Folklor nəzəriyyəsi - Bakı Dövlət Universiteti

Azərbaycanın, o cümlədən türkdilli folklor nümunələrinin rus dilinə tərcümə tarixinin təcrübiəsaslarının böyük olmasına baxmayaraq hələ ki, bu zəngin tərcümə məktəbinin keçdiyi tarixi yol,mərhələlər, praktik təcrübi nəticələri nə tarixi-xronoloji cəhətdən, nə də elmi-nəzəri, praktiki cəhətdənlazımınca öyrənilməyibdir, müasir elmi prinsiplərə uyğun şəkildə tədqiq edilməyibdir.XIX əsrdə Tiflisdə rus dilində «Tiflisskie vedomosti», «Kavkaz», «Kavkazskiy vestnik», «Novoeobozrenie», «SMOMPK» kimi rus dilli mətbuat orqanları yaradılmışdı. Bu mətbuat orqanlarında digərZaqafqaziya xalqlarının folkloru ilə yanaşı, Azərbaycan tatarlarının (türklərinin) folklorundan əksərjanrlar üzrə ən müxtəlif nümunələr toplanıb bəzən orijinalda, çox vaxt isə orijinalla yanaşı rus dilindəsətri tərcüməsi ilə dərc edilmişdir.Azərbaycan folklor yaradıcılığının rus dilinə tərcümə problematikasından danışdığımızdan bəziməqamları xatırlatmaqla kifayətlənirik.Azərbaycan folklorunun tərcümə tarixində maraqlı faktlardan biri də epik dastan janrlarından«Koroğlu»nun tərcüməsidir. Bu epik dastan XIX əsrin birinci yarısından tərcüməçilərin diqqətmərkəzində olmuş, həm orijinaldan, həm də ingilis dilində ruscaya tərcümə edilmişdir.Bu epos təxminən XIX əsrin 30-cu illərindən rus alimlərinə məlum olsa da, amma onun tərcüməproblematikası əsrimizin 90-cı illərinə qədər dəyərincə, geniş şəkildə tədqiq edilməmiş qalmışdır.«Koroğlu» qəhrəmanlıq eposunun rus dilinə tərcümə edilmə tarixini əsasən iki mərhələyə ayırır: yəni1880-cı ilə qədər olan mərhələ, bir də sovet dövrü mərhələləri. «Koroğlu» dastanı tam şəkildə ilk dəfəizahlar və qeydlərlə A.Xodzkonun ingilis dili mətnindən S.Penn tərəfindən rus dilinə tərcümədəoxuculara təqdim edilmiş və geniş əks-səda doğurmuşdur. 1856-cı ilə təsadüf edilən bu tarixi hadisəyə rusədəbi-elmi, fəlsəfi, estetik fikrinin N.Q.Çernışevski kimi əvəzsiz nümayəndəsi də «Sovremennik»(«Современник») jurnalında müsbət rəyini bildirmişdir. Əlbəttə, bu imzasız məqalənin sonralarN.Q.Çernışevskiyə aid olmadığı versiyası da irəli sürülmüş və M.Sadıxov bu məqalənin rus folkloşünasıA.N.Pınin tərəfindən yazıldığını müəyyənləşdirməyə cəhd göstərmişdir.Lakin bu fakta qədər «Koroğlu» rus mütərcimlərinin diqqətini cəlb etmiş, onlar dastanın ayrı-ayrıepizodlarından, hissələrindən, qollarından rus dilinə çevrilib çap etmişlər. Belə ilk cəhd1830-cü ildə başverir və «Tiflisskiye vedomosti» («Тифлисские ведомости») qəzetinin 68-ci nömrəsində dastandanrusca kiçik bir epizod dərc edilir.Bundan on il sonra oriyentalist İ.Şopen Qafqazda «Koroğlu»nun bir neçə epizodunu çobanlardantoplayıb özünün ədəbi təkmilləşdirməsindən sonra «Mayak sovremennoqo prosveşeniya i obrazovaniya»(«Маяк современного просвещения и образования») məcmuəsində çap etdirir.Dünyanın yaranması aktını əks etdirən mifoloji mətnlərə əsasən, kosmoqonik prosesin, yənikosmosun xaosdan ayrılması hadisəsinin axırıncı mərhələsi xalqların və sosial nizamın bərqərarolmasıdır. Yəni etnoqonik miflərdə dünyanın sahmana düşməsində zaman baxımından son qat özifadəsini tapır. Bu isə etnoqonik prosesin kosmoqoniya aktının ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu və buaktın birbaşa davamını təşkil etdiyini sübuta yetirir.