LËNDA: DITURI NATYRE 5 - Shtepia Botuese Uegen

LËNDA: DITURI NATYRE 5Autori: Marenglen Spiro,Djana Gumeni,Xhevahir LleshiSh.botuese: UEGENViti i botimit: 2011Nr Linja Nënlinja Sasia eorëve1 Vendet dhe 1-Mjedisi natyror 29njerëzit 2-Atmosfera dhe dukuritë2 Lëndët dhevetitë e tyregjeografike që lidhen me të1-Sjellje të lëndëve 32-Ndryshime të lëndëve 33-Ndarja e lëndëve 33 Mjedisi fizik 1-Burimet e energjisë 272-Drita3-Elektriciteti dhe magnetizmi4 Proçeset e rritjesdhe ndryshimette kafshët1-Përshtatja për të jetuar 182-Të ushqyerit3-Ndryshimet gjatë rritjesBashkëlidhja e gjallesave me njëra –tjetren dhe me mjedisin5 Orë të lira Orë të lira 1/3 (Përsëritje ) 6Orë të lira 2/3 (Projekt) 10616

Nr Linja N/linja Objektivat e programit Temat per çdo ore Mat.burim Mjetet Faqe Data1 Vnd.nj 1 Mjed nat 1LINJA:VENDET DHE NJERËZITNËNLINJA1.1:MJEDISIMjedisi natyror2 Vnd.nj 2 Mjed nat 2NATYRORTë përshkruajë shkurtimisht mjedisinMjedisi ku jetojmëmjedisetku jeton,qytetin,shkollën,shtëpinë.Të dallojë format e mjedisit ku jetonTë përshkruajëkarakteristikat kryesorenatyrore (Pyjet dhe kullotat)3 Vnd.nj 3 Mjed nat 3 Mjedisi natyror polar etë formave të reliavit lartësi, forma.Të dallojë disa forma të veprimtarisë shkretinornjerëzoreqë lidhen me forma të4 Vnd.nj 4 Mjed nat 4 Mjedisi natyror (kontinentet dhecaktuara të reliavitTë dallojë element të mjedisit që oqeanet)ndikojnë në jetën e tij5 Vnd.nj 5 Mjed nat 5 Pasuritë mjedisoreTë përshkruajë lidhjen e njriut me el.të mjedisit dhe varësinë e ndersjellteTë dallojë ndryshimet që pëson6 Vnd.nj 6 Mjed nat 6 Mjedisi gjeografik dhe njeriumjedisi dhe si mund të ndikojnë ato nëjetën e njeriutTë përdorë pika orientimi për t’u7 Vnd.nj 7 Mjed nat 7 Ndryshimet në mjedisin natyrororientuar në një mjedis të cakt.Të përdorë simbole të thjeshta përobjekte të ndryshme të mjedisitnatyrorTë ndërtojë planin e klases dukecaktuar më pare simbolet e el.te sajTë përshkruajë el.matematikore të njëharteTë përshkruajë el.gjeografikë të njëharteTë dallojë në hartë format e reliavitTë dallojë në harte shenjatkonvencionaleTë përgatisin albume me foto,vizatimembi mjedisinNenlija 1.2: Atmosfera dhe dukuritëgjeografike që lidhen me tëTë përshkruajë elementet e atmosferësdhe rëndësinë e saj për jetën në tokëTë përshkruajë elementet kryesore tëdukurive atmosferikeTë përshkruajë tiparte e motit dhe tëklimësTë përdorin termometrin për matjen etemperaturës së ajrit8 Vnd.nj 8 Mjed nat 8 Mjedisi natyror dhe format esipërfaqes së Tokës9 Vnd.nj 9 Mjed nat 9 Fushat dhe kodrat--- Orë e lire 1 1/3 1 Përsëritje nr 110 Vnd.nj 10 Mjed nat 10 Malet11 Vnd.nj 11 Mjed nat 11 Plani i klasës12 Vnd.nj 12 Mjed nat 12 Plani i shkollës13 Vnd.nj 13 Mjed nat 13 Harta gjeografike14 Vnd.nj 14 Mjed nat 1 4 Punë praktike:Dallojmë në hartëTë gjejnë temp.mesatare të ditës dheformat e relievit

15 Vnd.nj 15 Mjed nat 15të javesParalelet dhe gjerësiaTë demonstrojnë shembuj që venë nëdukje tyrsninë e ajritgjeografikeTë përshkruajnë në mënyrë të thjeshtë16 Vnd.nj 16 Mjed nat 16 Meridianët dhe gjatësialidhjen mes trysnise atmosferike dheeresTë demonstrojnë shembujdrejtimindhe forcen e eres si dhe rendesine e17 Vnd.nj 17 Mjed nat 17 perdorimit te saj nga njeriu Lojë: Gjejmë në hartë ”ishullinTë përshkruajë gjendjen e ujit nëe thesarit” duke përdoruratmosfere dhe dukuritë natyrore qelidhen me teparalete e meridianët.Të përshkruaje qarkullimin e ujit nënatyre dhe faktoret qe marin pjese nëtë.Të diskutoje per menyrat e ndotjet dheLINJA Lëndët dhe vetitë e tyreNËNLINJA :Sjellje të lëndëveTë përshkruajnë disa veti tëpërgjithshme të metaleve, si:shkëlqimi metalik, përçueshmëriatermike, elektrike etj.;të demonstrojnë përdorime tëmetaleve duke u bazuar në vetitë etyre;Të shpjegojnë përmes shembujvealiazhet metalike dhe të tregojnë vlerate përafërta të tyre;Të përshkruajnë burime tërëndësishme të natyrës, prejardhjen,rëndësinë e përdorimit;Të argumentojnë shpërdorime tëburimeve nga njeriu dhe tëpërshkruajnë masat për mbrojtjen etyre nga dëmtimet.NËNLINJA :Ndryshime të lëndësTë demonstrojnë shndërrimet agregatetë ujit (akull-ujë-avull), si dhe tëshpjegojnë qarkullimin e ujit nënatyrë;Të përshkruajnë ndryshimet e ujit përshkak të uljes dhe ngritjes sëgjeografike18 Vnd.nj 18 Mjed nat 18 Punë praktike:Plani i shkollës19 Vnd.nj 19 Mjed nat 19kujdesin ndaj ujitEkskursion:Dallojmë elementetTë ndertoje instrumente te thjeshta pëe e mjedisit20 Vnd.nj 20 Mjed nat 20te treguar drejtimin e eres.Veprimtari praktike:Përgatisimnjë album me fotografi,vizatime e kuriozitete përmjedisin--- Orë e lire 2 1/3 2 Përsëritje nr 221 Vnd.nj 21 Atmosfera 1 Atmosfera dhe përbërja e saj22 Vnd.nj 22 Atmosfera 2 Temperatura e ajrit23 Vnd.nj 23 Atmosfera 3 Shtypja atmosferike24 Vnd.nj 24 Atmosfera 4 Lëvizja e ajrit25 Vnd.nj 25 Atmosfera 5 Lagështia e ajrit dhe reshjet26 Vnd.nj 26 Atmosfera 6 Moti dhe klima27 Vnd.nj 27 Atmosfera 7 temperatures;Qarkullimi i ujit në natyrëTë shpjegojnë ndryshimet ekthyeshme, si: ngrirja, shkrirja,avullimi, kondensimi i ujit;28 Vnd.nj 28 Atmosfera 8 Ndikimi i njeriut në armosferë

Të shpjegojnë ndryshimet epakthyeshme, si: djegia e qymyrit,ndryshkja e metaleve etj.).NËNLINJA :Ndarja eTë shpjegojnë tretjen e lëndëve tëngurta në ujë;Të demonstrojnë se tretja e lëndës sëngurtë në ujë ka një kufi;të demonstrojnë se temperaturandikon në tretje;Të demonstrojnë përftimin esubstancave të ngurta të tretura në ujënga avullimi i tretësirës;Të demonstrojnë procesin e filtrimit;të përshkruajnë veçimin e metalevenga mineralet;Të përshkruajnë formimin e shiraveacide dhe ndikimin e tyre në mjedis;të diskutojnë për ndotjen e ujit,shkaqet e ndotjes dhe masatparandaluese ndaj ndotjes së ujit.LINJA :Mjedisi fizikNËNLINJA :Format e energjisëTë identifikojnë energjinë në format esaj të ndryshme.Të identifikojnë format e zakonshmetë energjisë.Të bëjnë dallimin ndërmjet energjisëkinetike dhe energjisë potenciale(p.sh., duke studiuar lëvizjen e njëcope dërrase mbi dysheme pasi goditetnga sfera e një lavjerrësi, i hapur nëpozicione të ndryshme).Të tregojnë relacionin ndërmjet forcësdhe lëvizjes (p.sh., roli i pikësmbështetëse në forcën e ushtruar dhelartësinë e ngritjes së një trupi meanën e llozit apo zhvendosja e një djalime patina në varësi të forcës shtytësetë ushtruar nga shoku mbi të).Të hetojndukurinë e fërkimit (p.sh.,për të njejtën hapje të lavjerrësit, copae dërrasës që goditet nga sfera e tij,zhvendoset më larg nëse fundi i sajlyhet me dyllë).Të shpjegojnë shndërrimet e energjisëdhe humbjet e saj.Të japin shembuj të shndërrimeve tëenergjisë nga një formë në tjetrën29 Vnd.nj 29 Atmosfera 9 Përsëritje30 Lënd veti 1 Sjell e lën 1 Metalet31 Lënd veti 2 Sjell e lën 2 Aliazhet32 Lënd veti 3 Ndr e lën 1 Uji,akulli dhe avulli33 Lënd veti 4 Ndr e lën 1 Avullimi dhe kondensime34 Lënd veti 5 Ndr e lën 1 Ngrirja (ngurtësimi) dheshkrirja35 Lënd veti 6 Sjell e lën 3 Përsëritje36 Lënd veti 7 Ndar e lën 1 Tretja e lëndëve në ujë37 Lënd veti 8 Ndar e lën 2 Veçimi i lëndëve nga uji38 Lënd veti 9 Ndar e lën 3 Ndotja e ujit--- Orë e lire 3 1/3 3 Përsëritje nr 339 Mjed fiz 1 Bur e ener 1 Burimet e energjisë40 Mjed fiz 2 Bur e ener 2 Llojet e burimeve të energjisë41 Mjed fiz 3 Bur e ener 3 Shndërrimet e energjisë42 Mjed fiz 4 Bur e ener 4 Harxhimi i energjisë

43 Mjed fiz 5 Bur e ener 5(p.sh., funksionimi i telefonit lodër,me spango dhe kuti shkrepsesh).Kursimi i energjisë44 Mjed fiz 6 Bur e ener 6Të shpjegojnë humbjet e energjisëgjatë shndërrimit të saj (p.sh., humbjetIzolimi termik dhe kursimi ie energjisë zanore gjatë kalimit tëvalës në spangon e telefonit lodër).Të eksplorojnë prodhimin dhepërdorimin e formave të zakonshme tëenergjisë (p.sh., ngrohja e duarve sirezultat i fërkimit të tyre; përdorimi illozit për lëvizjen e trupave etj)..NËNLINJA:DritaTë shpjegojnë që drita është formë eenergjisë.Të identifikojnë mënyrat si format eenergjisë mund të shndërrohen nëdritë (p.sh., marrëdhënia diell, zjarr,llambë, yje, etj. me dritën).Të hetojnë karakteristikat dhe sjelljene dritës, p.sh.:Të zhvillojnë një shumëllojshmërimënyrash për të ndryshuar drejtimin epërhapjes së dritës.Të vrojtojnë formimin e hijeve.Të përcaktojnë karakteristikat eshembëllimeve në pasqyrën e rrafshtë.Të vrojtojnë përthyerjen e dritës.Të identifikojnë mënyrat e përdorimittë lenteve.Të përshkruajnë spektrin që formohetnga kalimi i dritës së diellit në prizëm.Të arsyetojnë se çfarë ndodh kur dritae diellit kalon në një filtër me ngjyrë.Të vrojtojnë çfarë ndodh kurkombinohen dy ngjyra të ndryshme tëdritës.Të parashikojnë çfarë do të ndodhëkur objektet e ngjyrosura shikohen mefiltra të ngjyrave të ndryshme të dritës.Të arsyetojnë pse objektet duken mengjyra.NËNLINJA :Elektriciteti dhemagnetizmiTë tregojnë shembuj të ndryshëm tëdëmtimeve kur punohet me elektricitet(p.sh., pse përdoren dërrasat, plastikadhe materiale të tjera, si doreza përkaçavidat apo pincat elektrike).Të tregojnë disa mënyra të shndërrimittë elektricitetit në forma të tjera tëenergjisë45 Mjed fiz 7 Bur e ener 7 Energjia diellore46 Mjed fiz 8 Bur e ener 8 Shfrytëzimi i energjisë diellore--- Orë e lire 4 1/3 4 Përsëritje nr 447 Mjed fiz 9 Drita 1 Burimet e dritës48 Mjed fiz10 Drita 2 Llojet e burimeve të dritës49 Mjed fiz11 Drita 3 Përhapja e dritës50 Mjed fiz12 Drita 4 Drita përhapet në vijë të drejtë51 Mjed fiz13 Drita 5 Hijet e dritës52 Mjed fiz14 Drita 6 Pasqyrimi i dritës53 Mjed fiz15 Drita 7 Ngjyrat e dritës54 Mjed fiz16 Drita 8 Mbledhja e ngjyrave55 Mjed fiz17 Drita 9 Veprimtari praktike56 Mjed fiz18 Drita 10 Përsëritje57 Mjed fiz19 Elek mag 1 Ngarkesat elektrike

58 Mjed fiz20 Elek mag 2energjisë (p.sh., shndërrimi i energjisëelektrike në dritë dhe nxehtësi nëllambat inkandeshente).Të identifikojnë mënyrat e përdorimit59 Mjed fiz21 Elek mag 3 Qarku elektriktë elektricitetit (p.sh., të përmendëpajisjet elektroshtëpiake etj.).Të shpjegojnë që përdorimi i energjisërrit kërkesat për burime dhe mjedise(p.sh., konsumi i burimeve natyrore tënaftës, qymyreve apo hidrike).Të tregojnë mënyrat e ruajtjes sëenergjisë (p.sh., kursimi i energjisë nështëpi dhe në shkollë).Të hetojnë ngarkesat dhe rrymënelektrike.Të bëjnë dallimin ndërmjet përçuesitdhe izoluesit (p.sh., duke përdorur njëqark të thjeshtë elektrik me bateri,llambë dhe fije prej materialeshpërçuese ose izoluese).Të tregojnë që një trup mund të fitojëngarkesë elektrike (p.sh., fërkimi i njëvizoreje plastike).Të shpjegojnë që ngarkesat me shenjatë kundërta tërhiqen, kurse me shenjatë njejta shtyhen (p.sh., elektriciteti ifituar nga fërkimi i një shufre qelqidhe një ebaniti).Të tregojnë përbërësit e domosdoshëmtë një qarku elektrik.Të demonstrojnë aftësitë për të lidhurnjë qark të thjeshtë elektrik (p.sh.,duke përdorur një bateri, fije dhellambë).Të eksplorojnë marrëdhëniet ndërmjetelektricitetit dhe magnetizmit.Të eksperimentojnë meelektromagnetin (p.sh., krijimi i njëmotorri të thjeshtë duke përdorur njëelektromagnet).Të krahasojnë elektromagnetët memagnetët permanentë.Të zbulojnë si punon motori elektrik(p.sh., duke vizituar një pikë shërbimipër makina).NËNLINJA Përshtatja për të jetuarTë dallojnë ngjashmëritë dhendryshimet ndërmjet llojeve tëndryshme të kafshëve dhe mënyravetë përshtatjes së tyre ndaj kushteve tëRryma dhe qarku elektrik60 Mjed fiz22 Elek mag 4 Përshtatja e pilës me llambën61 Mjed fiz23 Elek mag 5 Energjia elektrike62 Mjed fiz24 Elek mag 6 Mbrojtja nga rreziku elektrik63 Mjed fiz25 Elek mag 7 Rryma elektrike dhemagnetizmi64 Mjed fiz26 Elek mag 8 Elektromagneti65 Mjed fiz27 Elek mag 9 Vep.prak:Ndërtojmë njëelektomagnet--- Orë e lire 5 1/3 5 Përsëritje nr 566 Gjall e proce jet 1Përshtat. përtë jetuar 1Përshtatja e kafshëve memjedisin ku jetojnë67 Gjall e proc Përshtat. përDisa shembuj të përshtatjes sëe jet 2 të jetuar 2kafshëve me mjedisin68 Gjall e proc Përshtat. përMigrimie jet 3 të jetuar 369 Gjall e proc Përshtat. përGjumi dimërore jet 4 të jetuar 470 Gjall e proc Përshtat. përGjendja pasivee jet 5 të jetuar 571 Gjall e proc Përshtat. përDiapauzae jet 6 të jetuar 672 Gjall e proc Të ushq. 1 Veçoritë e kafshëve për

e jet 7ndryshme të mjedisit;sigurimin e ushqimitTë përcaktojnë dhe të përshkruajnë73 Gjall e proc Të ushq. 2 karakteristikat e sjelljes, që i Karakteristikat e ushqyerjes teke jet 8ndihmojnë kafshët të mbijetojnëbarngrënësit(p.sh., migrimi, gjumi dimëror etj.).74 Gjall e proc Të ushq. 3 Të përcaktojnë dhe të krahasojnë Karakteristikat e ushqyerjes teke jet 9efektet e stinëve tek kafshët (p.sh.,mishngrënësitdisa kafshë në stinë të ftohta pajisen75 Gjall e proc Të ushq. 4 me një gëzof më të trashë). Veçoritë e dhëmbëve te kafshëe jet 10NËNLINJA :Të ushqyerittë ndryshmeTë krahasojnë ndryshimet te kafshët76 Gjall e proc Të ushq. 5 në lidhje me sigurimin e ushqimit Veçoritë e shpendëvee jet 11(shikim të mprehtë, dëgjim tëjashtëzakonshëm, nuhatje të fortë,farëngrënës77 Gjall e proc Të ushq. 6 veçoritë e dhëmbëve dhe të shpjegojnë Të ushqyerit te balenatsi forma e tyre mundëson kafshimin,e jet 12copëtimin dhe bluarjen e ushqimit);--- Orë e lire 6 1/3 6 Të diskutojnë për hapat që ndiqen nga Përsëritje nr 678 Gjall e proc Ndr.gjatëCikli jetësor i bretkosëse jet 13 rritjes 179 Gjall e proc Ndr.gjatëCikli i jetës tek bleta dhee jet 14 rritjes 2flutura80 Gjall e proc Ndr.gjatëCikli i jetës tek flutura dhe pulae jet 15 rritjes 381 Gjall e proc Ndr.gjatëPunë praktikee jet 16 rritjes 482 Gjall e proc Ndr.gjatëPunë praktikee jet 17 rritjes 583 Gjall e proc Ndr.gjatëPërsëritjee jet 18 rritjes 684 Gjall e proc Bashkëlidh.Lidhjet ushqimore ndërmjete jet 19 e gjall. 1organizmave nënatyrë.Zinxhirët85 Gjall e proce jet 2086 Gjall e proce jet 21Bashkëlidh.e gjall. 2Bashkëlidh.e gjall. 2kafshët për gjetjen e mënyrave tëplotësimit të nevojave për ushqim(grabitqarët njohin gjahun e tyre,kapja dhe vrasja e presë, coptimi imishit, më pas blurja dhe gëlltitja etj.);Të përshkruajnë veçoritë e shpendëveqë ushqehen me prodhime bimore;Të diskutojnë për mënyrën e tëushqyerit të balenave.NËNLINJA :Ndryshimet gjatërritjesTë përshkruajnë ndryshimet nëpamjen dhe veprimtarinë e kafshëvegjatë ciklit jetësor (nga larva nëbretkosën e rritur);Të krahasojnë ciklin e jetës tekkafshët me cikël jetese të ngjashme(p.sh., bleta dhe flutura) dhe disa qëkanë cikël të ndryshëm jetese (fluturadhe zogjtë);Të përshkruajnë mënyrat si përgjigjendhe përshtaten në mjedis (p.sh.,nuselalja ndryshon ngjyrën për t’umaskuar në verë dhe në dimër, gjitarëtqë jetojnë në vende të ftohta, kanëtrupin të veshur me gëzof, balena kanjë përshtashmëri të përsosur të jetësnë ujë).LINJA:Bashkëlidhja e gjallesaveme njera-tjetrën dhe me mjedisinushqimorëLidhjet ushqimore ndërmjetorganizmave në natyrë.RrjetaushqimoreProdhimi i produktevebujqësore nga njeriu

87 Gjall e proc Bashkëli3h.Të përshkruajnë se gjallesat janë tëProdhimi i produktevelidhura me njëra-tjetrën dhe mee jet 22 e gjall. 4 mjedisin, përfshirë këtu edhe njeriun; bujqësore nga njeriuTë përshkruajnë si njerëzit prodhojnë88 Gjall e proc Bashkëlidh.Ndikimi i njeriut në natyrë.ushqim duke përdorur praktikae jet 23 e gjall. 5 bujqësore dhe blegtorale, p.sh., duke Ndotja e mjedisitngritur ferma blegtorale (me derra,89 Gjall e proc Bashkëlidh.Ndikimi i njeriut nëpula, gjedhë etj.);e jet 24 e gjall. 6 Të indentifikojnë rrugët me anë të natyrë.Mbrojtja e mjedisitcilave njeriu ndikon mbi kafshët e90 Orë elire 1 1/3 1 Përsëritje 1tjera;Të përshkruajnë rrugët me anë të tëcilave njeriu ndihmon ose kërcënonorganizmat e tjerë të gjallë (p.sh.,mbrojtja e llojeve të rrezikuara).91 Orë elire 2 1/3 2 Përsëritje 292 Orë elire 3 1/3 3 Përsëritje 393 Orë e ire 4 1/3 4 Përsëritje 494 Orë elire 5 1/3 5 Përsëritje 595 Orë elire 6 1/3 6 Përsëritje 696 Orë e lire7 2/3 1 Testim nga derjtoria (Sem. I)97 Orë elire 8 2/3 2 Testim nga DAR ose drejtoria(Sem. II )98 Orë elire 9 2/3 3 Projekt 199 Orë elire10 2/3 4 Projekt 2100 Orë elire11 2/3 5 Projekt 3101 Orë lire12 2/3 6 Projekt 4102 Orë elire13 2/3 7 Projekt 5103 Orë elire14 2/3 8 Projekt 6104 Orë elire15 2/3 9 Projekt 7105 Orë elire16 2/3 10 Projekt 8