full text - Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie

ISSN 1731-0652COMMITTEE FOR REHABILITATION, PHYSICAL EDUCATIONAND SOCIAL INTEGRATION OF POLISH ACADEMY OF SCIEN CESINTERNATIONAL ASSOCIATION OF SPORT KINETICS – IASKAN TRO PO MO TO RY KAVol. 18, nr 42INDEX COPERNICUSUNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATION, CRACOW, POLANDCRACOW 2008

ANTROPOMOTORYKAISSN 1731-0652KOMITET REHABILITACJI, KULTURY FI ZYCZ NEJ I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ PANMIĘ DZY NA RO DO WE STO WA RZY SZE NIE MOTORYKI SPORTOWEJ – IASKAKADEMIA WY CHO WA NIA FI ZYCZ NE GO IM. BRONISŁAWA CZE CHA W KRA KO WIEVOL. 18, NR 42 KRAKÓW 2008REDAKCJARedaktor NaczelnyEdward MleczkoZ-ca Redaktora Na czel ne goJerzy JanuszewskiKomitet RedakcyjnyWiesław Osiński, Joachim Raczek,Włodzimierz StarostaRADA REDAKCYJNAMichal Belej (Słowacja), Peter Blaser (Niemcy), Tadeusz Bober, Janusz Czerwiński, Sławomir Drozdowski,Józef Drabik, Peter Hirtz (Niemcy), Josif Moisiejewicz Fejgenberg (Israel), Adam Haleczko, Zofia Ignasiak,Andrzej Jopkiewicz, Wolf Kafka (Niemcy), Adam Klimek, Krzysztof Klukowski, Vladimir Lyakh (Rosja),Władysław Mynarski, Wacław Petryński, Stefan Pilicz, Ryszard Przewęda,Igor Ryguła, Stanisław Sterkowicz, Stanisław Żak, Jerzy ŻołądźADRES REDAKCJIal. Jana Pawła II 7831-571 KrakówPolandCzasopismo ANTROPOMOTORYKA jest umieszczone na liście rankingowejINDEX COPERNICUSKorekta autorska© Copyright by University School of Physical Education in CracowOpracowanie gra ficz ne i łamanie: Dział Nauki i Wydawnictw AWF KrakówDruk: Sowa Sp. z o.o., ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa

ANTROPOMOTORYKAISSN 1731-0652COMMITTEE FOR REHABILITATION, PHYSICAL EDUCATIONAND SOCIAL INTEGRATION OF POLISH ACADEMY OF SCIENCESINTERNATIONAL ASSOCIATION OF SPORT KINETICS – IASKUNIVERSITY SCHOOL OF PHYSICAL EDUCATION, CRACOW, POLANDVOL. 18, NR 42 CRACOW 2008EDITORIAL COMMITTEECHAIRMANEdward MleczkoV-CHAIRMANJerzy JanuszewskiMEMBERSWiesław Osiński, Joachim Raczek,Włodzimierz StarostaEDITORIAL BOARDMichal Belej (Slovakia), Peter Blaser (Germany), Tadeusz Bober, Janusz Czerwiński, Sławomir Drozdowski,Józef Drabik, Peter Hirtz (Germany), Josif Moisiejewicz Fejgenberg (Israel), Adam Haleczko, Zofia Ignasiak,Andrzej Jopkiewicz, Wolf Kafka (Germany), Adam Klimek, Krzysztof Klukowski, Vladimir Lyakh (Russia),Władysław Mynarski, Wacław Petryński, Stefan Pilicz, Ryszard Przewęda,Igor Ryguła, Stanisław Sterkowicz, Stanisław Żak, Jerzy ŻołądźEDITOR’S OFFICEal. Jana Pawła II 7831-571 KrakówPolandIndexed in INDEX COPERNICUSProof-reading: authors© Copyright by University School of Physical Education, Cracow, PolandDesign and DTP: University School of Physical Education, Cracow, PolandPrint: Sowa Sp. z o.o., ul. Hrubieszowska 6a, 01-209 Warszawa

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008SPIS TREŚCIWitamy już w 42. numerze „Antropomotoryki” 7Informacje dla autorów 11ROZPRAWY I ARTYKUŁYJerzy Januszewski, Edward MleczkoWiek morfologiczny a wybrane komponenty sprawności fizycznej chłopców w ujęciu zdrowia (H-RF) 17Tomasz Boraczyński, Vadim Zaporozhanov, Jerzy Urniaż, Adam Sawicki,Lola Brygida BoraczyńskaOcena poziomu oraz wzajemnych związków wybranych zdolności koordynacyjnych studentówwychowania fizycznego 35Andrzej SzwarcSprawnościowe modele działań ofensywnych i defensywnych w grze w piłkę nożną kobiet 43Magdalena Krzykała, Jan KonarskiKomponenty ciała hokeistów na trawie w rocznym cyklu treningowym 53Janusz Jaworski, Katarzyna Sterkowicz-PrzybycieńWeryfikacja wpływu uczenia się na wyniki wybranych komputerowych koordynacyjnych zdolnościmotorycznych uczniów w wieku 14 lat 61Agnieszka Jastrzębska, Bartosz Ochmann, Marek Zatoń, Ewa Bakońska-Pacoń,Iwona Wierzbicka-Damska, Ryszard BłachaZdolność utrzymania równowagi u zawodników narciarstwa zjazdowego i biatlonu 67Dariusz Tchórzewski, Marek Szczygieł, Marek PalikPoziom koordynacyjnych zdolności motorycznych u kandydatów do ZSMS w Zakopanem 75PRACE PRZEGLĄDOWEWacław PetryńskiWspółczesna wersja systemu budowy ruchów Bernsztejna 85POLEMIKI I DYSKUSJEJózef DrabikO poziomie niektórych prac habilitacyjnych w naukach o kulturze fizycznej 105RECENZJEBożena MatyjasRecenzja książki pt. Dorastająca młodzież wobec problemu własnego zdrowia autorstwaBożeny Zawadzkiej 111INFORMACJEWłodzimierz Starosta, Monika Piątkowska, Katarzyna PecNowe idee i tendencje w naukach o sporcie i wychowaniu fizycznym z perspektywy International Councilof Sport Science and Physiological Education (ICSSPE) 117– 5 –

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008CONTENTSWelcome to (already!) 42 th number of „Antropomotoryka” 7Information for the Authors 11DISSERTATIONS AND ARTICLESJerzy Januszewski, Edward MleczkoMorphological Age and Selected Components of the Health-Related Fitness (H-RF) 17Tomasz Boraczyński, Vadim Zaporozhanov, Jerzy Urniaż, Adam Sawicki, Lola Brygida BoraczyńskaThe Evaluation of the Level and Correlations of Selected Coordination Motor Abilities of PhysicalEducation Students 35Andrzej SzwarcA Model of Offensive and Defensive Actions in the Women’s Soccer 43Magdalena Krzykała, Jan KonarskiBody Composition of Field Hockey Players in Periodical Structure of Training 53Janusz Jaworski, Katarzyna Sterkowicz-PrzybycieńVerification of the Influence of Learning on the Results of Chosen Computer Tests of CoordinatingMotoricity Abilities of Schoolchildren of 14 Years of Age 61Agnieszka Jastrzębska, Bartosz Ochmann, Marek Zatoń, Ewa Bakońska-Pacoń,Iwona Wierzbicka-Damska, Ryszard BłachaBalance Ability in Alpine Skiers and Biathlonists 67Dariusz Tchórzewski, Marek Szczygieł, Marek PalikThe Level of Coordination Motor Abilities among Candidates to ZSMS in Zakopane 75REVIEW PAPERSWacław PetryńskiContemporary Version of Bernstein’s System of Movements Construction 85DISCUSSIONSJózef DrabikAbout the Level of Some Habilitations in Physical Culture Sciences 105REVIEWSBożena MatyjasReview of the book: Bożena Zawadzka, The Attitude of Adolescents towards Their Health 111ANNOUNCEMENTSWłodzimierz Starosta, Monika Piątkowska, Katarzyna PecNew Ideas and Tendencies in Sport and Physical Culture Sciences from the Perspective of ICSSPE 117– 6 –

Od RedakcjiNa zakończenie naszego wprowadzenia w atmosferęprzeżyć intelektualnych, których niewątpliwie doświadczykażdy, kto przeczyta wszystkie prace opublikowanew najnowszym, przedwakacyjnym numerzekwartalnika, pragniemy dodać, że mamy już skompletowanynumer 43 czasopisma. Znajdą się w nim materiałyo znaczeniu przede wszystkim aplikacyjnym, i togłównie dla sportów zimowych. Powoli będziemy sięzatem wprowadzać w zimową atmosferę końca roku.Jak z tego wynika, mamy co drukować. Nie słabniezainteresowanie krakowskim kwartalnikiem. Tym miłymakcentem kończymy kolejne optymistyczne słowowstępne, a Redakcja w ślad za Konstantym IldefonsemGałczyńskim zapewnia wszystkich wiernych współpracowników,że:Choćby i po razy tysiącosaczyły nas trudności,my idziemy blaskiem bijącw urodę maszyn i roślin.Redaktor Naczelny„Antropomotoryki”Edward Mleczko– 9 –

ROZPRAWY I ARTYKUŁYDISSERTATIONS AND ARTICLES

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008WIEK MORFOLOGICZNY A WYBRANE KOMPONENTYSPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ CHŁOPCÓWW UJĘCIU ZDROWIA (H-RF)MORPHOLOGICAL AGE AND SELECTED COMPONENTSOF THE HEALTH-RELATED FITNESS (H-RF)Jerzy Januszewski*, Edward Mleczko**** prof. dr hab., Katedra Teorii i Metodyki Sportu, AWF Kraków, al. Jana Pawła II 78** prof. dr hab., Katedra Teorii i Metodyki Lekkiej Atletyki, AWF Kraków, al. Jana Pawła II 78Słowa kluczowe: chłopcy, okres progresywnego rozwoju, wiek morfologiczny, sprawnośćfizyczna w ujęciu zdrowia (H-RF), współczynniki korelacji prostej i cząstkowejKey words: boys, chronological age, biological age, period of the progressive development,health related fitness, Pearson coefficient of correlation, coefficient of part--correlationSTRESZCZENIE • SUMMARYWstęp. Problem ewaluacji sprawności fizycznej jest nadal otwarty, pomimo długiego już okresu prowadzeniabadań w celu jego rozwiązania. Chociaż istnieje świadomość potrzeby uwzględniania czynnika rozwojowegow ewaluacji coraz nowszych propozycji pomiaru różnych komponentów motoryki człowieka, to sposoby wprowadzeniago do relatywizacji sprawności fizycznej w warunkach praktyki szkolnej wydają się dyskusyjne.Cel badań własnych. 1. Poznanie roli, jaką odgrywają poszczególne składowe wieku morfologicznegow różnicowaniu wybranych komponentów sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia. 2. Określeniew głównych okresach progresywnej ontogenezy granicy skuteczności metod relatywizacji poziomu rozwojupodstawowych komponentów sprawności fizycznej w konwencji zdrowia, z wykorzystaniem tradycyjnej formułyoceny wieku morfologicznego.Materiał. Z liczby 6353 chłopców w wieku kalendarzowym 9–18 lat, przebadanych w latach 1996–2005w Małopolsce, wylosowano po 150 osobników z trzech zespołów utworzonych w grupach wieku 9–10, 13–14i 17–18 lat. Ogółem wykorzystano wyniki badań podstawowych komponentów sprawności fizycznej (morfologicznych,mięśniowo-szkieletowych, motorycznych i krążeniowo-oddechowych) pochodzące od 900 osobnikówpłci męskiej, którzy uczęszczali do szkół podstawowych i średnich w miastach i wsiach województw:małopolskiego, podkarpackiego i świętokrzyskiego. Tak wyselekcjonowaną zbiorowość (każda po 150 ucznióww grupach wieku kalendarzowego) podzielono na trzy zespoły po 50 chłopców. Kryterium podziału stanowiłwiek morfologiczny, będący miarą rozwoju biologicznego. Do analiz statystycznych brano pod uwagę tylko badanychz dwóch skrajnych przedziałów zmienności. Ze względu na liczbowe kryterium podziału można by byłozaliczyć skrajne frakcje do zbiorowości powyżej 67. i poniżej 33. centyla branej pod uwagę kohorty. Pozostałeliczebności badanych mieszczących się wokół mediany nie włączono do dalszych analiz statystycznych.Metody. W grupach wieku kalendarzowego oraz w skrajnych frakcjach badanych, wyłonionych ze względuna wiek morfologiczny, obliczono wartości x – i SD komponentów sprawności fizycznej w ujęciu H-RF. Umożliwiłoto znormalizowanie na 0 i 1 wielkości różnic międzygrupowych oraz określenie ich istotności statystycznej. Dozbadania siły związku między zmienną niezależną (wiek morfologiczny) i zmiennymi zależnymi (komponentysprawności fizycznej w ujęciu H-RF) wykorzystano metodę korelacji prostej i cząstkowej. Istotność różnic międzygrupowychoraz współczynników korelacji zbadano testem t-Studenta. Różnice średnich arytmetycznychoraz wartości współczynników korelacji prostej i cząstkowej uznano za znamienne statystyczne przy poziomieistotności co najmniej 5% (p < 0,05).– 17 –

Jerzy Januszewski, Edward MleczkoWyniki badań. Zastosowanie w badaniach własnych korelacji cząstkowej pozwoliło stwierdzić znaczącąrolę wieku kalendarzowego w ustaleniu wieku morfologicznego. Na jego wartość liczbową w badanej grupiechłopców największy wpływ wywierał wiek masy ciała, a nieco mniejszy – wiek wysokości ciała i długość życia.Wiek morfologiczny wpływał przede wszystkim na zróżnicowanie komponentów motorycznych i funkcjonalnych,głównie w młodszym wieku szkolnym i w czasie dojrzewania płciowego, zwłaszcza w takich pomiarachkomponentów sprawności fizycznej, jak: gibkość, szybkość ruchów ręką (tapping), orientacja przestrzenna,VO 2max (w wartościach względnych), czas biegu na dystansie 50 i 1000 m oraz rezultat skoku w dal z miejsca.Wnioski. Wyniki bardziej złożonej metody statystycznej uzasadniają nie zawsze docenianą potrzebęwprowadzania wieku kalendarzowego do formuły matematycznej służącej do określania wieku rozwoju biologicznego.Wiek morfologiczny, uwzględniający w swej istocie wiek masy i wysokości ciała oraz długość życia(wiek kalendarzowy), może spełniać rolę czynnika wytrącającego rozwój biologiczny z wielkości komponentówmotorycznych i funkcjonalnych sprawności fizycznej badanej w konwencji zdrowia. Od okresu młodzieńczegowpływ wieku morfologicznego na ww. parametry (zgodnie z prawami rozwojowymi) wygasza się.Introduce. Despite the long period of conducted researches, the problem of the physical activity evaluationstill remains open. There is some consciousness to include the development factor in the evaluation of the newerhuman kinetics measurement components, however any methods to be inducted to relate the physical activityin the school environment seem to be disputable.The goal of the researches: 1. To find out what is the function of the particular morphological age componentsin diversification of the individual components of the physical activity according to the health convention. 2. Todescribe, in the main periods of ontogenesis, the effectiveness limit of the relativeness methods of the physicalactivity convention’s basic components using the traditional formula estimating the morphological age.The subject. Among 6353 boys at the age of 9–18, tested in 1996–2005 in Małopolska region, 150 individualsin 3 age groups of 9–10, 13–14 and 17–8 were chosen. In total, the results of the basic components of thephysical activity elements (morphological, skeletal-muscular and circulatory-respiratory) deriving from 900 maleindividuals from primary and secondary schools of the Polish regions (Małopolska, Podkarpacie, and Świętokrzyski)were taken under consideration. Such selected community (each 150 individuals) was divided into 3 groups(each 50 individuals). The division criterion was the morphological age, which was the biological developmentmeasurement. To estimate the statistical analysis only subjects from two extreme variables ranges were considered.Because of the numerical criterium of the diversion the cohort’s, extreme fractions above 67 and below 33centile could be considered. The other numbers of the tested located close to the median were not included infurther statistical analysis.Methods. In the age groups and the extreme fractions of the tested, chosen according to the morphologicalage, the SD value of the physical activity components enclosed in H-RF was estimated. It enabled to normalize the0 and 1 level of the intergroups differences and to describe their statistical significance. To estimate the strengthbetween independent variable (the morphological age) and dependent variables ( the physical activity of H-RFcomponents) Pearson correlation and part-correlation methods were used. The significance of the intergroupsdifferences and correlation coefficients were tested by t-Student test. The arithmetic means and Pearson correlationand part-correlation coefficients’ values were described as the statistical variables with at least 5% (p0,05) importance level.The results. The part-correlation was extremely helpful in claiming there was a great importance of the calendarage in determining the morphological age. The body mass age and body height age, as well as the calendar agehad a great influence on the numerical value of the tested male groups. The morphological age influenced mostlyon the kinetic and functional components especially among the individuals of the junior and puberty period. Thebiggest impact of the influence was discovered during such tests of the physical activity as: flexibility, tapping,spatial orientation, VO 2max (relative values), 50 and 1000 m distance run time and standing jump results.Summary. The results of the advanced statistical method justify not always appreciated need of introducingthe calendar age to the mathematical formula describing the biological age. The morphological age complyingthe body mass age, body height and the life length (the calendar age), can be a factor deducting the biologicaldevelopment from the kinetic and functional components of the physical activity in the health convention. Fromthe adolescence period the morphological age influence on described parameters suppresses.WstępNa przełomie wieków w opracowaniach monograficznychi podręcznikach z teorii motoryczności człowiekapojawiają się głosy wskazujące na konieczność podjęciaodważniejszych decyzji powrotu „do korzeni”w ewaluacji sprawności motorycznej dzieci i młodzieży[1, 2, 3, 4, 5, 6, 7]. Wykorzystywano w niej jako punktodniesienia czynnik rozwojowy. Na początku XX wiekutaką słuszną drogę relatywizacji wyników testów moto-– 18 –

Wiek morfologiczny a wybrane komponenty sprawności fizycznej chłopców w ujęciu zdrowia (H-RF)rycznych wskazali polskim nauczycielom NorwegowieBentzen, Schiötz i Walter [za: 1]. Poszedł nią już1935 roku Jan Mydlarski [8]. Znaleźć ją można w jegopionierskim dziele Sprawność fizyczna młodzieżyw Polsce. W naszym kraju z różnym skutkiem wyprawialisię na podobną penetrację badawczą pedagodzyi teoretycy motoryczności człowieka: R. Trześniowski[9], R. Przewęda [10], W. Osiński [11], S. Żak [2], Szopai Sakowicz [12], A. Haleczko [1, 13], S. Gołąb [14],Szopa i wsp. [3], a ostatnio R. Stupnicki i wsp. [4]. Jaksię wydaje, za sprawą niesłusznych, przede wszystkimzachodnioeuropejskich, uproszczonych koncepcji wartościowaniapoziomu rozwoju sprawności motorycznejpodejmuje się często próby jej relatywizacji z uwzględnieniemtylko wieku kalendarzowego. Przykłademtakiego podejścia może być sposób oceny sprawnościmotorycznej proponowany w MiędzynarodowymTeście Sprawności Fizycznej [15] czy też w Euroficie[36]. Trudno też znaleźć nawiązanie do „europejskichkorzeni” w dyskusjach [por. 5] nad amerykańską koncepcjąpomiaru sprawności fizycznej w konwencji zdrowia(Health-Related Fitness – H-RF). Jest to zaskakujące,zwłaszcza że w latach pięćdziesiątych XX wiekuna świecie dużą popularnością cieszyły się wskaźnikiklasyfikacyjne McCloya [16], które zostały utworzonena zasadzie równań regresji wielokrotnej. Od formułyNorwegów różniły się w zasadzie jedynie wysokościąwspółczynników, preferującą szczególnie wiek kalendarzowy,a ponadto tym, że nie zamieniano pomiarucech somatycznych na lata, pozostawiając ich wymiarw pierwotnej postaci, a więc w jednostkach fizycznych[1].Wymienione tendencje należy uznać za niesłuszne,chociaż mają „certyfikat międzynarodowy w języku angielskim”.Zarówno z polskich [2], jak i amerykańskichbadań [17] wynika bowiem, że w okresie progresywnegorozwoju dzieci w tym samym wieku kalendarzowymbardzo mocno różnią się między sobą pod względemrozwoju biologicznego. W okresie skoku pokwitaniowegozakres zmienności składowych wieku morfologicznegomoże sięgać nawet 7 lat [2]. Jak z tego wynika, takieuproszczenie procedur badawczych jest nieuprawnionenie tylko ze względu na pominięcie prawidłowościbiologicznych, ale nade wszystko jeśli się weźmiepod uwagę skutki pedagogiczne [4]. Mając w pamięcipowyższe zastrzeżenia, trudno pominąć milczeniemfakt, że do tej pory nie wypracowano jeszcze obiektywnychi niepodlegających dyskusji sposobów relatywizacjisprawności dzieci i młodzieży ze względu naczynnik rozwojowy, które można by łatwo zastosowaćw warunkach szkolnych. Zwrócono na to uwagę w paruopracowaniach opublikowanych w „Antropomotoryce”na przełomie wieków [18, 19, 20].Wiadomo, że spośród czterech metod określaniawieku rozwojowego człowieka najbardziej obiektywniei najdokładniej ocenia go wiek szkieletowy [21]. Zewzględu na skutki zdrowotne, jakie wywołuje, takie kryteriumdojrzałości biologicznej wprowadza się jednakbardzo rzadko. W warunkach szkolnych zaleca się wykorzystaniemetody morfologicznej. Należy jednak podkreślić,że wokół tej metody praktycznie od początkujej stosowania narosło wiele dyskusji i kontrowersji [10,22, 1, 2, 23, 3, 17, 4, 6, 24, 7]. W Polsce oceny wiekumorfologicznego dokonuje się najczęściej za pomocąformuły, w której jest on wypadkową wieku wysokościi wieku masy ciała. Obie cechy somatyczne uzupełniadodatkowo wiek kalendarzowy.Na pewno nie jest to metoda w pełni akceptowanaprzez znawców tematu. Już dawno zwracali oniuwagę na jej niedostatki [21, 25], przede wszystkimna zatarcie różnic pomiędzy dojrzałością i rozmiaramiciała, a także na konieczność włączania do omawianejformuły wieku kalendarzowego [1, 3]. Badacze podejmowalirównież próby zmniejszania liczby wskaźników,na podstawie których ocenia się wiek biologicznegorozwoju. Najczęściej postulowali eliminację z tradycyjnejformuły matematycznej wieku kalendarzowego,który miałby „zamazywać rzeczywisty obraz rozwoju”z wypadkowej wysokości i masy ciała [22]. W skrajnychprzypadkach próbowano także określać wiek biologicznyrozwoju tylko na podstawie rozwoju wysokości ciała[12, 14, 26]. Jedynie w opracowaniu Żaka [2] podkreślonoduże znaczenie masy ciała w ustalaniu wiekumorfologicznego, a co za tym idzie – zaproponowanowprowadzenie wieku masy ciała szczupłego do tradycyjnejformuły jego ustalania. Pomijając wcale niebezzasadnezastrzeżenia dotyczące obiektywności zasygnalizowanychsposobów postępowania badawczego,należy zaznaczyć, że nadal przydatności łatwiejszychantropologicznych metod określania wieku biologicznegoupatruje się w pedagogicznej kontroli pozytywnychmierników zdrowia fizycznego [4, 27, 6, 23].Dotychczas nie wykorzystywano ich jeszcze do relatywizacjikomponentów sprawności fizycznej w ujęciuzdrowia (H-RF), należy jednak odnotować, iż w jednymz uprzemysłowionych regionów Polski przeprowadzonojuż udaną próbę ich zdiagnozowania oraz oceny wpływuaktywności fizycznej na ich poziom [28].W badaniach własnych postanowiono zrealizowaćdwa cele:– 19 –

Wiek morfologiczny a wybrane komponenty sprawności fizycznej chłopców w ujęciu zdrowia (H-RF)zgodnie z zabawą biegową, np. „punktualny pociąg”,bieg 10 razy po obwodzie kwadratu o boku25 m [39],• VO 2max – maksymalna minutowa konsumpcja tlenu/ Maximal oxygen consumption; zastosowanozmodyfikowany przez Januszewskiego [38] testMargarii i wsp. [39],• VO 2max · kg – globalny maksymalny pobór tlenuna minutę / Global Maximal oxygen consumption;zmienną tę otrzymano mnożąc wielkość VO 2maxprzez masę ciała osobnika,• MPA – maksymalna praca anaerobowa / Maximalanaerobic work [40], wyrażająca bezmleczanowązdolność wysiłkową w dżulach; obliczono ją mnożącrezultat skoku w dal z miejsca (w m) przezmasę ciała (w kg) i wartość przyspieszenia ziemskiego(9,89),• TAPP – częstotliwość ruchów kończyny górnej /Plate tapping test; czas 15 cykli w zmodyfikowanymprzez Szopę i wsp. [3] teście Eurofitu [36],• KRZYŻ – orientacja przestrzenna / Space orientation;czas wykonania 49 zadań w serii „free” naaparacie krzyżowym AKN-102.Dla wymienionych powyżej zmiennych morfofunkcjonalnychi zdolności motorycznych badanych chłopców– w wieku 9 i 10, 13 i 14 oraz 17 i 18 lat – obliczonopodstawowe charakterystyki statystyczne, czyli średniearytmetyczne (x – ), odchylenie standardowe (SD) orazwskaźniki zmienności (V).Przed dalszymi zabiegami statystycznymi zlogarytmowano(z poprawką na grubość skóry) dwa fałdyskórno-tłuszczowe – osobno na ramieniu i pod łopatką[21] oraz bez tej poprawki wartości zmiennych, którychwielkość wskaźnika zmienności (V) przekraczała 20%.Zaliczono do nich zmienne: ∑ R+Ł, PF, FM, RZUT,SIŁA oraz VO 2max · kg.Powyższe dane zestawiono w tabeli 1.Następnie zbiorowości te (każda po 150 uczniów)podzielono na trzy zespoły (po 50 chłopców) wewszystkich grupach wiekowych. Kryterium podziałustanowił wiek morfologiczny (WM), w tym przypadkubędący miarą rozwoju biologicznego.Przykładowo z grona dziewięciolatków wybrano 50osobników o najniższym WM (tzw. grupę rozwojowo„młodszych” – RM) oraz 50 osobników o najwyższymwieku morfologicznym, czyli tzw. zespół rozwojowo„starszych” – RS. Należy zaznaczyć, że użyte tutajterminy oznaczają jedynie wartości niższe i wyższe odmediany.Postępując w ten sam sposób z wszystkimi zbiorowościamiwyłoniono 6 par osobniczych o skrajnym rozwoju.Pozostałych pięćdziesiątek o przeciętnym WMnie włączono do dalszych analiz statystycznych.Dla wyłonionych frakcji ponownie obliczono wartościx – i SD – co umożliwiło znormalizowanie na 0 i 1otrzymanych zmiennych w zbiorowościach różniącychsię wiekiem morfologicznym. Wyniki tych analiz zawierajątabele 2 i 3 oraz rycina 1. W dalszej kolejnościwyliczono dla wszystkich porównywanych ze sobą zespołówwspółczynniki powiązań prostych (tab. 4) orazcząstkowych (tab. 5).Różnice średnich arytmetycznych oraz wartościwspółczynników korelacji prostej i cząstkowej uznanozgodnie z testem t-Studenta za znamienne statystycznieprzy poziomie istotności co najmniej 5% (p < 0,05).Wyniki badań własnychZgodnie z oczekiwaniami, z analizy materiałów przedstawionychw tabeli 1 wynika, że w 6 grupach osobniczychzmienność z wiekiem branych pod uwagęcech morfofunkcjonalnych wskazuje na stały, charakterystycznywzrost wartości średnich arytmetycznych.Jest on zgodny z ogólną tendencją rozwojową, którawystępuje przeważnie w populacjach wielkomiejskich.To spostrzeżenie odnosi się również do rezultatów uzyskanychw kolejnych próbach sprawnościowych.Wzorem znanych trendów zróżnicowania zmiennychwraz z wiekiem należy przypisać znaczenie porównaniuśrednich arytmetycznych w ostatniej fazieprogresywnego rozwoju, czyli w okresie młodzieńczym.U siedemnasto- i osiemnastolatków wszystkie –z wyjątkiem wieku kalendarzowego – zmienne (łączniez wiekiem morfologicznym) nie wykazują zasadniczychróżnic. Dzięki temu wyraźnie widoczne staje się zahamowanieprzyrostów między obydwoma wymienionymirocznikami, a także zanik możliwości oceny rozwojubiologicznego w tych latach za pomocą różnicowaniasię podstawowych cech somatycznych. We wcześniejszychokresach rozwojowych, czyli w młodszym wiekuszkolnym (9 i 10 lat) oraz dojrzewania płciowego (13i 14 lat) przeciętne różnice międzyrocznikowe są natomiastwyraźnie zaznaczone.Powyższe uwagi dotyczą również grup: rozwojowo„młodszych” – RM oraz „starszych” – RS, które wyodrębnionona podstawie wcześniej obliczonego wiekumorfologicznego. Porównując zaś rozproszenie danychw tak wyłonionych zespołach można zauważyć,że w grupach chłopców rozwojowo „starszych” odchy-– 21 –

Jerzy Januszewski, Edward Mleczko Objaśniania / Commentary – patrz: Materiał i metody badań / – see: Methods and Research Files.Uwaga: Linią pogrubioną zaznaczono roczniki starsze, czyli 10-, 14- i 18-latków / Remark: The older aged group (10, 14 and 18 years old) was additional linedRyc. 1. Wskaźniki unormowane (WU) badanych zmiennych u chłopców rozwojowo „starszych” na tle osobników rozwojowo „młodszych” w okresach: młodszym wieku szkolnym, dojrzewaniapłciowego i młodzieńczymFig. 1. Standard indexes (WU) of tested variables; the group of developmentally “older” boys against the background of “younger” individuals at the stages: junior primary school, puberty andadolescence– 22 –

Wiek morfologiczny a wybrane komponenty sprawności fizycznej chłopców w ujęciu zdrowia (H-RF)Tabela 1. Podstawowe dane statystyczne badanych zmiennych w sześciu grupach chłopców (po 150 osób) w wieku 9 i 10, 13 i 14 oraz 17 i 18 latTable 1. Basic statistic data of the tested variables in 6 boys groups (150 each) at the age of 9 and 10, 13 and 14, 17 and 18Zmienne / Data9 lat / age 10 lat / age 13 lat / age 14 lat / age 17 lat / age 18 lat / agex – SD x – SD x – SD x – SD x – SD x – SDW kal.(l) 9,06 0,26 10,05 0,26 13,02 0,28 14,01 0,29 17,03 0,24 18,06 0,24WYS (cm) 134,14 5,81 137,82 6,55 155,74 8,84 160,68 8,84 173,60 7,01 172,64 7,39MAS (kg) 29,68 5,39 32,35 5,98 45,29 9,81 48,91 9,18 64,22 8,67 64,13 8,21BMI (kg/m 2 ) 16,42 2,22 16,93 2,06 18,49 2,67 18,80 2,26 21,26 2,13 21,46 1,97Σ R + Ł (log) 216,31 17,14 218,73 15,89 222,77 14,88 220,55 15,96 220,35 14,90 223,18 15,12PF (log) 214,39 16,10 216,90 15,18 220,39 14,22 213,31 17,36 213,23 16,09 216,31 16,03FM (log) 162,92 22,93 169,06 21,14 187,38 21,34 187,95 20,93 200,72 17,18 203,52 16,28LBM (kg) 24,62 2,98 26,78 4,03 36,76 6,77 40,33 6,89 53,20 7,62 52,44 7,70GIBK (cm) 52,21 5,72 51,74 5,88 52,35 6,19 52,21 6,83 60,54 6,97 61,27 6,87SIŁA (log) 202,22 21,82 211,67 19,31 233,54 16,14 242,46 6,01 257,52 14,44 256,79 14,95SKOK (cm) 131,27 18,72 144,57 19,68 168,21 21,99 184,02 21,54 202,65 20,11 200,16 29,33RZUT (log) 155,06 10,19 166,30 11,38 184,35 10,26 193,31 11,63 200,75 9,44 200,42 11,38B-50 (s) 10,23 0,86 9,61 0,91 8,62 0,76 8,20 0,80 7,32 0,59 7,28 0,65B-1000 (s) 385,79 47,81 331,77 51,97 293,77 42,21 277,15 38,60 241,03 31,64 252,29 35,35VO 2max (ml) 48,13 9,81 49,21 9,52 50,92 10,54 51,77 9,03 56,06 9,41 56,15 10,00VO 2max · kg (log) 113,93 10,96 118,71 10,02 134,36 11,95 138,90 10,95 154,59 10,02 154,55 11,48MPA (J) 380,14 75,93 458,10 104,95 747,02 188,95 886,63 212,24 1281,87 236,97 1270,41 286,27TAPP (s) 9,83 1,93 8,87 1,90 7,56 1,24 7,49 1,71 6,62 1,08 6,82 1,20KRZYŻ (s) 133,65 39,94 114,44 32,03 81,47 16,97 75,45 16,32 64,25 9,38 62,95 11,02WM (l) 8,97 0,87 9,81 0,90 12,89 1,14 13,77 1,11 16,71 1,15 16,99 1,18Objaśnienia / Commentary – patrz: Materiał i metody badań / see: Methods and Research Files– 23 –

Jerzy Januszewski, Edward MleczkoTabela 2. Podstawowe dane statystyczne wyodrębnionych Gru rozwojowo „młodszych” (RM) i „starszych” (RS) w okresach: młodszymwieku szkolnym (9 i 10 lat), dojrzewania płciowego (13 i 14 lat) oraz młodzieńczym (17 i 18 lat)Table 2. Basic statistic data of the particularly chosen development groups of „younger” (RM) and „older” (RS) boys groups, in stages:junior primary school (9 and10 years), puberty (13 and 14 years) and adolescence (17 and 18 years)Zmienne /DataGrupa /group9 lat / age 10 lat / age 13 lat / age 14 lat / age 17 lat / age 18 lat / agex – SD x – SD x – SD x – SD x – SD x – SDW kal. RM 8,94 0,22 10,00 0,24 12,91 0,27 13,93 0,25 17,01 0,26 18,04 0,22(l) RS 9,14 0,25 10,07 0,27 13,11 0,26 14,15 0,29 17,08 0,25 18,09 0,24WYS RM 128,19 2,85 131,56 3,54 146,57 4,99 151,24 5,00 166,59 4,75 165,12 5,43(cm) RS 139,54 4,27 144,49 4,84 164,51 6,02 169,62 5,46 180,11 3,70 179,84 3,76MAS RM 24,97 1,74 27,29 1,82 35,63 3,52 39,46 3,67 55,21 5,04 55,11 4,53(kg) RS 35,45 4,91 38,64 5,85 56,46 6,83 59,11 5,99 72,68 5,19 71,39 5,02BMI RM 15,21 1,16 15,79 1,22 16,58 1,45 17,23 1,14 19,91 1,80 20,23 1,59(kg/m 2 ) RS 18,23 2,55 18,48 2,41 20,92 2,80 20,61 2,54 22,41 1,55 22,09 1,67Σ R+Ł RM 207,91 9,61 210,91 12,44 214,54 11,57 215,51 14,61 218,96 14,13 226,59 13,36(log) RS 227,18 20,40 227,80 16,14 229,81 17,08 226,01 16,03 222,84 15,36 219,91 15,03PF RM 206,43 10,04 209,37 12,18 212,81 12,13 207,78 16,62 211,78 15,58 220,16 13,79(log) RS 224,51 18,40 225,46 14,61 226,49 15,66 219,28 16,35 215,94 16,02 212,74 16,08FM RM 147,55 11,32 154,42 13,44 169,51 13,92 174,81 16,07 192,98 15,30 200,57 13,63(log) RS 181,77 25,16 186,05 20,17 204,67 20,34 201,53 20,43 208,88 16,09 205,17 16,81LBM RM 21,88 1,33 23,60 1,83 30,41 2,72 33,47 3,49 46,16 4,97 44,46 5,12(kg) RS 27,56 2,36 30,59 4,32 44,00 5,32 47,47 4,17 59,50 6,35 59,19 4,54GIBK RM 52,84 5,03 52,44 5,36 52,32 5,86 52,00 5,57 61,00 7,08 60,08 6,82(cm) RS 51,58 6,50 51,86 6,55 52,40 6,94 53,40 7,87 59,88 7,23 62,74 6,42SIŁA RM 197,41 21,73 202,79 20,02 223,43 14,81 235,03 14,62 248,93 16,01 243,60 13,74(log) RS 207,20 21,65 217,69 19,45 241,51 15,09 250,34 13,44 266,33 8,11 265,54 9,26SKOK RM 128,38 15,90 143,20 17,76 165,22 18,37 177,56 18,01 191,98 22,09 178,30 30,78(cm) RS 128,54 19,38 144,92 21,38 167,96 28,44 189,28 25,82 209,54 16,43 216,68 20,61RZUT RM 150,11 9,15 163,04 12,03 179,33 8,37 187,69 10,97 195,21 9,15 191,44 12,07(log) RS 159,88 8,64 171,23 11,63 188,31 11,20 198,65 10,71 203,39 8,85 206,00 7,12B-50 RM 10,29 0,99 9,55 0,74 8,61 0,78 8,43 0,72 7,42 0,64 7,51 0,68(s) RS 1030 0,77 9,67 1,00 8,73 0,91 7,98 0,82 7,26 0,51 7,09 0,64B-1000 RM 382,60 49,31 334,68 50,82 291,54 38,64 277,50 38,10 249,84 30,81 271,38 32,95(s) RS 389,46 43,90 328,42 54,79 302,92 44,00 273,62 40,78 232,54 31,35 245,80 36,92VO 2max RM 47,71 9,08 51,62 9,07 52,89 11,70 51,64 9,15 54,33 9,99 50,28 10,14(ml) RS 47,92 10,65 47,06 10,17 49,09 10,21 51,04 8,72 57,19 8,55 53,09 8,51VO 2max · kg RM 106,76 9,17 114,09 8,22 126,21 10,75 129,99 8,66 146,77 9,50 143,27 10,10(log) RS 121,54 8,59 124,56 11,19 143,05 9,62 147,08 8,19 161,27 6,71 161,93 6,44MPA RM 313,69 38,56 383,06 51,83 557,69 86,67 689,32 108,00 1042,12 165,96 969,82 216,10(J) RS 442,60 63,33 547,89 114,56 926,08 170,60 1094,70 170,44 1492,66 144,70 1515,38 159,70TAPP RM 10,08 1,84 9,11 1,75 7,51 1,32 7,74 1,81 7,02 1,19 6,82 1,31(s) RS 9,78 2,08 8,76 1,89 7,75 1,36 7,28 1,73 6,31 0,97 6,77 1,09KRZYŻ RM 142,32 39,16 127,32 39,33 84,46 17,58 78,14 18,66 66,68 9,88 64,60 10,21(l) RS 123,76 40,37 104,56 24,84 80,12 16,05 71,86 14,30 62,56 8,79 61,94 11,19WM RM 8,04 0,30 8,87 0,34 11,65 0,56 12,59 0,55 15,39 0,43 15,63 0,45(l) RS 9,95 0,53 10,83 0,60 14,12 0,66 14,99 0,70 18,02 0,38 18,32 0,41Objaśnienia / Commentary – patrz: Materiał i metody badań / see: Methods and Research Files– 24 –

Wiek morfologiczny a wybrane komponenty sprawności fizycznej chłopców w ujęciu zdrowia (H-RF)Tabela 3. Różnice (x – – x– ) średnich arytmetycznych (między grupami zróżnicowanymi wiekiem morfologicznym) oraz unormowane wskaźniki (WU) badanych zmiennych u osobników rozwojowo1 2„starszych” (RS) na przeciętne (0) i odchylenie standardowe (1) uczniów rozwojowo „młodszych” (RM) w różnym wiekuTable 3. Differences (x – – x– ) of the arithmetic mean (between the groups of the morphological age diversity) and standard indexes (WU) of the “older” boys’(RS) tested variables’ average deviation1 2(0) and “younger” boys’(RM) standard deviation (1)Zmienne / Data9 lat / age 10 lat / age 13 lat / age 14 lat / age 17 lat / age 18 lat / agex – 1 – x– 2WU x – 1 – x– 2WU x – 1 – x– 2WU x – 1 – x– 2WU x – 1 – x– 2WU x – 1 – x– 2WUW kal. 0,20 0,91 0,07 0,29 0,20 0,74 0,22 0,88 0,07 0,27 0,05 0,23WYS 11,35 3,98 12,93 3,65 17,94 3,60 18,38 3,68 13,52 2,85 14,72 2,71MAS 10,48 6,02 11,35 6,24 20,83 5,92 19,65 5,35 17,47 3,47 16,28 3,59BMI 3,02 2,60 2,69 2,20 4,34 2,99 3,38 2,96 2,50 1,39 1,86 1,17Σ R + Ł 19,27 2,01 16,89 1,36 15,27 1,32 10,50 0,72 3,88 0,27 –6,68 –0,50PF 18,08 1,80 16,09 1,32 13,68 1,13 11,50 0,69 4,16 0,27 2,58 0,19FM 34,22 3,02 31,65 2,35 35,13 2,53 26,72 1,66 15,90 1,04 4,60 0,34LBM 5,68 4,27 6,99 3,82 13,59 5,00 14,00 4,01 13,34 2,68 14,73 2,88GIBK –1,26 –0,25 –0,58 –0,10 0,08 0,01 1,40 0,25 –1,12 –0,16 2,66 0,39SIŁA 9,79 0,45 14,30 0,71 18,08 1,22 15,31 1,05 17,40 1,09 21,94 1,60SKOK 0,16 0,01 1,72 0,10 2,74 0,15 11,72 0,65 17,56 0,79 38,38 1,25RZUT 9,77 1,07 8,19 0,68 8,98 1,07 10,96 1,00 8,18 0,89 14,56 1,21B-50 –0,01 –0,01 –0,12 –0,16 –0,12 –0,15 0,45 0,63 0,16 0,25 –0,42 –0,62B-1000 –6,86 –0,14 6,26 0,12 –11,38 –0,29 3,88 0,10 17,30 0,56 –25,58 –0,78VO 2max 0,21 0,02 –4,56 –0,50 –3,80 –0,32 –0,60 –0,07 2,86 0,29 2,81 0,28VO 2max · kg 14,87 1,61 10,47 1,27 16,84 1,57 17,09 1,97 14,50 1,53 18,66 1,85MPA 128,91 3,34 164,83 3,18 348,39 4,02 405,38 3,75 450,54 2,72 545,56 2,52TAPP 0,30 0,16 0,35 0,20 –0,24 –0,18 0,46 0,25 0,71 0,60 0,05 0,04KRZYŻ 18,56 0,47 22,76 0,58 4,34 0,25 6,28 0,39 4,12 0,42 2,66 0,26Objaśnienia / Commentary – patrz: Materiał i metody badań /see: Methods and Research Files– 25 –

Jerzy Januszewski, Edward MleczkoTabela 4. Współczynniki korelacji prostej między wiekiem morfologicznym a pozostałymi zmiennymi u chłopców rozwojowo „młodszych” (RM) i „starszych” (RS) w okresach: młodszym wieku szkolnym(9 i 10 lat), dojrzewania płciowego (13 i 14 lat) oraz młodzieńczym (17 i 18 lat)Table 4. Pearson coefficient of correlation between morphological age and other variables of the „younger” (RM) and „older” (RS) boys groups in development in certain stages: junior primary school(9 and 10 years old), puberty (13 and 14 years old) and adolescence (17 and 18 years old)Zmienne / Data9 lat / age 10 lat / age 13 lat / age 14 lat / age 17 lat / age 18 lat / ageRM RS RM RS RM RS RM RS RM RS RM RSW kal. 0,06 –0,05 0,23 –0,26 0,09 –0,06 0,17 0,04 0,14 0,04 0,16 0,11WYS 0,68 0,66 0,77 0,80 0,83 0,66 0,89 0,60 0,78 0,70 0,85 0,48MAS 0,78 0,83 0,75 0,90 0,87 0,79 0,93 0,72 0,81 0,53 0,82 0,59BMI 0,32 0,50 0,32 0,59 0,36 0,34 0,45 0,29 0,33 0,30 0,35 0,28Σ R + Ł 0,37 0,60 0,00 0,38 0,33 0,15 0,20 0,28 –0,13 –0,10 –0,34 0,09PF 0,36 0,57 0,00 0,40 0,30 0,13 0,21 0,28 –0,13 –0,11 –0,35 0,10FM 0,52 0,67 0,37 0,58 0,56 0,33 0,41 0,37 0,09 0,01 –0,11 0,19LBM 0,69 0,34 0,66 0,76 0,78 0,62 0,76 0,47 0,76 0,39 0,80 0,47GIBK 0,00 –0,06 0,16 –0,07 0,12 0,19 –0,24 0,16 0,22 –0,10 0,12 0,09SIŁA 0,19 0,05 0,00 0,34 0,32 0,35 0,40 0,19 0,48 0,18 0,60 –0,01SKOK –0,20 –0,23 0,02 0,01 0,09 0,00 0,20 –0,01 0,46 0,18 0,66 –0,05RZUT 0,00 0,21 0,22 0,24 0,27 0,28 0,49 0,02 0,29 –0,02 0,63 –0,03B-50 0,02 –0,05 –0,06 0,05 –0,12 –0,01 0,02 –0,04 –0,26 –0,05 –0,21 –0,03B-1000 –0,17 –0,05 –0,06 0,05 –0,01 –0,08 0,08 –0,08 –0,16 –0,37 –0,52 0,07VO 2max 0,15 –0,26 –0,22 0,04 –0,14 –0,04 –0,14 –0,07 0,13 –0,13 0,20 0,02VO 2max · kg 0,38 0,31 0,34 0,55 0,28 0,39 0,33 0,31 0,46 0,30 0,63 0,28MPA 0,28 0,46 0,41 0,70 0,64 0,50 0,73 0,48 0,77 0,54 0,81 0,36TAPP –0,15 –0,03 –0,21 0,04 –0,07 –0,03 0,04 –0,20 –0,18 0,07 0,00 0,02KRZYŻ –0,43 0,00 –0,38 –0,02 –0,49 0,04 –0,16 0,07 –0,08 –0,23 –0,06 –0,13Istotna wartość progowa r xy≤ 0,28 (p < 0,05)Objaśnienia / Commentary – patrz: Materiał i metody badań / see: Methods and Research Files– 26 –

Wiek morfologiczny a wybrane komponenty sprawności fizycznej chłopców w ujęciu zdrowia (H-RF)Tabela 5. Korelacje całkowite (r xy) oraz cząstkowe (r xy – z) wieku morfologicznego (WM) z jego elementami składowymi: wiekiem kalendarzowym(Wkal), wiekiem wysokości ciała (Wwys) oraz wiekiem masy ciała (Wmas) przykładowo u chłopców 9-, 14- i 17-letnichTable 5. Correlation (r xy) and part-correlation (r xy– z) of the morphological age (WM) with its component elements: calendar age (Wkal),body height age (Wwys) and body mass age (Wmasy) of 9, 14 and 17 year old boys9 lat / agerozwojowo „młodsi” RMrozwojowo „starsi” RSr xyr xy – zr xyr xy – zWM – Wwys (Wkal) 0,70 0,712 0,66 0,688WM – Wmas (Wkal) 0,79 0,834 0,82 0,965WM – Wkal (Wwys) 0,06 0,289 –0,05 –0,283WM – Wkal (Wmas) 0,06 0,580 –0,05 0,860Wkal – Wwys (WM) –0,08 –0,240 0,16 0,343Wkal – Wmas (WM) –0,19 –0,634 –0,36 –0,973rozwojowo „młodsi” RMrozwojowo „starsi” RS14 lat / ager xyr xy – zr xyr xy – zWM – Wwys (Wkal) 0,90 0,900 0,71 0,723WM – Wmas (Wkal) 0,93 0,952 0,72 0,790WM – Wkal (Wwys) 0,17 0,279 0,04 –0,152WM – Wkal (Wmas) 0,17 0,985 0,04 0,525Wkal – Wwys (WM) 0,00 –0,830 0,16 0,266Wkal – Wmas (WM) 0,04 –0,900 –0,27 –0,62117 lat / agerozwojowo „młodsi” RMrozwojowo „starsi” RSr xyr xy – zr xyr xy – zWM – Wwys (Wkal) 0,76 0,778 0,71 0,837WM – Wmas (Wkal) 0,79 0,817 0,44 0,860WM – Wkal (Wwys) 0,14 0,368 0,04 0,196WM – Wkal (Wmas) 0,14 0,500 0,04 0,157Wkal – Wwys (WM) –0,02 –0,209 –0,08 –0,219Wkal – Wmas (WM) –0,06 –0,137 –0,14 –0,196lenia standardowe wielkości kolejnych zmiennych wykazująw przeważającej większości wyższe wartościw porównaniu do osobników biologicznie „młodszych”.Od tej „prawidłowości” odbiegają tylko dane mierzonejdynamometrem siły oraz globalnej konsumpcji tlenu.Podstawowe dane statystyczne ww. zespołów w poszczególnychlatach przedstawiono w tabeli 2. Dane tepozwalają na obliczenie, a tym samym na sprawdzeniewielkości zróżnicowania interesujących nas zmiennychw porównywanych grupach.Wartości unormowane (WU) na 0 i 1 chłopcówrozwojowo „starszych” na tle biologicznie „młodszych”przedstawiono w tabeli 3 z uwzględnieniem wielkościróżnic między porównywanymi średnimi arytmetycznymi(x – – x– ) wyłonionych zespołów. W formie graficznej1 2rezultaty i porównanie tak skodyfikowanych danych(WU) zawiera rycina 1. Przedstawia ona przebieg krzywychwielkości odchyleń od zera analizowanych zmiennych,a równocześnie wskazuje, na które z nich wiekmorfologiczny ma większy lub mniejszy wpływ.W tym miejscu należy poinformować czytelników,że uznając wielkość różnic międzygrupowych za znamiennąstatystycznie ustalono wartość ± 0,6 WU, coodpowiada wspomnianemu już wcześniej progowemupoziomowi istotności.Generalnie rzecz ujmując, znacząca większośćznormalizowanych wielkości porównywanych zmiennychmorfofunkcjonalnych oraz sprawnościowych plasujesię po prawej stronie osi profilów, czyli dotyczyosobników rozwojowo „starszych”. W ten obrazowysposób informuje również, jak dalece odbiegają od niejchłopcy biologicznie „młodsi”. Prezentowane na rycinie– 27 –

Jerzy Januszewski, Edward Mleczko1 krzywe uczniów 9- i 10-letnich (a więc dzieci w młodszymwieku szkolnym) prawie się pokrywają. W małymprocencie również takie parametry, jak BMI, ∑R+Ł, PFi FM obniżają nieco swe unormowane wielkości w dziesiątymroku życia w porównaniu do dziewięciolatków.Wielkości WU przemieszczają się w obydwu łamanychw granicach od –0,5 do 6 odchyleń standardowych.W wieku 13 i 14 lat – czyli w okresie dojrzewaniapłciowego – można również zaobserwować zjawiskonakładania się krzywych, z tą jednak różnicą, że oscylacjedanych WU są nieco mniejsze, bo mieszczą sięw przedziale od –0,3 do powyżej 5 wystandardowanychjednostek. Najmniejsze odstępy od osi profilów (od –0,8do 3,5 WU) wykazują łamane 17- i 18- letnich ucznióww młodzieńczym okresie rozwoju. Obraz przebiegu obydwukrzywych jest również podobny, chociaż odstępywartości WU są nieco większe u siedemnastolatkóww porównaniu do chłopców osiemnastoletnich. Wahaniate dotyczą przede wszystkim zdolności motorycznychoraz zmiennych związanych z otłuszczeniem.W opisywanych okresach rozwoju bez względuna wiek badanych układ pików w przebiegu łamanychdotyczy tych samych zmiennych. Najwyższy z nichzwiązany jest z masą ciała (i oscyluje w przedziale od6,24 w dziewiątym roku życia do 3,47 WU u siedemnastolatków)przy nieco mniejszym współudziale wysokościciała (od 3,98 do 2,71 WU) i wskaźnika wagowo--wzrostowego (od 2,99 do 1,17 WU). Drugi z kolei szczyttworzy LBM z „podparciem” masą tłuszczu (FM), a trzeci– to maksymalna praca anaerobowa (MPA) z udziałemVO 2max·kg. Znacznie niższe wierzchołki (na poziomieod 0,5 do 1,5 WU) tworzą: siła ścisku mierzonadynamometrem i rezultat rzutu piłką lekarską w trzechanalizowanych okresach rozwojowych oraz dodatkowowynik skoku w dal z miejsca (w młodzieńczym etapierozwoju).Jak łatwo zauważyć, powiązanie z wiekiem morfologicznymwykazują podstawowe cechy somatycznelub iloczynowe, które mają w swej strukturze taki składnik,jak masa ciała. Związki z rozwojem wykazują takżeparametry, które zależą od wielkości organizmu, czylipośrednio korelujące z wysokością i masą ciała.Naszym zdaniem, w młodzieńczym okresie rozwojuprawdopodobnie występują przypadkowe afiliacjeproste z wiekiem morfologicznym, do których możnazaliczyć: wiek metrykalny (9, 13 i 14 lat życia), rezultatbiegu na 1000 m (z korzyścią dla siedemnastolatkówrozwojowo „starszych”) oraz – odwrotnie proporcjonalne– czas biegu na odległość 50 i 1000 m (na korzyśćgrupy osiemnastolatków „starszych”).Analizowany wyżej zestaw zmiennych zdaje siępotwierdzać tezę, że prawdopodobnie największyi najbardziej oczekiwany wpływ na wielkość wieku rozwojowegoma masa ciała, następnie wysokość ciała,w najmniejszym zaś stopniu – wiek metrykalny. Możnarównież sądzić, że z rozwojem biologicznym nie będąpowiązane te zmienne, które nie pozwalają odróżnićosobników rozwojowo „młodszych” (RM) od „starszych”(RS). Przypuszczenia te potwierdzają się w trakcie analizydanych liczbowych zestawionych w tabeli 4.W każdym badanym okresie – a dotyczy to chłopcówzarówno z grup RM, jak i RS – wysokość i masaciała, BMI, globalna konsumpcja tlenu, MPA oraz masatłuszczu (ale tylko do czternastego roku życia) wykazująoczekiwane związki z wiekiem morfologicznym, niekorelują z nim natomiast: wiek kalendarzowy, gibkość,rezultat biegu na odległość 50 m, zrelatywizowanaVO 2max i szybkość ruchu ręką (TAPP) oraz skok (teżtylko w pierwszym i drugim okresie rozwojowym).Pozostałe zmienne, takie jak ∑R+Ł i PF, albo są powiązanez rozwojem, albo też takich powiązań nie wykazują.Dotyczy to również pomiaru siły i rzutu piłką lekarską,a także orientacji przestrzennej, która koreluje u chłopcówo niższym rozwoju (RM) w wieku 9, 10 i 13 lat.W młodzieńczym okresie rozwoju, czyli w siedemnastymi osiemnastym roku życia, można zauważyćwyraźne zmiany w afiliacjach wieku morfologicznegoz analizowanymi zmiennymi w porównaniu do młodszychfaz rozwojowych. Na przykład dynamometrycznypomiar siły u osobników z grupy RM jest dodatniopowiązany z rozwojem, na równi ze skokiem w dali rzutem piłką lekarską, natomiast składowe otłuszczenia(∑R+Ł, PF i FM) oraz pozostałe parametry sprawnościowew większości nie wykazują takich związków,a jeżeli już do nich dojdzie – to korelacje te są odwrotnieproporcjonalne.Powyższe przykłady potwierdzają także wcześniejszeprzypuszczenia, że w analizowanym okresiezanika już wpływ wieku morfologicznego (WM) na powiązaniaze składowymi podskórnej tkanki tłuszczowejoraz zdolności motorycznych.Analiza siły współczynników korelacji prostej, którezestawiono w tabeli 4, daje również odpowiedź na pytanie:Jaki jest wpływ składników WM na jego wielkośćliczbową? Wyższy poziom wymienionych współczynnikówwykazuje masa ciała w porównaniu z wysokościąciała, i to nie tylko u chłopców rozwojowo „młodszych”(RM), lecz również u „starszych” (RS). W okresie młodzieńczympowiązania te nie w każdym przypadku sąpodobne, nie da się natomiast we wszystkich analizo-– 28 –

Wiek morfologiczny a wybrane komponenty sprawności fizycznej chłopców w ujęciu zdrowia (H-RF)wanych rocznikach i grupach powiązać wieku morfologicznegoz długością życia badanych uczniów. Fakt tenpozwala przyjąć za pewnik, że wiek kalendarzowy manajmniejszy wpływ na wielkość WM.Zauważone wyżej zależności nie w każdym przypadkusą zgodne z logiką rozumowania i z uzasadnieniamibiologicznymi. Dotyczy to afiliacji wieku chronologicznegoz rozwojem, który wchodzi przecież w składWM. Można zatem sądzić, iż związki proste (r xy) nieoddają prawdziwych powiązań składowych ocenianejzmiennej niezależnej (WM). Potwierdzają to w całejrozciągłości obliczone wartości współczynników korelacjicząstkowej (r xy – z), które zamieszczono w tabeli 5.Na podstawie tych danych można przyjąć, że wiekmorfologiczny (WM) faktycznie wiąże się z wiekiemmasy ciała (Wmas) oraz z wiekiem wysokości ciała(Wwys) bez względu na kalendarzowy wiek badanychoraz wyłonione grupy chłopców RM i RS w analizowanychtrzech etapach biologicznego rozwoju (np. w dziewiątym,czternastym i siedmenastym roku życia). Siławspółczynników korelacji WM z Wmas jest w każdymprzypadku wyższa od powiązań WM z Wwys. Należyponadto zaznaczyć, że proste zależności wysokościi masy ciała z Wwys i Wmas są bardzo wysokie(r xy=0,99) dla wszystkich chłopców z zespołów RMi RS, a także dla rozwojowo „starszych” – RS w wieku9 i 10 lat. Wielkości te obniżają się natomiast (jużod trzynastego roku życia aż do 18 lat) w grupach RSodpowiednio dla powiązań wysokości ciała z Wwys od0,97 do 0,74, a także dla masy ciała z Wmas od 0,96 do0,67. Będzie to miało wpływ na zanikanie relacji wiekuchronologicznego z Wwys i Wmas przy wyrugowaniuwieku morfologicznego (WM) w siedemnastym roku życiaw obydwu obserwowanych zespołach – RM i RS.W młodszych okresach rozwojowych (9 i 14 lat) wiekkalendarzowy (Wkal) wykazuje znaczące statystyczniedodatnie korelacje z WM po wytrąceniu np. Wmas(r xy–z= 0,580 i 0,985 w grupach RM oraz 0,860 i 0,525w zespołach RS), a także na poziomie 0,500 w grupiesiedemnastolatków rozwojowo „młodszych”– RM.Powiązanie Wkal z Wmas po wyeliminowaniu WMpodnosi natomiast znacznie siłę tych afiliacji (przyujemnym znaku) z r xy= –0,19 do r xy–z= –0,634 i odpowiednioz –0,36 do –0,973 w wieku 9 lat oraz od–0,04 do –0,900 i od –0,27 do –0,621 w czternastymroku życia. W okresie młodzieńczym podobne związki(ujemne) zanikają. Tak znaczący wzrost siły zależnościjest oczekiwany, logiczny i uzasadniony biologicznie,dotyczy bowiem interkorelacji wieku morfologicznegoz jego składowymi.Opierając się na powyższych porównaniach należysądzić, że zauważony wcześniej (tab. 4) brak statystycznieistotnych korelacji prostych wieku metrykalnegoz rozwojem biologicznym (WM) trzeba tłumaczyćprzeciwstawnymi kierunkami (dodatnimi i ujemnymi)afiliacji, które ujawniono dopiero w analizie korelacjicząstkowych. Można zatem stwierdzić, że także wiekchronologiczny wywiera znaczący statystycznie wpływna kształtowanie się wielkości liczbowych wieku morfologicznego.DyskusjaPodjęta w badaniach własnych problematyka badawczanie jest nowa. Na konieczność relatywizacji sprawnościmotorycznej ze względu na czynnik rozwojowyzwracano w Polsce uwagę już wtedy, kiedy zaczęto jątestować za pomocą dostępnych nauczycielom narzędzipomiarowych 3 . Z założeń teoretycznych oraz przesłanekpraktycznych wynika, że nawet obecnie trudnopominąć taki sposób ewaluacji sprawności motorycznej,przekazując polskim nauczycielom dyrektywydotyczące pomiarów i oceny uczniów z fizycznej edukacji,chociaż wraz z postępem w naszym kraju nauko wychowaniu fizycznym cele wspomnianego procesuuległy przewartościowaniu „od kształtowania ciała dowychowania w trosce o ciało” [41]. W efekcie tego dominującado niedawna w praktyce szkolnego wychowaniafizycznego ocena poziomu rozwoju sprawności motorycznejzostała w Polsce sprowadzona tylko do jednegoz elementów szerokiego ujęcia czynności i decyzjizwiązanych z racjonalną kontrolą rozwoju dyspozycjiinstrumentalnych ucznia, a w Stanach Zjednoczonych –do komponentu sprawności fizycznej ujętej w koncepcjizdrowia „Health-Related Fitness” [5]. To są fakty. W tejsytuacji trudno zapomnieć o konieczności doskonalenianarzędzi pomiarowych i drogi dochodzenia do prawdyw ocenie postępów nauczania w praktyce szkolnej.W świetle powyższych rozważań warto zauważyć,że w naszym kraju w zaleceniach pedagogicznychduże znaczenie przypisuje się relatywnej oceniesprawności motorycznej, która uwzględnia stopieńzaawansowania rozwojowego wychowanka. W praktyceszkolnej do rozwiązywania zasygnalizowanegoproblemu zalecano i zaleca się nadal wykorzystaniemorfologicznych metod określania wieku rozwojowego.Pomijając zastrzeżenia dotyczące wartości naukowej3Porównaj dyskusję z 1929 roku między Stojanowskim i Schiőtzem [1]i w latach późniejszych stanowisko w tej sprawie Tannera [21], Milicerowej[25], Haleczki [1, 13], Żaka [2].– 29 –

Wiek morfologiczny a wybrane komponenty sprawności fizycznej chłopców w ujęciu zdrowia (H-RF)genetycznie. Czynnik środowiskowy może być tylkojego stymulatorem.Przyjmując taką interpretację zjawiska, należałobyuznać za dyskusyjne założenie, iż wiek morfologicznymożna uważać za czynnik obiektywnie relatywizującypoziom rozwoju sprawności motorycznej ze względuna wiek rozwojowy w całym okresie progresywnegorozwoju. Naszym zdaniem takie kryterium możnastosować tylko do zakończenia okresu skoku pokwitaniowego.Należy przy tym pamiętać o ograniczeniachjego zastosowania, które dotyczą całego okresuprogresywnego. Mogą nimi być duże różnice międzypoziomem rozwoju masy i wysokości ciała. Jak sądząantropolodzy, opracowany na takich podstawach „wypadkowywiek rozwojowy (morfologiczny) zamazujeobraz rzeczywisty, dzięki czemu opóźnienie w rozwojujednej z cech może zostać nie zauważone” [44, s. 159].Nie są to jednak przypadki zbyt częste.W interpretacji wyników badań własnych należałobyjeszcze zwrócić uwagę na dość wątpliwe z punktuwidzenia rozwoju biologicznego uzasadnianie możliwościwłączenia wieku kalendarzowego (metrykalnego)do formuły obliczeń wieku morfologicznego i dokonywaniena tej podstawie relatywizacji ze względu nawiek rozwojowy [1, 2, 7, 10, 13]. Czyni się tak nawetpomijając fakt, że już dawno na podstawie pewnychdowodów (silniejszych niż w naszych badaniach) wykazanow całym progresywnym okresie ontogenezy„zgodną z oczekiwaniami dominację motoryczną identycznychpod względem podstawowych cech budowyciała, lecz starszych metrykalnie osobników” [1, s. 22].Rozważając problem akceleracji czy deceleracji rozwojuosobniczego, w świetle przyspieszenia lub opóźnieniaszybkości włączenia się określonej puli genów 4 ,a także biorąc pod uwagę genetyczną kontrolę poziomurozwoju [48, 51] trudno byłoby sprowadzać znaczeniewieku kalendarzowego tylko do wskaźnika nabywania„doświadczenia ruchowego”, a nie rozwoju biologicznego.Niewątpliwie występuje jakaś zależność międzydługością życia a potencjałem wiedzy i umiejętności,ale można ją brać pod uwagę wtedy, gdy przedmiotemrozważań stanie się problematyka uwarunkowań środowiskowych(w tym pedagogicznych) rozwoju umiejętnościruchowych, których przecież nie dziedziczymy.Godząc się na pewne uproszczenia w określaniu wiekurozwojowego z wykorzystaniem kryterium wieku morfologicznego,na co zwracano uwagę już od momentu4W genetyce populacyjnej geny kontrolujące rozwój w okresie skokupokwitaniowego nazywa się je „pulą genów pokwitaniowych” [48, 49].wprowadzania tej procedury w życie [1, 21, 23, 25], należałobyrozważyć uzasadnienie relatywizacji rozwojumotorycznego dzieci w okresie ich progresywnegorozwoju w wieku szkolnym, z wykorzystaniem formułyobliczania wieku morfologicznego, która obejmowałabytrzy składowe: wiek kalendarzowy (metrykalny), wiekwysokości i masy ciała. Jak już wcześniej zaznaczono,takie postępowanie jest uzasadnione tylko w przedzialewiekowym kończącym się wejściem chłopcóww etap dorastania.Po zakończeniu takiego okresu rozwoju w ocenieefektów ruchowych powinno się dążyć do ustaleniapotencjału motorycznego i nabytych umiejętności napodstawie wartości względnych wskaźników, pamiętająco wykazanej przez Osińskiego [48] zależności krzywoliniowejmiędzy większością zdolności motorycznycha bardziej elementarnymi składowymi, cechami biologicznymi(predyspozycjami). Sądzimy, że należałobyteż zwrócić uwagę na wskaźnik sprawności fizycznej N.Wolańskiego [51], w którym odnosi się pomiar umiejętnoścido predyspozycji osobnika. W tych przypadkachbędzie jednak rozważany problem uwarunkowań środowiskowychefektów ruchowych (np. treningowych lub pedagogicznych,somatycznych czy funkcjonalnych), a niezagadnienie relatywnej oceny sprawność motorycznejze względu na wiek rozwoju biologicznego badanych.Podsumowanie i wnioskiJak wynika z analizy badań własnych oraz przeprowadzonejdyskusji, można sformułować następująceuogólnienia:1. Wyniki bardziej złożonej metody statystycznejuzasadniają nie zawsze docenianą potrzebę wprowadzaniawieku kalendarzowego do formuły matematycznejsłużącej do określania wieku rozwojubiologicznego.2. Wiek morfologiczny, uwzględniający w swej istociewiek masy i wysokości ciała oraz długość życia(wiek kalendarzowy), może spełniać rolę czynnikawytrącającego z wielkości badanych zmiennych zależnych– rozwój biologiczny w analizach sprawnościw aspekcie zdrowia chłopców w wieku szkolnym– tylko do zakończenia ich okresu pokwitania.3. Od okresu młodzieńczego wpływ wieku morfologicznegona ww. parametry (zgodnie z prawamirozwojowymi) wygasa i należałoby rozważyć możliwośćzastosowania w ocenie sprawności motorycznejchłopców innych kryteriów niż relatywizacja zewzględu na wiek rozwojowy.– 31 –

Jerzy Januszewski, Edward MleczkoPIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Haleczko A: Biologiczne aspekty ewaluacji sprawnościmotorycznej dzieci w wieku szkolnym – wybrane zagadnieniametodologiczne. Antropomotoryka, 1980; 1:20–36.[2] Żak S: Zdolności kondycyjne i koordynacyjne dziecii młodzieży z populacji wielkomiejskiej na tle wybranychuwarunkowań somatycznych i aktywności ruchowej.Część I. Część II. Nowy test relatywnej oceny sprawnościmotorycznej dziewcząt i chłopców w wieku 7–19 lat oraznormy i tabele punktowe. Kraków, AWF, 1991.[3] Szopa J, Mleczko E, Żak S: Antropomotoryka. Wyd. II,Kraków – Warszawa, PWN, 2000.[4] Stupnicki R, Przewęda R, Milde K: Centylowe siatki sprawnościfizycznej młodzieży polskiej wg testów EUROFIT.Studia i Monografie, Warszawa, AWF, 2002; 87.[5] Osiński W: Antropomotoryka. Wyd. II, Poznań, AWF,2003.[6] Przewęda R, Dobosz J: Kondycja fizyczna polskiej młodzieży.Studia i Monografie, Warszawa, AWF, 2003; 98.[7] Ignasiak Z, Sławińska T, Domaradzki J, Furgiel J, Krynicka-PiechuraK, Rożek-Piechura K, Żurek G: Rozwójfunkcjonalny dzieci i młodzieży z legnicko-głogowskiegookręgu miedziowego w ujęciu wieku morfologicznego.Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 2007; 85.[8] Mydlarski J: Sprawność fi zyczna młodzieży w Polsce.Cz.1. Chłopcy. Cz. 2. Dziewczęta. Przegląd FizjologiiRuchu, 1935; 1, 2, 4.[9] Trześniowski R: Miernik sprawności fizycznej w Polsce.Warszawa, Nasza Księgarnia, 1961.[10] Przewęda R: Uwarunkowania poziomu sprawności fizycznejpolskiej młodzieży szkolnej. Warszawa, AWF, 1985.[11] Osiński W: Wielokierunkowe związki zdolności motorycznychi parametrów morfologicznych. Badania dziecii młodzieży wielkomiejskiej z uwzględnieniem poziomustratyfikacji społecznej. Monografie, Poznań, AWF, 1988;261.[12] Szopa J, Sakowicz B: Zróżnicowanie relatywnegopoziomu sprawności fi zycznej krakowskich dziewcząti chłopców w wieku 8–18 lat w zależności od wybranychwskaźników społeczno-rodzinnych. Wych. Fizycz. iSport; 1987; 1: 27–45.[13] Haleczko A: Wiek jako czynnik różnicujący sprawnośćfi zyczną dzieci i młodzieży. Zeszyty Naukowe, AWF,Wrocław, 1982; 28.[14] Gołąb S: Biologiczne i społeczne uwarunkowania zmiennościprzebiegu rozwoju fi zycznego dzieci i młodzieżyz Nowej Huty (wyniki badań ciągłych). WydawnictwoMonograficzne, Kraków, AWF, 1993; 53.[15] Żak S: Tabele punktacji międzynarodowego testu sprawnościfizycznej (ICSPFT) dla młodzieży w wieku 12–18lat. Wydawnictwo Skryptowe, Kraków, AWF, 1991; 32.[16] McCloy Ch, Young ND: Tests and Measurements in Healthand Physical Education. New York, 1954.[17] Malina R, Bouchard C: Growth, Maturation, and PhysicalActivity. Champain, Illinois, Human Kinetics Books,1991.[18] Januszewski J: Propozycja nowego podejścia do relatywnejoceny sprawności motorycznej. Antropomotoryka,1998; 17: 163–175.[19] Januszewski J, Mleczko E: Ewaluacja rozwoju morfofunkcjonalnegooraz motorycznego dziewcząt i chłopcówz wykorzystaniem skali T – implikacje praktyczne. Antropomotoryka,2005; 35: 23–38.[20] Januszewski J, Mleczko E: Ewaluacja sprawnościfi zycznej studentów: założenia teoretyczne, implikacjepraktyczne. Antropomotoryka, 2007; 39: 25–40.[21] Tanner JM: Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa,PZWL, 1963.[22] Cieślik J, Drozdowska M, Malinowski A. Norma rozwojowa– teoretyczne i praktyczne aspekty oceny rozwojubiologicznego człowieka; w Malinowski A, Strzałko J (red):Antropologia. Poznań, PWN, 1985.[23] Szklarska A: Społeczne różnice w sprawności fi zycznejdzieci i młodzieży w Polsce. Monografi e Zakładu AntropologiiPolskiej Akademii Nauk, Wrocław, 1998; 17.[24] Drabik J (red.): Pedagogiczna kontrola pozytywnych miernikówzdrowia fi zycznego. Rozwój, aktywność, sprawność,wydolność. Wydawnictwo Uczelniane, Gdańsk,AWF, 2006.[25] Milicer H, Denisiuk L: Dziedziczne podłoże sprawnościfizycznej, w: Rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieżyw wieku szkolnym. Warszawa, PZWS, 1969.[26] Ignasiak Z, Sławińska T, Domaradzki J, Furgiel J,Krynicka-Piechura K, Rożek-Piechura K, Żurek G:Rozwój funkcjonalny dzieci i młodzieży z legnicko--głogowskiego okręgu miedziowego w ujęciu wiekumorfologicznego. Studia i Monografi e. Wrocław, AWF,2007; 85.[27] Pilicz S, Przewęda R, Dobosz J, Nowacka-Dobosz S:Punktacja sprawności fi zycznej młodzieży polskiej wgMiędzynarodowego Testu sprawności fi zycznej. Kryteriapomiaru wydolności organizmu testem Coopera. Studiai Monografi e, Warszawa, AWF, 2002; 86.[28] Mynarski W, Garbaciak W, Stokłosa H, Grządziel G:Sprawność fi zyczna kierunkowana na zdrowie (H-RF)populacji Górnego Śląska. Stan rozwoju, możliwościstymulacji, wybrane uwarunkowania oraz implikacjepedagogiczne. Katowice, AWF, 2007.[29] Januszewski J, Mleczko E: Wskaźnik wagowo-wzrostowyQueteleta II – BMI a sprawność fi zyczna badana w konwencjizdrowia u chłopców z Małopolski. Antropomotoryka,2007; 37: 51–66.[30] Przewęda R: Rozwój somatyczny i motoryczny. Warszawa,PZWS, 1973.[31] Januszewski J, Mleczko E: Ewaluacja rozwoju morfofunkcjonalnegooraz motorycznego dziewcząt i chłopcówz wykorzystaniem skali T – implikacje praktyczne. Antropomotoryka,2006; 31: 23–38.[32] Gołąb S, Chrzanowska M (red.): Przewodnik do ćwiczeńz antropologii. Podręczniki i Skrypty, Kraków, AWF, 2002;2: 22.[33] Przewęda R: Ocena wieku rozwojowego; w Ulatowski T– 32 –

Wiek morfologiczny a wybrane komponenty sprawności fizycznej chłopców w ujęciu zdrowia (H-RF)(red): Teoria i metodyka sportu. Warszawa, Sport i Turystyka,1971.[34] Pařizkowa J: Mereni podilu aktivni hmoty a tuku v lidskemtele a jego wyznam ve sportovni praxi. Teorie a Praxe Tel.Vych., 1962; 5: 273–279.[35] Slauther MH, Lohman TG, Boileau RA, Horswil CA, StillmanRJ, Van Loan MD, Bemben DA. Skin Fold Equationfor Estimation of Body Fatness in Children and Youth.Human Biology, 1988; 60 (5): 709–723.[36] Eurofit. Europejski test sprawności fizycznej. Wyd. Skryptowe,Kraków. AWF, 1991; 103.[37] Mleczko E: Metodyka nauczania biegów średnich i długich,w: Mleczko E. (red): Lekkoatletyka. Podręcznikii Skrypty, Kraków, AWF, 2007; 30: 71–73.[38] Januszewski J: Pomiar zdolności wysiłkowej dziewcząti chłopców w wieku szkolnym zmodyfi kowanymtestem Margarii. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1981;1: 3–12.[39] Margaria R, Aghemo D, Rovelli P: Indirect Determinationof Maximal O 2Consumption in Man. J. Applied Physiology,1965; 20 (5): 1070.[40] Januszewski J: Zmienność ontogenetyczna maksymalnejpracy anaerobowej – wyniki badań porównawczych.Antropomotoryka, 1992; 8: 75–87.[41] Grabowski H: Teoria fizycznej edukacji. Warszawa, WydawnictwaSzkolne i Pedagogiczne, 1997.[42] Łaska-Mierzejewka T: Antropologia w sporcie i wychowaniufi zycznym. Warszawa, Biblioteka Trenera, COS,1999.[43] Kemper HCG (ed): The Amsterdam Growth Study. A LongitudinalAnalysis of Health, Fitness, and Lifestyle. HK SportMonograph Series, Human Kinetics, USA, 1991; 8.[44] Malinowski A: Norma biologiczna a rozwój somatycznyczłowieka. Warszawa, Instytut Wydawniczy ZZ, 1987.[45] Malinowski A: Wstęp do antropologii i ekologii człowieka.Łódź, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, 1994.[46] Jopkiewicz A, Suliga E: Biomedyczne podstawy rozwojui wychowania. Radom – Kielce, ITE-PIB, 2005.[47] Kuński H, Janiszewski M: Medycyna aktywności ruchowejdla pedagogów. Łódź, Wyd. UŁ, 1999.[48] Bergman P: Zagadnienie genetycznej determinacji rozwojuw okresie pokwitania. Materiały i Prace Antropologiczne,1988; 108.[49] Szopa J: Genetyczne i środowiskowe uwarunkowaniarozwoju somatycznego dzieci między 7 a 14 rokiemżycia: wyniki longituidalnych badań rodzinnych. Wyd.Monografi czne, Kraków, AWF, 1990; 42.[50] Osiński W: Wielokierunkowe związki zdolności motorycznychi parametrów morfologicznych. Badania dziecii młodzieży wielkomiejskiej z uwzględnieniem poziomustratyfikacji społecznej. Monografie. Poznań, AWF, 1988;261.[51] Wolański N, Pařizkowa J: Sprawność fi zyczna a rozwójczłowieka. Warszawa, Sport i Turystyka, 1976.– 33 –

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008OCENA POZIOMU ORAZ WZAJEMNYCH ZWIĄZKÓWWYBRANYCH ZDOLNOŚCI KOORDYNACYJNYCHSTUDENTÓW WYCHOWANIA FIZYCZNEGOTHE EVALUATION OF THE LEVEL AND CORRELATIONSOF SELECTED COORDINATION MOTOR ABILITIESOF PHYSICAL EDUCATION STUDENTSTomasz Boraczyński * , Vadim Zaporozhanov **, Jerzy Urniaż*,Adam Sawicki ***, Lola Brygida Boraczyńska****** dr, Wydział Wychowania Fizycznego, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego, Olsztyn, ul. Bydgoska33*** prof. dr hab., Wydział Wychowania Fizycznego, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego, Olsztyn,ul. Bydgoska 33*** mgr, Wydział Wychowania Fizycznego, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego, Olsztyn,ul. Bydgoska 33Słowa kluczowe: koordynacyjne zdolności motoryczne, równowaga statyczno-dynamiczna,różnicowanie kinestetyczne, różnicowanie odcinków czasowych, studenciwychowania fizycznegoKey words: coordination motor abilities, static and dynamic balance, kinesthetic differentiation,differentiation of time, students of physical educationSTRESZCZENIE • SUMMARYCelem badań było wyjaśnienie związków korelacyjnych pomiędzy wskaźnikami charakteryzującymi statyczno--dynamiczną równowagę ciała, różnicowanie kinestetyczne i różnicowanie odcinków czasowych.Materiał i metody. Badaniom poddano 227 studentów II roku wychowania fizycznego, 171 mężczyznw wieku 22,1 lat oraz 56 kobiet w wieku 22,8 lat. Do oceny równowagi statyczno-dynamicznej zastosowano testpolegający na sterowaniu położeniem środka masy ciała na platformie dynamometrycznej. Zadaniem badanejosoby było utrzymanie kursora (środka masy ciała) w poruszającym się na ekranie monitora punkcie, kreślącymwzorcową elipsę. Do oceny zdolności różnicowania kinestetycznego wykorzystano dynamometr ręczny. Zadaniembadanego było ściśnięcie dynamometru z siłą mniejszą o 100 N od maksymalnej wartości siły określonejwe wstępnej części testu. Do oceny zdolności różnicowania zadań czasowych zastosowano stoper Heuer 1030,a zadaniem badanego było dziesięciokrotne zmierzenie 10 s bez patrzenia na wyświetlacz stopera.Wyniki. Analiza statystyczna uzyskanych wyników nie wykazała istotnych statystycznie różnic pomiędzybadanymi grupami kobiet i mężczyzn. Testy korelacji liniowej Pearsona i korelacji rang Spearmana wykazałybardzo słabe zależności (nieistotne statystycznie) pomiędzy wynikami testów, ukierunkowanych na ocenę trzechróżnych zdolności koordynacyjnych.The aim of the study was to explain the correlation between the parameters characterizing the static dynamicbalance of the body, kinesthetic differentiation and time differentiation.Materials and methods. A group of 227 (171 men of 22.1 and 56 women o f 22.8) second-year students ofphysical education participated in the study. The static and dynamic balance was assessed with the test based oncontrolling the position of the centre of body mass using a dynamometric platform. Tested person had to keep the– 35 –

Tomasz Boraczyński, Vadim Zaporozhanov, Jerzy Urniaż, Adam Sawicki, Lola Brygida Boraczyńskacursor (the centre of body mass) at the point moving along a prefect ellipsis on the screen. A hand dynamometerwas used to assess the kinesthetic differentiation ability. Tested person had to squeeze the dynamometer witha force of 100 N less than the maximum value defined at the beginning of the test. Time differentiation was assessedwith a Heuer 1030 stopwatch; tested person had to time ten-second periods for ten repetitions withoutlooking at the stopwatch.Results. Statistic analysis of the collected data did not show statistically significant differences between thegroups of men and women. Pearson’s linear correlation and Spearman’s rank correlation tests pointed to a veryweak correlation (statistically insignificant) between the test results, directed at the assessment of three differentcoordination abilities.Conclusions. Numerous differences among the participants’ test results point to different levels of theircoordination motor abilities. Very few statistically significant differences between the test results of males andfemales suggest that a participant’s sex has very little influence on their coordination motor abilities. Very littlevalues of correlation coefficients of individual tests suggest that there are no significant interrelations amongthe studied abilities. It also proves that these are very specific abilities. Using the mentioned tests to assess thegeneral predisposition for selected coordination motor abilities seems to be justified.WprowadzenieProcesy koordynacji ruchów człowieka zachodządzięki układowi sterowania i regulacji napięcia mięśniszkieletowych. Do elementów tego układu zalicza sięośrodkowy układ nerwowy (OUN), narządy odbiorcze(receptory) oraz układ mięśniowy (efektory). Elementytego układu, stanowiące predyspozycje koordynacyjnychzdolności motorycznych (KZM), wchodząwe wzajemne związki strukturalne w ramach trzechkompleksów: motorycznego uczenia się, sterowaniai regulacji ruchem oraz adaptacji motorycznej [1].KZM odzwierciedlają złożone stosunki zachodzącepomiędzy procesami neuropsychicznymi, umożliwiającymiskuteczne sterowanie i regulację ruchowychczynności człowieka [2, 3]. Poszczególne kompleksypredyspozycji decydują o poziomie różnych KZM, warunkującychskuteczne sterowanie i regulację określonychruchów [4].Koordynacyjne zdolności motoryczne „określająmożliwości organizmu w zakresie wykonywania dokładnychi precyzyjnych ruchów w zmieniających sięwarunkach ze wnętrznych (zmiany kierunku, płaszczyznyi osi ruchu)” [5, 6]. Poziom zdolności koordynacyjnychczłowieka wyznaczają: dokładność przestrzenna,czas oraz zmienność warunków i sytuacji wykonaniaczynności ruchowej. Wykorzystując wymienionekryteria Farfel [7] określił trzy poziomy koordynacji.Koncepcja ta została później rozwinięta przez Raczkai Mynarskiego [8], którzy przedstawili koncepcję zawierającącztery poziomy KZM:1) dokładność ruchu,2) dokładność + szybkość ruchu,3) dokładność + zmienność ruchu,4) dokładność + szybkość + zmienność ruchu.W naukach o kulturze fizycznej istotne znaczeniema określenie wpływu czynników genetycznych i środowiskowychna rozwój KZM. Wykazano, że spośródwszystkich zdolności człowieka KZM wykazują największezróżnicowanie pod względem uwarunkowańgenetycznych [9, 10]. Wskaźnik odziedziczalnościposzczególnych KZM waha się pomiędzy 10% a 90%[3]. Badania Szopy i Mleczki [11] i Mleczki [10] wykazałynp. niski poziom uwarunkowań genetycznychw przypadku zdolności do szybkiej reakcji oraz różnicowaniakinestetycznego. Średnie prawdopodobieństwoodziedziczalności specyficznych KZM wynosiokoło 50–55% [3, 4]. Otwarty jest problem środowiskowychuwarunkowań KZM. W naukach o kulturzefizycznej problematyka badawcza koncentruje się nadwpływem aktywności ruchowej (w tym treningu sportowego)na poziom i dynamikę zmian KZM. Ważnymzagadnieniem jest tutaj zakres „wytrenowalności”,rozumianej jako stopień reaktywności specyficznychzdolności osobnika na określone bodźce treningowe[12, 13].Pod wpływem różnorodnych ćwiczeń ruchowychindywidualne formy przebiegu procesów regulacyjnychulegają utrwaleniu i uogólnieniu, co prowadzi do rozwojuKZM [3]. Wyniki eksperymentów pedagogicznychwykonanych na dzieciach wykazały znaczny wpływukierunkowanych ćwiczeń na poziom zdolności koordynacyjnych.Tempo przyrostu poziomu KZM w grupacheksperymentalnych było o kilkadziesiąt procent wyższew porównaniu do dzieci z grup kontrolnych [14, 15 za:3, 16].Wyniki badań poziomu KZM u młodych sportowcówi uczniów wykazały, że sportowcy obu płci przewyższająrówieśników o 20–40, a nawet 60–100 i więcej procent[3].– 36 –

Ocena poziomu oraz wzajemnych związków wybranych zdolności koordynacyjnych studentów wychowania fizycznegoW warunkach wychowania fizycznego i szkoleniasportowego ćwiczący stale stykają się z koniecznościąuczenia się nowych, różnorodnych nawyków ruchowychi umiejętności, ukierunkowanych na doskonalenietechniki w wybranych dyscyplinach i konkurencjachsportowych. Poziom i szybkość opanowania nowychnawyków ruchowych uzależniony jest od zdolnościczłowieka do optymalnego połączenia charakterystykiprzestrzennej, siłowej i czasowej ruchu [17, 18, 19].Z tych względów ocena poziomu poszczególnychKZM, ich wzajemnych powiązań oraz szybkości opanowanianowych ćwiczeń ma szczególne znaczeniepraktyczne. Zgodnie z zaleceniami współczesnej teoriisportu i wychowania fizycznego, kontrola efektów treninguma kluczowe znaczenie w optymalizacji procesuszkolenia [20, 21].Wykorzystując metody laboratoryjne można uzyskaćprecyzyjne informacje o poziomie konkretnychwskaźników, charakteryzujących określony aspektzdolności koordynacyjnych.Można założyć, że wyniki badań struktury KZMpozwolą poszerzyć wiedzę o współzależnościach jejposzczególnych przejawów i możliwościach transferuzdolności koordynacyjnych uzyskanych w jednych ćwiczeniachna doskonalenie techniki w innych ćwiczeniachi warunkach.Cel badańCelem badania jest wyjaśnienie związków pomiędzywybranymi wskaźnikami koordynacji charakteryzującymidokładność różnicowania siłowych, czasowychi przestrzennych parametrów ruchów u kobiet i mężczyzn.Materiał badań i metody badańW badaniach wzięło udział 227 nie uprawiających sportustudentów II roku wychowania fizycznego, 171 mężczyznw wieku 22,1 lat oraz 56 kobiet w wieku 22,8 lat.Dla wyjaśnienia struktury koordynacyjnych zdolnościruchowych jako zdolności motorycznych zastosowanometodę analizy korelacyjnej. Pozwoliło to zbadaćcharakter współzależności pomiędzy różnymi jej przejawamiw warunkach różnicowania siłowych, czasowychi przestrzennych parametrów ruchów. Założono,że w przypadku wystąpienia wysokich współczynnikówkorelacji pomiędzy uzyskanymi wynikami będzie tooznaczać, że badany charakteryzujący się wysokimpoziomem zdolności różnicowania siłowych zadań,równolegle będzie dysponował wysoką zdolnościądokładnego różnicowania czasowych i przestrzennychparametrów ruchów. W takiej sytuacji możliwe byłobywykorzystanie pojedynczego testu do ogólnej ocenybadanych zdolności.Do oceny równowagi statyczno-dynamicznej(RSD) wykorzystano system, składający się z platformydynamometrycznej czteroprzetwornikowej – modelPLA2-4P, wzmacniacza tensometrycznego – modelWTM5 sprzęgającego platformę z komputeremoraz program komputerowy KKD.v. 1.1 (JBA, Polska).Zastosowano test polegający na sterowaniu położeniemśrodka masy ciała na platformie. Zadaniem badanejosoby było utrzymanie kursora (środka masy ciała)w poruszającym się na ekranie monitora z prędkością25 mm/s punkcie, kreślącym wzorcową elipsę w przedziale+140 mm i –140 mm dla osi X oraz +50 mm i –50mm dla osi Y. Rejestrowano dokładność odwzorowaniazadanego przebiegu (ryc. 1). Do analizy brano poduwagę błąd bezwzględny – bezwzględną wartość całkiw funkcji czasu z różnicy między przebiegiem krzywejwzorcowej i przebiegiem krzywej odwzorowania.Sumowano bezwzględne przesterowania i niedosterowaniaw układzie X i Y. Każdy badany wykonał testpięciokrotnie.Do oceny zdolności różnicowania kinestetycznego(RK) wykorzystano system, w skład którego wchodzidynamometr ręczny DR4-P, zawierający tensometrycznyprzetwornik siły, komputer klasy PC oraz programkomputerowy MAX.v. 5.5 (JBA, Polska). Maksymalnybłąd pomiaru dynamometru nie przekracza 0,5 %.We wstępnej części testu zmierzono maksymalnypoziom siły chwytu ręki. Następnie zadaniem badanegobyło ściśnięcie dynamometru z siłą mniejszą o 100N od maksymalnej wartości siły określonej we wstępnejczęści testu. Każdy badany wykonywał test dziesięciokrotnie.Wynikiem testu była uśredniona wartość błęduze wszystkich dziesięciu prób.Do oceny zdolności różnicowania zadań czasowych(Czas) zastosowano stoper Heuer 1030 (TAG Heuer,Szwajcaria), mierzący czas z dokładnością do 1/100 s.Zadaniem badanego było zmierzenie 10 s bez patrzeniana wyświetlacz stopera. Każdy badany wykonywałtest dziesięciokrotnie. Wynikiem testu była uśrednionawartość błędu ze wszystkich 10 prób.Wyniki badań opracowano statystycznie wykorzystującpakiet oprogramowania Statistica 7.0 (StatSoft,USA). Dla analizy porównawczej wyników mężczyzni kobiet wykorzystano test t-Studenta (w przypadkurozkładu normalnego) oraz dwa testy nieparametrycz-– 37 –

Tomasz Boraczyński, Vadim Zaporozhanov, Jerzy Urniaż, Adam Sawicki, Lola Brygida BoraczyńskaRyc. 1. Przykładowy wynik pomiaru równowagi statyczno-dynamicznej (RSD)Fig. 1. The example of the result of static and dynamic balance (RSD)ne – test znaków i test kolejności par Wilcoxona. Doanalizy korelacyjnej zastosowano testy korelacji liniowejPearsona i porządku rang Spearmana.Wyniki badańOgólna charakterystyka uzyskanych wyników przedstawionazostała w tabeli 1. W każdym z badanychwskaźników, zarówno w grupie mężczyzn jak i kobiet,otrzymano wysokie zróżnicowanie wyników pomiędzyposzczególnymi badanymi. Przykładowo w teścierównowagi statyczno-dynamicznej najwyższa wartośćbłędu w grupie kobiet była prawie czterokrotnie większaw porównaniu z wynikiem najlepszym. Ogólnieodzwierciedleniem dużego zróżnicowania wynikówbyły znaczące różnice pomiędzy skrajnymi wynikami,wysokimi wartościami odchyleń standardowych (SD)i wartości współczynników zmienności (V%), które zawierałysię w przedziale 33,0–48,0%.Średnie wyniki uzyskane przez mężczyzn i kobietyw testach różnicowania kinestetycznego i różnicowaniaodcinków czasowych były bardzo zbliżone. Widocznabyła natomiast różnica w teście równowagi statycznodynamicznej,gdzie średni wynik w grupie kobiet byłgorszy o 10,3%. Analiza statystyczna wyników uzyskanychw trzech zastosowanych testach nie wykazała jednakistotnych statystycznie różnic pomiędzy badanymigrupami. Poziom t – kryterium we wszystkich zastosowanychtestach – mieścił się w przedziałach 0,26–1,68(p > 0,05). Wyniki te wskazują na brak wyraźnych uwarunkowańpłciowych na poziom badanych zdolności.Wydaje się, że płeć może mieć jedynie pośredni wpływna poziom zdolności koordynacyjnych, w związku zezróżnicowaniem somatycznym.– 38 –

Ocena poziomu oraz wzajemnych związków wybranych zdolności koordynacyjnych studentów wychowania fizycznegoTabela 1. Ogólna charakterystyka oraz charakter rozkładu statystycznego wyników uzyskanych w testach równowagi statyczno--dynamicznej (RSD), różnicowania kinestetycznego (RK) i różnicowania odcinków czasowych (Czas) u kobiet – K (n = 56) i mężczyzn– M (n = 171)Table 1. General characteristic and character of statistical distribution of the results obtained in tests of the static dynamic balance(RSD), kinesthetic differentiation (RK) and time differentiation (Czas) for women – K (n = 56) and men – M (n = 171)Zmienne n M SD min max V (%)DolnykwartylGórnykwartylPercentyl10Percentyl90RSD-K 56 958,1 375,5 467,6 1656 39,2 754 1175,6 641,8 1289,4RK-K 56 29,4 12,2 8,2 82,0 41,5 20,5 34,4 17,6 42,3Czas-K 56 67,2 28 16,8 138,1 41,7 47,6 83,2 35,9 109,4RSD-M 171 868,4 286,5 495,6 1436,2 33,0 727,6 982,2 646,2 1143,2DR-M 171 31,2 14,1 6,5 81,8 45,2 19,9 36,1 15,9 46,6Czas-M 171 58,7 28,2 17,7 247,4 48,0 40,1 68,7 31,9 94,8RSD – równowaga statyczno-dynamicznaRK – kinestetyczne różnicowanie ruchówCzas – różnicowanie czasowych zadańRSD – static dynamic balanceRK – kinesthetic differentiation of movementsCzas – time differentiation of tasksDrugi etap analizy statystycznej polegał naokreśleniu charakteru rozkładu uzyskanych wynikówzgodnie z wymogami Gaussa (ryc. 2, 3, 4).W obu badanych grupach rozkład statystycznywyników w teście równowagi statyczno-dynamicznejmiał charakter normalny. Rozkład wyników zbliżony Ryc. 2. Histogram wyników równowagi statyczno-dynamicznej (RSD) u kobiet (n = 56)Fig. 2. Histogram of 56 women’s results of static dynamic balance (RSD)– 39 –

Tomasz Boraczyński, Vadim Zaporozhanov, Jerzy Urniaż, Adam Sawicki, Lola Brygida Boraczyńska Ryc. 3. Histogram wyników dokładności różnicowania odcinków czasowych (Czas) u kobiet (n = 56)Fig. 3. Histogram of the exactness of time measuring/differentiating for 56 women (Czas) Ryc. 4. Histogram wyników dokładności różnicowania kinestetycznego (RK) u mężczyzn (n = 171)Fig. 4. Histogram of the exactness of kinesthetic differentiating for 171 men (RK)– 40 –

Ocena poziomu oraz wzajemnych związków wybranych zdolności koordynacyjnych studentów wychowania fizycznegoTabela 2. Wyniki analizy korelacji liniowych Pearsona wartości wskaźników równowagi statyczno-dynamicznej (RSD), różnicowaniakinestetycznego ruchów (RK) i różnicowania odcinków czasowych (Czas) u kobiet – K (n = 56) i mężczyzn – M (n = 171). Przyjęto,że wielkości mają rozkład normalnyTable 2. The results of Pearson’s linear correlation analysis of the values of static dynamic balance indexes (RDS), kinesthetic differentiationof movement and time differentiation (Czas) for women – K (n = 56) and men – M (n = 171). It has been assumed thatthe values have a regular distributionZmienne KKD-K DR-K Czas-K KKD-M DR-M Czas-MKKD-K x –0,034 0,012 0,062 –0,154 0,139DR-K 0,025 x –0,163 0,064 0,115 –0,074Czas-K 0,007 –0,148 x –0,03 0,128 0,118KKD-M 0,048 0,249 –0,129 x –0,033 0,068DR-M –0,125 –0,066 0,168 –0,276 x 0,102Czas-M 0,126 0,159 0,098 0,099 –0,252 xKorelacja porządku rang Spearmana (prawa górna strona matrycy)Korelacja liniowa Pearsona (lewa dolna strona matrycy).Symbole wskaźników analogicznie do przedstawionych w tabeli 1Spearman’s rank correlation (top right hand corner of the matrix)Pearson’s linear correlation (bottom left hand corner of the matrix)Index symbols like the ones presented in table 1do normalnego stwierdzono w obu grupach w teścieróżnicowania odcinków czasowych. Natomiast w teścieróżnicowania kinestetycznego, zarówno w grupiemężczyzn, jak i kobiet, statystyczny rozkład wynikówbadań nie odpowiadał wymogom Gaussa, typowym dlanormalnego rozkładu. Wysoka asymetria i duże zróżnicowaniewyników uzyskanych w tym teście wymagawięc ostrożnego wnioskowania. Uzyskane wyniki należytraktować jako wstępne.W tabeli 2 zestawione zostały wyniki analizy korelacyjnejpomiędzy wynikami uzyskanymi w zastosowanychtestach w grupie kobiet i mężczyzn.Ze względu na opisany wyżej brak normalnościrozkładu wyników w dwóch spośród trzech przeprowadzonychtestów, również do wyników analizy korelacyjnejnależy podchodzić ostrożnie. Ostrożnośćta jest podyktowana faktem, że korelacyjne metodyPearsona i Spearmana umożliwiają uzyskanie istotnychkorelacji tylko w takich warunkach, kiedy rozkładwyników uwzględnionych w analizie ma charakternormalny. Wyniki niniejszych badań potwierdzają tenpogląd, bowiem nie stwierdzono istotnych statystyczniezależności pomiędzy wynikami testów ukierunkowanychna ocenę trzech różnych zdolności koordynacyjnych.Niskie wartości współczynników korelacji pomiędzywynikami poszczególnych testów wskazują nabrak istotnych współzależności pomiędzy badanymizdolnościami. Oznacza to, że każda ze zdolności dokładnegozróżnicowania siłowych, czasowych i przestrzennychparametrów ruchu człowieka uwarunkowanajest różnym udziałem poszczególnych analizatorów.Potwierdza to pogląd, że doskonalenie i kontrola po-szczególnych zdolności koordynacyjnych człowiekawymaga specjalistycznych, a nie ogólnych ćwiczeńi warunków [3].Uzyskane wyniki badań potwierdzają pogląd, żepoziom poszczególnych zdolności koordynacyjnychmoże być osobniczo wyraźnie zróżnicowany, co dowodzispecyficznego charakteru tych zdolności. Ten samosobnik może wykazywać wysoki poziom koordynacjiw jednych i niedostateczny w innych ćwiczeniach.Jedynie w takich sytuacjach, kiedy technika poszczególnychćwiczeń jest podobna i realizowana przy udzialetych samych fizjologicznych mechanizmów (analizatorów),możliwe są korelacje pomiędzy wynikami takichćwiczeń [1, 22].W ocenie uzyskanych wyników pod kątem praktykiwychowania fizycznego i sportu należy pamiętać, żerejestrowano i analizowano jedynie wybrane wskaźniki,a nie same motoryczne zdolności koordynacyjnejako całościowe psychomotoryczne właściwości. Tebowiem „ujawniają się tylko przy wykonywaniu dostateczniezłożonych w koordynacyjnym sensie działań ruchowychw procesie konkretnej działalności ruchowej,której warunki wykonywania za pomocą aparatury jesttrudno wymodelować” [2].Niewątpliwą zaletą zastosowanych testów była ichoryginalność. Żadna z badanych osób nie była „skażona”doświadczeniem w wykonywaniu podobnych zadańruchowych. Wydaje się więc, że uzyskane wynikimożna wykorzystać do obiektywnej oceny ogólnychpredyspozycji testowanych zdolności koordynacyjnych.Do sformułowania ostatecznych wniosków o przydatnościproponowanych testów niezbędne są jednak dalszebadania.– 41 –

Tomasz Boraczyński, Vadim Zaporozhanov, Jerzy Urniaż, Adam Sawicki, Lola Brygida BoraczyńskaWnioski1. Wysokie zróżnicowanie wyników pomiędzy poszczególnymibadanymi w każdym w trzech testówdowodzi dużego zróżnicowania poziomu zdolnościkoordynacyjnych badanych.2. Brak istotnych statystycznie różnic pomiędzy wynikamikobiet i mężczyzn wskazuje na niewielkiwpływ uwarunkowań płciowych na poziom zdolnościkoordynacyjnych.3. Bardzo niskie wartości współczynników korelacjipomiędzy wynikami poszczególnych testów wskazująna brak istotnych współzależności pomiędzybadanymi zdolnościami. Dowodzi to specyficznegocharakteru tych zdolności.4. Uzasadnione wydaje się wykorzystanie zastosowanychtestów do oceny ogólnych predyspozycjiwybranych zdolności koordynacyjnych.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Blume DD: Kennzeichung koordinativer Fähigkeiten undMöglichkeiten Herausbildung im Trainingsprozes. WissenschaftlicheZeitzchrift der Deutschen Hochschule fürKorperkultur, 1981; 22/1: 17–41.[2] Raczek J, Mynarski W, Ljach W: Teoretyczno-empirycznepodstawy kształtowania i diagnozowania zdolności motorycznych.Katowice, AWF, 1998.[3] Raczek J, Mynarski W, Ljach W: Kształtowanie i diagnozowaniekoordynacyjnych zdolności motorycznych.Katowice, AWF, 2003.[4] Ljach W, Witkowski Z: Koordynacyjne zdolności motorycznew piłce nożnej. Warszawa, Centralny Ośrodek Sportu,2004.[5] Szopa J: Uwarunkowania, przejawy i struktura motorycznościczłowieka w świetle poglądów „szkoły krakowskiej”.Antropomotoryka, 1995; 12, 13: 59–82.[6] Szopa J: Struktura zdolności motorycznych, identyfikacjai pomiar. Antropomotoryka, 1998; 18, 13: 79–87.[7] Farfel WS: Fizjołogija sportu. Moskwa, Fizkultura i Sport,1960.[8] Raczek J, Mynarski W: Koordynacyjne zdolności motorycznedzieci i młodzieży. Struktura wewnętrzna i zmiennośćosobnicza. Katowice, AWF, 1992.[9] Szopa J, Mleczko E, Cempla J: Zmienność oraz genetycznei środowiskowe uwarunkowania podstawowychcech psychomotorycznych i fizjologicznych w populacjiwielkomiejskiej w przedziale wieku 7–62 lat. Seria: PraceMonograficzne, Kraków, AWF, 1985; 25.[10] Mleczko E: Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnegodzieci krakowskich pomiędzy 7 a 14 rokiem życia.Seria: Prace Monograficzne, Kraków, AWF, 1991; 44.[11] Szopa J, Mleczko E: Genetyczne uwarunkowania czasureakcji. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1987; 3: 19–26.[12] Prus G: Wytrenowalność zdolności motorycznych kobiet.Katowice, AWF, 2000.[13] Prus G, Szopa J: Adaptabilność wybranych zdolnościmotorycznych u chłopców miedzy 12 a 15 rokiem życia:rezultaty eksperymentu „trening-detrening-retrening”.Antropomotoryka, 1997; 16: 27–43.[14] Hirtz P, Wellitz J: Hohes Niveau Koordinativer Fahigkeitenführt zur besseren Ergebnisen im Motorischen Lernen.Körpererzienhung, 1985; 4: 151–154.[15] Ljach W: Rozwitje koordinacyonnych sposobnostieju dietej szkolnogo wozrasta. Dissertacya doktora pedagogiczeskichnauk. Moskwa, 1990.[16] Raczek J: Rola koordynacyjnych zdolności motorycznychw procesie nauczania sportowych umiejętności dziecii młodzieży. Wrocław, AWF, Zeszyty Naukowe, 1989; 50:21–27.[17] Godik MA: Sportiwnaja mietrołogija, Moskwa, FiS, 1988.[18] Hirtz ., Starosta W: Kierunki badań koordynacji ruchowejw sporcie. Antropomotoryka, 1991; 5: 69–82.[19] Starosta W: Koordynacja ruchowa człowieka; w Osiński W(red.): Motoryczność człowieka – jej struktura, zmiennośći uwarunkowania. Poznań, AWF, Monografi a, 1993, 310:81–120.[20] Czerwiński J, Jastrzębski Z: Proces szkolenia w zespołowychgrach sportowych. Gdańsk, AWFiS, 2006.[21] Sozański H. (red.): Podstawy teorii treningu sportowego.Warszawa, COS, 1999.[22] Zaciorski WM: Kształcenie cech motorycznych sportowca.Warszawa, Sport i Turystyka, 1970.– 42 –

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008SPRAWNOŚCIOWE MODELE DZIAŁAŃOFENSYWNYCH I DEFENSYWNYCH W GRZEW PIŁKĘ NOŻNĄ KOBIETA MODEL OF OFFENSIVE AND DEFENSIVE ACTIONSIN THE WOMEN’S SOCCERAndrzej Szwarc** dr hab., prof. nadzw., Katedra Teorii i Metodyki Zespołowych Gier Sportowych AWFiS, Gdańsk, ul. Kazimierza Górskiego1Słowa kluczowe: kobiety, piłka nożna, sprawność działania, model gryKey words: women, soccer, efficiency of actions, model of the gameSTRESZCZENIE • SUMMARYCel pracy. Celem pracy było przedstawienie modelu odwzorowującego sprawność działania w grzew piłkę nożną kobiet na podstawie obserwacji 8 meczów rozegranych podczas mistrzostw świata w 2007 rokui odbywającego się w Danii turnieju Algarve Cup 2007.Materiał i metody. Analizowano grę zawodniczek zwycięskich drużyn w spotkaniach ćwierćfinałowych,półfinałowych oraz w meczach finałowych. Dane o grze rejestrowano na specjalnym arkuszu obserwacyjnym.Badano aktywność, skuteczność i niezawodność poszczególnych sposobów działań ofensywnych i defensywnychzmierzających do realizacji celów gry.Wyniki i wnioski. Stwierdzono, że we współzawodniczeniu mistrzyń dominowały i były najskuteczniejszedziałania, których celem było utrzymanie piłki i zdobywanie pola gry, a sprawność w zdobywaniu bramek byłapodobna do tej, którą osiągali mężczyźni – finaliści turniejów najwyższej rangi. Ponadto w działaniach obronnychprzeciwko rywalkom z piłką najlepsze piłkarki świata wykazywały się niską i przeciętną niezawodnościąwe wszystkich kategoriach działań.The aim. The purpose of this work was to present a model, which shows the efficiency of the actions in thewomen’s soccer, based on observations of 8 the tournament matches during the Algarve Cup 2007 in Denmarkand championship in year 2007.Material and methods. The successful teams were analyzed, from the quarterfinals to a final matches. Actions,efficiency and reliability, during both offensive and defensive actions, were subject to this examination.Results and conclusions. It has been ascertained that the most effective actions are at possessing of a balland those of gaining the space; and scoring goals is the same as that which had been observed during finals inother top men’s soccer tournaments. Additionally, the best women-players manifest low and average reliabilityin all kind of actions.WstępW grze w piłkę nożną występują dwa rodzaje działańumożliwiających realizację celów gry: działania indywidualnez piłką i przeciwko piłce względnie zależne odpostępowania współgraczy i bezwzględnie zależne odsiebie działania grupowe. Systematyczna obserwacjaich stosowania w warunkach gry rzeczywistej pozwalana wskazanie tych, które stanowią podstawę sukcesuw rywalizacji.– 43 –

Andrzej SzwarcWarunkiem niezbędnym trafnej oceny sprawnościdziałania 1 graczy jest uwzględnianie w procedurze ewaluacjiskomplikowania sytuacji gry, w której przychodziim współzawodniczyć. Złożoność sytuacji jest uzależnionaod fazy i celu gry, miejsca, sposobu, czasu i warunkówdziałania. Przyjęcie tych wskazań oraz określenieważności poszczególnych działań w różnych sytuacjachgry pozwala na wyróżnienie wzorów sytuacji,tzw. modeli odwzorowujących. Modele odwzorowującesłużą z kolei do tworzenia modeli projektujących, którepomagają usprawniać działania sportowców poprzezwskazywanie sklasyfikowanych typów sytuacji i sposobówich rozwiązywania [por. 1].Według R. Panfila [2] prakseologiczne modele grysportowej obejmują: wzorce tabelaryczne, matematyczne(wskaźniki), graficzne (planszowe lub komputerowe)oraz uproszczone modele rzeczywiste (gry małe,fragmenty gry, gry zadaniowe i selekcyjne). Proste modelematematyczne zawierają wskaźniki podstawowe –skuteczności i niezawodności działania oraz wskaźnikipomocnicze – aktywności działania, aktywności przemieszczaniasię i obciążenia sektorów pola gry.Wspomniany autor zauważa ponadto, że tworzenieprakseologicznych modeli gry sportowej umożliwia:• racjonalizowanie działań w grze poprzez odnoszeniedziałań do ich zobiektywizowanych poznawczomodeli;• zwiększenie skuteczności działań w grze przez odwzorowywaniewykonywania działań uznanych zaskuteczne;• ekonomizację działań graczy przez ograniczeniewykonywania działań nieskutecznych i eliminowaniew ten sposób kosztownej metody „prób i błędów”[2 , s. 151].Celem niniejszej pracy było przedstawienie modeliodwzorowujących sprawność działań ofensywnychi defensywnych w piłce nożnej kobiet na podstawieobserwacji gry drużyn wygrywających mecze podczasturniejów Algarve Cup 2007 i o mistrzostwo świataw 2007 roku.Postawiono następujące pytania badawcze:1. Jakie działania, względnie i bezwzględnie zależneod postępowań współgraczy, podejmują kobietynajczęściej podczas gry w piłkę nożną?2. Jaka jest aktywność, skuteczność i niezawodnośćindywidualnych i grupowych działań ofensywnychw żeńskiej piłce nożnej?3. Jaka jest aktywność, skuteczność i niezawodnośćindywidualnych i grupowych działań defensywnychw żeńskiej piłce nożnej?Materiał i metodaMateriał badawczy stanowiły zapisy audiowizualne z 8meczów rozegranych podczas mistrzostw świata kobietw 2007 roku i odbywającego się w Danii turnieju piłkarskiegokobiet Algarve Cup 2007. Badaniom poddanogrę zawodniczek zwycięskich drużyn w meczach grupowych,ćwierćfinałach, półfinałach oraz spotkaniachfinałowych (tab. 1). Śledząc zapis magnetowidowy meczuz wykorzystaniem funkcji stop-klatka, nanoszonodane o grze na arkusz obserwacyjny. Sporządzono gozgodnie z prakseologiczną wykładnią oceny działańw zespołowej grze sportowej, zaproponowaną przezPanfila [3].Badano aktywność, skuteczność i niezawodnośćposzczególnych sposobów działań ofensywnych i defensywnych(zarówno indywidualnych, jak i grupowych)zmierzających do realizacji celów gry. W atakowaniuoceniano sprawność działań zmierzających do zdobyciabramki, stworzenia sytuacji do jej uzyskania, zdobyciapola i utrzymania piłki, zaś w bronieniu – sprawnośćdziałań zapobiegających zdobywaniu bramek, tworzeniusytuacji do ich zdobycia, zdobyciu pola i utrzymaniupiłki. Na tej podstawie stworzono proste modele matematyczneodwzorowujące sprawność działania w grzew piłkę nożną kobiet.1W zespołowej grze sportowej sprawność działania rozumiana jestjako ogół walorów praktycznych ujawnianych podczas współzawodniczenia.W szczególności stanowią o niej oceniane pozytywnie cechy tego działania– racjonalność, skuteczność, niezawodność oraz aktywność, cenność i ekonomiczność.Działanie racjonalne to postępowanie uzasadnione poznawczo,a działanie skuteczne – to działanie pozytywne w odniesieniu do realizacjicelów gry. Z kolei niezawodność to stosunek liczby działań skutecznych doliczby wszystkich wykonań danego działania w meczu. Aktywność ogólnato liczba wszystkich działań podjętych w grze dla realizacji zamierzeń,a szczegółowa to liczba wybranych działań wykonanych przez gracza w meczu.Cenność to współczynnik będący oceną oceny skuteczności działania,a ekonomiczność rozumiana jest jako stosunek szeroko rozumianych nabytkówdo poniesionych kosztów – ubytków [zob. 2].Wyniki badań i ich omówienieAtakowanieZ danych przedstawionych w tabeli 2 wynika, żew rywalizacji najlepszych zespołów kobiecych turniejówo mistrzostwo świata i Algarve Cup rozegranychw 2007 roku dominowały działania, których celembyło zdobycie pola gry (62%) i utrzymanie piłki (24%).Stwarzanie sytuacji do zdobycia bramek i ich zdobywa-– 44 –

Sprawnościowe modele działań ofensywnych i defensywnych w grze w piłkę nożną kobietTabela 1. Wykaz obserwowanych spotkań wraz z wynikiem rywalizacjiTable 1. Observed matches and their resultsLp.* / No Rywalizujące zespoły / Teams Faza turnieju / Tournament stage Wynik meczu / Results1 USA–Anglia / USA vs. England ¼ finału / ¼ of final 3 : 02 Brazylia–Australia / Brasil vs. Australia ¼ finału / ¼ of final 3 : 23 Niemcy–Norwegia / Germany vs. Norway półfinał / semifinal 3 : 04 Niemcy–Brazylia / Germany vs. Brasil finał / final 2 : 05 USA–Szwecja / USA vs. Sweden grupowa / group 3 : 26 Niemcy–Dania / Germany vs. Danmark grupowa / group 3 : 07 Szwecja–Francja / Sweden vs. France o 3 miejsce / 3rd place 3 : 18 USA–Dania / USA vs. Danmark finał / final 2 : 0* Poz. 1–4 mecze mistrzostw świata, poz. 5–8 spotkania turnieju Algarve Cup / It. 1–4 matches of championship, it. 5–8 matches of the tournamentAlgarve Cupnie stanowiło, odpowiednio 10% i 4% całości działańwykonywanych przez badane piłkarki.Zwyciężczynie były najskuteczniejsze w utrzymywaniupiłki (średnio 116 działań w meczu z 86-procentową niezawodnością) oraz w zdobywaniu polagry piłką (średnio około 299 działań w jednym spotkaniuz 71-procentową niezawodnością). W jednymmeczu stwarzały przeciętnie 48 sytuacji do zdobyciabramki, z tego prawie 27 skutecznych. Ze 167 szansna zdobycie bramki wykorzystały 22 sytuacje. W 13%niezawodność badanych zawodniczek w zdobywaniubramek była identyczna z tą, którą stwierdzonou mężczyzn, graczy drużyn wygrywających meczepodczas turniejów o mistrzostwo świata i kontynentu[4, 5].Ze szczegółowych modeli odwzorowujących sprawnośćdziałań utrzymujących piłkę wynika (tab. 3 i ryc.1), że w grze piłkarek o najwyższej kompetencji sportowejprzeważały działania grupowe (współdziałanie).Dominowało rozegranie piłki po uprzednim jej przyjęciui rozegranie bez jej przyjmowania, przy jednakowej89-procentowej niezawodności. Indywidualne działaniautrzymujące piłkę (zastawienie w miejscu, gra 1×1, drybling,prowadzenie piłki) stosowano ponad trzykrotnierzadziej niż współdziałanie, a ich niezawodność wahałasię w granicach od 74% do 83%.Z danych przedstawionych w tabeli 4 i na rycinie1 wynika, że badane zawodniczki uzyskały najwyższąniezawodność w indywidualnych działaniach zmierzającychdo zdobycia pola gry podaniem piłki do samejsiebie (100%) oraz prowadzeniem piłki (93%). Pozostałeindywidualne sposoby zdobywania pola gry (drybling,gra 1 × 1) były wykonywane znacznie częściej nieskutecznie,gdyż stosowano je w bezpośrednim kontakcieTabela 2. Tabelaryczny model odwzorowujący sprawność działania w atakowaniuTable 2. Model related to the offensive efficiency of actionsWskaźniki / FeaturesRodzaj działań / Kinds of actionsLiczba działań/ActionsLiczba działańskutecznych /EffectivenessNiezawodnośćdziałań /ReliabilityOdsetekwszystkichdziałań /% of all actionŚrednia liczbadziałańw meczu /Average numberof actions permatchUtrzymujące piłkę / Possessing a ball 933 807 0,86 0,24 116,62Zdobywające pole / Gaining field 2393 1705 0,71 0,62 299,12Stwarzające sytuacje bramkowe /Creating situations at the goal386 213 0,56 0,10 48,25Zdobywające bramkę / Scoring 167 22 0,13 0,04 20,87– 45 –

Andrzej Szwarc Ryc. 1. Graficzne ujęcie niezawodności działań ofensywnych z uwzględnieniem celów gry i sposobów działania (I – indywidualne,W – współdziałanie, BP – bez przeciwnika, ZP – z przeszkadzającym rywalem)Fig. 1. Model showing the offensive actions reliability, considering game tasks and mode of actions (I – individual, W – team work,BP – without an opponent, ZP – with an opponent)z rywalkami (niezawodność odpowiednio: 61% i 44%tych działań). We współdziałaniu zarówno rozegraniapiłki po jej przyjęciu (992 działania, w tym 728 skutecznych),jak i bez jej przyjmowania (986 działań, w tym 662skuteczne) charakteryzowały się podobną aktywnością.W zdobywaniu pola gry w wyniku współdziałania mistrzynieosiągnęły 70-procentową niezawodność.Szczegółowe wzorce sprawności działania w tworzeniusytuacji bramkowych (tab. 5 i ryc. 1) pokazują,że zawodniczki o najwyższej kompetencji piłkarskiejkreowały je częściej w wyniku współdziałania niżw rezultacie działań indywidualnych. Ze wszystkich247 wspólnych prób stworzenia sytuacji do zdobyciabramki 141 okazało się skutecznych, co dało łącznieTabela 3. Model odwzorowujący sprawność działań utrzymujących piłkęTable 3. Model showing the efficiency of actions in possessing a ballSposób działania / Mode of actionPostaci sprawności działania / FeaturesAktywność /ActionsSkuteczność / EffectivenessNiezawodność /Reliabilityprowadzenie piłki / running with a ball 12 10 0,83Indywidualnie /Individualgra 1×1 / 1v1 situations 54 40 0,74drybling / dribbling 49 39 0,79zastawienie w miejscu /blocking 114 95 0,83Łącznie działania indywidualne / Total individual actions 229 184 0,80Współdziałanie /Co-operationrozegranie po przyjęciu piłki /playing a ball after receivingrozegranie bez przyjęcia piłki /playing a ball without receiving406 357 0,89298 266 0,89– 46 –

Sprawnościowe modele działań ofensywnych i defensywnych w grze w piłkę nożną kobietTabela 4. Model odwzorowujący sprawność działań zdobywających pole gryTable 4. Model showing the efficiency of actions in gaining fieldSposób działania / Mode of actionPostaci sprawności działania / FeaturesAktywność /ActionsSkuteczność / EffectivenessNiezawodność / Reliabilityprowadzenie piłki /running with a ball207 193 0,93Indywidualnie /Individualpodanie do siebie /passing to himself12 12 1,00drybling / dribbling 104 64 0,61gra 1×1 / 1v1 situations 92 46 0,44Łącznie działania indywidualne / Total individual actions 415 315 0,76Współdziałanie /Co-operationrozegranie po przyjęciu piłki/playing a ball after receivingrozegranie bez przyjęcia piłki/playing a ball without receiving992 728 0,73986 662 0,6757-procentową niezawodność tych działań (rozegraniepiłki bez jej przyjmowania charakteryzowało się53-procentową niezawodnością, a rozegranie piłki pouprzednim jej przyjęciu tylko 62-procentową niezawodnością).Indywidualne poszukiwania okazji do stworzeniasytuacji bramkowych (gra 1 x 1, drybling, prowadzeniepiłki) zawodniczki kreowały prawie dwukrotnie rzadziej(139), z łącznie nieco niższą od działań grupowych niezawodnością(52%). Wysoką niezawodność osiągałypodczas dryblowania i prowadzenia piłki (odpowiednio:63% i 60%), niską w trakcie tworzenia sytuacji bramkowychw wyniku gry jeden przeciwko jednemu (z 81działań tylko 36 wykonano zgodnie z zamierzeniem, codało 44-procentową niezawodność).Tabela 6 pokazuje model odwzorowujący sprawnośćbadanych mistrzyń w zdobywaniu bramek. Z danychwynika, że najwięcej bramek próbowano zdobyćuderzeniem piłki nogą w asyście utrudniającej działaniarywalki (79) oraz nogą z pominięciem fizycznegokontaktu z przeciwniczką (57). W dalszej kolejnościstrzelano głową przy przeszkadzającej rywalce (23)Tabela 5. Model odwzorowujący sprawność działań stwarzających sytuacje do zdobycia bramkiTable 5. Model showing the efficiency of actions in creating situations for scoringSposób działania /Mode of actionPostaci sprawności działania / FeaturesAktywność /ActionsSkuteczność /EffectivenessNiezawodność /ReliabilityIndywidualnie /Individualprowadzenie piłki /running with a ball20 12 0,60drybling / dribbling 38 24 0,63gra 1×1 / 1v1 situations 81 36 0,44Łącznie działania indywidualne /Total individual actions139 72 0,52Współdziałanie /Co-operationrozegranie po przyjęciu piłki /playing a ball after receivingrozegranie bez przyjęcia piłki /playing a ball without receiving111 69 0,62136 72 0,53– 47 –

Andrzej SzwarcTabela 6. Model odwzorowujący sprawność działań w zdobywaniu bramekTable 6. Model showing the efficiency in scoringPostaci sprawności działania / FeaturesAktywność /ActionsSkuteczność /EffectivenessNiezawodność / ReliabilitySposób działania / Mode of actionIndywidualniew bezpośrednim kontakciez rywalem /Individual in close contactwith an opponentIndywidualnie bez kontaktuz rywalem /As above but withoutcontactuderzenie nogą / hitting with a foot / leg 79 9 0,11uderzenie głową / „heading” 23 3 0,13uderzenie sytuacyjne / situational shot 1 1 1,00uderzenie nogą / hitting with a foot / leg 57 8 0,14uderzenie głową / „heading” 7 1 0,14uderzenie sytuacyjne / situational shot – – –oraz głową bez utrudnień ze strony przeciwniczki (7).Zarejestrowano tylko jeden (celny) strzał sytuacyjny oddanyw bezpośrednim kontakcie z przeciwniczką. Pozatym strzałem, w pozostałych rodzajach uderzeń dobramki (strzałach nogą i głową) badane zwyciężczynieosiągały niezawodność w granicach od 11% do 14%.Dokonana ocena wybranych postaci sprawnegodziałania ofensywnego pokazuje, że o ostatecznymsukcesie we współzawodniczeniu kobiet decydująprzede wszystkim umiejętności sprawnego współdziałania.Z przeprowadzonej analizy wynika jasno, żekobiety przedkładają w atakowaniu działania wspólnenad indywidualne sposobności realizacji celów gry.Należy jednak pamiętać, że w grze zespołowej pozytywnywynik końcowy jest zawsze wspólnym dziełemwynikającym (w niejednakowym stopniu) zarówno zesprawnych, samodzielnych postępowań graczy (działańwzględnie zależnych od działań partnerów), jaki skutecznego, kolektywnego rozwiązywania sytuacjigry – działań bezwzględnie zależnych od zachowańpartnerów [por. 2, 6, 7].BronienieZ modeli przedstawiających sprawność działań defensywnychwynika (tab. 7 i ryc. 2), że badane mistrzyniewykazywały się najwyższą aktywnością w działaniachprzeciwko zdobywaniu pola gry (średnio 92 działaniaw meczu) oraz przeciwko stwarzaniu sytuacji do zdobyciabramki (przeciętnie prawie 32 sytuacje w jednymspotkaniu), a następnie w przeciwdziałaniach utrzymaniupiłki (średnio 26 działań w meczu) i zdobywaniu bramek(średnio około 12 działań w meczu). Najwyższą,Tabela 7. Tabelaryczny model odwzorowujący sprawność działań w bronieniuTable 7. Model showing efficiency of actions in defendingRodzaj przeciwdziałania /Kinds of counteractionsWskaźniki / FeaturesLiczba działań /ActionsLiczba działańskutecznych /EffectivenessNiezawodnośćdziałań /ReliabilityOdsetekwszystkichdziałań /% of all actionsŚrednialiczba działańw meczu /Averagenumberof actions permatchUtrzymaniu piłki / Possessing a ball 211 73 0,34 0,16 26,37Zdobyciu pole gry / Gainnig field 735 414 0,56 0,57 91,87Stworzeniu sytuacji do zdobycia bramki /Creating an occasion for scoring256 114 0,44 0,20 32,00Utracie bramki / Lost goal 94 50 0,53 0,07 11,75– 48 –

Sprawnościowe modele działań ofensywnych i defensywnych w grze w piłkę nożną kobiet Ryc. 2. Graficzne przedstawienie niezawodności działań defensywnych z uwzględnieniem celów gry i sposobów działania (I – indywidualne,W – współdziałanie)Fig. 2. Graphic model showing the defensive actions reliability, considering game tasks and mode of actions (I – individual, W – teamwork)56-procentową niezawodność osiągnęły w działaniachprzeciwko zdobywaniu pola gry, a najniższą – w postępowaniachprzeciwko utrzymaniu piłki (34%).Uzyskane wyniki pokazały, że grę najlepszych zespołówturniejów kobiecych, Algarve Cup 2007 i mistrzostwświata w 2007 roku, charakteryzowała niskai przeciętna niezawodność wykonywania wszystkichrodzajów działań defensywnych. Jedynie niezawodnośćprzeciwdziałania zdobywaniu pola gry piłką byłazbliżona do tej, którą osiągają mężczyźni (niezawodnośćrzędu odpowiednio: 56% i 58%). Z działań przeciwkoutracie bramki tylko połowa była skutecznych, colokuje sprawność badanych piłkarek znacznie poniżejniezawodności mężczyzn (63%) współzawodniczącychefektywnie w grze w piłkę nożną na najwyższym poziomiezaawansowania sportowego [8].Przedstawiona w tabeli 8 szczegółowa charakterystykaliczbowa aktywności, skuteczności i niezawodnościdziałań przeciwko utrzymaniu piłki pokazuje, żezawodniczki uznawane za mistrzynie wykazywały sięwyższą aktywnością w działaniach indywidualnych(łącznie 133 działania we wszystkich meczach) niż wewspółdziałaniu (78 zdarzeń w obserwowanych me-czach), ale obydwa rodzaje działań wykonywały z podobnąniezawodnością (odpowiednio: 35% i 33%).Ze szczegółowej analizy sposobów przeciwdziałaniawynika, że w działaniach indywidualnych dominowały:odbieranie piłki rywalce (35), wyprzedzaniejej zamiarów – wybijanie piłki (34) oraz wybijanie piłki– przerywanie akcji (31). Znacznie rzadziej stosowanozastawianie drogi do piłki (13), wyprzedzanie działań –przejmowanie piłki (12) oraz blokowanie piłki (8).Działania, których celem było wyprzedzenie – przejęciepiłki, charakteryzowały się najwyższą, 66-procentowąniezawodnością. Pozostałe sposoby przeciwdziałania zarównoindywidualne, jak i grupowe cechowały się niskąi bardzo niską niezawodnością: wyprzedzenie – wybiciepiłki (38%), zastawianie (38%), blokowanie piłki (37%), wybicie– przerwanie akcji przeciwniczkom (35%), podwajaniei potrajanie (33%) oraz odebranie piłki (tylko 20%),Z dokładnego, tabelaryczno-matematycznego modeluodwzorowującego sprawność przeciwdziałaniazdobywaniu pola gry (tab. 9) wynika, że badane piłkarkiwykazywały się najwyższą aktywnością działańindywidualnych, których celem było wybicie – przerwanieakcji rywalce (189 działań z 54-procentową– 49 –

Andrzej SzwarcTabela 8. Model odwzorowujący sprawność działania przeciwko utrzymaniu piłkiTable 8. Model showing the efficiency of counteractions of possessing a ballSposób działania /Mode of actionPostaci sprawności działania / FeaturesAktywność /ActionsSkuteczność /EffectivenessNiezawodność /Reliabilitywyprzedzenie – wybicie piłki /stepping up in front of opponent – kick-out (clearance)34 13 0,38wyprzedzenie – przejęcie piłki / interception a ball 12 8 0,66Indywidualnie /Individualwybicie–przerwanie działań /kick-out (clearance) – interruptingodebranie piłki/taking-over a ball31 11 0,3535 7 0,20blokowanie / blocking 8 3 0,37zastawianie / shielding 13 5 0,38Łącznie działania indywidualne/Total individual actionWspółdziałanie /Co-operation133 47 0,35podwajanie, potrajanie /double, triple 78 26 0,33niezawodnością). Dość często stosowały działania wyprzedzające(117 wybić piłki we wszystkich meczachz 52-procentową niezawodnością) oraz odbieraniepiłki przeciwniczce (93 działania z niską, rzędu 40%niezawodnością). Znacznie rzadziej przeciwdziałałyzdobywaniu pola gry w rezultacie blokowania piłki (78działań z 49-procentową niezawodnością) i jej przechwytywania(58 akcji skutecznych z 65 prób przejęciapiłki, przy wysokiej, 68-procentowej niezawodności).Sporadycznie stosowały zastawianie rywalkom drogido piłki (26 działań we wszystkich meczach z 65-procentową niezawodnością).Tabela 9. Model odwzorowujący sprawność przeciwdziałania zdobywaniu pola gryTable 9. Model showing the efficiency of counteractions of gaining fieldSposób działania /Mode of actionPostaci sprawności działania / FeaturesAktywność /ActionsSkuteczność /EffectivenessNiezawodność /ReliabilityIndywidualnie /Individualwyprzedzenie–wybicie piłki/stepping up in front of opponent – kick-out(clearance)wyprzedzenie–przejęcie piłki /interceptiona ballwybicie–przerwanie działań /kick-out (clearance) – interrupting117 61 0,5265 58 0,89189 103 0,54odebranie piłki / taking-over a ball 93 37 0,40blokowanie / blocking 78 38 0,49zastawianie / shielding 26 17 0,65Łącznie działania indywidualne / Total individual action 568 314 0,53Współdziałanie /Co-operationpodwajanie, potrajanie / double, triple 159 94 0,59spalony / offside 8 6 0,75– 50 –

Sprawnościowe modele działań ofensywnych i defensywnych w grze w piłkę nożną kobietTabela 10. Model odwzorowujący sprawność przeciwdziałania tworzeniu sytuacji do zdobycia bramkiTable 10. Model showing the efficiency of counteractions of creating scoring chancesSposób działania / Mode of actionPostaci sprawności działania / FeaturesAktywność /ActionsSkuteczność /EffectivenessNiezawodność /ReliabilityIndywidualnie /Individualwyprzedzenie–wybicie piłki /stepping up in front of opponent – kick-out(clearance)wyprzedzenie-przejęcie piłki /interception a ballwybicie-przerwanie działań /kick-out (clearance) – interrupting48 15 0,3124 11 0,4661 20 0,33odebranie piłki / taking-over a ball 25 8 0,32blokowanie / blocking 20 8 0,40zastawianie / shielding 26 16 0,61Łącznie działania indywidualne / Total individual action 204 78 0,38Współdziałanie /Co-operationpodwajanie, potrajanie / double, triple 35 24 0,68spalony / offside 17 12 0,70Niezawodność działań grupowych umożliwiającychrealizację celów gry w sytuacjach przeciwko zdobywaniupola gry (stosowanych ponad trzykrotnie rzadziej oddziałań indywidualnych) była nieco wyższa od niezawodnościdziałań indywidualnych i wyniosła 59%, przyczym w podwajaniu i potrajaniu była niższa niż podczasgry „na spalonego” (odpowiednio o 59% i 75%).Szczegółowa charakterystyka liczbowa sprawnościdziałania przeciwko tworzeniu sytuacji do zdobyciabramki (tab. 10, ryc. 2) pokazuje, że aktywność zawodniczekuznawanych za mistrzynie była prawie czterokrotniewyższa w działaniach indywidualnych niż w trakciewspólnego przeciwdziałania (odpowiednio: 204 i 52 zdarzeniaw analizowanych meczach). Badane piłkarki osią-Tabela 11. Model odwzorowujący sprawność przeciwdziałania zdobywaniu bramekTable 11. Model showing the efficiency of counteractions of scoringSposób działania / Mode of actionPostaci sprawności działania / FeaturesAktywność /ActionsSkuteczność /EffectivenessNiezawodność /ReliabilityIndywidualnie /Individualwyprzedzenie–wybicie piłki /stepping up in front of opponent – kick-out(clearance)wyprzedzenie–przejęcie piłki /interception a ballwybicie–przerwanie działań /kick-out (clearance) – interrupting18 7 0,384 4 1,0027 11 0,41odebranie piłki / taking-over a ball 2 2 1,00blokowanie / blocking 17 8 0,47zastawianie / shielding 7 6 0,86Łącznie działania indywidualne / Total individual action 75 38 0,51Współdziałanie /Co-operationpodwajanie, potrajanie / double, triple 19 12 0,63– 51 –

Andrzej Szwarcgnęły zaledwie 38-procentową niezawodność w akcjachindywidualnych i wysoką, rzędu 69% we współdziałaniu.Najczęściej wybijały – przerywały akcje ofensywne przeciwniczek(61 razy) oraz wyprzedzały i wybijały piłkę (48razy). W dalszej kolejności stosowały: zastawianie (26razy), odbieranie piłki (25 razy), wyprzedzenie – przejęciepiłki (24 razy) oraz blokowanie (20 razy).Mistrzynie osiągnęły najwyższą biegłość w grze„na spalonego”, podwajaniu – potrajaniu i w krępowaniudziałań rywalkom w wyniku zastawiania (niezawodnośćo wysokości odpowiednio: 70%, 68% i 61%). Pozostałesposoby działania przeciwko tworzeniu sytuacji bramkowychstosowały znacznie rzadziej skutecznie (niezawodnośćw granicach od 31% do 46%).Z danych zawartych w tabeli 11 i na rycinie 2 wynika,że badane uczestniczki turniejów w Algarve i w Pekiniewykazały się łączną, 51-procentową niezawodnościąpodczas indywidualnego przeciwdziałania zdobywaniubramek i była ona o 12% niższa od tej, którą stwierdzonowśród uczestników mistrzostw świata mężczyznw 2006 roku [8]. Skutecznie wykonały wszystkie działania,których celem było przejęcie piłki w wyniku wyprzedzaniaoraz w rezultacie jej odebrania. W zastawianiurywalkom drogi do piłki osiągnęły niezawodność rzędu86%, a w blokowaniu strzałów, wybijaniu piłki i wyprzedzaniu– wybiciu piłki wykazały się odpowiednio, 47-,41- i 38-procentową niezawodnością.Z modeli przedstawiających niezawodność działańdefensywnych uwzględniających cele gry i sposobyprzeciwdziałania zamiarom przeciwniczek wynika (tab.7–11, ryc. 2), że piłkarki-mistrzynie wykazywały sięznacznie wyższą częstością działań indywidualnych odaktywności we współdziałaniu, ale niezawodność tychpostępowań (poza działaniami przeciwko utrzymaniupiłki) była niższa od kolektywnego przeciwdziałania.Spostrzeżenia i wnioski1. W rywalizacji badanych drużyn wspólne działaniazmierzające do utrzymania piłki, zdobycia pola gry,stworzenia sytuacji do zdobycia bramki dominowałynad ofensywnymi działaniami indywidualnymii charakteryzowały się, za wyjątkiem działań zdobywającychpole gry, wyższą niezawodnością.2. Niezawodność badanych piłkarek w zdobywaniubramek była taka sama, jak niezawodność mężczyznw meczach wygrywanych przez nich na turniejachnajwyższej rangi.3. Zawodniczki uznawane za mistrzynie wykorzystywaływ grze różnorakie sposoby działań indywidualnychprzeciwko rywalkom z piłką. Stosowały jeznacznie częściej od przeciwdziałania grupowego(podwajanie, potrajanie, gra „na spalonego”), leczz reguły z niższą niezawodnością.4. W grze defensywnej badanych piłkarek nożnychdziałania indywidualne były bardziej zawodne odwspółdziałania, za wyjątkiem akcji indywidualnychprzeciwko utrzymaniu piłki.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Szwarc A: Prakseologiczny model odwzorowania sprawnościdziałania w grze w piłkę nożną. Sport Wyczynowy,2007; 7/9: 25–36.[2] Panfil R: Prakseologia gier sportowych. Wrocław, AWF,2006.[3] Panfil R.: Prakseologiczne modele gry sportowej. w BergierJ (red.): Obserwacja i ocena działań zawodnikóww zespołowych grach sportowych. Biała Podlaska, ZWWFAWF Warszawa, 2004: 7–19.[4] Szwarc A: Metody oceny techniczno-taktycznych działańpiłkarzy nożnych. Gdańsk, AWFiS, 2003.[5] Szwarc A: Różnice w skuteczności gry w piłkę nożnąmiędzy drużynami o najwyższym poziomie zaawansowaniasportowego. Wychowanie Fizyczne i Sport, 2004;2: 141–149.[6] Czerwiński J: Tendencje rozwojowe gry w piłkę ręczną;w Czerwiński J, Sozański H (red.): Współczesne koncepcjeszkolenia w grach sportowych. Gdańsk, AWFiS, 2004:167–175.[7] Naglak Z: Nauczanie i uczenie się wielopodmiotowej gryz piłką. Kształcenie gracza na wstępnym etapie. T. 1.Wrocław, AWF, 2005.[8] Szwarc A: Sprawnościowy model działania w grze w piłkęnożną kobiet i mężczyzn. Roczniki Naukowe AWFiSw Gdańsku, 2007: 49–55.– 52 –

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008KOMPONENTY CIAŁA HOKEISTÓW NA TRAWIEW ROCZNYM CYKLU TRENINGOWYMBODY COMPOSITION OF FIELD HOCKEY PLAYERSIN PERIODICAL STRUCTURE OF TRAININGMagdalena Krzykała*, Jan Konarski****dr, Katedra Antropologii i Biometrii, AWF Poznań**dr, Zakład Teorii Sportu, AWF PoznańSłowa kluczowe: komponenty ciała, trening, hokej na trawie, badania longitudinalneKey words: body composition, training, field hockey, longitudinal studySTRESZCZENIE • SUMMARYCel pracy. Określenie zmian w poziomie wybranych komponentów ciała w strukturze czasowej treningusportowego na przykładzie zawodników uprawiających hokej na trawie.Materiał i metody. Analizie poddano wyniki badań wykonanych czterokrotnie z udziałem 14 zawodnikachreprezentujących najwyższy sportowy poziom. Każdorazowo wykonano pomiar wysokości i masy ciała. Dodatkowookreślono skład tkankowy ciała przy użyciu metody bioelektrycznej analizy impedancji (bia).Wyniki badań. Zaobserwowano zmiany w rejestrowanych parametrach morfologicznych, wynikającez realizacji celów szkoleniowych i sportowych badanej grupy. Zgodnie z przyjętym założeniem poziom masytłuszczu obniżył się w okresie startowym przy jednoczesnej stabilizacji masy ciała i wzroście zawartości wodyu badanych zawodników.Purpose of the work. The aim of the present study was to assesses the training effects on the level of bodycomposition in field hockey players (in the time structure of training).Material and methods. Elite field hockey players (n = 14) were examined four times in an outdoor trainingcycle. Each time measurements of body height and body mass were done. Besides, their level of body compositionwas monitored with the use of Body Impedance Analyser.Main findings. The study showed that the heighest body mass level was characteristic for the fourth stageof the examinations – transitional period, i.e. time for rest, where as during the first three stages it was verysimilar. The fat mass also changed in the observed training cycle. The highest level was indicated for the first andthe last stage of research. The analysis of individuals shows further changes within the body composition level.The body mass changes were not large, however the level of the fat mass was different in particular individuals.Water-component, which plays an extremely important role in sport, also responded to the acivity stimulus andchanged during the stages of researchWstępHoutkooper [1] wyróżnił trzy elementy pozwalającescharakteryzować ogólną konstytucję ciała. Są to: 1)rozmiary ciała – odnoszące się do objętości, masy,długości oraz powierzchni ciała, 2) struktura ciała – odnoszącasię głównie do rozmieszczenia i układu mięśni,szkieletu i tłuszczu, a także 3) komponenty ciała,czyli składniki wchodzące w skład masy ciała, informująceo jej „jakości”, tj. masa aktywna (LBM), masatłuszczowa i woda. Komponenty ciała są znaczącymparametrem dla charakterystyki zawodników uprawia-– 53 –

Magdalena Krzykała, Jan Konarskijących zróżnicowane dyscypliny sportu. Jest to istotneszczególnie wtedy, gdy poszukuje się somatycznychwłaściwości modelowych, które mogą w jakiś sposóbdeterminować sukces – powodzenie w walce sportowej(na różnych etapach zaawansowania sportowego i budowaniaformy sportowej).Komponenty ciała rozpatrywano w różnych układach.Znane są liczne prace dotyczące metod i technikich pomiaru [2, 3, 4], analizy zmian poszczególnychskładowych zachodzących w różnych procesach chorobowych[5, 6], a także ich kształtowania się w niektórychgrupach sportowych i zawodowych [7, 8, 9, 10,11, 12].Wyniki badań własnych [10] dotyczących pomiarupoziomu komponentów ciała u zawodników uprawiającychróżne dyscypliny sportu pokazały, iż w większościprzypadków badani sportowcy charakteryzowalisię korzystniejszymi proporcjami komponentów ciaław stosunku do osób, które nie uprawiały sportu. Jest totakże zgodne z wynikami innych autorów [13, 14]. Mimoto nie sposób dziś orzec, na ile ten stan jest utrwalony,a na ile podlega zmianom. Znany jest fakt, iż poziomkomponentów ciała zmienia się w ontogenezie [15, 16,17]. Brakuje wciąż wyników badań dotyczących zmianpojawiających się w krótszych odstępach czasu, a wynikającychnp. z cyklu treningowego.Wielokrotnie podkreślano potrzebę wykonywaniatego typu badań [18, 19, 20], gdyż uzyskane wyniki miałybycharakter aplikacyjny. Oczywiste wydaje się zatem,że właściwe kierowanie procesem treningu należy powiązaćze stałym dopływem informacji o zmianach adaptacyjnychorganizmu pod wpływem stosowanych obciążeń,nie tylko od strony motorycznej. Systematycznymonitoring zmian parametrów zarówno w odniesieniudo sprawności fizycznej, jak również do komponentówciała, powinien zatem stanowić podstawę trafnego doboruzindywidualizowanych obciążeń treningowych.Postępowanie takie w znacznym stopniu przyczyni siędo trafniejszego określenia definicji „hipotetycznegotypu morfologicznego zawodnika”. Wykorzystanie powyższychdanych w trakcie treningu prowadzić będziedo optymalizacji wyników sportowych. Pozwoli takżena określenie zdolności przystosowawczych zawodnikówdo treningu (tolerancja obciążeń treningowych), coułatwi trenerom dostosowywanie programu treningowegodo poszczególnych zawodników, tak aby osiągalioni szczytową formę sportową m.in. poprzez, jak podkreślająVenkata i Ramana [21], osiągnięcie i utrzymaniepożądanej masy ciała i odpowiednie proporcje jejgłównych składowych.W dostępnym piśmiennictwie przedmiotu niewielejest prac dotyczących zmian składników tkankowychciała w pełnym makrocyklu terningowym.Próby takie podejmowali m.in. Ostojnic [11], Marshall[12] i Krzykała [10]. Celem tej pracy było zatem określeniezmian w poziomie wybranych komponentówciała w strukturze czasowej treningu sportowegona przykładzie zawodników uprawiających hokej natrawie.Oczekuje się, że specyfika stosowanych obciążeńw poszczególnych okresach cyklu spowoduje zmianyw badanych parametrach (masie ciała oraz proporcjachpomiędzy jej składnikami, tj. głównie masą aktywną,masą tłuszczową i wodą), związane z adaptacją organizmuzawodnika do startu głównego. Zakłada się, iżpoziom masy tłuszczowej będzie się obniżać w miaręzbliżania się startu głównego, przy jednoczesnym obniżeniulub stabilizacji masy ciała i podwyższeniu zawartościwody w organizmie.Materiał i metodyPrezentowana praca oparta jest na wynikach badań zawodnikówuprawiających hokej na trawie, na poziomiekadry narodowej. Liczebność grupy wynosiła ogółem20 osób. Szczegółową analizą objęto czternastu zawodników,którzy wzięli udział we wszystkich czterechbadaniach. Wiek badanych wahał się od 22 do 36 lat(28,14 ± 4,20 lat), a staż zawodniczy wynosił średnio 19(± 4) lat i mieścił się w przedziale 21–25 lat.Ustalono, a następnie wykonano badania w czterechterminach, które wynikały z czasowej strukturytreningu sportowego (I termin: marzec 2007, II termin:kwiecień 2007, III termin: lipiec 2007, IV termin: sierpień2007).Pierwszy termin badań wypadł na początku okresuprzygotowawczego do rozgrywek na boiskach otwartych.Głównym celem sportowym tego makrocyklu byłudział i zwycięstwo w Mistrzostwach Europy grupyB, co umożliwiało awans do grupy kwalifikacyjnej doIgrzysk Olimpijskich w Chinach w 2008 r. Nastąpił onpo bardzo intensywnym sezonie halowym (uzyskanewicemistrzostwo świata, mistrzostwo Europy mistrzówkrajowych – dla tych samych zawodników). Termin IIprzypadł pod koniec okresu przygotowawczego i napoczątku startowego, termin III – w drugim okresieprzygotowawczym, a termin IV – w okresie bezpośredniegoprzygotowania startowego (BPS).Każdorazowo wykonano pomiar wysokości i masyciała oraz komponentów ciała w tych samych warun-– 54 –

Komponenty ciała hokeistów na trawie w rocznym cyklu treningowymkach (ta sama hala, o tej samej porze dnia – rano).Pomiaru wysokości i masy ciała dokonywano wedługstandardowej procedury [22, 23], używając antropometruręcznego (z dokładnością do 1 mm) oraz wagi elektronicznej(firmy Rad Wag), z dokładnością do 500 g. Dopomiaru składu ciała użyto analizatora BIA-101 włoskiejfirmy Akern, przestrzegając zaleceń badawczych [24].Zebrane wyniki poddano analizie statystycznej.Dla zmierzonych cech obliczono średnią arytmetyczną,średnie odchylenie standardowe. Dokonując ocenyzmian poziomu komponentów ciała, wysokości i masyciała w kolejnych terminach badań posłużono się testemt-Studenta dla prób zależnych i wykorzystano pakietStatistica 8.0, przyjmując poziom istotności p ≤ 0,05.WynikiW pierwszej kolejności analizie poddano masę ciała.Dokonano jej dla wszystkich analizowanych zawodnikówłącznie w ustalonych terminach badań.Szczegółowe wyniki zamieszczono w tabeli 1, a ichgraficzny obraz na rycinie 1. Na podstawie przeprowadzonejanalizy stwierdzono, że cecha ta miaławzględnie stałe wartości w trakcie obserwowanegomakrocyklu. Można było wprawdzie zauważyć tendencjęspadkową tego parametru, to jednak bez znamionistotności statystycznej.Następnie analizowano komponentę tłuszczową.Wyniki badań przedstawiono na rycinie 2. DokonującTabela 1. Charakterystyki statystyczne cech morfologicznych hokeistów na trawieTable 1. Statistical characteristic of morphological traits of field hockey playersCechaCharacteristicI termin badańI term of researchII termin badańII term of researchIII termin badańIII term of researchIV termin badańIV term of researchMasa ciała (kg)Body mass in kg76,62 ± 8,9260,00 – 92,0075,56 ± 8,2459,00 – 88,0075,39 ± 8,1159,00 – 88,0075,29 ± 8,3260,00 – 90,00Masa tłuszczu (%)Body fat in %20,97 ± 4,0315,30 – 30,3021,45 ± 3,4316,20 – 28,6022,35 ± 2,7518,10 – 28,2018,79 ± 4,0611,90 – 28,30Woda (%)Body water in %57,84 ± 2,9551,00 – 62,0057,49 ± 2,5152,30 – 61,4056,84 ± 2,0052,60 – 59,9059,44 ± 2,9752,50 – 64,50 Ryc. 1. Poziom masy ciała w grupie zawodników uprawiających hokej na trawie w kolejnych terminach badańFig. 1. The level of body mass in field hockey players, in following terms of research– 55 –

Magdalena Krzykała, Jan KonarskiTabela 2. Istotność różnic cech somatycznych pomiędzy kolejnymi terminami badańTable 2. The level of significance of morphological characteristics between the terms of researchCechaCharacteristicI– II I–III I–IV II– III II– IV III– IVMasa ciała (kg)Body mass in kg– – – – – –Masa tłuszczu (%)Body fat in %– * ** – ** **Woda (%)Body water in %– – ** – ** *** przyjęty poziom istotności 0,01 / * adopted level of significance 0,01** przyjęty poziom istotności 0,05 / ** adopted level of significance 0,05analizy porównawczej tej składowej istotny statystyczniewzrost odnotowano w stosunku I do III terminubadań, spadek pomiędzy I i IV, II i IV oraz IIIi IV terminem. Nie stwierdzono natomiast żadnej różnicypomiędzy poziomem masy tłuszczu w I i II orazII i III terminie badań. Najniższy poziom analizowanejskładowej odnotowano w IV terminie badań, któryprzypadł na II okres startowy – BPS. Szczególniewyraźnie obniżył się on w stosunku do poziomu najwyższego,przypadającego na III termin badań, czyli IIokres przygotowawczy.Analizie poddano także zawartość wody (ryc. 3).Poczynając od I terminu badań, zaobserwowano stopniowy,choć nieznaczny statystycznie spadek jej poziomu.W wyznaczonych odstępach czasu osiągnął onmaksimum podczas IV terminu badań. W trakcie rocznegocyklu treningowego następowały istotne statystycznieróżnice pomiędzy analizowanymi badaniami i dotyczyłyone terminu I w stosunku do IV, II do IV oraz III do IV.Kształtowanie się omawianych cech w układzie ciągłymprześledzić można następnie na przykładzie indywidualnejanalizy zawodników. Poziom masy ciała nie Ryc. 2. Poziom masy tłuszczu w grupie zawodników uprawiających hokej na trawie w kolejnych terminach badańFig. 2. The level of fat mass in field hockey players, in following terms of research– 56 –

Komponenty ciała hokeistów na trawie w rocznym cyklu treningowym Ryc. 3. Poziom wody w grupie zawodników uprawiających hokej na trawie w kolejnych terminach badańFig. 3. The level of water in field hockey players, in following terms of researchwykazywał większych różnic w cyklu rocznym. Zmiany,które się pojawiły, były nieistotne statystycznie (ryc. 4).Inna sytuacja miała miejsce w przypadku składnikówmasy ciała, tj. masy tłuszczu i wody. Komponenta tłuszczowawykazywała wahania indywidualne u poszczególnychosobników w wyznaczonych terminach (ryc.5). W przypadku naszych badań potwierdziła się więczakładana wcześniej plastyczność i czułość tej składowejna działanie bodźca treningowego. Podobne,lecz odwrotnie proporcjonalne zmiany zaobserwowano Ryc. 4. Poziom masy ciała w grupie poszczególnych zawodników uprawiających hokej na trawie w kolejnych terminach badańFig. 4. The level of body mass in each field hockey players, in following terms of research– 57 –

Magdalena Krzykała, Jan Konarski Ryc. 5. Poziom masy tłuszczu w grupie poszczególnych zawodników uprawiających hokej na trawie w kolejnych terminach badańFig. 5. The level of fat mass in each field hockey players, in following terms of research Ryc. 6. Poziom wody w grupie poszczególnych zawodników uprawiających hokej na trawie w kolejnych terminach badańFig. 6. The level of water in each field hockey players, in following terms of researchw odniesieniu do całkowitej zawartości wody w organizmie(ryc. 6).DyskusjaDo tej pory nie określono jednoznacznie, czy obciążeniatreningowo-startowe mają wpływ na zmianyzachodzące w poziomie parametrów morfologicznych(głównie komponentów ciała). W większości prac niewykazano zależności pomiędzy poziomem masytłuszczowej a różną pracą wykonaną w poszczególnychokresach cyklu treningowego, typem treningui aktualną formą sportowej zawodnika. Koutedakis [9]potwierdził ten fakt w przypadku 50% prowadzonych– 58 –

Komponenty ciała hokeistów na trawie w rocznym cyklu treningowymprzez siebie prac, podobne rezultaty odnotował równieżJohnson [7].Przedstawione w niniejszej pracy wyniki są zgodnez oczekiwaniami, można również zauważyć pewneprawidłowości. W czasie bezpośredniego przygotowaniastartowego (BPS) obniżył się poziom komponentytłuszczowej, co było efektem zastosowania w okresieprzygotowawczym obciążeń o dużej objętości, zgodniez założeniami szkoleniowymi oraz wysoką intensywnościąstymulujących obciążenia startowe ćwiczeńw okresie startowym. Ten stan rzeczy uznanoza prawidłowy, ponieważ głównym zadaniem okresustartowego jest stworzenie optymalnych warunków douzyskania przez sportowców jak najlepszych wynikówpo odpowiednim przygotowaniu do zawodów w okresieprzygotowawczym. Uważamy, iż do odniesienia sukcesuprzyczynia się stosunkowo niski poziom masy tłuszczu.Stanowi on dla zawodnika zbędny „balast” [25]i tym samym obniża jego skuteczność w walce sportowej,szczególnie podczas głównych zawodów danegomakrocyklu (w tym przypadku Mistrzostw Europy).Zmiany poziomu masy tłuszczu nie ujawniały sięu badanych w identyczny sposób w czasie kolejnychbadań. Wskazuje to na konieczność indywidualnegopodejścia do poszczególnych zawodników, gdyż dlakażdego z nich optymalny poziom masy tłuszczu możebyć inny [26, 20, 27].W podobny sposób rozpatrywać można kształtowaniesię kolejnej składowej organizmu, a mianowiciewody. Ten komponent ma istotne znaczenie dla prawidłowegoprzebiegu procesów metabolicznych, regulacjitemperatury ciała oraz szeregu innych procesówfizjologicznych kojarzonych ze zdrowiem [28]. Jegoznaczenie wzrasta podczas treningu sportowego, gdyuzyskanie dobrego wyniku uwarunkowane jest możliwościąpodejmowania odpowiednich dla zdrowia wysiłkówi utrzymania formy sportowej. Stąd tak istotne jestsystematyczne kontrolowanie jego poziomu. Niedobórwody powoduje m.in. obniżenie wydolności wysiłkowej(np. poprzez wzrost temperatury ciała), zwiększa możliwośćwystąpienia bolesnych skurczów mięśniowych,wyczerpania cieplnego, a w skrajnych przypadkach –udaru cieplnego [29]. Zjawisko to dotyczyć może nietylko zawodników intensywnie trenujących, ale takżeamatorów [30], a szczególnie niebezpieczne jestw przypadku osób młodocianych [31].Stopień utraty wody będzie zależał od wielu czynników,m.in. od stopnia aklimatyzacji, warunków środowiskazewnętrznego, stopnia wytrenowania orazwielkości obciążenia wysiłkowego. Nie bez znaczeniabędzie także przemienność faz pracy i wypoczynkuoraz następujące po sobie kolejne akcenty treningowew rocznym cyklu szkolenia. U sportowców obserwujesię gwałtowny wzrost zapotrzebowania na wodę, gdyżpraca, jaką wykonują (w ciepłym środowisku), spowodowaćmoże dużą jej utratę [32]. Tak więc w bardzokrótkim okresie następuje w ich organizmach znaczącyspadek jej poziomu. Uważa się, że redukcja poziomuuwodnienia, sięgająca 1–2% masy ciała przy wysiłkachtrwających poniżej 90 minut nie powinna wpłynąć negatywniena wynik sportowy. Jednakże wysiłek trwającypowyżej 90 minut z odwodnieniem sięgającym powyżej2% przyczynić się może do osłabienia wyniku, wpływającniekorzystnie na podstawowe funkcje fizjologiczneorganizmu [33, 34, 35].Wnioski1. Podczas makrocyklu treningowego zaobserwowanozmiany w rejestrowanych parametrach morfologicznych,które wynikały z realizacji celów szkoleniowychi sportowych badanej grupy.2. Zgodnie z przyjętym założeniem, u badanych zawodnikóww okresie startowym obniżył się poziommasy tłuszczu, jednocześnie ustabilizowała sięmasa ciała, a także wzrosła zawartość wody.3. Konieczne jest prowadzenie systematycznych badańinterdyscyplinarnych, których celem będzieokreślenia wpływu treningu na zmiany poziomukomponentów ciała oraz na sprawność motorycznązawodników.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Houtkooper LB, Going SB: Body Composition: HowShould It Be Measured? Does It Affect Sport Performance?Sport Science Exchange, 1994; 7.[2] Bergman P, Janusz A: Bioelektryczna metoda określaniaskładu ciała człowieka; w Biologia populacji ludzkichwspółczesnych i pradziejowych, 1992: 27–32.[3] Lykken GJ: Assessment of Fat-Free Mass Using BioelectricalImpedance Measurements of The Human Body. TheAmerican Journal of Clinical Nutrition, 1985; 41: 810–816.[4] Lukaski HC: Methods for the Assessment to Human BodyComposition: Traditional and New. Am J Clin Nutr, 1987;46: 537–556.– 59 –

Magdalena Krzykała, Jan Konarski[5] Tanaka K: Assessment of Exercise – Induced Alterationin Body Composition of Patients with Coronary HeartDisease. European Journal of Applied Physiology, 1993;66: 321–327.[6] Bergman P: Analiza antropologiczno-porównawcza kobietpo mastektomii z uwzględnieniem parametrów impedancji.Fizjoterapia, 1999; 17: 27–32.[7] Johnson G, Nebelsick-Gullett L, Thorland W et al: TheEffect of a Competitive Season on the Body Compositionof University Female Athlete. J Sports Med Phys Fitness,1989; 29: 314–320.[8] Mokha R, Sidhu LS: Body Fat in Various Sportive Groups.The Journal Sport of Medicine and Physical Fitness, 1992;33: 3.[9] Koutedakis Y: Seasonal variation in fitness parameters incompetitive athletes. Sports Med, 1995, 19: 373–92.[10] Krzykała M: Studia związku sportowej aktywności fizyczneji komponentów ciała. Praca doktorska, Poznań, AWF,2002.[11] Ostojnic SM: Seasonal Alternations in Body Compositionand Sprint Performance of Elite Soccer Players. OfficialJournal of The American Society of Exercise Physiologists,2003; 6 (3).[12] Marshall J:, Body Composition and Sport – Why Weightis a Poor Performance Indicator. 2005.[13] Burdukiewicz A, Janusz A, Miałkowska J, PietraszewskaJ: Poziom rozwoju komponentów tkankowych ciaław grupach o zróżnicowanym stażu sportowym; w Zróżnicowaniekomponentów ciała w zależności od wybranychczynników endo- i egzogennych (w świetle bioelektrycznejmetody impedancji). Wrocław, AWF, 1997.[14] Lyle J, Casella M, Faigenbaum A, Southwick H: Preseasonto Postseason Changes in Body Composition ofProfessional Ballet Dancers. Journal of Dance Medicine& Science. 2005; 9 (2): 56–59.[15] Chrzanowska M: Biologiczne i społeczno-ekonomicznedeterminanty rozwoju podskórnej tkanki tłuszczoweju dzieci i młodzieży. Kraków, AWF, 1982.[16] Szopa J: Zmienność ontogenetyczna, zróżnicowanieśrodowiskowe oraz genetyczne uwarunkowania rozwojukomponentów ciała w populacji wielkomiejskiej w wieku7–62 lat. Kraków, 1985.[17] Wieliński D: Komponenty ciała w aspekcie tradycyjnychi najnowszych metod badawczych. Praca habilitacyjna.Poznań, AWF, 2000.[18] Bergman P: Zróżnicowanie komponentów ciała w zależnościod wybranych czynników endo- i igzogennych(w świetle bioelektrycznej metody impedancji). Wrocław,AWF, 1997.[19] Forbes GB: Human Body Composition. Growth, Aging,Nutrition, and Activity. USA, 1997.[20] Benardot D: Nutrition for Serious Athletes. Human Kinetics,2000.[21] Venkata Ramana Y, Surya Kumari MVL, Sudhata RaoS, Balakrishna N: Effect of Changes in Body CompositionProfi le on VO 2max and Maximal Work Performancein Athletes. Journal of Exercise Physiology online. AnInternational Electronic Journal, 2004; 7(1): 34–39.[22] Drozdowski Z: Antropometria w wychowaniu fi zycznym,Poznań, AWF, 1998.[23] Malinowski A, Bożiłow W: Podstawy antropometrii. Metody,techniki, normy. Warszawa – Łódź, PWN, 1997.[24] Lukaski HC, Bolonchuk WW: Validation of TetrapolarBioelectrical Impedance Method to Asses Human BodyComposition. Journal of Applied Physiology; 1986, 60:1327–1331.[25] Bangsbo J: Sprawność fizyczna piłkarza. Naukowepodstawy treningu. Biblioteka Trenera, COS, Warszawa,1999.[26] Russo E, Gruppioni G, Gueresi P, Belcastro MG,Marchesini V: Skinfolds and Body Composition of SportParticipants. The Journal of Sport Medicine and PhysicalFitness, 1992; 33(3).[27] Wilmore JH, Costill DL: Physiology of Sport and Exercise.Human Kinetics, 1994.[28] Armstrong LE: Hydration Assessment Techniques. NutritionReviews, 2005; 63 (6): 40–54.[29] Douglas J, Armstrong LE, Hillman SK, Montain SJ, ReiffRV, Rich SE, Roberets WO, Stone JA: National AthleticTrainers Association Position Statement: Fluid Replacementfor Athletes. Journal of Athletic Training, 2000; 35(2): 212–224.[30] Gleeson M, Greenhaff PL, Leiper JB, Marlin DJ, MaughanRJ, Pitsiladis Y: Dehydration, Rehydration and Exercisein the Heat. Medicina Sportiva, 2001, 5 (2): 99–109.[31] E.D’Anci K, Constant F, Rosenberg IH: Hydration andCognitive Function in Children. Nutrition Reviews, 2006,64 (10): 457–464.[32] Coyle EF: Fluid and Fuel Intake During Exercise. Journalof Sport Sciences, 2004, 22: 39–55.[33] Cheuvront S, Carter R, Sawka MN: Fluid Balance andEndurance Exercise Performance. Current Sports MedicineReports, 2003; 2: 202–208.[34] Fallowfi eld JL, Williams C, Booth J, Choo BH, Growns S:Effect of Water Ingestion on Endurance Capacity duringProlonged Running. Journal of Sports Sciences, 1996;14: 497–502.[35] McConell G., Burge C., Skinner S., Hargreaves M.:Infl uence of Ingested Fluid Volume on Physiological ResponsesDuring Prolonged Exercise. Acta PhysiologicaScandinavica, 1997; 160: 149–156.– 60 –

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008WERYFIKACJA WPŁYWU UCZENIA SIĘNA WYNIKI WYBRANYCH KOMPUTEROWYCHKOORDYNACYJNYCH ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCHUCZNIÓW W WIEKU 14 LATVERIFICATION OF THE INFLUENCE OF LEARNINGON THE RESULTS OF CHOSEN COMPUTER TESTS OFCOORDINATING MOTORICITY ABILITIESOF SCHOOLCHILDREN OF 14 YEARS OF AGEJanusz Jaworski*, Katarzyna Sterkowicz-Przybycień**** dr, Katedra Antropomotoryki, AWF Kraków, al. Jana Pawła II 78** dr, Zakład Teorii i Metodyki Gimnastyki, AWF Kraków, al. Jana Pawła II 78Słowa kluczowe: koordynacyjne zdolności motoryczne, komputerowe testy koordynacyjne,testowanie, uczenie sięKey words: co-ordination motor abilities, computer coordinative tests, testing, learningSTRESZCZENIE • SUMMARYCel pracy. Zasadniczym celem niniejszego doniesienia jest próba określenia wpływu uczenia się na wynikikomputerowych testów koordynacyjnych zdolności motorycznych badanych na komputerze przenośnym typu„laptop” z ekranem dotykowym.Materiał i metody. Materiał opracowania stanowiły wyniki badań 15-osobowej grupy uczniów w wieku 14 latprzeprowadzone w 2006 roku. Przed pierwszym ocenianym testem wykonywano próbę, której nie zapisywano.Następnie każdy z testów wykonano trzykrotnie (przez kolejne 3 dni) u badanej osoby z zachowaniem tychsamych procedur testowania (sprzęt komputerowy, pora dnia, warunki zewnętrzne, prowadzący badania). Wbadaniach otrzymano 26 różnych właściwości związanych z koordynacją ruchową człowieka. Zebrany materiałopracowano podstawowymi metodami statystycznymi, obliczając: x – , SD. Do weryfikacji wpływu uczenia się nawyniki testów zastosowano metodę analizy wariancji ANOVA dla prób zależnych. Wykorzystano test post-hocTukeya dla równych N oraz obliczono wielkość efektu.Wyniki i wnioski. Nie obserwowano istotnego statystycznie wpływu uczenia się na wyniki badanych testówKZM pomiędzy pomiarem pierwszym a drugim. Dopiero trzykrotne powtórzenie „dzień po dniu” każdego testuu badanej osoby spowodowało istotne statystycznie polepszenie wyników komputerowych testów KZM –w odniesieniu do badania pierwszego. Reasumując, dopiero wyniki trzeciego badania należy traktować jakołączny efekt wpływu uczenia się oraz poziomu danej zdolności koordynacyjnej. Wielkość efektu uczenia siębyła duża w 11 właściwościach, natomiast w 5 – średnia. Otrzymane wyniki potwierdzają przydatność zaproponowanychtestów komputerowych do badań wybranych zdolności koordynacyjnych.Material and methods. The study material has been constituted by the results of research of a group of15 schoolchildren of 14 years of age, made in 2006. An attempt that was not recorded was made before thefirst evaluated test. Then each test was made three times (in 3 consecutive days) with a tested person, with thesame test procedures (computer equipment, time of the day, outdoor conditions, and research maker) retained.– 61 –

Janusz Jaworski, Katarzyna Sterkowicz-Przybycień26 different characteristics connected with motricity coordination of a man have been received. The gatheredmaterial has been worked out with basic statistical methods counting: x – , SD. In order to verify the influence oflearning on tests’ results the method of variation analysis ANOVA for dependent attempts has been used. If thezero hypothesis on the lack of difference between arithmetic mean had not been confirmed, it was checked whichof them were responsible for the rejection of hypothesis by the Tukey’s test “post-hoc” for equal N.Results and conclusions. No statistically important influence of learning on the researched test CMA resultsbetween first and second measurement has been observed. Only a three times repetition “day after day” of eachtest with the checked person has shown statistically important improvement of CMA computer test results – incomparison to the first check. To sum up, only the results of the third check should be treated as a joint effect ofinfluence of learning and the level of the given coordinating ability. The received results confirm the usefulnessof the suggested computer tests for the research of chosen coordinating abilities.WstępProblematyka koordynacyjnych zdolności motorycznych(KZM) cieszy się dużym zainteresowaniem zarównoteoretyków, jak i praktyków wychowania fizycznegoi sportu. Zgodnie podkreśla się, że wysoki poziom koordynacjiruchowej zapewnia sukcesy w sporcie, w życiucodziennym, jak również zawodowym. Można więcprzyjąć, iż u współczesnego człowieka nadrzędną rolęwobec do zdolności kondycyjnych odgrywają właśniezdolności koordynacyjne. Różni autorzy wymieniająod 5 do 11 podstawowych zdolności koordynacyjnych.Podsumowanie stanu współczesnej wiedzy nad ich klasyfikacjąoraz definicjami przedstawił obszernie w swejpracy Starosta [1].Do oceny KZM w badaniach naukowych zazwyczajstosuje się próby z Wiedeńskiego Systemu Testowego.Mimo niezaprzeczalnych walorów nie jest on jednakpowszechnie dostępny do stosowania w szkołachi w badaniach populacyjnych, głównie ze względu nawysokie koszty. Dlatego w badaniach eksperymentalnychczęsto próbuje się określać poziom KZM na podstawieodpowiednio skonstruowanych baterii testówmotorycznych [2]. Niestety, jak zauważa wielu autorów[2, 3, 4, 5], tego rodzaju narzędzia badają zarównopodłoże energetyczne, jak i sterująco-regulacyjnemożliwości organizmu. Tak więc są one dalekie od doskonałości.Mając na uwadze powyższe spostrzeżeniamożna wysnuć wniosek, iż należy poszukiwać precyzyjnychnarzędzi diagnostycznych możliwych do zastosowaniaw każdych warunkach. Wydaje się, iż wymogite spełniają proponowane i udoskonalane od kilku latkomputerowe testy KZM [4, 6, 7]. Konstruując tego rodzajutesty musimy oczywiście uwzględniać najnowszeklasyfikacje KZM oraz eliminować wpływ uczenia sięoraz umiejętności ruchowych na ich wyniki.Stąd zasadniczym celem niniejszej pracy jest próbaokreślenia wpływu uczenia się na wyniki własnegozestawu komputerowych testów koordynacyjnych zdolnościmotorycznych.Materiał i metodyMateriał opracowania stanowiły wyniki badań 15--osobowej grupy uczniów w wieku 14 lat przeprowadzonew 2006 roku. Każdy z testów wykonano trzykrotnie(przez kolejne 3 dni) u badanej osoby z zachowaniemtych samych procedur testowania (sprzęt komputerowy,pora dnia, warunki zewnętrzne, prowadzący test).Przed pierwszym ocenianym wykonaniem testu każdybadany wykonywał próbę, która nie była zapisywana.Przerywano ją, gdy prowadzący zauważył, że badanycałkowicie rozumie, na czym polega dany test. Dobadań wykorzystano komputer przenośny typu „tablet”z ekranem dotykowym (Toshiba Satellite R15) o następującychparametrach: procesor 1,7 GHz, systemoperacyjny Windows XP Tablet PC Edition 2005, 512MB RAM, karta graficzna z 32-bitową głębią kolorów(16 milionów kolorów), 14,1” kolorowy monitor typu LCDo rozdzielczości 1024 × 768 pikseli, mysz komputerowa,„rysik” tableta). Badanie jednego ucznia trwałookoło 20–25 minut.Badania oparto na najnowszych klasyfikacjachkoordynacyjnych zdolności motorycznych [1, 2], a ichzakres objął następujące zdolności: kinestetyczneróżnicowanie ruchów (komponenty siłowe oraz czasowe),częstotliwość ruchów, szybkość reakcji prostej (nabodziec wzrokowy i słuchowy), szybkość reakcji z wyborem,orientację przestrzenną, koordynację wzrokowo-ruchową,rytmizację, szybkość, dokładność i precyzjęruchów, dostosowanie ruchów, koordynację typuoko – ręka. Testy zostały pozytywnie zweryfikowanepod względem rzetelności oraz dokładnie opisane [7].W badaniach otrzymano 26 różnych właściwości związanychz koordynacją ruchową człowieka. Zgodniez zasadami optymalizacji testowania próby były oparte– 62 –

Weryfikacja wpływu uczenia się na wyniki wybranych komputerowych koordynacyjnych zdolności motorycznych...na ruchach naturalnych, nie zawierały złożonych umiejętnościruchowych oraz były stosunkowo proste doprzeprowadzenia.Metody statystyczne opracowania materiału• Obliczono podstawowe charakterystyki statystyczne(x – , SD) badanych KZM.• Do weryfikacji wpływu uczenia się na wyniki testówzastosowano metodę analizy wariancji ANOVA dlaprób zależnych. Wykorzystano test post-hoc Tukeyadla równych N.• Dodatkowo, na podstawie obliczonych średnichi odchyleń standardowych w porównywanych grupach,obliczono wartość współczynnika d-Cohenai wielkość efektu korelacji r Yλ, (badania I–III) [8]:d-Cohena = – x – x– / SD 1 2 wspólnegdzie: SD wspólne= √[(SD 12+ SD 22) / 2]r Yλ= d / √(d 2 + 4)Obliczeń dokonano wykorzystując pakiet STATI-STI CA 6.0 PL dla Windows.WynikiDla wszystkich analizowanych KZM obliczono podstawoweparametry statystyczne w kolejnych dniach badań.Dane te wraz z oceną istotności różnic średnichw zależności od numeru kolejnego badania zestawionow tabeli 1. Analizując układ średnich arytmetycznychoraz istotność różnic pomiędzy badaniem pierwszyma drugim stwierdzamy, iż tylko w dwu przypadkach zaobserwowanoróżnice statystycznie istotne (dla orientacjiprzestrzennej) na 26 analizowanych zależności.Biorąc pod uwagę stosunkowo małe liczebności badanych,możemy sądzić z dużym prawdopodobieństwem,iż zaobserwowane różnice mogą być spowodowanedość dużym błędem pomiarowym. Tak więc zastosowanetesty oraz sprzęt komputerowy w pełni pozwoliływyeliminować wpływ uczenia się na wyniki testów, cooczywiście przy tego typu badaniach jest bardzo korzystne.Analizując z kolei układ średnich arytmetycznychoraz istotność różnic między wynikami badania drugiegoa trzeciego stwierdzamy, iż różnice statystycznieistotne występują już dla 6 wyników testów (różnicowaniakinestetycznego – antycypacji, szybkości reakcjizłożonej, szybkości dokładności i precyzji ruchóww lewo, dostosowania ruchów – błędów oraz ponowniedla orientacji przestrzennej) na analizowanych 26 testów.Można więc przypuszczać, iż w tym przypadkuzaobserwowane zależności są wynikiem nakładaniasię błędów pomiaru (jak wykazano powyżej niemożliwychdo wyeliminowania w tego typu badaniach), a takżeefektu uczenia się.Z bardzo ciekawą sytuacją mamy do czynienia,gdy analizujemy relacje dotyczące wyników badaniapierwszego oraz trzeciego. Jak wynika z tabeli 1, zależnościstatystycznie istotne pomiędzy analizowanymiwynikami badań zaobserwowano aż w 16 przypadkach.Ta obserwacja świadczy o wpływie uczenia sięna wyniki większości testów. Wielkość efektu „r” byładuża w jedenastu porównaniach, natomiast w pięciu –średnia. Wyniki te ponownie potwierdzają, że testy sąprawidłowo skonstruowane, ponieważ takie zależnościobserwujemy dopiero po trzykrotnym powtórzeniu próbyu każdego badanego (z jednym wcześniejszym nieocenianym wykonaniem testu).DyskusjaKoordynacyjne zdolności motoryczne należą do cechbardzo wrażliwych na zmiany czynników zewnętrznychśrodowiskowych (nastawienie badanego, pora dania,zmęczenie, motywacja podczas wykonywania testuitp.). Stąd – jak powszechnie wiadomo – współczynnikirzetelności dla testów koordynacyjnych, które wahająsię zazwyczaj w granicach 0,5–0,8, są zdecydowanieniższe niż dla testów kondycyjnych [3, 9]. Tak więcanalizując wartości wyników testów KZM w pierwszymi drugim badaniu nie stwierdzamy wpływu uczenia sięna ich poziom. Otrzymane wyniki potwierdzają przydatnośćzaproponowanych testów komputerowych dobadań wybranych zdolności koordynacyjnych.Z kolei relacje pomiędzy wynikami badań własnychz pierwszego i trzeciego dnia potwierdzają obserwowaneod lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku związkikoordynacyjnych zdolności motorycznych z procesamiuczenia się (przegląd zagadnienia [2]). W badaniachwłasnych, jak również porównawczych zaobserwowanozdecydowaną poprawę analizowanych KZM wrazz ilością powtórzeń próby. Należy więc przypuszczać,iż jest ona spowodowana właśnie efektem uczenia się.Interesujące są również rozważania dotycząceszybkości uczenia się w zależności od siły uwarunkowańgenetycznych oraz stopnia złożoności cechy.W badaniach opartych na materiale bliźniąt [10, 11]sugerowano, iż uczenie się prostych pod względemkoordynacji czynności ruchowych w porównaniu– 63 –

Janusz Jaworski, Katarzyna Sterkowicz-PrzybycieńTabela 1. Podstawowe parametry statystyczne badanych cech uczniów gimnazjalnych oraz istotność różnic pomiędzy wynikamikolejnych badańTable 1. Basic statistic parameters of the checked features of secondary school pupils and importance of differences between theresults of subsequent checksNazwa testu KZM → jednostkapomiaruCMA test name → measure unitBadanie ITest I– px ± SDI–IIBadanie IITest II– px ± SDII–IIIBadanie IIITest IIIp–x ± SD I–IIIrRóżnicowanie kinestetyczne (parametry siłowe)→ pikseleKinestetic diversifiction (strength parameters)→ pixelsRóżnicowanie kinestetyczne (antycypacja) →pikseleKinestetic diversification (anticipation) → pixelsCzęstotliwość ruchów ręki w lewo → nFrequency of hand movements to the left → n14,86 ± 9,21 0,788 13,40 ± 5,80 0,179 10,80 ± 4,1640,00 ± 13,75 0,323 34,80 ± 14,92 0,000 27,06 ± 14,3023,80 ± 2,73 0,402 25,20 ± 2,88 0,186 27,13 ± 3,560,4810,0000,42; duży0,0110,47; dużyCzęstotliwość ruchów ręki w prawo → nFrequency of hand movements to the right → n24,26 ± 2,57 0,433 25,46 ± 2,89 0,726 26,20 ± 2,70 0,126Częstotliwość ruchów → nFrequency of movements → n48,06 ± 4,92 0,371 50,66 ± 5,36 0,353 53,33 ± 6,060,0250,43; dużyCzęstotliwość ruchów → n błędyMovement frequency → n errors 1,20 ± 0,81 0,209 0,73 ± 0,56 0,439 0,40 ± 0,260,0150,55;dużySzybkość reakcji na bodziec wzrokowy → sFastness of reaction for visual stimulus → sec.248,33 ± 22,12 0,498 243,26 ± 14,67 0,690 239,60 ± 16,770,139Szybkość reakcji na bodziec słuchowy → sFastness of reaction to the auditory stimulus →sec.208,46 ± 15,70 0,765 210,80 ± 14,59 0,288 205,66 ± 14,81 0,681Szybkość reakcji złożonej → sFastness of complex reaction → sec.374,06 ± 56,15 0,513 361,26 ± 31,00 0,009 324,46 ± 41,070,0000,45; dużySzybkość reakcji złożonej → n błędyFastness of complex reaction → n errors3,66 ± 1,17 0,987 3,60 ± 1,91 0,889 3,40 ± 2,16 0,812Rytmizacja → msRhythmization → msec.Szybkość, dokładność i precyzja ruchu w lewo→ sFastness, accuracy and precision of movementto the left → sec.Szybkość, dokładność i precyzja ruchu w prawo→ sFastness, accuracy and precision of movementto the right → sec.Szybkość, dokładność i precyzja ruchu w lewo→ n błędyFastness, accuracy and precision of movementto the left → n errorsSzybkość, dokładność i precyzja ruchu w prawo→ n błędyFastness, accuracy and precision of movementto the right → n errors142,26 ± 75,58 0,567 121,66 ± 65,19 0,154 83,26 ± 35,8342,93 ± 6,50 0,713 41,73 ± 7,07 0,001 35,73 ± 4,9241,26 ± 6,59 0,108 37,86 ± 6,05 0,397 35,75 ± 6,9115,26 ± 8,48 0,113 9,12 ± 4,35 0,985 7,73 ± 4,4012,86 ± 6,56 0,057 9,13 ± 5,27 0,642 9,33 ± 6,550,0170,45;duży0,0000,53; duży0,0050,38; duży0,0160,49;duży0,007 0,26;średni– 64 –

Weryfikacja wpływu uczenia się na wyniki wybranych komputerowych koordynacyjnych zdolności motorycznych...Dostosowanie ruchów, czas → sAdjustment of movements, time → sec.Dostosowanie ruchów → n błędyAdjustment of movements → n errorsKoordynacja wzrokowo-ruchowa (tryb dowolny),czas → sVisual and spatial coordination (free mode), time→ sec.Koordynacja wzrokowo-ruchowa (tryb dowolny)→ n błędyVisual and spatial coordination (free mode) → nerrors4,86 ± 3,15 0,817 5,60 ± 3,43 0,286 3,73 ± 2,73 0,6215,33 ± 2,57 0,347 3,33 ± 2,71 0,011 3,86 ± 2,03 0,22437,60 ± 2,38 0,211 36,00 ± 4,05 0,620 35,13 ± 3,46 0,0320,80 ± 0,26 0,245 0,26 ± 0,19 0,977 0,33 ± 0,18 0,336Koordynacja wzrokowo-ruchowa (tryb wymuszony)→ n błędyVisual and spatial coordination (constraint mode)→ n errorsKoordynacja wzrokowo-ruchowa (tryb wymuszony)→ n poprawneVisual and spatial coordination (constraint mode)→ n of received stimulaeOrientacja przestrzenna (tryb dowolny), czas → sSpatial orientation (free mode), time → sec.Orientacja przestrzenna (tryb dowolny) → n błędySpatial orientation (free mode) → n errorsOrientacja przestrzenna (tryb wymuszony), → npoprawneSpatial orientation (constraint mode) → nof received stimulaeKoordynacja oko – ręka, czas → sCoordination eye – hand, time → sec.9,26 ± 7,16 0,197 7,33 ± 5,17 0,672 6,40 ± 4,1840,73 ± 7,17 0,197 42,66 ± 5,18 0,672 43,60 ± 4,2056,40 ± 6,95 0,244 53,53 ± 7,29 0,366 51,13 ± 6,865,40 ± 2,22 0,000 3,00 ± 2,15 0,000 3,40 ± 1,7721,06 ± 12,49 0,000 31,93 ± 9,88 0,396 35,13 ± 9,7561,80 ± 26,26 0,269 55,66 ± 14,62 0,742 52,80 ± 9,660,0350,24;średni0,0350,24;średni0,0140,36;średni0,0330,45;duży0,0000,53;duży0,0690,22;średniKoordynacja oko – ręka → n błędyCoordination eye – hand → n errors13,80 ± 9,57 0,629 11,53 ± 5,90 0,729 9,66 ± 4,73 0,229z czynnościami złożonymi jest silniej uwarunkowanegenetycznie. Jak widać w tabeli 1, teza ta potwierdzasię również w badaniach własnych. Elementarne zdolnościkoordynacyjne, takie jak czas reakcji prostej nabodziec słuchowy, wzrokowy oraz częstotliwość ruchównie wykazują istotnych różnic statystycznychw zależności od kolejności badania. Być może jest tospowodowane właśnie ich silną kontrolą genetycznąi stąd nie obserwujemy w kolejnych badaniach poprawywyników. Odmienną tezę opartą na badaniachrodzinnych wysuwają inni badacze [12, 13], którzyuważają, iż „cechy bardziej kompleksowe” pozostająpod silniejszą kontrolą genetyczną niż względnieproste. Prawidłowość ta znajduje tylko częściowopotwierdzenie w wynikach badań własnych, gdziew przypadku cech „bardziej kompleksowych” (orientacjaprzestrzenna, koordynacja wzrokowo-ruchowa,reakcja złożona) obserwuje się istotną statystyczniepoprawę wyników testów w trzecim badaniu. Wyżejwymienione cechy wykazują wskaźniki odziedziczalnościna poziomie 0,5–0,8 – tak więc istnieje równieżmożliwość oddziaływania na ich wyniki czynnikamiśrodowiskowymi. Wydaje się, iż obserwowane prawidłowościsą efektem ich „średnio-silnej” kontroli genetycznej,jak również uczenia się.WnioskiNa podstawie zaprezentowanych wyników badań możnasformułować następujące wnioski zbieżne z celempracy:1. W trakcie analizy wyników komputerowych testówKZM nie zaobserwowano wpływu uczenia się pomiędzybadaniem pierwszym a drugim.2. Dopiero trzykrotne powtórzenie „dzień po dniu” każdegotestu u badanych osób spowodowało istotne– 65 –

Janusz Jaworski, Katarzyna Sterkowicz-Przybycieństatystyczne polepszenie wyników testów większościKZM – w odniesieniu do badania pierwszego.3. Obserwowaną poprawę wyników KZM badania trzeciegomożna więc interpretować jako wpływ efektuucznia się na wyniki badanych zdolności koordynacyjnych.Zaobserwowane efekty były na ogół duże.4. Zaobserwowana poprawa wyników KZM dopieropo trzykrotnym powtórzeniu świadczy, iż zaproponowanetesty są właściwie skonstruowane i mogąbyć przydatne podczas kontroli poziomu koordynacyjnychzdolności motorycznych.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Starosta W: Motoryczne zdolności koordynacyjne (znaczenie,struktura, kształtowanie). Warszawa, InstytutSportu, 2003.[2] Raczek J, Mynarski W, Ljach W: Kształtowanie i diagnozowaniekoordynacyjnych zdolności motorycznych. Podręcznikdla nauczycieli, trenerów i studentów. Katowice,AWF, 2003.[3] Raczek J, Mynarski W: Z badań nad strukturą koordynacyjnychzdolności motorycznych. Antropomotoryka, 1991;5: 3–19.[4] Juras G, Waśkiewicz Z: Czasowe, przestrzenne orazdynamiczne aspekty koordynacyjnych zdolności motorycznych.Katowice, AWF, 1998.[5] Mynarski W: Struktura wewnętrzna zdolności motorycznychdzieci i młodzieży w wieku 8–18 lat. Studia nadmotorycznością ludzką. Katowice, AWF, 2000; 2.[6] Klocek T, Spieszny M, Szczepanik M: Komputerowetesty zdolności koordynacyjnych. Warszawa, CentralnyOśrodek Sportu, 2002.[7] Sterkowicz S, Jaworski J: Ocena rzetelności własnegozestawu testów komputerowych do pomiaru wybranychkoordynacyjnych zdolności motorycznych (badaniapilotażowe). Antropomotoryka, 2006; 16, 36: 81–90.[8] Cohen J. (1988). Statistical Power Analysis for theBehavioral Sciences (2nd ed.). Hillsdale, NJ, LawrenceEarlbaum Associates, 1988.[9] Osiński W: Antropomotoryka. AWF, Poznań, Seria: Podręczniki,2000; 49.[10] Skład M: Rozwój fi zyczny i motoryczny bliźniąt. Mat.i Prace Antropol., 1973; 85: 3–102.[11] Sergijenko L, P, Korieniewicz W, P: Geneticzeskije predposyłkiw obuczenii dwigatielnym diejstwijam człowieka.Teoria Prakt. Fiz. Kult., 1983; 2: 41–49.[12] Szopa J, Mleczko E, Cempla J: Zmienność oraz genetycznei środowiskowe uwarunkowania podstawowychcech psychosomatycznych i fi zjologicznych w populacjiwielkomiejskiej w przedziale wieku 7–62 lat. Wyd. Monogr.AWF, Kraków, 1985; 25.[13] Mleczko E: Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnegodzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem życia.Wyd. Monogr., AWF, Kraków, 1991; 44.– 66 –

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008ZDOLNOŚĆ UTRZYMANIA RÓWNOWAGIU ZAWODNIKÓW NARCIARSTWA ZJAZDOWEGOI BIATLONUBALANCE ABILITY IN ALPINE SKIERSAND BIATHLONISTSAgnieszka Jastrzębska**, Bartosz Ochmann**, Marek Zatoń*,Ewa Bakońska-Pacoń**, Iwona Wierzbicka-Damska**, Ryszard Błacha**** prof. dr hab., Zakład Fizjologii, Akademia Wychowania Fizycznego, Wrocław** dr, Zakład Fizjologii, Akademia Wychowania Fizycznego, WrocławSłowa kluczowe: narciarstwo, równowaga, stabilografiaKey words: winter sports, posture control, stabilographySTRESZCZENIE • SUMMARYWstęp. Zdolność utrzymania prawidłowej postawy wymaga współpracy kilku mechanizmów. Biorą w tymudział receptory, drogi i ośrodki nerwowe. Celem pracy było porównanie poziomu koordynacji nerwoweju narciarzy zjazdowych i biatlonistów w oparciu o badanie stabilograficzne.Materiał i metoda. 21 zawodników narciarstwa zjazdowego (NZ) BM 63,3±8,58 [kg], wzrost 167,2±8,84[cm], wiek 16,7±2,11 [lata] i 22 biatlonistów (B) BM 66,1±7,59 [kg], wzrost 174,4±6,88 [cm], wiek 19,1±1,52[lata] wykonało próbę posturograficzną składającą się z trzech prób: z oczami otwartymi, z oczami zamkniętymii w sprzężeniu zwrotnym. Każda próba trwała 32 sekundy. Do porównania międzygrupowego wykorzystanotest t-Studenta dla grup niezależnych. Istotność statystyczną rozpatrywano na poziomie p

Agnieszka Jastrzębska i wsp.(70,5%). The comparison inside groups shows univocally poorer stability with eyes – closed in both groups andpoorer stability in AS group under visual – feedback condition.Conclusions. The mechanism of static equilibrium in biathlonists is much efficient then in alpine skiers. Alsobiathlonist characterized better visuo – motor coordination.WstępAutokontrola pionowej postawy ciała jest podstawą zachowańmotorycznych człowieka. Gwarantuje stabilnąpodstawę dla ukierunkowanych ruchów oraz adekwatnedo zadania ruchowego generowanie i pochłanianiesił. Zewnętrzne i wewnętrzne siły oddziałujące na wyprostowaneciało powodują drobne wychwiania jegośrodka ciężkości z optymalnego położenia. Nie jesteśmyich świadomi. Przeciwdziałanie im wymaga współpracykilku mechanizmów. Skomplikowany układ samokontrolipostawy ciała zależy od informacji aferentnejpłynącej z narządu wzroku, narządu przedsionka orazczucia somatycznego (bodźce świadome i informacjaproprioceptywna), sprawnego przetwarzania informacjina poziomie ośrodków nerwowych oraz strategii rekrutacjijednostek motorycznych [1,2,3]. Uszkodzenie chociażbyjednej struktury powoduje większą amplitudęwychwiań środka ciężkości ciała i wzrost aktywnościmięśni posturalnych w celu utrzymania równowagi [3].Zdolność utrzymania równowagi ciała jest ważnaw każdej dziedzinie sportu. W przedstawionej pracypostanowiliśmy zająć się biatlonem i narciarstwemzjazdowym. Równowaga ciała w obu tych dyscyplinachma inne znaczenie oraz inne podłoże. W biatlonie podczasoddawania strzałów ważny jest statyczny aspektutrzymania prawidłowej postawy ciała. Z kolei w narciarstwiezjazdowym mamy raczej do czynienia z dynamiczniezmieniającą się równowagą ciała, co jestefektem dostosowywania się do zmiennych warunkówotoczenia: podłoża, śniegu, widoczności.Postawa ciała jest zazwyczaj rozpatrywanaw aspekcie statycznym (mimo że jest to stabilna nierównowaga/równowagachwiejna, polegająca naciągłej, naprzemiennej utracie i odzyskiwaniu pionu)i z tym mamy do czynienia w biatlonie. W narciarstwiezjazdowym mamy natomiast do czynienia z postawądynamiczną stale adaptującą się do zmian nawierzchnii zmiennych warunków. Odchylenie od pionowej postawywpływa na przesunięcie środka ciężkości ciaławzględem podstawy podparcia. Efektem jest wzrostnapięcia mięśni biorących udział w stabilizacji ciaław pozycji pionowej. Zdolność równowagi powoduje,że mięśnie posturalne oraz kończyn dolnych podczasswobodnego stania są w stanie relaksacji. Prawidłoweproporcje pomiędzy długością a napięciem mięśniowympowodują i gwarantują zachowanie optymalnejpostawy ciała, która jest zasadnicza dla naszych umiejętnościruchowych i koordynacji.Badania stabilograficzne pozwalają na rejestracjęprzemieszczeń środka sił nacisku stopami na podłożew swobodnej postawie wyprostowanej, które są uzależnioneod napięć powstających w mięśniach posturalnych.Zdolność człowieka do utrzymywania równowagijest w głównej mierze wynikiem bodźców płynącychz proprioreceptorów kończyn dolnych (mięśnie stabilizującestawy skokowe i kolanowe, receptory zlokalizowanena powierzchniach stawowych, ścięgniste aparatyGolgiego, mechanoreceptory stóp) i stawów kręgosłupa[1, 2]. Informacje płynące z narządów przedsionkowychi narządu wzroku mają charakter wspomagający [4].Zależności pomiędzy tymi trzema źródłami informacjiwpływają na korekcyjne ruchy oscylacyjne tułowia. Ichdostępność może ulegać zmianie w zależności od tego,czy stoimy nieruchomo, czy się przemieszczamy względemotoczenia, czy otoczenie przemieszcza się względemnaszego ciała, czy też przemieszczeniu względemsiebie ulega zarówno ciało, jak i otoczenie [5, 6]. W zależnościod tego, co się dzieje z naszym ciałem w czasiei przestrzeni, może dochodzić do przełączania źródełinformacji jako głównych [2]. W razie braku dostatecznejinformacji z jednego rodzaju bądź obszaru receptorówzwiększa się wrażliwość innej grupy receptorów, dziękiczemu ośrodki odpowiedzialne za regulację postawyciała otrzymują cały czas odpowiednią ilość danych [7].Z drugiej strony [3] zwracają uwagę na to, że zredukowanieinformacji sensorycznej, dopływającej do systemukontrolującego postawę ciała, powoduje obniżenie precyzjikontroli wychwiań. Z kolei zwiększenie amplitudyi częstości wychwiań ciała powoduje wzrost impulsacjido mięśni biorących udział w utrzymaniu prawidłowejpostawy ciała, a to zwiększa ilość i jakość zwrotnej informacjiczuciowej dopływającej do układu nerwowego.Po przetworzeniu danych ośrodki motoryczne wysyłająinformację eferentną do mięśni szkieletowych biorącychudział w utrzymaniu równowagi ciała. Skomplikowanysystem pętli sprzężeń zwrotnych biorących udział w procesieutrzymania równowagi ciała pozwala człowiekowina wykonywanie skomplikowanych czynności ruchowychzarówno w statyce, jak i w dynamice.– 68 –

Zdolność utrzymania równowagi u zawodników narciarstwa zjazdowego i biatlonuPoczątkiem i końcem każdego ruchu jest pozycja.Ruch rozpoczęty w nieprawidłowej pozycji w nieprawidłowejpozycji również się zakończy. W narciarstwiezjazdowym może się to skończyć upadkiem i uszkodzeniamiciała, a w biatlonie – niecelnymi strzałami.Celem pracy było porównanie poziomu koordynacjinerwowej między narciarzami zjazdowymi i biatlonistamiza pomocą badania stabilograficznego. Założono, żeobie grupy charakteryzują się zbliżonym poziomem zdolnościutrzymania równowagi oraz że w badaniu w sprzężeniuzwrotnym biatloniści będą wykazywać stabilniejsząpostawę niż w badaniu z oczami otwartymi.Materiał i metoda badawczaW badaniach wzięło udział 21 zawodników narciarstwazjazdowego (NZ) i 22 biatlonistów (B). Charakterystykęgrupy podano w tabeli 1. Badani wykonali próbę posturograficznąskładającą się z trzech, kolejno po sobie następującychczęści: stania z oczami otwartymi (I), staniaz oczami zamkniętymi (II) i w sprzężeniu zwrotnym (III). IIIczęść polegała na tym, że badany miał za zadanie utrzymaćpunkt symbolizujący środek ciężkości ciała w wyznaczonympolu. Każda próba trwała 32 sekundy [8].W badaniach posłużono się platformą posturograficznątypu PE-90 (Polska), która pozwala na pomiarwielkości wychyleń i prędkości ruchu środka sił naciskustopami na podłoże. Zmiany położenia środka siłnacisku stopami na podłoże były mierzone w dwóchpłaszczyznach – strzałkowej (przód – tył) oraz czołowej(prawo – lewo).Do porównania międzygrupowego wykorzystanotest t-Studenta dla grup niezależnych. Testu t-Studentadla prób zależnych użyto do porównania poszczególnychprób w obrębie grupy NZ i B. Istotność statystycznąrozpatrywano na poziomie p < 0,05.WynikiWyniki badań wskazują na wyższy poziom zdolnościrównoważnych biatlonistów (B) w stosunku do zawodnikówreprezentujących narciarstwo zjazdowe (NZ).W tabeli 2 przedstawiono wyniki analizy porównawczejNZ z B. Biatloniści uzyskali lepsze wyniki zarównow badaniach z otwartymi, jak i zamkniętymi oczami.W obu przypadkach odnotowano różnice istotne statystyczniew odniesieniu do trzech parametrów: promieniaśredniego pola zakreślonego przez środek siłnacisku stopami na podłoże [mm] i jego odchyleniastandardowego oraz pola powierzchni rozwiniętej statokinezjogramu[mm 2 ].W tabeli 2 przedstawiono też wyniki porównaniapomiędzy wartościami parametrów próby z otwartymioczami z próbą z zamkniętymi oczami osobno dla obuprzebadanych grup. Jedynie promień średniego polazakreślonego przez środek sił nacisku stopami na podłoże[mm] i jego odchylenie standardowe nie różnią sięod siebie istotnie statystycznie. Wszystkie pozostałeparametry charakteryzujące średnie prędkości i maksymalneprzemieszczenia środka sił nacisku stopamina podłoże, długości statokinezjogramów i stabilogramów(od P3 do P14) są lepsze w próbie z otwartymioczami.Wyniki próby wykonanej w sprzężeniu zwrotnym(tab. 3) wskazują na zróżnicowanie międzygrupowekoordynacji wzrokowo-mięśniowej. Zawodnicy narciarstwazjazdowego charakteryzują się statystyczniewiększymi wychyleniami środka sił nacisku stopami napodłoże w porównaniu z biatlonistami. Każdy określonyw tym badaniu parametr jest korzystniejszy w przypadkugrupy B. Różnice nieistotne statystycznie ujawniłysię wyłącznie w przypadku odchyleń standardowychod prędkości średniej przemieszczenia środka sił na-Tabela 1. Charakterystyka grupyTable 1. Group characteristicsCechaGrupaNarciarstwo zjazdoweN = 21BiatlonN = 22Ciężar ciała [kg] 63,3 ± 8,58 66,1 ± 7,59Wysokość ciała [cm] 167,2 ± 8,84 174,4 ± 6,88Wiek [lata] 16,7 ± 2,11 19,1 ± 1,52BMI 22,38 ± 2,23 21,49 ± 1,86Hemoglobina 14,26 ± 0,93 13,81 ± 1,32– 69 –

Agnieszka Jastrzębska i wsp.Tabela 2. Wyniki testu t-Studenta w badaniach I i II dla grup niezależnych i zależnychTable 2. T-Student test results for eyes open (I) and eyes closed (II) conditions: independent and dependent testsBadanie z otwartymi oczami (I) Badanie z zamkniętymi oczami (II) NZ BNZx (sd)Bx (sd)tpNZx (sd)Bx (sd)t p p pP1 3,44 (0,93) 2,15 (0,45) 5,85 0,00 3,58 (1,24) 2,37 (0,74) 3,89 0,00 0,61 0,11P2 2,01 (0,54) 1,25 (0,36) 5,52 0,00 2,14 (0,87) 1,36 (0,38) 3,87 0,00 0,38 0,21P3 218,67 (131,48) 122,50 (62,51) 3,09 0,00 346,43 (281,30) 180,82 (110,55) 2,56 0,01 0,03 0,01P4 209,90 (72,25) 181,73 (65,83) 1,34 0,19 300,86 (151,08) 245,27 (86,01) 1,49 0,14 0,00 0,00P5 6,52 (2,25) 5,68 (2,12) 1,26 0,21 9,48 (4,70) 7,73 (2,76) 1,50 0,14 0,00 0,00P6 4,95 (2,42) 4,65 (1,79) 0,47 0,64 7,13 (3,60) 6,01 (2,18) 1,24 0,22 0,01 0,00P7 120,24 (52,09) 111,91 (46,78) 0,55 0,58 169,67 (124,53) 138,64 (51,04) 1,08 0,29 0,03 0,00P8 3,86 (1,59) 3,45 (1,53) 0,84 0,40 5,33 (3,85) 4,36 (1,59) 1,09 0,28 0,04 0,00P9 3,82 (1,73) 3,80 (1,59) 0,04 0,97 5,10 (3,25) 4,40 (1,62) 0,91 0,37 0,06 0,01P10 18,71 (10,35) 18,55 (8,86) 0,06 0,95 25,62 (14,04) 23,77 (9,08) 0,51 0,61 0,00 0,00P11 140,29 (48,74) 111,27 (43,71) 2,06 0,05 207,86 (88,59) 165,73 (69,32) 1,74 0,09 0,00 0,00P12 4,48 (1,60) 3,55 (1,44) 2,01 0,05 6,52 (2,87) 5,32 (2,21) 1,55 0,13 0,00 0,00P13 4,32 (2,00) 3,78 (1,34) 1,05 0,30 6,18 (2,62) 5,28 (2,06) 1,25 0,22 0,00 0,00P14 19,05 (8,19) 17,50 (8,13) 0,62 0,54 28,48 (10,81) 25,50 (11,08) 0,89 0,38 0,00 0,00Wytłuszczonym drukiem zaznaczono różnice istotne statystycznie; p < 0,05Tabela 3. Wyniki testu t-Studenta w badaniach I i III dla grup niezależnych i zależnychTable 3. T-Student test results for eyes open (I) and visual feedback (III) conditions: independent and dependent testsBadanie z otwartymi oczami (I) Badanie w sprzężeniu zwrotnym (III) NZ BNZx (sd)Bx (sd)tpNZx (sd)Bx (sd)t p p pP1 3,44 (0,93) 2,15 (0,45) 5,85 0,00 2,90 (0,85) 2,09 (0,77) 3,17 0,00 0,06 0,77P2 2,01 (0,54) 1,25 (0,36) 5,52 0,00 1,76 (0,63) 1,18 (0,39) 3,60 0,00 0,75 0,54P3 218,67 (131,48) 122,50 (62,51) 3,09 0,00 256,28 (163,27) 136,00 (84,25) 3,01 0,01 0,36 0,43P4 209,90 (72,25) 181,73 (65,83) 1,34 0,19 286,67 (132,76) 194,45 (67,69) 2,84 0,01 0,01 0,17P5 6,52 (2,25) 5,68 (2,12) 1,26 0,21 8,89 (4,10) 6,14 (2,17) 2,72 0,01 0,01 0,15P6 4,95 (2,42) 4,65 (1,79) 0,47 0,64 6,96 (3,49) 5,08 (1,99) 2,14 0,04 0,02 0,10P7 120,24 (52,09) 111,91 (46,78) 0,55 0,58 181,67 (106,01) 116,32 (46,64) 2,61 0,01 0,01 0,57P8 3,86 (1,59) 3,45 (1,53) 0,84 0,40 5,72 (3,27) 3,73 (1,45) 2,57 0,01 0,01 0,30P9 3,82 (1,73) 3,80 (1,59) 0,04 0,97 5,28 (2,74) 3,99 (1,62) 1,85 0,07 0,03 0,47P10 18,71 (10,35) 18,55 (8,86) 0,06 0,95 27,83 (12,54) 19,00 (7,94) 2,71 0,01 0,00 0,77P11 140,29 (48,74) 111,27 (43,71) 2,06 0,05 178,28 (85,23) 123,55 (46,53) 2,58 0,01 0,02 0,05P12 4,48 (1,60) 3,55 (1,44) 2,01 0,05 5,56 (2,73) 3,91 (1,66) 2,35 0,02 0,05 0,15P13 4,32 (2,00) 3,78 (1,34) 1,05 0,30 5,66 (3,13) 4,22 (1,55) 1,89 0,07 0,06 0,03P14 19,05 (8,19) 17,50 (8,13) 0,62 0,54 25,61 (10,32) 18,36 (8,10) 2,49 0,02 0,01 0,52P15 70,46 (16,47) 86,88 (13,54) –3,46 0,00Wytłuszczonym drukiem zaznaczono różnice istotne statystycznie; p < 0,05– 70 –

Zdolność utrzymania równowagi u zawodników narciarstwa zjazdowego i biatlonucisku stopami na podłoże w kierunku przód – tył (P9)i prawo – lewo (P13) [mm/s].Wyniki testu t-Studenta dla prób zależnych pomiędzyI i III próbą (tab. 3) w grupie NZ wykazały istotnestatystycznie różnice dla parametrów opisującychdługości statokinezjogramów (P4), w płaszczyźnieczołowej (P7) oraz w płaszczyźnie strzałkowej (P11),dotyczących średnich prędkości przemieszczeń środkasił nacisku stopami na podłoże (P5), w płaszczyźnieczołowej (P8) oraz w płaszczyźnie strzałkowej (P12),jak również maksymalnych przemieszczeń środka siłnacisku stopami na podłoże w kierunku prawo – lewo(P10) oraz przód – tył (P14). Wartości parametróww próbie III uległy pogorszeniu w stosunku do ich wartościz próby I.Porównanie prób I i III w grupie biatlonistów (B) wykazało,że u zawodników tych nieznacznie pogorszyłasię zdolność utrzymania pionowej postawy ciała, aczkolwiekistotne statystycznie różnice ujawniły się wyłączniew odniesieniu do długości statokinezjogramui stabilogramów zakreślonych przez środek sił naciskustopami na podłoże w kierunku przód – tył [mm] (P11)oraz odchylenia standardowego od średniej prędkościprzemieszczenia środka sił nacisku stopami na podłożew kierunku przód – tył [mm/s] (P13). W przypadkunarciarzy zjazdowych zaburzenia stabilności postawyw próbie w sprzężeniu zwrotnym są większe zarównow płaszczyźnie czołowej, jak i strzałkowej i dotycząparametrów opisujących prędkość i wielkość wychwiańśrodka sił nacisku stopami na podłoże.DyskusjaZ przeprowadzonych badań wynika, że biatloniścicharakteryzują się lepszą koordynacją nerwowo-mięśniowąna poziomie zdolności utrzymania równowagiciała w statyce. W próbach z oczami otwartymi i oczamizamkniętymi różnice istotne statystycznie pomiędzyNZ i B wystąpiły w przypadku trzech parametrów: P1– średni promień pola zakreślonego przez środek siłnacisku stopami na podłoże, P2 – sd od P1 i P3 – polepowierzchni rozwiniętej statokinezjogramu zakreślonegoprzez środek sił nacisku stopami na podłoże (tab. 2).W pozostałych przypadkach biatloniści też wykazywaliwiększy poziom zdolności równoważnych, aczkolwiekróżnice nie są istotne statystycznie.W biatlonie podczas strzelania mamy do czynieniaz tzw. równowagą statyczną. Zaburzają ją głównie mikrowychwianiaciała spowodowane pracą serca (tzw.ruchy balistyczne) i zmiany napięcia mięśni szkieletowych.Informacje aferentne pochodzą głównie z mechanoreceptorówstóp, które wywierają nacisk napodłoże oraz proprioreceptorów stawów skokowychi kolanowych oraz mięśni ich stabilizujących. Napięcietych mięśni jest w dużej mierze regulowane przez informacjęspływającą z narządów przedsionkowych.Carpenter i wsp. [9] wykazali, że narząd przedsionkawywiera wcześniej wpływ na mięśnie kończyn dolnychi statyczną odpowiedź równoważną, a dynamicznarównowaga ciała jest kontrolowana w drugiej kolejnościpoprzez pobudzanie motoneuronów mięśni tułowia.Gorsze zdolności równoważne w statyce u zawodnikównarciarstwa zjazdowego w porównaniu z biatlonistamimogą wynikać ze specyfiki obu tych dyscyplin.Peterka [1] eksperymentalnie stwierdził, że wraz zezmianami środowiska zewnętrznego źródła informacjisensorycznej podlegają dynamicznym regulacjom.Podczas jazdy na nartach zmieniające się otoczenie powoduje,że obniżeniu ulega wykorzystywanie informacjiz proprioreceptorów na rzecz wzrostu wagi informacjispływających z narządów przedsionkowych. Kanałypółkoliste i receptory otolitowe narządu przedsionkadostarczają informacji przez rejestrację pionowychi rotacyjnych przyspieszeń głowy w bardzo szybkim/krótkim czasie 40 ms [9]. Mimo to udział czucia przedsionkowegow regulacji równowagi ciała ogranicza siędo modulowania odruchów postawnych [6].Ten sam autor zwraca też uwagę na fakt, że zmianieulega również znaczenie obszaru proprioreceptorówprzekazujących bodźce. Podczas dynamicznychczynności ośrodki sensomotoryczne odbierają informacjęgłównie z lędźwiowo-krzyżowych odcinkówkręgosłupa, bioder i mięśni tułowia. Proprioreceptorydolnych części nóg (stawy skokowe i kolanowe oraz ichmięśnie) są aktywniejsze podczas utrzymywania nieruchomej,pionowej postawy ciała (w statyce) [6]. Jednakw przypadku narciarstwa zjazdowego zarówno receptorydolnej, jak i górnej części nóg współdziałają w dostarczaniuinformacji sensomotorycznej. Zwiększenieudziału czucia skórnego poprzez założenie sztywnegobuta otaczającego podudzie dostarcza olbrzymiejilości dodatkowych informacji zwrotnych do ośrodkówrównoważnych, co pozwala na odpowiednią regulacjękoordynacji mięśniowej w zmienionych warunkach równowagi[10]. Brak tej informacji podczas badań posturograficznych(zawodnicy stali na platformie bez butów)może być powodem większych przemieszczeń środkasił nacisku stopami na podłoże. O wpływie spadkuinformacji aferentnej na zwiększenie wychwiań ciaławspomina Jeka i wsp. [3].– 71 –

Agnieszka Jastrzębska i wsp.Dodatkowo zawodnicy mieli wyprostowane kończynydolne, a w warunkach narciarskich taka pozycjajest niemożliwa. But narciarski wymusza specyficznąpozycję ciała (ugięte kończyny dolne w stawach skokowychkolanowych i biodrowych), co wymaga zmianystrategii kontroli postawy ciała. Usztywnienie nogiw kostce powoduje, że stopa i staw skokowy działająjako kompleks. Badania Noe i wsp. [11] przeprowadzonew butach narciarskich i z wykorzystaniem EMG wykazały,że mechanizm kompensacyjny, pojawiający sięw momencie założenia butów narciarskich, w zmianiestrategii utrzymania postawy ciała dotyczy bardziejreorganizacji koordynacji mięśniowej niż modyfikacjiw udziale pętli neuronalnych. Biorąc to wszystko poduwagę, trudno jednoznacznie stwierdzić, czy zawodnicynarciarstwa zjazdowego charakteryzują się gorszympoziomem autoregulacji postawy ciała w stosunkudo biatlonistów, na co wskazywałyby wyniki badań.Należałoby poszerzyć badania o badanie posturograficznew butach narciarskich w warunkach statyki i wymuszonejdynamiki.Inne w obu tych dyscyplinach jest też znaczeniewzroku w utrzymaniu równowagi. W badaniu z oczamizamkniętymi w obu grupach środek sił nacisku stopamina podłoże ulegał istotnym statystycznie wychyleniomw stosunku do badania z oczami otwartymi. Takie wynikiwskazywałyby na wagę informacji wzrokowej dlazdolności utrzymania pionowej postawy ciała. Nie potwierdzajątego z kolei wyniki próby przeprowadzonejw warunkach sprzężenia zwrotnego. Być może znaczenieinformacji wzrokowej w procesie utrzymania postawyciała rośnie wraz z wiekiem [12], kiedy to obniżeniuulega poziom informacji spływającej z proprioreceptorówi narządów przedsionkowych [1,2,3,9].W biatlonie koordynacja wzrokowo-mięśniowama pierwszorzędne znaczenie podczas strzelania.Ustabilizowanie ciała często decyduje tu o wyniku.Zaskakujący wydaje się więc fakt, że w próbie w sprzężeniuzwrotnym, kiedy to badani mieli za zadanie utrzymaćpunkt symbolizujący środek sił nacisku stopamina podłoże w wyznaczonym polu, u biatlonistów zaznaczyłasię tendencja większych zmian jego położeniaw porównaniu z próbą z otwartymi oczami (tab. 3).Istotna statystycznie różnica dotyczy wyłącznie parametrówP11 – długość statokinezjogramu zakreślonegoprzez środek sił nacisku stopami na podłoże w kierunkuprzód – tył i P 13 – SD od średniej prędkości przemieszczeniasię środka sił nacisku stopami na podłożew kierunku przód – tył. Wychwiania w płaszczyźniestrzałkowej mogą być efektem mocniejszej pracy serca,poza tym mają mniejszy wpływ na celność strzałów.Bardziej zaburzające są tu wychwiania w płaszczyźnieczołowej. Być może element koncentracji nadodatkowym zadaniu spowodował obniżenie poziomuautoregulacji pionowej postawy ciała. Wskazywałobyto na konieczność wprowadzenia do procesu treningowegowiększej ilości zadań związanych z koordynacjąwzrokowo-mięśniową.W narciarstwie zjazdowym wzrok również zdaje sięodgrywać znaczącą rolę w procesie utrzymania równowagi.Można nawet pokusić się o stwierdzenie, żejest głównym źródłem informacji o tym, co dzieje sięz ciałem w przestrzeni. Wyniki badań jednoznaczniewskazują na obniżenie poziomu autoregulacji pionowejpostawy ciała w badaniu w sprzężeniu zwrotnym. 10z 14 parametrów stabilograficznych uległo istotnemustatystycznie pogorszeniu w porównaniu do badaniaz oczami otwartymi (tab. 3). Biorąc pod uwagę fakt,że wrażenia ruchowe z narządu wzroku wywoływanezmianami otaczającego środowiska charakteryzują sięstosunkowo dużą latencją [13], także w narciarstwiezjazdowym głównym źródłem informacji aferentnej,regulującej strategię utrzymania równowagi podczaszjazdu, są proprioreceptory, tym razem jednak nie dolnychczęści nóg, ale stawów kolanowych, biodrowychi odcinka lędźwiowo-krzyżowego oraz mięśni stabilizujących[1, 2, 6]. Informacje z receptorów stóp i stawówskokowych będą natomiast miały zasadnicze znaczeniepodczas szukania krawędzi nart. Badania stabilograficzne,przeprowadzone przez Zygadłę [14] w butachnarciarskich wykazały, że w próbie w sprzężeniuzwrotnym nastąpiła poprawa równowagi ciała. Należyjednak pamiętać o tym, że but narciarski jest sztywnyi przytrzymuje stopę wraz z podudziem w ustalonej pozycji.Podczas próby badani mogli opierać się o językbuta, rozluźniając jednocześnie mięśnie prostownikii zginacze kolan. W ten sposób olbrzymie grupy mięśniowezostały wyłączone z aktywnego współdziałaniaw utrzymaniu równowagi ciała. Dlatego wydaje się ważne,by w następnych badaniach wprowadzić elementpotrzeby dostosowania postawy ciała do zmieniającychsię warunków.Rozpatrując znaczenie udziału poszczególnych typówreceptorów związanych z utrzymaniem postawyciała, należy mieć na względzie, że informacja dostarczanaz jednej grupy receptorów jest mniej istotna niżz różnych grup receptorów. Tylko kombinacja aferentnychinformacji docierających do ośrodków kontrolującychrównowagę ciała i zestawienie ich z wzorcamigwarantuje prawidłową regulację postawy ciała.– 72 –

Zdolność utrzymania równowagi u zawodników narciarstwa zjazdowego i biatlonuWnioski1. Zdolność utrzymywania równowagi ciała w pozycjistojącej wyprostowanej jest lepsza w grupiebiatlonistów, co może być związane ze statycznymelementem konkurencji, jakim jest strzelanie.2. Wyraźnie gorsza zdolność utrzymania pionowejpostawy ciała u narciarzy zjazdowych może byćefektem dominacji równowagi dynamicznej w tejdyscyplinie sportu.3. Biatloniści charakteryzują się też wyraźnie lepsząkoordynacją wzrokowo-ruchową.4. W obu grupach odnotowano większe wychwianiaśrodka ciężkości ciała w próbie III w stosunku dopróby I, co może świadczyć o tym, że wymuszonakoncentracja obniża sprawność procesów autoregulacjipostawy.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Peterka RJ: Sensorimotor Integration in Human PosturalControl. J Neurophysiol, 2002; 88: 1097–1118.[2] Peterka RJ, Loughlin PJ: Dynamic Regulation of SensorimotorIntegration in Human Postural Control. J Neurophysiol,2004; 91: 410–423.[3] Jeka J, Kiemel T, Creath R, Horak F, Peterka R: ControllingHuman Upright Posture: Velocity Information is MoreAccurate than Position or Acceleration. J Neurophysiol,2004; 92: 2368–2379.[4] Allum JHJ, Bloem BR, Carpenter MG, Hulliger M, AlgraM: Proprioceptive Control of Posture: a Review of NewConcepts. Gait Posture, 1998; 8: 214–242.[5] Allum JHJ, Honegger F: Interactions between Vestibularand Proprioceptive Inputs Triggering and ModulatingHuman Balance-Correcting Responses Differ acrossMuscles. Exp Brain Res, 1998; 121 (4): 478–494.[6] Gruneberg C, Duysens J, Honegger F, Allum JHJ: Spatio-Temporal Separation of Roll and Pitch Balance-CorrectingCommands in Humans. J Neurophysiol, 2005; 94 (5):3143–3158.[7] Dietz V: Evidence for a Load Receptors Contribution to theControl of Posture and Locomotion. Neurosci BiobehavRev, 1998; 22(4): 495–499.[8] Kubiczkowa J: Rola posturografi i w medycynie lotniczej.Polski. Przegląd Medycyny Lotniczej, 1998; 3:301–309.[9] Carpenter MG, Allum JHJ, and Honegger F: VestibularInfl uences on Human Postural Control in Combinationsof Pitch and Roll Planes Reveal Differences in SpatiotemporalProcessing. Exp Brain Res, 2001; 140: 95–111.[10] Noe F, Paillard T: Is Postural Control Affected by Expertise inAlpine Skiing? Br J Sports Med, 2005; 39(11): 835–837.[11] Noe F, Amarantini D, Paillard T: How ExperiencedAlpine-Skiers Cope with Restrictions of Ankle Degrees-of-Freedom when Wearing Ski-Boots in Postural Exercises.J Elektromyogr Kinesiol, 2007; 17(5): in press.[12] Brooke-Wavell K, Perrett LK, Howarth PA, Haslam RA:Infl uence of Visual Environment on the Postural Stabilityin Healthy Older Women. Geronthology, 2002; 48(5):293–297.[13] Nashner L, Berthoz A: Visual Contribution to Rapid MotorResponses during Postural Control. Brain Res, 1978; 150(2): 403–407.[14] Zygadło A. Zmiana wrażliwości dotykowo-mięśniowejw procesie uczenia się narciarstwa. Rozprawa doktorska,Wrocław, AWF, 2001.– 73 –

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008POZIOM KOORDYNACYJNYCH ZDOLNOŚCIMOTORYCZNYCH U KANDYDATÓW DO ZSMSW ZAKOPANEMTHE LEVEL OF COORDINATION MOTOR ABILITIESAMONG CANDIDATES TO ZSMS IN ZAKOPANEDariusz Tchórzewski*, Marek Szczygieł**, Marek Palik*** dr, Katedra Teorii i Metodyki Sportów Zimowych, AWF Kraków, al. Jana Pawła II 78** mgr, Katedra Teorii i Metodyki Sportów Zimowych, AWF Kraków, al. Jana Pawła II 78Słowa kluczowe: koordynacyjne zdolności motoryczne (KZM), sporty zimowe, nabóri selekcjaKey words: coordinatiom motor ability (CMA), winter sports, recruitment and selectionSTRESZCZENIE • SUMMARYCel pracy. Określenie stopnia zróżnicowania w obrębie koordynacyjnych zdolności motorycznych pomiędzykandydatami do gimnazjum i liceum Zespołu Szkół Mistrzostwa Sportowego w Zakopanem. Sformułowanonastępujące hipotezy badawcze: 1. Poziom zdolności koordynacyjnych kandydatów do liceum jest wyższyod kandydatów do gimnazjum. 2. Nie ma różnic płciowych w grupach gimnazjalistów i licealistów w zakresieposzczególnych zdolności koordynacyjnych.Materiał i metody. Materiał opracowania stanowią wyniki badań naborowych kandydatów do gimnazjumi liceum Zespołu Szkół Mistrzostwa Sportowego w Zakopanem (ZSMS) uprawiających sporty zimowe. W badaniachwzięły udział w 62 osoby, w tym 23 gimnazjalistów i 39 licealistów.Wykonano pomiary aparaturowe zdolności orientacji czasowo-przestrzennej, szybkiej reakcji motorycznejoraz równowagi. Wykorzystano urządzenia: aparat Piórkowskiego US-6; aparat krzyżowy AKN-102; miernikszybkości reakcji MRK 80 oraz platformę balansową Libra do oceny równowagi dynamicznej. Do grupy zdolnościkoordynacyjnych zaliczono również test zwinnościowy – bieg po kopercie.Wyniki. Stwierdzono zróżnicowanie obu badanych grup pod względem orientacji czasowo-przestrzennej.Nie wykazano natomiast żadnych istotnych różnic w poziomie równowagi dynamicznej i szybkości reakcji.Większym dymorfizmem płciowym charakteryzowała się grupa gimnazjalistów, jednak w obu grupach wykazaneróżnice nie były statystycznie istotne.Wnioski. 1. Kandydaci do liceum ZSMS przewyższali kandydatów do gimnazjum pod względem badanychKZM jedynie w zdolności orientacji czasowo-przestrzennej. Nie wykazano natomiast różnic w poziomachrównowagi dynamicznej i szybkości reakcji. 2. Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic w obu badanychgrupach w obrębie płci.Problem. The aim of the research was qualification of diversification level in the range of coordination motorabilities between candidates to secondary and high school – SMS in Zakopane. The following hypothesis wereformulated: 1. Level of coordination motor abilities are higher in the case of candidates to high school then tothe secondary one. 2. There are no differences in particular coordination motor abilities between sexes in thegiven groups.Methods. Material of this research is based on results of the examined candidates to secondary and highschool, ZSMS in Zakopane. 62 individuals took part in the research (23 candidates from secondary school and39 candidates from high school).– 75 –

Dariusz Tchórzewski, Marek Szczygieł, Marek PalikInstrumental measurements of: temporary spacial orientation abilities, speed of reaction and dynamic balancemeasurements were made. The following apparatus were used: Piórkowski apparatus US-6, crossed apparatusAKN-102, speed reaction measurer MRK 80, and balance Libra platform. To the group of coordination abilitiestest of agility – envelope run, was accepted.Results. The diversification of temporary spacial orientation in both tested groups was found. But there areno significant differences in the level of dynamic balance and speed of reaction. Higher sex mobility was foundin the group of candidates to the secondary school. But in both groups the differences were not statistical significant.Conclusion. 1. High school candidates exceeded secondary school candidates in the case of coordinationmotor abilities only in temporary spatial orientation. There were no differences between levels of dynamic balanceand speed of reactions found. 2. There were no statistically significant differences in the range of sex inboth tested groups.WstępNabór i selekcja w sportach zimowych – to bardzozłożony proces ze względu na specyfikę, związanąz warunkami atmosferycznymi oraz śliskim i częstoniestabilnym podłożem, na którym są rozgrywane [1,2]. Zgodnie z definicją stanowią one system kompleksowychdziałań prowadzących do wybrania jednostekposiadających optymalne warunki somatyczne, psychicznei motoryczne dla uzyskania w przyszłości wysokichwyników w uprawianej dyscyplinie sportu [3].Selekcja jako proces ciągły i kontrolowany wiąże sięściśle z naborem do grup sportowych. Trwa ona przezcały okres szkolenia. Można ją podzielić na trzy etapy,czyli na: selekcję wstępną – określającą poziom sprawnościfizycznej i wybranych parametrów somatycznychmłodych kandydatów do szkolenia sportowego, selekcjęwłaściwą – prowadzoną w trakcie podstawowegoszkolenia oraz selekcję specjalistyczną – uwzględniającąpredyspozycje związane ze specyficznymi wymogamikonkretnych dyscyplin lub konkurencji sportowych[4].W niniejszym opracowaniu autorzy rozpatrują pierwszyetap selekcji, koncentrując się na koordynacyjnychzdolnościach motorycznych (KZM). Jest to grupazdolności często pomijana w programach naborowych,a trzeba pamiętać, że zdolności koordynacyjne związanesą z funkcjonowaniem całego organizmu ludzkiego,wszystkich jego układów. Badacze zajmującysię istotą, strukturą i uwarunkowaniami zdolnościkoordynacyjnych zgodni są co do tego, że u ich podstawleżą procesy fizyczne, oparte przede wszystkimna właściwościach układu nerwowego [5, 6, 7, 8, 9].W publikacjach, obok analiz zmierzających w kierunkuwyjaśnienia mechanizmów sterowania ruchamii struktury uwarunkowań zdolności koordynacyjnych,odnajdujemy również definicję KZM. Są to względnieutrwalone i uogólnione formy przebiegu psychofizycznychprocesów regulacji ruchowej i wyróżnia się wśródnich osiem specyficznych zdolności: kinestetycznegoróżnicowania ruchów, orientacji czasowo-przestrzennej,zachowania równowagi, rytmizacji, szybkiej reakcji,sprzężenia, dostosowania motorycznego, wysokiejczęstotliwości.Dla praktyki sportowej niezwykle ważnym zagadnieniemjest znajomość procesów rozwojowych tychzdolności i możliwości ich wytrenowania. Dynamikarozwoju poszczególnych KZM jest znacząco zróżnicowana.Zdolność kinestetycznego różnicowania ruchówrozwija się dynamicznie do dziesiątego ÷ jedenastegoroku życia. W wieku 13 lat jej poziom poprawiasię nieznacznie lub stabilizuje [10]. Optimum rozwojuzdolności orientacji czasowo-przestrzennej przypadana pierwsze lata okresu pokwitania, po czym w wieku14÷16 lat następuje ponowny przyrost jej poziomu [11].Zdolność równowagi statycznej uzyskuje swój najwyższypoziom u dziewcząt szesnasto-, siedemnastoletnich,a u chłopców w wieku 14 lat, dynamicznej zaśodpowiednio w siedemnastym i szesnastym roku życia[12]. Zdolność rytmizacji ruchów rozwija się dynamiczniedo jedenastego roku życia u dziewcząt i trzynastegou chłopców, po czym tempo jej przyrostu wyraźniesłabnie [11]. Zdolność szybkiej reakcji rozwija sięprogresywnie do 13 lat u dziewcząt i do trzynastego÷ czternastego roku życia u chłopców, po czym stabilizujesię [12]. Wzrost poziomu zdolności dostosowaniamotorycznego wyraźnie zmniejsza się u dziewczątpo jedenastym ÷ dwunastym roku życia, natomiastu chłopców rozwija się podczas całego okresu szkolnego.Do okresów najbardziej dynamicznego rozwoju tejzdolności można zaliczyć wiek od siódmego do jedenastegoroku oraz od 13 do 16 lat [10, 13]. Odmienny jestobraz dynamiki rozwoju częstotliwości ruchów. Raczeki Mynarski [12] wykazali, że częstotliwość ruchów rękąrozwija się dynamicznie od siódmego do dwunastegoroku życia. Tempo progresywnego jej wzrostu wyraźnie– 76 –

Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych u kandydatów do ZSMS w Zakopanemmaleje w okresie pokwitania, po czym znowu rośnie ażdo osiemnastego roku życia.Zdaniem Hirtza [11] 25% wzrostu poziomu KZMu obojga płci przypada średnio do wieku 8 lat, 50%do 10 lat, a w wieku 12 lat młodzież osiąga 75% pełnegorozwoju. Pełny ich rozwój przypada przeciętniena szesnasty rok życia. Należy jednak podkreślić, żeu dzieci w wieku szkolnym niektóre wskaźniki KZMwzrastają o 20÷30%, a inne nawet o 600% [6].Ze względu na płeć badanych w przedziale wiekowym16÷18 lat obserwuje się zróżnicowanie koordynacyjnychzdolności motorycznych w wąskim zakresie. Wpóźniejszym wieku w przypadku takich KZM, jak orientacjaczasowo-przestrzenna, kinestetyczne różnicowanieruchów, zróżnicowanie to wyraźnie zwiększa się nakorzyść mężczyzn [9].Przytoczone wyniki badań różnych autorów dotyczągłównie dużych populacji młodzieży szkolnej, która nieuprawia sportu wyczynowego. Ze względu na znacznemożliwości wytrenowania poszczególnych KZM niezwykleistotne jest wykorzystywane tego w procesietreningowym. Przy właściwym treningu koordynacyjnymzawodnicy w wieku juniora młodszego (kandydacido liceum – 16 lat) powinni charakteryzować się zdecydowanielepszymi wynikami od swych młodszychkolegów, którzy są dopiero adeptami w sportowychzmaganiach (kandydaci do gimnazjum – 13 lat).Celem niniejszego opracowania jest określeniestopnia zróżnicowania KZM pomiędzy kandydatamido gimnazjum i liceum Zespołu Szkół MistrzostwaSportowego w Zakopanem. Opierając się na analizieliteratury sformułowano następujące hipotezy badawcze:1. Poziom zdolności koordynacyjnych kandydatów doliceum jest wyższy od kandydatów do gimnazjum.2. Nie ma różnic płciowych w grupach gimnazjalistówi licealistów w zakresie poszczególnych zdolnościkoordynacyjnych.Materiał i metodyBadana grupaMateriał opracowania stanowią wyniki badań naborowychkandydatów do liceum i gimnazjum ZespołuSzkół Mistrzostwa Sportowego w Zakopanem (ZSMS)uprawiających sporty zimowe (łyżwiarstwo szybkie,kombinację norweską, narciarstwo zjazdowe i biegowe).W badaniach wzięły udział 62 osoby, w tym 23gimnazjalistów (12 dziewcząt i 11 chłopców) i 39 licealistów(14 dziewcząt i 25 chłopców). Średni wiek badanychwynosił odpowiednio: w grupie gimnazjalistów13,4, a w grupie licealistów 16,6 lat.O rekrutacji do ZSMS decyduje głównie osiągniętywcześniej przez kandydata wynik sportowy w swojejdyscyplinie, jest to więc grupa wyselekcjonowana.Badania przeprowadzano w 2007 roku.Procedura badawczaW badaniach naborowych do ZSMS, dotyczącychpoziomu koordynacyjnych zdolności motorycznych,wykonano pomiary aparaturowe zdolności orientacjiczasowo-przestrzennej, szybkiej reakcji motorycznejoraz równowagi. Wykorzystano urządzenia: aparatPiórkowskiego US-6; aparat krzyżowy AKN-102; mier-Ryc. 1. Pomiar równowagi dynamicznej – tor sinusoidy; a) w płaszczyźnie czołowej, b) w płaszczyźnie strzałkowejFig. 1. Dynamic balance measurement – a sinusoid path: a) frontal plane, b) fibular plane– 77 –

Dariusz Tchórzewski, Marek Szczygieł, Marek Paliknik szybkości reakcji MRK 80 oraz platformę balansowąLibra do oceny równowagi dynamicznej. Do grupyzdolności koordynacyjnych zaliczono również testzwinnościowy – bieg po kopercie.W pomiarach aparatem Piórkowskiego zastosowanoszybkość emisji bodźców 107 przy minutowym czasiepróby. W aparacie krzyżowym zastosowano seriębez narzuconego rytmu, rejestrując w sekundach czaswykonania zadania (49 impulsów). Pomiar szybkościreakcji na bodziec słuchowy i wzrokowy polegał narejestracji i uśrednieniu wyników 10 prób (jednakowow przypadku bodźca słuchowego i wzrokowego). Wprzypadku badania aparatem Piórkowskiego, krzyżowymi MRK badany wykonywał próbę dowolną ręką.Pomiary równowagi dynamicznej przeprowadzonona platformie balansowej Libra firmy EasyTech.Obejmowały one dwie próby: jedną w płaszczyźnieczołowej, drugą – w strzałkowej. Zadaniem badanegobyło takie operowanie platformą poprzez wywieranieodpowiedniego nacisku stopami, aby kreślona przeznią na ekranie komputerowym linia jak najlepiej odzwierciedlaławzorcową linię środkową (tj. pokrywałasię z nią). Za linię wzorcową przyjęto sinusoidę (ryc. 1).Pomiar poprzedzony był rozgrzewką (30 s dla każdejz płaszczyzn). Pomiar właściwy trwał jedną minutę dlakażdej płaszczyzny. Do dalszych analiz wykorzystanowynik końcowy (GLOBAL), określany osobno dla każdejz płaszczyzn.W biegu zwinnościowym badani mieli za zadanietrzykrotne pokonanie toru w kształcie koperty (5 × 3 m)w jak najkrótszym czasie.Analiza danychW celu uzyskania odpowiedzi na postawione w pracypytania badawcze, wyniki pomiarów opracowano zapomocą powszechnie stosowanych metod statystykiopisowej. Wyznaczono dla obu grup podstawowe charakterystykiliczbowe badanych zmiennych, czyli średniąarytmetyczną (x – ), odchylenie standardowe (SD)wartości minimalne (min) i maksymalne (max).Wobec braku rozkładu normalnego niektórych analizowanychdanych, potwierdzonego testem Shapiro--Wilka, posłużono się w dalszych analizach testaminieparametrycznymi.Do sprawdzenia różnic pomiędzy grupą gimnazjalistówa licealistów oraz w obrębie płci zastosowano testistotności różnic dwóch grup niezależnych – U Manna--Whitneya. Aby różnice zostały uznane za istotne statystycznie,przyjęto założenie wartości poziomu istotnościp < 0,05.Dokonano normalizacji grup gimnazjalistów na tlelicealistów, jak również obliczono wskaźniki dymorfizmupłciowego. Obliczenia wykonano w programieSTATISTICA 7.0.WynikiAnalizie poddano sześć testów koordynacyjnych reprezentującychzdolności: orientacji czasowo-przestrzennej(próby na aparacie Piórkowskiego i krzyżowym), szybkiejreakcji motorycznej (próby na mierniku szybkości reakcji– osobno dla bodźców wzrokowych i słuchowych)oraz równowagi dynamicznej (próby na platformie balansowej– osobno w płaszczyźnie czołowej i strzałkowej).Dodatkowo zanalizowano test zwinnościowy (biegpo kopercie), który oprócz zdolności koordynacyjnychkoreluje ściśle ze zdolnościami siłowo-szybkościowymii dlatego umiejscowiony jest w strukturze motorycznościjako hybrydowy [9]. Podstawowe charakterystyki statystyczneotrzymanych wyników zamieszczono w tabeli1. Różnice w wynikach poszczególnych prób pomiędzygrupami gimnazjalistów i licealistów przestawionow ujęciu relatywnym w formie wskaźników unormowanych,zmieniając odpowiednio ich znak dla łatwiejszejinterpretacji danego testu (tab. 1, ryc. 2).Zaobserwowane różnice przebiegają nieco odmiennieu obu płci szczególnie w odniesieniu do zdolnościorientacji czasowo-przestrzennej. U dziewcząt wynikitestów na aparatach Piórkowskiego i krzyżowym są dosiebie przeciwstawne, ale tylko w pierwszym przypadkustwierdzona różnica jest istotna statystycznie (tab. 2).W grupie męskiej w obrębie omawianej zdolności uwidoczniłasię natomiast zdecydowana przewaga kandydatówdo liceum w stosunku do ich młodszych kolegów.Wartości unormowane przekraczają w przypadku próbyna aparacie Piórkowskiego 2,7 s, a na krzyżowym 1,8 s.Obie różnice są wysoce statystycznie istotne (tab. 2).Zdolność szybkiej reakcji motorycznej nie różnicujew sposób istotny obu badanych grup. Wyniki w grupiechłopców praktycznie się od siebie nie różnią, u dziewczątnieznacznie lepsze rezultaty osiągnęły licealistki.Próba równowagi dynamicznej w żaden sposóbnie różnicowała grup żeńskich. W grupie męskiej lepsząrównowagą cechowali się licealiści, szczególniew płaszczyźnie czołowej.Bieg zwinnościowy, pomimo swojej hybrydowościrównież nie różnicował badanych w sposób istotny statystycznie.Zaskoczeniem może być uzyskanie przeztrzynastolatki lepszych wyników w tej próbie od starszychkoleżanek.– 78 –

Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych u kandydatów do ZSMS w ZakopanemTabela 1. Charakterystyki statystyczne wyników uzyskanych w wybranych testach zdolności koordynacyjnych. Wartości wskaźnikówunormowanych kandydatów do gimnazjum na tle liceum oraz wskaźników dymorfizmu płciowegoTable 1. The results of chosen tests for CMA in statistical characteristics. Standard indexes values of candidates for Polish gymnasiumagainst a background of high school and sexual dimporphism indexesGrupanStatystykaAp. PiórkowskiegoAp. krzyżowySzybkość reakcjib. słuchowySzybkość reakcjib. wzrokowyRównowagapł. czołowaRównowagapł. strzałkowaBieg po kopercieDziewczęta (gimnazjum) 12Dziewczęta (liceum) 14Chłopcy (gimnazjum) 11Chłopcy (liceum) 25x– 62,75 70,67 0,20 0,30 12,71 12,64 26,07s 17,44 8,33 0,03 0,03 3,13 2,56 2,08x– 76,86 84,44 0,19 0,28 12,55 12,70 26,65s 21,27 12,32 0,02 0,03 3,49 3,19 2,12x– 44,18 101,29 0,21 0,30 15,02 15,25 25,93s 24,65 22,43 0,04 0,03 3,25 3,45 1,44x– 81,70 80,70 0,20 0,30 12,10 13,70 25,00s 13,73 11,06 0,03 0,02 3,51 3,28 1,14WskaźnikiUnormowany – dziewczęta(gimnazjum / liceum)Unormowany – chłopcy(gimnazjum / liceum)WU –0,66 1,12 –0,50 –0,67 –0,05 0,02 0,27WU –2,73 –1,86 –0,33 0,00 –0,83 –0,47 –0,82Dymorfizmu – gimnazjum WD –0,88 –1,99 –0,29 0,00 –0,72 –0,87 0,08Dymorfizmu – liceum WD 0,28 0,32 –0,40 –0,80 0,13 –0,31 1,01Tabela 2. Wyniki testu U Manna-Whitneya dla określenia istotności różnic (a) wyników wybranych testów zdolności koordynacyjnychpomiędzy kandydatami do gimnazjum i liceum; (b) istotności różnic międzypłciowychTable 2. The results of U Mann-Whitney test used as a tool for defining significance level of (a) differences in results of chosen CMAtests: candidates for Polish gymnasium versus high school candidates; (b) the significance of sexual differencesGrupaStatystykaAp. PiórkowskiegoAp. krzyżowySzybkość reakcjib. słuchowySzybkość reakcjib. wzrokowyRównowaga pł.czołowaRównowaga pł.strzałkowaBieg po kopercieDziewczęta gimnazjum / liceum p 0,0421 0,0785 0,1246 0,1177 0,8369 0,8370 0,6434Chłopcy gimnazjum / liceum p 0,0057 0,0067 0,5921 0,1639 0,0393 0,2948 0,3277Dymorfizm gimnazjum p 0,1163 0,0184 0,8283 1,0000 0,1027 0,0525 0,5383Dymorfizm liceum p 0,7920 0,4308 0,1629 0,8823 0,4731 0,4914 0,0376Wartości istotne statystycznie wyróżniono wytłuszczoną czcionką / Statistically significant values in bold printOdmiennie w obu grupach kształtowały się różnicew obrębie płci badanych. W przypadku gimnazjalistówdominowały dziewczęta, u licealistów zaś chłopcy.Biorąc pod uwagę wartości otrzymanych wskaźnikówmożna zauważyć większe zróżnicowanie w młodszejgrupie, szczególnie w odniesieniu do równowagi– 79 –

Dariusz Tchórzewski, Marek Szczygieł, Marek Palika)b) Ryc.2. Wartości unormowane wyników kandydatów do gimnazjum na tle grupy kandydatów do liceum: a) dziewczęta, b) chłopcyFig. 2. Standard indexes of results. Candidates for Polish gymnasium against a background of the group of high school candidates:a) girls, b) boysa)b) Ryc. 3. Wartości wskaźników dymorfizmu płciowego w grupach kandydatów do gimnazjum i liceum; a) gimnazjum; b) liceum.Fig. 3. The values of sexual dimorphism indexes measured in groups of candidates for Polish gymnasium and high school: a) Polishgymnasium, b) high schooli orientacji czasowo-przestrzennej. Uzyskane rezultatypoza nielicznymi wyjątkami były jednak statystycznienieistotne (tab. 2).DyskusjaKoordynacyjne zdolności motoryczne w decydującejmierze wyznaczają efektywność działań i zachowańmotorycznych jednostki. Wysoki poziom ich rozwojukoreluje znacząco z wysoką sprawnością intelektualną.Decydują one o szybkości i jakości uczenia się motorycznego,doskonalenia i stabilizacji sportowych umiejętnościtechniczno-taktycznych. Dlatego też nie może ichzabraknąć w testach naborowych do szkół sportowych.W badaniach własnych przeprowadzono w grupiemłodzieży kandydującej do nauki w ZSMS Zakopanewybrane testy koordynacyjne reprezentujące orientacjęczasowo-przestrzenną, szybką reakcję i równowagędynamiczną. Założono wstępnie, że młodzież, któraw dłuższym okresie była poddana działaniom treningowym,powinna charakteryzować się znacznie lepszymiwynikami testów zdolności koordynacyjnych. Założenieto miało swoje odzwierciedlenie w literaturze. Badaniaeksperymentalne służące do porównania poziomuKZM młodych sportowców i uczniów, u których zdolnościrozwijano w okresie 1–4 lat pokazały, że sportowcyobu płci przewyższają rówieśników o 20÷40, a nawet60÷100 i więcej procent. Stwierdzone różnice w pozio-– 80 –

Poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych u kandydatów do ZSMS w Zakopanemmie KZM zależały w tym wypadku głównie od stażutreningowego [13, 14, 15].Uzyskane wyniki badań własnych tylko częściowopotwierdziły powyższe spostrzeżenia. Jedyniew przypadku orientacji czasowo-przestrzennej możnapowiedzieć o przewadze kandydatów do liceum i to tylkow odniesieniu do chłopców. Należy również zauważyć,że w obu grupach uzyskane wyniki na aparatachPiórkowskiego i krzyżowym nie należą do dobrych.Zastanawiający jest brak istotnej różnicy pomiędzyobydwoma grupami w poziomie równowagi dynamiczneju dziewcząt oraz tylko nieznaczne zróżnicowanieu chłopców. Równowaga dynamiczna jest przecieżzdolnością, której wysoki poziom w sporcie, a szczególniew dyscyplinach zimowych jest bardzo pożądany[16, 17]. Nie wykazano także różnic w szybkości reakcjimotorycznej. Można było przypuszczać, że w teściezwinnościowym, który jest w znacznym stopniu „wysycony”zdolnościami energetycznymi, przewaga licealistówbędzie bezdyskusyjna. Otrzymane wyniki pozwoliłyzweryfikować to założenie negatywnie.Analizując wyniki surowe poszczególnych testównie sposób stwierdzić, czy uzyskany w nich rezultatsytuuje którąkolwiek z badanych grup na wysokim poziomie.Świadczą one raczej o zaniedbaniach w kształtowaniuKZM, co zaobserwowano zwłaszcza w przypadkukandydatów do liceum, którzy często legitymująsię co najmniej czteroletnim stażem zawodniczym. Otym, co można uzyskać wprowadzając do programutreningowego kształtowanie zdolności koordynacyjnych,świadczą badania Raczka [18], który porównującrozwój sprawności koordynacyjnej u 14-, 15-letnich zawodnikóww grupach z akcentowanym treningiem koordynacyjnymi kontrolnej wykazał istotne przyrosty KZM(przekraczające 20%) w grupach eksperymentalnych.Niezwykle ważne wydają się w tym przypadku pośredniekorzyści wynikające ze wzbogacenia treningu o koordynację.W przytoczonych badaniach lepsze koordynacyjneprzygotowanie młodych sportowców z grupdoświadczalnych wpłynęło na poprawę zdolności kondycyjnych,szczególnie wytrzymałości, przy takim samymprogramie treningu wytrzymałościowego w obugrupach. Stwierdzone różnice autor wyjaśnia wyższąekonomicznością i efektywnością ruchów u osobnikówz grup eksperymentalnych.Otrzymane wyniki zdają się potwierdzać ogólnątendencję niewielkiego zróżnicowania międzypłciowegow zakresie zdolności koordynacyjnych w rozpatrywanymprzedziale wieku. Widoczne większe zróżnicowaniew grupie gimnazjalistów podobnie jak w grupielicealistów okazało się statystycznie nieistotne.Wnioski1. Kandydaci do liceum ZSMS przewyższali kandydatówdo gimnazjum pod względem badanych KZM jedyniew zdolności orientacji czasowo-przestrzennej.Nie wykazano natomiast różnic w poziomach równowagidynamicznej i szybkości reakcji.2. Większym dymorfizmem płciowym charakteryzowałasię grupa gimnazjalistów, jednak w obu grupachwykazane różnice nie były statystycznie istotne.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Krasicki Sz, Majoch T, Tokarz L: Biegi narciarskie. Warszawa,COS RCMSKFiS, 1995; 65–73.[2] Kuch St: Łyżwiarstwo szybkie. Warszawa, COS RCMSK-FiS, 1999: 14–15.[3] Zaporożanow W, Sozański H: Dobór i kwalifi kacja dosportu. Warszawa, COS, 1997: 83–92.[4] Sozański H i wsp.: Podstawy teorii treningu sportowego.COS, Warszawa, 1999: 49–72.[5] Szopa J, Mleczko E, Żak S: Podstawy antropomotoryki.Warszawa – Kraków, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999:91–98.[6] Raczek J, Młynarski W, Ljach W.: Kształtowanie i diagnozowaniekoordynacyjnych zdolności motorycznych.Katowice, AWF, 2002: 11–25.[7] Waśkiewicz Z.: Wpływ wysiłków anaerobowych na wybraneaspekty koordynacji motorycznej. Katowice, AWF,2002: 5–68.[8] Juras G: Koordynacyjne uwarunkowania procesu uczeniasię utrzymywania równowagi ciała. Katowice, AWF, 2003:8–22.[9] Osiński W: Antropomotoryka. Poznań, AWF, 2003:53–72.[10] Ljach W: Sensitiwnyje periody rozwitia koordinacyonnychsposobnostiej dietiej w szkolnom wozrastie. Tieor. i Prakt.Fiz. Kult., 1990; 3: 15–19.[11] Hirtz P: Schwerpunkte der koordinativ – motorischenVervollkommnung im Sport–unterncht der Klassen 1 bis10. Körpersiehung, 1978; 1: 340–343.[12] Raczek J, Mynarski W: Koordynacyjne zdolności motorycznedzieci i młodzieży. Katowice, AWF, 1992: 15–28.[13] Ljach W.: Wzaimoswiazi mieżdu koordynacyonnymisposobnostiami i pokazatieliami rozwitia psychofi ziołogiczeskichfunkcyj u dietiej szkolnogo wozrasta. Acta UniversitatisPalackianae Olomuncesis, 1990; 3: 237–254.– 81 –

Dariusz Tchórzewski, Marek Szczygieł, Marek Palik[14] Hirtz P, Wellitz J: Hohes Niveau Koordinativer Fähigkeitenführt zur besseren Ergebnisen im Motorischen Lernen.Körpererzienhung, 1985; 4: 151–154.[15] Prus G, Mynarski W: Wpływ różnych programów treningowychna poziom koordynacyjnych zdolności motorycznych.Trener 1998; 1: 131–142.[16] Cachupe WJ, Shifflett B, Kahanov L, Wughalter EH: Reliabilityof Biodex Balance System Measures. Measurementin Physical Education and Exercise Science, 2001; 5(2),97–108.[17] Boloban V: Systemic Stabilography: Methodology ofMeasuring, Estimating and Controlling Sportsman BodyBalance and the System of Bodies; in Sadowski J (ed):Coordination Motor Abilities in Scientific Research.Faculty of Physical Education in Biała Podlaska 2005;102–109.[18] Raczek J: Rola koordynacyjnych zdolności motorycznychw procesie nauczania sportowych umiejętności dziecii młodzieży. Zeszyty Naukowe, Wrocław, AWF, 1989; 50:21–27.– 82 –

PRACE PRZEGLĄDOWEREVIEW PAPERS

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008WSPÓŁCZESNA WERSJA SYSTEMUBUDOWY RUCHÓW BERNSZTEJNACONTEMPORARY VERSION OF BERNSTEIN’S SYSTEMOF MOVEMENTS CONSTRUCTIONWacław Petryński** dr, Katedra Turystyki, Górnośląska Wyższa Szkoła Handowa, Katowice, ul Harcerzy Września 3Słowa kluczowe: budowa ruchów człowieka, teoria Bernsztejna, zjawiska i procesy psychicznew sterowaniu ruchami, przetwarzanie informacji w sterowaniu ruchamiKeywords: movements construction in humans, Bernstein theory, psychical pheno menaand processes involved in movements control, information processing in motor controlSTRESZCZENIE • SUMMARYW pracy zwrócono uwagę na działanie w antropomotoryce zasady niezupełności systemów logicznych,sformułowanej przez K. Gödla. Wynika z niej nieuchronność pojawiania się nieusuwalnych sprzeczności w systemie,który można opisać prostą arytmetyką, i konieczność wprowadzania nowych przesłanek do takiegosystemu, by owe sprzeczności usunąć. W antropomotoryce takimi dodatkowymi przesłankami mogą być:uznanie, że kod czuciowy i obrazowy umożliwia sprawne przetwarzanie informacji, również budowanie teorii,oraz zasada zgodności skal według J. Morawskiego. Zwrócono uwagę na fakt, że psychologia nie dostarczaantropomotoryce dostatecznie jasnych definicji zjawisk i procesów odgrywających ważną rolę w sterowaniuruchami, niezbędne jest zatem sformułowanie takich definicji na potrzeby antropomotoryki. Wychodząc z teoriiBernsztejna, uzupełnionej o wspomniane przesłanki, prześledzono przetwarzanie informacji od chwili pojawieniasię bodźców w środowisku. Przeanalizowano następujące zjawiska: odbiór bodźców, wytwarzanie podich wpływem podniet czuciowych w narządach zmysłów, wybiórcze wzmacnianie odebranych bodźców (czynnikipsychologiczne), porcjowanie odebranej informacji, ewentualne dorabianie brakującej informacji, wykorzystywanieinstynktu, inteligencji i intuicji na poszczególnych poziomach budowy ruchów, wypracowywanieodpowiedzi, wykorzystywanie kopii eferentnych na poszczególnych poziomach, wybiórcze wzmacnianieodpowiedzi na poszczególnych poziomach budowy ruchów oraz wykonanie odpowiedzi ruchowej. W pracyzamieszczono stosowny wykres, który m.in. ułatwia wyjaśnienie zjawisk pogorszenia jakości ruchów w wyniku„wyłączenia” automatyzmów z poziomu B (synergie mięśniowe, „czucie w rękach”) oraz z poziomu C (orientacjaprzestrzenna, „miara w oku”). W podsumowaniu zwrócono uwagę na uniwersalność proponowanegowzorca, który harmonijnie łączy teorię ekologiczną J.J. Gibsona, hipotezę punktu równowagi A.G. Feldmana,teorię schematów R.A. Schmidta, przewidywanie prawdopodobne I.M. Fejgenberga czy niedookreślonośćE.-J. Hossnera i S. Künzella.The author has called attention to the fact that, according to the incompleteness theorem formulated byK. Gödel, anthropokinesiologists come across some unsolvable incoherencies. When significant inconsistenciesbecome more numerous, it becomes necessary to introduce new premises into the theory. In anthropokinesiologysuch premises may be: the hypothesis that sensory code enables efficacious information processing, includingformation of theories, as well as the rule of scales conformity as by J. Morawski. In anthropokinesiology veryimportant is also the fact that psychology does not provide the science with clear an unambiguous definitionsof notions important for movement control in humans. So, it is necessary to formulate appropriate descriptions.– 85 –

Wacław PetryńskiTaking as a basis the Bernstein’s theory, supplemented with the premises already mentioned, the informationprocessing has been analysed from the moment of the occurrence of stimuli in an environment. The authorfollowed through the following processes: stimuli reception, sensory inputs production, selective amplificationof information carried by sensory inputs (psychological factors), perceptual chunking, making up for missing information(if necessary), using of instinct, intelligence and intuition at various levels of movements constructionsystem, creation of a response, using efferent copies at particular levels, selective amplification of response andeventually execution of a movement response. Author has presented a new diagram, which among others enablesexplaining the deterioration of movement quality as a result of “switching off” the automatisms from B-level(muscle synergies, “feeling in hand”) and from C-level (space orientation, “measure by eye”). In summary it wasemphasised that the proposed model enables compatible joining the ecological theory by J.J. Gibson, equilibriumpoint hypothesis by A.G. Feldman, scheme theory by R.A. Schmidt, probabilistic prognosis by I.M. Feigenberg orunderdetermination theory by E.-J. Hossner and S. Künzell.WstępJednym z największych osiągnięć intelektualnychi naukowych XX wieku była sformułowana w 1931roku przez Kurta Gödla zasada niezupełności systemówlogicznych [1, s. 115; 2, s. 164; 3]. Głosi ona, żew każdym systemie, który da się opisać elementarnąarytmetyką, musi pojawić się zdanie, którego nie możnaani udowodnić, ani obalić. By przezwyciężyć takąsprzeczność, niezbędne jest wprowadzenie do systemunowej przesłanki. W fizyce wyraźnym przykłademprawdziwości tego prawa był kryzys newtonowskiegopostrzegania świata, który można było przełamać dopieropo wprowadzeniu nowej przesłanki (teorii porcjowaniaenergii, czyli teorii kwantów), co doprowadziło dopowstania fizyki kwantowej. Można to postrzegać jakoprzejaw ogólnej prawidłowości w nauce. Koniecznajest więc rozbudowa systemów docierających w trakcieswego rozwoju do jakiejś sprzeczności i wprowadzanienowych przesłanek. W ten sposób tworzy się nowesystemy, które umożliwiają rozwiązanie w swych ramachzaobserwowanych sprzeczności. Te jednak stająsię zarazem źródłem innych.1. Antropomotoryka i psychologiaW analizach zjawisk i procesów sterowania ruchamiczłowieka musimy korzystać z osiągnięć psychologii.Jej warsztat intelektualny różni się wyraźnie od warsztatunauk przyrodniczych czy technicznych. Nauki technicznetkwią korzeniami w fizyce i matematyce, a jednąz najwybitniejszych postaci z tego kręgu jest bez wątpieniaIzaak Newton. Już w połowie XVII wieku przyodziałon dającą się obserwować „szkiełkiem i okiem”rzeczywistość w matematyczną sukienkę. Wprawdziesukienka ta jest miejscami nieco kusa – wszak matematykanie potrafiła uporządkować nawet samej siebie,a co dopiero fizyki, techniki i całej reszty rzeczywistości– ale wymusiła pewną dyscyplinę myślenia. Dotyczyona przede wszystkim jasności definicji i powtarzalnościpowiązań przyczynowo-skutkowych.Psychologia nie miała, jak się wydaje, równie wieleszczęścia. Przede wszystkim przedmiot jej zainteresowaniajest znacznie bardziej złożony niż powiązaniamasy, siły i przyspieszenia czy napięcia, natężeniai oporu elektrycznego. Dlatego w psychologii trudniejbyło o definicje równie jasne i jednoznaczne, jak w fizycei technice. Weźmy na przykład Słownik psychologiiArthura S. Rebera i spróbujmy się dowiedzieć, co tojest „emocja” lub „inteligencja”.• Emocja (emotion) – „z historycznego punktu widzeniatermin ten okazał się całkowicie oporny wobecprób zdefiniowania go (...)”.• Inteligencja (intelligence) – „tylko kilku pojęciomw psychologii poświęcono równie wiele uwagi i tylkoniewielu udało się oprzeć wyjaśnieniu równieskutecznie (...)” [4, s. 189 i 272].W jakimkolwiek słowniku technicznym czy fizycznymumieszczenie tego rodzaju sformułowania byłyby nie dopomyślenia! Natomiast psychologowie po prostu przyzwyczailisię do takich „definicji” 1 . Wprawdzie potrafiąbardzo sprawnie posługiwać się takimi słabo określonymipojęciami, budować precyzyjne łańcuchy przyczynowo-skutkowei formułować zdumiewająco trafne wnioski,ale swoista nieoznaczoność pojęć psychologicznychsprawia, że wykorzystanie ich w innych dziedzinach naukijest utrudnione lub wręcz niemożliwe.1Choć nie należałoby wykluczać możliwości, że przedmiot badańpsychologii był tak złożony, iż sformułowanie dokładnych definicji było niemożliwei jedynie określenia „mgławicowe” w ogóle umożliwiły jakiejkolwiekanalizy. Niemniej konieczność ich uściślenia, by mogły być przydatne równieżw innych dziedzinach nauki, staje się dziś coraz bardziej palącym problemem.– 86 –

Współczesna wersja systemu budowy ruchów BernsztejnaW nauce o ruchach człowieka sytuacja ta sprawia,że konieczne jest uściślenie pojęć psychologicznych,by mogły stać się przydatnymi narzędziami analizy procesówsterowania ruchami. Przykładem tego są pojęcia„instynkt”, „inteligencja” i „intuicja”, które na potrzebynauki o ruchach można zdefiniować następująco:• Instynkt (instinct) – „właściwa danemu gatunkowi istotżywych zdolność do skutecznej odpowiedzi na bodźceprzez tworzenie szablonowej odpowiedzi w sytuacjitypowej dla danego gatunku; obejmuje stosowaniewrodzonych wzorców zachowań i nie wymaga jakiegokolwiekczynnego przetwarzania informacji”.• Inteligencja (intelligence) – „właściwa człowiekowizdolność do skutecznej odpowiedzi na bodźceprzez tworzenie nowej odpowiedzi w sytuacji nietypowej;obejmuje stosowanie czynnego, logicznegoprzetwarzania dokładnie rozpoznanej informacjiwedług wcześniej znanych zasad”.• Intuicja (intuition) – „właściwa danemu człowiekowizdolność do skutecznej odpowiedzi na bodźceprzez tworzenie nowych odpowiedzi w sytuacji nietypowej;obejmuje stosowanie czynnego przetwarzanianiejednoznacznej i/lub niepełnej informacjiprzy braku ściśle określonych reguł i wymaga odgadywaniabrakującej informacji oraz przewidywaniaprawdopodobnego” [3].Instynkt obejmuje najprostsze wzorce zachowań,dzięki czemu zachowania te są szybkie, celowe i przewidywalne,ale jedynie szablonowe.Inteligencja obejmuje budowanie ściśle określonychłańcuchów przyczynowo-skutkowych. Do opisu tegoprocesu można wykorzystać arytmetykę, co umożliwiawprawdzie dokładne przewidywanie rozwoju wydarzeńw odległej przyszłości, ale sprawia, że inteligencja podlegaograniczeniom wynikającym z twierdzenia o niezupełnościsystemów logicznych.Intuicja obejmuje odgadywanie rozwiązania bieżącegozadania, najczęściej z wykorzystaniem przewidywaniaprawdopodobnego. Matematycznym narzędziemopisu działań intuicyjnych może być teoria chaosu.Dzięki pomijaniu procedur logicznego przetwarzaniainformacji, obejmującego żmudne i czasochłonne tworzeniełańcuchów przyczynowo-skutkowych, umożliwiaszybkie odkrycie pożądanego rozwiązania. Niegwarantuje jednak trafnego przewidywania (zwłaszczaw odległej przyszłości) z powodu niejednoznacznościpowiązań przyczynowo-skutkowych, wzrastającejw miarę oddalania się od początku procesu przetwarzaniainformacji.W psychologii ważny jest podział procesów przetwarzaniainformacji na świadome i podświadome.W podręczniku Zimbardo definicja pojęcia „świadomość”brzmi następująco:Świadomość (consciousness) – „stan, w którym jednostkazdaje sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych i środowiska zewnętrznego”[5, s. 740].Definicja zamieszczona w słowniku Rebera jestw zasadzie tożsama z tym opisem [4, s. 740].Definicji pojęcia „podświadomość” nie ma w podręcznikuZimbardo, jest jednakże opis pojęcia „podświadomezdawanie sobie sprawy”. Brzmi ono:Podświadome zdawanie sobie sprawy (subconscious awareness)– „procesy psychiczne dotyczące materiału, którego aktualnienie ma w świadomości, lecz można go odszukać w pamięci zapomocą specjalnych procedur przypominania” [5, 1999, s. 733].W słowniku Rebera znajdujemy natomiast następującądefinicję pojęcia „podświadomość”:Podświadomość (subconsciousness) – „w teorii psychoanalitycznej:poziom psychiczny, przez który materiał psychiczny przechodziw drodze do pełnej świadomości” [4, s. 513].Podana przez Rebera definicja pojęcia „podświadomość”nie jest dokładna. Co to jest „materiał psychiczny”?Co to jest „poziom psychiczny”? 2 Na czym polega „przechodzeniemateriału przez poziomy”? Na potrzeby naukio sterowaniu ruchami przytoczone definicje – dotycząceniezwykle ważnych obszarów przetwarzania informacji– są więc niemal zupełnie nieprzydatne. Konieczne jestzatem zbudowanie systemu pojęć zgodnego z osiągnięciamipsychologii i powszechnym odczuciem językowym,a zarazem przydatnego dla antropomotoryki.Porównując określenia Zimbardo i Rebera można dojśćdo wniosku, że oba one niejako „krążą” wokół istoty problemu,którą jest rodzaj kodu wykorzystywanego do przekazywaniai przetwarzania informacji. W przypadku świadomościjest to kod pojęciowy lub symboliczny, w przypadkupodświadomości – czuciowy lub obrazowy. Problem tenzostanie dokładniej omówiony w dalszej części pracy.2. Teoria Bernsztejna, teoria systemówi psycholingwistykaW antropomotoryce pierwszym prawdziwie systemowymujęciem wzorca budowy ruchów człowiekajest teoria Nikołaja Aleksandrowicza Bernsztejna [6].Na podstawie analiz rozwoju zdolności postrzegania,2Określenie „poziom psychiki” z teorii Carla Gustava Junga wydaje siętu zupełnie nieodpowiednie.– 87 –

Wacław Petryńskiprzetwarzania informacji i wykonywania ruchów w tokuewolucji biologicznej uczony ten stworzył pięciopoziomowysystem budowy ruchów. Poziom A jest poziomemnapięcia mięśniowego, niezbędnego do ustabilizowaniaukładu kostno-mięśniowego istot ze szkieletemwewnętrznym (kręgowców). Poziom B jest poziomemsynergii mięśniowych, zapewniającym sprawnewspółdziałanie różnych mięśni obsługujących ten samstaw. Poziom C jest poziomem ruchów w przestrzeni,zarówno całego ciała, jak i poszczególnych jego częściczy innych przedmiotów. Poziom D jest poziomemkonkretnych programów ruchów, obejmujących pewienich celowy ciąg. Poziom E jest poziomem uogólnionychprogramów ruchów (topologia), obejmujących ogólneich układy nie mające bezpośredniego powiązaniaz istniejącymi warunkami środowiskowymi. Bernsztejnpowiązał poszczególne zdolności z odpowiadającymiim tworami w ośrodkowym układzie nerwowym, którepojawiły się w toku rozwoju gatunkowego istot żywych.Układ poszczególnych poziomów przedstawiono narycinie 1.Jak już wspomniano, teoria ta jest w istocie ujęciemsystemowym, choć sam Bernsztejn tak jej nie nazwał(pierwszy pełny wykład teorii systemów Ludwig vonBertalanffy ogłosił w 1968 roku, a więc w dwa latapo śmierci Bernsztejna). Janusz M. Morawski definiujesystem jako warstwowy układ wymiany i przetwarzaniainformacji, w którym obowiązują następującezasady:1. Zasada hierarchiczności warstw.2. Zasada autonomii warstw.3. Zasada zgodności skal [2, s. 162–163].Zasada hierarchiczności warstw głosi, że w systemieistnieje warstwa główna, sterująca przebiegiemdanego procesu, niższe warstwy pełnią zaś funkcjepomocnicze.Zasada autonomii warstw głosi, że każda warstwawykonuje przypisane sobie zadania bez jakichkolwiekdodatkowych informacji, tzn. bez konieczności szczegółowegosterowania pracą tejże warstwy.Zasada zgodności skal głosi, że każda warstwa maswój własny, swoisty kod przetwarzania informacji, skalęczasową zjawisk, poziomu energii itp.Z zasady zgodności skal wynika, że na każdym poziomiestosowany jest inny, swoisty kod, umożliwiającyodpowiednio głębokie przetwarzanie informacji. Kodyte można uszeregować następująco:1) na poziomie B – kod czuciowy,2) na poziomie C – kod obrazowy,3) na poziomie D – kod pojęciowy,4) na poziomie E – kod symboliczny.Na poziomie A nie ma czynnego przetwarzania informacji. Ryc. 1. Wzorzec budowy ruchów wg N.A. Bernsztejna [3]– 88 –

Współczesna wersja systemu budowy ruchów Bernsztejna Fig. 1. Movement construction pattern according to N.A. Bernstein [3]W systemie proponowanym w niniejszej pracy słowo„pojęcie” należy uważać za abstrakcyjne (słowne)odwzorowanie ściśle określonego desygnatu, czyli konkretnejosoby, przedmiotu, zjawiska lub procesu, natomiastsłowo „symbol” – całej klasy osób, przedmiotów,zjawisk lub procesów. Na przykład słowo „Marysia” jestpojęciem, słowo „dziewczyna” zaś – symbolem. Takipodział jest w swej istocie zgodny z podziałem na słowa-znakii słowa-symbole w teorii Jeana Piageta [7, s.58].Podobne zasady sformułował również Bernsztejn.Dwie pierwsze są w istocie tożsame z zasadamiMorawskiego, trzecia zaś głosi, że powstanie nowegopoziomu nie tłumi możliwości niższych, ale je rozszerza.Zasady Bernsztejna i Morawskiego porównanow tabeli 1.Tabela 1. Porównanie zasad systemowych wg Bernsztejna i wg MorawskiegoBernsztejnZasada hierarchiczności poziomówZasada przypisania każdemu poziomowi określonej klasy ruchówZasada rozszerzania możliwości niższego poziomuwskutek pojawienia się wyższychMorawskiZasada hierarchiczności warstwZasada autonomii warstwZasada zgodności skalTable 1. Comparison of system rules by Bernstein and MorawskiBernsteinLevels hierarchy ruleRule of ascribing the specific class of movements to each movements’construction levelRule of widening the capabilities of lower levels as a resultof formation of higher onesMorawskiLayers hierarchy ruleLayers autonomy ruleScales conformity rule– 89 –

Wacław PetryńskiW analizach zachowań, również ruchowych,istot żywych niezbędne jest inne spojrzenie na problem„świadomości” i „podświadomości” (cudzysłowymają tu znaczenie), niż to nam proponuje psychologia.Przywołajmy następujący cytat z pracy Karla R.Poppera i Johna C. Ecclesa:Jak wynika z naszego punktu widzenia, ani odruch warunkowy,ani bezwarunkowy nie istnieje. Naszym zdaniem, pies Pawłowa,czynnie zainteresowany otoczeniem, opracowuje teorię [podkr.moje – W.P.], świadomie lub nieświadomie 3 , a następnie ją wypróbowuje.Opracowuje prawdziwą i oczywistą teorię, lub oczekiwanie,że pokarm pojawi się, gdy rozlegnie się dzwonek. Pawłow postrzegałpsa jako bierny mechanizm, natomiast moja interpretacja przypisujepsu (...) zainteresowanie (...) lub instynkt odkrywczy. Pawłowistotnie zaobserwował zachowanie odkrywcze (...). Nie dostrzegałon jednak tego, że nie był to „odruch” w jego ujęciu: nie była to odpowiedźna bodziec, lecz ogólna ciekawość i aktywność. (...) Z mojegopunktu widzenia dla czegoś, co jest bodźcem, u badanego zwierzęciamusi istnieć odpowiedni program działań (...). Wprawdzie proponowanyprzez Pawłowa mechanizm uczenia się jest bardzo prosty(...) lecz ani istoty żywe, ani ich dostosowania do środowiska nie sątak proste (...). Istoty nie oczekują biernie na powtórzenia zdarzeń(...), by wprowadzić do swej pamięci fakt istnienia regularności (...).Próbują raczej czynnie nałożyć odgadywane regularności (i podobieństwa)na świat. Jest to teoria czynnie zakładanych powiązańi ich odrzucania (...) którą można zaproponować w miejsce teoriiodruchów warunkowych.Odruch bezwarunkowy (...) jest częścią określonego genetyczniedziałania danego organu (...), który rozwiązuje, podobnie jakteoria, pewne problemy dostosowania się do zmieniającego się środowiska(...). Nasze organy są „rozwiązywaczami problemów”. (...)Teoria odruchów, zgodnie z którą każde zachowanie ma charakterodpowiedzi na bodziec, jest błędna i należy ją porzucić. Organizmysą rozwiązywaczami problemów i badaczami swego świata [8, s.136–138; za: 9].Podobną opinię sformułował jeden z najwybitniejszychwspółczesnych uczonych, fizyk Richard P.Feynman. Obserwując organizmy jednokomórkowezauważył:Zachowanie pantofelków nie jest aż tak mechanicznei jednowymiarowe, jak się twierdzi. Należy je opisaćzgodnie z prawdą, ponieważ dopóki się nie przekonamy,jak wielowymiarowe jest zachowanie nawet organizmówjednokomórkowych, nigdy nie zrozumiemyzachowania bardziej skomplikowanych zwierząt [10,s. 95].Uwzględnienie swoistości przetwarzania informacjina poszczególnych poziomach budowy ruchów, wynikającychbezpośrednio z teorii Bernsztejna, Piagetai Morawskiego, umożliwia usunięcie podziału na „świadomość”i „podświadomość”. Z przytoczonych cytatówwynika bowiem, że kod inny niż pojęciowy może rów-3Jest to bardzo śmiała hipoteza. Zakłada ona, że nawet złożone wzorceoczekiwań na przyszłość – określenie „teoria” wydaje mi się zbyt ryzykowne– można zbudować z nośników informacji innych niż pojęciowe (por. uczeniesię niekojarzeniowe, s. 73–74).nież służyć do sprawnego przetwarzania informacji,a nawet tworzenia teorii. W takim ujęciu „podświadomość”jest w gruncie rzeczy procesem przetwarzaniainformacji nieróżniącym się w istocie od świadomości,a jedynie wykorzystującym inny kod – nie pojęciowy lubsymboliczny, lecz czuciowy lub obrazowy.Weźmy następujący przykład z codziennego życia.Doświadczony kierowca widzi w oddali człowieka nachodniku. Niby taki sam jak inni, ale wzbudza pewienniepokój. Kierowca zdejmuje nogę z gazu. Gdy dojeżdżado owego człowieka, ten nagle wyrusza na jezdnię.Ostre hamowanie ratuje mu życie i zdrowie, ale gdybykierowca wcześniej nie zwolnił, wypadek byłby nieunikniony.Czy nigdy nie przeżyliśmy podobnej sytuacji?Czy nie zadawaliśmy sobie pytania: Skąd kierowcawiedział, że ma zwolnić? Zwykle kierowca nie potrafiopisać przyczyn swojego zachowania słowami, leczstwierdza: Ja to czułem! Jest to stwierdzenie niezwykletrafne, ale zapytajmy inaczej: Jaką informację i opisanąjakim kodem odebrał kierowca? W jaki sposób zostałaona przetworzona tak, że jej skutkiem była konkretnadecyzja o zmniejszeniu prędkości jazdy?Z powyższego rozumowania i trzeciej z wymienionychzasad Bernsztejna wynika, że intuicja, instynkti inteligencja mogą istnieć na każdym poziomie budowyruchów (aczkolwiek w różnych proporcjach).Wychodząc z tych przesłanek można zbudować systembudowy ruchów bardziej szczegółowy niż pierwotnywzorzec Bernsztejna.3. Szczegółowa analiza procesu tworzenia ruchów3.1. BodźceBodźce są czynnikami fizycznymi, pod którychdziałaniem narządy zmysłów wytwarzają swoiste podnietyczuciowe. Kurt Meinel i Günter Schnabel podzielilibodźce na pięć klas:• odczuwanie kinestetyczne ruchu i pozycji poszczególnychczęści ciała (proprioceptory),• odczuwanie dotykowe (taktylne),• odczuwanie statyczno-dynamiczne (narząd przedsionkowy),• odczuwanie wzrokowe,• odczuwanie słuchowe 4 [11, s. 48].Autorzy ci wyróżniają dwa kręgi regulacji: wewnętrzny(odczuwanie kinestetyczne i statyczno-dy-4Należałoby tu jeszcze dodać odczuwanie bólu, temperatury i zapachów.– 90 –

Współczesna wersja systemu budowy ruchów Bernsztejnanamiczne) oraz zewnętrzny (odczuwanie dotykowe,wzrokowe i słuchowe). Za Wolfgangiem Rüdigerem podają,że prędkość przewodzenia impulsu nerwowegow czuciowych i ruchowych włóknach nerwowych mięśniszkieletowych wynosi 60 do 120 m/s, w czuciowychwłóknach nerwowych narządów dotyku – 40 do 90 m/s,w ruchowych włóknach intrafuzalnych i czuciowychwłóknach narządów dotyku w skórze – 30 do 40 m/s,w czuciowych włóknach chemo- i termoceptorów orazreceptorów bólu – 15 do 20 m/s [11, s. 48]. W przypadkubodźców niosących informacje nie wymagające zbytniegoprzetworzenia, prędkość przewodzenia podnietyczuciowej czy podniety ruchowej może w znacznymstopniu ważyć na szybkości odpowiedzi. W przypadkuzaś, gdy tworzenie odpowiedzi wymaga znacznegoprzetwarzania informacji, właśnie ten proces w głównejmierze decyduje o szybkości odpowiedzi ruchowej, niezaś prędkość przewodzenia impulsu nerwowego.Na potrzeby niniejszej pracy bodźce wykorzystywanew zewnętrznym kręgu regulacji należy podzielić nadwie grupy: kontaktowe (dotykowe, bólowe itp.), któremożna skojarzyć z poziomem B, oraz zdalne (słuchowei – przede wszystkim – wzrokowe), które można skojarzyćz poziomem C wzorca budowy ruchów wg Bernsztejna.3.2. Sposoby przetwarzania informacji niesionejprzez bodźcePsychologowie zajmujący się głównie badaniemprocesów umysłowych i uczuciowych, nie zaś ruchowych[Kalat, 2006, s. 228], wyróżniają następującesposoby przetwarzania informacji docierającej doośrodkowego układu nerwowego: subcepcja, percepcja,apercepcja i intelekcja.Definicje pojęcia „subcepcja” w Słowniku językapolskiego i w Słowniku psychologii [12, 4] są w istocietożsame i mówią o odbiorze bodźców bardzo słabych,nieuświadamianych na poziomie pojęciowym, jednakżewpływających na zachowanie człowieka.Określenie „percepcja” definiowane jest jako organizowanieinformacji zmysłowej i tworzenie z niejwewnętrznych obrazów [12, 5]. Termin „apercepcja”ma w psychologii kilka znaczeń, ale według WilhelmaWundta oznacza czynne i celowe wyszukiwanie pożądanejinformacji w środowisku [4, s. 55].Określenie „intelekcja” oznacza czysto umysłowe,a więc oderwane od konkretnych bodźców zewnętrznych,bezpośrednie ujęcie poznawcze czegoś w jegosensie [13, s. 358].Zestawienie powyższych określeń, pochodzącychz różnych dzieł, świadczy o tym, że nie stworzonoz nich spójnego systemu. Jednakże z perspektywy teoriiBernsztejna można je uporządkować według dwóchkryteriów:• modalności informacji (czuciowa, obrazowa, pojęciowai symboliczna),• aktywności odbiorczej (odbiór bierny i czynne poszukiwaniepożądanych bodźców lub informacji).Potem można zbudować następujący system pojęć:• Subcepcja (subception) – „odwzorowanie w świadomościobrazu świata na podstawie biernie odbieranychze środowiska bodźców, postrzeganychw kodzie czuciowym lub obrazowym”.• Asubcepcja (asubception) – „odwzorowaniew świadomości obrazu świata na podstawie celowowybieranych ze środowiska bodźców, postrzeganychw kodzie czuciowym lub obrazowym”.• Percepcja (perception) – „odwzorowanie w świadomościobrazu świata na podstawie biernie odbieranychze środowiska bodźców postrzeganychw kodzie pojęciowym (znakowym)”.• Apercepcja (apperception) – „odwzorowaniew świadomości obrazu świata na podstawie celowowybieranych ze środowiska bodźców postrzeganychw kodzie pojęciowym (znakowym)”.• Intelekcja (intellection) – „odwzorowanie w świadomościobrazu świata jedynie na podstawie bierniepostrzeganych wyobrażeń opisanych w kodziesymbolicznym, uświadamianych bez odbieraniajakichkolwiek bodźców ze środowiska”.• Aintelekcja (aintellection) – „odwzorowaniew świadomości obrazu świata na podstawie celowopostrzeganych wyobrażeń, opisanych w kodziesymbolicznym, uświadamianych bez jakiegokolwiekfizycznego kontaktu ze środowiskiem”.W przedstawionym systemie terminem „aintelekcja”można określić np. pracę twórczą na wysokim poziomieuogólnienia, natomiast terminem „intelekcja” – swobodnemarzenia, „bujanie w obłokach” czy „myślenie o niebieskichmigdałach”. Zestawienie powyższych pojęćz przypisaniem ich do określonych poziomów budowyruchów w teorii Bernsztejna można przedstawić w tabeli2.Poziom B jest w istocie czysto reaktywnym poziomembudowy ruchów, który można kojarzyć z odruchami,w tym przypadku nie mamy więc do czynieniaz czynnym przetwarzaniem odbieranej informacji, leczz bezpośrednim sprzężeniem bodźca z odpowiedzią.Należy jednak wyraźnie podkreślić, że tylko poziomy– 91 –

Wacław PetryńskiTabela 2. Różne sposoby odbioru określonych informacji przez człowiekaPoziomwg BernsztejnaNośnik informacjibiernaMetoda odbioruczynnaE słowo-symbol intelekcja aintelekcjaD słowo-znak percepcja apercepcjaC synteza czuciowa subcepcja asubcepcjaB podnieta czuciowa subcepcja –Table 2. Various methods of reception of given information by a humanBernstein’s levelInformation carrierPassiveReception methodActiveE Word-symbol Intellection AintellectionD Word-sign Perception ApperceptionC Sensory synthesis Subception AsubceptionB Sensory input Subception –synergii mięśniowych B i ruchliwości w przestrzeni Cmają „swoje” narządy zmysłów (odpowiednio kontaktowei zdalne). Postrzeganie na poziomie D (pojęciowe)powstaje wprawdzie bez bezpośredniego związkuz jakimikolwiek bodźcami, ale na podstawie informacjiniesionej przez te bodźce. Innymi słowy, w przypadkupercepcji czy apercepcji istnieje ścisły związek międzytym, co istnieje w rzeczywistości a tym, co zostaje od- Ryc. 2. Zestawienie różnych sposobów odbierania bodźców i związanych z tym wybranych zjawisk– 92 –

Współczesna wersja systemu budowy ruchów Bernsztejna Fig. 2. Review of stimuli reception modes and selected phenomena associated with itwzorowane w umyśle. Takiego ścisłego związku nie mazaś na poziomie E. Poziom D można zatem określićjako poziom zdrowego rozsądku, a poziom E – jako poziommarzeń i fantazji.Pojęcia „subcepcja”, „percepcja”, „apercepcja” i „intelekcja”są używane w psychologii i filozofii, natomiastpojęcia „asubcepcja” i „aintelekcja” zostały stworzonew niniejszej pracy w celu uzupełnienia systemu zbudowanegowedług dwóch przyjętych kryteriów. Podążająctym nurtem rozumowania można by pójść jeszcze daleji wyróżnić następujące sytuacje:• bierny odbiór bodźców ze środowiska („natrafianiena bodźce”; subcepcja, percepcja, intelekcja),• czynne wyławianie bodźców ze środowiska („wędkowaniebodźców”; asubcepcja, apercepcja, aintelekcja),• czynne wyszukiwanie sytuacji, w której pojawiająsię pożądane bodźce („polowanie na bodźce”),• czynne tworzenie sytuacji, w której pojawiają siępożądane bodźce („hodowla bodźców”).Wykorzystując grafik uporządkowań strukturalnychwedług pomysłu Janusza M. Morawskiego [2, s. 166],zestawienie powyższych sytuacji można przedstawićw taki sposób, jak na rycinie 2.Informacja niesiona przez bodźce, a następniepodniety czuciowe, jest potem dzielona na porcje(chunks), które podlegają dalszemu przetwarzaniu.Proces ten określany jest jako porcjowanie postrzeżeniowe(perceptual chunking). Wielkość i zawartośćporcji – a zatem również objętość przetwarzanej informacji– zależy od doświadczenia osoby odbierającejinformację, gdyż człowiek jest w stanie równocześnieprzetwarzać najwyżej 7±2 jednostki (porcje) informacji[14].3.3. Wzmocnienie odebranej informacjiPo odbiorze i rozpoznaniu informacji przez człowiekanastępuje zwykle wybiórcze wzmocnienie niektórychjej składników. Proces ten niekiedy następuje niemalrównocześnie z odbiorem. Funkcje „wzmacniaczy”pełnią zjawiska i procesy natury psychicznej.Psychologia nie dostarcza nam jasnej i jednoznacznejdefinicji pojęcia „emocje”. W Słowniku psychologicznymRebera pod hasłem „emocja” znajdujemy następującestwierdzenie:– 93 –

Wacław PetryńskiTabela 3. Porównanie czynników psychicznych wybiórczo wzmacniających odbiór informacji niesionej przez określony bodziecPoziomwg BernsztejnaRodzaj czynnika wzmacniającegoOpisE postawa wiem, że kocham wszystkich ludziD uczucie wiem, że kocham MarysięC wrażenie czuję, że kocham MarysięB pobudzenie czuję, że trzeba uciekaćTable 3. Comparison of factors which selectively amplify reception of information carried by a given stimulusLevel according toBernsteinKind of „amplifier”DescriptionE Attitude I know that I love all peopleD Emotion I know that I love MaryC Feeling I feel that I love MaryB Arousal I feel that I should escapeEmocja (emotion) – „z historycznego punktu widzenia terminten okazał się całkowicie oporny wobec prób zdefiniowania go (...)”[4, s. 189].Co więcej, z wielu dzieł psychologicznych wynika,że zjawiska określane potocznie mianem„emocje” lub „uczucia” bynajmniej nie są jednorodne.Są one jednak niezbędne do opisu zachowańruchowych człowieka (i innych istot żywych), więckonieczne jest ich uściślenie ze szczególnym podkreśleniemfunkcji, jakie pełnią w interesującychnas procesach. W systemie budowy ruchów pełniąone rolę swoistych „filtrów” i „wzmacniaczy”. Biorącza podstawę teorię Bernsztejna i zasadę zgodnościskal Morawskiego można sformułować następującedefinicje:• Pobudzenie (arousal) – „czynnik psychologicznywzmacniający wybiórczo określone informacje, którychnośnikami są pojedyncze podniety czuciowe”.• Wrażenie (feeling) – „czynnik psychologicznywzmacniający wybiórczo określone informacje, którychnośnikami są syntezy czuciowe”.• Emocja (emotion) – „czynnik psychologicznywzmacniający wybiórczo określone informacje, którychnośnikami są słowa-znaki”.• Postawa (attitude) – „czynnik psychologicznywzmacniający wybiórczo określone informacje, którychnośnikami są słowa-symbole”.Poszczególne „wzmacniacze” można przypisać dookreślonych poziomów budowy ruchów (tab. 3).Zwykle poszczególne wzmocnienia oddziałująrównocześnie i współdziałają ze sobą. Na przykładpostrzeganemu na poziomie pojęciowym uczuciu, żekocham Marysię, towarzyszy zwykle odczuwane napoziomie czuciowym wrażenie, że kocham Marysięi oba te wzmocnienia nawzajem się uzupełniają.Wzmocnienia natury psychologicznej określają hierarchiębodźców, które później podlegają przetwarzaniurozumowemu 5 . U człowieka nie można zatem rozdzielićczynników psychologicznych od umysłowych, gdyż onestanowią nieodłączną część systemu budowy ruchów.3.4. Przetwarzanie odebranej informacjiZe stwierdzenia, że kod czuciowy może być natyle sprawnym nośnikiem informacji, iż może być nawettworzywem teorii (por. przytaczany już wcześniejcytat z pracy Poppera i Ecclesa) wynika, że instynkt,inteligencja i intuicja mogą działać na poziomach C, Di E (na poziomie B mamy do czynienia z bezpośrednimsprzężeniem bodźca i odpowiedzi, w tym przypadku niema więc praktycznie żadnego czynnego przetwarzaniainformacji). Mogą to zatem być zachowania instynktowne(wykorzystujące wzorce wrodzone), inteligentne(wykorzystujące w pełni rozpoznaną informację prze-5W teorii sieci neuronowych proces ten nosi nazwę „analizy korzyści”.– 94 –

Współczesna wersja systemu budowy ruchów Bernsztejnatwarzaną według ściśle określonych zasad; tu mieszcząsię np. schematy wg teorii Schmidta) i intuicyjne(wykorzystujące niepełną informację wymagającą odgadnięciajej brakujących części).Przykładem instynktownego zachowania człowiekaobejmującego przetwarzanie informacji na poziomie Cmoże być następująca sytuacja opisana przez JosephaLeDoux [15, s. 194]. Jeśli człowiek napotka nagle grzechotnika,to wrażenie wzrokowe jest na tyle silne, żetłumi wszelkie inne bodźce. Podnieta czuciowa biegniedo wzgórza i normalnie powinna być przekazywana dopłatów wzrokowych kory mózgowej. W takim jednak przypadkupobudza bezpośrednio ciało migdałowate, którewywołuje błyskawiczne działanie człowieka jeszcze zaniminformacja wzrokowa zostanie w pełni rozpoznana(ryc. 3). Połączenia wzgórza z ciałem migdałowatym i korywzrokowej z ciałem migdałowatym nie są symetryczne.LeDoux pisze:Ciało migdałowate ma większy wpływ na korę niż kora na nie,co pozwala pobudzeniu emocjonalnemu na zdominowanie myśleniai przejęcie nad nim kontroli [15, s. 360].Wskutek tego pobudzenie powodowane przez ciałomigdałowate działa znacznie szybciej i silniej niż ewentualnehamowanie powodowane przez korę mózgową,po przetworzeniu informacji i stwierdzeniu, że nie wiążesię ona z zagrożeniem.Podkreślmy jeszcze raz wyraźnie: takie zachowanienie jest ani odruchem, ani nawykiem, lecz zachowanieminstynktownym sterowanym z poziomu C,w trakcie którego ciało migdałowate wyłącza lubsilnie tłumi oddziaływanie poziomów D i E.W przypadku przetwarzania intuicyjnego bardzoważnym składnikiem jest odgadywanie rozwiązania jakiegośzadania cząstkowego. Najczęściej odbywa się toz wykorzystaniem opisywanego w „Antropomotoryce”przewidywania prawdopodobnego [17–19].Informacja, która ma uruchomić określone działaniaruchowe, zostaje podzielona na porcje (chunks).Proces ten określany jest jako porcjowanie twórcze(conceptual chunking). Objętość i zawartość informacjiw każdej porcji zależy od doświadczenia i umiejętnościdanej osoby. Człowiek jest w stanie równocześnieprzetworzyć około 10 takich porcji informacji [Smith,Jonides, 1998].3.5. Wytwarzanie odpowiedziPrzetworzenie informacji (na poziomie C, D lub E;na poziomie B mamy do czynienia z bezpośrednimsprzężeniem bodźca z odpowiedzią) umożliwia wy- Ryc. 3. Bezpośrednie pobudzenie ciała migdałowatego przez wyjątkowo silny bodziec [16, s. 46]– 95 –

Wacław PetryńskiFig. 3. Direct excitation of amygdaloid body by exceptionally strong stimulus [16, p. 46]tworzenie odpowiedzi. Człowiek uruchamia wówczaspozostające do jego dyspozycji wzorce: automatyzmylub schematy, które na bieżąco, w trybie sprzężeniazwrotnego (zamkniętej pętli) łączy w łańcuchy procesówsterujących czynnością ruchową. Porównując teczynność do meczu piłkarskiego można by automatyzmyi schematy określić mianem stałych fragmentówgry, wplecionych w dowolne działania drużyny.Z zasady zgodności skal wynika też, że każdypoziom musi wytwarzać swoje własne reaferencje.Tworzywem kopii eferentnej – jak ją określili Erich vonHolst i Horst Mittelstaedt – na poziomie B są zatem pojedynczepodniety ruchowe, na poziomie C – schematy,na poziomie D – programy ruchowe i na poziomie E– uogólnione programy ruchowe. Zauważmy, że w proponowanymsystemie kopia eferentna służy nie tylko dorozpoznania skutków własnych ruchów w środowisku,ale również do tworzenia swoistych „odwzorowań odniesienia”spodziewanych skutków. Porównanie takichodwzorowań z faktycznymi skutkami stanowi podstawowyczynnik uczenia się na każdym poziomie budowyruchów.3.6. Wzmocnienie odpowiedziPo wytworzeniu odpowiedzi następuje proces psychologicznyniejako symetryczny względem tego, któryprzebiegał w trakcie rozpoznawania podniety czuciowej:wybiórcze wzmocnienie odpowiedzi. Na odpowiednichpoziomach odpowiedź jest wzmacniana przezpostawę, uczucie, wrażenie lub pobudzenie.3.7. Wykonanie odpowiedziNiezależnie od tego, które poziomy uczestniczyływ przetwarzaniu informacji i wytwarzaniu odpowiedzi,ostatecznym poziomem wykonawczym jest poziomsynergii mięśniowych B. U człowieka poszczególnepoziomy są odpowiedzialne za określone składniki ruchu:E – za ogólną topologię ruchu, D – za konkretnyprogram ruchu, C – za czucie przestrzenne („miaręw oku”), B – za czucie dotykowe i proprioceptywne(„czucie w rękach” 6 ).6Określenie „czucie w rękach” należy rozumieć w przenośni, gdyżdotyczy ono dostosowania podniet ruchowych i bodźców ekstero- i proprioceptywnychw całym ciele („duża motoryka”), a nie jedynie w rękach („małamotoryka”). Na przykład w przypadku zwalniania sprzęgła podczas rusza-– 96 –

Współczesna wersja systemu budowy ruchów BernsztejnaTabela 4. Porównanie znajomości wyników i znajomości czynności [Schmidt, Wrisberg, 2004, s. 281]Znajomość wyników(Knowledge of results – KR)Znajomość czynności(Knowledge of performance – KP)podobień stwawyrażone słowami lub takie, które można opisać słowamizewnątrzpochodnedostarczane po zakończeniu ruchuróż niceinformacja o skutkach jako o celu w środowiskuczęsto powtarzające informację zwrotną wewnątrzpochodnąbardziej użyteczna w laboratoriuminformacja o tworzeniu ruchu lub jego wzorcu kinematycznymzwykle odmienna od informacji zwrotnej wewnątrzpochodnejbardziej użyteczna nauczaniuTable 4. Comparison of Knowledge of Results and Knowledge of Performance [Schmidt, Wrisberg, 2004, p. 281]Knowledge of results ( KR)Knowledge of performance (KP)SimilaritiesVerbal, or verbalizableExtrinsicProvided after the movementDifferencesInformation about outcome in terms of environmental goalOften redundant with intrinsic feedbackMore useful in laboratoryInformation about movement production or patterning (kinematics)Usually distinct from intrinsic feedbackMore useful in real-world tasksWyłączenie poziomu C lub B w sytuacji, gdy głównympoziomem sterowania jest poziom D (w przypadkuzłożonych czynności ruchowych) skutkuje obniżeniemjakości ruchu. Wyłączenie poziomu B skutkuje utratą„czucia w rękach”, wyłączenie poziomu C – utratą „miaryw oku”. Znamienna jest wypowiedź Adama Małyszapo nieudanych skokach w Kuusamo w listopadzie 2007roku: „Muszę wyłączyć myślenie!” [21], czyli pozwolićpoziomom B i C samodzielnie rozwiązywać zadania,które są im przypisane, bez ścisłej kontroli z poziomuD.3.8. Informacja zwrotnaWedług Richarda A. Schmidta informacja zwrotnamoże być dwojakiego rodzaju: wewnątrzpochodna(intrinsic) lub zewnątrzpochodna (extrinsic).nia samochodem należałoby dosłownie mówić o „czuciu w nodze”, nie zaśo „czuciu w ręce”.Informację wewnątrzpochodną można utożsamiaćz reaferencją na tych poziomach budowy ruchu,które uczestniczą w jego wykonaniu. Informację zewnątrzpochodnąrównież można podzielić na dwarodzaje: znajomość wyników (knowledge of results,KR) i znajomość czynności (knowledge of performance,KP). Pojęcia te Schmidt definiuje następująco:• znajomość czynności (knowledge of performance,KP) – „sprzężenie zwrotne odnoszące się doistoty wytworzonego ruchu”.• znajomość wyników (knowledge of results, KR)– „sprzężenie zwrotne odnoszące się do istoty wytworzonegoskutku w odniesieniu do celu działania”[22, s. 465].Podobieństwa i różnice między KR i KP przedstawionow tabeli 4.– 97 –

Wacław PetryńskiPorównanie informacji zewnątrzpochodnej z informacjąwewnątrzpochodną, określenie błędów i ustaleniepostępowania mającego na celu ich minimalizacjęstanowi istotę procesu uczenia się ruchów.4. Ogólny wzorzec odpowiedzi ruchowejPrzedstawione analizy umożliwiają stworzenie ogólnegograficznego wzorca budowy ruchów (ryc. 4).Przedstawiony wzorzec, aczkolwiek wynikającybezpośrednio z teorii Bernsztejna, jest nieco bardziejszczegółowy niż jego pierwowzór. Z zastosowania dojego analiz zasady zgodności skal, wywodzącej się zewspółczesnej teorii systemów, wynika wyraźnie rolaposzczególnych poziomów budowy ruchów.Analizując ów wzorzec warto zwrócić uwagę natrzecią zasadę Bernsztejna (o rozszerzaniu możliwościniższych poziomów budowy ruchów wskutek pojawieniasię poziomów wyższych) i nieco ją uściślić. Zwiększeniemożliwości jakiegoś poziomu wynika nie z faktu samegoistnienia poziomów wyższych, ale z ich faktycznegodziałania. Zilustrujmy to następującym przykładem.Jak podają Schmidt i Lee, lewy prosty Muhammada Alitrwał 40 ms, natomiast wypracowanie i wprowadzeniew czyn jakichkolwiek poprawek musiałoby trwać około150–200 ms [22, s. 150]. Musiał to więc być ruch sterowanyz poziomu B (synergie mięśniowe) według wzorcaotwartej pętli (ze sprzężeniem prostym). Mimo żeMuhammad Ali miał bez wątpienia rozwinięte poziomyC, D i E, w przypadku lewego prostego w ogóle ich nie„uruchamiał”. Możliwości sterowania tym ruchem odpowiadaływięc w istocie możliwościom ryby. Natomiaststerowane z tego samego poziomu B synergie mięśniowew sytuacji, gdy pracują również wyższe poziomy,mogą służyć do sterowania ruchami zegarmistrza, neurochirurga,kieszonkowca czy kasiarza.Na rycinie przedstawione są też (w prawym dolnymrogu) skutki wyłączenia dolnych poziomów sterowaniaokreślonymi czynnościami. Potocznie określa się jemianem „deautomatyzacja”. Wyłączenie poziomu B(linia oznaczona symbolem „i”) skutkuje utratą „czuciaw rękach”, wyłączenie poziomu C (linia oznaczonasymbolem „ii”) – utratą „miary w oku”.5. Zakończenie i podsumowaniePrzedstawiony w niniejszej pracy ogólny wzorzec budowyruchów można potraktować jako krok w kierunkuantropomotorycznej – toutes proportions gardeé– „Grand Unified Theory”. Nazwą tą fizycy określająjedną spójną teorię, której jeszcze nie zdołali opracować,która opisywałaby oddziaływania słabe, elektromagnetycznei jądrowe na poziomie cząsteczkowym[23, s. 96] 7 . Mamy tu jednak do czynienia z pewnymzjawiskiem psychologicznym, silnie wpływającym narozwój nauki. Otóż każdy uczony, który dokona jakiegośodkrycia, pragnie podkreślić jego odrębność i niezwykłość(i upamiętnić dzięki temu własne nazwisko),natomiast w interesie nauki leży, aby była ona jak najbardziejjednorodna. Porównując zatem przedstawionywzorzec przetwarzania informacji można stwierdzić, żena poziomie B mieści się np. teoria ekologiczna JamesaJ. Gibsona i hipoteza punktu równowagi AnatolaGrigoriewicza Feldmana [3, 25–27]. Uwzględniającfakt, że kod czuciowy lub obrazowy może służyć dosprawnego i skutecznego przetwarzania informacjiz zastosowaniem inteligencji i intuicji, schematy wedługkoncepcji Ottona Selza, Jeana Piageta (a w antropomotoryce– Richarda Schmidta) można wykorzystywaćna poziomie C i D 8 , programy ruchowe – również na poziomachC i D, uogólnione programy ruchowe zaś – napoziomie E. Teoria niedookreśloności Ernsta-JoachimaHossnera i Stefana Künzella może opisywać zjawiskaprzetwarzania informacji na poziomach C, D i E [24],z wykorzystaniem opisanego przez Josifa Fejgenbergaprzewidywania prawdopodobnego [17]. WzorzecMOSAIC Masahiko Haruno, Daniela Wolperta i MitsuoKawato [28, 29] można postrzegać jako szczegółowyopis inteligentnego przetwarzania informacji zwłaszczana poziomie D, w mniejszym zaś stopniu – na poziomachC i E 9 [30].Z przedstawionego wykresu wynika też, na czympolegały niedostatki teorii Jacka Adamsa (sterowaniawedług wzorca zamkniętej pętli). W trakcie wykonywaniazłożonej czynności ruchowej współpracuje zesobą harmonijnie kilka poziomów, a więc równocześniemogą być wykorzystywane programy z poziomuD, schematy z poziomu C i automatyzmy z poziomuB. Zgodnie z zasadą zgodności skal, każdy z nich maswój swoisty kod i sposoby przetwarzania informacji.Sterowanie całością działań z poziomu D lub próbyzastosowania mechanizmów przetwarzania informacji7Innym, jeszcze śmielszym marzeniem, jest stworzenie jednej spójnejteorii opisującej zjawiska i procesy zarówno w świecie kwantowym, jaki w kosmosie.8Również na poziomie B może działać schemat zredukowany do bezpośredniegosprzężenia bodziec-reakcja.9Model MOSAIC, skądinąd bodaj najbardziej dopracowany cybernetycznywzorzec przetwarzania informacji przez człowieka w trakcie ruchu,jest obciążony poważnym „grzechem pierworodnym”: nie uwzględnia czynnikówpsychologicznych, silnie wpływających na zachowanie człowieka (i wieluzwierząt): pobudzenia, wrażeń, uczuć i postaw.– 98 –

Współczesna wersja systemu budowy ruchów Bernsztejna Ryc. 4. Przetwarzanie informacji w trakcie uczenia się ruchów i sterowania nimi z uwzględnieniem czynników psychicznych [3] – 99 –

Wacław PetryńskiFig. 4. Information processing during movements performing and learning, taking into consideration also psychical factors [3] – 100 –

Współczesna wersja systemu budowy ruchów Bernsztejnawłaściwych dla poziomu D na poziomach C i B skutkująutratą „miary w oku” i „czucia w rękach”. Używającobrazowej ilustracji z wykorzystaniem już cytowanegoprzykładu można by stwierdzić, że w przypadku sterowaniawedług wzorca zamkniętej pętli u MuhammadaAlego samo przetwarzanie informacji związanej z zadaniemlewego prostego trwałoby 150–200 ms, podczasgdy w rzeczywistości cały cios trwał zaledwie 40ms. Nie byłoby to możliwe, gdyby sterowanie odbywałosię według wzorca zamkniętej pętli.Z przedstawionego wzorca wynika też nieco innarola zasady reaferencji, sformułowanej przez Erichavon Holsta i Horsta Mittelstaedta. W systemie opisanymw niniejszej pracy reaferencja nie tylko odbywasię osobno na poszczególnych poziomach (co wynikaz zasady zgodności skal Morawskiego), ale stanowimechanizm wspomagający dwa procesy: rozpoznawaniawłasnych ruchów i tworzenia śladów pamięciowychniezbędnych do uczenia się ruchów.Na zakończenie niech mi będzie wolno wyrazić pewnąosobistą uwagę. We wszystkich moich pracach, w którychopieram swoje rozumowanie na teorii N.A. Bernsztejna,spotykam się z życzliwym wsparciem profesora JosifaMoisiejewicza Fejgenberga, ucznia i przyjaciela WielkiegoNikołaja. Kiedyś powiedział mi, że Bernsztejn – pomnyprzeszkód, jakie musiał pokonać w swoich sporachz Iwanem Pietrowiczem Pawłowem – nie chciał swojejteorii traktować jako osiągnięcia pomnikowego, ze swejnatury niezmiennego i martwego, ale jako żywy twór naukowy,podlegający ciągłej intelektualnej ewolucji. Prof.Fejgenberg powiedział też, że Bernsztejn byłby zadowolony,gdyby wiedział, że jego teoria nadal pobudza uczonychdo myślenia i ulega zmianom. Sądzę, że zarówno w samejtej teorii, jak i w leżącym u jej podstaw sposobie myślenia,tkwią jeszcze wielkie, niewykorzystane możliwości. NikołajAleksandrowicz przeczuwał to – a może nawet wiedział –bez wątpienia warto więc realizować tę (i nie tylko tę) częśćJego przesłania.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] Casti JL, DePauli W: Gödel. Życie i logika. Warszawa,CiS, 2003.[2] Morawski JM: Człowiek i technologia. Tajniki wzajemnychuwarunkowań. Pułtusk Wyższa Szkoła Humanistycznaim. Aleksandra Gieysztora, 2005.[3] Petryński W: Współczesne teorie uczenia się ruchów isterowania nimi. Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowai Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej2008 [w druku].[4] Reber AS: Słownik psychologii. Warszawa, Scholar,2000.[5] Zimbardo PG: Psychologia i życie. Warszawa, WydawnictwoNaukowe PWN, 1999.[6] Bernstein NA: O łowkosti i jejo razwitii. Moskwa, Fizkulturai Sport, 1991.[7] Piaget J, Inhelder B: Psychologia dziecka. Wrocław,Siedmioróg, 1993.[8] Popper KR, Eccles JC: The Self and its Brain. London,Routledge & Kegan Paul, 1983 [cyt. za: FeigenbergIM, Latash LP: N.A. Bernstein: The Reformer of Neuroscience;in Latash ML, Turvey MT (eds): Dexterity and ItsDevelopment. Mahwah, New Jersey, Lawrence ErlbaumAssociates, Publishers, 1996].[9] Feigenberg IM, Latash LP: N.A. Bernstein: The Reformerof Neuroscience; in Latash ML, Turvey MT (eds): Dexterityand Its Development. Mahwah, New Jersey, LawrenceErlbaum Associates Publishers, 1996.[10] Leighton R, Hutchings E: Pan raczy żartować, panieFeynman!. Kraków, Znak, 2007.[11] Meinel K, Schnabel G: Bewegungslehre – Sportmotorik.Abriss einer Theorie der sportlichen Motorik unter pädagogischemAspekt. München, Südwest, 2004.[12] Słownik języka polskiego. Warszawa, WydawnictwoNaukowe PWN, 1989.[13] Wojtysiak J: Słownik wybranych terminów fi lozofi cznych;w: Stępień AB: Wstęp do fi lozofi i, Lublin, WydawnictwoTowarzystwa Naukowego Katolickiego UniwersytetuLubelskiego, 2001.[14] Miller GA: The Magical Number Seven, Plus or Minus Two:Some Limits on Our Capacity for Processing Information.Journal of Experimental Psychology, 1956; 56: 485–491.[15] LeDoux J: Mózg emocjonalny. Poznań, Media Rodzina,2000.[16] Goleman, D: Inteligencja emocjonalna. Poznań, MediaRodzina, 1997.[17] Feigenberg IM: Pamięć przeszłości – podstawa prawdopodobnegoprzewidywania przyszłości. Przeł. PetryńskiW, Antropomotoryka, 2006; 34: 17–32.[18] Feigenberg IM: Aktywność i wypełnianie luk informacyjnych.przeł. Petryński W, Antropomotoryka, 2006; 35:17–25.[19] Petryński W: Rozważania nad artykułem J.M. Fejgenberga„Pamięć przeszłości – podstawa prawdopodobnegoprzewidywania przyszłości”. Antropomotoryka, 2006; 34:127–137.[20] Smith EE, Jonides J: Neuroimaging Analyses of HumanWorking Memory. Proceedings of the National Academyof Sciences of the United States of America, 1998; 95:12061–12068.[21] http://sport.interia.pl/wiadomosci-dnia/news/malysznigdy-jej-nie-lubilem,1020172[22] Schmidt RA, Lee, TD: Motor Control and Learning. A BehavioralEmphasis. Fourth Edition. Champaign Ill, HumanKinetics, 2005.– 101 –

Wacław Petryński[23] Hawking S: Ilustrowana krótka historia czasu. Poznań,Zysk i S-ka, 2005[24] Hossner EJ, Künzell S: Uczenie się ruchów. Przeł. PetryńskiW. Antropomotoryka, 2003; 26: 81–93.[25] Latash, ML: Control of Human Movement. Champaign,Ill, Human Kinetic Publishers, 1993.[26] Latash ML: Equilibrium Point Hypothesis and InternalInverse Models, Current research in motor control. Katowice,Akademia Wychowania Fizycznego, 2000.[27] Latash ML: The Equilibrium Point Hypothesis and InternalModels. Konferencja “Motor Control 2004”. Wisła,Akademia Wychowania Fizycznego Katowice, październik2004.[28] Haruno M, Wolpert DM, Kawato M: MOSAIC Model forSensorimotor Learning and Control. Neural Computation,2001; 13: 2201–2220.[29] Petryński W: Model budowy ruchów MOSAIC. Antropomotoryka,2007; 37: 107–126.[30] Petryński W : Analiza modelu budowy ruchów MOSAIC.Antropomotoryka, 2007; 37: 143–156.– 102 –

POLEMIKI I DYSKUSJEDISCUSSIONS

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008O POZIOMIE NIEKTÓRYCH PRAC HABILITACYJNYCHW NAUKACH O KULTURZE FIZYCZNEJABOUT THE LEVEL OF SOME HABILITATIONSIN PHYSICAL CULTURE SCIENCESJózef Drabik** prof. dr hab., Zakład Promocji Zdrowia Katedry Zdrowia Publicznego, AWFiS, Gdańsk, ul. Kazimierza Górskiego 1Słowa kluczowe: polemiki, cytaty, symptomy zagrożeńKey words: discussions, citations, the dangers symptomsSTRESZCZENIE • SUMMARYW przedłożonym niżej materiale cytuje się fragmenty z prac habilitacyjnych autorów wywodzących sięz różnych środowisk Polski. Cytaty te przygotowano w nadziei zwrócenia uwagi na symptomy zagrożeń dla nauko kulturze fizycznej. Sugerują one obniżanie się poziomu prac habilitacyjnych. Dotyczy to zwłaszcza niektórychśrodowisk akademickich.In the submitted text, the fragments from habilitation theses are quoted. The quotations were prepared hopingto point out the physical culture studies’ danger symptoms. This citations suggest that the level of these worksis going down, what refers to some academic environments in particular.Wyjaśnianie bredni jest nigdy nie kończącym się zadaniem,bo wynalazczość w tym kierunku jest niewyczerpalna.(J. Andreski)Wierny swojej zapowiedzi, anonsowanej w 41. numerzeAntropomotoryki, ale wbrew nieukontentowanymdotychczasowymi moimi tekstami i tą zapowiedzią opiniotwórczychautorytetów (w tym zapewne i recenzentów),przedkładam ciąg dalszy „blaskomiotnych myśli”(W. Łysiak) jutrzejszych profesorów nauk o kf. Spieszęwpierw zapewnić, niewątpliwie zasłużone dla nauki,szanowne środowisko kf, że opisywane fakty nie mającharakteru epidemii ogólnopolskiej, a co najwyżej – zarazyogniskowej. Dałem zresztą temu wyraz w tytuletekstu opublikowanego w 35. numerze tegoż czasopisma:Dokąd niektórzy zmierzają. Oznacza to, że zdecydowanawiększość usamodzielniających dysertacjinie zawiera fraz podlegających tytułowej kwalifikacjiz 41. numeru tego czasopisma ani całościowej treścinieupoważniającej do nadania stopnia naukowego ichautorom. Są wśród nich zapewne też prace dobre i bardzodobre.Pisząc o bredniach i banałach, a tym samym i o nieuctwie„niektórych” właśnie, nie stawiam się w roli recenzentaczy też superrecenzenta. Gdybym pełnił tę rolę,to zapewne pisałbym również o pozytywnych stronachanalizowanych prac. Przyznaję jednak, że ostatnio, tj.w ostatnich latach, coraz trudniej takie strony dostrzec.Przynajmniej w pracach „do jakich udało się [mi – J.D.]dotrzeć”, jak napisał w 2007 roku autor już habilitowanyw gdańskiej AWFiS. To „dotarcie” wcale nie było łatwe,ponieważ praca do której „dotarto” była na półcew bibliotece w AWFiS i u autora w tym samym mieście(sic!). Ważne, że „dotarto”. Prawdopodobnie gorzej by-– 105 –

Józef Drabikłoby z „dotarciem” do prac z antypodów Polski (gdzieśz bibliotek za Nową Zelandią). To na marginesie.Twierdzę nawet, że powstają prace, które nie tylkoniczego nie wyjaśniają i nie wnoszą, ale przez swojąbełkotliwą, banalną i zasnutą pseudonaukową mgłątreść stanowią barierę dla rozwoju naszych nauk.Najbardziej złowieszcze i przygnębiające jest to, żeo ich przyjęciu decydują środowiskowe układy. Czyniąctak, sabotuje się rozwój tych nauk. Dla dobra wspólnegonie można dalej milczeć li tylko w imię swoistej politycznejpoprawności czy „koleżeńskości”. Nie możnatolerować niczego, co nas nie tylko ośmiesza i wydajeo nas jak najgorsze świadectwo, lecz również kompromitujeoraz upokarza. Niestety, „zaniepokojeni” (nie jestemtylko pewny czym) pytają mnie, po co to robię, poco kalam swoje gniazdo. Po pierwsze, to nieprawda, żetylko swoje „gniazdo”, ponieważ cytaty pochodzą z practworzonych w różnych środowiskach akademickich, podrugie – „czy ten ptak kala gniazdo, co je kala, czyten, co mówić nie pozwala?” (C.K. Norwid), po trzecie– powtórzę jeszcze raz (patrz też nr 35) – czynię to,by nasze prace były lepsze, niż są, oraz aby ulubionymzajęciem potencjalnych doktorów habilitowanych niebyło odkrywanie Ameryki i aby poprzez dowody swegonieuctwa nie kompromitowali swojego środowiska.Zamiast mnie pytać, po co to robię, o wiele słuszniejbyłoby przecież odsyłać wątpliwe dzieła do poprawki.Cóż bowiem można pomyśleć o już sfinalizowanejstopniem naukowym pracy, która np. zamiast „dyskusji”zawiera „Podsumowanie i wnioski końcowe”? Pomijającniedopuszczalny brak chociażby próby dyskusji w pracachbadawczych, wnioski końcowe oznaczają, żewiedza wyłożona w tej pracy jest już pełna i zamknięta.Pełna jest ona może w umyśle Boga, ale tego niemożna dowieść. Mało jest więc prawdopodobne, by jąposiadł autor. Nawet A. Einstein nie zamknął „sprawy”i pozostawił nam pole do dalszych badań.Autor innej pracy „zwraca uwagę na odpowiednieodżywianie podczas procesu treningowego”, odsyłającrównocześnie do swojej współautorskiej publikacji o suplementacjibiałkiem. Czy nie prościej i konkretniej byłobywspomnieć w pracy o znaczeniu białka w treninguzawodników, niż zwracać „uwagę na odpowiednie odżywianie”?Ta ostatnia uwaga niczego przecież nie wnosi.Podobnie już dwa tysiące lat temu pisał Epiklet: „musicie[wy, czyli zawodnicy – przyp. J.D.] sobie ustanowićdokładny tryb życia, jeść tylko to i tyle, ile wam zostałoprzypisane, wstrzymać się od wszelkich łakoci...”.Nie wydaje się, by ewentualnie dyskusyjny był teżinny opis: „szybkość i zręczność są czynnikami decydującymiw działaniu...” [w judo – przyp. J.D.]. Czy napewno? W judo najczęściej (w 80%) zwycięża się poprzezrzuty, a wszystkie one (nożne, biodrowe, ręcznei poświęcenia) są przykładem zwinności, a nie zręczności.Zwinność bowiem dotyczy całego ciała – szybkichzmian jego pozycji i postaw, a zręczność dotyczyruchów manualnych. Tą wiedzą dysponuje „kultura fizyczna”od... ubiegłego wieku.Z myślą o odprężeniu Czytelnika proponuję w tymmiejscu zagadkę. W rozdziale Wyniki badań, kolejnepodrozdziały brzmią (podaję skróty): Charakterystykaśrodków treningowych...; Obciążenia treningowe...;Charakterystyka... wskaźników wydolności tlenoweji beztlenowej...; Poziom... wskaźników biochemicznychoraz endokrynologicznych, Wyniki testu sprawności...;Indywidualne wyniki... wskaźnika wydolności... tlenoweji beztlenowej oraz sprawności ogólnej...Dla ułatwienia i podaję jeszcze cel „pracy” (w żadnymrazie – badań): Charakterystyka obciążeń treningowychoraz tlenowych i beztlenowych możliwościwysiłkowych zawodniczek... Pytanie brzmi: Jaki jesttytuł monografii? Odpowiedź wydaje się prosta, naprzykład: Obciążenia treningowe i wydolność fizycznakobiet trenujących... Niestety, odpowiedź chybiona.Tytuł bowiem brzmi: Obciążenia treningowe a [podkr.moje – J.D.] wydolność fizyczna kobiet trenujących...Dodam, że w pracy brak rozdziału o związkach międzyobciążeniami a wydolnością, zapowiedzianych w tytulepoprzez owo „a” (mimo że w metodach statystycznychzapowiedziano użycie współczynników korelacji,o których dalej już zupełnie zapomniano). Czy „i” = „a”?Sądząc po pozytywnych ocenach – tak, równa się.Gdybyśmy bowiem uznali, że jest inaczej, to ocena monografiimusiałaby być negatywna, z dopiskiem – pracanie na temat. Dysertację napisano oczywiście na innytemat, ale to nikomu nie przeszkadzało w całym procesieprzewodu… również recenzentom CK.Teraz proponuję coś lżejszego. Czy „Nabatikowa” =„Nabatnikowa”, „Costill” = „Sostill”, „Ułatowski” = „Ulatowski”,„Shepard” = „Sherhard” = „Shephard”, „Erdman”= „Erdmann”, „R’o’cker” = „Roecker”? To oczywiście drobiazgi– literówki. Autorzy wyżej wymienieni (a podajętylko pierwsze z brzegu przykłady) nie muszą o tym wiedzieć.Tylko podejrzliwemu czytelnikowi jawić się możejedno pytanie: Czy prace autorstwa wymienianych z nazwiskabadaczy były rzeczywiście czytane?W ramach metod badawczych „prowadzono rozmowyze specjalistami mającymi wieloletnie doświadczeniew pracy ze sportowcami...”. To były prawdopodobnierozmowy utajnione, ponieważ nie wiadomo, czego– 106 –

O poziomie niektórych prac habilitacyjnych w naukach o kulturze fizycznejdotyczyły i nigdzie efektów tej metody nie przedstawiono.O innej „metodzie” już wspomniałem w numerze41 „Antropomotoryki” – „uogólnienie (...) praktycznegodoświadczenia czołowych specjalistów w dziedziniekultury fizycznej i sportu” [podkr. moje – J.D.]. Abydopełnić tamtą wzmiankę dodam, że wspomniana monografianie ma zmiennych jakościowych. Tym razemchcę zwrócić uwagę Czytelnika na owe podkreślenia.W Polsce to zestawienie słów jest ogólnie przyjęte i tępraktykę można uzasadniać np. tym, że za dyscyplinysportu przyjęto również te odległe od wysiłku fizycznego– od kultury fizycznej. W tym wypadku jednak niewiadomo, o kogo chodzi – czy tylko o trenerów („specjalistów...sportu”) czy też o specjalistów rehabilitacjilub instruktorów rekreacji ruchowej, a więc także działówkultury fizycznej.Skoro już mowa o metodach, to rozważmy kolejnyzapis: „W zestawie testów (...) były (...) własne testy(...) opracowane przez autora”. Autor nie pisze niestety,które to były testy własne. Jak wiadomo, próbastaje się testem po przejściu odpowiedniej procedury,w tym również procedury statystycznej. To jest wiedzapodręcznikowa. Na dodatek statystyczne dowody potwierdzającechociażby rzetelność i trafność winny byćzałączone do tekstu pracy. Tak byłoby uczciwie. Autorczuje się jednak z tego wymogu zwolniony. A „zwolnieniez obowiązku przestrzegania zasad metody naukowejpozwala [potem – przyp. J.D.] nieukom udawaćznawców” (J. Andreski).Przejdźmy do innych cytatów.„Zgodnie z (...) koncepcją pogłębiającą zrozumienieistoty wytrzymałości (...) wyodrębnione są podstawowewłaściwości fizjologiczne. Uzyskuje się je na podstawieskładników dynamicznej struktury reakcji, w czasie wykonywaniawysiłków (...). Strukturę dynamiczną reakcji(...) określa się szybkością rozwijania, maksymalnympoziomem (...) jak również stopniem biomechanicznych,środowiskowych ograniczeń reakcji organizmu (...)”. Czymożna zrozumieć, o co tu chodzi? Czy „składniki dynamicznejstruktury reakcji” są tożsame ze „strukturą dynamicznąreakcji”? „Szybkością rozwijania” – czego?Czy może być „struktura dynamiczna”? Możliwei może... Przyznaję jednak, że jest to dla mnie zbytskomplikowane. Pasuję więc, czyli „wymiękam”, ale idęo zakład – butelkę „mamrota” (ze sklepu w Wilkowyjach)dla każdego, kto mi to wszystko wyjaśni.Weźmy coś łatwiejszego: „moc i sprawność mechanizmupobudzania centralnego układu nerwowego”.Mniejsza już o „centralny”, chociaż przypomnę, że takimieścił się kiedyś w Warszawie i był zwany przez miejscowych„Pod Baranami”. Dotychczas wydawało misię, że moc jest częścią sprawności, w tym przypadku– ośrodkowego układu nerwowego, ale może teraz cośsię w tej problematyce zmieniło... Nie wiem. Trzeba byćwyjątkowo „mocnym”, żeby to pojąć...Pozostając w kręgu tematów związanych z biologiąprzyjrzyjmy się następnym cytatom:„Zawodnicy prezentują podobny potencjał fizjologiczny(...) i wydolnościowy”. Czy wydolność nie jestw tym potencjale fizjologicznym?„Dynamika procesu rozwoju możliwości szybkościowo-siłowychw pracy rodzaju dynamicznego (skokw dal z miejsca) (...) gimnastyków wieku 6–7 lat”. Jest topodpis ryciny przedstawiającej po prostu wyniki skokuw dal chłopców w kolejnych latach. Nic więcej. Jestoczywiste, że ten skok, jak i owe „możliwości szybkościowo-siłowe”to dynamiczna praca mięśni. Nie wiadomowięc, po co ta „zadyma mętnego słowotoku” (J.Andreski) – „praca rodzaju dynamicznego”. Zresztą nieistnieje pojęcie: praca mięśni „rodzaju dynamicznego”,tylko praca mięśni o charakterze dynamicznym. Nie mana tej rycinie żadnej dynamiki, ponieważ na osi pionowejnie ma wielkości przyrostów w czasie. Mylenielub utożsamianie dynamiki z kinetyką rozwoju czy np.funkcji jest częstym, szkolnym niestety błędem prachabilitacyjnych, które powstają w niektórych ośrodkachbadawczych.Tytuł rozdziału zawierającego omawianą rycinębrzmi: Tempo i dynamika zmian... Słowa „tempo” użytow całym rozdziale raptem dwukrotnie „(...) wyjątkowoszybkie tempo rozwoju (...) przypada na początkowyetap (...), a następnie (...) następuje spowolnienie tempa”.Oczywiście tej oceny dokonano analizując „naoko” kolejne coroczne przyrosty (na innej, prawidłowotym razem zatytułowanej rycinie). Tymczasem, bymówić o tempie rozwoju (w monografii habilitacyjnej),należałoby przynajmniej skorzystać z odpowiedniegowzoru zaproponowanego przez N. Wolańskiegow pracy przeznaczonej dla studentów Metody kontroli...Wcześniejsze spostrzeżenie o myleniu dynamikiz kinetyką wspiera kolejny cytat: „(...) ocena efektywnościi dynamiki (kinetyki) funkcji oraz metabolizmu,w ramach konkretnych wymagań – (...) na zawodach”.Zastanówmy się, o co tu chodzi. Trudno mieć zastrzeżeniado „efektywności funkcji oraz metabolizmu”.Można też przyjąć za poprawne sformułowanie: „dynamika(...) funkcji oraz metabolizmu”, a także „kinetykafunkcji oraz metabolizmu”. Trudno jednak przyzwolić nautożsamianie, co sugeruje nawias, dynamiki z kinetykąfunkcji itd. Czytając taki zapis można podejrzewać, że– 107 –

Józef Drabikautor nie wie, o czym pisze. Podejrzenie takie byłobybezpodstawne, gdyby w nawiasie napisano „i/lub kinetyki”.Przejdźmy na koniec do kilku cytatów uogólniających.Wstępny rozdział pewnej monografii brzmi:Analiza poziomu sprawności fizycznej polskiej młodzieży,a tytuł podrozdziału 1.1 – Sprawność fizyczna dziecii młodzieży w Polsce w latach 80.; podrozdziału 1.2– Poziom sprawności fizycznej Polaków na progu XXIwieku oraz podrozdziału 1.3 – Diagnoza słabej kondycjipolskiego sportu i 1.3.10 – Sprawność ogólna i stanzdrowotności Polaków. Spróbujmy rozważyć te zapisy.Nie są one wyrwane z kontekstu, ponieważ kontekstma tu inny zakres tematyczny.1. Analiza jest czynnością badacza i jako taka nic niewnosi do meritum tytułu rozdziału. Słowo to jest tuzbędne.2. W punkcie 1.1 jest mowa o latach osiemdziesiątych,a monografię opublikowano w 2006 roku, zatemdlaczego pominięto lata dziewięćdziesiąte i dalsze?W punkcie tym nie są przywołane badania R.Przewędy i J. Dobosza, omówione w publikacji obuautorów z roku 2003. Jeśli się pomija ich pracę, niemożna mówić o „sprawności fizycznej polskiej młodzieży”.3. W podrozdziale 1.2 odnajdujemy dwa zdaniao sprawności fizycznej dzieci i młodzieży (ale przecieżta kohorta wiekowa nie obejmuje wszystkich„Polaków”) i ani jednego zdania o „sprawności fizycznejPolaków”. Tutaj także zabrakło odwołań dopracy R. Przewędy i J. Dobosza.4. W podrozdziale 1.3 autor zakłada, jeszcze przeddiagnozą, słabą kondycję polskiego sportu. Jeślijuż wiadomo, że jest „słaba kondycja (...) sportu”(Biblia: „doprawdy, doprawdy powiadam wam”– godny habilitacji trójsłów!), to po co diagnoza?Jest jeszcze pytanie merytoryczne: Czy sport ma„kondycję”? Według autora – tak, sport ma „słabąkondycję”. Recenzenci i superrecenzenci przypuszczalniepodzielili stanowisko autora. Punkt ten niezawiera ani jednego zdania o sprawności fizycznej,co wyraźnie sugeruje następny rozdział: Analiza...sprawności fizycznej...5. W podrozdziale 3.1.10 nie wspomniano jednymchoćby słowem o „sprawności ogólnej”, a „zdrowotnościPolaków – poświęcono tylko pięć słów:„zwiększająca się ilość wad postawy”. Jest tylkozdanie: „Stan sprawności fizycznej Polaków orazpoziom ich zdrowotności został zaprezentowany nainnych stronach...”. To „zaprezentowanie na innychstronach” ukazaliśmy właśnie w punkcie 2 i 3.Zbliżają się wakacje. Muszę więc odpocząć. Niemam już nawet siły kolejny raz zżymać się na brednieo „ograniczonej aktywności ruchowej i wysiłkachfizycznych” w świeżo zgłoszonej monografii na stopieńuczonego. W tej sytuacji (głową w mur) nie wiem, czywrócę do swego „pisarstwa” (wielu by to ucieszyło)na łamach jedynego bodajże fachowego czasopismaw Polsce charakteryzującego się strefą wolnego słowa(dopóki nie jest jeszcze sprywatyzowane... lub przejęteprzez WSiP, zarządzane przez wspólników rządzącejekipy...). Spoglądając z innej perspektywy należystwierdzić, iż zaniedbanie pisania miałoby znamionasabotażu (tym razem z mojej strony). A ponadto, zważywszyna motto... wydaje się ciągle potrzebne.– 108 –

RECENZJEREVIEWS

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008RECENZJA KSIĄŻKI PT.DORASTAJĄCA MŁODZIEŻ WOBEC PROBLEMUWŁASNEGO ZDROWIAAUTORSTWA BOŻENY ZAWADZKIEJ 1REVIEW OF THE BOOK:BOŻENA ZAWADZKA,THE ATTITUDE OF ADOLESCENTS TOWARDSTHEIR HEALTHBożena Matyjas** dr hab., prof. nadzw., Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy J. Kochanowskiego w KielcachSłowa kluczowe: recenzja, monografia, młodzież zdrowa, przewlekle chora, zachowaniazdrowotneKey words: review, monograph, healthy adolescents, chronically ill adolescents, healthbehavioursSTRESZCZENIE • SUMMARY 2Aim: The aim of the research is to scrutinize healthy and chronically ill adolescents’ health behaviours withparticular reference to individual and environmental determinants as well as to establish an empirical model oftypes of their health behaviours. The practical aim is to provide guidelines on how to enrich and modify activitiesconcerning the teaching and educational process.Material i method: This work is an outcome of research conducted in the Świętokrzyskie province, Poland,among 1572 respondents aged 14–18. The research method was diagnostic probing and document analysis,whereas the HBSC questionnaire to probe health behaviours was applied as a tool. The group of respondentsconsisted of 33.3% chronically ill respondents and 66.6% healthy ones, out of whom 55% were from urbanareas, and 45% from rural. There was a two-stage selection: random selection of the school and then intentionalselection of the respondents, where their state of health was the criterion.Results: The qualitative and quantitative analysis, which made use of specific statistic methods (e.g. factoranalysis), let the author establish the empirical model of types of adolescents’ health behaviours. The resultsrevealed that 27.7% of adolescents show positive health behaviours in some areas (e.g. nutrition, physical activity),whereas 28.2% display health-risky behaviours.The analyzed variables such as sex, age, wealth, atmosphere and support at home diversify the researchresults at the level of p < 0,05; p < 0,01 as far as self-assessment of one’s health, physical activity, satisfactionwith one’s own life, nutrition and health-risky behaviours are concerned.Conclusions: Health activity of both healthy and chronically ill pupils is insufficient. Adolescents, especiallychronically ill pupils, cannot properly assess their state of health, The results of the authors’ own research as wellas the analysis of other authors’ results led to the conclusion that there is a strong need to introduce a separatesubject “health education” to school education at the level of secondary school and above.1Zawadzka B: Dorastająca młodzież wobec problemu własnego zdrowia. Studia i Monografie, Kraków, AWF, 2007; 44: 1–304.2Streszczenie recenzowanej książki w języku angielskim.– 111 –

Bożena MatyjasProblematyka zdrowia człowieka, w tym dorastającejmłodzieży – to przedmiot zainteresowania wieludyscyplin naukowych, głównie medycyny, higienyszkolnej, wychowania fizycznego, psychologii, socjologii,pedagogiki itp. W literaturze przedmiotu mamytakże do czynienia z podejściem interdyscyplinarnym,łączącym aspekt medyczny, behawioralny, edukacyjny,zorientowany na jednostkę i środowisko. Rzadziejopisywane jest zdrowie w kategoriach pedagogicznych,gdzie zwraca się uwagę na środowiskowe, tj.rodzinne, szkolne, rówieśnicze, globalne czynniki tozdrowie determinujące.Recenzowane opracowanie włącza się właśniew ten nurt badań. Stanowi teoretyczno-empiryczne podejściedo problematyki zdrowia dorastającej młodzieży.Autorka przedmiotem badań własnych uczyniła stosunekdorastającej młodzieży do problemu własnegozdrowia. Jest to interesujące zagadnienie, gdyż wpisujesię w szerszą problematykę edukacji zdrowotnej młodychludzi, w której jeden z dominujących czynnikówuczestniczących w tym procesie stanowi rodzina: jejstyl życia, warunki materialne i ekonomiczne, typ orazstruktura itp. O ich wpływie na zdrowie młodzieży i podejściudo niego pisze w swym opracowaniu BożenaZawadzka.Na monografię składają się: wstęp, siedem rozdziałów,wnioski, bibliografia. Spis treści, jasny, logiczny,ujawnia bogactwo merytoryczne zawartości poszczególnychrozdziałów.We wstępie otrzymujemy wprowadzenie w problematykępracy i badań. Autorka podkreśla też rangęspołeczną i pedagogiczną podjętego zagadnienia,a także prezentuje cel badań. Jest nim poznanie aktywnościzdrowotnej młodzieży zdrowej i przewleklechorej w okresie dorastania, wyrażającej się w jej zachowaniachzdrowotnych na tle czynników osobniczychi środowiskowych. Na uwagę zasługuje także autorskapróba opracowania modelu empirycznego typów zachowańprozdrowotnych młodzieży.Trzy pierwsze rozdziały mają charakter teoretyczny.W pierwszym pt. Zdrowie przedmiotem zainteresowaniaróżnych dyscyplin naukowych znajdują się dwa podrozdziały.Jeden traktuje o teoretycznych koncepcjachzdrowia, drugi – o zdrowiu w naukach społecznych, tj.w socjologii, psychologii i pedagogice, w ramach którejszczegółowo opisane zostało wychowanie zdrowotnew historii myśli pedagogicznej. Autorka ze znawstwemporusza się w tej problematyce. W rozważaniach ujawniadogłębną znajomość literatury przedmiotu i przemyśleniaoparte na fundamencie własnych wieloletnichzainteresowań naukowo-badawczych problematykązdrowia młodzieży.W rozdziale drugim znajduje się charakterystykazdrowia dzieci i młodzieży w świetle wyników badańogólnopolskich. Widoczne jest tutaj interdyscyplinarnepodejście do poruszanej problematyki. Autorka opisujestan zdrowia młodzieży w ujęciu statystyczno-epidemiologicznym,wskazuje na zagrożenia dla zdrowiai rosnącą potrzebę jego ochrony; pisze także o chorobiei jej wpływie na życie młodzieży. Przedstawionew tym rozdziale treści stanowią dobre (szerokie i wieloaspektowe)tło dla analizy oraz interpretacji własnychwyników badań, które pomieszczono w dalszej częściopracowania.W rozdziale trzecim opisane zostały uwarunkowaniazachowań zdrowotnych młodzieży. W trzech podrozdziałachporuszono takie zagadnienia, jak: społeczno--pedagogiczne aspekty okresu dorastania, zachowaniazdrowotne a zdrowie oraz znaczenie edukacji zdrowotnejw procesie kształtowania postaw i zachowań zdrowotnychmłodzieży. Autorka przedstawia tutaj głównezałożenia, istotę i cele edukacji zdrowotnej, powołujesię również na poglądy klasyków, m.in. M. Demela, B.Woynarowskiej, E. Charońskiej, E. Syrek i innych. Natak szerokim tle prezentuje własne stanowisko badawcze.Wprowadzeniem do części empirycznej opracowaniajest rozdział czwarty, zawierający metodologicznepodstawy badań własnych. Znajdują się w nim założeniai cele badań, problematyka, materiał i metodybadań oraz informacje o statystycznym opracowaniuotrzymanych wyników. Metodologia badań własnychoparta została na toku postępowania badawczego stosowanegow pedagogice (T. Bauman, T Pilch) i naukachspołecznych (E. Babbie). Można powiedzieć, iż rozdziałten został napisany wzorcowo, z zastosowaniemwszelkich reguł właściwych dla badań empirycznych:do problemów sformułowano hipotezy, wyróżnionymzmiennym przyporządkowano wskaźniki, wskazano,jakie zależności (korelacje) będą poddane weryfikacji,uzasadniono dobór takiej a nie innej metody badań itd.Podkreślenia wymaga zastosowanie różnych metodanalizy statystycznej, m.in. testu chi-kwadrat, współczynnikaPearsona; na rzecz pracy utworzono kilka indeksów– przeprowadzono ich walidację oraz badanieróżnic za pomocą analizy wariancji (test F-Snedecona--Fishera), użyto także wielowymiarowej analizy czynnikowejz zastosowaniem metody rotacji equamax.W rozdziale piątym, zawierającym trzy obszernepodrozdziały, znajduje się omówienie wyników badań– 112 –

Recenzja książki pt. „Dorastająca młodzież wobec problemu własnego zdrowia” autorstwa Bożeny Zawadzkiejwłasnych. W pierwszym podrozdziale analizie i interpretacjipoddano samoocenę zdrowia, wyglądu i zadowoleniaz życia młodzieży zdrowej i przewlekle chorej.Szczegółowej analizie poddano cztery zagadnienia:zdrowie w samoocenie młodzieży, występowanie dolegliwościi przyjmowanie leków, zadowolenie młodzieżyze swojej sytuacji życiowej oraz samoocenę jej wygląduzewnętrznego.W drugim podrozdziale scharakteryzowane zostałozróżnicowanie zachowań zdrowotnych młodzieży zdroweji chorej w zależności od wybranych zmiennych.Autorka opisuje tutaj takie zagadnienia jak: aktywnośćfizyczna młodzieży, czas przeznaczony na oglądanietelewizji i gry komputerowe, odżywianie się młodzieżyi stosowanie diet odchudzających, zachowania ryzykowne,aktywność fizyczna a zachowania ryzykownedla zdrowia. Analiza i interpretacja otrzymanych danychma duże walory poznawcze, prowadzona jest nawysokim poziomie merytoryczno-pedagogicznym, aletakże interdyscyplinarnym, gdyż nie można tutaj pominąćaspektu medycznego, psychologicznego czy socjologicznegoomawianego zagadnienia. Całościoweujęcie problematyki zdrowia młodzieży to według mniejej atut.W trzecim podrozdziale Autorka charakteryzujeśrodowisko psychospołeczne badanej młodzieży.Słusznie zauważa, że korzystne warunki społecznezapewniają równowagę psychiczną, poczucie więzii bezpieczeństwa, ponieważ eliminują bądź ograniczająpsychiczne uwarunkowania zaburzeń somatycznychi psychicznych, zwiększają zainteresowanie problematykązdrowotną w sensie promocji zdrowia (s. 221).W ramach tego podrozdziału poruszone zostały takiezagadnienia, jak wsparcie społeczne młodzieży zestrony nauczycieli oraz wsparcie proszkolne ze stronyrodziców.W rozdziale piątym zgromadzony został imponującyze względu na zakres i treści materiał empiryczny.Autorka z dużą znajomością problematyki omawia zagadnieniazawarte w poszczególnych podrozdziałach,widoczny jest jej dobry warsztat metodologiczny i merytoryczny.Analiza i interpretacja prowadzona jest w sposóbjasny i przejrzysty; a staranny dobór tabel i rysunkówułatwia percepcję omawianych treści. Chciałabympodkreślić, iż otrzymane wyniki Autorka odnosi do badańinnych naukowców: polskich i zagranicznych.Charakter empiryczny ma także rozdział szósty pt.Typy zachowań prozdrowotnych dorastającej młodzieży.Również tutaj prowadzona jest analiza statystycznai merytoryczna zagadnień dotyczących postępowaniamłodzieży wobec własnego zdrowia. Zależności międzyzachowaniami prozdrowotnymi a badanymi zmiennymiprzeprowadzono za pomocą metody analizyczynnikowej. Wśród omawianych zagadnień znalazłysię następujące: poszukiwanie empirycznego modeluzachowań prozdrowotnych, analiza zależności międzytypami zachowań prozdrowotnych a zmiennymi socjodemograficznymi,analiza korelacji zachowań prozdrowotnychz utworzonymi indeksami oraz związek typówzachowań prozdrowotnych młodzieży z jej schorzeniami.Należy podkreślić, iż jest to oryginalne, autorskiepodejście do zachowań prozdrowotnych dorastającejmłodzieży. Autorka odnosi się do siedmiu typów zachowańbadanej młodzieży, szczegółowo omawia pięćz nich. Również i w tym rozdziale treści przedstawionesą w sposób jasny, uporządkowany, czemu służą m.in.tabele i rysunki.W rozdziale siódmym znajduje się Dyskusja, w ramachktórej szczegółowej analizie poddano następującezagadnienia: wieloczynnikowy wpływ na różnicowanieaktywności zdrowotnej młodzieży, aktywnośćfizyczna czynnikiem modyfikującym zachowania ryzykownedla zdrowia oraz wpływ stanu zdrowia na samoocenęi zachowania zdrowotne. Autorka dokonuje tutajpodsumowania otrzymanych wyników badań, analizujeaktywność zdrowotną i typy zachowań zdrowotnychmłodzieży w okresie dorastania na tle czynników osobniczychoraz środowiska domowego i szkolnego, weryfikujehipotezy. Swoje rozważania odnosi do wynikówbadań innych autorów.Opracowanie kończą wnioski, które są konkluzjąprzeprowadzonej weryfikacji hipotez i zarazem stanowiąprzesłanki dla praktyki edukacyjnej: jej adresatamisą rodzice, nauczyciele, lekarze, dziennikarze, pedagodzyoraz psychologowie pracujący z dziećmi i młodzieżą,a więc osoby, które mają wpływ na kształtowaniezachowań i postaw zdrowotnych młodych ludzi.W bogatej bibliografii odnajdujemy pozycje zwarte,artykuły, dokumenty oraz raporty napisane w językupolskim, a także oryginalne angielskie.Recenzowane opracowanie zasługuje na uwagęi dobrą ocenę. Napisane zostało przez znawcę problematyki,osobę, która od wielu lat prowadzi badaniateoretyczne i empiryczne w tym zakresie, co potwierdzająliczne publikacje zamieszczane na łamach czasopismoraz w opracowaniach zbiorowych i własnychautorskich. Duże walory poznawcze, metodologicznei praktyczne recenzowanej pracy – to główny powód,by monografię autorstwa Bożeny Zawadzkiej rozpowszechniać,tak aby dotarła do rąk jak najszerszej rze-– 113 –

Bożena Matyjasszy odbiorców: teoretyków i praktyków, rodziców, nauczycieli,wychowawców, metodyków, studentów nauko wychowaniu, lekarzy, psychologów, socjologów i tychwszystkich, którzy troszczą się o zdrowie młodzieżyoraz uczestniczą w jej edukacji zdrowotnej.Młodzież, co jest być może truizmem, to przyszłośćnarodu, społeczeństwa, rodziny. Warto zatem dbaćo jej zdrowie, o czynniki je warunkujące, aby wychowaćludzi świadomych tego, jak na własne zdrowie „pracować”,w jaki sposób zdrowy styl życia determinuje długośći jakość życia. Prezentowane opracowanie spełniataką właśnie rolę, odpowiadając na wiele ważnychpytań dotyczących zdrowia młodzieży oraz czynnikówje warunkujących. Podpowiada, co można uczynić, byedukacja zdrowotna młodych ludzi przebiegała prawidłowoi przynosiła w przyszłości efekty w postacizdrowego stylu życia ich samych, a także rodzin, którezałożą.– 114 –

INFORMACJEANNOUNCEMENTS

NR 42 AN TRO PO MO TO RY KA2008NOWE IDEE I TENDENCJE W NAUKACH O SPORCIEI WYCHOWANIU FIZYCZNYM Z PERSPEKTYWYINTERNATIONAL COUNCIL OF SPORT SCIENCEAND PHYSIOLOGICAL EDUCATION (ICSSPE)NEW IDEAS AND TENDENCIESIN SPORT AND PHYSICAL CULTURE SCIENCESFROM THE PERSPECTIVE OF ICSSPEWłodzimierz Starosta *, Monika Piątkowska**, Katarzyna Pec**** prof. dr hab., Zakład Teorii i Metodyki Sportu, AWF Poznań – Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w GorzowieWielkopolskim, Gorzów Wielkopolski, ul. Estkowskiego 13** mgr, Studia Doktoranckie, AWF Warszawa, ul. Marymoncka 34W dniach 7–10 października 2007 r. w AkademiiWychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawieodbyły się posiedzenia ciał statutowychMiędzynarodowej Rady Nauk o Sporcie i WychowaniuFizycznym (ICSSPE – International Council of SportScience and Physical Education) oraz towarzyszące imsympozjum naukowe nt. Nowe idee i tendencje w naukacho sporcie i wychowaniu fizycznym.ICSSPE to największa organizacja w zakresie nauko kulturze fizycznej (w krajach Europy Zachodniej pojęcieto zastępuje się określeniem – sport science) naświecie działająca od 1958 roku 1 . Często określa sięją mianem Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ)w naukach o sporcie i wychowaniu fizycznym. Wśród jejzałożycieli odnajdujemy powszechnie uznanych przedstawicieliwyższych uczelni, instytutów sportu oraz narodowychi międzynarodowych organizacji sportowych.Ich inicjatywa, która funkcjonuje do dzisiaj, opierała sięna stworzeniu międzynarodowej płaszczyzny porozumieniai skuteczniejszej obrony kluczowych problemówsportu oraz wychowania fizycznego.Obecnie ICSSPE działa pod patronatem UNESCOi ściśle współpracuje z naukowymi organizacjami orazinstytucjami, przedstawicielami rządów, podmiotamisektora prywatnego i reprezentantami mediów z całe-1ICSSPE – Science, Service, Advocacy. Berlin, H+P-Druck.go świata. W ten sposób ICSSPE tworzy ogólnoświatowąsieć związaną z naukami o sporcie i wychowaniufizycznym, której oddziaływanie zorientowane jestw głównej mierze na propagowanie zdrowego stylużycia. Organizacja ta została uznana również przezMiędzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl). ICSSPEutrzymuje bliskie kontakty z Organizacją NarodówZjednoczonych (ONZ) poprzez współpracę z RadąGospodarczą i Społeczną ONZ (ECOSOC), ŚwiatowąOrganizacją Zdrowia (WHO), Światową AgencjąAnty dopingową (WADA), a także z MiędzynarodowąFederacją Medycyny Sportowej (FIMS).Z uwagi na swój globalny charakter ICSSPE zrzeszaponad czterysta rozmaitych organizacji z całegoświata 2 . Organizacje członkowskie można podzielić nacztery grupy:A. Główne organizacje rządowe i pozarządowe.B. Międzynarodowe organizacje.C. Narodowe organizacje rządowe.D. Instytuty badawcze i wyższe uczelnie.ICSSPE jest zatem organizacją podejmującą działania,których celem jest rozwój sportu i popularyzacjawychowania fizycznego. Jej głównym zadaniem jestnie tylko promocja i upowszechnienie wyników badań2Strona internetowa Międzynarodowej Rady Nauk o Sporcie i Wy chowaniuFizycznym (ICSSPE) www.icsspe.org (20.10.2007).– 117 –

Włodzimierz Starosta, Monika Piątkowska, Katarzyna Pec Ryc. 1. Obszary zainteresowań i aktywności ICSSPE Źródło: ICSSPE. International Council of Sport Science and Physical Education. Science Service Advocacyw dziedzinie nauk o sporcie i wychowaniu fizycznym, aletakże ich praktyczne zastosowanie w kontekście kulturowymi edukacyjnym. Działalność Rady przyczynia siędo wzrostu świadomości społeczeństwa na temat potencjalnychwartości, które płyną z kultury fizycznej, tj. poprawyludzkiego dobrostanu psychicznego, fizycznegoi społecznego. Kolejnym obszarem aktywności ICSSPEsą etyczne aspekty sportu i wynikająca z nich idea fairplay, wspierające pokój i dialog międzyludzki. Ważne sąobszary zainteresowań i działań Rady (por. ryc. 1).Jako organizacja międzynarodowa, ICSSPE poprzezswoich licznych członków stara się również zacieraćróżnice pomiędzy krajami rozwiniętymi i rozwijającymisię, zachęcając do współpracy naukowcówi organizacje z całego świata. Niezmiernie istotny jestprzepływ wiedzy teoretycznej i praktycznej do wszystkichzainteresowanych instytucji, szczególnie w krajachrozwijających się.W celu omówienia kluczowych aspektów związanychz działalnością ICSSPE i stworzeniem strategiina przyszłość corocznie odbywają się posiedzeniaciał statutowych tejże organizacji. Organizacja ta mawyjątkowo przejrzystą strukturę wewnętrzną (por. ryc.2). Prezydentem ICSSPE jest prof. dr G. Doll-Tepper,pełniąca tę zaszczytną funkcję z wyjątkowym powodzeniemjuż dziesiąty rok. Wśród jej poprzednikówodnajdujemy znane osobistości związane z naukamio sporcie i wychowaniu fizycznym, takie jak prof. dr P.Komi, prof. dr A. Kirch, sir R. Bannister, lord P. Noel--Baker, dr F. Duras.W dniach 7–9 października 2007 roku wszystkieciała statutowe Rady obradowały w Warszawie.Przedmiotem obrad było wytyczenie wspólnych celówi dążeń na przyszłość. Szczególne miejsce zajęłaproblematyka związana z Igrzyskami Olimpijskimiw Pekinie w bieżącym roku i z organizacją OlimpijskiegoKongresu Naukowego w Guangzhou w Chinach, któregowspółorganizatorem jest ICSSPE. Zagadnieniazwiązane z tym wydarzeniem przedstawili członkowielicznej delegacji chińskiej i odpowiedzialny za obrady– 118 –

Nowe idee i tendencje w naukach o sporcie i wychowaniu fizycznym w perspektywy ICSSPE Ryc. 2. Struktura organizacyjne ICSSPEŹródło: ICSSPE. International Council of Sport Science and Physical Education. Science Service Advocacykongresu wiceprezydent ICSSPE prof. dr T. Parkerz Australii. Jednymi z ważnych tematów, na którychkoncentrowano uwagę w trakcie obrad różnych gremiówICSSPE, było odpowiednie uczczenie pięćdziesiątejrocznicy powołania do życia tej organizacji orazwzmocnienie aktywności jej członków na arenie międzynarodowej.Wyrazem dążenia ICSSPE do zacierania różnic pomiędzyrozwiniętymi i rozwijającymi się państwami byładecyzja powierzenia organizacji posiedzeń Rady AkademiiWychowania Fizycznego Warszawie, stolicy postkomunistycznegokraju w Europie Środkowowschodniej. Dopierow pięćdziesiątym, a więc jubileuszowym roku działalnościICSSPE wybrano na organizatora jednego z posiedzeńpaństwo bloku postkomunistycznego. Inicjatorem tegoprzedsięwzięcia był członek Komitetu Wykonawczegoi koordynator ICSSPE na Europę Wschodnią prof. dr hab.W. Starosta (Prezydent International Association of SportKinetics – IASK).W trakcie spotkania Zarządu stowarzyszeniowegoprzedstawił on sprawozdanie ze swojej działalnościw ostatnim okresie. Zapoznał w nim z wybranymiuwarunkowaniami integracji krajów Europy Wschodniejz globalną społecznością naukową.Integrację tę – jak podkreślił – w znacznym stopniuutrudniają ekonomiczne różnice, które ujawniająsię w wysokości uposażenia mieszkańców Zachodnieji Wschodniej Europy. Mając w pamięci maksymę: „bogatynie zrozumie biednego” prof. Starosta wspiera tęintegrację, organizując w Polsce staże naukowe dlawybitnych uczonych z Białorusi, Rosji, Ukrainy, a takżepodejmując współpracę naukową z osobami z tych krajów.Jego zdaniem integracja powinna łączyć się z wyrównywaniemszans. Jednym z elementów tego działaniamogłyby być niższe opłaty za udział w konferencjachi kongresach dla przedstawicieli uboższych regionów,co od 17 lat czyni się w ramach IASK. Postulowałteż podjęcie współpracy naukowej ze specjalistamiz Europy Wschodniej na skalę szerszą niż dotychczasoraz umożliwienie im udziału w międzynarodowychkonferencjach albo w charakterze prowadzących obradysesji czy sekcji, albo też jako zaproszonych wykładowców.Byłoby to wyraźnym sygnałem, że zauważasię i docenia dorobek naukowy Europy Wschodnieji Środkowej na arenie międzynarodowej.Ważnym ogniwem październikowych obrad byłosympozjum naukowe na temat: Nowe idee i tendencjew naukach o sporcie i wychowaniu fizycznym. Jegocelem była wymiana poglądów pomiędzy członkamiICSSPE z różnych stron świata a polskim środowiskiemzwiązanym z naukami o kulturze fizycznej. W obradachciał statutowych ICSSPE oraz w sympozjum naukowymuczestniczyli przedstawiciele dwudziestu pięciukrajów. W sympozjum wziął natomiast udział prezesPolskiego Komitetu Olimpijskiego Piotr Nurowski orazprezes zarządu Fundacji Edukacji Olimpijskiej doc.dr Kajetan Hądzelek. PKOl był jednym ze sponsorówICSSPE, umożliwiając uczestnikom obrad m.in. zwiedzenieCentrum Edukacji Olimpijskiej, Muzeum Sportui organizując uroczysty bankiet. Pobyt w siedzibie PKOli muzeum wywarł na naszych gościach ogromne wrażenie.– 119 –

Włodzimierz Starosta, Monika Piątkowska, Katarzyna PecW sympozjum uczestniczyli też przedstawicieległównego organizatora tego wydarzenia, czylipracownicy naukowi AWF im. Józefa Piłsudskiegow Warszawie. Jedną z sesji prowadzili wspólnie prof. drhab. W. Starosta oraz Prorektor ds. Nauki i WspółpracyMiędzynarodowej prof. dr hab. T. Gałkowski. W trakcieobrad członkowie ICSSPE mieli okazję zwiedzić obiektysportowe warszawskiej Akademii oraz zapoznać sięz historią i osiągnięciami uczelni w interesującym wystąpieniudr M. Lenartowicz.Dokonania dwudziestego wieku oraz perspektywypojawiające się przed kulturą fizyczną w kolejnymstuleciu przedstawił w referacie Rektor Akademii WychowaniaFizycznego im. Józefa Piłsudskiego w Warszawieprof. dr hab. H. Sozański. Podkreślił fenomensportu, jako niemający sobie równych we współczesnejcywilizacji. Dostępny dla każdego, sport pozwala pokonaćwszelkie bariery związane m.in. z wiekiem, płciączy sprawnością fizyczną. Autor zaakcentował rolęMiędzynarodowego Ruchu Olimpijskiego, który wywierawpływ na wszystkie państwa na całym świecie.Wśród oczekiwań stawianych dwudziestemu pierwszemuwiekowi wymienił poprawę systemu kształceniakadr na potrzeby kultury fizycznej, rozwój innowacyjnychform aktywności fizycznej, a także stworzenieoferty dla osób niepełnosprawnych.Program naukowy sympozjum był bardzo bogaty.Delegaci z różnych kontynentów przedstawili z lokalnegopunktu widzenia problemy związane z naukamii sporcie i wychowaniem fizycznym. Wystąpili: prezydentICSSPE prof. G. Doll-Tepper z Niemiec oraz profesorowie:W. Starosta z Polski, R. Lopez de D’Amicoz Wenezueli, D. Kluka i A. Goslin z RPA, J. Maguirez Wielkiej Brytanii, L.O. Amusa i A.L. Toriola z AfrykiPołudniowej, W.D. Brettschneider z Niemiec.W swoim referacie nt. Aktywność fizyczna i sportosób niepełnosprawnych jako kluczowy czynnik życiaprof. G. Doll-Tepper zwróciła uwagę na istotę tworzeniaprogramów zachęcających osoby niepełnosprawnedo uczestnictwa w zajęciach ruchowych. Odniosła siędo koncepcji „sportu dla wszystkich”, proklamującej powszechnąaktywność fizyczną całego społeczeństwa,ze szczególnym uwzględnieniem osób starszych orazspecjalnych potrzeb. Prelegentka podkreśliła znaczeniewspółpracy międzynarodowych organizacji, tj. ICSSPE,WHO i ONZ, w przygotowaniu i promocji takich międzynarodowychprzedsięwzięć, jak Paraolimpiada(ang. Paralympic Games), Olimpiada Specjalna (ang.Special Olympics) czy Olimpiada Głuchych (ang.Deaflympics).W wystąpieniu nt. Nowa koncepcja doboru dzieci dosportu i rozwoju ich talentu w wieloletnim treningu prof.W. Starosta zapoznał zebranych ze swoimi przemyśleniami– opartymi na wynikach badań 3394 wysoko zaawansowanychzawodników licznych dyscyplin sportu,a także na analizie piśmiennictwa – na temat błędnejzasady organizacyjno-metodologicznej, która w wielukrajach stała podstawą modelu doboru do sportu. Wjej ramach przedstawiciele poszczególnych dziedzinsportu poszukują odpowiednich kandydatów pod kątemich przydatności do danej dyscypliny. Zdarzają sięzatem takie sytuacje, gdy wśród odrzucanych znajdująsię osoby, które mogłyby odnieść znaczące sukcesyna innym polu sportowej rywalizacji. Stąd koniecznośćwprowadzenia dostosowanego do współczesnej wizjisportu modelu omówionego w dalszej części wystąpienia.Ponadto, jak stwierdził mówca, współczesny sportcechuje daleko posunięta ostrożność w obniżaniu wieku,w którym rozpoczyna się szkolenie.Ostatnie lata nie potwierdziły tezy o coraz młodszymwieku, w którym zawodnicy uzyskujący najlepszewyniki sportowe na arenie międzynarodowej rozpoczynająsystematyczny trening. Problemem do tej pory nierozstrzygniętym,a niezmiernie ważnym dla sportu sąkryteria doboru kandydatów. Przeważnie brak w nichnajważniejszej składowej, tj. oceny poziomu koordynacjiruchowej. W wystąpieniu przedstawiono własnąpropozycję oceny globalnej koordynacji ruchowej jakoniezbędnej składowej doboru do sportu.Prof. R. Lopez de D’Amico wygłosiła referat natemat: Wychowanie fizyczne i sport w Wenezueli.Przedstawiła w nim zagadnienia związane z programemkształcenia wychowania fizycznego w odniesieniudo systemu edukacji w Wenezueli oraz do organizacjisportu w tym kraju. Omówiła strukturę wenezuelskiegosportu, zmienioną w 2006 r., kiedy to w miejsceNarodowego Instytutu Sportu powstało MinisterstwoSportu. Mówczyni dużo miejsca poświęciła prawnympodstawom funkcjonowania sportu. Przedstawiła własnypunkt widzenia na temat wyzwań stojących przedsystemem edukacji, który należy dostosować do nowychpotrzeb otoczenia oraz rozszerzyć w zakresiewychowania fizycznego i sportu.Prof. dr D. Kluka i prof. dr A. Goslin poruszyływ uję ciu multidyscyplinarnym temat globalizacji sportui konsekwencji przemian społecznych w „globalnej wiosce”,których jest on czynnikiem sprawczym. Autorkiprzedstawiły wnikliwą analizę literatury przedmiotuoraz wyniki badań podejmowanych przez środowiskostudenckie.– 120 –

Nowe idee i tendencje w naukach o sporcie i wychowaniu fizycznym w perspektywy ICSSPEProf. J. Maguire omówił szeroko relacjonowaneprzez zachodnie media kontrowersje związane z powierzeniemorganizacji igrzysk olimpijskich Chinom.Zdaniem mówcy decydujący wpływ na wybór gospodarzaIO miało profesjonalne przygotowanie organizatorówod strony marketingowej. Czerpiąc inspiracjęze strategii medialnych i marketingowych Zachodu,Chińczycy odnieśli niebywały sukces. Główny naciskautor referatu położył na przybliżenie stanowiska amerykańskichi brytyjskich mediów, organizacji sportowychoraz politycznych i kulturowych komentatorów w tejsprawie. Autor przedstawił wyniki badań jakościowych,które umiejscowione zostały w szerokim kontekścieprocesu globalizacji oraz sposobu, w jaki ujawnia sięon w świecie sportu. Wyniki badań pozwoliły autorowistwierdzić między innymi, że powierzenie organizacjiigrzysk olimpijskich Chinom jest problematyczne, chociażbyze względu na powszechne w tym kraju łamaniepraw człowieka. Ponadto zakwestionował znaczeniei funkcję igrzysk olimpijskich oraz kryteria przyznawaniaich organizacji.Profesorowie L.O. Amusa i A.L. Toriola przedstawiliwyniki badań jakościowych, które przeprowadziliw jedenastu nigeryjskich szkołach wyższych. Autorzysprawdzali, w jaki sposób wykładowcy zapatrują sięna potrzebę i możliwości realizacji współczesnego wychowaniafizycznego w kontekście rozwoju człowieka.Podstawą ich rozważań były postanowienia OrganizacjiNarodów Zjednoczonych na temat działalności wspomagającejrozwój i pokój na świecie poprzez sport.Zauważyli rozbieżności pomiędzy oczekiwaniami ONZz punktu widzenia zrównoważonego rozwoju człowiekaa przygotowaniem absolwentów wychowania fizycznegoi sportu do sprostania tym wyzwaniom.Prof. W.D. Brettschneider omówił z europejskiej perspektywyzagadnienie dotyczące stylu życia młodychludzi, w szczególności ich sedenteryjnych zachowań.Zdaniem mówcy wśród dzieci w krajach europejskichbardzo dużym problemem jest nadwaga, która możewywrzeć decydujący wpływ na ich dalsze życie. Możebowiem prowadzić do fizycznych, psychicznych i społecznychdefektów jednostki. Nasilenie problemu otyłościzwiązane jest z rozwojem cywilizacyjnym, zmieniającymstyl życia większości ludzi przez minimalizację aktywnościfizycznej. W końcowej części wystąpienia prelegentprzedstawił swoją wizję pomocy dzieciom, dorosłymi całym rodzinom w rozwijaniu aktywnego i zdrowegostylu życia, który mógłby ochronić ich przed otyłością.Polskę w tej naukowej dyskusji reprezentowali jeszcze:prof. W. Starosta i dr W. Petryński z InternationalAssociation of Sport Kinetics oraz dr J. Żyśko i dr J.Dobosz z AWF w Warszawie.Prof. W. Starosta i dr W. Petryński przedstawilipodstawowe cechy dwóch głównych paradygmatówbadawczych w kinezjologii: behawioryzmu i kognitywizmu.Zwrócili uwagę na fakt, że paradygmat początkowoz jednej strony porządkuje naukę na danym etapie,z drugiej zaś – z czasem powoduje pewną bezwładnośćintelektualną, która staje się silnym hamulcem rozwojunauki. Podkreślili znaczenie precyzji języka w nauceoraz zaproponowali ogólne kryteria, jakie winno spełniaćnazewnictwo naukowe. Przytoczyli przykładyniespójności w angielskim nazewnictwie kinezjologicznym.Zaproponowali systemowe ujęcie zestawu pojęć„wydolność”, „wytrzymałość”, „tolerancja wysiłkowa”,„tolerancja powysiłkowa” i „superkompensacja”, zgodnezarówno z potocznym znaczeniem wymienionychterminów, jak i z ich fizyczną oraz biologiczną treścią.Autorzy zaproponowali powołanie międzynarodowegokomitetu do spraw nazewnictwa w nauce o ruchach.Z referatem na temat Zmian w narodowych systemachzarządzania sportem pod wpływem czynnikówtransnarodowych wystąpiła dr J. Żyśko, która scharakteryzowaławpływ czynników ponadnarodowychna systemy zarządzania sportem i na rozwój politykiponadnarodowej w sporcie. Zjawisko to szczególnie widocznejest w krajach europejskich, w których zarównoUnia Europejska, jak i Rada Europy kształtują w miaręspójną europejską politykę w odniesieniu do sportu. Tenstan rzeczy przejawia się w tworzeniu „europejskiegomodelu sportu”, kreowanego przez te i inne organizacjeponadnarodowe. Podstawowa zasada funkcjonowaniaUnii Europejskiej – zasada subsydiarności – zakładajednak dużą autonomię poszczególnych rozwiązańmodelowych w tym zakresie i pomocniczość struktureuropejskich jedynie w razie istnienia uzasadnionejkonieczności. Sprzyja to stosowaniu idei transnarodowości,wykorzystanej przez autorkę referatu zarównow odniesieniu do sfery metodologicznej, jak i samegoprzedmiotu badań, tj. modeli zarządzania sportemw pięciu wybranych krajach europejskich. Analizujączmiany w zarządzaniu sportem w sektorze organizacjipublicznych, komercyjnych oraz woluntarystycznymw wybranych krajach, doszła ona do wniosku, iż mająone charakter zmian transnarodowych, tj. łączą w sobieto, co lokalne i to, co globalne czy europejskie. Sąglobalne w myśleniu, ale lokalne w działaniu. Autorkazaobserwowała także ewolucję modelu zarządzaniasportem od modelu biurokratycznego, poprzez modelnowego zarządzania, aż do modelu partnerskiego.– 121 –

Włodzimierz Starosta, Monika Piątkowska, Katarzyna PecDr J. Dobosz scharakteryzował sprawność fizycznąpolskiej młodzieży w ostatnich dwóch dekadachdwudziestego wieku. Przedstawił wyniki powtarzanychbadań populacyjnych, prowadzonych przez AWFw Warszawie. Konfrontacja wyników empirycznych badańz wymienionych lat świadczy o tendencjach w pokoleniowychprzemianach kondycji polskiej młodzieżyw początkach obecnego stulecia. Trendy występującew rozwoju somatycznym, w tempie dojrzewania płciowegoi w sprawności fizycznej młodzieży są zarównoaktualną diagnozą stanu zdrowia pozytywnego młodzieży,jak też prognozą na następne dekady. Autorpodkreślił rolę tych badań w kształtowaniu polityki społecznej,szczególnie przez władze oświatowe, służbęzdrowia oraz organizacje sportowe i rekreacyjne.W wydarzeniu, którego głównym zadaniem byłostworzenie płaszczyzny dla wymiany poglądów i doświadczeńz obszaru kultury fizycznej, nie mogło zabraknąćmłodych przedstawicieli nauki. Trzynastu doktorantówz całego kraju w sesji plakatowej przedstawiłowyniki swoich dociekań badawczych. Najliczniej środowiskomłodych naukowców reprezentowali doktoranciz warszawskiej AWF. Mgr J. Adamczyk przedstawił wielkośći strukturę obciążeń treningowych płotkarzy czterystumetrowcóww obszarze energetycznym. Zebranymateriał wskazał na dominację obciążeń o charakterzetlenowym i tlenowo-beztlenowym. Mgr D. Boguszewskiporównał dynamikę walk realizowanych przez finalistówMistrzostw Polski i Pucharu Świata w 2007 roku.Analiza czternastu walk ujawniła znaczące różnice pomiędzyfinalistami obu szczebli rywalizacji, szczególniew zakresie efektywności ataków i kontrataków (na korzyśćfinalistów PŚ). Mgr M. Piątkowska i mgr K. Pecpodjęły próbę ustalenia struktury aktywności fizycznejmłodzieży ponadgimnazjalnej z uwzględnieniem miejscajej przejawiania i intensywności. Autorki wykorzystałydrugą wersję Międzynarodowego KwestionariuszaAktywności Fizycznej (IPAQ). Mgr N. Plutecka przedstawiłasporty ekstremalne jako atrakcyjną formę aktywnościrekreacyjnej, zyskującą coraz liczniejsze gronozwolenników. Autorka zaprezentowała wyniki badańprzeprowadzonych wśród osób uprawiających sportyekstremalne. Plakat mgr J.M. Różewskiej dotyczył wykorzystaniazajęć rekreacyjno-ruchowych w nauce językówobcych przy uwzględnieniu wieku uczących się.Tematem wystąpienia mgr K. Sawickiej była Adaptacjahistorycznych parków miejskich dla potrzeb sportu i rekreacji.Autorka wybrała parki miejskie w Warszawiei Madrycie. Mimo że wykazują one podobieństwo podwzględem: powierzchni, lokalizacji, architektury, typuzieleni czy udostępnienia dla odwiedzających, to jednakstanowią dwa różne modele adaptacji przestrzenina potrzeby sportu i rekreacji.W sympozjum naukowym wzięli równieżudział doktoranci z innych uczelni. Mgr M. Najderz AWF w Katowicach poszukiwał odpowiedzi na pytania:Co jest powodem najczęściej negatywnych zmianw nowo powstałym nawyku? Dlaczego zawodnik/uczeń, mimo treningu czasem nie potrafi w warunkachstartowych wykonać nawyku ruchowego w nowej, minimalniezmienionej formie i sięga do znanej wcześniejwersji aktu ruchowego? Mgr J. Ząbkowska-Para z AWFw Krakowie odniosła się do wypoczynku w kontekścieaksjologii pracy. Autorka przybliżyła znaczenie wypoczynkuw dobie powszechnej globalizacji.Godny podkreślenia był aktywny udział w sympozjumprzedstawicieli kadry akademickiej i studentówwarszawskiej AWF. Wszystkie wystąpienia spotkałysię z ogromnym zainteresowaniem słuchaczy. Zarównopodczas posiedzeń ciał statutowych ICSSPE, jak i towarzyszącegoim sympozjum naukowego panowałaprzyjazna atmosfera. Stało się to przede wszystkim zasprawą znakomitych gości z całego świata. Warto dodać,że dla większości z nich była to pierwsza i miejmynadzieję, że nie ostatnia wizyta w Polsce. Wyjątkowosprawne przeprowadzenie wielorakich imprez możliwebyło dzięki ogromnemu zaangażowaniu mgr M.Piątkowskiej i mgr K. Pec, współpracujących z doktorantamiz AWF w Warszawie: mgr mgr N. Plutecką, E.Kot, K. Sawicką, E. Wołyniec, B. Gromulskim.Komitet organizacyjny dołożył wszelkich starań,aby otoczyć gości opieką podczas posiedzeń ciałstatutowych ICSSPE i sympozjum naukowego. Pracakomitetu została wysoko oceniona przez gości, czegoświadectwem było oficjalne podziękowanie prof. G.Doll-Tepper, Prezydent ICSSPE i licznej grupy członkówKomitet Wykonawczego ICSSPE, nie tylko podczasuroczystego bankietu w siedzibie PKOl, a takżewręczone symboliczne prezenty, w tym również od delegacjichińskiej.Kolejne posiedzenia ciał statutowych MiędzynarodowejRady Nauk o Sporcie i Wychowaniu Fizycznymodbędą się w Guangzhou w Chinach. Wydarzenie tojest o tyle doniosłe, że obrady ICSSPE odbędą się tużprzez Igrzyskami Olimpijskimi w Pekinie w 2008 roku,co pozwoli uczestnikom na wnikliwą analizę zagadnieńz tym związanych.Największym osiągnięciem warszawskich obradICSSPE było pogłębienie integracji pomiędzyWschodem i Zachodem – zarówno w kontekście inte-– 122 –

Nowe idee i tendencje w naukach o sporcie i wychowaniu fizycznym w perspektywy ICSSPEgracji dawnych krajów komunistycznych z ZachodniąEuropą, jak i przedstawiciela Dalekiego Wschodu –Chin z Zachodem. W opinii uczestników obrad ICSSPEi sympozjum w Warszawie gospodarze i organizatorzytych ważnych spotkań dobrze zapisali się w ich pamięci,jak też w historii ICSSPE i z przyjemnością będąwspominać dni spędzone wśród przyjaciół z Polski.PIŚMIENNICTWO • LITERATURE[1] ICSSPE – Science, Service, Advocacy. Berlin, H+P-Druck.[2] Strona internetowa Międzynarodowej Rady Nauk o Sporciei Wychowaniu Fizycznym (ICSSPE) www.icsspe.org(20.10.2007).– 123 –