie wyznaczać to może kierunekzróżnicowania omawianych wyników badań, a zwłaszczadane dotyczące rozkładu i analizy otyłości i nadwagiw różnych regionach Polski. Okazało się [30, 31],że największy odsetek chłopców z nadmiarem masyciała (nadwaga i otyłość) występował w regionie podlaskim(12,7%) oraz pomorskim (12,6%). Na Podlasiustwierdzono także najwyższą otyłość osób płci męskiej(4%). Z kolei najrzadziej u chłopców otyłość (2,4%), nadwagai otyłość (10,7%) występowały w województwiekujawsko-pomorskim. Odsetek dziewcząt z nadmiaremmasy ciała był też największy na ścianie wschodniej,– 85 –

Edward Mleczko, Czesław Szmigielw regionie podlaskim, uważanym obecnie za najuboższyw Polsce (17,3%). Najniższy zaś stwierdzono w województwiekujawsko-pomorskim (11,1%). Podobniebyło w przypadku częstości otłuszczenia (odpowiednio:6,4–4,0%). Niewątpliwie w tym przypadku mogą ujawniaćsię wpływy etniczno-kulturowo-regionalne, którew polskim i światowym piśmiennictwie od dawna sąuznane za ważniejsze niż socjoekonomiczne w interpretacjiprzyczyn otyłości [29, 70, 71].W równoległych badaniach częstości występowaniaotyłości i nadwagi dzieci w wieku przedpokwitaniowym(7–9 lat), ko ordynowanych na przełomie wiekówprzez Śląską Akademię Medyczną, objęto obserwacjągrupę 2957 dzieci, w tym 1481 dziewcząt i 1476 chłopców.W celu ujednolicenia metod oceny wskaźnikamasy ciała BMI, w grupach wieku i płci za granicę otyłościprzyjęto na siatkach centylowych Instytutu Matkii Dziecka wartości BMI ≤ 97. centyla, a dla nadwagi BMIw przedziale pomiędzy 90. a 97. centylem. Na podstawiemateriałów zebranych w tym okresie, a zaprezentowanychw „Obesity Research” [53] można przyjąć, żew ww. wieku nadwagę i otyłość stwierdzono u 15,4%polskich dzieci, w tym u 15,8% chłop ców, i u 15% dziewcząt,podczas gdy otyłość tylko u 3,6% (3,6% chłopcówi u 3,7% dziewcząt). Ponadto bardziej szczegółoweopracowanie zebranych materiałów pozwoliło zauważyć,że tylko u dziewcząt wzrastała otyłość z wiekiem(1,9% – 7 lat, 3% – 8 lat i 3,2% – 9 lat), a nadwagawykazała tendencję do względnej stabilizacji rozwoju(11,3%– 7 lat; 12,45 – 8 lat i 9,9% – 9 lat).Zwraca uwagę fakt, że w badaniach innego zespołuuzyskano porównywalne wyniki, pochodzące z badańgrupy 541 dzieci (277 chłopców i 264 dziewcząt)w wieku 7–9 lat z losowo wybranych 21100 szkół województwamazowieckiego [55]. Interesujące wydajesię, że w wymienionych badaniach zastosowano ocenęnadwagi i otyłości nie tylko w grupach wieku kalendarzowego,ale również „wieku wzrostowego”, będącegorównocześnie wskaźnikiem wieku biologicznego rozwoju.Było to pewne novum w badaniach nad omawianymzjawiskiem. Ponadto za wyróżnik nadwagi i otyłości,oprócz skali centylowej (poziom 90. i 97. centyla),przyjęto dyspersję wyników w rozkładzie normalnym:nadwaga (+1 SD) – (+ 2 SD) i otyłość < 2SD.Jak wynika z analizy zaprezentowanych materiałów[55], w zależności od podejścia interpretacyjnegomożna było uzyskać różne efekty badawcze. W wiekukalendarzowym stwierdzono nadwagę u 11,8% badanych,a otyłość u 4,2%, dzieci. W „wieku wzrostowym”nadwaga wystąpiła u 8,9%, a otyłość u 3,3%. Z koleiprzy uwzględnieniu dyspersji w rozkładzie normalnymustalono następujące relacje: w przypadku wieku kalendarzowegoz nadwagą mamy do czynienia u 12%badanych, a z otyłością – u 7%, dla wieku wzrostowegojest to 10,2% (nadwaga) oraz 5,2% (otyłość).Na podstawie dokonanego przeglądu badań należypodkreślić, że w większości opracowań stwierdzonobardzo duże zróżnicowanie środowiskowe i dymorficznewyników badań. Pomijając niewątpliwy wpływmetod szacowania nadwagi i otyłości, to zauważoneróżnice należy wiązać z efektem interakcji pomiędzygenetycznymi, środowiskowymi i psychosocjalnymiczynnikami, działającymi poprzez mediatory poborui wydatku energii zarówno u konkretnego człowieka,jak w całych populacjach [72].Stan wiedzy pozwala obecnie z dużą dokładnościąokreślić znaczenie czynników genetycznych [4] i paragenetycznych[73–75] w determinacji zjawiska nadwagii otłuszczenia. Biorąc pod uwagę uwarunkowania genetycznenależy podkreślić, że poza bardzo nielicznymiprzypadkami, w których bezpośrednia przyczyna chorobywynika z jednogenowego zaburzenia, zwykle u jejpodłoża leżą przyczyny wielogenowe. Jak wiadomo sąto liczne mutacje neutralne, tzw. polimorfizmy genetyczne,które w niewielkim stopniu zmieniają funkcję lubaktywność białek uczestniczących w regulacji biochemicznejprocesów leżących u podstaw wielu procesówfizjologicznych [4].Wśród przyczyn molekularnych wymienia się takżemutacje w regionach niekodujących genów (w intronachi w regionach regulatorowych czy też promotorachgenów), które mają istotne znaczenie w ilości i tempiegenerowania białka w zależności od danej indukcji fizjologicznej[76]. Uważa się, że jest to bardzo ważnawłaściwość organizmu ludzkiego ukształtowana w jegohistorii rodowej, w wyniku selekcji osób mniej wrażliwychna niekorzystne warunki środowiskowe [4]. Zgodniez takim poglądem, współczesny człowiek odziedziczyłpo przodkach korzystne cechy poligeniczne. Jegogenom dopasował się ewolucyjne do oszczędnegogospodarowania i magazynowania energii w długichokresach braku pokarmu. Obecnie jest on „elastyczny”,ale zgodnie z teorią „genotypu oszczędnego” (thriftygenotype) musi przeminąć kilka pokoleń, aby w długotrwałymprocesie dostosował się do nadmiaru spożywanejz pokarmem energii, która jest magazynowanaw tkance tłuszczowej, czego skutkiem jest gwałtownywzrost liczby osób otyłych [77–79]. Jak z tego wynika,genetyczne podłoże otyłości jest niejednorodne. Za jejprzyczynę o różnym stopniu nasilenia (poza mutacjami– 86 –

Otyłość i nadwaga dzieci i młodzieży z Krakowa na tle wyników badań rówieśników z innych populacjijednogenowymi) można uznać cechy poligeniczne,które zmieniają w sposób bardzo nieznaczny regulacjęgospodarki energetycznej ustroju, uwrażliwiającmetabolizm komórkowy na przewagę procesów magazynowaniaenergii nad procesami wydatkowania i rozpraszaniaw postaci ciepła [4]. Chociaż przekazywaniei ujawnianie cech tego typu dziedziczenia jest bardzoskomplikowane, to nadal trwają intensywne badanianad wyjaśnieniem omawianego zjawiska, co dokumentująprace przeglądowe, m.in. Wybrańskiej [4] oraz zespołówbadawczych: Rankinena i wsp. [80], Snyderai wsp. [81], Perusse’a i wsp. [82].Niewątpliwie predyspozycje genetyczne wyznaczająpewien zakres możliwości ujawniania się nadwagi i otyłości,ale czynniki środowiskowe, a szczególnie warunkibytowe i styl życia, mogą w znacznym stopniu modyfikowaćodziedziczone po przodkach właściwości. Jużdawno wykazano wpływ na poziom otyłości: wysokalorycznejdiety [83, 84] i niskiej aktywności fizycznej nawetw starszym wieku [85], zbyt niskiej masy urodzeniowejdziecka [73], stresu, palenia papierosów, nadmiernegospożycia alkoholu oraz zaburzeń snu [86].Warto dodać, że powyższy przegląd badań nadotyłością polskich dzieci i młodzieży wskazał na jeszczeinną zmienność wywołaną działaniem czynnikówśrodowiskowych, jakimi są niewątpliwie gradienty społeczne,czyli różnice pod względem rozwoju fizycznegoosób różniących się swoją sytuacją społeczno-ekonomiczną[87]. Temat ten nie jest zbyt często podejmowanyw dość licznym polskim piśmiennictwie. Ponadtow nielicznych opracowaniach zasygnalizowanegozagadnienia, stanowiącego niekiedy tylko tło innychpodejmowanych tematów, nie ujawnił się podobny dowiększości badań dorosłych kierunek różnic międzygrupowych[5, 26,30, 31, 36, 55, 56]. Można tylko wskazaćna zmienną w czasie u płci męskiej i żeńskiej tendencjędo podobnej, zauważonej u dorosłych [71,88],odwrotnej zależności między występowaniem otyłościa poziomem wykształcenia czy też statusem miejscazamieszkania. Takie same słabe relacje wystąpiły międzychłopcami i dziewczętami a poziomem w rozwojunadwagi i otyłości [5, 36, 55, 56]. Nie stwierdzono bowiemtak jednoznacznego kierunku różnic między płciąmęską i żeńską, jak u dorosłych [72, 89]. Trudno teżbyłoby z pełnym z przekonaniem stwierdzić u dzieci,podobnie jak w przypadku dorosłych, kierunkowe nasileniesię tendencji do wzrostu nadwagi i otyłości w czasie[30, 31].Wydaje się, że zaprezentowany stan badań nad zjawiskiemnadwagi i otyłości polskich dzieci i młodzieżyskłania do przyjęcia następujących hipotetycznychmożliwości rozwoju tego zjawiska w naszym kraju.Po pierwsze, wychodząc z założenia, że racjonalnystyl życia, prawidłowe odżywianie, uprawianie sportu,aktywny tryb życia dzieci jest pochodną przede wszystkim„świadomości zdrowotnej rodziców”, a ta z kolei jestsilnie skorelowana z ich wyższym statusem społeczno--ekonomicznym, można sądzić, że wraz ze wzrostempostaw prosomatycznych rodziców i ich zamożnościbędzie ujawniać się odwrotnie proporcjonalna i pożądanazależność między wyższą pozycją społeczną rodzicówdzieci oraz dobrostanem ekonomicznym a poziomemotyłości i nadwagi.Po drugie, można przypuszczać, że zauważonew naszym kraju bardzo niskie tempo rozwoju nadwagii otyłości może być nadal utrzymane na skutekkorzystnych zmian obyczajowych i świadomościowychpolskiego społeczeństwa, które są silnie skorelowanez poziomem wykształcenia.Po trzecie, zasygnalizowane korzystne zmianymożna będzie szybciej zauważyć wśród mieszkańcówmiast, zwłaszcza dużych, czego przykłademmogą być odnotowane tendencje rozwoju zjawiskau dzieci i młodzieży [5, 26, 37, 43, 51, 90–94] orazdorosłych [72].Materiał i metody badańOgólna charakterystyka badanej grupyBadania do niniejszej pracy zostały przeprowadzonew okresie wiosenno-letnim roku 2007. Objęto nimidzieci i młodzież w wieku 6–14 lat z 21 wybranychlosowo szkół znajdujących się w czterech dzielnicachKrakowa, tj. w Śródmieściu, Podgórzu, Nowej Huciei Krowodrzy.Ogółem analizie poddano materiały uzyskane od4441 osób obojga płci, w tym od 2283 chłopców i 2158dziewcząt, z podziałem na uczęszczających do klaszerowych, klas I–VI szkół podstawowych oraz klas I–IIgimnazjów. Na podstawie materiałów zebranych napoczątku obecnego wieku w dużym mieście, centrumkultury i nauki, jakim jest niewątpliwie Kraków, podjętorównież próbę potwierdzenia hipotezy o zajściu w niektórychkręgach polskiego społeczeństwa wartościowychzmian obyczajowych i świadomościowych, którena początku XXI wieku mogą wpływać korzystnie nawyhamowanie tempa rozwoju zjawiska epidemii otyłościi nadwagi. W związku z tym w grupach wieku i płci– 87 –

Edward Mleczko, Czesław Szmigieldokonano podziału badanych ze względu na liczbę (1,2, 3 i więcej) dzieci w rodzinie oraz wykształcenie ojcai matki (wyższe, średnie, podstawowe).Techniki i narzędzia badawczeW opracowaniu materiałów uwzględniono:1. Pomiary podstawowych cech somatycznych –wysokości i masy ciała – przeprowadzono zgodniez powszechnie stosowanymi metodami w somatometrii.W y s o k o ś ć (B-v) mierzono w płaszczyźniefrankfurckiej (oczno-usznej) antropometrem,z dokładnością do 1 mm. M a s ę c i a ł a (z dokładnościądo 1 dag) ważono z wykorzystaniem wagilekarskiej.2. Wskaźnik wagowo-wzrostowy Queteleta II –BMI (Body Mass Index) obliczono ze wzoru:waga [kg]BMI= wzrost2 [m2 ]gdzie:–waga = masa ciała (w kg),wzrost = wysokość ciała (w m).3. Poziom nadwagi i otłuszczenia. Nadwagę i otyłośću młodzieży szkolnej obu płci oszacowanowykorzystując do tego celu pomiary antropometrycznewysokości i masy ciała. Zgodnie z zaleceniamiWHO do celów porównawczych obliczono relacje(wagowo-wzrostowe) masy ciała do kwadratuwysokości. Ich wartości porównywano z danymizamieszczonymi na siatkach centylowych opracowanychprzez Instytut Matki i Dziecka [36]. Dlakażdego badanego, z uwzględnieniem wieku i płci,określono pozycję centylową wskaźnika. Wartościrelacji wagowo-wzrostowych znajdujące się nasiatce centylowej w przedziale między 90. a 97.centylem uważano za strefę świadczącą o nadwadze,a wykraczające poza 97. centyl kwalifikowanodo zakresu otyłości.Metody opracowania materiałów1. W kolejnych rocznikach wieku (6–14 lat) i płci(chłopcy i dziewczęta) zsumowano liczbę: przebadanychosobników ogółem oraz oddzielnie otyłych,z nadwagą i nadmiarem masy ciała – NMC(nadwaga plus otyłość) oraz obliczono z ogólnejliczby przebadanych udział procentowy (%) osobników:z nadwagą, otyłych i z nadmiarem masy ciała(NMC).2. W grupach płci (bez uwzględnienia wieku) zsumowano:ogółem przebadanych, z nadwagą, otyłychoraz z nadmiarem masy ciała (NMC).3. W grupach płci (bez uwzględnienia wieku) obliczonośrednią arytmetyczną z procentów osób:z nadwagą, otyłych, z nadmiarem masy ciała orazobliczono procentowy udział osób (%) w grupachstatusu społeczno-ekonomicznego ich (730) rodzin,wyróżnionych ze względu na:• liczbę dzieci w rodzinie: 1, 2, 3, 4 i więcej;• wykształcenie obojga rodziców: wyższe, średnie,podstawowe.Wyniki badań1. Ogólna charakterystyka badanychZ danych przedstawionych w tabelach 1–2 wynika, żew grupie 4441 przebadanych osób, u 10,02% stwierdzononadwagę, u 6, 37% otyłość, a u 16,39% nadmiernąmasę ciała.Uwzględniając płeć badanych (2283 chłopcówi 2158 dziewcząt) można zauważyć w całym badanymprzedziale wieku (6–14 lat) wyraźną przewagęwskaźnika procentowego częstotliwości wystąpienianadwagi, otyłości i nadmiaru masy ciała u płci męskiej(chłopcy/dziewczęta): nadwaga – ♂ 11,19% >♀ 8,85%,otyłość – ♂ 7,03% > ♀ 5,72% nadmiar masy ciała –♂ 18,22% >♀ 14,57%.2. Wiek a nadwaga, otyłość i nadmiarmasy ciała badanychNa rycinach 1–2 przedstawiono zmienność z wiekiembadanych wartości wskaźnika procentowego nadwagii otyłości u badanych chłopców i dziewcząt między 6.a 14. rokiem życia w relacji do ogółu przebadanychz populacji wielkomiejskiej krakowskiej w każdym roczniku.Z analizy zamieszczonych na nich danych orazinformacji z tabel 1–2 wynika, że poza nielicznymiprzypadkami, chłopcy z populacji krakowskiej osiągnęliwyższy poziom rozwoju nadwagi i otyłości.Ponadto zmienność z wiekiem badanych – zarównochłopców, jak i dziewcząt – nie potwierdza sygnalizowanejczęsto w badaniach auksologicznych tendencjido wzrostu otłuszczenia dzieci po końcowym etapieszczytu jego zmniejszania się około 6. roku życia.W badanej populacji wystąpił u dziewcząt 6-letnichporównywalny z wiekiem 14 lat najwyższy poziom nad-– 88 –

Otyłość i nadwaga dzieci i młodzieży z Krakowa na tle wyników badań rówieśników z innych populacjiTabela 1. Zmienność między 6. a 14. rokiem życia liczby oraz wskaźnika procentowego badanych chłopców otyłych, z nadwagą oraz z nadmierną masąciała (NMC) w wielkomiejskiej populacji krakowskiejTable 1. Variability between 6 and 14 years of age and the percentage index of boys suffering from obesity, overweight and excess body weight in theurban population of KrakowWiek(w latach)LiczbabadanychNadwaga(liczba)Nadwaga[%]Otyłość(liczba)Otyłość[%]NMC(liczba)NMC[%]6 54 5 9,26 3 5,56 8 14,817 217 23 10,60 8 3,69 31 14,298 239 25 10,46 16 6,69 41 17,159 227 19 8,37 16 7,05 35 15,4210 310 31 10,00 21 6,77 52 16,7711 372 61 16,40 29 7,80 90 24,1912 337 34 10,09 22 6,53 56 16,6213 310 42 13,55 21 6,77 63 20,3214 217 26 11,98 27 12,44 53 24,42wagi i drugi z kolei poziom otłuszczenia. Efekty własnejpenetracji badawczej nie potwierdzają równieżwzrostu skali otłuszczenia w okresie wzmożonychprocesów dojrzewania biologicznego organizmu,zwłaszcza u dziewcząt. Ujawnił się jednak przyrostpoziomu nadwagi w jednym roczniku u dziewcząt (9lat) i chłopców (11 lat), prawdopodobnie w okresiepoprzedzającym skok pokwitaniowy. Zwraca uwagędość wyraźny wzrost otłuszczenia i nadwagi u obojgapłci w wieku 14 lat, ze szczególnym uwzględnieniempoziomu nadwagi i otłuszczenia u dziewcząt. Takiezjawisko, pomijając możliwy do wystąpienia błąd pomiarui dobór grupy, należałoby wiązać z ewentualnymwpływem specyficznych czynników środowisko-Tabela 2. Zmienność między 6. a 14. rokiem życia, liczby oraz wskaźnika procentowego badanych dziewcząt otyłych, z nadwagą oraz z nadmiernąmasą ciała (NMC) w wielkomiejskiej populacji krakowskiejTable 2. Variability between 6 and 14 year of age of the number and percentage index of girls suffering from obesity, overweight and excess body weightin the urban population in KrakowWiekW latachliczbabadanychNadwaga(liczba)Nadwaga[%]Otyłość(liczba)Otyłość[%]NMC(liczba)NMC[%]6 64 8 12,50 4 6,25 12 18,757 230 11 4,78 12 5,22 23 10,008 183 11 6,01 7 3,83 18 9,849 229 24 10,48 13 5,68 37 16,1610 269 22 8,18 11 4,09 33 12,2711 311 22 7,07 16 5,14 38 12,2212 295 25 8,47 13 4,41 38 12,8813 309 26 8,41 14 4,53 40 12,9414 268 37 13,81 33 12,31 70 26,12– 89 –

Edward Mleczko, Czesław SzmigielRyc. 1. Zmienność z wiekiem procentowego wskaźnika dziewcząt i chłopców z nadwagą w wielkomiejskiej populacji krakowskiejFig. 1. Variability depending on the age of percentage ratio of overweight boys and girls in the urban population of KrakowRyc. 2. Zmienność z wiekiem procentowego wskaźnika otyłych dziewcząt i chłopców z wielkomiejskiej populacji krakowskiejFig. 2. Variability depending on the age of percentage ratio of obese boys and girls in the urban population of Krakow– 90 –

Otyłość i nadwaga dzieci i młodzieży z Krakowa na tle wyników badań rówieśników z innych populacjiwych w okresie dorastania krakowskich nastolatków.Jak już zaznaczono wcześniej, wbrew oczekiwaniom,w dość długim okresie rozwoju dzieci krakowskichobojga płci między 7. a 13. rokiem ich życia wystąpiłokres względnej stabilizacji rozwoju obu składowychstruktury nadmiernej masy ciała, ze wskazaniem nawyższy bardziej stabilny poziom kinetyki rozwojuu osób płci męskiej (ryc. 1 i 2).3. Status społeczno-ekonomiczny rodzin a poziomnadwagi i otyłości badanych dzieci krakowskichW badaniach własnych zwrócono także uwagę nawspółwystępowanie między dwoma wskaźnikami modyfikatorówśrodowiskowych, liczbą dzieci w rodziniei statusem wykształcenia rodziców a statusem rozwojunadwagi i otłuszczenia badanych dzieci. Brano poduwagę tylko jednorodne grupy rodzin, w których obojemałżonkowie posiadali takie samo wykształcenie: podstawowe,średnie i wyższe. Na podstawie danych pochodzącychz badań 730 takich przypadków ustalononastępujące relacje procentowe osób z nadmierną masąciała w relacji do całości badanych: rodzice z wyższymwykształceniem – 18,66%, średnim – 29,12%, podstawowymi zawodowym – 40,59%, przy dużej dyspersjiwyników 34,11% do 47,07%. W przypadku liczby dzieciw rodzinie wieku 6–14 lat, relacje procentowe badanychz nadwagą układały się w następujący sposób:jedno dziecko – 34,71%, dwoje dzieci – 44,77%, trojedzieci – 18,02%, czworo i więcej dzieci – 5,5%.Podsumowanie i dyskusjaJak już zaznaczono we wstępnej części pracy, stosowanieróżnych kryteriów do kwalifikacji granic otyłościczy nadwagi dzieci i młodzieży stwarza duże trudnościw przeprowadzeniu analizy porównawczej większościmateriałów zebranych w naszym kraju i zagranicą[26–32, 41–44, 53–63]. W związku z tym do dyskusjiz wynikami badań własnych wybrano tylko materiałyzebrane w Polsce [30, 31, 41, 44, 51, 53, 55, 56, 63],w których zastosowano takie same narzędzia do wyróżnianiana polskich siatkach centylowych [36, 37]nadwagi zakresie od 90. do > 97. i otyłości ≤ 97. centylaBMI. Jak się okazało, w większości analizowanychprzypadków osiągnięto zamierzone cele poznawcze,ale równocześnie nie potwierdzono wszystkich przyjętychhipotez badawczych.Przede wszystkim w wynikach badań własnychmożna znaleźć dowody na potwierdzenie hipotezy, sugerującej,iż na przełomie XX i XXI wieku w Krakowie,dużym polskim mieście, stolicy kultury i nauki, nie mapodstaw do podtrzymywania obiegowego poglądu o istnieniutendencji do wyraźnego rozszerzania się epidemiiotyłości dzieci i młodzieży poza zakres stwierdzonyod dziesięcioleci. U objętych badaniami osób w wieku6–14 lat stwierdzono nadmierną masę ciała (otyłośći nawagę) u 18,22% badanych chłopców i 14,54%dziewcząt, w tym u 11,19% przedstawicieli płci męskiejz nadwagą i 7,03% z otyłością oraz u 8, 85% osób płciżeńskiej z nadwagą i 5,72% z otyłością. Mamy zatemw Krakowie raczej tendencję do względnej stabilizacjiliczby przypadków nadmiernej masy ciała, którą obserwowanojuż od dłuższego czasu u dzieci i młodzieżyz różnych polskich grup środowiskowych [5, 26, 37, 43,51, 90–94]. Zróżnicowanie międzyrocznikowe częstotliwościwystępowania otyłości w wieku między 6. a 13.rokiem życia jest niewielkie, mieści się w zakresie,który stwierdzano m.in. u polskich nastolatków badanychw latach 1995–2005 [30, 31].W najnowszych opracowaniach znaleźć można informacjęo możliwości wzrostu nadwagi oraz o równoczesnymspadku liczby dzieci otyłych [95]. Nie jest tozjawisko zbyt korzystne, jeśli weźmie się pod uwagę ryzykopotencjalnego pojawienia się „otyłości z odbicia”u osób w starszych okresach ontogenezy [4].Podobne tendencje do stabilizacji częstości występowanianadwagi i otyłości, a nawet jej zmniejszeniasię, sygnalizują najnowsze doniesienia pochodzące nietylko z polskich ośrodków naukowych [95], ale równieżspoza naszego kraju, obejmujące zagraniczne populacje[96–102]. Optymistyczne informacje można znaleźćtakże w raporcie NHANES z 2008 r., z którego wynika,iż w Stanach Zjednoczonych Ameryki Południowejpo raz pierwszy stwierdzono wyraźne zahamowanieprzyrostu BMI u dzieci między latami 2003–2004a 2005–2006 [103]. Niewątpliwie jest to zasługa akcjiwychowawczych i edukacyjnych prowadzących dokształtowania w społeczeństwie amerykańskim trwałychnawyków troski o własne ciało i zdrowie.Biorąc pod uwagę wyniki analizy badań własnychnależy zwrócić uwagę na bardzo duży przyrost liczbyczternastolatków z nadwagą i otyłością. Niewątpliwiemusi to budzić troskę i skłaniać do refleksji nad ich przyszłością.Nie może zadowolić fakt, że podobną częstotliwośćwystąpienia nadmiernej masy ciała zauważonom.in. w badaniach Mazura [95] u młodzieży rzeszowskiej.Pomijając ważne względy metodologiczne należyzwrócić uwagę, że na tle poziomu i przyrostu częstościwystępowania otyłości w krajach Europy Zachodniej,– 91 –

Edward Mleczko, Czesław Szmigielna co zwrócono uwagę we wstępnej części opracowania,czy też najnowszych doniesień ze StanówZjednoczonych [104, 105], to trudno liczbę krakowskichdzieci z nadmierną masą ciała między 6. a 13. rokiemżycia uważać za porównywalną z ww. wynikami badańpopulacyjnych.Warto dodać, że w świetle rezultatów badań pochodzącychz dużego polskiego miasta, jakim jestWrocław [72], wydają się też dyskusyjne informacjedotyczące wzrostu otyłości w Polsce u osób dorosłych[106]. Niezależnie od wątpliwości odnoszących się doreprezentatywności wymienionych badań nad problematykąpolskich otyłych mężczyzn i kobiet, to trudnobyłoby jednak formułować tak optymistyczne wnioskiodnośnie do rozwoju epidemii otyłości polskiegospołeczeństwa jako całości. Mogą o tym świadczyćdoniesienia kardiologów, które są pokłosiem prac realizowanychw ramach takich programów naukowych jak:Pol-MONICA (Multinational Monitoring of Trends andDeterminants in Cardiovascular Diseases) [107, 108],WOBASZ (Wieloośrodkowe Ogólnopolskie BadanieStanu Zdrowia Ludności) [109, 110], NATPOL PLUS(Nadciśnienie Tętnicze w Polsce Plus ZaburzeniaLipidowe i Cukrzyca) [111]. Godny odnotowania jestrównież, jak się wydaje, stwierdzony w trakcie analizyzebranych materiałów kierunek zróżnicowania liczbyprzypadków nadwagi i otyłości u osób płci męskieji żeńskiej. Nie jest bowiem możliwe określenie zróżnicowaniana korzyść płci żeńskiej, tak jak to byłow badaniach dorosłych [72, 89] oraz między chłopcamii dziewczętami z różnych regionów Polski [5, 26–31,36, 37, 44, 51, 54–61, 63–66].W badanej populacji ujawniły się wyraźne relacjew liczbie osób z nadwagą i otyłością na korzyść płcimęskiej (tab. 1–2, ryc. 1). Z przeglądu piśmiennictwawynika, że do rzadkości należał taki kierunek różnicdymorficznych w polskich [44, 53, 62] i zagranicznychpopulacjach [36, 55, 56]. W badaniach Mazura [95],prowadzonych na ziemi rzeszowskiej w 2008 roku,stwierdzono nieco większą częstotliwość nadwagiu chłopców niż u dziewcząt i odwrotną sytuację w przypadkuotyłości. Biorąc pod uwagę te obszary kulturowe,w których uwidoczniła się przewaga otyłych chłopcównad dziewczętami – tj. Śląsk [53, 62] i Kraków w Polsceoraz wybrane regiony Słowacji, Austrii i Niemiec [25]– należy przypuszczać, iż w dużym stopniu na efektybadawcze mógł rzutować styl życia rodzin oraz obyczajowośćokreślonych kręgów środowiskowych.We wcześniejszych pracach sugerowano, że w populacjikrakowskiej dziewczęta w młodym wieku są tradycyjnieczęściej angażowane do zajęć domowych niżchłopcy [112], stąd ich zwiększoną aktywność fizycznąnależałoby uważać za czynnik, który mógł rzutować nawyniki badań własnych. O słuszności takiej interpretacjiświadczą materiały pochodzące z badań dziecimazowieckich [55], a zwłaszcza dokumentujące wpływwytrącenia „wieku wzrostowego” na częstotliwość szacowanialiczby osób otyłych i z nadwagą płci męskieji żeńskiej. Nie bez znaczenia może być także zastosowanametoda obliczania częstości występowanianadmiernej masy ciała. Potwierdzają to materiały pochodzącez badań porównawczych, w trakcie którychza pomocą trzech metod mierzono częstotliwość występowaniaotyłości u gimnazjalistów w wieku 13–15 latz 5 województw: kujawsko-pomorskiego, lubuskiego,małopolskiego, podlaskiego i pomorskiego [44]. Pomijajączastrzeżenia co do wykorzystywania metodyantropologicznej do oceny wieku biologicznego rozwoju[113], podkreślić należy, iż zasygnalizowany wcześniejproblem uwarunkowań środowiskowych częstościwystępowania otyłości i nadwagi wymaga rozwiązaniaw dalszej penetracji badawczej.Wyniki badań własnych potwierdziły jednoznaczniewpływ wyższego wykształcenia rodziców na niższąliczbę dzieci otyłych i z nadwagą. W rodzinachz wyższym wykształceniem rodziców było o ponad100% mniej dzieci z nadmierną masą ciała (18,66%)niż z wykształceniem podstawowym i zawodowym(40,59% i to przy dużej dyspersji wyników 34,11% do47,07%). Niewątpliwie należałoby wiązać taki wynikobserwacji ze wzrostem świadomości zdrowotnej osóbz wyższym wykształceniem i tym samym przejawiającychtroskę o własne ciało. Na pozytywny wpływ wykształceniarodziców, a zwłaszcza matek, na zmniejszeniesię liczby dzieci otyłych i z nadwagą zwróconouwagę w polskich [27, 29, 114, 115] i zagranicznychopracowaniach [116–124], to niewątpliwie liczba dzieciw rodzinie i przedstawiliśmy go jako zmienną niezależnąw postaci kilkustopniowej skali porządkowej, towówczas trudno nie było wzbudzić refleksji nad innąprzyczyną zauważonego kierunku zróżnicowania, niżczynnik świadomościowy.Z dotychczasowych badań wynikało, że każdedziecko w rodzinie wielodzietnej stanowi dodatkowe obciążenieekonomiczne, pogarszające warunki rozwojufizycznego swoje i rodzeństwa, co miało negatywneprzełożenie na rozwój fizyczny dzieci [87]. Z analizyzebranych materiałów wynikało, że wraz liczbą dzieciw rodzinach (powyżej dwóch) spadała bardzo mocnoczęstotliwość występowania nadmiernej masy ciała:– 92 –

Otyłość i nadwaga dzieci i młodzieży z Krakowa na tle wyników badań rówieśników z innych populacji1 dziecko = 34,71%; > 2 dzieci = 44,77%; > 3 dzieci= 18,02%; > 4 i więcej dzieci = 5,5%. Mniej regularnykierunek zróżnicowania międzygrupowego, wyróżnionegoze względu na dzietność rodzin, stwierdzonow innych badaniach [115, 125]. Niewątpliwie na taki kierunekgradientów społecznych musiał rzutować czynnikekonomiczny, który miał niestety przewagę nad rolączynników świadomościowych w rodzinach o wyższymstatusie wykształcenia ojca i matki.W analizowanym przypadku trudno byłoby stwierdzić,czy wykształcenie rodziców w rodzinach wielodzietnychbyło czynnikiem wspierającym niższywskaźnik dzieci z nadmierną masą ciała. Istniejeduże prawdopodobieństwie, że liczniejsze są rodziny,w których rodzice posiadają podstawowe lub zawodowewykształcenie. Jak wynika z wcześniejszychrozważań, wykazano w badaniach własnych odwrotnieproporcjonalną zależność między poziomemwykształcenia a liczbą dzieci otyłych i z nadwagą.W zaistniałej sytuacji można nawet sądzić, że to właśniestosunkowo gorsza sytuacja ekonomiczna rodzinz wyższym wykształceniem może wywierać wpływ(i to pozytywny!) na obserwowany dobrostan biologicznegorozwoju dzieci, jakim jest niższy poziomtkanki tłuszczowej.W podsumowaniu naszych rozważań na tematwspółwystępowania dzietności rodzin oraz liczby dzieciz nadmierną masą ciała, należy stwierdzić, że wynikibadań własnych nie potwierdziły przyjętej hipotezyo kompensacyjnej roli świadomości zdrowotnej w środowiskumiejskim Krakowa w niwelacji negatywnychskutków rozwoju zjawiska otyłości i nadwagi, jakieprzynosi dobrostan ekonomiczny. W pewnym sensiepowyższa hipoteza byłaby zgodna z teorią „genotypuoszczędnego” (thrifty genotype) [4]. W jej świetle musiprzeminąć kilka pokoleń, aby w długotrwałym procesie„elastyczny genom” dostosował się do nadmiaruspożywanej z pokarmem energii, która jest magazynowanaw tkance tłuszczowej, skutkując gwałtownymwzrostem liczby osób otyłych [77–79]. Jak to zaznaczonowe wstępnej części opracowania, za przyczynęotyłości o różnym stopniu nasilenia (poza mutacjamijednogenowymi) uznaje się teraz cechy poligeniczne,które zmieniają w sposób bardzo nieznaczny regulacjęgospodarki energetycznej ustroju, uwrażliwiając metabolizmkomórkowy na przewagę procesów magazynowaniaenergii nad procesami wydatkowania i rozpraszaniaw postaci ciepła [4].W związku z powyższym należałoby nieco przewrotniewyrazić mało popularny pogląd, że pewien poziomzubożenia społeczeństwa może odgrywać pozytywnąrolę w realizacji pożądanych celów zdrowotnychw zakresie regulacji liczby dzieci z nadmierną masąciała. Istnieją jednak granice takich wymuszonych oddziaływań,o czym świadczą obserwacje nad niedożywieniemdzieci i młodzieży w Polsce [55], jak równieżwyniki badań krakowskich [126, 127] nad uwarunkowaniamisomatycznymi, w tym także BMI, sprawnościfizycznej w ujętej w konwencji zdrowia (H-RF).W naszej koncepcji interpretacji rozwoju epidemiiotyłości dzieci i młodzieży na początku XX wieku przypisujemyzatem dużą rolę czynnikom ekonomicznym krakowskichrodzin (określonym poprzez liczebność dzieciw rodzinie) i niskiej jeszcze świadomości stosowaniaw praktyce założeń zdrowego stylu życia. Koncepcja taróżni się od zaprezentowanej w interpretacji wynikówbadań dzieci z Rzeszowszczyzny, które pochodziłyz pierwszego dziesięciolecia XXI wieku [95]. Wyrażonow niej odmienny pogląd, gdyż za główny powód brakusiły różnicującej modyfikatora rozwoju biologicznego,jaką jest dzietność rodziny (uważana dotąd za ważnyczynnik obciążenia ekonomicznego rodzin) oraz wykształceniarodziców (ważnego elementu ujawnianiasię gradientów społecznych w obrazie cech somatycznych)przyjęto kompensacyjne oddziaływanie poprawysytuacji materialnej mieszkańców Rzeszowszczyznyna przełomie wieków, jak również ich stylu życia orazpoziomu wykształcenia. Dodając do tego pozytywnąrolę takich wymienionych dodatkowo zjawisk, jak:przemiany kulturowe, obyczajowe, relacje pomiędzyczłonkami rodzin związane z tradycją, wartościamireligijnymi i nawykami żywieniowymi można odnieśćwrażenie, iż w ww. regionie Polski, uważanym dotądza słabo rozwinięty gospodarczo, istniejąca stratyfikacjaspołeczna nie ma już przełożenia na powstawaniegradientów społecznych, czyli różnic pod względemrozwoju fizycznego osób różniących się statusem społecznym.Taką sytuację stwierdzono już dawno w krajachwysoko rozwiniętych gospodarczo i słynących z dobrobytu[87, 89]. Wydaje się, że zaprezentowany sposóbinterpretacji zjawisk biologicznych może być jednakbardzo uproszczony i nie wyjaśniać skomplikowanejrzeczywistości społecznej na przełomie wieków oraztowarzyszących jej zmian w rozwoju biologicznymdzieci. Pozostawiając każdemu badaczowi możliwośćhipotetycznych interpretacji uzyskanych wyników badań,wyrażamy nasze przeświadczenie, że zachodzikonieczność dodania do niewątpliwie interesującejanalizy zaprezentowanych powyżej wyników badań– 93 –

Edward Mleczko, Czesław Szmigiel[95] także innego jeszcze spojrzenia na ich wymowę.Otóż, naszym zdaniem, zauważone zacieranie sięgradientów społecznych może być wynikiem nie tyledobrostanu, ile postępującego zubożenia całego społeczeństwa,którego przyczyną jest obecne w Polscebezrobocie. Dotyka ono w równym stopniu większośćrodzin – niezależnie od liczby dzieci czy poziomu wykształceniarodziców. W ten sposób dochodzi, niestety,„do równania w dół”. Jego skutki można obserwowaćw obrazie wskaźników antropologicznych. Zauważonakonwergencja w liczbie osób otyłych i z nadwagąz różnych grup stratyfikacji społecznej [95] może byćzatem wynikiem pogorszenia się standardu życiowegowszystkich grup społecznych, a nie stanowić efektpoprawy warunków bytowych i awansu kulturowegoregionu. Wydaje się, że powyższa hipoteza powinnaznaleźć wyjaśnienie w dalszej, bardziej szczegółowejpenetracji badawczej 1 .Wnioski1. Na przełomie XX i XXI wieku w dużym polskimmieście, stolicy kultury i nauki, nie ma podstaw dopotwierdzenia poglądu o rozszerzaniu się epidemiiotyłości dzieci i młodzieży poza zakres stwierdzanyod dziesięcioleci w ww. populacji wielkomiejskiej.2. W całym badanym okresie między 6. a 14. rokiemżycia badanych osób z populacji krakowskiej wewskaźniku procentowym nadwagi, otyłości i nadmiarumasy ciała ujawnił się bardzo rzadko występującyw innych regionach Polski i Europy kierunekróżnic dymorficznych na korzyść płci męskiej.3. W populacji krakowskich dzieci i młodzieży (z wyjątkiemnajstarszej grupy badanych – czternastolatków)wystąpił okres względnej stabilizacji wskaźnikaprocentowego nadmiaru masy ciała badanychi jego komponentów, którego poziom jest porównywalnydo stwierdzonego w badaniach prowadzonychz wykorzystaniem takich samych narzędziw innych regionach naszego kraju.4. W relacjach między poziomem nadmiaru ciałaa wskaźnikami statusu społeczno-ekonomicznegorodzin badanych dzieci (liczba dzieci w rodzinie: 1,2, 3, 4 oraz wykształcenie rodziców: wyższe, średnie,niskie) mogły się ujawnić specyficzne dla populacjiwielkomiejskiej wpływy dobrostanu ekonomicznegoi niższego wykształcenia rodziców dziecina wyższy procentowy wskaźnik nadmiaru masyciała.5. Istnieje potrzeba kontynuacji screeningowych badańnad rozwojem gradientów społecznych, ujawniającychsię w obrazie otyłości i nadwagi u dziecii młodzieży w okresie transformacji ustrojowejw różnych populacjach naszego kraju, a także monitorowaniapożądanych rezultatów wzrostu świadomościzdrowotnej polskiego społeczeństwa orazniekorzystnych tendencji pojawiających się w rozwojubiologicznym różnych grup społecznych wrazz postępującym dobrostanem ekonomicznym.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Babińska Z, Hebanowski M: Otyłość – światowa epidemia.Medycyna po Dyplomie, 2001; 10: 9.[2] Strauss RS, Pollack HA: Epidemic increase in childhoodoverweight. JAMA, 2002; 286: 2845–2848.[3] Garroow JS: Health implicatons of obesity; in Obesity andrelated diseases. London, Churchill Livingstone, 1988:1–16.[4] Wybrańska I: Genetyczne uwarunkowania otyłości i jejwybranych następstw w grupie rodzin otyłych z terenuMałopolski. Rozprawy habilitacyjne Uniwersytetu JagiellońskiegoCollegium Medicum. Wydział Lekarski, Kraków,Wydawnictwo UJ, 2008.[5] Sikorska-Wiśniewska G: Nadwaga i otyłość u dziecii młodzieży. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2007;6 (55): 71–80.[6] Elliott MA, Copperman NM, Jacobson MS: Pediatricobesity prevention and management. Minerva Pediatr,2004; 56: 265–276.[7] WHO MONICA Project, Risk factors. International Journalof Epidemiology, 1989; 18 (Suppl. 1): 46–55.[8] Glenny A (ed.): A systematic review of the interventionsfor the treatment of obesity, and the maintenance ofweight loss. International Journal of Obesity and RelatedDisorders, 1997; 21: 715–737.[9] Mason JE, Skerrett PJ, Greenland Ph, Vanitallie ThB: Theescalating pandemics of obesity and sedentary lifestyle.Arch. Intern. Med., 2004; 164: 249–258.[10] Strauss RS, Pollack HA: Epidemic increase in childhoodoverweight. JAMA, 2002; 286: 2845–2848.[11] Kardasz M, Pawłowska D: Wpływ otyłości w dzieciństwie1Takie badania zostały przeprowadzone przez pracowników Wydziału Rehabilitacji i Instytutu Nauk Humanistycznych AWF w Krakowie[129–133].– 94 –

Otyłość i nadwaga dzieci i młodzieży z Krakowa na tle wyników badań rówieśników z innych populacjina przyszłe życie człowieka dorosłego, Nowa Pediatria,2008; 2: 35–40.[12] Stark O, Atkins E, Wolff OH, Douglas JWB: Longitudinalstudy of obesity in the national survey of health and development.Br. Med. J., 1981: 283: 13–17.[13] Kromeyer-Hauschild K, Zellner K, Jaeger U, Hoyer H:Prevalence of overweight and obesity among schoolchildren in Jena (Germany). Int. J. Obes., 1999; 23:1143–1150.[14] Must A, Jacques PF, Dallal GE, Bajema CJ, Dietz WH:Long term morbidity ant mortality of overweight adolescens:a follow-up of the Harvard Growth Study of 1922–to 1935. N. Engl. J. Med., 1992; 327: 1350–1355.[15] Berensol GS, Srinivasan SR, Bao W, Newman WP III,Tracy RE, Wattigney WA: Association between multiplecardiovascular risk factors and atherosclerosis inchildren and young adults. N. Eng. J. Med., 1998; 338:1650–1656.[16] Weiss R, Dziura J, Burgert T, Tamborlane W, TaksaliS, Yeckel C, Allen K, Lopez M, Savoye M, Morrison J,Shervin R, Caprio S: Obesity and the metabolic syndromein children and adolescens. N. Engl. J. Med., 2004; 350:2362–2374.[17] Obesity: preventing and managing the global epidemic.WHO Technical Report Series, Geneva, World HealthOrganisation, 2000; 894: l.[18] Reilly JJ, Dorosty AR: Epidemic of obesity in UK children.Lancet, 1999; 354: 1874–1875.[19] Ruston D (ed.): National Diet and Nutrition Survey: adultsaged 19 to 64 years. Volume 4, Nutritional status (anthropometryand blood analytes), blood pressure and physicalactivity. London, TSO, 2004.[20] Haslam DW, James WP: Obesity. Lancet, 2005; 366:1197–1209.[21] Hedley AA, Ogden CL, Johnson CL: Prevalence of overweightand obesity among US children, adolescents, andadults, 1999–2002. JAMA, 2004; 291: 2847–2850.[22] Kosti RI, Panagiotakos DB: The epidemic of obesity inchildren and adolescents in the world. Cent. Eur. J. PublicHealth, 2006; 14: 151–159.[23] WHO: The European health report 2005. Public health actionfor healthier children and populations. Copenhagen,World Health Organization, Regional Office for Europe,2005.[24] Knerr I: Obesity and the metabolic syndrome in childrenand adolescents. MMW Fortschr Med., 2004; 146:41–43.[25] Speiser P, Rudolf MCJ, Anhalt H: Consensus statement:Childhood obesity; J. Clin. Endocrinol. Metab., 2005; 90:1871–1887.[26] Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B: Częstośćwystępowania nadwagi i otyłości w populacji w wiekuszkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniamiz tymi zaburzeniami. Ped. Pol., 1997, 72, 241–245.[27] Majewska E: Epidemiologia otyłości prostej w populacjidziecięco-młodzieżowej miasta Lublina. Przegl. Ped.,1988; 28: 268–275.[28] Wojdon-Machała H: Nadwaga u dzieci w wieku szkolnyma niektóre czynniki środowiskowe. Roczn. PZH, 1984; 35:145–149.[29] Nordyńska-Sobczak M, Małecka-Tendera E, Klimek K,Lewin-Kowalik J: Czynniki ryzyka otyłości u dzieci w wiekupokwitaniowym. Ped. Pol., 1999; 74: 791–798.[30] Oblacińska A, Tabak I (red.): Jak pomóc otyłemu nastolatkowi?Rola pielęgniarki szkolnej i nauczyciela wychowaniafizycznego we wspieraniu młodzieży z nadwagą i otyłością.Poradnik dla pielęgniarek szkolnych i nauczycieliwychowania fizycznego w gimnazjach. Warszawa, ZakładMedycyny Szkolnej, 2006.[31] Oblacińska A, Jodkowska M (red.): Otyłość u polskichnastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie.Warszawa, Instytut Matki i Dziecka. 2007.[32] Mleczko E, Gradek J, Januszewski J: Nadwaga i otyłość:Problem metodologiczny. Diagnoza epidemii na świecie.Antropomotoryka, 2011; 24 (53): 95–106.[33] He Q, Altbersson-Wikland K, Karlberg J: Population-basedbody mass index reference values from Goeteborg, Sweden:birth to 18 years of age. Acta. Pediatr. Scand., 2000;89: 582–592.[34] Cole TJ, Freeman JV, Preece MA: Body mass referencecurves for the UK 1990. Arch. Dis. Child., 1995; 73:25–29.[35] Poskitt EME: Defining childhood obesity: the relativebody mass index (BMI). Acta. Pediatr. Scand., 1995; 84,961–963.[36] Palczewska I, Niedźwiecka Z: Siatki centylowe. Warszawa,Zakład Rozwoju Dzieci i Młodzieży Instytutu Matkii Dziecka, 1999.[37] Palczewska I, Niedźwiecka Z: Wskaźniki rozwoju somatycznegodzieci i młodzieży warszawskiej. MedycynaWieku Rozwojowego 2001; 5, Supl. I: 2.[38] Reilly JJ: Assessment of childhood obesity: National referencesdata or international approach? Obes Res 2002;10(8): 838–840.[39] Wang Y, Wang JQ: A comparison of international referencesfor the assessment of child and adolescents overweightand obesity in different populations. Eur J Clin Nutr2002; 56: 973–982.[40] Vignerova J: BMI centile charts. BMJ (Rapid response)2000; 323 (7319).[41] Mazur A, Małecka-Tendera E, Lewin-Kowalik J: Nadwagai otyłość u dzieci szkół podstawowych województwapodkarpackiego. Pediatr Pol, 2001; 76(10): 743–748,999.[42] Gradek J, Cempla J: Porównanie różnych sposobówszacowania stopnia otłuszczenia u chłopców w przedpokwitaniowejfazie rozwoju. Nowiny Lekarskie, 2002; 2–3:137–141.[43] Chrzanowska M: Czy w Polsce ma miejsce epidemianadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży? MedicinaSportiva, 2006; 10 (Supl. 3): 461–70.[44] Jodkowska M, Tabak I, Oblacińska A: Ocena częstościwystępowania nadwagi i otyłości u młodzieży w wieku13–15 lat w Polsce przy zastosowaniu trzech różnychnarzędzi badawczych. Przegl. Epidemiol., 2007; 61:585–592.[45] Must A, Dallal GE, Dietz WH: References data for obesity:85th and 95th percentiles of body mass index (wt/ht2) andtriceps skinfold thickness. Am J Clin Nutr, 1991; 53 (4):839–846.– 95 –

Edward Mleczko, Czesław Szmigiel[46] Physical status, the use and interpretation of anthropometry.WHO technical report series. Geneva, World HealthOrganization, 1995; 854.[47] Obesity: preventing and managing the global epidemic.Report of a WHO consultation on obesity. Geneva, WorldHealth Organization, 1998.[48] Prevention of pediatric overweight and obesity. Policystatement. Pediatrics, 2003; 112(2): 424–430.[49] Guillaume M: Defining obesity in childhood: current practice.Am J Clin Nutr, 1999; 70 (1): 126S–130S.[50] Kozieł S, Kołodziej H: BMI i frakcje względnie otyłychchłopców i dziewcząt w wieku 13–15 lat. Pediatr Pol,1999; 74 (10): 991–997.[51] Jodkowska M, Oblacińska A, Tabak I i in.: Demograficzneuwarunkowania nadwagi i otyłości u uczniów gimnazjóww Polsce w 2005 roku, ze szczególnym uwzględnieniemśrodowiska wiejskiego; w Saczuk J (red.): Uwarunkowaniarozwoju dzieci i młodzieży wiejskiej. Tom 1, BiałaPodlaska, Zamiejscowy Wydział Akademii WychowaniaFizycznego w Warszawie, 2006: 120–128.[52] Lobstein T, Frelut ML: Prevalence of overweight amongchildren in Europe. Obes Rev, 2003; 4: 195–200.[53] Małecka-Tendera E, Klimek K, Matusik P et al.: Obesityand overweight prevalence in Polish 7- to 9-years oldchildren. Obes Res, 2005; 13 (6): 964–968.[54] Szponar L, Ciok J, Dolna A, Ołtarzewski M: Policy optionsfor responding to the growing challenge from obesity:a cross-national comparative study. Warszawa, IŻŻ, 2006:18–35[55] Pyrżak B, Majcher A, Rymkiewicz-Kluczyńska B: Częstośćwystępowania nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 7–9 latwojewództwa mazowieckiego. Endokrynologia Pediatryczna[Pediatric Endocrinology], 2007; 6; 4(21): 43–49.[56] Obuchowicz A: Epidemiologia nadwagi i otyłości — narastającegoproblemu zdrowotnego w populacji dziecii młodzieży. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia PrzemianyMaterii 2005; 1: 3.[57] Koehler B, Drzewiecka B, Wackerman-Ramos A: Otyłośću dzieci żłobkowych miasta Katowic. Ped. Pol., 1986;63.[58] Gołębiowska M, Kamer B, Kardas-Sobantka D, KobierskaI: Częstość występowania dysharmonii rozwojowychu dzieci łódzkich w wieku 42–54 miesięcy, z uwzględnieniemniektórych uwarunkowań środowiskowych. Przeg.Ped., 1984; 14: 392–395.[59] Gołębiowska M, Kamer B, Raczyńska J: Niedobory i nadmiarymasy ciała u niemowląt i małych dzieci z terenumiasta Łodzi. Przeg. Ped., 1987; 17: 386–391.[60] Woynarowska B, Szotowa W, Rodkiewicz B, Cerańska-Goszczyńska H, Półtorak M: Cardiovascular diseasesrisk factors in Warsaw children. Żywienie Człowiekai Metabolizm 1988; 15: 282–286.[61] Charzewska J, Figurska K: Częstość występowaniaotyłości u 7–8-letnich chłopców z Warszawy. Ped. Pol.,1983; 58: 127–130.[62] Muchacka M, Małecka-Tendera E, Koehler B: Występowanieczynników zagrożeniamiażdzycą u dzieci śląskichw wieku szkolnym. Ped. Pol., 1995, 70: 55–60.[63] Smorczewska-Czupryńska B, Ustymowicz-FarbiszewskaJ, Karczewski J: Ocena występowania nadwagi i otyłościu dzieci szkół podstawowych Białegostoku i okolic. Przegl.Ped., 2000; 30: 303–306.[64] Lebiedowicz K, Staśkiewicz G, Torres K: Występowanieotyłości u 15-letnich dzieci w Lublinie w porównaniuz innymi krajami i czynnikami. Nowiny Lek., 2001; 70:55–60.[65] Health Interview Survey. Towards international harmonizationof methods and instruments. WHO RegionalPublication European Series, Copenhagen, WHO, 1996;58.[66] Kuczmarski RJ, Ogden CL, Grummer-Strown LM (i wsp.):CDC growth charts. Advance Data, 2000; 314.[67] Nafziger AN, Stenlund H, Wall S (et al.): Obesity incidencein northern Sweden: How will Sweden look by 2009?. EurJ Epidomiol, 2006; 21 (5): 377–82.[68] Wang Y, Monteiro C, Popkin BM: Trends of obesity andunderweight in older children and adolescents in theUnited States, Brazil, China, and Russia. Am J Clin Nutr,2002; 75: 971–977.[69] Report to the Secretary: Rural Health and Human ServicesIssue. Advisory Committee on Rural Health and HumanServices, April 2005; 23.[70] Kumar B N, Holmboe-Ottesen G, Lien N (et al.): Ethnicdifferences in body mass index and associated factors ofadolescents from minorities in Oslo, Norway: a cross nationalstudy. Public Health Nutr., 2004; 7 (8): 999–1008.[71] Sobal J, Stunkard AJ: Socioeconomic status and obesity:a review of the literature. Psychol Bull, 1990; 105:260–275.[72] Welon Z, Szklarska A, Bielicki T: Nadwaga i otyłość w wielkomiejskiejpopulacji Wrocławia w latach 1983–1999.Monografie Zakładu Antropologii Polskiej Akademii Nauk,Wrocław, 2001; 21.[73] Barker DJ: Fetel of coronary heart disease. BMJ, 1995;311: 171–174.[74] Bray GB, Gray DS: Obesity. Part 1 – Pathogenesis. WestJ Med. 1988 Oct; 149: 429–441.[75] Bray GB, Gray DS. Obersity. Part 2 – Treatment. West JMed., 1988 Oct; 149: 555–571.[76] King A, Rotter J, Motulsky AG (ed.): The genetic basis ofcommon complex diseases. New York, Oxford Press Inc.,2002.[77] Wybrańska I, Dembińska-Kieć A: Genetyka molekularnaotyłości; w: Naruszewicz M. (red): Kardiologia zapobiegawcza,Szczecin, Verso Sc, 2003: 188– 216.[78] Mcdermott R: Ethics epidemiology and thrifty gene: biologicaldeterminizm as a health hazard. Soc. Sci. Med.,1998; 47; 9: 1189–1195.[79] Wybrańska I, Bodzioch M, Malczewska-Malec M, Dembińska-KiećA: Genetyczne uwarunkowania otyłości,cukrzycy, chorób układu krążenia, osteoporozy orazewentualnych powikłań. Adv Clin Exp Med., 2003; 12,Suppl. 1: 79–94.[80] Rankinen T, Perusse L, Weisnagel J, Snyder EE: ChagnonY, Bouchard C: The human obesity gene map: The 2002Update. Obes Res, 2002; 10: 196– 243.[81] Snyder EE, Walts B, Perusse L, Chagnon YC, WeisnagelJ, Rankinen T, Bouchard C: The Human ObesityGene Map: The 2003 Update. Obes. Res., 2004; 12 (3):369–439.– 96 –

Otyłość i nadwaga dzieci i młodzieży z Krakowa na tle wyników badań rówieśników z innych populacji[82] Perusse L, Rankinen T, Zuberi A, Chagnon YC, WeisnagelSJ, Argyropoulos G, Walts B, Snyder EE, Bouchard C:The human obesity gene map; the 2004 update. Obes.Res., 2005; 13: 381– 490.[83] Simsolo RB, Ong JM, Saffari B, Kern PA: Effect of improvedcontrol on the expression of lipoprotein lipasein human adipose tissuese. J. Lipid Res., 1992; 33:89–95.[84] Lawton CL, Burley VJ, Wales JK, Blundell JE: DietaryFat and appetite control in obese subject: weak effectson satiation and satiety. Int J Obes., 1993; 17 (7):409–416.[85] Rissanen AM, Heliovaara M, Knekt P, Reumanen A,Aromaa A: Determinants of weight gain and overweightin adults Finns. European Journal of Clinical Nutrition,1991; 45: 419–430.[86] Wilamson DF, Madans J, Anda RF, Klinman JC, GiovinoGA, Byers T: Smoking cessation and severity of weightgain in a national kohort. New Englad Journal of Medicine,1991; 324: 739–745.[87] Bielicki T, Szklarska A, Welon Z, Brajczewski Cz: Nierównościspołeczne w Polsce: antropologiczne badaniapoborowych w trzydziestoleciu 1965–1995. MonografieZakładu Antropologii Polskiej Akademii Nauk, Wrocław1997.[88] Kołodziej H: The impact of social and ecological factor onbiological fitness of adults. Central European Journal ofPublic Health, 1998; 6: 103–107.[89] Bielicki T, Szklarska A, Welon Z, Rogucka E: Variation inthe body mass index among Polish adults: effect of sex,age, birth cohort and social class. American Journal ofPhysical Antropology, 2001; 116: 166–170.[90] Lipowicz A, Kozieł S, Kołodziej H: Trend sekularny wysokościi masy ciała 14-letniej młodzieży z Wrocławiaw ostatnim trzydziestoleciu. Pediatria Polska. 1999;74;2:145–148.[91] Palczewska I, Niedźwiecka Z, Szilagyi-Pągowska I,Pawlik K: Trend sekularny wzrastania dzieci i młodzieżywarszawskiej w ciągu ostatnich XX lat. Med. Wieku Rozw.,2000; 2: 161–176.[92] Jopkiewicz A, Zaręba M: Epidemiologiczne i społecznoekonomiczneaspekty nadwagi u dzieci i młodzieży szkolnejna Kielecczyźnie. Auksologia a promocja zdrowia,2000; 2: 239–245.[93] Chrzanowska M, Gołąb S, Żarów R, Sobiecki S, MatusikS: Trendy w otłuszczeniu ciała oraz występowanie nadwagii otyłości u dzieci i młodzieży Krakowa w ostatnimtrzydziestoleciu. Pediatria Polska. 2002; 2: 113–119.[94] Oblacińska A, Jodkowska M, Nikiel-Kostyra K, PalczewskaI: Ocena rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży. Cz.II. Dzieci i młodzież w wieku 6–18 lat normy krajowe czyrekomendowane przez WHO?. Medycyna wieku rozwojowego,2010; XIV; 2: 101–107.[95] Mazur A: Dynamika i czynniki ryzyka występowanianadwagi i otyłości u dzieci w wieku szkolnym. Rzeszów,Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2009.[96] Péneau S, Salanave B, Maillard-Teyssier L, Rolland-Cachera MF, Vergnaud AC, Méjean C, Czernicow S,Vol S, Tichet J, Castelbon K, Hercberg S: Prevalence ofoverweight in 6- to 15-year-old children in central/westernFrance from 1996 to 2006: trends toward stabilization. IntJ Obes, 2009; 33: 401–407.[97] Vigenerova J, Humenikova L, Brabec M, Riedlova L, BlahaP: Long-term changes in body weight, BMI and adiposityrebound among children and adolescents in the CzechRepublic. Econ Hom Biol, 2007; 5: 409–425.[98] Tutkuviene J: Body mass index, prevalence of overweightand obesity in Lithuanian children and adolescents,1985–2002. Coll Antropol., 2007; 31: 109–121.[99] Zeller K, Ulbricht G, Kromaeyer-Hauschild K: Long-termtrends in BMI in Jena children. Econ Hum Biol, 2007; 5:426–434.[100] Aeberli I, Amman RS, Knabenhans M: The national prevalenceof overweight in school-age children in Switzerlandhas decreased between 2002 and 2007. Int J Obes. 2008;32: 214–220.[101] Sudblom E, Petzold M, Rasmussen F: Childhood overweightand obesity prevalences leveling off in Stokholmbut socioeconomic differences persist. Int J Obes, 2000;32: 1521–1530.[102] Salanve B, Peneuau S, Rolland-Cachewra MF, HeercbergS, Castetebon K: Stabilization of overweight prevalencein French children between 2000 and 2007. InternationalJournal of Pediatric Obesity, 2009; 1: 1–7.[103] Orgoran MI, Caroll MD, Flegal KM: High body mass forage among US children and adolescents, 2003–2006.JAMA, 2008; 299: 2401–2405.[104] Falkner B, Gidding SS, Ramirez-Garnica G, Witrout SA,West D, Rapaport EB: The realiotionship of body massindex and blond pressure in primary care pediatric patients.J Pediatr., 2006; 148: 195–200.[105] Ogden CL, Carroll MD, McDowell MA, Tabak CJ, FlegalKM: Prevalence of overweight and obesity in the UnitedStates 1999–2004. JAMA, 2006; 295: 1549–1555.[106] Rywik S, Wągrowska H, Piotrowski W, Broda G: Otyłośćjako czynnik ryzyka chorób układu krążenia. TygodnikLekarski. 1995; 1 (Suppl.): 63–67.[107] Pająk A: Pol-MONICA Kraków. Przegl Lek, 1996; 53:703–846.[108] Rywik S: Epidemiologia chorób układu krążenia; w WojtczakA (red.): Choroby wewnętrzne. PZWL, Warszawa1994; 335–346.[109] Ogólnopolskie i regionalne rozpowszechnienie głównychczynników ryzyka układu sercowo-naczyniowego. Wynikiogólnopolskiego badania stanu zdrowia ludności.Program WOBASZ. Kardiol. Pol., 2005; 63 (Suppl. 4):614–685.[110] Broda G, Rywik S: Wieloośrodkowe ogólnopolskie badaniezdrowia ludności – projekt WOBASZ. Zdefiniowanieproblemu oraz cele badania. Kardiol. Pol., 2005; 63(Suppl. 4): 601–604.[111] Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P (red.): Rozpowszechnieniegłównych czynników ryzyka chorób układusercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NA-TPOL PLUS. Kardiol. Pol., 2004; 61 (Suppl. 4): 1–26.[112] Mleczko E: Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnegodzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem życia.Wyd. Monograficzne, AWF, Kraków 1996; 44.[113] Januszewski J. Mleczko E, Nieroda R: Trójczłonowya dwuczłonowy wiek morfologiczny w ocenie wybranych– 97 –

Edward Mleczko, Czesław Szmigielkomponentów sprawności fizycznej dziewcząt w ujęciuzdrowia (H-RF). Antropomotoryka, 2010; 52 (20):17–38.[114] Jeżowska-Zychowicz M: Czynniki warunkujące współczesnezachowania żywieniowe w opinii kobiet. Żyw CzłowMetab. 1999; 25: 379–390.[115] Wojdon-Machała H, Żerańska-Goszyńska H: Środowiskoweuwarunkowania nadmiaru ciężaru ciała u dzieci z regionuwarszawskiego. Pediatr. Pol., 1985; 42: 507–513.[116] De Spiegelaere M, Dramaix M, Hennart P: The influenceof socioeconomic status on the incidence and evolutionof obesity during early adolescence. Int J Obes., 1998;22: 268–274.[117] Shewsbury V, Wardle J: Socioeconomic Status andAdiposity in Childhood: A sistematic Review of CrossselectionalStudies 1990–2005. Obesity, 2008; 16:275–284.[118] Hindi TJ, Kontento IR, Gussow JD: A media literacy nutritioneducation curriculum for start Barents abort the effectof television advertising on their children’s ford requests.J. Am Diet Assoc., 2004; 104: 192–198.[119] Maffeis C, Schulz Y, Piccoli R, Gonrantini E, Pinelli L:Prevalence of obesity in children in North-East Italy. Int JObes., 1993; 17: 287–294.[120] Pařizkova J: Impact of education on ford behaviour, bodycomposition and physical fitness in children. Br J Nutr.,2008; 99: 26–32.[121] Maffeis C, Micciolo R, Must A, Zaffanello M, Pinelli L:Parental and perinatal factors associated with child hoodhoodobesity in North-East Italy. Int J Obes Relat MetabDisord., 1994; 18: 301–305.[122] Phipps SA, Lethbridge L, Burton P: Long-run consequencesof parental paid work hours for child overweightstatus in Canada. Soc Sci Med., 2006; 62: 977–986.[123] Shewsbury V, Wardle J: Socioeconomic status and adiposityin childhood: a systematic review of cross-sectionalstudies 199–2005. Obesity, 2008; 16: 275–284.[124] Voss LD, Hosking J, Metcalf BS, Jeffery An, Wikin TJ:Children from low-income familie hale less Access tosports facilities, but are less no less physically active:cross-sectional study (Early Bird 35). Child Care HealthDev, 2008; 34: 470–474.[125] Duran-Tauleria E, Rona RJ, Chinn S: Factors associatedwith Wright for height and skinfold thickness in Bri:tish children. J. Epidemiol Community Health, 1995; 49:466–473.[126] Januszewski J, Mleczko E: Wskaźnik wagowo-wzrostowyQueteleta II – BMI a sprawność fizyczna i morfologicznabadana w konwencji zdrowia u dziewcząt z Małopolski.Antropomotoryka, 2006; 35 (16): 33– 50.[127] Januszewski J, Mleczko E: Wskaźnik Queteleta II – BMIa sprawność fizyczna badana w konwencji zdrowiau chłopców z Małopolski. Antropomotoryka, 2007; 37 (17):51–66.[128] Januszewski J, Mleczko E: Podstawowe cechy somatycznea sprawność fizyczna chłopców badana w konwencjizdrowia w wybranych okresach ontogenezy. Antropomotoryka,2010; 50 (20): 39–53.[129] Szmigiel Cz: Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży z otyłościąi nadwagą; w Podstawy diagnostyki i rehabilitacjidzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Kraków, AWF,2001: 39.[130] Szmigiel Cz: Znaczenie aktywności ruchowej w prewencjii leczeniu otyłości i nadwagi; w Podstawy diagnostykii rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Kraków,AWF, 2010: 38.[131] Fenczyn J, Szmigiel Cz: Sex, physical activity and thebehaviour of young people with simple obesity. Studies inPhysical Culture and Tourism, 2006; 13 (2): 33–41.[132] Fenczyn J, Szmigiel Cz: Self evaluation among adolescentswith mild obesity. Psychiatry and Psychotherapy,2004; 1: 32–44.[133] Fenczyn J, Szmigiel Cz: O potrzebie rehabilitacji młodzieżyz otyłością prostą w wieku 12–15 lat na podstawie badańobrazu samego siebie i aktywności chłopców otyłychi nieotyłych. Postępy Rehabilitacji, 2001;2: 49–58.– 98 –

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KAKRYTERIA OCENY ROZWOJU MOTORYCZNEGODZIECI W WIEKU OD 10 DO 13 LATESTIMATION CRITERIA OF THE MOTOR DEVELOPMENTOF CHILDREN AGED 10–13 YEARSAdam Haleczko** dr, Wrocław, ul. Kotsisa 21/4Słowa kluczowe: dzieci w wieku 10–13 lat, wskaźniki wieku morfologicznego, próby motoryczneKey words: children 10–13 years old, morphological age indices, motor ability testsSTRESZCZENIE • SUMMARYWstęp. W 50. i 52. numerze „Antropomotoryki” dokonano przeglądu piśmiennictwa dotyczącego stosowaniadwu- i trójczłonowych wskaźników wieku morfologicznego. Stąd autor ogranicza się do przedstawieniatylko kilku związanych z tematem publikacji. Między innymi cytuje antropologów uznających wskaźnik, któryskłada się tylko z wieku cech somatycznych. Jednak w publikacjach, jako jeden z elementów rozwoju, autorzywymieniają wiek metrykalny. Autor nawiązuje do swojego artykułu z pierwszego numeru „Antropomotoryki”,wyjaśniając zawarte tam sformułowania, które jego zdaniem nie zostały właściwie zrozumiane. Jednocześniepodkreśla, że jego dążeniem była i jest trafna ocena sprawności motorycznej dzieci.Cel. Głównym zadaniem opracowania jest weryfikacja diagnostyczności stosowanych wskaźników wiekumorfologicznego i jego składników w ocenie stopnia rozwoju motorycznego dzieci.Materiał i metody. Na podstawie wypowiedzi autorów, wskazujących na wpływ wieku metrykalnego nawyniki prób uwarunkowanych zdolnościami koordynacyjnymi, do badań wybrano dwie grupy dzieci. Jednątworzyli chłopcy i dziewczęta z dwu szkół wrocławskich, w których prowadzony był nabór do szkolenia sportowego,a stosowane próby motoryczne oceniały głównie zdolności koordynacyjne. Drugą grupę stanowilichłopcy ze szkoły w Głuchołazach, szkolący się w lekkoatletycznym czwórboju, którego konkurencje zalicza siędo motorycznych zdolności kondycyjnych. Oba zespoły poddane były trzyletnim obserwacjom ciągłym. Materiałobejmujący kilka form wskaźników dojrzałości biologicznej i ich składników oraz rezultaty prób motorycznychz początkowych i końcowych badań opracowano statystycznie, przedstawiając w tabelach charakterystykiliczbowe pomiarów oraz korelacje.Wyniki. Biorąc pod uwagę niewielką zmienność wieku metrykalnego w porównaniu do wieku cech somatycznychi jej wpływ na tworzone korelacje na podstawie ich wartości, można stwierdzić znaczny wpływtego czynnika na motorykę dziewcząt. W grupie chłopców wzajemnie redukujące się pozytywne i negatywneoddziaływania cech somatycznych na sprawność motoryczną nie wyróżniły żadnego ze wskaźników, jak i ichskładników, jako czynników rozwoju ruchowego. Dodatkowe obliczenia w grupie o większej zmienności cechdały podstawy do preferencji trójczłonowego wskaźnika. Korelacje pierwszego badania czwórboistów wskazująjedynie na lepsze osiągnięcia chłopców młodszych. W pomiarach końcowych zaznacza się natomiast wyraźnywpływ na obie oceny sprawności czynnika somatycznego – zarówno we wskaźnikach, jak i ich składnikach.Godny uwagi jest zwłaszcza mający statystyczną istotność współczynnik korelacji „W SDB” – miara przyspieszenialub opóźnienia biologicznego rozwoju. Uwzględniając wartość samego wskaźnika można sądzić o większychmożliwościach motorycznych chłopców szybciej się rozwijających. Wartość diagnostyczna tego wskaźnikaokazała się znacznie wyższa od trzech pozostałych.Wnioski. W próbach motorycznych uwarunkowanych głównie zdolnościami koordynacyjnymi szczególnieu dziewcząt wiek metrykalny, jako czynnik rozwoju, ma większe znaczenie niż wiek należny z cech somatycznych.W działaniach ruchowych sfery kondycyjnej jego rola jest mniejsza, niemniej w zestawach testów składających– 99 –

Adam Haleczkosię na ogół z prób, w których przejawiają się oba rodzaje zdolności motorycznych, bardziej racjonalne wydajesię korzystanie z wersji trójczłonowej wskaźnika. Trzy elementy składowe, tworzące w postaci ilorazu wskaźnikstanu dojrzałości biologicznej (W SDB), oprócz swojej podstawowej roli miary zaawansowania w rozwoju biologicznymmogą być pomocne przy ocenie poziomu rozwoju motorycznego dzieci.Introduction. A survey of publications devoted to application of two- and three-factor indices of morphologicalage was presented in the 50 th and 52 nd numbers of “Antropomotoryka – Kiensiology”. That’s why the author restrictshimself to presenting only a few publications related to the topic. Among other things, he cites anthropologistswho recognize index consisting only of the somatic age. However, in these publications chronological age ismentioned as one of the development elements. The author refers to his own article published in first number of“Antropomotoryka – Kiensiology” and explains some formulations contained therein, which in his opinion werenot properly understood. At the same time he emphasizes that his desire was and remains accurate assessmentof children’s motor ability.Aim of the work. The main task of this paper is to verify the effectiveness of commonly used indices ofmorphological age and its components in assessing of the degree of motor development of children.Material and methods. Two groups of children were chosen to study based on comments of authors whoindicate the influence of chronological age on the results of tests conditioned by coordination abilities. First groupwas formed by boys and girls, the pupils of two Wroclaw schools, where the recruitment for sport training wasconducted, and applied motor tests were used mainly to evaluate the coordination capacity. The second groupconsisted of boys from school in Głuchołazy, training track and field tetrathlon, which competitions have beenclassified as conditional capacities. Both groups were subjected to three-year continuous study. The materialincluding several forms of indices of biological maturity and their components, and the results of motor testsfrom initial and final research was analyzed statistically. Numerical characteristics and correlations were presentedin six tables.Results. Taking into account a small variability of chronological age compared with the somatic age and itsimpact on the correlations calculated on the basis of their values,​a significant influence of this factor on themotility of girls can be concluded. In the group of boys, mutual reduction of positive and negative impacts ofsomatic traits on the motor efficiency does not distinguish any of the indices and their components as factors inmotor development. Additional calculations on the group with higher variability give the arguments for preferringthe three-factor index. Correlations calculated in the first study only indicates better performance of the youngertetrathlonists. But in the final measurements a marked effect of somatic factor on both evaluations of efficiencyboth in the indices and their components. Particularly interesting is, having a statistical significance, the correlationcoefficient with “I SBM” – a measure of acceleration or retardation of biological development. Having regard tothe value of the index itself one could expect a more motor capabilities in faster developing boys. The diagnosticvalue of this index was much higher than of the other three.Conclusions. In motor tests conditioned mainly by coordination skills especially in girls, the chronologicalage as a factor of a development is more important than age due to somatic features. In the sphere of conditionalmotor activities its role is smaller, nevetheless in sets of tests comprising trials, where both types of motor abilitiesare manifested, use of the three-factor version of index seems more rational. Three components of indicesmake up the quotient index of biological maturity status (I SBM) in addition to its primary role as the developmentmeasure of biological advancement can be helpful in assessing the level of motor development of children.WstępPonad dwadzieścia lat temu w pierwszym numerze„Antropomotoryki” starałem się możliwie wszechstronnieomówić biologiczne aspekty oceny sprawnościmotorycznej dzieci w wieku szkolnym [1]. W tym opracowaniuskupię się jedynie na przedstawieniu zasadnościstosowania trzech elementów składających sięna wskaźniki wieku morfologicznego, tj. wieku należnegoz dwóch cech somatycznych: wysokości i masyciała oraz wieku metrykalnego. Ponieważ artykułyzamieszczone w numerach 50. i 52. Antropomotoryki[2, 3] zawierają niezwykle szczegółowy przegląd piśmiennictwaz tego zakresu, komentując poglądy poszczególnychautorów, którzy wypowiadali się za lubprzeciw konstrukcjom wskaźnika i jego elementówskładowych, ograniczę się do omówienia kilku publikacji.Jednocześnie pragnę podkreślić, że zarównow poprzedniej publikacji, jak i teraz moim dążeniembyło i jest uzyskanie trafnej oceny poziomu rozwojumotorycznego dzieci. Zanim przystąpię do omówieniabadań, chcę wyjaśnić kilka sformułowań z poprzedniejpublikacji, które zostały niewłaściwie odebrane.1. „Biorąc pod uwagę obecny stan wychowaniafizycznego w kraju, a przede wszystkim słuszność– 100 –

Kryteria oceny rozwoju motorycznego dzieci w wieku od 10 do 13 latstwierdzenia, że o sprawności fizycznej dzieci i młodzieży,a w konsekwencji – całego społeczeństwa, decydująlata szkolne (Przewęda 1985) nasuwa się refleksja:czy słuszne jest – przy pogłębiającej się dysproporcjimiędzy rozwojem somatycznym a motorycznym dziecii młodzieży – tworzyć normy na podstawie przeciętnychwyników całej populacji? Bardziej racjonalne wydajesię tworzenie norm docelowych poprzez przyjęcie jakowzorców grup złożonych z osób o odpowiednim stopniuusprawnienia ruchowego (Haleczko). Podobne stanowiskoprezentuje Przewęda (1987), proponując w miernikurozwoju motorycznego jako skalę odniesienia sprawnośćosobników wytrenowanych ruchowo. Analogicznyjest postulat Romanowskiego (1972) nieuznawania zanormę fizjologiczną wartości wskaźników stwierdzonychu przeciętnych ludzi, lecz uwzględniania wielkościparametrów obserwowanych u osób trenujących systematyczniei wytrwale” [1, s. 32].Jak wynika z tekstu, nie chodzi o tworzenie biologicznychpunktów odniesienia do określenia wiekurozwoju morfologicznego, lecz wyłącznie o docelowenormy sprawności motorycznej.2. „Wyeliminowanie z oceny stopnia dojrzałościbiologicznej wieku chronologicznego, w dziedziniewychowania fizycznego i sportu wydaje się jednak niesłuszne.Przede wszystkim należy uwzględnić fakt, iżwiek metrykalny wywiera wpływ na biologiczne dojrzewaniecałego organizmu, a tym samym – na doskonaleniejego wszystkich funkcji, co w efekcie końcowymwyraża się pozytywnymi zmianami w działalności ruchowej.Najtrafniej istotę sprawy wyjaśnia założenie:z dwu osobników znajdujących się na tym samym etapiedojrzewania, tzn. posiadających te same warunkisomatyczne oraz charakteryzujących się jednakowymstopniem aktywności ruchowej, wyższy poziom sprawnościmotorycznej powinien reprezentować, dziękiwiększemu doświadczeniu ruchowemu, osobnik starszymetrykalnie” [1, s. 22].Oczywiście, doświadczenia ruchowe nie należą docech biologicznych, ale tak wysokość, i jak masa ciaławywierają poprzez swoje działanie fizyczne wpływ namotorykę. Przy jej ocenie nie można pominąć doświadczeńruchowych, które nabywa się z czasem, co równoznacznejest z wpływem wieku metrykalnego.3. Badanie zależności między parametrami morfologicznymia zdolnościami motorycznymi z zastosowaniemregresji krzywolinijnej niewątpliwie jest metodącenną, ale niewykluczającą badań w układzie prostolinijnym.Nie szukając daleko, już na podstawie rycinzamieszczonych w publikacji Osińskiego [4], które dotyczązarówno grup wiekowych (7–10, 11–14, 15–18),jak i całości materiału (7–18 lat), można stwierdzić częstowystępujące związki o charakterze liniowym cechsomatycznych z próbami sfery ruchowej.CelPodstawowym celem pracy jest weryfikacja adekwatnościprzyjętych w pracy form wskaźników wieku morfologicznego,jak i jego poszczególnych składników.Materiał i metodyMając na uwadze wypowiedzi autorów [5 i 6], którychzdaniem zdolności koordynacyjne wcale lub w niewielkimstopniu uzależnione są od czynnika somatycznego,w przeciwieństwie do zdolności kondycyjnych, w znacznejmierze uwarunkowanych cechami budowy ciała, dobadań wybrano grupy dzieci: jedną, której motorykareprezentowana jest głównie próbami koordynacyjnymi;drugą, której sfera ruchowa przede wszystkim jest uzależnionaod zdolności kondycyjnych. Pierwszą tworzyło41 dziewcząt i 44 chłopców, uczniów wrocławskich szkółpodstawowych nr 31 i 91, poddanych w latach 2008–2010,począwszy od klas IV, obserwacjom ciągłym. Opis przeprowadzonychprób motorycznych i sposób obliczania zanie ocen podano w 45. numerze „Antropomotoryki” [8].Drugą grupę stanowiło 30 uczniów Szkoły Podstawowejnr 1 w Głuchołazach. Ich wyniki w czwórboju, odnotowywaneprzez 3 lata dwukrotnie w ciągu roku szkolnego,odzwierciedlają przejawiające się w czterech konkurencjachzdolności kondycyjne [7]. Badania te zawdzięczamyPanu Mgrowi Janowi Matcjonowi, który prowadziłje w latach 1991–1993.Aktualnie zalecane przez autorów [2, 3] dwuczłonowewskaźniki aprobowane są przez antropologów[9, 10], których zdaniem forma trójczłonowa z włączeniemwieku metrykalnego zamazuje obraz rzeczywisty.Jednak stanowiska te w świetle ich wypowiedzi z tejsamej publikacji nie są tak jednoznaczne: „Tak więcw dużym uproszczeniu można powiedzieć, że rozwójosobnika (R) w każdym czasie (t i) jest funkcją czynnikówgenetycznych (G), środowiskowych (E) i czasu (T),jaki upłynął od momentu powstania zygoty (t 1) do czasu(t n), co można zapisać następująco:R = f( GET , , ),t1gdzie i – 1, … , n” [9, s. 513].– 101 –

Adam HaleczkoPodobny pogląd wyrażony jest również w innymopracowaniu, gdzie odnajdujemy takie stwierdzenie:„Rozwój biologiczny lub fizyczny określa nam całokształtprocesów biologicznych, jakie zachodzą w rozwijającymsię organizmie z wyłączeniem sfery osobowościpsychicznej. Pojęcie rozwoju biologicznego czyteż fizycznego ujmuje więc powiększanie się wymiarówi masy ciała, doskonalenie struktury i zmiany funkcjinarządów, i układów w ciągu określonych jednostekczasu” [10, s. 11].Autor, wymieniając czynniki rozwoju biologicznegoosobnika związane z ontogenezą, uwzględnia jednakrównież czas, czyli wiek metrykalny.Niezależnie od tych opinii w analizie uwzględnionotrzy przedstawione w tabelach 1–6 wskaźniki wiekumorfologicznego.W toku prowadzonej w latach dwudziestych dyskusjiciekawą propozycję przedstawił Klamrzyński [11,s. 119]: „…jeżeli, jak twierdzą Sch. i Löv., wiek chronologicznyjest jednym z bardzo ważnych czynnikówi dlatego biorą go podwójnie, to nasuwa się pytanie,dlaczego właśnie podwójnie, a nie wziąć go potrójnielub więcej razy i potem odpowiednio do tego podzielićprzez 5 lub większą liczbę. Stwierdzając ważnośćtego czynnika (wieku chronologicznego), niepodobieństwemjest oznaczyć stopień jego ważności a dowolnośćsprawi, że wyniki będą nieścisłe”. Przyjmująctok rozumowania autora, do obliczeń przyjęto jeszczedwa ujęcia wieku metrykalnego omawianego wskaźnika.W rozważaniach nie mogło zabraknąć cenionegokryterium dojrzałości biologicznej – „W SDB”, wyrażającegostosunek wieku rozwojowego do metrykalnego [12,13]. Jego wartość polega na określeniu stopnia odchyleniabadanego osobnika od jego wieku chronologicznego.W obliczeniach uwzględniono jedynie pierwszy członwskaźnika bez odejmowania liczby 100, gdyż to działaniemożna wykonać po przeprowadzonych obliczeniach.W przypadku gdy wiek rozwojowy jest zgodny z wiekiemmetrykalnym, jego wartość wyniesie 100.Tabela 1. Charakterystyka liczbowa pomiarów badanych dziewcząt [N = 41]Table 1. Numerical characteristics of measurements of girls [N = 41]Lp.NoCechyTraits1. Wiek metrykalny [lata]Age [years]2. Wiek wysokości ciała [lata]Body height age [years]3. Wiek masy ciała [lata]Body mass age [years]4. Wiek morfologiczny I [lata] 2+3Morphological age I [years] 25. Wiek morfologiczny II [lata] 2+ 3+1Morphological age II [years] 3Badanie 1 [Study 1] Badanie 3 [Study 3]X SD V X SD V D10,91 0,32 2,9 12,92 0,32 2,5 2,0111,04 1,18 10,7 14,43 2,45 17,0 3,3911,41 2,65 23,3 13,98 2,84 20,3 2,5711,22 1,83 16,3 14,20 2,39 16,8 2,9811,12 1,26 11,3 13,77 1,61 11,7 2,656. Wiek morfologiczny III [lata] 2+ 3+ 1+1Morphological age III [years] 411,07 0,98 8,8 13,56 1,23 9,1 2,497. W SDB 4 ¥ 100I SBM 1102,7 15,97 15,5 109,9 18,2 16,6 7,28. Pchnięcie piłki 1 kg sprzed kl.piers. [cm]Before chest 1 kg ball thrust536,1 89,6 16,7 682,4 106,6 15,6 146,39. Przejście drabinek w zwisie [s]Wallbar cross10,28 3,46 33,7 9,86 6,51 66,1 2,4210. Przejście nad i pod poprzeczką [s]Pass over and under cross-bar14,61 2,21 15,1 12,19 1,88 15,4 2,4211. Przeskoki boczne obunóż [s]Both-feet lateral jumps3,98 0,49 12,4 3,58 0,33 9,3 0,4012. Wskaźnik iloczynowy 8Product index 9 ¥ 10 ¥ 111,10 0,60 54,3 2,49 1,59 63,7 1,39Zmienne we wskaźnikach oznaczone są liczbami porządkowymi.The traits in indices are presented by ordinal numbers.– 102 –

Kryteria oceny rozwoju motorycznego dzieci w wieku od 10 do 13 latTabela 2. Charakterystyka liczbowa pomiarów badanych chłopców [N = 44]Table 2. Numerical characteristics of measurements of boys [N = 44]Lp.NoCechyTraitsBadanie 1 [Study 1] Badanie 3 [Study 3]X SD V X SD V D1. Wiek metrykalny [lata] / Age [years] 10,84 0,32 2,9 12,84 0,32 2,49 2,002. Wiek wysokości ciała [lata] / Body height age [years] 10,53 1,17 11,1 12,90 1,43 11,1 2,373. Wiek masy ciała [lata] / Body mass age [years] 10,44 1,92 18,4 12,80 2,46 19,2 2,364. Wiek morfologiczny I [lata] 2+3Morphological age I [years] 210,48 1,46 13,9 12,85 1,85 14,4 2,375. Wiek morfologiczny II [lata] 2+ 3+1Morphological age II [years] 310,60 0,99 9,4 12,85 1,26 9,8 2,256. Wiek morfologiczny III [lata] 2+ 3+ 1+1Morphological age III [years] 410,66 0,77 7,2 12,84 0,98 7,6 2,357. W SDB4 ¥ 100I SBM 196,8 13,4 13,8 100,1 14,0 14,0 3,38. Pchnięcie piłki 1 kg sprzed kl. piers. [cm]Before chest 1 kg ball thrust547,6 93,8 17,1 702,0 107,8 15,3 154,49. Przejście drabinek w zwisie [s]Wallbar cross9,58 3,24 33,8 9,64 5,96 61,9 3,6210. Przejście nad i pod poprzeczką [s]Pass over and under cross-bar12,93 1,58 12,2 10,94 1,53 14,0 1,9911. Przeskoki boczne obunóż [s]Both-feet lateral jumps4,06 0,57 14,0 3,53 0,38 10,6 0,5312. Wskaźnik iloczynowy 8Product index 9 ¥ 10 ¥ 111,31 0,64 49,0 2,84 2,00 7,02 1,53Zmienne we wskaźnikach oznaczone są liczbami porządkowymi.The traits in indices are presented by ordinal numbers.Tabela 3. Charakterystyka liczbowa pomiarów badanych czwórboistów [N = 30]Table 3. Numerical charactersistics of measurements of tetrathlonists [N = 30]Lp.NoCechyTraitsBadanie 1 [Study 1] Badanie 6 [Study 6]X SD V X SD V D1. Wiek metrykalny [lata] / Age [years] 10,29 0,33 3,2 12,77 0,32 2,5 2,482. Wiek wysokości ciała [lata] / Body height age [years] 9,98 0,97 9,7 12,88 1,08 8,4 2,903. Wiek masy ciała [lata] / Body mass age [years] 9,43 1,18 12,6 11,97 1,15 9,6 2,544. Wiek morfologiczny I [lata] 2+3Morphological age I [years] 29,71 1,00 10,4 12,43 1,09 8,8 2,725. Wiek morfologiczny II [lata] 2+ 3+1Morphological age II [years] 39,90 0,72 7,3 12,54 0,77 6,1 2,646. Wiek morfologiczny III [lata] 2+ 3+ 1+1Morphological age III [years] 410,00 0,59 5,9 12,60 0,62 4,9 2,607.W 4 ¥ 100SDB1/ I SBM94,30 8,92 9,5 97,31 8,11 8,3 3,018. Bieg na 60 m60 m run10,51 0,51 4,9 9,31 0,51 5,4 1,209. Skok w dal / Long jump 338,8 25,2 7,4 408,0 32,5 8,0 69,210. Rzut piłką 150 g / Baseball throw 150 g 31,2 4,9 15,9 43,2 6,4 14,7 12,011. Bieg na 1000 m / 1000 m run 248,2 17,3 7,0 217,5 15,1 7,0 30,712. Rzut piłką lekarską 3 kgMedicine ball throw 3 kg461,3 67,7 14,7 766,7 132,2 17,2 305,413. Suma punktów / Sum of points 66,8 22,5 33,6 171,2 51,9 30,3 104,414. Wskaźnik iloczynowy 9 ¥ 10Product index 8 ¥ 1141,0 9,6 23,5 90,0 25,4 28,4 12,6Zmienne we wskaźnikach są liczbami porządkowymi.The traits in indices are presented by ordinal numbers.– 103 –

Adam HaleczkoTabela 4. Związki wskaźników wieku morfologicznego z próbami motorycznymi dziewcząt [N = 41]Table 4. Correlation coefficients between morphological age indices and tests of motor ability of girls [N = 41]Lp./NoCechy / Traits 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 121. Wiek metrykalny [lata] / Age [years] 29 29 30 38 45 13 34 –43 –02 –27 342. Wiek wysokości ciała [lata] / Body height age [years] 15 80 90 90 89 89 65 –16 05 –33 333. Wiek masy ciała [lata] / Body mass age [years] 12 63 98 98 97 97 78 –06 10 –16 214.5.6.7.Wiek morfologiczny I [lata] 2+315 89 92 99 99 98 77 –10 09 –22 26Morphological age I [years] 2Wiek morfologiczny II [lata] 2+ 3+121 89 91 99 99 97 78 –13 09 –24 28Morphological age II [years] 3Wiek morfologiczny III [lata] 2+ 3+ 1+128 88 91 99 99 95 78 –16 08 –25 30Morphological age III [years] 4W 4 ¥ 100SDB/ I01 88 91 99 98 96 74 –03 10 –19 211SBMPchnięcie piłki 1 kg sprzed kl.piers. [cm]8.15 45 43 48 49 49 47 –17 05 –28 43Before chest 1 kg ball thrust9. Przejście drabinek w zwisie [s] / Wallbar cross –36 –16 15 01 –02 –04 06 –41 46 53 –78Przejście nad i pod poprzeczką [s]10.–04 –01 11 06 06 06 06 –58 56 53 –63Pass over and under cross–barPrzeskoki boczne obunóż [s]11.–23 –20 –08 –15 –16 –17 –12 –63 54 77 –70Both-feet lateral jumpsWskaźnik iloczynowy 812.28 27 03 16 17 19 12 69 –78 –80 –80Product index 9 ¥ 10 ¥ 11Wszystkie współczynniki korelacji przemnożone przez 100. All correlation coefficients multiplied by 100.p 0,05 – 30; p 0,01 – 39Badanie 1 nad przekątną, badanie 3 pod przekątną. Study 1 above diagonal, study 3 below diagonal.Tabela 5. Związki wskaźników wieku morfologicznego z próbami motorycznymi chłopców [N = 44]Table 5. Correlation coefficients between morphological age indices and tests of motor ability of boys [N = 44]Lp. Cechy / Traits 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 121. Wiek metrykalny [lata] / Age [years] 13 13 14 24 34 –07 –07 –05 01 02 –042. Wiek wysokości ciała [lata] / Body height age [years] 35 77 91 90 89 89 32 15 17 –04 –013. Wiek masy ciała [lata] / Body mass age [years] 18 79 97 96 95 95 35 18 27 07 –06Wiek morfologiczny I [lata] 2+34.25 91 97 99 98 98 36 17 25 03 –05Morphological age I [years] 2Wiek morfologiczny II [lata] 2+ 3+15.33 92 96 99 99 95 34 17 24 03 –05Morphological age II [years] 3Wiek morfologiczny III [lata] 2+ 3+ 1+16.40 92 95 99 99 91 32 16 23 03 –05Morphological age III [years] 47. W 4 ¥ 100SDB/ I 09 87 97 99 97 95 37 18 24 02 –041SBMPchnięcie piłki 1 kg sprzed kl. piers. [cm]8.08 52 51 54 53 52 54 –46 –15 00 68Before chest 1 kg ball putPrzejście drabinek w zwisie [s]9.–06 15 36 30 28 27 31 –14 56 43 –85Wallbar crossPrzejście nad i pod poprzeczką [s]10.02 32 54 48 47 46 50 –21 62 33 –67Pass over and under cross-bar11. Przeskoki boczne obunóż [s] / Both-feet lateral jumps –01 –02 –04 –03 –03 –03 –03 –34 31 48 –41Wskaźnik iloczynowy 812.03 –06 –24 –18 –18 –17 –19 46 –72 –77 –55Product index 9 ¥ 10 ¥ 11Wszystkie współczynniki korelacji przemnożone przez 100. All correlation coefficients multiplied by 100.p 0,05 – 29; p 0,01 – 38Badanie 1 nad przekątną, badanie 3 pod przekątną. Study 3 above diagonal, study 2 below diagonal.– 104 –

Kryteria oceny rozwoju motorycznego dzieci w wieku od 10 do 13 latTabela 6. Związki wskaźników wieku morfologicznego z wynikami chłopców w czwórbojuTable 6. Correlation coefficients between morphological age indices and results in tetrathlon of boysLp. Cechy / Traits 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 141. Wiek metrykalny [lata] / Age [years] 24 53 43 55 64 13 17 –17 04 30 36 –26 –142. Wiek wysokości ciała [lata] / Body height age [years] 30 75 92 89 85 93 –10 13 –05 –09 52 02 033. Wiek masy ciała [lata] / Body mass age [years] 35 91 95 96 95 86 –11 03 08 13 55 –06 05Wiek morfologiczny I [lata] 2+34.33 98 98 99 97 95 –11 08 02 03 57 –03 04Morphological age I [years] 2Wiek morfologiczny II [lata] 2+ 3+15.45 96 97 99 99 90 –08 05 03 07 58 –06 02Morphological age II [years] 3Wiek morfologiczny III [lata] 2+ 3+ 1+16.55 94 96 97 99 85 –05 02 03 11 58 –09 00Morphological age III [years] 47. W 4 ¥ 100SDB/ I 05 94 93 96 91 86 –18 15 01 –08 51 07 101SBM8. Bieg na 60 m / 60 m run 08 –29 –30 –30 –27 –24 –34 –76 22 46 –42 –66 –459. Skok w dal / Long jump –08 34 30 33 30 27 37 –78 00 –55 62 81 66Rzut piłką 150 g10.11 23 23 23 24 24 22 –37 54 –13 16 41 71Baseball throw 150 g11. Bieg na 1000 m / 1000 m run 38 –31 –24 –28 –21 –15 –42 57 –52 –41 –33 –76 –61Rzut piłką lekarską 3 kg12.28 68 76 74 74 72 69 –59 57 39 –31 50 49Medicine ball throw 3 kg13. Suma punktów / Sum of points –18 33 30 32 28 24 40 –86 87 67 –80 54 91Wskaźnik iloczynowy 9 ¥ 1014.–11 32 30 32 29 25 37 –75 86 83 –85 53 96Product index 8 ¥ 11Wszystkie współczynniki korelacji przemnożone przez 100. All correlation coefficients multiplied by 100.p 0,05 – 36; p 0,01 – 46Badanie 1 nad przekątną, badanie 6 pod przekątną. Study 1 above diagonal, study 6 below diagonal.Do obliczenia wieku należnego z cech somatycznychdzieci wrocławskich wykorzystano dane zebranew latach 2000–2001 przez zespół pod kierunkiemA. Burdukiewicz [14], a w grupie czwórboistów przeliczeńdokonano posługując się tabelami Żaka [5].W badanych grupach sprawdzono rozkłady testemKołmogorowa-Smirnowa [15]. W większości analizowanezmienne nie odbiegały od rozkładu normalnego.Tendencją skośności charakteryzowały się wiek chronologicznyi wiek należny z cech somatycznych, za wyjątkiemwieku masy ciała czwórboistów.Grafika komputerowa nie wykazała zależnościkrzywolinijnych.Charakterystyki liczbowe i macierze korelacji zebranychdanych przedstawiono w tabelach.WynikiPrzystępując do analizy materiału, należy uwzględnićspecyfikę określania wieku metrykalnego w badaniachrozwijających się dzieci. Obliczony dla osobników urodzonychw okresie jednego roku, wyróżnia się wyjątkowoniską zmiennością w porównaniu do wieku należnegoz cech somatycznych. Tym samym wartość jegozwiązków z próbami motorycznymi znacznie się obniżaw zestawieniu z korelacjami badań przekraczających12 miesięcy. Określony w dłuższym okresie wiek metrykalnycharakteryzuje się zmiennością, która z miaramiwieku wysokości i masy ciała tworzy korzystniejszeproporcje, dając bardziej rzeczywisty obraz związkówwskaźników rozwoju biologicznego z motoryką. Ta specyficznośćwieku chronologicznego nakazuje ostrożnośćw interpretacji związków, w jakich ta cecha bierzeudział zarówno oddzielnie, jak i we wskaźnikach.W grupie dziewcząt w trzecim badaniu współczynnikzmienności wieku masy ciała ośmiokrotnie przekroczyłtę miarę wieku metrykalnego (tab. 1). Mimo to pozytywnezwiązki tej cechy z wszystkimi ocenami sprawnościmotorycznej – oprócz pchnięcia piłki – osiągająnajwyższe wartości (tab. 4).U chłopców z tych szkół współczynniki korelacjitych zmiennych bliskie są zeru (tab. 5). W drugim badaniustatystycznie istotne współczynniki korelacji, określającezwiązki wieku wysokości i masy ciała z dwomapróbami koordynacyjnymi, informują o niekorzystnymna nie wpływie tych cech. Nie można wykluczyć, iż sąto przejawy zaburzeń typowych dla okresu pokwitania[16, 17].– 105 –

Adam HaleczkoUmiarkowane negatywne związki wiek metrykalnytworzy z sumarycznymi ocenami prób motorycznychw zespole chłopców z Głuchołaz (tab. 6). Tylkowspółczynniki „r” obu rzutów mają wartości dodatnie.Nieodnotowany natomiast w początkowym badaniu [1]wpływ wieku cech somatycznych, w końcowych pomiarach(6) wyraża się korzystnym oddziaływaniem nawszystkie próby motoryczne.Rzut piłką palantową, czyli konkurencja czwórboju,w której wynik zależy nie tylko od szybkości i siły, a zarazemwymagająca większej niż pozostałe koordynacji,jest jedyną próbą nietworzącą z wiekiem metrykalnymnegatywnych korelacji.Niespodziewane okazały się reakcje wskaźnikastanu dojrzałości biologicznej (W SDB) [12, 13] czwórboistów.Wprawdzie świadczą one o niewielkim ich opóźnieniuw rozwoju, ale przede wszystkim tworzą związkiz motoryką przekraczające progi istotności (tab. 6).Przy tym relacje z końcowymi ocenami sprawnościbyły wyższe niż pozostałych wskaźników. Ponadtote kryteria rozwoju we wszystkich badanych grupachtworzyły znaczące związki z pchnięciami lub rzutamipiłką lekarską. Wskaźnik ten wykorzystał również w badaniachmotoryczności Napierała [18], przedstawiającw formie graficznej, z uwzględnieniem wieku rozwojowego,wyniki uczniów w pięciu próbach M.T.S.F.Najlepsze rezultaty uzyskali chłopcy charakteryzującysię prawidłowym rozwojem.Niezamieszczone w tabelach związki proponowanychprzez Klamrzyńskiego [11, s. 119] wskaźnikówo innych niż stosowane w badaniach ujęciach wiekumetrykalnego (0,5 i 1,5) osiągnęły wartości pośredniemiędzy I i III wskaźnikiem.Trudne w interpretacji związki wieku metrykalnegoz motoryką, a właściwie ich brak, w grupie wrocławskichchłopców (tab. 5) skłoniły do próby podwyższeniastopnia zmienności tej cechy przez wydłużenie okresubadań. Połączenie wyników pierwszego i trzeciegobadania zwiększyło znacznie zmienność wieku metrykalnego(V 3= 2,5, V 1+3= 8,9) w mniejszym stopniuzwiększając wiek wysokości ciała (V 3= 11,1, V 1+3= 15,1)z jego masy (V 3= 19,2, V 1+3= 21,5). Efektem tych działańbył wzrost współczynników korelacji z oceną motorykiwsk. I do r = .17, wsk. II do r = .24 a wsk. III dor = .29. Wartości te z jednej strony powinny być nieconiższe, gdyż połączenie dwóch grup różniących sięw średnich arytmetycznych o połowę odchylenia standardowegostwarza pozorną korelację rzędu okołor = .15. Z drugiej zaś strony nieco słabsze wyniki chłopcóww przejściu drabinek w trzecim badaniu w porównaniudo pierwszego obniżyły wartość korelacji ocenykońcowej sprawności.Większy zakres zmienności wieku metrykalnegoumożliwił uzyskanie zbliżonych do rzeczywistych relacjiwskaźnika wieku morfologicznego do działań ruchowych.Analiza statystyczna materiału jako najistotniejsząwykazała konieczność doboru odpowiednich domotoryki dzieci wskaźników dojrzałości biologicznej.W próbach uwarunkowanych głównie zdolnościamikondycyjnymi korzystne jest zastosowanie wsk. I(dwuczłonowego), niemniej przy przyjęciu klasycznejformuły obliczeniowej Norwegów [19], czyli wsk. II (trójczłonowego),straty informacyjne nie byłyby wielkie.W próbach koordynacyjnych wyróżnia się natomiastwsk. III z dwukrotnym uwzględnieniem w liczniku wiekumetrykalnego. Uzyskane wyniki analizy, podkreślająceznaczenie wieku chronologicznego w ocenie zdolnościkoordynacyjnych, potwierdzają wcześniejsze na ten tematdoniesienia Żaka [5] oraz Ignasiak i wsp. [6].Wartości i kierunki oddziaływania trzech czynnikówtworzących wskaźniki biologiczne ukształtowały ichrelacje z motoryką. Znak i wysokość współczynnikówkorelacji danego wskaźnika malały lub wzrastały (tab.4 i 6) w zależności od tego, czy próby motoryczne zaliczałysię do zdolności kondycyjnych, czy koordynacyjnychoraz od liczbowego ujęcia wieku metrykalnegow danym kryterium rozwoju.Brak grupy dziewcząt o próbach motorycznychuwarunkowanych zdolnościami kondycyjnymi nie pozwalana pełniejszą analizę wpływu czynników biologicznychna rozwój motoryczny dzieci w wieku 10–13lat. Niemniej zebranie najistotniejszych informacjiumożliwia przedstawienie ich we wnioskach.WnioskiSpecyfika obliczania wieku chronologicznego obligujedo ostrożnej interpretacji jego roli w ocenie rozwoju motorycznegodzieci.W próbach motorycznych uwarunkowanych główniezdolnościami koordynacyjnymi, szczególnie u dziewcząt,wiek metrykalny jako czynnik rozwoju ma większeznaczenie niż wiek należny z cech somatycznych.W działaniach ruchowych sfery kondycyjnej jego rolajest mniejsza, niemniej w zestawach testów składającychsię na ogół z prób, w których przejawiają się obarodzaje zdolności motorycznych, bardziej racjonalnewydaje się korzystanie z wersji trójczłonowej wskaźnika.Trzy elementy składowe wskaźników, tworzące– 106 –

Kryteria oceny rozwoju motorycznego dzieci w wieku od 10 do 13 latw postaci ilorazu wskaźnik stanu dojrzałości biologicznej(W SDB), oprócz swojej podstawowej roli miaryzaawansowania w rozwoju biologicznym, mogą byćpomocne przy ocenie poziomu rozwoju motorycznegodzieci.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Haleczko A: Biologiczne aspekty ewaluacji sprawnościmotorycznej dzieci w wieku szkolnym – wybrane zagadnieniametodologiczne. Antropomotoryka, 1989; 1:19–36.[2] Januszewski J, Mleczko E: Podstawowe cechy somatycznea sprawność fizyczna chłopców badana w konwencjizdrowia w wybranych okresach ontogenezy. Antropomotoryka,2010; 50: 39–53.[3] Januszewski J, Mleczko E, Nieroda R: Trójczłonowya dwuczłonowy wiek morfologiczny w ocenie wybranychkomponentów sprawności fizycznej dziewcząt w ujęciuzdrowia (H-RF). Antropomotoryka, 2010; 52: 17–38.[4] Osiński W: Wielokierunkowe związki zdolności motorycznychi parametrów morfologicznych. Badania dziecii młodzieży wielkomiejskiej z uwzględnieniem poziomustratyfikacji społecznej. Monografie, Poznań, AWF, 1988;261.[5] Żak S: Zdolności kondycyjne i koordynacyjne dzieci i młodzieżyz populacji wielkomiejskiej na tle wybranych uwarunkowańsomatycznych i aktywności ruchowej. Część I. Nowytest relatywnej oceny sprawności motorycznej dziewcząti chłopców w wieku 7–19 lat oraz normy i tabele punktowe.Część II. Wyd. Monograficzne, Kraków, AWF, 1991.[6] Ignasiak Z, Sławińska T, Domaradzki J, Fugiel J, Krynicka-PieleszekI, Rożek-Piechura, Żurek G: Rozwójfunkcjonalny dzieci i młodzieży z Legnicko-GłogowskiegoOkręgu Miedziowego w ujęciu wieku morfologicznego.Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 2007; 85.[7] Haleczko A: Znaczenie siły w ujęciu relatywnym dlaosiągnięć 10–13-letnich chłopców w lekkoatletycznymczwórboju – wskazania metodologiczne. Antropomotoryka,2003; 26: 33–39.[8] Haleczko A, Jezierski R, Korzewa L, Misiołek E, WłodarczykU: Ocena motorycznych zdolności kondycyjnychi koordynacyjnych dziesięcioletnich dzieci w ramachdoboru do szkolenia sportowego. Antropomotoryka, 2009;45:57–79.[9] Cieślik J, Drozdowska M, Malinowski A: Norma rozwojowa– teoretyczne i praktyczne aspekty oceny rozwojubiologicznego człowieka; w Malinowski A, Strzałko J.(red.): Antropologia. Poznań, PWN, 1985.[10] Malinowski A: Norma biologiczna a rozwój somatycznyczłowieka. Warszawa, Instytut Wydawniczy ZZ, 1987.[11] Klamrzyński P: Przyczynek do określenia wieku fizjologicznego.Wychowanie Fizyczne, 1928; IX, /5/: 117–125.[12] Cieślik J: Wpływ niektórych zaburzeń hormonalnych narozwój somatyczny i dojrzałość biologiczną dziewcząti chłopców. Materiały i Prace Antropologiczne 1975; 88:43–84.[13] Cieślik J: Wielopoziomowy rozwój fenotypowy populacjii osobnika w ontogenezie. Poznań, UAM, 1980.[14] Burdukiewicz A, Andrzejewska J, Miałkowska J, PietraszewskaJ: Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży wrocławskiejw wieku 7–18 lat. Wrocław, AWF, 2009.[15] Stanisz A: Przystępny kurs statystyki w oparciu o programStatistica PL na przykładach z medycyny. StatSoft, Kraków,2000.[16] Meinel K: Motoryczność ludzka. Warszawa, SiT, 1967.[17] Haleczko A: Zwinność i jej znaczenie dla sprawnościmotorycznej dzieci i młodzieży. Zeszyty Naukowe AWFw Krakowie, 1979; 19, 1: 188–201.[18] Napierała M: Somatyka i motoryka dzieci i młodzieżyszkolnej województwa kujawsko-pomorskiego z uwzględnieniemwieku rozwojowego i kalendarzowego. RocznikiNaukowe, AWF, Poznań; 2005; 54: 95–104.[19] Stojanowski K: Moment rasowy w wychowaniu fizycznym.Wychowanie Fizyczne 1929; X /1/: 1–5.– 107 –

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KAWARTOŚCI CENTYLOWE WYSOKOŚCI I MASYCIAŁA ORAZ WSKAŹNIKA MASY CIAŁA DZIECII MŁODZIEŻY W WIEKU 6–18 LAT Z GDAŃSKAZ UWZGLĘDNIENIEM PROBLEMU DEFINIOWANIANADWAGI I NIEDOBORU MASY CIAŁAPERCENTILE VALUES OF HEIGHT AND BODY MASSAND THE BODY MASS INDEX OF CHILDREN AND YOUTHAGED 6–18 YEARS FROM GDANSK INCLUDINGUNDER- AND OVERWEIGHT DEFINITION PROBLEMMałgorzata Resiak*, Józef Drabik**,Aleksandra Niedzielska***, Marek Jankowski******** dr hab., Zakład Promocji Zdrowia, Wydział Wychowania Fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku**** prof. dr hab., Zakład Promocji Zdrowia, Wydział Wychowania Fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku**** dr, Ośrodek Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka w Gdańsku**** mgr, Ośrodek Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka w GdańskuSłowa kluczowe: dzieci i młodzież w wieku szkolnym, rozwój somatyczny, normyKey words: school children and youth, somatic development, normsSTRESZCZENIE • SUMMARYCel badań. Opracowanie wartości centylowych dla wysokości, masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dziecii młodzieży w wieku szkolnym z miasta Gdańska, a także porównanie kryteriów nadwagi i niedoboru masy ciaław populacji gdańskiej z wartościami referencyjnymi International Obesity Task Force oraz z normami opracowanymiprzez Instytut Matki i Dziecka na podstawie badań dzieci i młodzieży warszawskiej.Materiał i metody. Badaniami objęto 25 124 dzieci i młodzieży, w tym 12 813 chłopców i 12 311 dziewczątw wieku 6–18 lat. Obliczenia wartości centyli: 3, 5, 10, 15, 25, 50, 75, 85, 90, 95 oraz 97 u chłopców i dziewczątprzeprowadzono z uwzględnieniem wieku kalendarzowego.Wyniki. Stwierdzono zbliżony przebieg krzywych obrazujących kryteria nadwagi i otyłości u chłopcówi dziewcząt w badaniach gdańskich i międzynarodowych. W przypadku badań warszawskich zgodność ta pojawiłasię wyłącznie u dzieci młodszych. Zbliżone były natomiast wartości 10. centyla, stanowiące punkt odcięciadla niedoboru masy ciała w badaniach gdańskich i warszawskich oraz międzynarodowych, w których punktten odpowiada BMI = 18,5 kg/m 2 w wieku 18 lat.Wnioski. Diagnostyka indywidualna wymaga stosowania odniesień do populacji krajowej, najlepiej regionalnej,obejmującej duże grupy badawcze. Określenie rozpowszechnienia otyłości i nadwagi oraz niedoborumasy ciała powinno natomiast odbywać się na podstawie uzgodnionych międzynarodowych standardów. Tylkoone dają bowiem możliwość dokonywania porównań.Aim of the research. Working out centile norms for height, body mass and body mass index (BMI) in schoolchildren and youth in the city of Gdansk as well as comparison of overweight and underweight criteria in popula-– 109 –

Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek Jankowskition of Gdansk with reference values of International Obesity Task Force and norms which were elaborated bythe Institute of Mother and Child on the basis of the examinations of children and youth from Warsaw.Material and methods. The research included 25 124 children and youth, of which 12 813 were boys and12 311 girls aged 6–18 years. Calculation of values of percentiles: 3, 5, 10, 15, 25, 50, 75, 85, 90, 95 and 97 inboys and girls was performed with consideration of calendar age.Results. Similar curves run imaging criteria of overweight and obesity in boys and girls was noted in Gdanskand international research. In case of Warsaw research this accordance occurred entirely in younger children.Similar, however, were the values of 10 centile constituting cut-off point for underweight in Gdansk and Warsawexaminations in which this point corresponds to BMI =18,5 kg/m 2 at the age of 18 years.Conclusions. Individual diagnosis demands reference to national population, regional would be the best,including big research groups. On the other hand, determination of spreading obesity and overweight and underweightshould be performed basing on agreed international standards, because only they give possibility ofmaking comparisons.WstępObserwacje rozwoju somatycznego dzieci i młodzieżymają w Polsce długą historię. Od lat monitorowano m.in.zmiany międzypokoleniowe cech somatycznych, w tymwysokości i masy ciała [1], badano także związek tychzmian z uwarunkowaniami środowiskowymi [2–4]. Takiedane umożliwiają śledzenie trendów sekularnych i tymsamym mogą informować o stopniu przystosowaniasię poszczególnych pokoleń do środowiska [5]. Naszebadania nawiązują do tych obserwacji, a ponadto dooceny rozwoju somatycznego. Ocena ta może z koleistanowić podstawę do działania bądź prewencyjnego,bądź – w razie stwierdzenia zaburzeń – leczniczego.W przypadku większości cech somatycznychważna jest aktualizacja tych punktów odniesienia.Pewne wątpliwości budzi jednak ciągła aktualizacjasiatek centylowych tworzonych dla wskaźnika masyciała (BMI), który służy zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych– zwłaszcza w badaniach epidemiologicznych– do szacowania wielkości otłuszczenia ciała. Normęstatystyczną stanowi większość osobników [6]. Jeślizatem nadwaga i otyłość stają się coraz bardziej powszechne,to ciągłe uaktualnianie siatek centylowychmoże utrudniać właściwą ocenę ewentualnego nadmiarumasy ciała.Monitorowania wymaga także niebezpieczne dlazdrowia zjawisko niedoboru masy ciała i zbyt niskiegopoziomu otłuszczenia. W zamożnych krajach jest onoprzede wszystkim efektem ulegania presji środowiska,wymuszającego dostosowanie sylwetki do narzuconych„kanonów” estetycznych [7, 8], a w krajach rozwijającychsię może wynikać z biedy [9]. Prace przedstawiającerozpowszechnienie nadwagi i otyłości u dziecii młodzieży są liczniejsze niż opracowania dotycząceniedoboru masy ciała. Autorzy niniejszego opracowaniauwzględnili oba te aspekty rozwoju fizycznego.Celem naszych badań było opracowanie rozkładówcentylowych dla wysokości, masy ciała i wskaźnikamasy ciała dzieci i młodzieży w wieku szkolnym miastaGdańska, a także porównanie kryteriów przyjętych dostwierdzenia nadwagi i niedowagi w populacji gdańskiejz wartościami uznanymi za referencyjne przezIOTF (International Obesity Task Force) [7, 10] orazze wskaźnikami opracowanymi przez Instytut Matkii Dziecka na podstawie badań dzieci i młodzieży warszawskiej(11).Materiał i metodyBadania przeprowadzono w latach 2008/2009w Ośrodku Promocji Zdrowia i Sprawności Dziecka(OPZiSDz) oraz w gdańskich szkołach w ramach programów„Zdrowy Uczeń”, „Zdrowe Serce GdańskichUczniów” i „Waga Zdrowia”, we współpracy z 43 pielęgniarkamiszkolnymi zatrudnionymi w 13 placówkachmedycznych, jak i w ramach indywidualnych praktykpielęgniarskich. Pielęgniarki wykonujące pomiary byływcześniej przeszkolone przez lekarzy OPZiSDz orazGUM.Badaniami objęto 25 124 dzieci i młodzieży, w tym12 813 chłopców i 12 311 dziewcząt w wieku 6–18 lat,co stanowi około 50% tej grupy wiekowej gdańskiej populacji.Wiek określono z dokładnością do 0,01 roku.Podziału badanych na grupy wiekowe dokonano wgjednej z propozycji przyjętych w piśmiennictwie [12].Do grupy sześciolatków zaliczono dzieci znajdujące sięw przedziale wiekowym 5,50–6,49. Analogicznie postąpionow pozostałych grupach wiekowych. Dokonanopomiarów wysokości i masy ciała wg obowiązującychzasad [13]. Wskaźnik masy ciała (BMI) obliczono wgwzoru:masa ciała (kg) / ((wysokość ciała (m)) 2 .– 110 –

Wartości centylowe wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku 6–18 lat...W obliczeniu wartości centyli: 3, 5, 10, 15, 25, 50,75, 85, 90, 95 i 97 uwzględniono płeć i wiek kalendarzowy.Do porównania wartości granicznych określającychnadwagę i otyłość wykorzystano międzynarodowestandardy opisane przez Cole’a i wsp. [10], a rekomendowaneprzez IOTF (International Obesity Task Force)oraz wartości 85. i 95. centyla uzyskane w badaniachdzieci warszawskich [11] i gdańskich. W celu porównaniametod określania niedoboru masy ciała uwzględnionowartości centyli: 3, 5 i 10 z obserwacji poczynionychw populacjach warszawskiej i gdańskiej orazwartości referencyjne opublikowane w 2007 roku przezCole’a i wsp. [7].WynikiDane liczbowe o wysokości i masie ciała, a takżeo wskaźniku masy ciała (BMI) badanych chłopcówi dziewcząt w grupach wieku przedstawiono w tabelach1–2.W tabelach 3–6 przedstawiono wartości centyli: 3,5, 10, 15, 25, 50, 75, 85, 90, 95 i 97 wysokości orazmasy ciała u chłopców i dziewcząt, a w tabelach 7 i 8– wartości BMI. Ponadto na rycinach 1–4 porównanoróżne kryteria nadwagi i niedowagi.Na rycinach 1 i 2 pokazano wartości 85. i 95. centylaBMI, stanowiące wartości graniczne dla nadwagiTabela 1. Charakterystyka liczbowa wysokości ciała, masy ciała i wskaźnika masy ciała (BMI) badanych chłopcówTable 1. Number characteristics of the body height, body weight and body mass index (BMI) for the boysWiek (lata)age (years)nWysokość c. (cm)Masa c. (kg)BMI (kg/m 2 )Body height (cm)Body mass (kg)–xS – x s – x s6 848 120,1 5,1 22,9 4,0 15,8 1,97 1127 124,0 5,5 24,6 4,8 15,9 2,28 468 132,0 6,0 29,1 5,8 16,6 2,39 1086 137,1 6,2 33,3 7,5 17,6 3,010 1026 142,3 6,4 36,5 8,2 17,9 3,111 1061 147,1 6,8 39,7 9,0 18,2 3,112 1127 153,2 7,6 44,7 10,8 18,8 3,413 928 159,9 8,5 50,7 11,9 19,7 3,514 1483 168,7 8,2 59,0 12,7 20,6 3,615 710 171,7 7,9 62,6 13,5 21,1 3,716 334 176,6 7,5 68,2 14,1 21,8 4,017 785 178,6 6,3 72,2 14,1 22,6 3,918 1830 179,4 6,6 73,7 12,9 22,9 3,6Tabela 2. Charakterystyka liczbowa wysokości ciała, masy ciała i wskaźnika masy ciała (BMI) badanych dziewczątTable 2. Number characteristics of the body height, body weight and body mass index (BMI) for the girlsWiek(lata)age (years)nWysokość c. (cm)Masa c. (kg)BMI (kg/mBody height (cm)Body mass (kg)2 )–xS – x s – x s6 764 119,4 5,1 22,4 4,1 15,6 1,97 1029 122,7 5,5 23,8 4,3 15,7 2,08 481 130,7 5,8 28,5 5,7 16,6 2,59 1066 135,6 6,1 31,6 7,0 17,1 2,810 1059 141,3 6,7 35,1 7,8 17,4 2,911 1117 147,5 7,4 39,9 9,4 18,2 3,312 1150 154,4 7,3 45,4 10,4 18,9 3,513 856 159,3 7,1 50,6 11,1 19,8 3,514 1384 162,9 5,9 55,2 10,5 20,7 3,415 599 163,7 6,2 57,2 10,8 21,3 3,616 277 165,4 5,7 60,2 11,4 22,0 3,717 754 166,0 6,3 59,8 10,7 21,7 3,418 1775 166,2 5,9 60,1 10,3 21,7 3,4– 111 –

Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek JankowskiTabela 3. Wartości centylowe wysokości ciała u chłopcówTable 3. Percentile values of body height for boysWiekCentyle / Percentilesage n(years)3 5 10 15 25 50 75 85 90 95 976 848 111,0 112,0 113,5 115,0 117,0 120,0 123,5 125,5 127,0 128,5 129,57 1127 114,5 115,5 117,0 118,5 120,0 124,0 127,5 129,5 131,0 134,0 135,08 468 120,0 122,0 125,0 126,0 128,0 132,0 136,0 138,0 140,0 142,0 142,59 1086 125,5 127,5 129,0 130,5 132,5 137,0 141,5 143,5 145,0 148,0 148,510 1026 130,5 132,0 134,0 136,0 138,0 142,5 146,5 149,0 150,0 152,5 155,011 1061 135,0 136,0 138,5 140,5 142,5 146,5 151,5 154,0 155,5 159,0 161,012 1127 140,0 142,0 144,0 146,0 148,0 153,0 158,0 160,5 162,5 167,5 169,013 928 145,0 147,0 149,0 151,0 154,0 160,0 165,5 169,0 171,0 174,0 177,514 1483 153,0 155,0 158,0 160,0 163,0 169,0 174,0 177,0 179,0 181,0 183,015 710 155,0 158,0 161,5 164,0 167,0 172,0 177,0 180,0 181,0 185,0 186,016 334 162,0 163,0 168,0 170,0 172,0 177,0 182,0 184,0 185,0 188,0 190,017 785 166,0 168,0 170,0 172,0 175,0 179,0 183,0 185,0 187,0 189,0 191,018 1830 167,0 169,0 171,0 173,0 175,0 179,0 184,0 186,0 188,0 191,0 192,0Tabela 4. Wartości centylowe wysokości ciała u dziewczątTable 4. Percentile values of body height for girlsWiekCentyle / Percentilesage n(years)3 5 10 15 25 50 75 85 90 95 976 764 110,0 111,0 113,0 114,0 116,0 119,0 123,0 124,5 125,5 128,0 129,07 1029 113,0 114,0 116,0 117,0 119,0 122,5 126,0 128,5 130,0 132,0 133,58 481 120,0 121,5 124,0 125,0 127,0 130,5 134,0 136,5 138,5 140,5 142,09 1066 124,5 125,5 128,0 129,0 131,5 135,5 139,5 142,0 143,5 146,0 147,510 1059 129,0 130,5 133,0 134,0 137,0 141,5 146,0 148,0 149,5 153,0 154,511 1117 133,5 135,0 138,0 140,0 143,0 147,5 152,5 155,0 157,0 160,0 161,512 1150 141,0 142,5 145,0 147,0 149,0 154,5 160,0 162,0 163,5 166,0 168,013 856 146,0 147,5 150,0 152,0 154,5 159,5 164,0 166,0 168,0 171,0 173,014 1384 152,0 153,0 156,0 157,0 159,0 163,0 167,0 169,0 170,0 172,0 174,015 599 152,0 154,0 156,0 157,0 160,0 164,0 168,0 170,0 172,0 173,0 175,016 277 154,0 156,0 159,0 160,0 162,0 166,0 169,0 171,0 172,0 175,0 177,017 754 155,0 156,0 158,0 160,0 162,0 166,0 170,0 173,0 174,0 177,0 178,018 1775 155,0 157,0 159,0 160,0 162,0 166,0 170,0 172,0 174,0 176,0 177,0Tabela 5. Wartości centylowe masy ciała u chłopcówTable 5. Percentile values of body weight for boysWiekCentyle / Percentilesage n(years)3 5 10 15 25 50 75 85 90 95 976 848 17,2 17,8 18,5 19,0 20,0 22,0 25,0 27,0 28,5 30,5 32,37 1127 18,5 19,0 19,9 20,5 21,5 23,7 26,5 29,0 30,5 34,0 36,08 468 21,0 22,0 23,0 23,5 25,0 28,0 32,0 35,0 37,0 41,0 42,09 1086 23,5 24,0 25,0 26,0 28,0 32,0 38,0 41,0 43,0 46,5 50,510 1026 25,0 26,0 27,5 29,0 31,0 35,0 41,0 45,0 48,0 51,5 54,011 1061 27,5 28,5 30,0 31,5 33,0 37,5 44,5 49,0 53,0 57,5 61,012 1127 30,0 31,0 33,0 35,0 37,0 42,5 50,0 55,0 59,0 65,0 70,013 928 33,0 35,0 37,5 39,5 42,0 49,0 57,5 62,5 67,0 73,5 79,514 1483 39,0 41,0 44,0 47,0 51,0 57,4 65,0 70,0 75,0 83,0 89,015 710 41,0 44,0 48,0 50,0 53,5 60,0 69,0 74,0 80,0 90,0 95,016 334 48,0 50,0 53,0 55,0 59,0 66,0 75,0 82,0 86,0 95,0 97,017 785 51,0 52,0 57,0 60,0 63,0 70,0 79,0 84,0 90,0 99,0 107,018 1830 55,0 56,0 59,0 61,0 65,0 72,0 81,0 86,0 90,0 97,0 104,0– 112 –

Wartości centylowe wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku 6–18 lat...Tabela 6. Wartości centylowe masy ciała u dziewczątTable 6. Percentile values of body weight for girlsWiekCentyle / Percentilesage n(years)3 5 10 15 25 50 75 85 90 95 976 764 17,0 17,4 18,1 18,8 19,5 21,7 24,5 26,1 27,5 30,7 32,07 1029 17,6 18,2 19,0 19,5 20,5 23,0 26,3 28,1 29,5 32,0 33,58 481 20,0 21,0 22,0 23,0 24,5 27,5 31,5 34,5 36,2 39,5 41,59 1066 21,5 22,5 24,0 25,0 27,0 35,0 38,0 39,0 41,5 44,5 47,010 1059 24,5 25,5 27,0 28,0 29,5 33,8 40,0 43,0 45,5 50,5 53,011 1117 26,5 27,5 29,5 30,5 33,0 38,5 45,5 50,0 52,5 57,0 60,512 1150 30,5 31,5 33,5 35,0 38,0 43,5 51,5 55,5 59,5 66,0 68,013 856 34,0 35,5 38,0 40,0 43,0 49,0 56,0 61,0 65,5 73,0 77,514 1384 40,0 42,0 44,0 45,0 48,0 54,0 60,0 65,0 68,0 74,0 79,015 599 42,0 44,0 46,0 48,0 50,0 55,5 62,0 67,0 69,0 77,0 83,016 277 45,3 46,0 48,0 50,0 53,0 58,0 65,0 70,0 73,0 83,0 87,017 754 44,0 46,0 48,0 50,0 53,0 58,0 65,0 69,0 74,0 81,0 85,018 1775 46,0 47,0 49,0 50,0 53,0 58,0 65,0 69,0 73,0 79,0 83,0Tabela 7. Wartości centylowe wskaźnika masy ciała (BMI) u chłopcówTable 7. Percentile values of body mass index (BMI) for boysWiekCentyle / Percentilesage n(years)3 5 10 15 25 50 75 85 90 95 976 848 13,18 13,34 13,77 14,10 14,52 15,28 16,64 17,75 18,40 19,53 20,457 1127 13,22 13,45 13,86 14,12 14,49 15,41 16,64 17,52 18,75 20,35 21,718 468 13,64 13,89 14,20 14,48 14,95 16,07 17,73 18,94 20,00 21,42 22,389 1086 13,73 14,03 14,48 14,76 15,41 16,86 19,11 20,54 21,43 23,13 24,4210 1026 13,76 14,08 14,69 15,09 15,65 17,12 19,39 21,12 22,37 23,95 25,0911 1061 14,08 14,38 14,95 15,23 15,86 17,44 19,95 21,64 22,57 24,45 25,4012 1127 14,28 14,69 15,24 15,69 16,40 18,16 20,71 22,23 23,37 25,20 26,1113 928 14,76 15,15 15,82 16,30 17,18 18,98 21,23 23,16 24,57 26,64 28,0014 1483 15,52 16,02 16,82 17,34 18,22 20,06 22,19 23,80 25,26 27,78 29,7415 710 16,07 16,61 17,33 17,78 18,59 20,44 22,72 24,20 26,20 28,09 29,8816 334 16,76 17,02 17,71 18,37 19,04 20,76 23,63 25,71 27,17 29,38 30,7917 785 17,28 17,67 18,51 19,03 20,02 21,87 24,26 26,04 27,47 30,30 32,1018 1830 17,79 18,29 18,94 19,44 20,31 22,24 24,57 26,20 27,47 29,94 31,91Tabela 8. Wartości centylowe wskaźnika masy ciała (BMI) u dziewczątTable 8. Percentile values of body mass index (BMI) for girlsWiekCentyle / Percentilesage n(years)3 5 10 15 25 50 75 85 90 95 976 764 13,01 13,22 13,65 13,91 14,36 15,28 16,52 17,38 18,06 19,68 20,487 1029 12,98 13,27 13,64 13,89 14,27 15,27 16,77 17,70 18,40 19,33 20,168 481 13,21 13,54 14,01 14,23 14,77 15,93 17,77 18,94 20,14 21,52 22,659 1066 13,30 13,57 14,07 14,40 15,05 16,42 18,53 20,01 21,06 22,44 23,4710 1059 13,55 13,84 14,37 14,81 15,37 16,74 19,00 20,50 21,37 23,31 24,3711 1117 13,65 14,02 14,62 14,99 15,79 17,60 29,98 21,50 22,49 24,42 25,2712 1150 14,19 14,57 15,20 15,66 16,44 18,21 20,72 22,51 23,57 25,69 26,9713 856 14,71 15,33 16,12 16,64 17,35 19,20 21,63 23,32 24,39 26,98 28,4014 1384 15,99 16,44 17,15 17,60 18,37 20,17 22,38 24,13 25,15 27,18 28,3615 599 16,67 16,90 17,53 18,13 18,87 20,66 22,91 24,22 25,40 28,26 30,4816 277 16,97 17,42 18,13 18,56 19,53 21,30 23,42 25,00 26,08 29,32 31,2017 754 17,21 17,47 18,14 18,59 19,27 21,05 23,24 24,69 26,13 28,58 29,7618 1775 17,19 17,58 18,20 18,78 19,43 21,09 23,24 24,86 26,22 28,23 29,76– 113 –

Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek Jankowski Ryc. 1. Kryteria nadwagi i otyłości dla chłopcówFig. 1. Cut-offs for overweight and obesity for boysi otyłości u dzieci oraz młodzieży, z obserwacji gdańskichi warszawskich, a także kryteria międzynarodowe(IOTF). W przypadku chłopców wartości BMI odpowiadającec95 były bardzo zbliżone w populacji gdańskichdzieci i młodzieży z kryterium IOTF dla otyłości. Wbadaniach młodzieży warszawskiej wartości te od 14.do 18. roku życia były niższe. Różnica w wartościachBMI uzyskana w obserwacjach gdańskich i warszawskichchłopców wyniosła 3,7 kg/m 2 oraz 3,3 kg/m 2 odpowiedniow grupach szesnasto- i osiemnastolatków Ryc. 2. Kryteria nadwagi i otyłości dla dziewczątFig. 2. Cut-offs for overweight and obesity for girls– 114 –

Wartości centylowe wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku 6–18 lat... Ryc. 3. Kryteria niedowagi dla chłopcówFig. 3. Cut-offs for underweight for boysi 4,5 kg/m 2 u siedemnastolatków. Częstość występowaniaotyłości wśród 17-letnich gdańskich chłopców,określona przy użyciu wartości 95c z badań gdańskichi warszawskich wyniosła odpowiednio 5% i 16,2%.Różnica ta jest istotna statystycznie (p < 0,001).Zbliżony był natomiast u chłopców przebieg krzywychprzedstawiających wartości BMI, które stanowią kryteriumnadwagi.Podobnie jak u chłopców, także u dziewcząt graniceotyłości były bliskie w obserwacjach gdańskich Ryc. 4. Kryteria niedowagi dla dziewczątFig. 4. Cut-offs for underweight for girls– 115 –

Małgorzata Resiak, Józef Drabik, Aleksandra Niedzielska, Marek Jankowskii kryteriach IOTF, a także od 6. do 10. roku życia w badaniachwarszawskich. W tych ostatnich badaniach,poczynając od 11. roku życia, granica ta przybrała niższewartości.Różnice pomiędzy wartościami 95. centyla w badaniachdziewcząt warszawskich i gdańskich były niecomniejsze niż u chłopców. Przykładowo w wieku lat 15wyniosły one 2,86 kg/m 2 , w 17. roku życia stanowiły2,68 kg/m 2 , a u szesnastoletnich dziewcząt wynosiły3,62 kg/m 2 . Odsetek dziewcząt otyłych, obliczonyz uwzględnieniem kryterium „warszawskiego”, był ponaddwukrotnie większy. Różnica ta jest istotna statystycznie(p < 0,001). Wartości graniczne BMI dla nadwagiu dziewcząt były zbliżone. Wyjątek stanowiły tugdańskie trzynasto- i piętnastolatki, u których wartościBMI c85 okazały się wyższe w badaniach gdańskich.Rozpowszechnienie nadwagi wśród 15-letnich dziewczątgdańskich przy zastosowaniu kryterium „warszawskiego”było o ponad 10% większe (p < 0,001).Na rycinach 3 i 4 zamieszczono wartości graniczneuzyskane z badań dzieci i młodzieży gdańskiej, warszawskiej,a także z próby międzynarodowej (IOTF), określająceniedobór masy ciała. W badaniach dzieci i młodzieżyz Gdańska oraz z Warszawy wprowadzono wartości BMI3., 5. i 10. centyla. Kryteria określone przez Cole’a i wsp.[7] uwzględniają wartości BMI odpowiadające 16, 17 i 18,5kg/m 2 osiąganym w wieku 18 lat. Zarówno u chłopców, jaki u dziewcząt najniższe kryterium niedoboru masy ciałazaproponowane przez Cole’a i wsp. [7] (BMI = 16 kg/m 2 )pozostawało na znacznie niższym poziomie niż wartość 3.centyla BMI obliczona dla populacji gdańskiej i warszawskiej.Po zastosowaniu tych kryteriów do określenia odsetkadzieci z największym niedoborem masy ciała zaobserwowanoistotne statystycznie różnice (p < 0,001). Na niższympoziomie pozostała również we wszystkich grupach wiekowychkolejna wartość graniczna (BMI = 17 kg/m 2 w wieku18 lat), zdefiniowana przez Cole’a i wsp. [7] do określenianiedoboru masy ciała. Zbliżone są natomiast wartości 10.centyli z badań gdańskich i warszawskich oraz kryteriumIOTF, odpowiadające BMI = 18,5 kg/m 2 w wieku 18 lat.DyskusjaW populacji polskich dzieci i młodzieży, podobnie jakw innych krajach rozwiniętych, obserwuje się wzrostczęstości występowania nadwagi i otyłości. Wysokietempo tych niekorzystnych zmian, a równocześnie najwyższyodsetek dzieci z nadwagą i otyłością występujewśród najmłodszych. W badaniach przeprowadzonychna terenie całej Polski w połowie lat 90. odsetek dzieciz nadwagą i otyłością w wieku 7–15 lat u chłopców nieprzekraczał 10%, a u dziewcząt był niewiele wyższy[14]. Kilka lat później, w obserwacjach poczynionychw tej samej grupie wiekowej w województwie podkarpackim,wykazano wzrost odsetka dzieci otyłychi z nadwagą do około 15% u chłopców i ponad 21%u dziewcząt [15]. W tym samym czasie badania przeprowadzonewśród dzieci i młodzieży poznańskiej,obejmujące szerszy przedział wiekowy, bo od 3. do18. roku życia, wykazały nadwagę i otyłość u około16% chłopców i dziewcząt [16]. Wśród 6-letnich chłopcówodsetek ten był wyższy i wyniósł około 23%.Z danych zebranych w ostatnim dziesięcioleciuw Ośrodku Promocji Zdrowia i Sprawności Dzieckaw Gdańsku wynika, że odsetek dziewcząt z nadwagąbądź otyłością w 2002 roku przekroczył 20% i był porównywalnyz danymi z europejskich krajów zachodnich[17]. U chłopców był nieco niższy, ale także zbliżył się do20%. Przewęda i Dobosz [4], porównując wyniki badańz 1999 roku z danymi sprzed 10 lat, stwierdzili (na podstawiewartości BMI), że dziewczęta w wieku 7,5–13,5 lat byłytęższe od rówieśniczek badanych w 1989 roku, podczasgdy starsze dziewczęta wykazały tendencję do smuklejszejbudowy ciała. Tymczasem u chłopców we wszystkichkategoriach wieku autorzy ci odnotowali w końcu lat 90.wyższe wartości BMI w porównaniu z rokiem 1989.Również Chrzanowska i wsp. [18] zaobserwowaliwśród najstarszych krakowskich dziewcząt tendencję doszczuplenia. Ogólnopolskie obserwacje, którymi objętogrupę młodzieży gimnazjalnej w roku 2005, wskazują naduże międzyregionalne różnice w występowaniu nadwagii otyłości [19]. Potwierdza to wątpliwości dotyczącestosowania jako punktów odniesienia regionalnychnorm rozwojowych dla wskaźnika masy ciała. Wydajesię, że problem został rozwiązany w przypadku dziecimłodszych. Jak piszą de Onis i Woynarowska [20],standardy zaproponowane przez WHO w 2006 roku dladzieci w wieku 0–5 lat zostały przyjęte w ponad 100 krajach.Mimo to wykorzystanie tych standardów dla dziecii młodzieży w wieku 5–19 lat jest nadal kwestią otwartą.Oblacińska i wsp. [21] polecają normy WHO do obserwacjiepidemiologicznych i porównań międzynarodowych.Do dyskusji pozostawiając równocześnie kwestię indywidualnejoceny stanu odżywienia dzieci i młodzieży.W niniejszej pracy do porównań wartości referencyjnychdla nadwagi i otyłości oraz niedoboru masyciała wykorzystano kryteria przedstawione przezCole’a i wsp. [7, 10], a rekomendowane przez IOTF.Zaznaczyć jednak należy, że choć zostały stworzonena podstawie badań międzynarodowej populacji,– 116 –

Wartości centylowe wysokości i masy ciała oraz wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w wieku 6–18 lat...określają jednak wyłącznie skrajne wartości wielkościotłuszczenia ciała. Przedstawione na stronie internetowejWHO (www.who.int/growthref/en) porównaniewartości granicznych proponowanych przez WHOi IOTF ukazuje różnice w definiowaniu otyłości, któredotyczą przede wszystkim chłopców. Z porównań zawartychw tej pracy wynika, że wartości graniczne BMIdla otyłości – opracowane na podstawie badań gdańskiejpopulacji, jak i rekomendowane przez IOTF – sąbardzo zbliżone. Zastosowanie wartości centylowychokreślających nadmiar masy ciała z badań warszawskichw grupie starszych dzieci mogłoby spowodowaćprzede wszystkim niedoszacowanie występowaniaotyłości. W przypadku określania niedoboru masy ciałaodnotowano zbliżone wartości 10. centyla BMI w populacjachgdańskiej i warszawskiej oraz kryterium IOTFodpowiadające BMI = 18,5 kg/m 2 w wieku lat 18.Wnioski1. Diagnostyka indywidualna wymaga stosowania odniesieńdo populacji krajowej, najlepiej regionalnej,obejmującej duże grupy badawcze.2. Określenie rozpowszechnienia otyłości i nadwagioraz niedoboru masy ciała powinno odbywać sięna podstawie uzgodnionych międzynarodowychstandardów, ponieważ tylko one umożliwiają dokonywaniemiędzypopulacyjnych porównań.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Krawczyński M, Walkowiak J, Krzyżaniak A: Trend sekularnywysokości i masy ciała dzieci i młodzieży miastaPoznania w latach 1880–2000. Pediat Prakt, 2000; 8:365–383.[2] Hulanicka B: Stan biologiczny populacji polskiej – punktwidzenia antropologa; w Stan zdrowia Polaków. Mon.Zakł. Antropologii PAN, Wrocław, 1996; 15: 43–65.[3] Charzewski J, Piechaczek H: Międzywarstwowe różnicerozwoju somatycznego dzieci warszawskich. Wych Fizi Sport, 2001; 4: 421–432.[4] Przewęda R, Dobosz J: Kondycja fizyczna polskiej młodzieży.Studia i Monografie, Warszawa, AWF, 2003; 98.[5] Wolański N: Międzypokoleniowe przemiany przebieguontogenezy; w Rozwój biologiczny człowieka. Warszawa,PWN, 2005; 535–543.[6] Krawczyński M: Pojęcie normy auksologicznej (rozwojowej),jej interpretacja i wykorzystanie w praktyce. PediatPrakt, 2000; 4: 325–339.[7] Cole TJ, Flegal KM, Nicholls D, Jackson AA: Body massindex cut offs to define thinness in children and adolescents:international survey. BMJ, 2007; 333: 194–7.[8] Wang Y, Monteiro C, Popkin BM: Trends of obesity andunderweight in older children and adolescents in theUnited States, Brazil, China, and Russia. Am J Clin Nutr,2002; 75: 971–977.[9] Januszewski J, Mleczko E: Wskaźnik wagowo-wzrostowyQueteleta II – BMI a sprawność fizyczna badana w konwencjizdrowia u chłopców z Małopolski. Antropomotoryka,2007; 37: 51–66.[10] Cole TJ, Bellizzi MC, Flegal KM, Dietz WH: Establishinga standard definition for child overweight and obesityworldwide: international survey. BMJ, 2000; 320: 1240–1243.[11] Palczewska I, Niedźwiedzka Z: Wskaźniki rozwoju somatycznegodzieci i młodzieży warszawskiej. Med WiekuRozw, 2001; 5, supp. I, 2.[12] Malina RM; Bouchard C: Growth, maturation, and phisicalactivity. Champaign, HKP, 1991.[13] Kopczyńska-Sikorska J, Kurniewicz-Witczakowa R,Niedźwiecka Z i wsp: Test przesiewowy do wykrywaniazaburzeń w rozwoju fizycznym (somatycznym); w JodkowskaM, Woynarowska B (red.): Testy przesiewoweu dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Warszawa, InstytutMatki i Dziecka, 2002; 17–21.[14] Oblacińska A, Wrocławska M, Woynarowska B: Częstośćwystępowania nadwagi i otyłości w populacji w wiekuszkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniamiz tymi zaburzeniami. Pediat Pol, 1997; 72: 241–245.[15] Mazur A, Małecka-Tendera E, Lewin-Kowalik J: Nadwagai otyłość u dzieci szkół podstawowych województwapodkarpackiego. Pediat Pol, 2001; 76:743–748.[16] Krawczyński M, Czarnecka A, Wysocka-Gryczka K, KrzyżaniakA, Walkowiak J: Otyłość u dzieci i młodzieży miastaPoznania. Aspekty Etiopatogenetyczne, epidemiologicznei społeczne. Now Lek, 2001; 70: 1110–1119.[17] Drabik J, Resiak M, Niedzielska A: The epidemic of obesityin preschool children as a public health problem inGdansk. Research Yearbook, 2003; IX: 109–115.[18] Chrzanowska M, Gołąb S, Żarów R, Sobiecki J, MatusikS: Trendy w otłuszczeniu ciała oraz występowanie nadwagii otyłości u dzieci i młodzieży Krakowa w ostatnimtrzydziestoleciu. Pediat Pol, 2002; 2: 113–119.[19] Jodkowska M, Oblacińska A: Epidemiologia nadwagii otyłości u młodzieży w wieku 13–15 lat w Polsce;w Oblacińska A, Jodkowska M (red.): Otyłość u polskichnastolatków. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2007;21–40.[20] de Onis M, Woynarowska B: Standardy WHO rozwojufizycznego dzieci w wieku 0–5 lat i możliwości ich wykorzystaniaw Polsce. Med Wieku Rozw, 2010; 2: 87–94.[21] Oblacińska A, Jodkowska M, Mikiel-Kostyra K, PalczewskaI: Ocena rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży. Cz. I.Dzieci i młodzież w wieku 6–18 lat – normy krajowe czyrekomendowane przez WHO? Med Wieku Rozw, 2010;2: 101–107.– 117 –

PRACE PRZEGLĄDOWEREVIEW PAPERS

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KARODZINY BIAŁEK SZOKU TERMICZNEGO I ICH ROLAW ODPOWIEDZI NA WYSIŁEK FIZYCZNYFAMILIES OF HEAT SHOCK PROTEINSAND THEIR ROLE IN RESPONSE TO EXERCISEWanda Pilch*, Anna Piotrowska*****dr hab. prof. nadzw. Instytut Fizjologii Człowieka, Zakład Fizjologii i Biochemii, AWF w Krakowie***mgr Pracownia Badań Receptorowych, Katedra Farmakobiologii Wydział Farmaceutyczny, Studia doktoranckie CMUJSłowa kluczowe: wysiłek fizyczny, białka szoku termicznego (HSP)Key words: exercise, heat shock proteins (HSP)STRESZCZENIE • SUMMARYBiałka szoku termicznego (HSP – heat shock proteins) są ważnymi efektorami odpowiedzi stresowejwe wszystkich organizmach. Są niezwykle konserwatywne filogenetycznie, ponieważ nie zmieniły swojejstruktury w czasie trzech miliardów lat ewolucji. Białka te nie tylko tworzą nowy, uniwersalny system ochronykomórek przed wpływem czynników zewnętrznych, lecz również modulują w warunkach bezstresowych wielekluczowych reakcji, takich jak replikacja i transkrypcja DNA oraz proteoliza białek. Na ogół dzieli się je na siedemrodzin, których nazwy pochodzą od ich średniej masy cząsteczkowej. Poza stresorami charakterystycznymidla stresu środowiskowego, czynnikami indukującym syntezę HPS w komórce są także stany patofizjologiczneoraz wysiłek fizyczny. Zwiększony metabolizm tlenowy w warunkach pracy fizycznej może prowadzić do stresuoksydacyjnego w komórkach mięśni i innych narządów. W obronie tkanek przed szkodliwym działaniem reaktywnychform tlenu i azotu biorą udział endogenne mechanizmy obronne organizmu, w których uczestnicząenzymy antyoksydacyjne, antyoksydanty nieenzymatyczne oraz białka szoku cieplnego, należące głównie dorodzin HSP27 oraz HSP70 (HSP72 i HSP73). Nasilenie syntezy białek szoku cieplnego, obserwowane po wysiłkufizycznym, zależy głównie od jego intensywności oraz od typu aktywowanych w czasie pracy włókien mięśniowych.Poznanie mechanizmu wzmożonej syntezy tych białek stworzy nowe i niezwykle interesujące przestrzeniebadawcze, których eksploracja przyniesie lepsze zrozumienie procesów fizjologicznych i biochemicznych napoziomie molekularnym w warunkach wysiłku fizycznego.Heat shock proteins (HSP) are important effectors of stress response in all living bodies. They are extraordinarilyphylogenetically conservative since they have not changed their structure for three billion years of evolution.These proteins do not only constitute a new universal system of protecting cells from external effects but theyalso modulate a number of reactions under non-stress conditions, such as DNA replication and transcription andproteolysis. They are typically divided into 7 families, whose names refer to their average molecular mass. Apartfrom the stressors such as environmental stress or pathophysiological conditions, physical exercise is anotherfactor which induces HSP synthesis in cells. Elevated aerobic metabolism, which is typical of physical exercise,leads to oxidative stress in muscle cells and other cells in body organs. In order to protect tissues from harmfuleffects of reactive forms of oxygen and nitrogen, endogenous protective mechanisms are initiated, which activateantioxidative enzymes, non-enzymatic antioxidants and heat shock proteins which belong to the familiesof HSP27 and HSP70 (HSP72 and HSP73). Intensification of synthesis of heat shock proteins observed afterphysical exercise depends mainly on its intensity and the type of muscle tissues activated during the exercise.Finding the mechanism of intensified synthesis of these proteins will allow for creation of new very interestingresearch areas. Exploration of these areas will improve understanding of sport physiology and biochemistry atthe molecular level.– 121 –

Wanda Pilch, Anna PiotrowskaWstępBiałka szoku termicznego (HSP – heat shock proteins)zwane są również cząsteczkami opiekuńczymi (molecularchaperones), chroniącymi inne białka organizmuprzed nieprawidłowymi zmianami. Swoją nazwę (HSP)zawdzięczają włoskiemu genetykowi Ferrucio Ritosso,który wykrył je u muszki owocowej Drosophila melanogasterpodczas hodowli w inkubatorze o podwyższonejtemperaturze [1]. Analiza gruczołów ślinowychbadanych owadów pozwoliła na obserwację zgrubieńna tzw. chromosomach olbrzymich (giant), które zidentyfikowanojako loci genów szoku cieplnego.Wiele lat później produkty ekspresji genów białekszoku termicznego okazały się powszechnym zjawiskiemu wszystkich organizmów, ulegając biosynteziew wyniku działania wzrostu temperatury, a także innychstresorów fizycznych, chemicznych oraz biologicznych.Transkrypcja genów białek szoku termicznego jest indukowanaprzez wiele czynników, które według Morimotomogą być czynnikami stresu środowiskowego, stanówpatofizjologicznych i procesów fizjologicznych [2].Biosynteza HSP, na niskim poziomie, odbywa sięrównież w warunkach fizjologicznych, niestresowych [3].Produkowane wówczas białka szokowe biorą udziałw regulacji podstawowych życiowych funkcji komórki(housekeeping). Asystują przy replikacji i transkrypcjiDNA, prawidłowym fałdowaniu się nowych białek i ichtransporcie wewnątrz komórki do miejsc przeznaczenia,wydzielaniu białek poza komórkę oraz transporciesubstancji do jej wnętrza. Biorą udział w rozbijaniuagregatów białkowych, aktywacji receptorów i degradacjibiałek. Cząsteczki białek szoku termicznego, np.HSP70, funkcjonują jako antygeny na powierzchni komóreki są rozpoznawane przez komórki NK (naturalkiller). Polipeptydy te umożliwiają aktywność tzw. kompleksówMHC, odpowiedzialnych za prawidłowe reakcjeukładu odpornościowego [4, 5].Miejsce lokalizacji białek szoku termicznego w komórcejest zależne od ich powinowactwa do określonychorganelli lub miejsc występowania substratów.W prawidłowych warunkach białka te gromadzą sięw miejscach biosyntezy białek, tj. w siateczce śródplazmatycznej,jak również mogą występować w mitochondriachi lizosomach.Wzmożona ekspresja genów kodujących HSP indukowanajest przez wiele szkodliwych czynników pochodzeniaegzo- i endogennego. Zaliczyć do nich można Ryc. 1. Czynniki wpływające na ekspresję HSP – modyfikacja wg [8]Fig. 1. Factors affecting the expression of HSP – modified according to [8]– 122 –

Rodziny białek szoku termicznego i ich rola w odpowiedzi na wysiłek fizycznyprocesy fizjologiczne (podział komórkowy, onkogenyi proonkogeny), stres środowiskowy (hipertermia, zatruciatruciznami metabolicznymi, działanie analogówaminokwasów, alkoholi, metali ciężkich, wolnych rodnikóworaz promieniowania jonizującego) oraz stanypatofizjologiczne (niedobór glukozy, działanie cytokin,zakażenia wirusowe i bakteryjne, stres neurohormonalny– ryc. 1) [6]. Podstawową funkcją, jaką pełniąHSP w tych warunkach, jest rola ochronna, polegającana wyciszaniu lub osłabianiu efektów działania czynnikówstresu [7].Szybka i intensywna synteza białek szoku termicznego,po zadziałaniu czynników stresogennych środowiskazewnętrznego na organizm człowieka, możewskazywać na rolę HSP jako czynnika pośredniczącegomiędzy zagrożoną stresem komórką a środowiskiemzewnętrznym. Wykazują również zdolność reakcjina sygnały wewnątrzkomórkowe, chroniąc komórkęprzed szkodliwymi metabolitami. HSP, niezależnie odwarunków, odpowiadają za prawidłowe funkcjonowaniewszystkich organelli oraz są ogniwem różnych szlakówmetabolicznych i sygnalizacyjnych.Białka szoku termicznego uczestniczą w rozwijaniunieprawidłowo zwiniętych lub uszkodzonych białek,zapobiegają denaturacji i agregacji białek oraz uczestnicząw naprawie już uszkodzonych, dzięki czemuumożliwiają im powrót do postaci natywnej. Ponadtomogą pośrednio bądź bezpośrednio być zaangażowanew ich aktywację lub inaktywację. W przypadkupoważnych uszkodzeń, gdy naprawa zdenaturowanychbiałek nie jest możliwa, HSP usuwają je przy udzialeproteosomów [3]. Ważną rolą HSP jest również zapobieganienieprawidłowym oddziaływaniom między białkamia DNA [9, 10].Wszechobecne HSP hamują apoptozę komórek indukowanączynnikami cytotoksycznymi [11]. Wykazano,że chronią one mięsień sercowy, mięśnie szkieletowe,płuca i wątrobę przed uszkodzeniem spowodowanymniedotlenieniem i reperfuzją [12, 13].Regulacja syntezy HSPAktywacja genów HSP, indukowana różnego rodzajustresem, jest regulowana na poziomie transkrypcjii translacji [14]. W warunkach fizjologicznych czynniktranskrypcyjny HSF1 (heat shock factor 1) – związanyprzez białka cytoplazmatyczne HSP90 i HSP70 – występujew postaci nieaktywnej. Taka postać HSF1 znajdującasię w cytoplazmie uniemożliwia jego translokacjędo jądra komórkowego i wiązanie się z DNA. Podwpływem czynników stresowych dochodzi do wzrostuilości zdenaturowanych białek, co z kolei prowadzi doodłączania HSF1 z kompleksu białek opiekuńczych.Monomery HSF1 ulegają fosforylacji oraz trimeryzacjii w tej postaci są transportowane do jądra komórkowego.Proces aktywacji polega na przyłączeniu HSF1do promotorów genów HSP, będąc elementem odpowiedzina szok cieplny (HSE – heat shock element).Hiperfosforylacja HSF1 aktywuje jego związanie z DNAi indukuje wzrost transkrypcji genów HSP. Wysoki poziomHSP może blokować aktywność czynnika HSF1przez wiązanie się do jego monomerów lub trimerów[14, 15].Zaobserwowano, że poziom reaktywnych formtlenu (RFT) prowadzi również do aktywacji HSF1 [16].Synteza HSP w warunkach prawidłowych zależy od ichpoziomu w komórce. Konstytutywną ekspresję regulujestężenie zdenaturowanych białek i stan powinowactwado nich jako substratów. Niski poziom niezwiązanychz substratem HSP stanowi sygnał do indukcji ich syntezy.Rodziny białek HSPDotychczas poznano cały szereg białek szoku termicznego,które podzielono na siedem rodzin według ichmas cząsteczkowych oraz funkcji, jakie pełnią w komórce.Najmniejszym białkiem szoku termicznego o masie8 kDa jest ubikwityna, odkryta przez Ciechanovera,Hershko oraz Rose. Jej główną rolą jest uczestnictwow degradacji białek zdenaturowanych w komórce.Ubikwityna jest krótkim polipeptydem, składającymsię z 76 aminokwasów. Jest bardzo konserwatywna –u ludzi i drożdży różni się tylko trzema resztami aminokwasowymi.Jej denaturacji nie powoduje nawet gotowanieczy też działanie stężonym kwasem. Centrumaktywne ubikwityny stanowią reszty Leu-Arg-Gly-Gly,znajdujące się na karboksylowym końcu łańcucha,przez które łączy się kowalencyjnie z grupą aminowąlizyny koniugowanego białka. Degradowany substratpoddawany zostaje poliubikwitynacji, czyli związany doniego zostaje łańcuch połączonych z sobą ubikwityn najednej z czterech reszt lizynowych. Wiadomo jednak,że tylko utworzenie łańcucha w połączeniu z lizynąw pozycji 48. ubikwityny prowadzi dane białko do degradacji.Przyłączenie jednej cząsteczki ubikwityny lubłańcucha w innym miejscu ma znaczenie najczęściejregulacyjne. Powoduje regulację przemieszczania siębiałek między jądrem a cytoplazmą, wpływa na regula-– 123 –

Wanda Pilch, Anna Piotrowskację działania białek w wielu procesach metabolicznych,ale też może być sygnałem do endocytozy białek czyteż ich transportu [17].Białka o masie cząsteczkowej 10 kDa (HSP10)znajdują się w mitochondriach i są kofaktorami dla białekHSP60. Ich główną rolą jest uwalnianie substratuzwiązanego z HSP 60 [18].Małe białka szoku termicznego sHSP (small heatshock proteins) mają masę cząsteczkową 15–45 kDa.W komórkach tworzą struktury oligomeryczne, pełniącrolę białek opiekuńczych. Mają domenę alfa-krystalinyzbudowanej z około 90 reszt aminokwasowych.Struktura sHSP jest najbardziej konserwatywną strukturąw ewolucji i umożliwia im spełnianie funkcji białekopiekuńczych. Zapobiegają agregacji zdenaturowanychbiałek, biorą udział w regulacji apoptozy i transformacjinowotworowej. Odgrywają ważną rolę w schorzeniachneurologicznych. W genomie człowieka znajduje się10 genów kodujących sHSP, a najlepiej poznane sąHSP22, GSP27, αB-krystalina [19, 20].Do rodziny białek HSP40 należą HSP32 i HSP40,które znajdują się w jądrze i cytoplazmie. W odpowiedzina czynniki zapalne i reperfuzję indukowane są wolnerodniki tlenowe, powodujące wzrost izoformy oksydazyhemowej HO-1, która z kolei wpływa na ekspresję rodzinybiałek HSP40 [21].HSP60 są mitochondrialnymi chaperonami odpowiedzialnymiza transport białek z cytoplazmy domacierzy mitochondrialnej i ich prawidłowe fałdowaniesię. Umożliwiają prawidłowe łączenie się aminokwasóww łańcuch polipeptydowy. Odpowiadają równieżza prawidłową replikację mitochondrialnego DNA[22]. Nowsze badania wykazują, iż białka te pełniąfunkcję w odpowiedzi immunologicznej komórek [23].Indukowane są w odpowiedzi na wzrost wolnych rodnikówtlenu i azotu w komórkach objętych chorobamineurodegeneracyjnymi oraz w procesie starzenia sięorganizmu [24].Rodzina białek HSP70 wykazuje dużą stabilnośćewolucyjną i największe podobieństwo gatunkowe. Jestto najlepiej poznana grupa białek szoku termicznego.Chronią one komórki przed skutkami różnego rodzajustresu, w tym stresu wysiłkowego. Działają jako białkaopiekuńcze w formowaniu prawidłowej struktury innychbiałek [25]. Biorą udział w reaktywacji białek po denaturacji.Zapobiegają nieprawidłowym oddziaływaniombiałkowym i tworzeniu agregatów. Kierują uszkodzonebiałka do degradacji. Odgrywają rolę w utrzymaniukształtu komórki i transdukcji sygnału międzykomórkowego,wiążąc i stabilizując elementy cytoszkieletu [26].Głównymi przedstawicielami rodziny HSP70 są białkao masie cząsteczkowej 72 kDa (HSP72 lub HSP70i), indukowanew warunkach stresu [27] oraz białka o masie73kDa (HSP70 lub HSC), które ulegają konstytutywnieekspresji we wszystkich komórkach [28]. Cząsteczki tejrodziny wykazują również zdolność reakcji na sygnaływewnątrzkomórkowe, chroniąc komórkę przed działaniemszkodliwych metabolitów [9, 29–31]. Ekspresjabiałek HSP70 osiąga wysoki poziom w warunkachstresu, w tym wysokiej temperatury otoczenia [32–34].Łaszczyńska i wsp. [35] wykazali, iż w wyniku ekspozycjina stymulowane warunki gorąca (+50˚C) istotniezwiększa się ekspresja białka HSP70 w izolowanychlimfocytach ludzkich. U badanych zaobserwowanojednak duże różnice osobnicze zarówno przed, jak i pozadziałaniu bodźca cieplnego [35].Do rodziny białek o masie cząsteczkowej 90 kDanależą HSP90-α1, HSP90-α2 i HSP90-β. Białka te indukowanesą w odpowiedzi na różnego typu czynnikistresu, w tym również stresu cieplnego. Ich funkcją jestwiązanie się z innymi białkami, np. aktyną, tubuliną,kalmoduliną lub innymi białkami z rodziny HSP. Biorąudział w prawidłowym ukształtowaniu cytoszkieletu[36]. Rodzina białek HSP100, do których należą białkaHSP94, HSP104 i HSP110, uczestniczy w szereguistotnych procesów komórkowych, takich jak kontroladegradacji białek, regulacja zdolności do przeżywaniaprzez komórki warunków stresowych czy też kontrolatransformacji prionowych. Mimo pełnienia przez tebiałka tak różnych funkcji wydaje się, że biochemicznymechanizm ich działania jest podobny. Uważa się, żebiałka opiekuńcze z rodziny HSP100 są jednym z istotnychczynników kontrolujących procesy powstawaniai rozpadu kompleksów białkowych w komórkach.Szczególnie istotna jest funkcja związana z likwidacjąagregatów białek. Procesy te wymagają z reguły współdziałaniafunkcjonalnego z białkami opiekuńczymi z rodzinyHSP70 [37].Synteza białek szoku cieplnego indukowanawysiłkiem fizycznymWysiłki fizyczne o dużej intensywności, oparte naskurczach ekscentrycznych i izometrycznych, mogąprowadzić do mikrouszkodzeń miofifryli oraz stwarzaćwarunki ograniczające krążenie krwi, a następnie warunkireperfuzji. W warunkach zarówno niedotlenienia,jak i reperfuzji dochodzi do generacji reaktywnych formtlenu, głównie nadtlenku wodoru i rodnika hydroksylowego,które powodują peroksydację lipidów błono-– 124 –

Rodziny białek szoku termicznego i ich rola w odpowiedzi na wysiłek fizycznywych, co w efekcie prowadzi do zmiany przepuszczalnościbłony komórkowej. Odpowiedzią organizmu nauszkodzenie komórek, wywołane wzmożonym wysiłkiemfizycznym, jest reakcja zapalna, manifestująca sięwzrostem białek ostrej fazy, której stymulatorem jestinterleukina 6 (Il-6). Jej stukrotny wzrost podczas stanuzapalnego wywołanego nadmierną pracą fizyczną bezpośredniowpływa na ekspresję białek szoku termicznego.Indukcja syntezy niektórych białek rodzin Hsp,inicjowana wysiłkiem fizycznym, zachodzi za pomocązróżnicowanych mechanizmów. Przeniesienie zewnątrzkomórkowychstresowych oddziaływań do wnętrzawłókienek mięśniowych zachodzi poprzez kaskadękinazy proteinowej, która aktywowana jest mitogenemMAPK (mitogen-activated protein kinase). Wykazano,iż różne formy pracy mięśniowej wykorzystują w tymcelu drogi sygnałów kinaz JNK (c-Jun N-terminal kinase)i ERK (extracellular-signal regulated kinase) orazbiałka p53 [38].Morton i wsp. [39] przedstawili, w jaki sposób stresoryzwiązane z wysiłkiem fizycznym powodują proceszapalny w mięśniu, co z kolei wpływa na zależnośćczasową zmian ekspresji białek szoku termicznego(ryc. 2).Czynność mięśni prowadzi szczególnie do zmianw poziomie HSP27 oraz rodziny białek HSP70, doktórych należą białka HSP72 i HSP73 [40]. Nasileniesyntezy HSP70, obserwowane po wysiłku fizycznym,zależy głównie od jego intensywności [41] oraz od typuaktywowanych w czasie pracy włókien mięśniowych[42]. Naito i wsp. wykazali również, iż nasilenie syntezyHSP72 w stosunku do poziomu podstawowegotych białek jest zależne od typu włókien mięśniowych.Włókna o wysokim potencjale oksydacyjnym (ST) mająwyższy podstawowy poziom białek HSP72 w porównaniuz włóknami glikolitycznymi (FT). Po wysiłku zwiększonąekspresję HSP72 obserwowano w włóknach FT,a znacznie mniejszą – w ST. Może to wskazywać, iżmniej nasilona ekspresja białek HSP72 w włóknachwolno kurczących się (ST) jest wystarczająca doobrony tych włókien przed skutkami stresu indukowanegowysiłkiem fizycznym [43].Trening fizyczny, w czasie którego organizm narażonyjest na działanie stresu oksydacyjnego, wywołujeodpowiedź adaptacyjną organizmu, powodującwzrost aktywności enzymów antyoksydacyjnych orazzwiększoną ekspresję białek HSP, które są dodatkowąi jednocześnie uzupełniającą linią obrony przedRyc. 2. Stresory związane z wysiłkiem fizycznym oraz zależność czasowa zmian ekspresji białek szoku termicznego – modyfikacja wg [39]Fig. 2. Stressors associated with physical exercise and a temporal relationship of changes in heat shock proteins expression – modified according to[39]– 125 –

Wanda Pilch, Anna PiotrowskaRyc. 3. Hipoteza progu krytycznego i czynników odpowiadających za indukcję ekspresji białek HSP w odpowiedzi na stres wywołany intensywnymwysiłkiem fizycznym – modyfikacja wg [39]Fig. 3. The hypothesis of a critical threshold and the factors responsible for the induction of HSP protein expression in response to stress caused byintense physical exercise – modified according to [39]skutkami stresu oksydacyjnego wywołanego wysiłkiem[44, 37].Podczas niedotlenienia, które towarzyszy intensywnejpracy beztlenowej, może również dochodzić dośmierci komórek i nieodwracalnych uszkodzeń tkanek.W zapobieganiu apoptozie komórek podczas niedokrwieniadecydującą rolę odgrywają HSP70, którenie tylko zapobiegają śmierci komórek, lecz równieżuczestniczą w przywracaniu integralności cytoczkieletu[45]. Znaczenie wystąpienia apoptozy we włóknachmięśniowych, które są komórkami wielojądrzastymi, niejest w pełni zrozumiale. Proces ten prowadzi zazwyczajdo zaniku i usunięcia niektórych jąder lub innych organellikomórkowych. Nasilenie procesów apoptycznychjest proporcjonalne do intensywności oraz czasu trwaniawysiłku fizycznego i oprócz komórek mięśniowychmoże dotyczyć również komórek jelit, nerek, wątrobyi serca [46].Morton i wsp. [39] przedstawili hipotezę progu krytycznegoi czynników odpowiadających za indukcjęekspresji białek HSP w odpowiedzi na stres wywołanyintensywnym wysiłkiem fizycznym (ryc. 3).Przedstawiony na rycinie 3 schemat hipotezy progukrytycznego sugeruje, że indywidualne cechy (takiejak np. wiek, płeć czy status treningowy, definiowanyjako np. podstawowy poziom ekspresji HSP i poziomantyoksydantów) będą determinować poziom całkowitegoobciążenia pracą, który jest konieczny do przekroczeniaprogu krytycznego, co spowoduje zwiększenieekspresji HSP. W teorii progu krytycznego podkreślasię znaczenie ilości włókiem mięśniowych rekrutowanychdo skurczu („stres dla wszystkich mięśni”) orazrelatywną zmianę charakteru tego wysiłku, co ma obciążaćpodstawowy system obrony.Stres oksydacyjny towarzyszący wzmożonej pracyfizycznej – zarówno tlenowej, jak i beztlenowej – możeprowadzić do nekrozy komórek. Jak wykazują liczne badania,wzmożona ekspresja HSP70 w tych warunkachprzeciwdziała nekrotycznej śmierci komórek. Powstającew komórkach nekrotycznych białka HSP70 stają się teżważnym sygnałem dla systemu immunologicznego, pełniącrolę immunostymulatora i markera nekrozy [47].Wzrost ekspresji białka HSP70, połączony z dużymzróżnicowaniem osobniczym w grupie badanych– 126 –

Rodziny białek szoku termicznego i ich rola w odpowiedzi na wysiłek fizycznyTabela 1. Zmiany ekspresji białek szoku termicznego wskutek jednorazowego wysiłku i treningu fizycznegoTable 1. Changes in the expression of heat shock proteins as a result of a single exercise and physical trainingCzas i długość trwaniawysiłku fizycznegoZmiany ilościowe mRNA białekszoku termicznegoZmiany poziomu HSP Metoda ReferencjeMaratonWzrost poziomu mRNA HSP70 HSP32(pozytywnie skorelowane ze zmianąilości mRNA Mn-SOD oraz cytoprotekcyjnegobiałkaBcl-2)Nie oznaczanoNorthernblotting[51]Dwie tury maksymalnegowysiłku ekscentrycznegooddzielone3-tygodniową przerwąNie oznaczanoWzrost poziomu HSP27, αB-krystaliny, HSP70(po drugiej turze znacznie mniejsze zmiany);translokacja Shop z preferencyjną dystrybucjąw rejonie linii ZELISA [52]Trening biegowy(4 dni w tygodniu)Nie oznaczanoWzrost poziomu HSP70, HSP60, αB-krystaliny;brak zmiany poziomu HSP27ELISA [53]45-minutowy bieg nabieżniNie oznaczanoWzrost poziomu HSP70, HSP60, HSC70w mięśniu obszernym bocznym (vastuslateralis)Westernblot[39]60-minutowy bieg nabieżniWzrost poziomu mRNA dla białek HSPw mięśniu obszernym bocznymTendencja wzrostowa poziomu białek HSPw vastus lateralisNorthernblotting[54]Wysiłek do odmowy nacykloergometrzeNie oznaczanoWzrost poziomu HSP60 i HSP70 w mięśniuobszernym bocznymWesternblot[55]Cykliczny wysiłek doodmowyWzrost poziomu mRNA dla HSP70HSP70 w mięśniu obszernym bocznymNie oznaczanoNorthernblotting[56]4-tygodniowy trening Nie oznaczano Wzrost poziomu HSP70 w mięśniu obszernymbocznymELISA [57]młodych mężczyzn po ekspozycji na skojarzone warunkiobciążenia cieplnego (wysiłek fizyczny, wysokatemperatura otoczenia), zaobserwowali również Xiaoi wsp. [48]. Badacze sugerują, iż poziom HSP70 możespełniać rolę indywidualnego wskaźnika służącego dooceny podatności danej osoby na działanie obciążeniacieplnego [2, 49, 50].W tabeli 1 przedstawiono wyniki zmian ekspresjibiałek szoku termicznego wywołane jednorazowymwysiłkiem oraz treningiem fizycznym.PodsumowaniePrzedstawione powyżej dane jasno wskazują, że wysiłekfizyczny może stać się kolejnym czynnikiem indukującymsyntezę HSP w komórce. Stwarza to nowei niezwykle interesujące przestrzenie badawcze, którycheksploracja może dostarczyć informacji umożliwiającychlepsze zrozumienie zachodzących na poziomiemolekularnym procesów fizjologicznych w sporcie.Jednym z najciekawszych aspektów będzie wyznaczeniegranicy obciążenia organizmu wysiłkiem, powyżejktórej dobroczynne i ochronne działanie wysiłku fizycznegozamienia się w działanie destrukcyjne. Wciążnie są jasne reakcje biochemiczne komórek i tkanekobserwowane w warunkach stresu komórkowego indukowanegowysiłkiem fizycznym o dużej intensywności.Przyczyną takiego stanu rzeczy mogą być różne metodyanalityczne oraz różne rodzaje oznaczanych białekHSP w pobranym materiale biologicznym.Podsumowaniem niniejszego artykułu niech będziestwierdzenie, że wysiłek fizyczny wywiera pozytywnywpływ na biochemię białek stresu termicznego jedyniedo pewnej granicy swojego nasilenia. Uwarunkowanieto może naśladować inne aspekty działania wysiłkufizycznego na organizm, np. wpływ na wydolność– 127 –

Wanda Pilch, Anna Piotrowskaukładu hormonalnego oraz immunologicznego przedstawianązazwyczaj w postaci krzywej typu Gaussa(krzywa dzwonowa), co oznacza, że zbyt mała aktywnośćfizyczna jest słabym bodźcem prozdrowotnym,a zbyt duża aktywność może stać się zjawiskiem niekorzystnym.Mechanizm zachodzących wówczas zmianna poziomie komórki tłumaczony jest teorią hormezy.Umiarkowany stres wysiłkowy wywołany w różnegotypu komórkach może prowadzić do zmniejszenia ichuszkodzeń i poprawy przeżycia w porównaniu z działaniemna nie stresu ostrego [58].PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Ritossa F: A new paffing pattern induced by temperatureshock and DNP in Drosophila melanogaster. Experientia,1962; 18: 571–573.[2] Morimoto RI: Regulation of the heat shock transcriptionalresponse; cross talk between a family of heat shockfactors, molecular chaperones, and negative regulators.Genes Dev, 1998;12: 3788–3796.[3] Lanneau D, Brunet M, Frisan E, Solary E, FontenayM, Garrido C: Heat shock proteins: essential proteinsfor apoptosis regulation. J Cell Mol Med, 2008; 12:743–761.[4] Binder RJ, Vatner R, Srivastava P: The heat-shock proteinreceptors: some answers and more questions. TissueAntigens, 2004; 64: 442–451.[5] Schmitt E, Gehrmann M, Brunet M, Multhoff G, GarridoC: Intracellular and extracellular functions of heat shockproteins: repercussions in cancer therapy. J Leukoc Biol,2007; 81: 15–27.[6] Kiliańska ZM: Apoptoza organizmów zwierzęcych;w Kłyszejko-Stefanowicz L (red.): Cytobiochemia.Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002: 772–815.[7] Cymerys J, Niemiałtowski M: Białka szoku cieplnego –molekularne perpetum mobile. Post Biol Kom, 2004; 31:331–352.[8] Arbeiter K, Bidmon B , Endemann M, Onno BenderT, Eickelberg O, Ruffingshofer D, Mueller T, Regele H ,Herkner K Aufricht C: Peritoneal dialysate fluid compositiondetermines heat shock protein expression patterns inhuman mesothelial cells. Kidney International, 2001; 60,1930–1937.[9] Kalinowska M, Garncarz W, Pietrowska M, Garrard WT,Widlak P: Regulation of the human apoptotic DNase/RNase endonuclease G: involvement of Hsp70 and ATP.Apoptosis, 2005; 10: 821–830.[10] Sakahira H, Nagata S: Co-transnational folding of caspase-activatedDNase with Hsp70, Hsp40, and inhibitorof caspase-activated DNase. J Biol Chem, 2002, 277:3364–3370.[11] Creagh EM, Sheehan D, Cotter TG: Heat shock proteinsmodulatorsof apoptosis in tumor cells. Leukemia, 2000;14: 1161–1173.[12] Mizushima Y, Wang P, Jarrar D: Preinduction of heat shockproteins protects cardiac and hepatic functions followingtrauma and hemorrhage. Am J Physiol Regul Integr CompPhysiol, 2000; 278: R352– R 359.[13] Sreedhar AS, Csemely P: Heat shock proteins in theregulation of apoptosis: new strategies in tumor therapy.A comprehensive review. Pharmac Therap, 2004; 10:227–257.[14] Sőti C, Csermely P: Aging cellular networks: Chaperonesas major participants. Exp Gerontol, 2007; 42:113–119.[15] Jolly C, Morimoto RI: Role of the heat shock responseand molecular chaperones in oncogenesis and cell death.J Natl Cancer Inst, 2000; 92: 1564–1572.[16] Powers MV, Workman P: Inhibitors of the heat shockresponse: Biology and Pharmacology. FEBS Lett, 2007,581: 3758–3769.[17] Ciechanover A: The ubiquitin proteolytic system andpathogenesis of human diseases: a novel platform formechanism-based drug targeting. Biochem Soc Trans,2003; 31: 474–481[18] Czarnecka A M, Campanella C, Zummo G, Cappello F:Heat shock protein 10 and signal transduction: a “capsulaeburnea” of carcinogenesis? Cell Stress Chaperones,2006; 11 (4): 287–294.[19] Adhikari AS, Sridhar Rao K, Rangaraj N, Parnaik VK,Mohan Rao C: Heat stress-induced localization of smallheat shock proteins in mouse myoblasts: intranuclearlamin A/C speckles as target for aBcrystallin and Hsp25.Exp Cell Res, 2004; 299: 393–403[20] Waters ER, Aevermann BD, Sanders-Reed Z: Comparativeanalysis of the small heat shock proteins in three angiospermgenomes identifies new subfamilies and revealsdiverse evolutionary patterns. Cell Stress Chaperones2008, 13 (2): 127–142.[21] Qiu XB, Shoa YM, Miao S, Wang L, The diversity of theDnaJ/Hsp40 family, the crucial partners for Hsp70 chaperones.Cell Mol Life Sci, 2006; Nov; 63 (22): 2560–2570.[22] Gupta RS: Evolution of the chaperonin families (Hsp60,Hsp10 and Tcp-1) of proteins and the origin of eukaryoticcells. Mol Microbiol, 1995; 15 (1): 1–11.[23] Hansen JJ, Bross P, Westergaard M, et al.: Genomicstructure of the human mitochondrial chaperonin genes:HSP60 and HSP10 are localised head to head on chromosome2 separated by a bidirectional promoter. Hu Gene,2003; 112 (1): 71–77.[24] Calabrese V, Mancuso C, Ravagna A, et al.: In vivo inductionof heat shock proteins in the substantia nigra followingL-DOPA administration is associated with increasedactivity of mitochondrial complex I and nitrosative stress inrats: regulation by glutathione redox state. J Neurochem,2007; 101 (3): 709–717.[25] Bukau B, Horwich AL: The Hsp 70 and Hsp 60 chaperonemachines. Cell, 1998; 92: 351–366.– 128 –

Rodziny białek szoku termicznego i ich rola w odpowiedzi na wysiłek fizyczny[26] Kregel KC, Mosreley PL: Differential effects of exerciseand heat stress on liver Hsp 70 accumulation in tissues ofheat-stressed rats in blunted with advancing age. J ApplPhysiol, 1995; 79: 1673–1678.[27] Asea A: Mechanisms of HSP72 release. J Biosci, 2007;32: 579–584[28] Mayer MP, Bukau B: Hsp 70 chaperones: cellular functionsand molecular mechanism. Cell Mol Life Sci, 2005, 62:670– 684.[29] Kaźmierczuk A, Kiliańska ZM: Plejotropowa aktywnośćbiałek szoku cieplnego. Postępy Hig Med Dosw, 2009;63: 502–521.[30] Rea IM, McNerlan S and Pockley AG: Serum heat shockprotein and anti-heat shock protein antibody levels inaging. Exp Gerontol, 2001; 36: 341–352.[31] Njemini R, Lambert M, Demanet C, Mets T: Elevatedserum heat-shock protein 70 levels in patients with acuteinfection: use of an optimized enzyme-linked immunosorbentassay. Scand J Immunol, 2003; 58: 664–669.[32] Aufricht C: Heat-shock protein 70: molecular supertool?Pediatr. Nephrol, 2005; 20: 707–713.[33] Roshan VD, Hamzehkolaei HA: Heat shock protein responsesto eccentric weight or treadmill exercise in activeyoung females. World Journal of Sport Sciences, 2009;2 (3): 171–177.[34] Njemini R, Demanet C, Mets T: Inflammatory status asan important determinant of heat shock protein 70 serumconcentrations during aging. Biogerontology, 2004; 5:31–38.[35] Łaszczyńska J, Seweryn P: Indukcja białka szoku termicznegoHSP-70 w limfocytach ludzkich pod wpływemstresu cieplnego stymulującego warunki nagrzanegokokpitu. Polski Przegląd Medycyny Lotniczej, 2007; 4(13): 435–443.[36] Taylor RP, Benjamin IJ: Small heat shock proteins: a newclassification scheme in mammals. J Molec Cell Cardiol,2005; 38 (3): 433–444.[37] Liu Y, Gampert L, Nething K, Steinacker JM: Responseand function of skeletal muscle heat shock protein 70.Front Biosci, 2006; 1 (11): 2802–2827.[38] Thomson HS, Maynard EB, Morales ER, Scordilis SP:Exercise-induced Hsp 27, Hsp 70 and MAPK responsesin human skeletal muscle. Acta Physiol Scadd, 2003; 178:61–72.[39] Morton JP, MacLaren DPM, Cable NT, Bongers T, GriffithsRD, Campbell IT: Time- course and differential responsesof the major heat shock protein families in human skeletalmuscle following acute non-damaging treadmill exercise.J Appl Physiol, 2006; 101: 176–182[40] Njemini R, Vanden Abeele M, Demanet C, LambertM,Vandebosch S and Mets T: Age-related decrease in theinducibility of heat-shock protein 70 in human peripheralblood mononuclear cells. J Clin Immunol, 2002; 22:195–205.[41] Liu Y, Lormes W, Baur C, Opitz-Gress A, Altenburg D,Lehmann M, Steinacker JM: Human skeletal muscle Hsp70 response to physical training depends on exerciseintensity. Int J Sports Med, 2000; 21: 351–355.[42] Ecochard L, Lhenry F, Sempore B, Favier R: Skeletalmuscle Hsp72 level during endurance training: influenceof peripheral arterial insufficiency. Pfüg Arch, 2000, 440:918–924.[43] Naito H, Powers SK, Demirel HA, Aoki J: Exercise trainingincreases heat shock protein in skeletal muscles of theold rats. Med Sci Sports Exerc, 2001; 33 (5): 729–734.[44] Noble EG, Ho R, Działoszyński T: Exercise is the primaryfactor associated with Hsp 70 induction in muscle oftreadmill running rats. Acta Physiol (Oxf), 2006; 187 (4):495–501.[45] Knowlton A: On overview of the shock proteins theirregulation and function; w Knowlton A (red.): Heat ShockProteins and the Cardiovascular System. Boston, KluwerAcademic Publishers, 1997; 1–2.[46] Podhorska-Okołów M, Dzięgiel P, Murawska-Ciałowicz E,Krajewska B, Ciesielska U, Jethon Z, Zabel M: Exerciseinducedapoptosis In the renal tubular cells of the rat. FoliaMorphol, 2004; 63: 213–216.[47] Melcher A, Gough M, Todryk S, Vile R: Apoptosis ornecrosis for tumor immunotherapy: what́ s in a name. JMol Med 1999; 77 (12): 824–833.[48] Xiao Ch, Wu T, Ren A, Pan Q, Chen Sh, Wu F, Li X, WangR, Hightower L, Tanguay R: Basal and inducible levels ofHsp70 in patients with acute heatillness induced duringtraining. Cell Stress Chaperones 2003; 8 (1): 86–92.[49] Moseley PL: Exercise, stress and the immune conversation.Exerc Sport Sci Rev, 2000; 28: 128–132.[50] Liu Y, Mayr S, Opitz-Gress A, Zeller C, Lormes W, BaurS, Lehmann M, Steinacker JM: Human skeletal muscleHSP70 response to training in highly trained rowers. JAppl Physiol, 1999; 86 (1): 101–104.[51] Marfe G, Tafani M, Pucci B, Di Stefano C, Indelicato M,Andreoli A, Russo MA, Sinibaldi-Salimei P, Manzi V: Theeffect of marathon on mRNA expression of anti-apoptoticand pro-apoptotic proteins and sirtuins family in male recreationallong-distance runners. BMC Physiology, 2010,10: 7, 1–9.[52] Paulsen G, Lauritzen F, Bayer ML, Kalhovde MJ, UgelstadI, Owe SG, Hallen J, Bergersen LH, Raastad T: Subcellularmovement and expression of HSP27, αB-crystallin, andHSP70 after two bouts of eccentric exercise in humans.J Appl Physiol, 2009; 107: 570–582.[53] Morton JP, Croft L, Bartlett JD, MacLaren DPM, ReillyT, Evans L, McArdle A, Drust B: Reduced carbohydrateavailability does not modulate training-induced heat shockprotein adaptations but does upregulate oxidative enzymeactivity in human skeletal muscle. J Appl Physiol, 2009;106: 1513–1521.[54] Walsh RC, Koukoulas I, Garnham A, Moseley PL, HargreavesM, Fabbraio MA: Exercise increases serumHSP72 in humans. Cell Stress Chaperones, 2001; 6:386–393.[55] Khassaf M, Child RB, McArdle A, Brodie DA, Esanu C,Jackson MJ: Time course of responses of human skeletalmuscle to oxidative stress induced by non-damagingexercise. J Appl Physiol 2001; 90:1031–1035.[56] Febbraio MA, Koukoulas I: HSP72 gene expression– 129 –

Wanda Pilch, Anna Piotrowskaprogressively increases in human skeletal muscle duringprolonged, exhaustive exercise. J Appl Physiol, 2000; 89:1055–1060.[57] Liu Y, Mayr S, Opitz-Gress A, Zeller C, Lornes W, BaurS: Human skeletal muscle HSP70 response to physicaltraining depends on exercise intensity. Int J Sports Med,2000; 21: 351–355.[58] Rattan SIS: Hormesis in aging. Ageing Res Rev, 2008a;7: 63–78.– 130 –

INFORMACJEANNOUNCEMENTS

NR 54 2011AN­TRO­PO­MO­TO­RY­KA12. MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA SPORT KINETICS 2011„TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ BADAŃW NAUCE O RUCHU CZŁOWIEKA”KRAKÓW, 22–24 WRZEŚNIA 2011 R.12 TH INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SPORT KINETICS 2011“PRESENT AND FUTURE RESEARCHIN THE SCIENCE OF HUMAN MOVEMENT”ZAPROSZENIESerdecznie zapraszamy naukowców oraz nauczycieli wychowania fizycznego i rekreacji, a takżetrenerów, lekarzy, fizjoterapeutów, studentów i doktorantów, zainteresowanych teraźniejszościąi przyszłością badań nad ludzką aktywnością ruchową, do Krakowa w dniach 22–24 września 2011 r. na12. Międzynarodową Konferencję Naukową Sport Kinetics 2011 pod hasłem „Teraźniejszość i przyszłośćbadań w nauce o ruchu człowieka”, organizowaną przez Akademię Wychowania Fizycznego w Krakowiewe współpracy z Międzynarodowym Stowarzyszeniem Motoryki Sportowej (IASK) w ramach obchodów20. rocznicy powstania Międzynarodowego Stowarzyszenia Motoryki Sportowej (IASK).Celem konferencji będzie wymiana wiedzy naukowej na temat nowych kierunków badań, techniki procedur poznawania potencjalnych możliwości osiągnięcia optymalnych efektów działalności człowiekaw sporcie, rekreacji i rehabilitacji ruchowej. Jesteśmy przekonani, że Jubileuszowa Konferencja SportKinetics 2011 stworzy platformę wymiany doświadczeń w dyskusji naukowej na temat doskonaleniametod skutecznego oddziaływania ruchem na organizm sportowca lub osób uprawiających sport dlazdrowia w różnych okresach ontogenezy w celu wywołania pożądanych zmian adaptacyjnych.Na konferencji będą prezentowane tylko najnowsze wyniki badań, a tematyka dyskusji obejmiezarówno nierozwiązane dotąd problemy teorii sportu, jak i nadal aktualne zagadnienia samostanowienianauki o ruchu człowieka oraz wpływu aktywności i fizycznej sprawności na poprawę stanu zdrowiaczłowieka, zwłaszcza starszego, żyjącego w różnym środowisku naturalnym i społeczno-ekonomicznym.Krakowska konferencja ma pełnić funkcję integracyjną dla ośrodków naukowych, które podejmująproblemy badawcze dotyczące różnych aspektów ruchu człowieka, a także edukacyjną (głównie przezudział w obradach konferencji młodych naukowców) i promocyjną wyników badań w publikacjachstanowiących pokłosie konferencji.Tradycyjnie zachęcamy młodych naukowców do wzięcia udziału w konkursie na najlepszy referati plakat konferencji. W podsumowaniu obrad planujemy wręczenie młodym uczonym pucharów,dyplomów i medali N. Bernsteina… w kopalni soli!– 133 –

12 th International Scientific Conference Sport Kinetics 2011PROBLEMATYKA KONFERENCJII. Współczesne tendencje w badaniach sprawności fizycznej (motor-fitness performance, healthrelatedfitness, health-related physical activity, health-related exercise). Modele. Pomiar.Uwarunkowania rozwoju. Implikacje praktyczne:• adaptowana aktywność fizyczna,• sport dla zdrowia,• sport dla wszystkich,• sport ludzi niepełnosprawnych,• sport wyczynowy,• wychowanie fizyczne.II.Współczesne badania nad rolą aktywności fizycznej w poprawie stanu zdrowia człowiekaw różnych okresach ontogenezy. Metodologia. Wyniki badań:• antropomotoryka (antropokinezjologia),• antropologia,• biologia i medycyna,• biomechanika i biocybernetyka,• fizjologia wysiłków fizycznych i pracy,• kinezyterapia i rehabilitacja ruchowa,• nauki społeczne (socjologia, psychologia, historia, filozofia),• pedagogika i wychowanie fizyczne,• rekreacja ruchowa i turystyka,• nauki o zdrowiu.III. Nowoczesność źródłem sukcesu w sporcie wyczynowym. Założenia teoretyczne. Wyniki badań.Implikacje praktyczne:• współczesne idee w treningu gier zespołowych oraz w indywidualnych dyscyplinach sportu,• nowe tendencje w selekcji sportowej,• nowoczesne modele uczenia się czynności ruchowych i sterowania ruchami,• współczesne koncepcje dokumentowania i analizy obciążeń treningowych,• nowoczesny menadżering i coaching w sporcie,• współczesny sport olimpijski.IV. Panel dyskusyjny:1. Nauka o ruchu człowieka, czy wiele nauk o ruchu człowieka?2. Skąd wychodzisz i dokąd zmierzasz polska antropomotoryko, nie tylko w książce JoachimaRaczka: „Antropomotoryka. Teoria motoryczności człowieka w zarysie”?!V. Inne tematy (tylko – sesja posterowa).VI. Konkurs dla młodych pracowników nauki o Puchar Prezydenta IASK i Medale N. Bernsteina.VII. Wystawa książek Biblioteki Głównej AWF pn. „XX lat IASK”, obejmująca:• dorobek wydawniczy „Biblioteki IASK”,• dorobek naukowy Prezydenta IASK Prof. dra hab. h.c. Włodzimierza Starosty: „Karieranaukowa czy pasja życia?”,• najcenniejsze książki o ruchu człowieka w zbiorach Biblioteki Głównej AWF w Krakowie.KOMITET HONOROWY• Włodzimierz Starosta, Przewodniczący Komitetu Honorowego Konferencji (IASK),• Andrzej Klimek, Wiceprzewodniczący Komitetu Honorowego Konferencji (AWF Kraków),• Barbara Kudrycka, Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego,• Adam Giersz, Minister Sportu i Turystyki,• Jacek Majchrowski, Prezydent Miasta Krakowa,• Stanisław Kracik, Wojewoda Małopolski,• Marek Sowa, Marszałek Województwa Małopolskiego,• Ireneusz Raś, Poseł Rzeczypospolitej Polskiej,– 134 –

12. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Sport Kinetics 2011• Józef Bergier, Senator Rzeczypospolitej Polskiej,• Michał Kleiber, Prezes Polskiej Akademii Nauk,• Marek Woźniewski, Przewodniczący Komisji Rehabilitacji, Kultury Fizycznej i Integracji SpołecznejPAN,• Jerzy Smorawiński, Rektor AWF w Poznaniu,• Waldemar Moska, Rektor AWF w Gdańsku,• Zbigniew Waśkiewicz, Rektor AWF w Katowicach,• Juliusz Migasiewicz, Rektor AWF we Wrocławiu,• Alicja Przyłuska-Fiszer, Rektor AWF w Warszawie,• Anna Jegier, Prezes Polskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej,• Andrzej Kraśnicki, Prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego,• Andrzej Pokrywka, Dyrektor Instytutu Sportu w Warszawie.KOMITET NAUKOWY• prof. dr hab., dr h.c. Włodzimierz Starosta – przewodniczący,• dr hab. Andrzej Klimek, prof. nadzw. – wiceprzewodniczący,• prof. dr hab. Wiesław Osiński – wiceprzewodniczący,• dr Wacław Petryński (IASK), dr Joanna Gradek (AWF) – sekretarze,• prof. dr hab. Michal Belej (Słowacja), prof. dr Rodolfo Benda (Brazylia), prof. dr Silvia Ciairano (Włochy),prof. dr Gudrun Doll-Tapper (RFN), prof. dr hab. med. Josif M. Feigenberg (Izrael), prof. dr CeciliaGevat (Rumunia), prof. dr Walter Ho (Taipa-Makau, ChRL), prof. dr hab. Zofia Ignasiak (Polska), prof.dr Branislav Jevtić (Serbia), prof. dr Bojan Jośt (Słowenia), prof. dr Toivo Jurimäe (Estonia), prof. dr HanC.G. Kemper (Holandia), prof. dr Vassilis Klissouras (Grecja), prof. dr hab Paavo Komi (Finlandia), prof.dr Vladimir Lyakh (Rosja), prof. dr Robert M. Malina (USA), prof. dr Heinz Mechling (RFN), prof. dr hab.Karel Mekota (Czechy), prof. dr Franco Merni (Włochy), prof. dr Joachim Mester (RFN), prof. dr DraganMilanović (Chorwacja), prof. dr hab. Edward Mleczko (Polska), prof. dr Vladimir Platonow (Ukraina),prof. dr hab. Joachim Raczek (Polska), prof. dr Richard Schmidt (USA), prof. dr James Skinner (USA),prof. dr Emanuel Spammer (RPA), prof. dr Stephan Starischka (RFN), prof. dr hab. Stanisław Sterkowicz(Polska), dr hab. Zbigniew Szyguła, prof. nadzw. (Polska), prof. dr hab. Vladimir Zaciorski (Rosja, USA),prof. dr hab. Adam Zając (Polska), prof. dr hab. Stanisław Żak (Polska) – członkowie.KOMITET ORGANIZACYJNY• prof. dr hab. Edward Mleczko (AWF) – dyrektor konferencji,• dr Michał Spieszny (AWF), dr Wacław Petryński (IASK) – wicedyrektorzy konferencji,• mgr Piotr Słomiński – sekretarz,• dr Przemysław Bujas, mgr Tomasz Czarnik, dr Wanda Forczek, dr Leszek Gargula, dr WojciechGawroński, mgr Wioletta Kawa, dr Tomasz Klocek, dr Leszek Komorowski, mgr Renata Nieroda, drAnna Poznańska, mgr Barbara Przybyło, mgr Konrad Rembiasz, mgr Andrzej Sagalara, mgr KatarzynaSupernat, mgr Anna Ślusarczyk, dr Renata Tokarz, mgr Józef Żmigrodzki – członkowie.WARUNKI UCZESTNICTWAOpłaty konferencyjne: uczestnicy konferencji – 1000 zł; studenci i doktoranci – 800 złOpłata konferencyjna obejmuje: materiały konferencyjne i pokonferencyjne, uczestnictwo w sesjach,wyżywienie (obiady i kolacje) wraz z uroczystą kolacją, imprezy towarzyszące. Należność prosimyprzekazać na konto organizatorów Konferencji do dnia 31.07.2011:Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha,al. Jana Pawła II 78; 31-571 KrakówBank PEKAO S.A.: 04 1240 4722 1111 0000 4852 5020,Prosimy o podanie hasła Konferencji: „IASK 2011”.Opłata nie obejmuje zakwaterowania.– 135 –

12 th International Scientific Conference Sport Kinetics 2011STRESZCZENIAStreszczenia wystąpień prosimy przesyłać na adres e-mail: papers.iask2011@awf.krakow.pl do dnia30 czerwca 2011 roku. Streszczenia będą recenzowane i tematycznie kwalifikowane przez KOMITETNAUKOWY do jednej prezentacji ustnej lub plakatowej w odpowiedniej sekcji obrad konferencji, o czymAutor zostanie powiadomiony. Streszczenia będą brane pod uwagę tylko wtedy, gdy zostanie uiszczonaopłata konferencyjna.Przygotowanie streszczeńKażde streszczenie powinno być przygotowane w języku angielskim i zawierać maksymalnie 250słów (ok. 2000 znaków) na 1 stronie A4 (21 × 29,7cm). W streszczeniu można zamieścić rysunki i tabelepod warunkiem, że będzie ono spełniało wymogi objętości. Materiały należy przygotować w postacielektronicznej w jednym z następujących formatów: tekst (ok. 25 wierszy na stronie, 80 znakóww wierszu) i tabele: RTF, MS Word, OpenOffice; rysunki (w odcieniach szarości lub czarno-białe): MSOffice, Open Office, bitmapy w rozdzielczości co najmniej 300 dpi. Zalecana czcionka: Times NewRoman, rozmiar 12.Streszczenie powinno zawierać: tytuł opracowania (wielkimi literami) • imię i nazwisko autora (autorów),stopień naukowy autora (autorów), nazwę instytucji, miasto, kraj • słowa kluczowe • tekst z podziałemna akapity i tytuły:• Wprowadzenie• Cel• Metody• Wyniki• WnioskiPUBLIKACJA PRAC PO KONFERENCJI• Czynny uczestnik konferencji może w trakcie rejestracji wybrać sposób publikowania swojegoopracowania (informacja dla KOMITETU NAUKOWEGO).• Istnieje możliwość składania prac bezpłatnie do monografii AWF Kraków, która ukaże się w formiepapierowej (wstępne plany) i elektronicznej, a także bezpłatnie w czasopismach: „Antropomotoryka”,„Human Movement”, „Medicina Sportiva” oraz płatnie w „Journal of Human Kinetics” (druk prac –po uzyskaniu pozytywnych recenzji w danym wydawnictwie). Pragniemy przypomnieć, iż KOMITETNAUKOWY konferencji może rekomendować prace wygłoszone na konferencji, ale decyzjęo przyjęciu danej pracy do druku podejmuje Redakcja danego czasopisma zgodnie z obowiązującymiprocedurami wydawniczymi, obejmującymi m.in. recenzowanie prac.• Prace złożone do druku, bezpośrednio do redakcji ww. czasopism, muszą spełniać określone wymogiredakcyjne, które przedstawione są na oficjalnych stronach internetowych. Informacje na tematpublikacji w „Antropomotoryce” można odnaleźć pod adresem: http://www.awf.krakow.pl/pdf/nauka/czasopisma/inf_a.pdf.Organizatorzy Konferencji– 136 –