POLSKIE RASY ZACHOWAWCZE - KSOW

INSTYTUT ZOOTECHNIKIPAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZYNATIONAL RESEARCH INSTITUTE OF ANIMAL PRODUCTIONPOLSKIE RASY ZACHOWAWCZEAtlas zwierząt gospodarskichobjętych programem ochrony w PolsceKraków 2012Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: „Europa inwestująca w obszary wiejskie”Projekt opracowany przez Instytut Zootechniki Państwowy Instytut BadawczyProjekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 - Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

INSTYTUT ZOOTECHNIKIPAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZYNATIONAL RESEARCH INSTITUTE OF ANIMAL PRODUCTIONPOLSKIE RASY ZACHOWAWCZEAtlas zwierząt gospodarskichobjętych programem ochrony w PolsceKraków 2012

31-047 Kraków, ul. Sarego 22 tel. tel. (012) 12 *258-81-11, 357 00, (012) 357 *422-88-52 27 00 fax 012-2856733 285 e-mail: izooinfo@izoo.krakow.plinternet: http://www.izoo.krakow.pl31-047 Kraków, ul. Sarego 2 tel. (012) *258-81-11, (012) *422-88-52 fax 012-2856733e-mail: izooinfo@izoo.krakow.plinternet: http://www.izoo.krakow.plOpracowanie redakcyjne:prof. dr hab. Jędrzej KrupińskiRecenzenci:Opracowanie redakcyjne:prof. dr hab. Jędrzej Krupińskiprof. dr hab. Jędrzej Krupińskiprof. dr hab. Juliusz Książkiewiczprof. dr hab. Marian RóżyckiRecenzenci:prof. dr hab. Jan Trelaprof. dr hab. Jędrzej Krupińskiprof. dr hab. Juliusz KsiążkiewiczRedakcja techniczna:prof. dr hab. Marian Różyckimgr Danuta Dobrowolskaprof. dr hab. Jan TrelaFot. na okładce: Koniki polskieRedakcja techniczna:dr inż. Iwona Tomczyk-Wronamgr Danuta DobrowolskaFot. na okładce: Koniki polskiedr Wydawnictwo Europejski inż. Iwona Fundusz Tomczyk-Wronawspółfinansowane Rolny rzecz Rozwoju Obszarów ze środków Wiejskich: Unii „Europa Europejskiej inwestująca w obszary ramach wiejskie”Projekt opracowany przez Instytut Zootechniki Państwowy Instytut BadawczyPomocy Projekt współfinansowany Technicznej ze Planu środków Rozwoju Unii Europejskiej Obszarów w ramach Wiejskich Pomocy na Technicznej lata 2004–2006 Programu RozwojuObszarów Wiejskich na lata 2007-2013Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 - Minister RolnictwaWydawnictwo i Rozwoju Wsi współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramachPomocy Technicznej Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004–2006ISBN 83-60127-67-0ISBN 83-60127-67-0Druk: Drukarnia „Roma-Pol”Druk: Drukarnia „Roma-Pol”

SPIS TREŚCISłowo wstępne (Jędrzej Krupiński) ...........................................................Bydło (Anna Majewska) ............................................................................Trzoda chlewna (Magdalena Szyndler-Nędza) ..........................................Owce (Aldona Kawęcka, Jacek Sikora) ....................................................Konie (Iwona Tomczyk-Wrona) .................................................................Drób (Jolanta Calik, Józefa Krawczyk, Ewa Kapkowska, Juliusz Książkiewicz,Marta Pałyszka, Helena Puchajda-Skowrońska, Andrzej Rabsztyn) ....Zwierzęta futerkowe (Paweł Bielański) .....................................................Ryby (Maciej Ligaszewski) ........................................................................Pszczoły (Maria Jaszczyńska) ...................................................................592333536495103110

SŁOWO WSTĘPNEHodowla zwierząt należy do jednych z najstarszych przedsięwzięć produkcyjnychczłowieka, który na wiele wieków przed nastaniem ery historycznejuzyskiwał z niej korzyści. Pierwsze zróżnicowanie typów użytkowych zwierzątgospodarskich dokonało się w ciągu tysiącleci i było zapewne w większymstopniu wynikiem selekcji naturalnej niż świadomej i celowej pracyczłowieka.Wraz ze wzrostem umiejętności wykorzystania możliwości przyrodywzrastał udział człowieka w powstawaniu ras użytkowanych do dzisiaj. WiekiXIX i XX były okresem wielkich przeobrażeń w rolnictwie i nie notowanegowcześniej tempa rozwoju wydajności zwierząt. Postępująca intensyfikacjachowu zwierząt była powodem, że w tym wyścigu wiele ras i odmian zwierzątgospodarskich straciło gospodarcze uzasadnienie dalszej hodowli i uległobezpowrotnej zagładzie, a szereg innych ginie lub jest zagrożone wyginięciem.Prowadzi to tym samym do negatywnego zjawiska, jakim jest ograniczanieróżnorodności genetycznej.Mówiąc o bioróżnorodności i zasobach genetycznych należy wyjaśnić,czym charakteryzują się rasy rodzime i dlaczego powinniśmy je chronić?Po pierwsze, rodzime rasy i odmiany zwierząt są doskonale przystosowanedo miejscowych, często bardzo trudnych warunków środowiskowych.Po drugie, rasy rodzime mogą być utrzymywane przy ubogich zasobach paszowychw oparciu o trwałe użytki zielone, co stwarza możliwości zagospodarowaniai chronienia obszarów o dużych walorach krajobrazowych.Po trzecie, od ras rodzimych możemy pozyskiwać produkty o unikalnejjakości, mające wielowiekową tradycję wytwarzania.Zwierzęta ras rodzimych odznaczają się dużą odpornością i zdrowotnością,długowiecznością, dobrą płodnością, lekkimi porodami i dobrymi cechamimlecznymi. Na ogół posiadają też zdolność do ograniczania wydajności,umożliwiającego przetrwanie sezonowych niedoborów paszowych. Dlategoteż, lokalne rasy i odmiany zwierząt powinny być objęte ochroną oraz hodowanei upowszechniane, zwłaszcza w okolicach, w których są żywe tradycjeich hodowli i chowu.W czerwcu 1992 roku, na konferencji Narodów Zjednoczonych – Środowiskoi Rozwój w Rio de Janerio, 167 krajów zrzeszonych w ONZ podpisałoKonwencję o Różnorodności Biologicznej. Polska ratyfikowała tę konwencjęa Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi powierzyło Instytutowi Zoo-

techniki zadania związane z koordynacją działań na rzecz ochrony zasobówgenetycznych zwierząt w Polsce. Ochroną objęto 75 najcenniejszych ras, odmiani rodów, zarówno tych wytworzonych przed wiekami, jak i będącychosiągnięciem XX wieku. Wśród ras chronionych jest bydło rasy czerwonej,bydło białogrzbiete, konik polski, będący bezpośrednim potomkiem dzikiegotarpana, koń huculski, owca wrzosówka, świniarka, wielkopolska, uhruska,pomorska, barwna odmiana polskiej owcy górskiej i merynosa polskiego,świnia puławska i złotnicka, kury zielononóżka i żółtonóżka kuropatwiana,kilka odmian gęsi: lubelska, kielecka, pomorska, kartuska, suwalska, biłgorajska,rypińska, podkarpacka, zatorska. Uznaliśmy te zwierzęta za bezcennybank genów, których nie można zmarnować.Coraz szersze wykorzystanie ras wysoko wydajnych powodowało wypieranieras rodzimych, lokalnych, o niższej jednostkowej produkcyjności. Prowadzito do zmniejszenia różnorodności genetycznej użytkowanych zwierząt,dlatego też w Polsce większość ras rodzimych od wielu lat objęta jest ochronąi wspomagana przez państwo dotacjami. W wielu przypadkach zachowanietych ras było możliwe tylko dzięki zaangażowaniu ośrodków naukowych,wspomagających ich utrzymanie z projektów badawczych lub dzięki działaniomindywidualnych osób i hodowców z uporem dążących do odtworzeniai zachowania danej rasy.Rasy te mają również bardzo duże znaczenie ze względu na rolę, jakąpełniły w historii rozwoju regionów, z których się wywodzą. Ich funkcjeprzyrodniczo-krajobrazowe, etnograficzne i społeczno-kulturowe sprawiają,że należy je uznać za świadectwo tradycji i kultury materialnej lokalnych społecznościi z tego też względu zachować dla przyszłych pokoleń.W ostatnich latach w kierowanym przez ARiMR Programie Rozwoju ObszarówWiejskich podjęto działania wspierające zachowanie lokalnych raszwierząt gospodarskich na terenie całego kraju, często w połączeniu z działaniemna rzecz rolnictwa ekologicznego, wspomagania rolnictwa zrównoważonego,utrzymania łąk ekstensywnych, utrzymania pastwisk ekstensywnych,ochroną gleb i wód oraz stref buforowych. Niektóre z tych pakietów możnabyło łączyć a nawet realizować na tej samej powierzchni (np. rolnictwoekologiczne i utrzymanie ekstensywnych łąk i pastwisk), uzyskując opróczdopłat powierzchniowych dodatkowe dopłaty określone w wymienionych pakietach.Do tej pory pakiet zachowania lokalnych ras zwierząt obejmował tylkotrzy gatunki zwierząt gospodarskich, a mianowicie: bydło, konie i owce.Rolnicy po spełnieniu ściśle określonych wymogów mogli uzyskać dopłatyw wysokości 1080 zł od krowy, 1300 zł od klaczy oraz 310 zł od owcy matki.Dotyczyło to jednak tylko zwierząt hodowlanych objętych programamiochrony zwierząt gospodarskich.

Rolnik hodowca, po zapoznaniu się z zasadami programu ochrony zasobówgenetycznych danej rasy lub odmiany i oświadczeniu o spełnieniu wszystkichwymogów określonych w tym programie, mógł skorzystać z dopłat (zwłaszczaw gospodarstwach większych) maksymalnie do dwóch gatunków zwierząt,w połączeniu np. z pakietem rolnictwa ekologicznego i utrzymania łąkczy pastwisk ekstensywnych. Można było też zastosować inne dopuszczalnekombinacje.W Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 pakietemzachowania lokalnych ras zwierząt, oprócz bydła, koni i owiec, objęto równieżtrzy rasy świń: puławską, złotnicką białą i złotnicką pstrą.Na podstawie analizy wyliczenia Instytutu Ekonomiki z tytułu utraconychdochodów proponuje się również zwiększenie nieco dopłat do sztuk stadapodstawowego ras i odmian chronionych. Równolegle dla ras i zwierząt nieobjętych zakresem Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich przewiduje siędotacje ze środków Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.Wszelkie informacje dotyczące programów ochrony zasobów genetycznychras i odmian zwierząt można uzyskać w Instytucie Zootechniki (www.izoo.krakow.pl), Agencji Modernizacji i Restrukturyzacji Rolnictwa orazw związkach hodowców.

Krowy rasy polskiej czerwonej (fot. M. Rychlak)

BYDŁONa wniosek Małopolskiego Towarzystwa Hodowców Bydła w 1999 rokuMinisterstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi stworzyło prawne i finansowe warunkifunkcjonowania programu ochrony zasobów genetycznych bydła polskiegoczerwonego.Od 2003 roku rozpoczęła się natomiast realizacja programu ochrony zasobówgenetycznych bydła białogrzbietego. Obecnie trwają intensywne pracenad wdrożeniem programu ochrony zasobów genetycznych bydła polskiegoczerwono-białego.Opracowane programy ochrony zasobów genetycznych bydła mają zazadanie:• odtworzenie i zachowanie populacji chronionych ras w pierwotnym typie,• utrzymanie istniejącej zmienności genetycznej,• odtworzenie i stabilizację cech fenotypowych i genetycznych chronionych ras.Wszelkie prace hodowlane prowadzone w ramach programu zmierzająw kierunku zachowania typowych cech tego bydła, do których należy zaliczyć:– doskonałe przystosowanie do trudnych warunków środowiskowych,– dużą odporność i bardzo dobrą zdrowotność,– bardzo dobrą płodność,– lekkie porody,– dużą żywotność cieląt i łatwość ich odchowu,– bardzo dobre cechy opasowe i rzeźne – zwłaszcza u bydła polskiego czerwono-białego,– korzystny skład mleka, przydatnego do produkcji serowarskiej – zwłaszczau bydła polskiego czerwonego i polskiego czerwono-białego.Bydło polskie czerwoneNazwę „polskie bydło czerwone”zaproponowali Holdefleiss w 1897 r.i Adametz w 1901 r. Jednak znaczniewcześniej, bo już w 1894 roku powstałoTowarzystwo Hodowców BydłaCzerwonego Polskiego w Galicji Zachodniej.Od tego momentu przyjętouważać, że została rozpoczęta, trwającanieprzerwanie do dziś, systematycznapraca hodowlana w tej rasiebydła. W 1895 roku powstał ZwiązekHodowców Bydła Czerwonego,

który rozpoczął prowadzenie ksiągrodowych dla krów i buhajów rasy pc.Przede wszystkim jednak propagowałhodowlę w czystości rasy jako wartościowego,rodzimego bydła.Wspomniany już prof. Adametztwierdził, że należy to bydło hodowaćw czystości rasy a poprawęwydajności bądź wyglądu uzyskiwaćjedynie na drodze selekcji. Byłrównież zwolennikiem umaszczeniajednolitego ciemnoczerwonego bezjaśniejszych albo białych odmastekna wymieniu, kończynach, ogonieczy wokół pyska. W latach 1906– 1913 średnia wydajność krów polskichczerwonych wahała się w granicach1888 – 3349 kg mleka.Krowy rasy pc (fot. M. Wojsław)W okresie międzywojennymbydło polskie czerwone stanowiło25% krajowej populacji bydła. Wyróżnianowówczas 3 odmiany tejrasy: podgórską, dolinową i śląską.Po II wojnie światowej, jeszczepod koniec lat sześćdziesiątych,było w Polsce około 2 mln bydłaczerwonego, co stanowiło 18% pogłowia.Od 1959 r. w celu poprawywydajności mlecznej i budowywymienia było ono krzyżowanez buhajami rasy duńskiej czerwonej(w południowej Polsce dopiero od1964 r.), a w siemiatyckim, kieleckimi nowosądeckim także z rasąJersey, choć na dużo mniejszą skalę.W 1973 r. ograniczono rejonizacjęrasy polskiej czerwonej jedyniedo 3 powiatów ówczesnego woj.krakowskiego. Wówczas hodowcyz Małopolski zakupili spoza rejonu10

100 krów matek buhajów, co umożliwiłowyprowadzenie nowych, cennychlinii buhajów i zapewniło zachowanieróżnorodności genetycznejw tej, już wtedy nielicznej, populacjizarodowej. Pod koniec 1975 r. na terenieówczesnego woj. nowosądeckiegoudało się utworzyć rejon zachowawczyhodowli bydła polskiego czerwonego,obejmujący ok. 55 tys. krów.Rolnicy, utrzymujący wyłącznie krowytej rasy, otrzymywali dotację równoważącą100 l mleka od sztuki rocznie,mieli zapewnione bezpłatne usługiinseminacyjne (lub krycie naturalne)oraz bezpłatną ocenę użytkowości.Działania te zapewniły ciągłość pracyhodowlanej w najtrudniejszym dla tejrasy okresie. W 1982 r. wraz ze zniesieniemrejonizacji ras uległ likwidacjirejon zachowawczy hodowli bydłapolskiego czerwonego, zostały takżezniesione wszystkie formy pomocydla hodowców bydła tej rasy. Spowodowałoto dalszy spadek liczebnościpopulacji tego bydła w wyniku wypieraniago przez bardziej wydajne rasyoraz krzyżowania uszlachetniającegoz importowanym bydłem czerwonym,głównie rasy Angler.Bydło polskie czerwone (fot. J. Trela)Umaszczenie tego bydła jest jednolite– od czerwonego do ciemnoczerwonego,z ciemnymi racicamii nozdrzami (dopuszcza się jasnąśluzawicę) oraz z jasnymi rogamio ciemnych końcach. Jako bydłoautochtoniczne odznacza się ono:dużą odpornością i zdrowotnością,długowiecznością, bardzo dobrą płodnością,lekkimi porodami, dużą żywotnościącieląt i łatwością ich odchowu,a także wysoką wartością11

iologiczną mleka. Istotne znaczeniema też doskonałe przystosowanietego bydła do trudnych warunkówśrodowiska, niewybrednośćw doborze pasz, zdolność do ograniczaniawydajności, umożliwiającaprzetrwanie sezonowych niedoborówpaszowych, jak też dość szybkie regenerowanieutraconej kondycji. Wśródcech budowy należy wyróżnić silnenogi i twarde, mocne racice. Cechy tepowodują, że bydło tej rasy jest dobrzeprzystosowane do podgórskichi górskich warunków bytowaniai produkcji. Ponadto, wyróżnia sięważnymi jakościowo cechami mleka:dużą zawartością białka, tłuszczui suchej masy, wysoką wartością biologicznąoraz dużą przydatnością docelów serowarskich.Wartościowe cechy bydła polskiegoczerwonego są związanez założeniami genetycznymi ichprotoplastów i stanowią, między innymi,o dużej wartości tego bydładla zachowania bioróżnorodnościgatunku.Konieczność ochrony zasobówgenetycznych tej rodzimej rasy wynikarównież z jej wartości dla narodowejkultury rolniczej; stanowi onacenny materiał dla rolnictwa ekologicznego,nie tylko w znaczeniu biologicznym,ale także krajobrazowymi etnograficznym.Liczebność populacji bydłapolskiego czerwonego objętegoprogramem ochrony zasobów genetycznychwynosiła na koniec lipca2006 r. około 1000 sztuk utrzymywanychw 130 stadach. Średnia wydajnośćtych krów wynosiła w 2005roku 4000 kg mleka o zawartościtłuszczu 4,26% i białka 3,35%.Wzorzec rasowy bydła polskiego czerwonego objętego programem ochronyzasobów genetycznych:— typ użytkowy mięsno-mleczny;— wysokość w krzyżu zwierząt dorosłych: buhaje około 140 cm, krowy około130 cm;— umaszczenie jednolite od czerwonego do ciemnoczerwonego, ciemneracice i nozdrza (dopuszcza się jasną śluzawicę), jasne rogi z ciemnymikońcami;— cechy budowy: prawidłowo zbudowane nogi i racice (docelowo należydążyć do poprawy budowy wymienia);— średnia wydajność mleczna populacji chronionej około 3500 kg za laktację,przy zawartości tłuszczu 4,2–4,5% i białka 3,3–3,6%.12

Krowy rasy pc w górach (fot. M. Rychlak)13

14Krowy polskie czerwone ze Szczyrzyca(fot. Z. Choroszy)

Bydło białogrzbieteW podręczniku „Zarys chowubydła” prof. J. Pająk (1968) podaje,że „na terenach nad Bugiem, Sanemi Narwią, a zwłaszcza nad dolnąWisłą, ukształtował się odrębny typbydła i można go traktować jakogrupę rasową, przyjmując dla całegotego pogłowia starą nazwę – bydłonadwiślańskie”. Z nazwą tego bydłaspotykamy się już w pracy Gunthneraz 1853 r. Również u Kleckiego(1906–1908) spotyka się nazwę: bydło„powiślańskie” i „nadwiślańskie”.W Encyklopedii Rolniczej, wydanejw 1872 r. w Warszawie, T. Chłapowskiw rozdziale pt. „Bydło” pisze:„...na Powiślu między granicąpruską a Warszawą spotyka się rasębydła do żuławskiej trochę podobną,mleczną i pięknej postawy”.Krowa rasy białogrzbietej (fot. W. Chabuz, P. Jankowski)Określenie pochodzenia tego bydłanie jest jednoznaczne. Istniejądwie hipotezy. Według jednej z nichjest to bydło przebywające na tymterenie od niepamiętnych czasów(podobnie jak bydło polskie czerwone),według drugiej przywędrowałodo Polski przed wiekami z okolicBałtyku. Obydwie potwierdzająjednak, że jest to bydło od wiekówbytujące na tych terenach, doskonalewykorzystujące paszę i wytrzymałena trudne miejscowe warunki.Prawocheński (1926) przypuszcza,że białogrzbiety pochodzą od prymitywnegobydła zamieszkującegokiedyś północny wschód Europy,a w charakterystycznym umaszcze-15

niu widzi on pośrednią fazę w procesie„bielenia umaszczenia”, co spotykasię również u innych ras.Według informacji uzyskanychod rolników, którzy utrzymują jeszczebydło białogrzbiete, odznaczasię ono właściwościami cechującymipopulacje autochtoniczne, takimijak: duża odporność i zdrowotność,długowieczność, bardzo dobra płodność,lekkie porody, duża żywotnośćcieląt i łatwość ich odchowu. Istotneznaczenie ma też doskonałe przystosowanietego bydła do trudnychwarunków środowiska, niewybrednośćw doborze pasz, zdolność doograniczania wydajności, umożliwiającaprzetrwanie sezonowychniedoborów paszowych, jak też dośćszybkie regenerowanie utraconejkondycji. Cechy te powodują, żebydło tej rasy jest dobrze przystosowanedo trudnych warunków bytowaniai produkcji (np. na Podlasiu).Charakterystyczną cechą tego bydła(od niej wywodzi się nazwa) jestumaszczenie, które najczęściej jestczarne, rzadziej czerwone, z białympasem na grzbiecie – wąskim na kłębiei rozszerzającym się ku zadowi,brzeg barwnego obrzeżenia nieregularny,„poszarpany”, brzuch i wewnętrznastrona nóg często łaciatelub mocno nakrapiane. Cechy budowy:łeb ciężki, skrzyniasty, oczodołyo wysklepionym obramowaniu,szyja długa z wyraźnym podgardlem,tułów długi, głęboki, kończynykrótkie, silne i prawidłowo ustawione,wymię prawidłowo zbudowanei zawieszone.W strukturze rolnej drobnychgospodarstw położonych na terenach,gdzie naturalne warunki niesprzyjają intensywnemu sposobowiprodukcji rolnej, np. na obszarachchronionych (Podlaski, Biebrzańskii Narwiański Park Narodowy itp.)białogrzbiety mogą być konkurencjąwobec ras wysoko produkcyjnych.W tych warunkach rasy intensywnenie mogą bowiem wykazać swychdużych walorów użytkowych, a tymsamym nie zapewniają lepszej opłacalnościprodukcji.Wartościowe cechy białogrzbietówsą związane z założeniami genetycznymiich protoplastów i stanowiąmiędzy innymi o dużej wartości tegobydła dla zachowania bioróżnorodnościgatunku. Konieczność restytucji,a następnie ochrony zasobów genetycznychtej rodzimej rasy wynikarównież z jej wartości dla narodowejkultury rolniczej. Stanowi ona cennymateriał dla rolnictwa ekologicznego,nie tylko w znaczeniu biologicznym,ale także krajobrazowymi etnograficznym.Populacja białogrzbietów zlokalizowanaw rejonie nadbużańskimi na Podlasiu liczy około100 sztuk krów. Utrzymywane sąone w 17 gospodarstwach. Średniawydajność mleczna tych krów wynosiław 2005 roku: 3500 kg mlekao zawartości tłuszczu 3,98% i białka3,34%. Stwarza to możliwość rozpoczęciaprac nad restytucją tej rasyi uratowaniem jej od całkowitegowyginięcia.16

Krowa rasy białogrzbietej (fot. W. Chabuz, P. Jankowski)Wzorzec rasowy dla bydła białogrzbietego objętego programem ochronyzasobów genetycznych:— typ użytkowy mięsno-mleczny;— wysokość w krzyżu zwierząt dorosłych: buhaje około 140 cm, krowy około130 cm;— umaszczenie czarne, rzadziej czerwone z białym pasem na grzbiecie – wąskimna kłębie i rozszerzającym się ku zadowi, brzeg barwnego obrzeżenianieregularny, „poszarpany”, brzuch i wewnętrzna strona nóg częstołaciate lub mocno nakrapiane;— cechy budowy: łeb ciężki, skrzyniasty, oczodoły o wysklepionym obramowaniu,szyja długa z wyraźnym podgardlem, tułów długi, głęboki,kończyny krótkie, silne i prawidłowo ustawione, wymię prawidłowo zbudowanei zawieszone;— średnia wydajność mleczna populacji chronionej: około 4000 kg za laktację,przy zawartości tłuszczu 3,8–4,0% i białka 3,2–3,4%.17

Cielęta rasy białogrzbietej (fot. M. Wesołowska)Cielę rasy białogrzbietej (fot. W. Chabuz, P. Jankowski)18

Bydło rasy polskiej czerwono-białej(w starym typie)Bydło rasy czerwono-białej(czb) jest hodowane na terenie EuropyZachodniej od XIII wieku (Nowicki,1985). Do pierwszej połowyXVII wieku bydło to dominowałowśród ras tak zwanych plamistych wnizinnych regionach Europy, późniejzostało wyparte przez bydło czarno–białe (cb) (Moczarski, 1917).Hodowla bydła czerwono-białego(czb) na ziemiach polskichjest prowadzona od ponad 100 lat.Do Polski zostało ono sprowadzonez Westfalii, Nadrenii i WschodniejFryzji, początkowo w rejon DolnegoŚląska i Opolszczyzny, a w późniejszymokresie rozprzestrzeniłosię na terenie Polski Południowej.Jak podaje Moczarski (1917), czerwonybarwnik został wprowadzonyod bydła saskiego, co dało temubydłu również zwiększoną odpornośći lepsze dostosowanie do trudnychwarunków hodowli. Dokonujeon również podziału na bydło nizinneczarno-graniaste, zwane holendramii bydło nizinne czerwono-graniaste,zwane fryzami. Natomiast Runge(1921), w charakterystyce bydła fryzyjskiegopodaje: „...odmiana ta należydo form opasowo-mlecznych,o znacznych wymionach, [...] przeciętnamleczność 3000 litrów. Mlekobywa w znacznej mierze przerabianena sery, zależnie od pory roku8–14 litrów mleka daje 1 kg sera;poszczególne krowy dają rocznie200–300 kg sera...”.Przed II wojną światową nielicznestada bydła czerwono-białegoznajdowały się w powiatach bielskimi cieszyńskim. Po odzyskaniuziem zachodnich przejęliśmy rejony,w których bydło nizinne czerwonobiałewystępowało w przeważającejwiększości – w województwachdolnośląskim i opolskim.Bydło to było wówczas niejednolite.Można było wyróżnić kombinowanytyp budowy z przewagącech mlecznych lub mięsnych w zależnościod regionu, w którym występowało.Typ kombinowany charakteryzujesię dobrym wykorzystaniempaszy objętościowej, uzyskującwysokie przyrosty dobowe, dlategojest preferowany przez rolników,którzy utrzymują małe stada, a niesą zainteresowani wysoką produkcjąmleka. Dodatkowe dochodyprzynosi odchów cieląt na użytekwłasny. Krowy w typie dwukierunkowymmogą, przy prawidłowymutrzymaniu, osiągnąć wydajność4000–5000 kg mleka rocznie. Dodatkowązaletą jest korzystny składmleka, o wysokim udziale allelukappa kazeiny B, co predysponuje jedo produkcji serowarskiej (wyższao 5–7% wydajność sera i lepsza jegojakość).Przyjęty w latach 50. ubiegłegowieku kierunek doskonaleniatej rasy zakładał uzyskanie zwierząto bardzo dobrym umięśnieniu19

i wydajności mlecznej na poziomie4000 litrów mleka. Można to byłouzyskać używając do doskonaleniabuhajów importowanych z Holandiii Niemiec oraz poprzez prowadzenieprac hodowlanych w populacji krajowej.Wpływ hodowli holenderskieji niemieckiej poprzez import żywychbuhajów rasy czerwono-białej jeststwierdzany w populacji między innymipoprzez badania immunogenetyczne(Trela E., 1974). Użycie dorozrodu (poprzez inseminację) importowanychbuhajów i ich synówmiało istotny wpływ na zmiany zachodzącew tej populacji w zakresiegenetycznym i fenotypowym. Wytworzonow tej rasie dominującytyp budowy, tzw. kompakt.Do pierwszej połowy lat 90.ubiegłego wieku dolew krwi rasyholsztyńsko-fryzyjskiej u bydłaczerwono-białego był niewysoki.Niekorzystne ceny żywca wołowegooraz wyższa opłacalność produkcjimlecznej doprowadziły w kolejnychlatach do zwiększonego zainteresowaniawysoką produkcją mleka, a coza tym idzie doskonalenia tego bydław typie jednostronnie mlecznym,z większym procentowym udziałemkrwi rasy hf.W trudnych warunkach górskichhodowla bydła czerwono-białegobazuje na materiale o niskim dolewiekrwi tej rasy – poniżej 50%.Bydło takie, w nowoczesnym typiemleczno-mięsnym (kombinowanym),dominuje na terenach górskichi podgórskich, gdzie przeważajątrwałe użytki zielone.Bydło polskie czerwono-białew typie kombinowanym zachowałocechy typowe dla populacji autochtonicznych,takie jak: duża odpornośći zdrowotność, długowieczność orazdoskonałe przystosowanie do trudnychwarunków środowiskowychoraz niewybredność w doborze pasz.Cechy te sprawiają, że część hodowcówutrzymujących bydło czerwonobiałezainteresowanych jest utrzymaniemkrów w tym typie. Są to przedewszystkich hodowcy indywidualniz południowej i południowo-zachodniejczęści Polski, szczególnie z rejonujeleniogórskiego, wałbrzyskiegoi podkarpackiego. Utrzymują onibydło mleczne w warunkach, w którychuzyskanie bardzo dobrej jakościowopaszy jest trudne ze względuna ukształtowanie terenu oraz warunkiklimatyczne. W takich warunkachśrodowiskowych trudno jest utrzymywaćbydło o wysokim udzialegenów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej.Hodowcy ci, nie mając możliwościzakupu krajowego nasienia buhajówczerwono-białych o niskim udzialegenów holsztyńsko-fryzyjskichi charakteryzujących się dobrymicechami mięsnymi, decydują się nakrzyżowanie krów czerwono-białychw typie kombinowanym z buhajamirasy simentalskiej lub Montbeliarde.Potomstwo, będące krzyżówkąmiędzyrasową, nie może być wpisanedo ksiąg hodowlanych, jednakhodowcy, którzy chcą utrzymywaćkrowy czerwono-białe w typiekombinowanym, decydują się natakie działania.20

Bydło rasy czerwono-białej (fot. M. Zając-Mazur)21

Utrzymywanie bydła czb o niskimdolewie krwi rasy hf jest alternatywądla małych gospodarstw z rejonówgórskich i podgórskich.Od 1 czerwca 2006 r. 74 hodowcówz terenów Dolnego Śląskai Małopolski, utrzymujących blisko600 krów, zakwalifikowano do Programuochrony zasobów genetycznychbydła czerwono-białego.Wzorzec rasowy bydła polskiego czerwono-białego, które objęte będzieprogramem ochrony zasobów genetycznych:— wysokość w krzyżu: odpowiednia do wieku zwierzęcia; optymalny wzrost:krowy dorosłe 134–138 cm, buhaje dorosłe 135–142 cm;— sylwetka: kształt ciała zbliżony do prostokąta, umięśnienie: wypukłe, profilemięśni wyraźnie zaznaczone;— głowa i szyja: krowy - głowa średniej wielkości, dopuszczalna głowa cięższa,szyja średniej długości, dobrze umięśniona;— barki: dobrze umięśnione, dobrze przylegające łopatki;— klatka piersiowa: dobrze wysklepiona, nieco szersza w części tylnej, żebraszeroko rozstawione, kości żeber zaokrąglone, długie, połączone łagodniez łopatkami;— brzuch: głęboki i pojemny;— grzbiet: szeroki i prosty, prosta i szeroka partia lędźwiowa, umięśnieniedobrze zaznaczone;— zad: lekko nachylony, długi, szeroki, dobrze umięśniony, profile mięśni,zwłaszcza udowych wypukłe, prosta nasada ogona;— nogi: szeroko i równolegle ustawione, lekko skątowane, o silnej kościi wyrazistych stawach, prawidłowy kąt stawu skokowego i pęcinowego;— wymię: pojemne, zawieszenie tylne wysokie i szerokie, zawieszenieprzednie wyraźnie wysunięte do przodu, dobrze połączone z powłokamibrzusznymi, o cienkiej skórze, delikatnie owłosionej, z wyraźnie zaznaczonymiżyłami mlecznymi, równomiernie rozwiniętymi ćwiartkami,strzyki centralnie rozmieszczone na ćwiartkach, pionowo ustawione, cylindryczne,o długości 6-7 cm i grubości 2,5 cm; wymię czyste bez dodatkowychstrzyków i przystrzyków;— ogólny wygląd: harmonijna, proporcjonalna budowa, u krów – o niecolepiej zaznaczonych cechach mlecznych, lecz równocześnie o dobrymumięśnieniu, u buhajów – wykazująca cechy męskie, wigor, siłę; skóraśredniej grubości, pokryta błyszczącą, jedwabistą sierścią, umięśnieniewypukłe, profile mięśni dobrze zaznaczone, drugorzędne cechy płciowewyraźnie zaznaczone;— umaszczenie: niejednolite, czerwono-białe, racice ciemne.22

TRZODA CHLEWNAW Polsce programami ochrony zasobów genetycznych objęte są świnierasy puławskiej, złotnickiej białej, złotnickiej pstrej. Są to rasy rodzime wywodzącesię od prymitywnych świń z terenów wschodniej Polski – rasa puławskai Wileńszczyzny oraz Nowogródczyzny – rasy złotnickie.Ochrona ras puławskiej, złotnickiej białej i pstrej jest szczególnie ważnatam, gdzie tylko rasy miejscowe, przystosowane do trudnych warunkówśrodowiskowych, mogą umożliwić eksploatację zasobów przyrodniczychśrodowiska. Liczba zwierząt w tych rasach jest bardzo mała (w roku 2005było 540 loch rasy puławskiej oraz 241 loch złotnickiej białej i 183 lochyzłotnickiej pstrej). Zwierzęta wymienionych ras są mniej atrakcyjne dla producentówi hodowców trzody chlewnej ze względu na gorsze wskaźniki mięsnościw porównaniu do ras wysokomięsnych. Z tego względu, przy aktualnychwymaganiach rynkowych naturalny rozwój populacji ras zachowawczych jestniemożliwy, a wręcz istnieje realne niebezpieczeństwo ich wyginięcia. Świnieras zachowawczych cechuje znaczna odmienność genetyczna i fenotypowaod ras wysoko produkcyjnych. Zwierzęta te posiadają wiele cennych genów,które w przyszłości mogą być wykorzystane w hodowli. Specyficznafrekwencja genów posiadanych przez te rasy warunkuje występowanie cennychz gospodarczego i hodowlanego punktu widzenia cech, takich jak: bardzodobra jakość mięsa, odporność na choroby, dobra płodność i troskliwośćmacierzyńska. A zatem, hodowla tych ras może przynieść wymierne korzyścigospodarcze, wzmacniające sytuację ekonomiczną gospodarstw poprzez poprawęcech konstytucyjnych świń, jak i korzyści społeczne, np. przez rozwójprzetwórstwa mięsa tych świń i wytworzenie produktów regionalnych.Świnia rasy puławskiejHistoria rasy puławskiej sięgapoczątku wieku XX. Powstała onaw województwie lubelskim, w okolicachPuław i Lubartowa. Jest pierwsząrodzimą rasą świń w Polsce. Oficjalniezostała uznana w 1935 r. podnazwą rasa gołębska. Jej twórcą byłprof. Zdzisław Zabielski. Systematycznąpracę hodowlaną nad doskonaleniemświń gołębskich podjętow 1926 r. w Stacji ZootechnicznejPaństwowego Instytutu NaukowegoGospodarstwa Wiejskiego w Borowinie.Materiał wyjściowy stanowiło23

stado tzw. „łaciatek”, składające sięz 30 loszek i 3 knurków mieszańcówprymitywnej polskiej świni kłapouchejz rasą Berkshire. Zwierzęta teuszlachetniano poprzez dolew krwiświń rasy wielkiej białej angielskiejoraz intensywną selekcję. Wyhodowanoświnie w cenionym wówczastypie tłuszczowo-mięsnym. W roku1951 podjęto decyzję o zmianie nazwyekotypu świni gołębskiej napuławską. Z uwagi na istniejące warunkispołeczno-ekonomiczne podjętoteż decyzję o przekształceniutych świń na typ bardziej mięsny.Zastosowano staranny dobór do kojarzeńi ostrą selekcję, jak równieżdolew krwi świń rasy wielkiej białejangielskiej w typie bekonowymi dolew krwi berkszyrów. Obecnierasa puławska stanowi formę przejściowąmiedzy typem tłuszczowomięsnyma mięsnym. Są to świnieo umaszczeniu łaciatym czarno-białym,z nieregularnym rozmieszczeniemczarnych plam na białym tle.Zdarzają się także osobniki o umaszczeniutrójbarwnym: czarno-biało-rudym.Masa ciała dorosłychosobników wynosi około 250–350kg – knury oraz około 200–280 kg– lochy.Locha rasy puławskiej z prosiętami (fot. M. Szyndler-Nędza)Zwierzęta rasy puławskiej cechujełagodny temperament oraznaturalna odporność na mniej sprzyjającewarunki środowiska i czynnikichorobotwórcze. Doskonalenadają się do utrzymania w małych24

stadach w gospodarstwach rodzinnych.Rasa ta jest przykładem wykorzystaniazalet ras wyjściowych,z których powstała. Po berkszyrachodziedziczyła wczesność dojrzewania,szybkość wzrostu i wysokąwydajność rzeźną, natomiast porodzimej świni prymitywnej dużąodporność i długowieczność, dobreprzystosowanie do warunkówśrodowiskowych i niewybrednośćw stosunku do paszy.Rasa ta charakteryzuje się równieżbardzo dobrą jakością mięsa,na którą składa się odpowiedniastruktura włókienek mięśniowychi specyficzny układ tłuszczu międzymięśniowego,decydujące o marmurkowatościtkanki mięśniowej. Mięsoto ma szczególne wartości smakowe,jakościowe i odżywcze. Doskonalenadaje się więc do wytworzeniaspecyficznych produktów regionalnych.Pod względem użytkowymświnie rasy puławskiej spełniająkryteria standardu hodowlanego dlakomponentu matecznego (wykazujądobrą płodność, plenność orazposiadają dobre cechy macierzyńskie).Ustępują natomiast mięsnościąpopularnym w Polsce rasom.Mogą być wykorzystane w stadachwytwarzających loszki mieszańcedwóch ras jako komponent matecznyw programach krzyżowania towarowego.Rasa ta obecnie jest hodowanana terenie województw: lubelskiegoi mazowieckiego. Księgi hodowlaneprowadzi Polski Związek Hodowcówi Producentów Trzody Chlewnej„POLSUS”.Locha rasy puławskiej (fot. M. Szyndler-Nędza)25

Knur rasy puławskiej (fot. M. Szyndler-Nędza)Świnie rasy złotnickiej białej i złotnickiejpstrejPoczątki wytworzenia rasyzłotnickiej białej i pstrej sięgająlat 1946–1949. Twórcą rasy jestprof. Stefan Alexandrowicz, któryprzeprowadził badania monograficznenad świniami prymitywnymina terenie powiatów woj.olsztyńskiego. Ich efektem byłzakup przez Akademię Rolnicząw Poznaniu knurków i loszek odrolników z Warmii, przybyłych tupo wojnie z terenów Wileńszczyznyi Nowogródczyzny. Były to mieszańceprymitywnych świń długouchychi krótkouchych. Zakupione zwierzętaumieszczono w RolniczymZakładzie Doświadczalnym Złotniki.Wśród zwierząt stanowiącychpopulację wyjściową, przeważałyosobniki o umaszczeniu łaciatymczarno-białym i białym, zdarzały sięjednak osobniki czarne, szare, rudeoraz z pręgami.W trakcie prowadzenia pracyhodowlanej, opartej wyłącznie o racjonalnieprowadzoną selekcję materiałuzwierzęcego, wyodrębnionodwie odmiany świń złotnickich –białą o użytkowości mięsnej i pstrąo użytkowości mięsno-słoninowej.W 1962 roku odmiany świń złotnickichzastały uznane za dwie odrębnerasy i otwarto dla nich księgizwierząt hodowlanych.26

Świnie złotnickie odmiany białejRasę tę doskonalono początkowona terenie woj. poznańskiegow RZD Złotniki i RZD Przybroda.W celu przyspieszenia zmiany typuw kierunku użytkowości bekonowejzastosowano jednorazowy dolewkrwi świń szwedzkiej rasy Landrace.Są to zwierzęta o umaszczeniubiałym, zdarzają się także osobnikibiałe z niewielkimi ciemnymi łatkami.Masa ciała dorosłych osobnikówwynosi około 250–300 kg – knuryi około 200–250 kg – lochy.Locha rasy złotnickiej białej z prosiętami (fot. P. Luciński)Świnie tej rasy charakteryzująsię późnym dojrzewaniem rozpłodowym,średnim tempem wzrostuoraz dobrym wykorzystaniemskładników pokarmowych dawkiżywieniowej, przy równocześniewysokiej sprawności przetwarzaniaich na składniki ciała,w tym głównie na tłuszcz. Nadająsię one do tuczu intensywnego.Otłuszczenie średnie z 5 pomiarówprzy masie ciała 100 kg mieści sięw granicach 2,2-2,5 cm. Jako rasalokalna, doskonale przystosowanesą do miejscowych warunkówśrodowiskowych, odporne na spe-27

cyficzne czynniki chorobotwórcze.Hodowane w czystości rasy świniezłotnickie białe w ciągu wielu latdoskonalenia zwiększyły przyrostydzienne, a znacznemu zmniejszeniuuległo ich otłuszczenie. Mięsotych świń charakteryzuje się bardzodobrą jakością, szczególnymi wartościamismakowymi i odżywczymi.Doskonale nadaje się do wytworzeniaspecyficznych produktówregionalnych. Lochy rasy złotnickiejbiałej wykazują dobre wyniki użytkowościrozpłodowej, charakteryzująsię również dużą troskliwościąmacierzyńską.Locha rasy złotnickiej białej (fot. M. Szyndler-Nędza)Rasa ta jest obecnie hodowanana terenie województw: wielkopolskiegoi mazowieckiego. Księgi hodowlaneprowadzi Akademia Rolniczaw Poznaniu.28

Knur rasy złotnickiej białej (fot. M. Szyndler-Nędza)Świnie złotnickie odmiany pstrejZwierzęta tej rasy hodowano naterenie woj. olsztyńskiego w ZakładziePolskiej Akademii Nauk – Popielnoi w Państwowym GospodarstwieRolnym – Parcz. Prowadzonaw nich praca hodowlana opierałasię na klasycznych zasadach doborui selekcji stosowanych w krajowychhodowlach. Na obu fermach zwierzętautrzymywano w systemie szałasowo-okólnikowym,intensywniewykorzystując pastwisko. W 1984roku świnie rasy złotnickiej pstrejobjęto hodowlą zachowawczą jakorodzimą polską rasę świń. Prace temiały na celu zachowanie odrębnegogenotypu świń tej rasy, która w porównaniudo innych utrzymywanychw kraju charakteryzuje się bardzourozmaiconym zestawem genów.W 1994 roku świnie złotnickie pstreumieszczono także w gospodarstwieZdbowo na terenie obecnego woj.zachodniopomorskiego, gdzie sąutrzymywane do dzisiaj.Są to zwierzęta o umaszczeniułaciatym czarno-białym, ponad 50%jest maści białej, przy czym najbardziejpożądany jest układ łat sprawiającywrażenie „drugiej skóry”narzuconej na grzbiet zwierzęcia.Masa ciała dorosłych osobnikówwynosi około 300–350 kg – knuryi około 200–300 kg – lochy. Zwierzętatej rasy uważane są obecnie zaświnie w typie mięsno-słoninowymw kierunku mięsnym, późno dojrzewające,o średnim tempie wzrostu.29

Lochy rasy złotnickiej pstrej charakteryzująsię dobrym poziomemcech użytkowości rozpłodowej, wtym troskliwością macierzyńską.W ciągu wielu lat prowadzenia hodowliw czystości rasy świnie złotnickiepstre zwiększyły przyrostydzienne, znacznemu zmniejszeniuuległo także ich otłuszczenie. Nieutraciły przy tym cennych genówświń pierwotnych. Było to możliwedzięki umiejętnie prowadzonejselekcji. Rasa ta ma wiele ważnychz gospodarczego punktu widzeniazalet. Jedną z nich jest wyjątkowoduża odporność na czynniki chorobotwórcze.Ponadto, zwierzęta te niemają dużych wymagań paszowych.Zaletą szczególnie cenną jest bardzodobra jakość mięsa. Dotychczasowebadania nie wykazały u tucznikówtej rasy wady mięsa typu PSE, czylimięsa wodnistego. Mogą one zatemsłużyć do prac badawczych nadpoprawą cech jakościowych mięsa,jak i poprawą zdrowia innych ras.Zwierzęta te mogą także spełniaćfunkcje pozaprodukcyjne, stanowiącelement krajobrazu. Z tego względumogą okazać się atrakcyjnym elementemstad zwierząt w gospodarstwachagroturystycznych.Locha rasy złotnickiej pstrej z prosiętami (fot. P. Luciński)Rasa ta jest obecnie hodowanana terenie województw: wielkopolskiego,łódzkiego, kujawsko-pomorskiego,pomorskiego, dolnośląskiego.Księgi hodowlane prowadziAkademia Rolnicza w Poznaniu.30

Locha rasy złotnickiej pstrej (fot. M. Szyndler-Nędza)Knur rasy złotnickiej pstrej (fot. M. Szyndler-Nędza)31

Wyniki użytkowości rozpłodowej loch oraz tucznej i rzeźnej loszek ras zachowawczychw roku 2005WyszczególnieniePuławskabiałaZłotnickapstraUżytkowość rozpłodowa lochLiczba prosiąt urodzonych w miocie 11,1 10 9Wiek w dniu pierwszego oproszenia (dni) 337,8 400,2 473,8Okres międzymiotu (dni) 184 196 216Użytkowość tuczna i rzeźna loszekPrzyrost dzienny standaryzowany (g) 654 452 406Średnia grubość słoniny (mm) 11,6 17,5 17,0Zawartość mięsa w tuszy (%) 56,4 50,7 50,5Żródło: Obliczono na podstawie danych AR Poznań i „POLSUS”.Loszki rasy puławskiej (fot. M. Szyndler-Nędza)32

OWCEOwce, spośród wszystkich zwierząt gospodarskich, najdłużej towarzyszączłowiekowi w jego działalności rolniczej. W naszym kraju tradycje chowui hodowli owiec rozwijały się na przestrzeni wielu stuleci. Utrzymanie tychzwierząt odgrywało bowiem dużą rolę przy zagospodarowaniu terenów o dużejilości użytków zielonych.W ciągu minionych wieków struktura rasowa owiec uległa wielkim przemianom,zwłaszcza w XIX i XX w., kiedy wiele prymitywnych ras uległobezpowrotnie zagładzie.Nie bez znaczenia był także fakt, że w okresie po II wojnie światowejrozwój owczarstwa opierany był o coraz bardziej intensywne metody produkcjii dużym osiągnięciem było wytworzenie nowych, bardziej wydajnych rasowiec, którym ustępowały miejsca stare, prymitywne rasy.Dzięki zaangażowaniu Instytutu Zootechniki i innych ośrodków naukowychoraz niektórych hodowców-praktyków udało się uratować rasy świniarkęi wrzosówkę. Ze znalezionych w województwach północnych 17 sztukmaciorek i 3 sztuk tryków odbudowano istniejącą obecnie populację owiecrasy świniarka. Podobna sytuacja wystąpiła w przypadku owiec rasy wrzosówka.Na początku lat 70. XX w., kiedy zaistniała groźba jej wyginięcia, InstytutZootechniki (w latach 1972–1973) dokonał zakupu 130 sztuk macioreki 10 tryków i rozpoczął restytucję tej rasy.Obecnie do ras owiec objętych programem ochrony bioróżnorodnościnależą: barwna owca górska, owca rasy Corriedale, merynos barwny, owcakamieniecka, owca olkuska, owca pomorska, owca rasy świniarka, owca uhruska,owca wielkopolska, owca rasy wrzosówka, owca żelaźnieńska.Owce objęte programem ochrony zasobów genetycznych stanowią bardzocenny element różnorodności genetycznej tego gatunku i ogrywają ważną rolęw ekosystemie poprzez wykorzystanie ich do wypasu w celu zachowania walorówśrodowiska przyrodniczego.Hodowla owiec na wielu terenach jest ważnym elementem folkloru i kulturyagrarnej. Odgrywają one także dużą rolę w agroturystyce, stanowiąc elementkształtowania architektury krajobrazu oraz dostarczając specyficznychproduktów, takich jak: oscypek, kożuchy, naturalnie kolorowa wełna czy teżwyśmienita jagnięcina o wysokich walorach dietetycznych i smakowych.33

Owca rasy wrzosówkaWrzosówka to rodzima, najstarszarasa owiec w Polsce, wywodzącasię od północnych owiec krótkoogoniastych.Rasę tę opisał w 1937roku prof. M. Czaja. W okresie poII wojnie światowej wrzosówki byłyowcami dość popularnymi, a ich pogłowiestanowiło około 3% krajowejpopulacji owiec, czyli około 120 tysięcysztuk. W następnych latachobserwowano raptowny spadek pogłowiatej rasy, spowodowany główniezainteresowaniem producentówwełną białą, wypieranie wrzosówekprzez szlachetniejsze rasy owiecoraz jej krzyżowanie, główniez trykami ras białych. Gdy wystąpiłoniebezpieczeństwo wyginięciawrzosówki, Instytut Zootechnikiw latach 1972–1973 podjął działaniamające na celu jej zachowanie.Realizowany w następnych latachprogram hodowli zachowawczejoraz dotacje dla utrzymujących ją hodowcówwpłynęły na jej uratowaniei rozwój.Wrzosówki to owce o drobnej,harmonijnej budowie. Masa ciała maciorekwynosi około 35 kg, a tryków50 kg. W porównaniu z pozostałymirasami charakteryzują się stosunkowowysoką plennością (175-185%),płodność – minimum 95%. Ta typowoasezonalna rasa może, przy skróconymokresie odchowu potomstwaprzy matkach, produkować dwa razydo roku jagnięta.Wrzosówka jest rasą o użytkowościkożuchowej; produkujedoskonałe jakościowo skóry, któresą bardzo lekkie, cienkie i mocne,o wysokich parametrach fizykohistologicznych.Umaszczenie: głowaczarna z dopuszczalnym białym zabarwieniemna kości czołowej w postacigwiazdki, strzałki lub plam naczęści twarzowej, kończyny czarne;okrywa wełnista: siwa i ciemnosiwa.Jagnięta rodzą się czarne, proces siwieniaokrywy wełnistej rozpoczynasię zazwyczaj w wieku 2–3 miesięcyi trwa do 8–9 miesiąca życia. Zewzględu na możliwość spilśnianiasię wełny oraz sezonowe linieniestrzyżę przeprowadza się 2 razyw roku, co 6 miesięcy; łączna rocznawydajność wełny potnej u tryków– 3,0 kg, u maciorek – 2,0 kg.34

Owca rasy wrzosówka (fot. J. Sikora)Tryki rasy wrzosówka (fot. J. Sikora)35

Mięso wrzosówek wyróżniasię wyjątkową smakowitością; zewzględu na smak oraz budowę,kolor i jakość tkanki mięśniowej(ciemny kolor mięsa z nieznacznąilością tłuszczu) przypomina mięsokoźląt sarnich (dziczyzna). Rasa tajest niezwykle odporna na choroby,szczególnie kulawkę, doskonale adaptujesię do trudnych warunków środowiskowych.Ostatnio obserwuje się powolnywzrost pogłowia objętego kontroląużytkowości, które w 2003 rokuliczyło 1623 sztuki zlokalizowanew 8 stadach.W Programie ochrony uczestniczyobecnie 48 stad (2232 maciorki).Rasa ta hodowana jest naterenie województw: małopolskiego,opolskiego, świętokrzyskiego,łódzkiego, wielkopolskiego, mazowieckiego,warmińsko-mazurskiegoi podlaskiego.Owca rasy świniarkaŚwiniarka jest rodzimą, prymitywnąrasą owiec. Występowałapierwotnie na terenie środkoweji zachodniej Europy, stanowiącwiększość ówczesnego prymitywnegopogłowia. Wypierana poprzezkrzyżowanie z bardziej kulturalnymirasami i odmianami, najdłużejzachowała się we wschodniej częściEuropy Środkowej. W okresie międzywojennymlicznie występowałana terenie niemal całej Polski. Stanowiławówczas podłoże do kształtowaniapóźniejszych szlachetnychtypów owiec krzyżówkowych. Wnaturalnym chowie utrzymała sięnajdłużej na terenach województwwschodnich. W 1987 roku, kiedyzostała uznana za zaginioną, podjętopróbę jej restytucji.Świniarka to niewielka owca,drobnej budowy, charakteryzującasię znacznym dymorfizmem płciowym,sezonalnością rozrodu orazdużą częstością występowania miotówpojedynczych. Plenność – 120%,płodność – 90%, dojrzewanie płciowew wieku 9–12 miesięcy. Umaszczenie– białe, jednolite, czasemczarne, brązowe i łaciate; u osobnikówczarnych często występujebiała plamka na czole i biały koniecogona.Średnia masa ciała zwierząt dorosłych:tryki – 40–50 kg, maciorki– 25–35 kg. Naturalna skłonność dospilśniania zespołów włosowychwskazuje na konieczność dwukrotnejstrzyży w ciągu roku; łącznawydajność wełny potnej w rokuwynosi około 3 kg od tryków i 2 kgod maciorek. Wełna przydatna jestdo przetwórstwa na dywany i filce.Skóry luźne, o niskiej wartości futrzarskiej.Mięso smaczne, zbliżonew smaku do dziczyzny. Mlecznośćbardzo niska, wystarczająca jedyniedo wykarmienia potomstwa.36

Owca świniarka z jagniętami (fot. J. Sikora)Pomimo niskiej z natury ogólnejużytkowości, owce tej rasy cechują:doskonałe przystosowanie do lokalnychwarunków środowiska, minimalnewymagania paszowe orazniesłychana odporność na chorobyi niekorzystne warunki bytowania.Tym właśnie cechom zawdzięczaświniarka zainteresowanie hodowcówi selekcjonerów, pracującychnad zwróceniem tej rasie należnegojej miejsca w ekosystemie poprzezwykorzystanie jej jako alternatywnegoczynnika służącegoochronie środowiska, czy też jakoswoistego rodzaju elementu folkloruagrarnego.Do ksiąg hodowlanych w 2003roku wpisane były 183 sztuki. Programochrony zasobów obejmujeobecnie 4 stada świniarki (228 maciorek).Rasa ta hodowana jest na tereniewojewództw: małopolskiego,łódzkiego i podkarpackiego.Polska owca górska odmiany barwnejBarwna owca górska jest rodzimąodmianą starej, prymitywneji licznej grupy rasowej cakiel,występującej od wieków na terenieKarpat Południowych i części Bałkanów.Na obszar polskich Karpatprzywędrowała, wraz z białą odmianą,w czasie przemieszczania się wo-37

łosko-ruskich plemion pasterskichwzdłuż łańcucha Karpat. Owce tebyły utrzymywane przez górali zewzględu na barwną, ciemną wełnęi skóry, wykorzystywane do wytwarzaniastrojów regionalnych lubelementów dekoracyjnych. Barwnaowca górska – wraz z siostrzanąowcą białą – stała się nieodłącznymelementem gospodarki i kultury tworzonejprzez ludzi gór. Niezaprzeczalnyjest korzystny wpływ owiecna kształtowanie krajobrazu i jegozachowanie, szczególnie w tak ubogichbiotopach jak obszary górskie.Barwna owca górska jest okrytamieszaną, dwufrakcyjną wełnąo ciemnobrunatnej barwie, z czasemsiwiejącą i rudziejącą. Typowe jestwystępowanie białej plamy (gwiazdki)lub łysinki na głowie i białegokońca ogona. Tryki są rogate i ważą50 kg; maciorki mogą być zarównorogate, jak i bezrogie, ważą 40 kg.Ich eksterier zbliżony jest do białejowcy górskiej.Obecnie liczebność tej odmianyw obszarze polskich Karpat szacowanajest na około 500–800 sztuki nadal stopniowo się zmniejsza.Obserwuje się to zwłaszcza ostatniow wyniku regresu, jakim zostałodotknięte całe polskie owczarstwo.Polska owca górska odmiany barwnej (fot. J. Sikora)38

Tryk polskiej owcy górskiej odmiany barwnej (fot. J. Sikora)W 2003 roku do ksiąg zwierząthodowlanych wpisanych było 97maciorek. Obecnie w Programieochrony zasobów genetycznychowiec uczestniczy 5 stad – 154 maciorki(stan na rok 2005). Rasa ta hodowanajest na terenie województwamałopolskiego.Merynos odmiany barwnejStado barwnych merynosów wytworzonow latach osiemdziesiątychXX wieku w Zootechnicznym ZakładzieDoświadczalnym Kołuda Wielka.W początkowym etapie pracyhodowlanej pozostawiano do chowupojedyncze barwne osobniki, którekojarzono między sobą, jak równieżz osobnikami o białym runie. Uzyskiwanez tych kojarzeń potomstwo„nosicieli” barwnego genu o białymrunie kojarzono następnie z barwnymitrykami; z tych kojarzeń rodziłosię około 50% barwnych osobników,które kojarzono między sobą.Owce tej rasy są dość duże,maciorki bezrożne, głowa średniodługa z charakterystycznym, sięgającympoliczków owełnieniem, trykiniekiedy rogate; skóra szyi możebyć pofałdowana; tułów średniodługi i szeroki z prostą linią grzbietui głęboką klatką piersiową; kończynyśredniej długości, ustawione39

prosto; umięśnienie partii lędźwiowo-grzbietowejdobre. Masa ciaładorosłej maciorki wynosi około55–65 kg, tryka 80–100 kg. Rasamateczna, o dobrej użytkowościrzeźnej. Średnia plenność – 135%,średnia użytkowość rozpłodowa– 115%. Owca wcześnie dojrzewająca,o charakterystycznej asezonalnościw występowaniu rui; maciorkimogą być kryte już w pierwszymroku życia.Barwny merynos to rasa owiecdostarczająca nietypowej, kolorowejcienkiej wełny i skór dla produkcjinaturalnych, ekologicznychwyrobów użytkowych i ozdobnych.Umaszczenie jest najczęściej czarne,sporadycznie „siwe”, z białymiplamami na głowie, na kończynach(„skarpetki”), a rzadziej na tułowiu,szyi i podgardlu; biały jest także koniecogona. Ze względu na sposóbrozmieszczenia barwnych włosówna powierzchni ciała wyodrębniasię następujące typy umaszczenia:muflon, jednolicie barwny, borsuczywygląd, muflon-borsuczy wygląd.Owce rasy merynos odmiany barwnej (fot. B. Borys)W księgach hodowlanych w 2003roku wpisanych było 90 maciorekmerynosa barwnego. W Programieuczestniczy jedno stado (84 maciorki)należące do ZZD Instytutu Zootechnikiw Kołudzie Wielkiej (woj. kujawsko-pomorskie).40

Owca merynos barwny z jagniętami (fot. B. Borys)Owca olkuskaOwca olkuska, wytworzonaw rejonie dawnego powiatu olkuskiego,jest rodzimą odmianą owcydługowełnistej, której pogłowiepowstało w oparciu o materiał hodowlanyprzywieziony w okresiemiędzywojennym z Kaszub. Początkowo,sprowadzone owce pomorskieoraz ich mieszańce ze świniarkąuszlachetniano trykami fryzyjskimii w mniejszym stopniu holsztyńskimi.Po wojnie ocalała populacja byłarozmnażana bez udziału ras z zewnątrz;w końcu lat pięćdziesiątych,w ramach programu uszlachetnianiapogłowia owcy długowełnistej,wprowadzono do krzyżowania trykirasy Kent. Wydzielenie z populacjipolskich owiec długowełnistych wysokoplennychowiec olkuskich nastąpiłow 1988 roku, kiedy to otwartoksięgi zwierząt zarodowych dla plennejowcy olkuskiej dawnego typu.Plenne owce olkuskie charakteryzująsię długim tułowiem, budowątypową dla zwierząt mlecznych,a w okresie karmienia – dobrze rozwiniętymwymieniem. Głowa duża,o długich uszach; maciorki i trykibezrogie; obrost głowy do linii uszu;szyja średnio długa; duża rama ciałai długi tułów; kończyny średniejwysokości; ogon krótki, słabo porośniętywełną; umięśnienie śred-41

nie. Okrywa wełnista – półotwarta,falista, o luźnym słupku i miękkimchwycie, sortyment C do D, umaszczenie– białe. Średnia masa ciałamaciorek wynosi 55 kg.Owca olkuska wyróżnia się wyjątkowowysoką plennością, którawynosi ponad 200%; użytkowośćrozpłodowa – 180%. W hodowli indywidualnej,w małych stadach,w których owce otoczone są starannąopieką, maciorki rodzą i odchowująmioty trojacze i większe. Najplenniejszematki rodzą nawet siedmioraczki.Owce olkuskie charakteryzują się wysokąmlecznością i silnym instynktemmacierzyńskim. Wczesne dojrzewaniepłciowe umożliwia użytkowanierozpłodowe w pierwszym roku życia,w wieku około 9-10 miesięcy.Owca olkuska źle adaptuje się dodużego stada i w warunkach chowuwielkotowarowego jej użytkowośćjest znacznie niższa. Jest to rasa dostosowanado utrzymywania w grupachpo kilka sztuk, przy żywieniuopartym o siano, pastwisko i okopowe;dobrze wykorzystuje paszeobjętościowe. Doskonale nadaje siędo gospodarstw agroturystycznych,gdzie może stanowić dodatkowąatrakcję dla wczasowiczów, ponieważłatwo się oswaja, a jej produkty – mleko,jagnięcina i skóry – mogą byćwykorzystane w gospodarstwie.W 2003 r. do ksiąg zwierząt zarodowychwpisane były 144 owce matki.W programie ochrony zasobówgenetycznych uczestniczy 11 stad(189 maciorek). Rasa ta hodowanajest obecnie na terenie województw:małopolskiego, opolskiego, łódzkiego,wielkopolskiego, mazowieckiegoi warmińsko-mazurskiego.Owca olkuska z jagnięciem (fot. J. Sikora)42

Owca pomorskaOwca pomorska to rodzimaodmiana polskich owiec długowełnistych,w której można wyróżnićdwa typy: kaszubski i koszaliński(środkowopomorski), posiadającew swoich genotypach zróżnicowanyprocentowy udział krwi ras: Texel,Leine i Kent. Obecnie za owce rasypomorskiej uważa się te zwierzęta,u których dolew krwi ras biorącychudział w ich tworzeniu kształtuje sięna poziomie około 25% u osobnikówżeńskich i 6,25% u osobnikówmęskich.Są to duże owce, o lekkiej, nieowełnionej,wąskiej głowie, o profilulekko łukowatym; na śluzawicynosa często występuje ciemnypigment; uszy dość długie i grube;szyja mocna, dość długa, szeroka,pełna, bez fałdów skórnych; tułówdługi, szeroki i głęboki, dobrze rozwiniętyzad; kończyny średniej długości,poprawnie ustawione, w typiekaszubskim wyraźnie grubsza kość;szeroki i dobrze umięśniony tułów,szczególnie partia grzbietowo-lędźwiowai dobrze zarysowane kulkizewnętrzne i wewnętrzne. Umaszczenie– białe, wełna jednolita, średniogruba i gruba, pole obrostu wełnąnie obejmuje głowy i nóg, okrywawełnista półotwarta. Masa ciała dorosłychowiec – tryki 80–110 kg, maciorki65–75 kg. Plenność – średnio140%, średnia użytkowość rozpłodowa– około 115%. Dojrzewaniepłciowe – średnio wczesne.Owca pomorska (fot. Ł. Sawicki)43

Owce pomorskie są odpornena specyficzne nadmorskie warunkiklimatyczne, mają stosunkowomałe wymagania żywieniowe, bardzodobrze wykorzystują pastwiska.Wykazują odporność na choroby,szczególnie racic. Matki cechujewysoka opiekuńczość w stosunkudo potomstwa, co w zestawieniuz dość dużą mlecznością wpływana dobry odchów jagniąt. Owca pomorskanie sprawdziła się w chowiewielkostadnym i w intensywnejprodukcji. Utrzymywana jestprzeważnie w małych i średnichstadach; prowadzona systemem tradycyjnym,z jak największym wykorzystaniempastwisk, produkujewyjątkowo smaczne mięso wysokiejjakości. Zwierzęta te są bardzo łagodnei mało płochliwe, mogą stanowićdodatkową atrakcję w gospodarstwachagroturystycznych.Obecnie liczba owiec rasy pomorskiejwynosi około 8500 sztuk(w tym około 70% typu kaszubskiegoi 30% koszalińskiego). W 2003 r.do ksiąg hodowlanych było wpisanych5000 sztuk owiec. 3411 maciorekw 89 stadach objętych jestProgramem ochrony zasobów genetycznych.Tryk owcy pomorskiej (fot. Ł. Sawicki)44

Owca kamienieckaPrace hodowlane nad wytworzeniempolskiej owcy długowełnistejodmiany kamienieckiej zapoczątkowałw 1954 r. prof. S. Jełowicki.Z prymitywnego materiału żeńskiegoówczesnej owcy pomorskiej, przyużyciu tryków ras Texel, Leine orazKent, a następnie poprzez kojarzeniemieszańców, wytworzono owcędługowełnistą o wysokich walorachprodukcyjnych, odporną na warunkiśrodowiskowe, doskonale wykorzystującąpasze. Owca kamienieckareprezentuje typ wełnisto-mięsny.Jest to owca o dużych ramach ciałaosadzonego na dość krótkich nogach,głowa średniej wielkości; szyjaśredniej długości; tułów głęboki iszeroki, średnio długi, z prostą liniągrzbietu i głęboką klatką piersiową,mocna kość; kończyny ustawioneprawidłowo; dobrze umięśnionakulka.Umaszczenie: owca biała; wełnajednolita, średnio gruba i gruba, wyrównana,dobre pole obrostu wełną,okrywa wełnista zamknięta, u częścisztuk może być półotwarta. Masaciała dorosłych tryków – 90–110 kg,maciorek – 60–70 kg.Średnia plenność – 140%, średniaużytkowość rozpłodowa - 120%;dojrzewanie płciowe – najczęściejużywane do rozrodu w wieku około1,5 roku; o sezonowej aktywnościpłciowej.Owce kamienieckie (fot. I. Żelanis, J. Szczekało)45

Owca przystosowana do warunkówsurowego klimatu północnowschodniejPolski, odznaczająca siędobrą zdrowotnością, odpornościąna kulawkę, dobrym wykorzystaniempasz gospodarskich, dającaw chowie masowym bardzo dobre jagniętarzeźne F 1po trykach mięsnych.Na Pojezierzu spełnia ona funkcjęekologiczną poprzez wypas na pagórkowatychstałych pastwiskach,w pobliżu jezior i rzek. Może równieżodgrywać rolę w agroturystyce,stanowiąc element kształtowania architekturykrajobrazu oraz dostarczającsurowca do regionalnej potrawy:„jagnięcia z rożna po warmińsku”.W 2003 r. do ksiąg zwierząt zarodowychwpisane było 1071 sztukowiec matek. Programem ochronyobjętych jest 13 stad (705 maciorek).Rasa ta hodowana jest obecniena terenie województw: mazowieckiegoi warmińsko-mazurskiego.Owca wielkopolskaOwca wielkopolska została wyhodowanaw latach 1948–1976 napodłożu populacji pierwotnej białejświniarki i świniarki uszlachetnionej,kolejno: owcą wschodniofryzyjską,merynosem typu mięsnegoi beriszonem, czyli tzw. owcą leszczyńską.W krzyżowaniu twórczym,oprócz świniarki i owcy leszczyńskiej,użyto merynosa polskiegoi rasy Kent. Celem tego krzyżowaniabyło wyhodowanie owcy o dwukierunkowym,mięsno-wełnistymużytkowaniu, przeznaczonej do chowuzarówno w małych, jak i dużychstadach, w warunkach mniej intensywnegosystemu niż wymagany dlachowu owcy merynosowej. Pracehodowlane nad wytworzeniem rasylokalnej zostały zakończone w 1976roku otwarciem odrębnych ksiągdla odmiany owca wielkopolskaw ramach polskiej owcy nizinnej.Populacja owcy wielkopolskiej liczyław tym czasie około 500 tys.sztuk, co dawało jej drugie miejscepo merynosie polskim. Populacjautrzymywana w chowie czysto rasowymliczy obecnie około 1,4 tys.maciorek. W pozostałych stadachprowadzone jest krzyżowanie uszlachetniającez rasami wysokoplennymi(program doskonalenia plenności).Owca wielkopolska jest owcąśrednio wysoką, bezrogą; głowaśrednio długa o jedwabistej sierści,tułów długi, dobrze związany załopatkami, klatka piersiowa głęboka,szyja średnio długa, kończynyśredniej długości o mocnym kośćcu,dobrze umięśnione uda. Owca w typiemięsno-wełnistym, produkującawełnę białą, krzyżówkową, cienkądo średnio grubej; pole obrostu obejmujegłowę poza częścią twarzową,podbrzusze, a na nogach sięga stawunadgarstkowego i skokowego.Rasa ta charakteryzuje się dobrąmlecznością i średnio wysoką plennością– 140%; użytkowość rozpło-46

dowa – 120%. Wczesne dojrzewaniepłciowe maciorek pozwala na pokrycieich już w wieku 8 miesięcy.Masa ciała dorosłych tryków – 100-120 kg, maciorek – 65–75 kg.Do najcenniejszych cech rasowychowcy wielkopolskiej, opróczprodukcji wysokiej jakości wełny,dobrego tempa wzrostu i zdolnoścido wykorzystania paszy w tuczu należą:mniejsze w porównaniu z merynosemwymagania środowiskowedotyczące żywienia i warunkówutrzymywania, odporność na motylicę,przydatność do chowu drobnostadnego.Walory użytkowe tejowcy umożliwiają wykorzystaniejej w mniej intensywnych systemachchowu, np. do wypasu gruntów czasowowyłączonych z uprawy.Owce wielkopolskie (fot. J. Sikora)W 2003 r. do ksiąg zwierząt zarodowychbyło wpisanych 2971 sztukowiec matek. Program ochrony zasobówobejmuje obecnie 15 stad(1468 maciorek). Rasa ta hodowanajest obecnie na terenie województw:świętokrzyskiego, łódzkiego, wielkopolskiego.47

Owca CorriedalePolskie owce nizinne typu Corriedalezostały wytworzone w Polsce w latachpięćdziesiątych ubiegłego stulecia.Za twórców tej rasy uważa się profesorówA. Skoczylasa i S. Jankowskiego.Wzorzec wyjściowy stanowiły,zgodnie z panującym wówczas trendemw owczarstwie polskim, owceo kombinowanym, wełnisto-mięsnymkierunku użytkowania, hodowanena Fermie Corriedale w NowejZelandii. Materiałem wyjściowymbyły maciorki merynosa polskiego,które kryto trykami rasy Lincoln.Stosowano również kojarzenia odwrotne.Hodowane współcześnieowce Corriedale zawierają w genotypieokoło 50% rasy Lincoln. Sąto duże owce o głębokim tułowiu,wspartym na stosunkowo krótkichi szeroko rozstawionych nogach,średnio wysokie, bezrogie, w typiemięsno-wełnistym. Głowa o średniejdługości i szerokości, owełniona,o jedwabistej sierści; szyja krótka;tułów długi, głęboki i dość szeroki,dobrze związany za łopatkami, klatkapiersiowa głęboka, zad zaokrąglony;kończyny krótkie o mocnymkośćcu, dobrze spionowane, szerokorozstawione; umięśnienie prawidłowe.Produkują białą wełnę krzyżówkową,jednolitą, średnio grubą,w sortymencie BC. Roczna wydajnośćstrzyżna tryków 8,5–10,0 kg,maciorek 5,0–6 kg.Owce rasy Corriedale (fot. W. Gosławski)48

Masa ciała dorosłych trykówwynosi 100–130 kg, maciorek65–90 kg. Charakteryzują się średnimpoziomem cech rozrodu, około130% wskaźnika plenności; użytkowośćrozpłodowa 110–150%; dojrzewaniepłciowe – średnio wczesne,maciorki mogą być kryte po razpierwszy w wieku 14–18 miesięcy.Rasa mateczna o dobrej mlecznościi zdrowotności. Bardzo dobrzesprawdza się w krzyżówkach towarowychz rasami mięsnymi.Populacja owiec Corriedaleliczy obecnie około 500 sztuk;w 2003 roku do ksiąg hodowlanychbyło wpisane 376 maciorek; czterystada (207 matek) objęte są Programemochrony zasobów genetycznych.Rasa ta hodowana jest obecniena terenie województw: łódzkiegoi podlaskiego.Owca żelaźnieńskaPrace twórcze nad tą owcą rozpoczętow 1953 roku w RolniczymZakładzie Doświadczalnym w Żelaznej,należącym do Szkoły GłównejGospodarstwa Wiejskiego. Pomysłodawcąbył prof. dr hab. A. Skoczylas.Grupa bardziej prymitywnychowiec łowickich w pierwszej fazieprac została poddana krzyżowaniuz merynosem polskim, natomiastw drugim etapie pozyskane w tensposób mieszańce skrzyżowano zesprowadzoną z Wielkiej Brytaniiangielską rasą owiec długowełnistych– Leicester. Druga grupa owiecłowickich (z wyraźnym dolewemrasy merynos polski) została poddanabezpośrednio krzyżowaniu z rasąLeicester. Uzyskano w ten sposóbdwie linie mieszańców, które w kolejnymetapie prac twórczych zostałypołączone między sobą. W związkuz tym, że owce żelaźnieńskie byływ Polsce jedyną odmianą owiec wytworzonychprzy użyciu rasy Leicester,pod koniec lat sześćdziesiątychzaczęto obawiać się nadmiernegospokrewnienia i z tego też względuzdecydowano się od roku 1973 naużycie tryków polskich owiec nizinnychtypu Corriedale, których udziałw genotypie owiec żelaźnieńskichustalono na poziomie 25%. Wpływowcy żelaźnieńskiej na pogłowiewielu odmian polskich owiec nizinnychbył znaczący. Owce tej odmianyuczestniczyły m.in. we współtworzeniui doskonaleniu owiecnizinnych odmiany uhruskiej.Współcześnie utrzymywana owcażelaźnieńska to owca średniowysoka, bezroga, w typie mięsnowełnistym.Głowa średnio szeroka,owełniona, o jedwabistej sierści; tułówśrednio długi, głęboki i dość szeroki,dobrze związany za łopatkami;klatka piersiowa głęboka; kończynyśredniej długości o mocnym kośćcu,dobrze spionowane. Masa ciała dorosłychtryków wynosi 100–115 kg,maciorek 55–65 kg. Charakteryzujesię dobrą mlecznością i wysoką49

plennością – 170%, średnia użytkowośćrozpłodowa – 150–165%; dojrzewaniepłciowe – średnio wczesne.Maciorki mogą być pokrywanepo raz pierwszy w wieku 14–18 miesięcy.Wełna – biała, krzyżówkowa,jednolita, średnio gruba, sortymentuBC-C. Roczna wydajność strzyżnatryków 8,5–10,0 kg, maciorek 5,0–6,0 kg. Zwierzęta doskonale przystosowanedo warunków kompleksuglebowego żytnio-ziemniaczanego.Obecna wielkość populacji (ok. 200maciorek) sprawia, że ta cenna odmianaowiec, przystosowana do gorszychwarunków środowiskowych,jest zagrożona wyginięciem.Program ochrony zasobów obejmuje4 stada (142 maciorki). Rasata hodowana jest obecnie na tereniewojewództw: łódzkiego i podlaskiego.Owca żelaźnieńska z jagnięciem (fot. J. Sikora)Owca uhruskaOwca uhruska jest rodzimą odmianąwytworzoną w rejonie środkowo-wschodniejPolski. Pracętwórczą nad tą rasą rozpoczął w 1957roku prof. A. Domański w owczarniUhrusk. Materiał wyjściowy stano-50

wiły maciorki merynosowe z rejonupoznańskiego oraz owce lokalne.Do krzyżowania twórczego wykorzystanotryki ras Leine oraz Kent.Dodatkowo, od 1963 roku, używanorównież tryków zakupionych w Żelaznej.Rasa Leine dała dobrej jakościwełnę, jędrną, długą, o dobrym połysku.Potomstwo po niej odznaczałosię dobrą odpornością i zdrowiem.Rasa Kent poprawiła pole obrostuwełną, a tryki z Żelaznej wpłynęłyna większą gęstość i wyrównaniewełny. Obecnie oryginalny materiałowcy uhruskiej utrzymywany jest wdwu stadach Akademii Rolniczej wLublinie: Bezek i Uhrusk, posiadającychłącznie około 160 matek stadapodstawowego. Obydwa stada odegrałyznaczącą rolę w doskonaleniupopulacji owiec nizinnych w regionielubelskim.Jest to owca średniej wielkości,dobrze owełniona; sylwetka głębokaosadzona na dość krótkich nogach;głowa średnio szeroka, bezroga;szyja średnio długa; tułów głębokii szeroki; kończyny stosunkowokrótkie, szeroko i prostopadle ustawione,kość mocna; zad średniodługi i szeroki; umięśnienie partiilędźwiowo-grzbietowej dobre. Masaciała dorosłych zwierząt tej odmianywynosi: tryki 95–110 kg, maciorki55–80 kg. Średnia plenność – 150%,średnia użytkowość rozpłodowa– 140%. Dojrzewanie płciowe– średnio wczesne. Maciorki mogąbyć używane do rozrodu w wieku10–12 mies.Owca uhruska (fot. K. Patkowski)51

Owce nizinne odmiany uhruskiejsą doskonale przystosowanedo warunków regionu środkowowschodniejPolski, charakteryzująsię dobrym wykorzystaniem paszgospodarskich i pastwiska; bardzodobrze znoszą również chów alkierzowy.Uzyskuje się od nich wysokiejjakości wełnę średniej grubości,sortymentu BC-C. Dobrze odchowująjagnięta, nadają się do krzyżówektowarowych z rasami mięsnymi.Programem ochrony zasobów objętychjest 67 stad (2661 maciorek).Rasa ta hodowana jest obecnie na tereniewojewództwa lubelskiego.52

KONIEProgramami ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich objętesą konie ras: konik polski, koń huculski, małopolski i śląski. Obecnie trwająstarania o włączenie do tej grupy koni rasy wielkopolskiej. Celem ochronyzasobów genetycznych koni jest zapewnienie ich różnorodności genetycznejpoprzez zachowanie i zwiększenie liczebości populacji ras lokalnych, utrzymaniena odpowiednim poziomie zmienności genetycznej oraz zachowaniespecyficznych cech fenotypowych i genetycznych charakterystycznych dladanej rasy.W Polsce istnieje długoletnia tradycja działań na rzecz ochrony zasobówgenetycznych zwierząt. Już w latach 20. XX w. zapoczątkowano programhodowli zachowawczej konika polskiego, oparty na unikalnym systemie hodowliw rezerwacie leśnym, który zaowocował restytucją tej rasy. Chronionerodzime rasy koni stanowią nie tylko żywe świadectwo polskiej myśli hodowlanej,ale są także nieodłącznym elementem rodzimego krajobrazu. Nowymiakcentami programów pomocowych Unii Europejskiej są między innymi odnowai estetyzacja wsi, w tym tradycyjnego dziedzictwa kulturowego, rozwójinfrastruktury związanej z rolnictwem, turystyką wiejską, rozwój rzemiosłaoraz przywracanie i utrzymanie tzw. krajobrazu kulturowego. Hodowla rodzimychras koni może wspomagać tworzenie nisz rynkowych, na przykładw zakresie tak obecnie modnych usług agroturystycznych. Obecność koni dojazdy rekreacyjnej w takim gospodarstwie czyni ofertę bardziej atrakcyjną.Koniki polskieKoniki polskie są rodzimą, prymitywnąrasą koni wywodzącą siębezpośrednio od dzikich tarpanów.Dzikie konie, zwane tarpanamimożna było jeszcze w XVIII wiekuspotkać na lesistych terenach Polski,Litwy i Prus. Opisywane były przezdawnych kronikarzy i podróżnikóww książkach i dokumentach, którzypodkreślając ich leśne bytowanie nazywalije po łacinie Equii silvestris(konie leśne). W lesie chroniły sięone jednakże głównie przed ludźmi,natomiast pasły się najczęściej na otwartychterenach, takich jak polany,pola, łąki czy nieużytki. Najdłużejw stanie dzikim tarpany przetrwaływ okolicach Puszczy Białowieskiej,53

mniej więcej do 1780 roku, kiedy toostatecznie je odłowiono i przekazanodo zwierzyńca hrabiów Zamojskichw miejscowości Zwierzynieck. Biłgoraja. Około 1806 roku wyłapanoje również ze zwierzyńca irozdano okolicznym chłopom. Tymsamym można przyjąć, że w tensposób dokonał się ostatni akt udomowieniadzikich koni na tereniePolski.Pierwsze badania przeprowadzone100 lat później (w 1914roku) przez Jana Grabowskiegoi Stanisława Schucha dowiodły, żew okolicach Biłgoraja przetrwałyprymitywne koniki przypominającew dużym stopniu dawne dzikie tarpany.Były to nieduże konie, o wzrościeokoło 110-130 cm, najczęściejmaści myszatej, z charakterystycznąciemną pręgą wzdłuż grzbietu i niekiedypręgowaniem na kończynach.Końmi tymi, w drugiej połowie latdwudziestych, zainteresował się TadeuszVetulani, późniejszy profesorUniwersytetu Poznańskiego. Jemuto głównie zawdzięczamy wprowadzeniena trwałe nazwy „konik polski”do literatury hipologicznej.Nieliczny materiał hodowlany,jaki ocalał po II wojnie światowej,posłużył do odbudowy populacji konikówpolskich. Zgodnie z aktualnieobowiązującym Regulaminem prowadzeniaksiąg koni zarodowych,księgi stadne koników polskich, jaki koni huculskich, od 1984 roku sąksięgami zamkniętymi, co oznacza,że ich hodowla prowadzona jestw czystości rasy i jakikolwiek dolewkrwi obcej rasy jest niemożliwy.Koniki polskie – tabun w lesie, Popielno (fot. I. Tomczyk-Wrona)54

Ogier rasy Konik polski, Stadnina Popielno (fot. I. Tomczyk-Wrona)Klacz Nilka rasy Konik polski, Stadnina Dobrzyniewo (fot. I. Tomczyk-Wrona)55

Do czysto rasowej hodowli konikówpolskich dopuszczane sąwyłącznie osobniki maści myszatejz pręgą, bez odmian, z tym że w hodowliterenowej czasowo dopuszczasię drobne odmiany na głowie.Umaszczenie myszate może byćo odcieniu jasno- do ciemnomyszategolub bułanomyszate. W grzywiei ogonie dopuszczalne są jasne włosy.Pożądany jest typ pokrojowy koniaprymitywnego, z obfitym uwłosieniemgrzywy i ogona. Dopuszczalnesą mniej szlachetne głowy oraz niewielkarozbieżność przednich kończyni szablastość tylnych kończyn.Pożądane standardy biometryczne:– wysokość w kłębie koni dorosłych(klaczy i ogierów), minimum –130 cm, maksimum – 140 cm;– obwód klatki piersiowej, wartościminimalne dla koni dorosłych(klacze i ogiery) – 165 cm;– obwód nadpęcia, wartości minimalnedla koni dorosłych:klacze – 16,50 cm, ogiery –17,50 cm.Koniki polskie na leśnym dukcie, Popielno (fot. I. Tomczyk-Wrona)Konie huculskieHucuły, niewielkie, prymitywnekonie górskie są jedną z najstarszychpolskich ras o skonsolidowanymgenotypie. Wytworzone zostałyna terenie Bukowiny oraz KarpatWschodnich, tzw. Karpat Lesistych,w górnym biegu Czeremoszu, Prutu,Putilli, Mołdawy, Suszawy i Tissy.Najprawdopodobniej są potomkamiróżnych typów koni: tatarskich,56

Ogier Lotnik rasy huculskiej, Stadnina ZD IZ w Odrzechowej(fot. I. Tomczyk-Wrona)Klacz Olimpia rasy huculskiej (fot. I. Tomczyk-Wrona)57

orientalnych, arabskich, tureckich,koni Przewalskiego, a także koniz krwią norycką. Do dziś nie wiadomojednak dokładnie, jakie jest ichpochodzenie. Istotne jest to, że rasata kształtowała się głównie pod wpływemśrodowiska – ostrego klimatugórskiego, przy ubogiej paszy i bardzoprymitywnych warunkach bytowania.Nazwę swą wywodzą od góraliruskich – Hucułów, ludności o specyficznejkulturze, dla których konieodgrywały bardzo ważną rolę w życiucodziennym. Pierwsza wzmianka pisemnao koniach huculskich pochodziz 1603 roku i została zamieszczonaprzez Drohostajskiego w „Hippice”,gdzie autor opisuje je jako doskonałekonie górskie, wspaniale sprawdzającesię w najtrudniejszych warunkach.W oparciu o dokumentację historycznąoraz analizę obecniehodowanego w Polsce pogłowiazostał opracowany wzorzec koniarasy huculskiej. Głowa dość ciężkao różnym profilu, szerokim czole,ale sucha; szyja średnio długa,raczej gruba, nigdy nie osadzonawysoko; tułów silny, długi, szeroki,o długich i wyjątkowo dobrzewysklepionych żebrach; kłąb niewysoki,ale wyraźnie zarysowanyi dobrze umięśniony. Grzbiet długi,prosty lub nieco wklęsły, ale mocny;lędźwie dość długie, szerokie i mocne;zad zaokrąglony lub nieco ścięty,bardzo mocny, często przebudowany.Pierś szeroka, łopatka ustawionastromo, co nie jest uznawane zawadę. Kończyny przednie kościste,bardzo mocne, o dobrze wykształconychnadgarstkach. Stawy skokoweszerokie i mocne, sprawiające przezto wrażenie dużych; często występującaszablastość kończyn tylnych;kopyta o bardzo twardym i elastycznymrogu, ale niewielkie. Uzębieniemocne, wolno ścierające się. Zarównoogiery jak i klacze odznaczają sięmocną i jędrną konstytucją, żywymtemperamentem i łagodnym usposobieniem.Umaszczenie jest przeważniegniade i myszate, w różnychodcieniach, srokate, rzadziej kare lubbułane. U koni gniadych, myszatych ibułanych pożądana jest ciemna pręgaciągnąca się przez grzbiet oraz pręgowaniena łopatkach i nogach, natomiastniepożądane są odmiany. Ruchkoni tej rasy, w stępie i kłusie, winiencharakteryzować się dużą dynamiką,umiarkowaną posuwistością, prawidłowąkadencją. Pewne skróceniechodów, wynikające z budowy anatomiczneji warunków użytkowania,nie jest traktowane jako wada.Wzorzec biometryczny:– wysokość w kłębie – ogiery 135do 145 cm, klacze 132 do 143 cm(mierzone laską);– obwód klatki piersiowej – większyo co najmniej 30 cm od wysokościw kłębie, zarówno dla ogierówjak i klaczy;– obwód nadpęcia mierzony nalewej przedniej kończynie podstawem nadgarstkowym w jejnajcieńszym miejscu – ogiery 17do 20 cm, klacze 16 do 19 cm(z dokładnością do 0,25 cm).58

Konie małopolskieTermin „Małopolska Rasa Koni”pojawił się 27 XII 1962 r., kiedy toukazało się Rozporządzenie MinistraRolnictwa w sprawie prowadzeniaksiąg zwierząt zarodowych.Rok później wydano I tom KsięgiStadnej Koni Małopolskich. Celemtakiego działania było ujęcie w pewneramy pogłowia koni gorącokrwistychzwiązanych z rejonem ówczesnejMałopolski, którą tworzyływojewództwa: kieleckie, lubelskie,krakowskie i rzeszowskie.Konie te, ze względów genetycznychi fenotypowych, odznaczałysię wyraźną odrębnością wobeckoni szlachetnych z pozostałychdzielnic Polski.Klacz Jutrzenka rasy małopolskiej ze źrebięciem, Stadnina konia Walewice(fot. I. Tomczyk-Wrona)Początki konsolidacji typu konimałopolskich sięgają wieku XVII,kiedy to na krajowe pogłowie konicoraz silniej zaczęły oddziaływaćreproduktory pochodzenia orientalnego.Proces ten najwyraźniej byłwidoczny na ziemiach Małopolski,która wówczas obejmowała swymzasięgiem olbrzymie obszary południowo-wschodniejRzeczypospolitej,od Krakowa po granicez imperium tureckim. Przemożny59

wpływ reproduktorów orientalnychtrwał przez cały wiek XVII, XVIIIi pierwszą połowę wieku XIX.W rezultacie, przekrój krajowegopogłowia przybrał charakter orientalnejpółkrwi. Począwszy od drugiejpołowy wieku XIX zaznaczyłsię wpływ koni pełnej krwi angielskiej,zarówno w formie czystej, jaki poprzez rozmaite szczepy półkrwi.Wpływ koni orientalnych był jednakwciąż bardzo silny. Szczególnieistotną rolę zaczęły odgrywać orientalnerody półkrwi pochodzeniaaustro-węgierskiego, kształtowanena podobnej bazie jak dawne koniepolskie, pod wpływem podobnychprądów krwi i w podobnych warunkachprzyrodniczych. Wzmogło sięrównież oddziaływanie koni czystejkrwi arabskiej. Przenikające się nawzajemprądy krwi arabskiej i angielskiejsprawiły, że dominującymtypem koni na terenach Małopolskistały się angloaraby półkrwi. Wpływposzczególnych prądów krwi, wzajemneprzenikanie się ras i rodów,nie zawsze i nie wszędzie było równomierne,toteż nie ustalił się jednolitytyp konia małopolskiego.Ogier Fin Wal rasy małopolskiej, Stadnina Koni Walewice(fot. I. Tomczyk-Wrona)Tzw. właściwe konie małopolskiezachowały najwięcej cechdawnych koni rodzimych. Na ogółposiadają one wiele cech koniaorientalnego, pod wpływem któregoprzez całe lata rozwijała się polskahodowla. Wzorzec właściwegokonia małopolskiego zakłada, że60

powinien być to koń wszechstronny,wierzchowo-zaprzęgowy o bardzoszerokim zakresie użytkowania.Szczególną rolę konie te powinny odgrywaćw agroturystyce, gdzie wachlarzform użytkowania jest największyi obejmuje zarówno naukę jazdykonnej i powożenia, jazdę spacerową,jak i wielodniową, ekstremalną jazdęterenową, a ponadto drobne rolniczeprace polowe. Równie wszechstronnezastosowanie powinny znaleźćw sporcie kwalifikowanym, zwłaszczaw WKKW i powożeniu.Konie małopolskie odznaczająsię plennością, długowiecznością,bardzo dobrym wykorzystaniempaszy, odpornością na choroby i złewarunki bytowe, wytrzymałościąw użytkowaniu i predyspozycjamido długotrwałej jazdy terenowejw trudnych warunkach. Do ichznamiennych cech należy zaliczyć:suchą konstytucję, długie linie, harmonijnąbudowę i orientalną urodę.Szyja powinna być dość długa, najlepiejłabędzia. Kończyny suche, łopatkadługa i skośna, zad z wysokąnasadą ogona, kłąb dobrze zarysowany,grzbiet mocny. Temperamentżywy, charakter łagodny. Preferowanamaść gniada i siwa.Konie śląskiePo drugiej wojnie światowej naterenach Śląska pozostało dużo dobrychkoni śląskich pochodzącychw liniach żeńskich od miejscowychszlachetnych klaczy i od ogierówoldenburskich i wschodniofryzyjskich.Import ogierów oldenburskichw okresie powojennym pozwolił nazachowanie i utrwalenie pożądanegotypu koni rasy śląskiej. Miejscowewarunki i zamiłowanie hodowcóworaz możliwość użytkowaniaroboczego w rolnictwie zapewniłytej rasie przetrwanie na terenie Śląska,a nawet rozprzestrzenienie jejna tereny południowej Polski. Wyselekcjonowanymateriał żeński,zgromadzony w stadninach państwowychoraz męski w SO Koźlei Książ, gwarantowały pewną stabilnośći pożądane oddziaływanie nahodowlę terenową. Racjonalne stosowaniedolewu pełnej krwi angielskiejpodnosiło przydatność sportowąprzy jednoczesnym zachowaniupożądanego starego typu konia śląskiego,który zaginął w Oldenburgu- ojczyźnie protoplastów tej rasy.Obecnie w Danii, Holandii i Niemczechobserwuje się zainteresowanieodtworzeniem tej rasy koni.W czystości rasy konie śląskiew dalszym ciągu utrzymywane są naŚląsku Górnym i Dolnym w dużychprywatnych gospodarstwach, mogącychzapewnić właściwe żywieniei odchów młodzieży. Stado OgierówKsiąż, ze stanem 60 ogierów tej rasyi docelowo 40 matkami stadnymiw działającej przy stadzie stadninie,jest cennym obiektem dla hodowcówi centrum hodowlanym oddziałują-61

cym na populację koni rasy śląskiej.Dla koni w starym typie śląskim,które poza sportem zaprzęgowym,gdzie są najbardziej przydatne, niebędą mogły konkurować z typemwierzchowym, należy stworzyć systemwspierania i zachęcania hodowcówtak, ażeby w pewnej częścirekompensować im mniejszą opłacalnośćprodukcji.Ogier rasy śląskiej (fot. archiwum)Pożądane jest zachowanie staregotypu konia śląskiego o dużychramach, wpisanego w prostokąt,o harmonijnej budowie ciała, z dosyćciężką, kościstą głową o dopuszczonymgarbonosym profilu(profil szczupaczy niepożądany).Oko powinno być żywe, wyraziste,uszy niezbyt małe, proporcjonalnedo głowy, ganasze wyraziste, szerokiei głębokie. Szyja długa, mocnoumięśniona, może być prosta (jelenianiepożądana); kłoda mocna, dopuszczasię brak wyrazistego kłębu,z mocnym grzbietem i silnie związanymilędźwiami, nerka proporcjonalniedługa; zad szeroki, łagodnieskośny lub prosty, dobrze umięśnionyz niezbyt niską nasadą ogona(rozłupany niepożądany). Klatkapiersiowa szeroka i głęboka (niepożądanakogucia), łopatka dobrzeumięśniona (pożądana ukośna), kłodaniepodkasana z łagodnie wklęsłąsłabizną. Kończyny prawidłowoskątowane, szerokie nadpęcia, stawysuche (lekka szpotawość niepowodująca obniżenia jakości ru-62

chu – dopuszczona, postawa francuska– niepożądana). Kopyta proporcjonalnedo masy ciała. Ruch – stępenergiczny, przekraczający, szeroki;kłus – wydajny, obszerny. Konstytucjamocna. Maść gniada, ciemnogniada,skarogniada, kara; dopuszczasię maść siwą, inne maści eliminująkonia z hodowli.Wymiary pożądane w wiekuokoło 3 lat:– wysokość w kłębie: klacze 158 cm,ogiery 160 cm;– obwód klatki piersiowej: klaczei ogiery 190 cm;– obwód nadpęcia przedniego: klacze22,5 cm, ogiery 23 cm.Klacz rasy śląskiej Haga (fot. archiwum)63

DRÓBWiększość prezentowanych w albumie stad zachowawczych ptaków zostałozaliczonych przez FAO do światowych zasobów genetycznych podlegającychochronie (World Watch List, FAO 2000).Unikatowe w skali światowej lokalne rasy i odmiany naszych ptakówużytkowych są ściśle związane z rolniczym krajobrazem Polski i tradycyjnąkulturą miejscowych społeczności, a także doskonale przystosowane do regionalnychwarunków klimatycznych i środowiskowych.Populacje te charakteryzuje dobra zdrowotność, odporność na niekorzystnewarunki klimatyczne, a także niekontrolowane warunki chowu drobnostadkowego.Dobrze wykorzystują pasze gospodarskie, nieograniczone wybiegizielone i trzymają się w pobliżu zabudowań.Pod względem użytkowości ptaki te odznaczają się zazwyczaj dobrymiwskaźnikami lęgu, a wiele z nich zachowało instynkt kwoczenia i wysiadywaniajaj.Jaja kur Zielononóżek znane są z niskiej zawartości cholesterolu. Mięsoptaków omawianych populacji cechuje małe otłuszczenie i drobnowłóknistość.Tuszki patroszone przedstawianych w albumie ptaków są zazwyczajdobrze ukształtowane, dobrze umięśnione i mało otłuszczone. Ptaki wodneodznaczają się bardzo dobrą jakością pierza i puchu.Populacje przedstawianych ptaków użytkowych mają wielkie znaczeniedla nauki, stanowiąc unikatowy materiał do badań, zwłaszcza polimorfizmuDNA, białek surowicy krwi, kariotypów zarodków i wielu innych.Kury nieśneZielononóżka kuropatwiana (Z-11, Zk)Kury Zielononóżki wyodrębnionojako rasę w końcu XIX stulecia.Zwrócono wówczas uwagę na tzw.„kury galicyjskie”, które poza dobrymicechami nieśnymi potrafiłydobrze wykorzystywać naturalneżerowiska odchodząc daleko od kurnika,nie wymagały troskliwej opieki,chętnie wysiadywały i wodziłykurczęta. Rasę tę po raz pierwszyw 1879 r. opisał Bronisław Obfidowiczw czasopiśmie „Hodowca64

Drobiu”. Przeprowadzone w okresiemiędzywojennym tzw. konkursynieśności, jak i badania w placówkachnaukowych, wykazały znacznązmienność cech użytkowych. Niskawydajność nieśna oraz „dyskryminacja”w skupie ptaków o ciemnejbarwie skóry i skoków spowodowałyspadek zainteresowania tą rasąi ograniczenia w chowie wielkostadnym.Od 1945 r. aż do chwili obecnejz inicjatywy prof. dr Laury Kaufmankury Zielononóżka kuropatwianarodu Zk utrzymywane są na fermiew Felinie należącej do ZD AkademiiRolniczej w Lublinie, natomiast ródZ-11 od 1972 r. utrzymywany byłna fermie drobiu w Życzynie, należącejdo PGO Podzamcze, a w 1995 r.został przeniesiony do ZZD IZ Chorzelów.Obecnie populacja kur roduZ-11 liczy 550 szt., w tym: 50 kogutówi 500 kur, a rodu Zk – 670 szt.,w tym: 70 kogutów i 600 kur.Zielononóżka kuropatwiana (Z-11) (fot. J. Calik)Masa ciała kogutów w wieku20 tygodni wynosi 1700–2200 g,a kur 1500–1800 g, a średnia liczbajaj uzyskana od kury do 450. dniażycia – od 180 do 190 szt. o masieod 55 do 58 g. Ptaki te znakomicie sąprzystosowane do warunków chowuna wolnych wybiegach, odporne nachoroby, a w porównaniu do pozostałychras znoszą jaja o genetycznieuwarunkowanej niższej zawartościcholesterolu w żółtku.Kury nadają się bardzo dobrzedo produkcji tzw. „jaj markowych”65

lub „nutraceutyków”, a kogutki odchowywanena zielonych wybiegachcharakteryzuje smakowite mięsoo niskim otłuszczeniu.Zielononóżka kuropatwiana (Zk) (fot. A. Jakubczak)Żółtonóżka kuropatwiana (Ż-33)Kura typu ogólnoużytkowego,uzyskana w wyniku skrzyżowaniakur rasy Zielononóżka kuropatwianaz kogutami New Hampshire. Od1972 r. kury tej rasy utrzymywanebyły na fermie drobiu w Życzynie,należącej do PGO Podzamcze,a w 1995 r. zostały przeniesione doZZD IZ Chorzelów. Obecnie populacjakur liczy 550 szt., w tym:50 kogutów i 500 kur.Masa ciała kogutów w wieku20 tygodni wynosi około 1800 g, a kurokoło 1600 g. Średnia nieśność uzyskanaod kury do 450. dnia życia wynosiokoło 184 jaja o masie 56–60 g.Kury tej rasy mają charakterystyczneżółte skoki, upierzenie kuropatwianez brunatnym nalotem i żółtozabarwioną skórę. Nadają się dochowu drobnotowarowego i przyzagrodowegodzięki dobrej zdolnościwykorzystywania nieograniczonychwybiegów, a jednocześnie lepiej odZielononóżek znoszą chów wielkostadny.Ptaki te krzyżowane są częstoz Rhode Island Red, New Hampshirei Leghorn w celu uzyskania pięknieubarwionych mieszańców o zwiększonejmasie ciała i nieśności.66

Żółtonóżka kuropatwiana (Ż-33) (fot. J. Krawczyk)Polbar (Pb)Wzorując się na rasach powstałychw Anglii, prof. Laura Kaufmanwytworzyła krajową rasę kuro odmiennym zabarwieniu puchuw zależności od płci piskląt poprzezwprowadzenie cechy jastrzębiatości(genu B sprzężonego z płcią) do rodzimejrasy kur Zielononóżek kuropatwianych.W 1946 r. sprowadzonoz Łódzkiej Izby Rolniczej do DziałuBiologii Hodowlanej PINGWw Puławach koguty jastrzębiate rasyPlymouth Rock i skrzyżowano jez kurami Zielononóżka kuropatwiana.Pisklęta pierwszego pokoleniamieszańców miały puch jednolicieczarno-brązowy, ewentualnie z białąłatką na głowie, a dorosłe kury i kogutybyły jastrzębiate. Następne kojarzeniaw obrębie mieszańców lubz Zielononóżkami dały pisklęta wykazującedużą zmienność w zabarwieniupuchu: czarne, czarne z białąplamką na głowie, szare kuropatwianei kremowe ze smugą na grzbiecie.Te dwa ostatnie typy były bardzo interesujące,gdyż okazało się, że pisklętao kremowym puchu to kogutki,a o kuropatwianym - kurki. W tymteż kierunku prowadzono selekcję.Dorosłe koguty miały srebrne i prążkowaneczarno-białe tło upierzenia.Kurki były dwóch typów: o tle srebrnymlub złotym, z niewyraźnymprążkowaniem. Selekcję prowadzonow kierunku uzyskania srebrnejodmiany o dominującym genie Ssprzężonym z płcią (srebrzystości).Odmiana złota charakteryzowała sięnatomiast recesywnym genem (s).67

W następnych latach badań przekonanosię, że oprócz wspomnianychkurek kuropatwianych i kremowych,białych lub ze smugą przez grzbietkogutków, występują też pisklętamniej charakterystycznie ubarwione,tj. szare, kremowe lub białeo czarnej lub brązowej prędze przezgrzbiet. Okazało się, że cechą odróżniającądostatecznie pewnie kogutkiod kurek jest występowanie czarnejsmugi w przedłużeniu oka kurek nazewnętrznej końcówce brwi.Obecnie pewność określania płcina podstawie tej cechy u piskląt jednodniowychwynosi 99–100%. Od1953 r. ptaki te znajdują się na FermieAR Lublin w Felinie. Liczebnośćpopulacji objętej programemgenetycznej różnorodności wynosi670 szt., w tym: 600 kur i 70 kogutów.Polbar (Pb) (fot. A. Jakubczak)Charakterystyczną cechą pokrojowąrasy jest jastrzębiate upierzenie.Na każdym piórze znajdują sięjasne prążki, wyraźnie odcinającesię od ciemniejszego tła. Prążki biegnąrównolegle zarówno na piórachtułowia, jak i na piórach długich.Upierzenie dorosłych osobnikówmało się różni, lecz u kogutków jestnieco jaśniejsze niż u kur, grzbietkury na jasnoszarym tle posiada bardzorozrzedzone szare prążkowanie.Jest to lekki typ kur (1600 g masyciała), znoszących od 190 do 210 jajo skorupie barwy kremowej i średniejmasie 56 g.Rasa ta nadaje się do chowuamatorskiego, chowu przyzagrodo-68

wego i hobbistycznego, szczególnieze względu na piękne puszyste upierzenieoraz dużą zdrowotność, jakrównież smakowitość mięsa. Polbarysą autoseksingowe, co obniżaznacznie koszty odchowu towarowegoi stanowi zaletę w badaniachnaukowych.Rhode Island Red (R-11)Kury rasy Rhode Island Red (R-11) należą do najbardziej typowychprzedstawicieli ras ogólnoużytkowych,szeroko w Polsce rozpowszechnionychi znanych dawniejpod nazwą Karmazyn. Pochodzą zestanu Rhode Island w USA, gdziezostały uznane jako rasa pod koniecXIX wieku.Do Polski zostały sprowadzoneprzed 1939 r. z Wielkiej Brytanii.Od 1972 r. kury tej rasy utrzymywanebyły na fermie drobiu w Życzynie,należącej do PGO Podzamcze,skąd w 1995 r. zostały przeniesionedo ZZD IZ Chorzelów. Obecnie populacjakur liczy 550 szt., w tym:50 kogutów i 500 kur.Rhode Island Red (R-11) (fot. J. Calik)Rasa ta jest szczególnie przydatnado chowu intensywnego naściółce oraz przyzagrodowego, nazielonych wybiegach. Kury majączerwono-brązowe lub mahonioweupierzenie, znoszą rocznie od 210 do69

230 jaj o brązowej skorupie i masiepowyżej 60 g. Po rocznym użytkowaniunieśnym znakomicie nadająsię na tzw. kurę rosołową. Nadliczbowekogutki, odchowywanew kurniku z dostępem do zielonychwybiegów, osiągają w 12–13 tyg.życia od 1300 do 1800 g masy ciała,odznaczając się przy tym żółto zabarwionąskórą i dobrą wydajnościąrzeźną. Ze względu na m. in. genetycznieuwarunkowaną stosunkowodużą odporność na chorobę Marekaw chowie przyzagrodowym wyróżniająsię dużą przeżywalnością (ok.90%). Zalecane są do produkcji ekstensywnejkurcząt rzeźnych typu„label rouge” lub certyfikowanych.Koguty R-11 krzyżowane z kuramiSussex dają płcio-znaczne pisklęta– kogutki o jasnym, a kurkio ciemnym puchu.Rhode Island White (A-33) i Rhode Island Red (K-22)Kury tej rasy uzyskano w wynikuskrzyżowania rasy Rhode IslandRed z rasą Kuropatwianych Cochinów,Białych Wyandotte i BiałychLeghornów z różyczkowym grzebieniem.W 1922 r. amerykańskim standardemobjęto również odmianę białoupierzonych Rhode Island White.W Polsce prace hodowlane nad tymrodem rozpoczęto pod koniec latsiedemdziesiątych ubiegłego wiekuw celu wytworzenia rodów dającychpo skrzyżowaniu mieszańce, o walorachzbliżonych do zestawu handlowegoTetra SL, tj. węgierskiej wersjijednego z najlepszych zestawówkur nieśnych Warren Sex Sal Link.W programie wytworzenia zestawutowarowego KA wykorzystano grupyptaków z hodowli węgierskiej,oznaczone symbolami K2-ojcowskiei A3-matczyne, zestawionew fermie zarodowej w Pawłowicach(woj. kieleckie), oznaczone symbolamiKX-samice, AY-samce. W pracyhodowlanej nad rodami zestawuKA zastosowano kojarzenie wypierające,którego kierunek był z góryzdeterminowany znajomością dwuliniowejstruktury „wzorcowego”programu hodowlanego „Tetra”.Prace hodowlane doprowadziły dowytworzenia dwóch zamkniętychpopulacji, oznaczonych symbolamiA-33 – ród matczyny i K-22 – ródojcowski. Rody te są utrzymywanew Zarodowej Fermie Kur Nieśnychw Dusznikach, należącej do ZD IZZakrzewo Sp. z o.o. Obecnie populacjekur Rhode Island White i Redliczą po 660 szt., w tym: 146 kogutówi 514 kur.Rhode Island White o upierzeniubiałym i Rhode Island Red o upierzeniumachoniowym odznaczająsię odmienną strukturą genetycznąi pochodzeniem w porównaniu doinnych rodów Rhode Island Redutrzymywanych w Polsce. Cechujeje budowa ciała charakterystycznadla kur typu średniego. Nieśnośćuzyskana do 66 tyg. życia wynosi70

około 220 jaj – ród A-33 i około 235jaj – ród K-22, przy średniej masiejaja około 58 g. W krzyżowaniuz rodami innych ras wykazują wysokistopień heterozji. Mieszańce KA23 znakomicie nadają się do ekstensywnychwarunków chowu.Rhode Island White (A-33) (fot. M. Lisowski)Rhode Island Red (K-22) (fot. M. Lisowski)71

Sussex (S-66)Rasę Sussex (S-66) wyhodowano185 lat temu w Wielkiej Brytanii,w hrabstwie Sussex, a do Polski ptakite sprowadzono z Danii w ramachdarów UNRRA. Od 1972 r. kury tejrasy utrzymywane były na fermiedrobiu w Życzynie, należącej doPGO Podzamcze, a w 1995 r. zostałyprzeniesione do ZZD IZ Chorzelów.Obecnie populacja kur liczy 550 szt.,w tym: 50 kogutów i 500 kur.Ze względu na gronostajoweupierzenie kur i kogutów oraz ładną,zgrabną sylwetkę są szczególnieposzukiwane przez hodowcówamatorów oraz właścicieli małychgospodarstw rolnych. Mimo białoubarwionej skóry, po rocznym okresieużytkowania nieśnego wykorzystywanesą jako tzw. kury rosołowe,a nadliczbowe kogutki utrzymywanedo 14. tygodnia życia systemem„label rouge” osiągają około 1500 gmasy ciała.Z krzyżowania kury Sussexz kogutem Rhode Island Red lubNew Hampshire wylęgają się autoseksingowekogutki o jasnym puchu,a kurki o ciemnym. Cenne walorygenetyczne tej rasy mogą byćz powodzeniem wykorzystane dowytworzenia kury w typie ogólnoużytkowym,przydatnej do intensywnegochowu alternatywnegoi w tzw. produkcji „markowej” jajspożywczych i mięsa drobiowego.Sussex (S-66) (fot. J. Krawczyk)72

Leghorn (G-99, H-22)Rasa Leghorn wywodzi sięz Włoch, skąd w 1870 r. zostałasprowadzona do Wielkiej Brytanii,a stamtąd rozprowadzona do innychkrajów europejskich. Do Polskiprzywieziona została w 1967 r.z angielskiej firmy Sykes – ród G-99i z kanadyjskiej firmy Kathmann – ródH-22. Od 1972 r. obydwa rody kurtej rasy utrzymywane były w fermiedrobiu w Życzynie, należącejdo PGO Podzamcze, skąd w 1995r. zostały przeniesione do ZZD IZChorzelów. Obecnie populacja kurliczy 550 szt., w tym: 50 kogutówi 500 kur.Kury Leghorn charakteryzują siębiałym upierzeniem, pomarańczowątęczówką oczu, żółtymi skokamii niewielką masą ciała (ok.1800–2000 g). Odznaczają się żywiołowymi płochliwym temperamentem.Znoszą rocznie ok. 230 jaj o średniejmasie 65 g i białej skorupie. RodyG-99 i H-22 są szczególnie cenneze względu na genetycznie uwarunkowanetakie cechy, jak: jednolitei białe upierzenie, bardzo dobre parametrywylęgowości, przydatnośćdo intensywnego i ekstensywnegochowu, dobre wykorzystanie paszyw przeliczeniu na wyprodukowanie1 jaja lub 1 kg jaj oraz dobra zdrowotność.Są one również znakomicieprzystosowane do krajowych warunkówśrodowiskowych i mogąstanowić cenny element genetycznychprogramów hodowlanych,zmierzających do wytworzenia kuryprzeznaczonej do wielkotowarowejprodukcji jaj.Leghorn (G-99) (fot. J. Calik)73

Leghorn (H-22) (fot. J. Krawczyk)GęsiGarbonosa (Ga)Gęsi garbonose (Ga) zakupionow liczbie 44 szt. w gospodarstwachpołudniowo-wschodniej Polski. Ptakite, poddane ocenie zdrowia i pokrojuw 1977 r., włączono do zasobówgenetycznych populacji w 1978r. i oceniano pod względem cech reprodukcyjnychi mięsnych.Gęsi garbonose charakteryzujebiałe lub łaciate upierzenie, łapyi dziób barwy czerwono-pomarańczowejlub żółto-pomarańczowej,głowa kształtu owalnego, u nasadydzioba w kierunku czoła występujecharakterystyczny wyrostek czołowy.Mają silnie zaznaczone zwisającepodgardle, długą szyję w kształcielitery S, tułów zaokrąglony, stosunkowokrótki, pionowo wyprostowany,pierś wypukłą, często wysokoosadzoną, grzbiet po bokachzaokrąglony, obniżony w kierunkuogona. Masa ciała 12-tygodniowychgęsiorów wynosi 4100–5000 g, gęsi3600–4300 g, a nieśność od około40 do 54 jaj. Obecnie populacjagęsi garbonosych liczy 149 szt.,w tym: 42 gęsiory i 107 gęsi reprodukcyjnych.Znajduje się w posiadaniuStacji Zasobów GenetycznychDrobiu Wodnego w Dworzyskach,należącej do Instytutu Zootechnikiw Krakowie.Gęsi garbonose cechują: dobrazdrowotność i odporność naniekorzystne warunki środowiska,niewielkie otłuszczenie tuszkioraz bardzo dobre wskaźniki lęgu74

jaj i wylęgu piskląt. Nadają się dochowu tak w dużych, jak i małychstadach. Posiadają dobrą zdolnośćkrzyżowniczą z innymi odmianamigęsi i mogą być używane do tworzeniamieszańców. Mogą odegraćznaczną rolę w zachowaniu cennej,tradycyjnej kultury regionu południowo-wschodniejPolski i zachowaniaśrodowiska naturalnego.Gęsior i gęś garbonose (Ga) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Kartuska (Ka)Gęsi kartuskie (Ka) zakupionow liczbie 188 szt. na północy Polski,m. in. we wsiach Miradzewoi Strysza Buda. Poddane ocenie zdrowiai pokroju w latach 1974–1975,włączono do zasobów genetycznychpopulacji gęsi w 1976 r. i ocenianopod względem cech reprodukcyjnychi mięsnych.Gęsi kartuskie mają białe upierzenie,chociaż dość często występująteż osobniki łaciate; łapy i dzióbsą barwy pomarańczowo-czerwonej;szyję mają stosunkowo krótką,dobrze umięśnioną, nogi krótkie,szeroko rozstawione, a grzbiet zaokrąglonyi szeroki. Masa ciała12-tygodniowych gęsiorów wynosi4400–4900 g, gęsi 3800–4300 g,nieśność około 23 do 27 jaj. Obecniepopulacja gęsi kartuskich liczy230 szt., w tym: 62 gęsiory i 168gęsi reprodukcyjnych. Znajduje sięw posiadaniu Stacji Zasobów Gene-75

tycznych Drobiu Wodnego w Dworzyskach,należącej do InstytutuZootechniki w Krakowie.Gęsi kartuskie cechuje dobraprzeżywalność i odporność na niekorzystneczynniki środowiska, bardzodobre umięśnienie tuszki przyniewielkim otłuszczeniu, mocna budowaciała i dobre wykorzystaniepaszy. Nadają się dobrze do chowutak w dużych, jak i małych stadach.Z uwagi na dużą zdolność kombinacyjnąi walory mięsne używanesą do tworzenia mieszańców. Mogąodegrać dużą rolę w zachowaniucennej i tradycyjnej kultury regionupółnocnej Polski oraz rolniczegośrodowiska naturalnego Kaszub.Gęsior i gęś kartuskie (Ka) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Kielecka (Ki)Gęsi kieleckie (Ki) zakupionow liczbie 343 szt. na południuPolski, m. in. we wsiach Marianówi Boduszów. Poddane ocenie zdrowiai pokroju w 1973 r., włączonodo zasobów genetycznych populacjigęsi w 1974 i oceniano od 1976 podwzględem cech reprodukcyjnychi mięsnych.Gęsi kieleckie charakteryzujebiałe upierzenie, nogi i dziób barwypomarańczowo-czerwonej, krępai zwarta budowa ciała, dobrze ukształtowanapierś, niezbyt długa szyja,zgrabna i delikatna głowa. Masa ciała12-tygodniowych gęsiorów wynosi4000–4250 g, gęsi 3400–3600 g,a nieśność od około 14 do 17 jaj.76

Obecnie populacja gęsi kieleckichliczy 149 szt., w tym: 40 gęsiorówi 109 gęsi reprodukcyjnych. Znajdujesię w posiadaniu Stacji ZasobówGenetycznych Drobiu Wodnegow Dworzyskach, należącej do InstytutuZootechniki w Krakowie.Odmiana tej gęsi jest odporna naniekorzystne warunki środowiska,odznacza się bardzo dobrym umięśnieniemi małym otłuszczeniemtuszki, ale także korzystnymi dlachowu drobnotowarowego cechamireprodukcyjnymi.Gęsi te mogą odegrać dużą rolęw zachowaniu cennej tradycyjnejkultury regionu Kielecczyzny i Lubelszczyzny.Gęsior i gęś kieleckie (Ki) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Lubelska (Lu)Gęsi lubelskie (Lu) zakupionow liczbie 328 szt. na południu Polski,m. in. we wsiach Horodyszczei Rachanie. Poddane ocenie zdrowiai pokroju w latach 1973–1974, włączonodo zasobów genetycznych populacjigęsi w 1975 r. i oceniano od1977 r. pod względem cech reprodukcyjnychi mięsnych. Gęsi lubelskiecharakteryzuje przeważnie białeupierzenie, chociaż występują teżosobniki łaciate, łapy i dziób barwypomarańczowo-czerwonej, krępai zwarta budowa ciała, szeroka pierś,delikatna i dosyć krótka szyja orazzgrabna i delikatna głowa.Masa ciała 12-tygodniowychgęsiorów wynosi 4100–4300 g,gęsi 3600–3800 g, a nieśność odokoło 16 do 24 jaj. Obecnie popu-77

lacja gęsi lubelskich liczy 230 szt.,w tym: 61 gęsiorów i 169 gęsi reprodukcyjnych.Znajduje się w posiadaniuStacji Zasobów GenetycznychDrobiu Wodnego w Dworzyskach,należącej do Instytutu Zootechnikiw Krakowie.Gęsi lubelskie cechuje dobrezdrowie i odporność na niekorzystnewarunki środowiska, bardzo dobreumięśnienie i małe otłuszczenieciała. Są przydatne do chowu przydomowego,wykazują bowiem dużążerność i dobrze wykorzystują paszę.Bardzo dobrze wysiadują jajai wodzą pisklęta.Z uwagi na znakomite umięśnienietuszki i korzystny skład chemicznymięsa używane są do tworzeniamięsnych mieszańców. Gęsi te mogąodegrać dużą rolę w zachowaniucennej, tradycyjnej kultury regionuLubelszczyzny, jak i zachowaniu środowiskanaturalnego.Gęsior i gęś lubelskie (Lu) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Podkarpacka (Pd)Gęsi podkarpackie (Pd) zakupionow liczbie 298 szt. na południuPolski, m. in. we wsiach Grabówkai Końskie. Poddane ocenie zdrowiai pokroju w latach 1973–1974, włączonodo zasobów genetycznychpopulacji gęsi w 1975 i oceniano od1977 pod względem cech reprodukcyjnychi mięsnych.Gęsi podkarpackie cechujeprzeważnie białe upierzenie, chociażwystępują też osobniki łaciate;łapy i dziób barwy pomarańczowoczerwonej;krępa i zwarta, lecz har-78

monijna budowa ciała. Masa ciała12-tygodniowych gęsiorów wynosi3900–4300 g, gęsi 3600–3750 g,a nieśność od około 19 do 26 jaj.Obecnie populacja liczy 209 ptaków,w tym: 58 gęsiorów i 151 gęsi reprodukcyjnych.Znajduje się w posiadaniuStacji Zasobów GenetycznychDrobiu Wodnego w Dworzyskach,należącej do Instytutu Zootechnikiw Krakowie.Gęsi te odznaczają się nie tylkobardzo dobrymi wskaźnikamiprodukcyjnymi, ale także dużą odpornością.Ponadto, wyróżnia jebardzo dobre umięśnienie i małeotłuszczenie, a także pożądana wchowie drobnotowarowym wartośćcech reprodukcyjnych. Gęsi te mogąodegrać dużą rolę w zachowaniu tradycyjnejkultury rolnej regionu Podkarpacia.Gęsior i gęś podkarpackie (Pd) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Pomorska (Po)Gęsi pomorskie (Po) selekcjonowanow Polsce od 1963 r., a zakupionow 1981 w liczbie 140 gęsiorówi 240 gęsi z fermy zarodowej MałyKlincz. Po ocenie zdrowia i pokrojuwłączono je do rodzimych zasobówgenetycznych populacji gęsi w 1982r. i oceniano pod względem cech reprodukcyjnychi mięsnych.Gęsi pomorskie odznaczają siębiałym upierzeniem, pomarańczowo-czerwonąbarwą nóg i dzioba.Dość długa szyja osadzona jestprostopadle do tułowia, pierś wy-79

pukła i szeroka, grzbiet długi, szerokii zaokrąglony, brzuch pełnyz pojedynczym fałdem tłuszczowym,nogi mocne, szeroko rozstawione.Masa ciała 12-tygodniowychgęsiorów wynosi 4300–4700 g, gęsi3800–4100 g, a nieśność od około34 do 46 jaj. Obecnie populacja gęsipomorskich liczy 130 szt., w tym:40 gęsiorów i 90 gęsi reprodukcyjnych.Znajduje się w posiadaniu StacjiZasobów Genetycznych DrobiuWodnego w Dworzyskach, należącejdo IZ w Krakowie.Gęsi pomorskie wyróżnia dobrazdrowotność i odporność na niekorzystnewarunki środowiska, dobrzeumięśniona część piersiowa tuszkioraz wysokie wskaźniki reprodukcji.Nadają się bardzo dobrze dochowu, tak w dużych, jak i małychstadach. Z uwagi na dużą zdolnośćkombinacyjną i walory mięsne tuszkiużywane są do tworzenia mieszańców.Mogą odegrać dużą rolęw zachowaniu tradycyjnej kulturyna Pomorzu i zachowaniu środowiskanaturalnego.Gęsior i gęś pomorskie (Po) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Suwalska (Su)Gęsi suwalskie (Su) zakupionow liczbie 249 szt. na północy Polski,m. in. we wsiach Krejwiany i Wojtokiemie.Poddane ocenie zdrowiai pokroju w latach 1974–1975, włączonodo zasobów genetycznych populacjigęsi w 1976 i oceniano podwzględem cech reprodukcyjnychi mięsnych.80

Gęsior i gęś suwalskie (Su) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Gęsi suwalskie mają przeważniebiałe upierzenie, chociaż czasemwystępują również osobniki łaciatelub siodłate, nogi i dziób barwy pomarańczowo-czerwonej,szyję długą,dosyć grubą u nasady, głowę małą,tułów krępy i niezbyt długi. Masaciała 12-tygodniowych gęsiorów wynosi4000–4900 g, gęsi 3700–4300 g,a nieśność od około 30 do 39 jaj.Obecnie populacja gęsi suwalskichliczy 251 ptaków, w tym: 64 gęsioryi 187 gęsi reprodukcyjnych. Znajdujesię w posiadaniu Stacji ZasobówGenetycznych Drobiu Wodnego wDworzyskach, należącej do InstytutuZootechniki w Krakowie.Odmianę wyróżniają: znakomitazdrowotność i odporność na niekorzystnewarunki środowiskowe,bardzo dobre cechy jakości mięsai dobre wykorzystanie paszy orazprzydatność w tworzeniu mieszańcówtowarowych. Jest niezbędna dlazachowania naturalnego krajobrazurolniczego Suwalszczyzny.Rypińska (Ry)Gęsi rypińskie (Ry) zakupionow liczbie 332 szt., m.in. wewsiach Skudzawy i Ruda, położonychna północy Polski. Poddaneocenie zdrowia i pokroju w latach1974–1975, włączono do zasobówgenetycznych populacji gęsi w 1976i oceniano pod względem cech reprodukcyjnychi mięsnych.Gęsi rypińskie mają przeważniebiałe upierzenie, chociaż występująteż osobniki o pojedynczych sza-81

ych piórach. Łapy i dziób są barwypomarańczowo-czerwonej, szyjastosunkowo krótka, a nogi niezbytdługie, ale mocne i szeroko rozstawione.Gęsi są dobrze umięśnionew części piersiowej, przy dość długimtułowiu i zaokrąglonym grzbiecie.Masa ciała 12-tygodniowychgęsiorów wynosi 4200–4600 g, gęsi3800–4000 g, a nieśność od około23 do 31 jaj. Obecnie populacjagęsi rypińskich (Ry) liczy 142 szt.,w tym: 42 gęsiory i 100 gęsi reprodukcyjnych.Znajduje się w posiadaniuStacji Zasobów GenetycznychDrobiu Wodnego w Dworzyskach,należącej do Instytutu Zootechnikiw Krakowie.Na wyróżnienie u tej odmianyzasługują: dobra zdrowotność i odpornośćna niekorzystne warunkiśrodowiska, bardzo dobrze zaznaczonecechy mięsne, dobre wykorzystaniepaszy, przydatność do tworzeniamieszańców użytkowych. Mogąteż odegrać dużą rolę w zachowaniucennej tradycyjnej kultury regionupółnocnej Polski.Gęsior i gęś rypińskie (Ry) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Landes (LsD-01)Gęsi Landes (LsD-01) zakupionowe Francji w 1986 r. Ptaki tewyróżniają bardzo dobre wskaźnikireprodukcji, mocna budowa ciałaoraz charakterystyczny kształt tuszki.Wykorzystywano je do krzyżowaniatowarowego z innymi populacjami.Do zasobów genetycznych populacjętę włączono w 1991 r. i odtej pory podlegają ocenie cech reprodukcyjnychi mięsnych.82

Gęsi Landes mają szare upierzeniegłowy, szyi i grzbietu, a białeboki tułowia i brzucha, głowę dużą,dziób mocny barwy ciemnoczerwonej,krótką i silną szyję, pełną pierś,brzuch szeroki i głęboki, z dobrzerozwiniętym podwójnym fałdemtłuszczowym. Nogi są bardzo silne,szeroko rozstawione, łapy barwyciemnoczerwonej. Masa ciała 12-tygodniowychgęsiorów wynosi 5400–5600 g, gęsi 4600–4800 g, a nieśnośćod około 44 do 50 jaj. Obecnie stadogęsi rasy Landes liczy 191 szt.,w tym: 57 gęsiorów i 134 gęsi reprodukcyjne.Znajduje się w posiadaniuStacji Zasobów GenetycznychDrobiu Wodnego w Dworzyskach,należącej do Instytutu Zootechnikiw Krakowie.Ze względu na wykorzystywanietych gęsi do tuczu na stłuszczone wątrobysą one dość rozpowszechnionew innych krajach. Gęsi Landes sąjedynym stadem w Polsce utrzymywanymod 1991 r. bez dolewu obcejkrwi. Stanowią ujednoliconą populację,o dobrej zdrowotności i wysokichwartościach cech reprodukcyjnych.Nadają się bardzo dobrze do chowuw dużych stadach i do tworzenia mieszańcówtowarowych.Gęsior i gęś rasy Landes (LsD-01) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Romańska (Ro)Gęsi Romańskie (Ro) zakupionow Danii w 1978 r. Materiał pochodziłze stada rodzicielskiego i wyróżniałsię wysokimi wskaźnikamireprodukcji, dobrym umięśnieniemi małym otłuszczeniem. Do zasobówgenetycznych populacji gęsiwłączono w 1980 r. i od tego roku83

podlegają ocenie cech reprodukcyjnychi mięsnych.Gęsi Romańskie mają białe upierzenie,łapy i dziób barwy pomarańczowo-czerwonej,głowę małą,szyję długą i smukłą, pierś wypukłą,grzbiet długi i łagodnie zaokrąglonypo bokach, brzuch szeroki pełny,często z dobrze rozwiniętym podwójnymfałdem tłuszczowym, nogimocne, szeroko rozstawione. Masaciała 12-tygodniowych gęsiorówwynosi 4600–5000 g, gęsi 4000–4300 g, a nieśność od około 31 do 42jaj. Obecnie populacja gęsi liczy 150szt., w tym: 57 gęsiorów i 93 gęsi reprodukcyjne.Znajduje się w posiadaniuStacji Zasobów GenetycznychDrobiu Wodnego w Dworzyskach,należącej do Instytutu Zootechnikiw Krakowie.Ptaki są odporne na wpływyniekorzystnych warunków środowiskowych.Mają dużą masę ciała,a część piersiowa tuszki jest dobrzeumięśniona. Nadają się do chowuw dużych stadach i do tworzeniamieszańców towarowych.Gęsior i gęś rasy Romańskiej (Ro) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Słowacka (Sł)Gęsi Słowackie (Sł) selekcjonowanow Polsce od połowy lat siedemdziesiątychubiegłego wieku.Zakupiono je w 1981 r. z fermy zarodowejw Małym Klinczu w liczbie140 gęsiorów i 220 gęsi. Do zasobówgenetycznych populacji włączono jew 1982 r. i od tego czasu podlegająocenie cech reprodukcyjnych i mięsnych.84

Gęsi Słowackie mają białe upierzenie,dziób i nogi barwy pomarańczowo-czerwonej,szyję długą,mocną oraz dobrze umięśnioną.Cechuje je harmonijna budowa ciała,pierś wypukła i szeroka, grzbietdługi, szeroki i zaokrąglony, tułówdługi i lekko spionowany, brzuchpełny z pojedynczym fałdem tłuszczowym,a nogi dość mocne, długiei szeroko rozstawione. Masa ciała12-tygodniowych gęsiorów wynosi4500–4800 g, gęsi 3750–3900 g,a nieśność od około 40 do 50 jaj.Obecnie populacja gęsi słowackichliczy 236 szt., w tym: 66 gęsiorówi 170 gęsi reprodukcyjnych. Znajdujesię w posiadaniu Stacji ZasobówGenetycznych Drobiu Wodnegow Dworzyskach, należącej do InstytutuZootechniki w Krakowie.Na szczególne podkreśleniezasługują wysokie wartości takichcech reprodukcyjnych, jak: nieśność,masa jaja i wylęgowość, a ponadtodrobnowłókniste mięso. Gęsinadają się bardzo dobrze do chowuw dużych stadach i tworzenia mieszańcówtowarowych.Gęsior i gęś rasy Słowackiej (Sł) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Biłgorajska (Bi)Gęsi biłgorajskie (Bi) zakupionow roku 1971 i 1973 w gospodarstwachindywidualnych we wsiach wpobliżu Biłgoraja oraz w likwidowanejfermie RZD w Uhrusku. Prowadzonenieustannie prace badawczedotyczące oceny zdrowotności i pokroju,a także cech reprodukcyjnychsprawiły, że stado gęsi biłgorajskichzostało w 1984 r. włączone do zaso-85

ów genetycznych jako stado zachowawcze,z możliwością wykorzystaniago przy tworzeniu nowych rodówbądź też mieszańców z gęśmi innychras. Gęsi te cechuje niewielkie otłuszczeniei dobre umięśnienie tuszki.Gęsi biłgorajskie charakteryzująsię bardzo dobrą zdrowotnościąi odpornością na niesprzyjające warunkiutrzymania. Upierzenie mająbiałe, o bardzo dobrze przylegającychdo tułowia piórach. Zawartość puchuw podskubie wynosi do 48%. Łapyi dziób są barwy pomarańczowo-czerwonej,nogi krótkie; głowa mała i delikatna;harmonijna budowa ciała.Masa ciała 28-tygodniowychsamców wynosi 4,7–6,0 kg, a samic4,2–5,5 kg. W okresie 20 tygodnisamice znoszą 45–56 jaj o średniejmasie od 146 g (gęsi jednoroczne)do 174 g (gęsi trzyletnie). Gęsi biłgorajskiemożna z powodzeniemużytkować do 5 lat. Jest to jedynestado tych gęsi w kraju i na świecie.W latach 1971–2006 znajdowało sięna fermie drobiu należącej do KatedryDrobiarstwa UWM w Olsztynie,Wydziału Bioinżynierii Zwierząt,a następnie zostało przeniesione dogospodarstwa prywatnego – Puchaczów,woj. lubelskie. Obecnie populacjagęsi wynosi 260 szt., w tym:179 samic i 81 samców (48 w stadkach+ 33 w rezerwie).Gęś biłgorajska (Bi) (fot. H. Puchajda-Skowrońska)86

Zatorska (ZD-1)Gęsi zatorskie (ZD-1) wytworzonow oparciu o następujące odmianygęsi krajowych: podkarpackie, garbonose,suwalskie i pomorskie. Pracazostała rozpoczęta w InstytucieZootechniki w 1956 r. przez zespółhodowców pod kierunkiem prof. HelenyBączkowskiej. W 1961 r. stadozamknięto przed dopływem obcejkrwi i selekcjonowano na masę ciałai nieśność. W 1967 r. stado przeniesionodo Zakładu DoświadczalnegoAkademii Rolniczej w Krakowie. Do1984 r. ptaki posiadały status stadazarodowego, w latach 1985–1995stada rezerwy materiału hodowlanego.Od 1996 r. zostały zaliczonedo krajowych zasobów genetycznychpopulacji gęsi. Dokumentacjahodowlana prowadzona jest od1961 r.Gęsi zatorskie charakteryzujeupierzenie białe; łapy i dziób barwypomarańczowo-czerwonej; nogimocne, szeroko rozstawione; szyjadość długa, smukła; tułów szeroki,lekko wypukły i dość długi. Masaciała 11-tygodniowych gęsiorówwynosi 4200–4700 g, gęsi 3900–4400 g, a nieśność 35–45 jaj.Gęsi zatorskie (ZD-1) (fot. K. Andres)Gęsi zatorskie cechuje duża wartośćdietetyczna mięsa, mała ilośćtłuszczu w tuszce i dobra jakośćpierza. Nadają się bardzo dobrzedo chowu przydomowego, któryw swojej naturze jest ekologiczny.W sytuacji zagrożenia, wywołanegorozwojem dużych obiektów rolnych,gęsi te mogą uczestniczyć w zachowaniucennej, tradycyjnej kultury regionuMałopolski i zachowaniu środowiskaprzyrodniczego. Z uwagi87

na swoje pochodzenie gęś zatorskastanowi cenną populację do badańcytogenetycznych oraz zmiennościgenetycznej metodami genetykimolekularnej. Liczebność jedynegow kraju stada gęsi zatorskich, utrzymywanegow Katedrze HodowliDrobnego Inwentarza AkademiiRolniczej w Krakowie, wynosi aktualnie300 szt., w tym: 60 gęsiorówi 240 gęsi reprodukcyjnych.KaczkiPekin polski (P-33)Kaczki pekin polski (P-33) pochodząpo materiale krajowym utrzymywanympoczątkowo w ZakładzieDoświadczalnym IZ Pawłowice,a następnie w Małym Klinczu, gdziezostały przekrzyżowane kaczkamiimportowanymi z Holandii. Stadoprzeniesiono następnie do BorowegoMłyna.Z uwagi na likwidację tej fermystado selekcyjne, liczące wtedy159 kaczorów i 541 kaczek, umieszczonow 1978 r. w ówczesnymZakładzie Hodowli Drobiu Wodnego(obecnie – Stacja ZasobówGenetycznych Drobiu Wodnegow Dworzyskach, należąca do InstytutuZootechniki w Krakowie).Kaczor i kaczka rasy pekin polski (P-33) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)88

Kaczki mają białe upierzenie,nogi i dziób barwy pomarańczowo-żółtej,głowę niezbyt dużą, szyjęśredniej grubości, grzbiet długii niezbyt szeroki, a sylwetkę delikatnąz bardziej spionowaną postawą.Masa ciała 7-tygodniowychkaczorów wynosi 2500–2600 g,kaczek 2400–2500 g, a dorosłychptaków 3150 do 3400 g, przy nieśnościwynoszącej średnio 136 jajw okresie sześciu miesięcy w pierwszymi 117 jaj w drugim roku użytkowania.Obecnie populacja kaczekpekin polski liczy 261 szt., w tym:54 kaczory i 207 kaczek reprodukcyjnych.Kaczki P-33 wyróżnia dużawartość dietetyczna mięsa, mała zawartośćtłuszczu w tuszce i dobra jakośćpierza. Ptaki te wykazują dużąodporność na niekorzystne warunkiśrodowiskowo-żywieniowe. Nadająsię bardzo dobrze do chowu przydomowego.Polskie kaczki P-33 mogąodegrać dużą rolę w zachowaniu tradycjii kultury chowu drobiu wodnegona terenie całego kraju.Kaczka pomniejszona (K-2)Kaczki pomniejszone (K-2) wytworzonow latach siedemdziesiątychubiegłego wieku w OddzialeHodowli Drobiu Wodnego w Dworzyskach,należącym wtedy do CO-BRD w Poznaniu (obecnie - StacjaZasobów Genetycznych DrobiuWodnego w Dworzyskach, należącaKaczor i kaczka pomniejszone (K-2) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)89

do Instytutu Zootechniki w Krakowie).W wyniku pracy selekcyjnejuzyskano populację o wyrównanympokroju, którą od 1982 r. poddawanoocenie cech reprodukcyjnych i mięsnych.Ptaki te cechuje białe upierzenie,łapy i dziób barwy pomarańczowej,krępa i zwarta budowa ciała,szeroka pierś, delikatna i dość krótkaszyja, mała ale proporcjonalna dotułowia głowa, nogi krótkie i szerokorozstawione. Masa ciała 7-tygodniowychkaczorów wynosi 1600–1750 g,kaczek około 1450 g, a dorosłychsamic około 1750 g, przy nieśnościw okresie sześciu miesięcy wynoszącejod 90 do 100 jaj. Obecniepopulacja kaczek pomniejszonychliczy 167 szt., w tym: 31 kaczorówi 136 kaczek reprodukcyjnych.Kaczki pomniejszone cechujeniska masa ciała, poziomy tułów, coświadczy o dobrze ukształtowanychcechach mięsnych. Mają bardzo dobrzewysklepione mięśnie piersiowe,których zawartość w tuszce jestznaczna. W porównaniu z kaczkamitypu pekin, kaczki pomniejszoneznoszą mniej jaj, jednak o większymwskaźniku wylęgowości. Mogą byćprzydatne do chowu amatorskiegoi przydomowego.Kaczki Khaki Campbell x Orpington (KhO-1)Kaczki (KhO-1) utworzonow 1979 r. krzyżując kaczki KhakiCampbell z Orpingtonami odmianyfauve. Zaliczone do zasobów genetycznychkaczek, podlegają ochronieod 1983 r.Kaczor i kaczka Khaki Campbell x Orpington (KhO-1) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)90

Kaczki mają jasnobrązową barwępiór, przy czym u kaczorów sąone nieco ciemniejsze, czarno-brązowąszyję, nogi barwy pomarańczowej,a dziób oliwkowej. Odznaczająsię delikatną głową i szyją,niedużym, dość spionowanym tułowiem,długimi, dość cienkimi,ale mocnymi nogami. Masa ciała7-tygodniowych kaczorów wynosi1700–1750 g, kaczek 1600 g, dorosłychkaczorów 2000 g, a dorosłychkaczek 1900 g. Znoszą przeciętnie150 jaj w pierwszym i 145 jajw drugim roku. Obecnie populacjakaczek KhO-1 liczy 150 szt., w tym25 samców i 125 kaczek reprodukcyjnychi znajduje się w posiadaniuStacji Zasobów GenetycznychDrobiu Wodnego w Dworzyskach,należącej do Instytutu Zootechnikiw Krakowie.Kaczka ta odznacza się dużąodpornością na niekorzystne warunkiśrodowiskowo-żywieniowe.Reprezentuje typ nieśny, a z uwagina oryginalny pokrój i barwę upierzenianadaje się do utrzymania naróżnego rodzaju pielęgnowanychzbiornikach wodnych, znajdującychsię w parkach, ogrodach i zwierzyńcach.Pekin (LsA)Kaczki pekin (LsA) tworzonow latach 1986-1990 (pokolenie F 1do F 5) w Oddziale Hodowli DrobiuWodnego w Dworzyskach (obecnie– Stacja Zasobów GenetycznychDrobiu Wodnego w Dworzyskach,należąca do Instytutu Zootechnikiw Krakowie) w oparciu o trzynieistniejące stada zachowawczekaczek A1, A2 i A3, sprowadzonew 1977 r. z Anglii. Stado liczyłopo około 150 samców i 600 samicw każdym pokoleniu i było od1986 r. zamknięte przed dolewemobcej krwi. Za skonsolidowane podwzględem typu i użytkowości uznanoje w 1992 r.Kaczki mają białe upierzenie,nogi barwy pomarańczowo-żółtej,dziób żółty lub bladoróżowy zprzebarwieniem dziobowym, szyjęsmukłą i dość długą, głowę średniejwielkości, pierś pełną, szerokąi wypukłą, a mocne nogi są szerokorozstawione. Masa ciała 7-tygodniowychkaczorów wynosi około2450 g, kaczek około 2350 g,a dorosłych ptaków – od 2900 do3100 g, przy nieśności w okresiesześciu miesięcy wynoszącej przeciętnie156 w pierwszym i 120 jajw drugim roku użytkowania. Obecniepopulacja kaczek pekin (LsA)liczy 267 szt., w tym: 56 samcówi 211 kaczek reprodukcyjnych.Kaczki charakteryzuje wysokawartość cech użytkowych przy bardzodobrej zdrowotności. Odznaczająsię zarówno znaczną liczbąznoszonych w ciągu roku jaj, jakrównież dużą masą ciała i bardzodobrym umięśnieniem, szczególnie91

w części piersiowej tuszki. Stanowiąbogate źródło zmienności genetycznej,którą można wykorzystać wtworzeniu nowych rodów hodowlanych.Ze względu na wysoką zdolnośćkombinacyjną populacja ta możebyć przydatna w pracach zmierzającychdo uzyskania mieszańcówtowarowych.Kaczor i kaczka pekin (LsA) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Pekin (P-8)Kaczki pekin (P-8) pozyskanoz piskląt wylężonych z 600 jajzakupionych w Danii w 1978 r.Z przeprowadzonych badań wynika,że kaczki wyróżniają zarówno bardzodobre wskaźniki reprodukcji jaki dobre cechy mięsne. W krzyżowaniuz rodami hodowlanymi i innymistadami zachowawczymi wykazujądużą zdolność kombinacyjną. Ptakite włączono do zasobów genetycznychpopulacji kaczek w 1983 r.i poddano stałej ocenie pod względemcech reprodukcyjnych i mięsnych.Kaczki mają białe upierzenie,nogi i dziób barwy żółto-pomarańczowej,harmonijną budowę ciała,z nieco podwyższonym z przodu tułowiem,pełną i szeroką pierś, nogimocne i szeroko rozstawione. Masaciała 7-tygodniowych kaczorówwynosi 2700–2800 g, kaczek 2600–2650 g, a dorosłych ptaków od 3200do 3400 g, przy nieśności w okresiesześciu miesięcy wynoszącej oko-92

ło 153 jaja w pierwszym i 135 jajw drugim roku użytkowania.Obecnie populacja kaczekpekin P-8 liczy 271 szt., w tym:67 kaczorów i 204 kaczki reprodukcyjne.Wykazuje wybitne waloryużytkowe cech reprodukcyjnychi mięsnych, dlatego wielokrotniewykorzystywano to stado w pracachhodowlanych.Kaczor i kaczka pekin (P-8) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)Pekin (P-9)Kaczki pekin (P-9) wytworzonoz kaczek zakupionych we Francji.W 1978 r. utworzono z nich stadorodzicielskie i oceniono wyniki wychowui reprodukcji. Ptaki włączonodo zasobów genetycznych populacjikaczek w 1983 r.Kaczki te cechuje białe upierzenie,nogi i dziób barwy żółto-pomarańczowej,dość duża głowa, długaszyja, grzbiet zaokrąglony i dośćdługi, tułów walcowaty, spionowany.Masa ciała 7-tygodniowych kaczorówwynosi 2400 do 2450 g, kaczekokoło 2300 g, a dorosłych ptaków2850 do 3100 g, przy nieśnościw okresie sześciu miesięcy wynoszącejśrednio: 157 jaj w pierwszymi 127 jaj w drugim roku użytkowania.Obecnie populacja kaczek PekinP-9 liczy 155 szt., w tym: 26 kaczorówi 129 kaczek reprodukcyjnych.Znajduje się w Stacji ZasobówGenetycznych Drobiu Wodnegow Dworzyskach, należącej do In-93

stytutu Zootechniki w Krakowie.Reprezentują one typ ogólnoużytkowyo lepiej zaznaczonych cechachreprodukcyjnych niż mięsnych. Stanowiądoskonały materiał do zwierzyńców,parków rekreacyjnychi zoologicznych.Kaczor i kaczka pekin (P-9) (fot. T. Kisiel, M. Adamski)94

zwierzęta futerkoweInstytut Zootechniki koordynuje w Polsce ochronę zasobów genetycznychrodzimych ras zwierząt gospodarskich. Na mocy ustawy z 21 sierpnia1997 r. (Dz. U. z 2003 r., Nr 106, poz. 1002) do zwierząt gospodarskich zaliczonezostały także roślinożerne i mięsożerne zwierzęta futerkowe utrzymywanena polskich fermach. Spośród wielu ras i odmian zwierząt futerkowychczęść została stworzona lub utrwalona przez polskich hodowców i naukowców.Zwierzęta te nie zawsze są w stanie konkurować z innymi wysokoprodukcyjnymirasami czy też odmianami, postanowiono zatem roztoczyć nadnimi „parasol ochronny”. Są one dowodem myśli hodowlanej oraz rezerwągenetyczną dla przyszłych pokoleń polskich hodowców.Królik popielniański białyJest to jedyna zachowana rodzimarasa królików. Prace nadutworzeniem tej rasy rozpoczęłysię w 1950 roku w Zakładzie DoświadczalnymInstytutu Zootechnikiw Chorzelowie i prowadzone byłyprzez prof. Z. Kamińskiego. Późniejbadania prowadzono w ZakładzieDoświadczalnym Polskiej AkademiiNauk w Popielnie i stąd wywodzi sięich nazwa.Materiał wyjściowy, nad którymrozpoczęto prace hodowlane, stanowiłykróliki polskie albinotycznezakupione na targu w Myślenicach(20 szt.) oraz przejęte ze zlikwidowanegoZakładu Doświadczalnegow Brzeziu (20 szt.). Średni ciężartych zwierząt wynosił 2,5 kg.Z ich części pod koniec lat pięćdziesiątychutworzono stado, które wcelu powiększenia masy ciała królikówprzekrzyżowano jednorazowokrólikami rasy belgijski olbrzymszary. Krzyżowano samice białepolskie z samcami rasy belgijski olbrzymszary, a samice rasy belgijskiolbrzym szary z samcami białymipolskimi. Stosowano heterospermię,kryjąc samicę kolejno dwoma samcami.W wyniku tego uzyskano pokoleniemieszańców o szarej barwieokrywy włosowej, które kojarzonomiędzy sobą. W drugim pokoleniumieszańców oprócz osobników szaroumaszczonych uzyskano takżekróliki o albinotycznej barwie okrywywłosowej, na których oparto dalszeprace hodowlane. Rozpoczętokrzyżowanie mieszańców albinotycznychmiędzy sobą. Miotyograniczano do dwóch sztuk, aby95

zapewnić lepszy wzrost i rozwójmłodych. Przez kilka lat stosowanoteż tzw. zimny chów ciężarnych matek,mający na celu poprawę okrywywłosowej u potomstwa. Zwierzętautrzymywano w klatkach drewnianychna wolnym powietrzu, cow warunkach zimowych zapewniłosurowe warunki chowu. W efekcieprowadzonych prac udało się w 1964roku uzyskać w Popielnie całe stadokrólików o jednolitej, albinotycznejbarwie okrywy włosowej.Kontynuatorem prac nad królikiempopielniańskim białym byłdr W. Karłowicz. Dzięki jego staraniomw 1965 r. ferma królikówz Popielna została przeniesiona doInstytutu Genetyki i Hodowli Zwierzątw Jastrzębcu.Efektem prowadzonych badańi wieloletniej pracy selekcyjnej byłougruntowanie cech fenotypowychi wszystkich ważniejszych cech produkcyjnych.Możliwość objęcia królików popielniańskichbiałych oceną wartościużytkowej i hodowlanej powstaław 1989 r., kiedy to ówczesne MinisterstwoRolnictwa i GospodarkiŻywnościowej zatwierdziło wzorzecoceny tej rasy.Samica królika popielniańskiego białego (fot. P. Bielański)Zwierzęta te charakteryzują siębiałą okrywą włosową, liczebnymimiotami (7–8 królicząt w miocie)i stosunkowo dobrym odchowem,sięgającym 6,5 króliczęcia w miocie.Charakteryzuje je bardzo dobretempo wzrostu - w wieku 90 dniuzyskują 2,7 kg masy ciała przy wy-96

sokiej wydajności rzeźnej, sięgającej60%. Rasa ta łatwo adaptuje się doniekorzystnych warunków środowiskowych,co jest szczególnie ważneprzy chowie przyzagrodowym.Młode króliczęta popielniańskie białe (fot. P. Bielański)Szynszyla beżowaHodowla szynszyli w Polsce zostałazapoczątkowana w 1956 rokuw miejscowości Grywałd przezWładysława i Elwirę Rżewskich.Materiał wyjściowy stanowiły zwierzętaz importu. Pod koniec lat 50.w fermie tej pojawiła się nowa mutacjaszynszyli, określona jako szynszylabeżowa. Jak każda nowa mutacjawzbudziła duże zainteresowaniewśród hodowców, jednak ze względuna nie najlepszą w tym okresie koniunkturędla tego gatunku zwierzątzainteresowanie to szybko minęło.Czynnikiem pośrednio decydującymo słabym rozpowszechnieniu w hodowlibyła zbyt mała liczba zwierząttej odmiany barwnej. Na szczęścieodmiana beżowa została utrzymanaprzez kilku hodowców.Obecnie zwierzęta tej odmianybarwnej można spotkać w nielicznychfermach w naszym kraju, najliczniejszapopulacja utrzymywanajest w województwie małopolskim.Wymagana wzorcowa wielkośćzwierząt (bardzo duża) to minimum540 g u zwierząt powyżej 12 miesią-97

ca życia. Budowa proporcjonalna,wybitnie zwarta, minimalna różnicaszerokości w barkach i biodrach,szyja nie zaznaczona, głowa szeroka,krótka. Barwa beżowa jasna,woal równomiernie rozłożony, obejmującygrzbiet i boki na całej długościzwierzęcia, odcinający się odpasa brzusznego. Niedopuszczalnesą rozjaśnienia na karku i biodrach.Czystość barwy okrywy włosowejbardzo dobra, bez odcieni rdzawych.Barwa ogólna jasnobeżowa, pasbrzuszny biały. Barwa podszycia odbiałego do jasnokremowego.Okrywa włosowa bardzo gęsta(przy rozdmuchiwaniu okrywy skórajest niewidoczna lub widocznyjest tylko punkt skóry). Wyrównanadługość włosów w poszczególnychpartiach ciała, bardzo dobrajedwabistość i sprężystość włosów(powstała po rozdmuchaniu okrywywłosowej rozetka zamyka się szybko),niedopuszczalne zawirowaniawłosów. Pas brzuszny średnio wąski,biały, równą linią odcinający się odboków zwierzęcia, nie zachodzącyna boki, wyraźna granica międzybokiem a brzuchem.Samiec szynszyli beżowej (fot. P. Bielański)Lis pospolity pastelowyLis pastelowy jest rodzimą odmianąmutacyjną lisa pospolitego.Mutacja ta wystąpiła w połowielat 70. ubiegłego stulecia na jednejz wielkopolskich ferm. Pod kierunkiemprof. dr. hab. Janusza Maciejowskiegoz Akademii Rolniczejw Lublinie rozpoczęto planową pracęhodowlaną.Lis pospolity pastelowy występujew trzech typach: ciemny, średnii jasny. Barwa okrywy od ciemnobrązowejdo jasnobrązowej. W tymsamym kolorze są pysk, łapy, uszy98

oraz brzuch. Brązowe włosy pokrywowesilnie kontrastują z włosaminiepigmentowanymi. Barwa podszyciajest brązowa z niebieskim odcieniem.Posrebrzenie zaczyna się odnasady ogona i występuje maksymalniedo połowy długości zwierzęcia.Srebro czyste, lśniące, pręga srebrao szerokości 15–20 mm jest przykrytaharmonijnie rozłożonym, zagęszczonymwzdłuż linii grzbietu woalem.Umaszczenie pastelowe jest genetycznieuwarunkowane homozygotycznymukładem dwóch genówrecesywnych bb. Heterozygoty – nosicieletego genu [Bb] mają genotyplisa srebrzystego i niczym nie różniąsię od homozygot [BB]. Genyumaszczenia pastelowego nie należądo tego samego locus co geny warunkująceznane od dawna odmianylisa pospolitego – platynowego, białopyskiego,białoszyjnego. Dowodemna to może być uzyskanie pasteliplatynowych (u których na tłopastelowe naniesiony został rysunekplatyna).W 2000 r. ferma w JeziorachWielkich została zlikwidowana wrazz materiałem hodowlanym. Od tegoroku, na bazie fermy Zakładu DoświadczalnegoInstytutu Zootechnikiw Chorzelowie, we współpracyz Akademią Rolniczą w Lublinie,prowadzi się prace nad odtworzeniemlisa pastelowego.Samica lisa pospolitego pastelowego (fot. P. Bielański)Lis pospolity białoszyjnyPoczątki powstania lisa białoszyjnego,zwanego początkowo„białoszyjką moszczenicką”, datująsię od 1970 roku, kiedy to na fermiePaństwowego GospodarstwaHodowli Zwierząt Futerkowych Ba-99

torówka w Moszczenicy w miocielisów srebrzystych (Trans x Tama)urodziło się pięć szczeniąt. Wśródnich jedno było odmiennie ubarwionew porównaniu z lisami srebrzystymi.Umaszczenie liska było zbliżonedo lisa białopyskiego; różniłosię tylko szerokim na 7 cm białymsymetrycznym kołnierzem na szyizwierzęcia.Samica lisa pospolitego białoszyjnego (fot. P. Bielański)W pierwszym etapie pracy(1971–1976) prowadzono bardzointensywne namnażanie genów nowejodmiany przez kojarzenie lisówbiałoszyjnych ze srebrzystymi, unikającjednocześnie łączenia zmutowanychosobników między sobąze względu na niebezpieczeństwoinbredu, mogącego prowadzić doujemnych skutków biologicznych.Początkowo, zbyt mała populacjazwierząt nie pozwalała na ustalenieschematów dziedziczenia tej nowejodmiany mutacyjnej. Dopiero późniejszebadania prof. Jeżewskieji współautorów, obejmujące wynikirozrodu lisów na fermie w Batorówcew okresie 11 lat (1971–1982),umożliwiły wyciągnięcie szereguwniosków. Ustalono, że lis białoszyjnyjest mutacją dominującą lisasrebrzystego. Stwierdzono również,że gen warunkujący charakterystyczneumaszczenie lisa białoszyjnegojest alleliczną odmianą genuz locus „W”, odpowiedzialnego zawystąpienie rysunku lisa białopyskiego(W w ).100

W 1986 r. Ministerstwo Rolnictwa,Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowejuznało wyhodowanegoprzez inż. A. Leźnickiego na fermieBatorówka lisa białoszyjnego zanową odmianę lisa pospolitego.Wielkość bardzo duża (samiecpowyżej 73 cm, samica powyżej68 cm), budowa ciała mocna, proporcjonalna,harmonijny wyglądzwierzęcia. Żadnych widocznychwad w budowie, bardzo dobra kondycja.Pysk czarny lub ciemnosrebrzystyz białą obwódką nosa, przechodzącąw strzałkę wzdłuż pyskai czoła. Uszy czarne. Umaszczenieszyi i tułowia jak u lisa ciemnegosrebrzystego, biały symetrycznykołnierz o szerokości 6–10 cm,przechodzący pasmem bieli na podgardlei brzuch. Łapy białe z czarnymicętkami lub plamami. Srebroczyste, lśniące, pokryte harmonijnierozłożonym, zgęstniałym wzdłużgrzbietu woalem. Woal kruczoczarny,barwa włosów pokrywowych nastronie brzusznej czarna lub biała.Barwa podszycia na stronie grzbietowejgrafitowa.Okrywa włosowa na stroniegrzbietowej bardzo gęsta, na stroniebrzusznej gęsta. Włosy pokrywowecałkowicie kryją podszycie na stroniegrzbietowej. Włosy średnio długie,jedwabiste, delikatne, okrywasprężysta. Kita suta, nie posrebrzana,kwiat o barwie czysto białej, symetryczny.Tchórz hodowlanyHodowla tchórzy hodowlanych(Mustela putorius L.), zwanychdawniej tchórzofretkami, datuje sięod lat 30. ubiegłego stulecia. Tchórzofretkajest mieszańcem, któregoformami wyjściowymi były: tchórzeuropejski i fretka, zwana równieżtchórzem afrykańskim. W 1985 r.rodzimą populację tchórzofretekuzupełniono materiałem importowanymze Szkocji. Dolew krwi tchórzyszkockich spowodował korzystnezmiany w okrywie włosowej.Uzyskano zwierzęta w innym typiebarwnym (popielato-kremowe), poszukiwanymna światowym rynkufutrzarskim. Ponadto, poprawiłasię gęstość okrywy włosowej orazuzyskano skrócenie włosów pokrywowychprzy jednoczesnym równomiernymzawoalowaniu. Skóry takuszlachetnionych tchórzy uzyskiwaływyższe ceny. Zachowanie korzystnychcech okrywy włosowej dochwili obecnej wyznacza kierunekprowadzenia prac hodowlanych.W końcu lat 80. roczna produkcjaskór tchórzy wynosiła około20 tys. sztuk. Istniejąca w późniejszymokresie dekoniunktura naskóry z mięsożernych zwierząt futerkowychdoprowadziła do bardzodużego zmniejszenia populacji tychzwierząt.Obecnie utrzymuje się w hodowlitchórzy trzy typy barwne. Typ bar-101

wny popielaty: umaszczenie zbliżonedo tchórza leśnego, tj. barwawłosów pokrywowych czarna, barwawłosów puchowych jasnopopielata,z tendencją do białej. Typ barwnypomarańczowy: barwa włosów pokrywowychczarna do ciemnobrązowej,barwa włosów puchowychpomarańczowa. Typ barwny cytrynowy:barwa włosów pokrywowychczarna do ciemnobrązowej, barwawłosów puchowych cytrynowa.Wyraźnie zaznaczony kontrastmiędzy podszyciem a włosami pokrywowymi,z możliwie małą powierzchniąpodszycia zasłoniętegocałkowicie przez włosy pokrywowena całym tułowiu i głowie zwierzęcia.Okrywa włosowa jedwabistai sprężysta, włosy pokrywowe średniodługie. Gęstość bardzo dobra,przy rozdmuchiwaniu włosów nagrzbiecie – dno rozetki nie większeniż 2 mm.Samiec tchórza hodowlanego (fot. P. Bielański)102

ybyKarpieCelem ochrony jest zachowanie genetycznego, fenotypowego i użytkowegodziedzictwa karpia galicyjskiego oraz innych lokalnych ras z dawnegoi obecnego terytorium Polski, posiadających często od czasów przedwojennychdomieszkę krwi karpia galicyjskiego.Wszystkie chronione rasy karpia odznaczają się wysokim stopniem homozygotycznościocenionej na podstawie badań polimorfizmu białek enzymatycznychi transferyny krwi.Produkcja karpia towarowego w Polsce wynosi obecnie 20 000 ton rocznie.Karpie polskie gołyskieKarpie gołyskie zostały wytworzonew latach 1954–1956 w wynikuprac mających na celu odtworzeniekarpia galicyjskiego po stratach spowodowanychII wojną światową.Karp galicyjski powstał w drugiejpołowie XIX wieku na terenie południowo-zachodniejPolski. W 1880roku tarlaki tej rasy otrzymały złotymedal na Wystawie Rolniczejw Berlinie. Były one eksportowanedo większości krajów europejskich,a nawet do Ameryki Północnej. Karpiegołyskie utrzymywane są w ZakładzieIchtiobiologii i GospodarkiRybackiej PAN w Gołyszu. W obrębiekarpi gołyskich wyróżnia się3 linie:– linia gołyska (nr 6): materiał wyjściowypochodzi od przedwojennegoszczepu osieckiego. Liniapowstała w chowie wsobnymw wyniku selekcji ukierunkowanejwyłącznie na cechy ułuszczenialustrzenia ramowego. Współczynnikwygrzbiecenia w trzecimroku życia wynosi od 2,5 do 2,6,a współczynnik kondycji Fultonaod 3,25 do 3,35. Linia nadajesię głównie do krzyżówek towarowychw celu otrzymania słaboułuszczonego karpia w typie lustrzeniaramowego;– linia gołyska „landecka” (nr 2):powstała w wyniku długotrwałegochowu wsobnego. Cechacharakterystyczna: ułuszczenielustrzenia lampasowego. Współczynnikwygrzbiecenia w trzecimroku życia wynosi od 2,4 do 2,6,a współczynnik kondycji Fultonaod 3,80 do 4,40. Prowadzone są103

adania nad przydatnością tej liniido krzyżówek towarowych;– linia gołyska „ochabska”(nr 3): powstała w chowie wsobnymw wyniku selekcji prowadzonejwyłącznie na tempo wzrostu.Cecha charakterystyczna: wrzecionowatykształt ciała, ułuszczeniemateriału wyjściowegoposiadało cechy lustrzenia lampasowego,nietypowego. Wygrzbieceniew trzecim roku życia wynosiod 2,6 do 2,8, a współczynnikkondycji Fultona od 3,25 do 3,30.Linia bardzo przydatna do krzyżówektowarowych z wieloma innymiliniami karpi, gdyż uzyskujesię efekt heterozji pod względemtempa wzrostu i wskaźnikówprzeżywalności.Tarlak – karp gołyski, linia nr 6(fot. I. Irnazarow)Tarlak – karp gołyski, linia nr 2(fot. I. Irnazarow)Tarlak – karp gołyski, linia nr 3(fot. I. Irnazarow)Karp polski knyszyńskiKarpie te zostały sprowadzonew 1966 roku z gospodarstwa rybackiegow Knyszynie, które w okresiemiędzywojennym było czołowymna północy Polski dysponentem karpiagalicyjskiego, aklimatyzowanegodo warunków mikroklimatycznychtamtego rejonu kraju. W wynikuzaniedbań spowodowanych II wojnąświatową udział krwi karpia ga-104

licyjskiego w populacji hodowlanejkarpia knyszyńskiego uległ zmniejszeniu.Współcześnie, w chowie wsobnym,karp ten jest selekcjonowanyw kierunku niskich wymogów termicznychoraz udoskonalenia cechmorfometrycznych. W wieku trzechlat charakteryzuje się on współczynnikiemwygrzbiecenia od 2,4 do 2,5oraz współczynnikiem kondycji Fultonaod 3,20 do 3,40.Karpie polskie knyszyńskieutrzymywane są w Zakładzie Ichtiobiologiii Gospodarki RybackiejPAN w Gołyszu.Tarlak – karp polski knyszyński(fot. I. Irnazarow)Karp litewskiKarp ten, hodowany na początkuXX wieku w gospodarstwie Bubiaina Litwie, powstał z krzyżówki karpiamiejscowego z karpiem czeskimi jugosłowiańskim. Był on uważanyza najlepszą pod względem cechużytkowych rasę karpia na Litwie,gdyż uniknął przymusowego, niekontrolowanegona terenie byłegoZSRR krzyżowania lokalnych rasi odmian karpia z sazanem amurskim.Karpie litewskie utrzymywanesą od 1995 roku w chowie wsobnymna terenie fermy w Gołyszu. Cechącharakterystyczną jest ułuszczenielustrzenia nieregularnego, przyczym większość osobników posiadanieregularny rząd dużych łusekna tylnym odcinku linii nabocznejciała. Współczynniki wygrzbieceniaśrednie, badanie cech użytkowychi przydatności do krzyżówek towarowychw toku.Tarlak – karp litewski(fot. I. Irnazarow)105

Karpie litewskie utrzymywanesą w Zakładzie Ichtiobiologiii Gospodarki Rybackiej PAN w Gołyszu.Karp ukraińskiKarp ukraiński powstał w wynikuskrzyżowania po II wojnieświatowej karpia miejscowegoz karpiem galicyjskim. Od końca lat80. ubiegłego wieku hodowany jestw ZIiGR PAN w Gołyszu w chowiewsobnym. W jego obrębie utrzymywanesą dwa typy ułuszczenia:ułuszczenie karpia pełnołuskiegoi lustrzenia ramowego. Pokrój jegociała jest zróżnicowany: wartościwspółczynnika wygrzbiecenia karpitrzechletnich wahają się od 2,3 do3,0, a współczynnika kondycji Fultonaod 3,17 do 3,77. Trwają pracenad ustabilizowaniem pokroju ciałai wykorzystaniem karpia ukraińskiegodo krzyżówek towarowych.Karpie ukraińskie utrzymywanesą w Zakładzie Ichtiobiologiii Gospodarki Rybackiej PAN w Gołyszu.Tarlak - karp ukraiński (lustrzeń ramowy) (fot. I. Irnazarow)Karp zatorskiJest to karp miejscowego pochodzenia,utrzymywany od 1955roku w chowie wsobnym. Selekcjadotyczy głównie tempa wzrostui charakteru ułuszczenia. Cecha charakterystyczna:ułuszczenie wieńcowe,strzałkowe lub siodełkowe,ubarwienie oliwkowo-niebieskie.Wykorzystywany jest do krzyżówektowarowych i produkcji hybrydówz liniami karpia węgierskiego, jugosłowiańskiegoi japońskiego, natomiastnie nadaje się do krzyżówekz karpiem starzawskim. Współczynnikwygrzbiecenia karpi zatorskichwaha się od 2,3 do 2,6.Karpie zatorskie utrzymywanesą w Rybackim Zakładzie DoświadczalnymInstytutu Rybactwa Śródlądowegow Zatorze.106

Tarlak – karp zatorski(fot. M. Ligaszewski)Karp starzawskiJest to karp sprowadzony w 1976roku z gospodarstwa rybackiego Starzawa.Karp ten utrzymywany jestw chowie wsobnym. Cecha charakterystyczna:genetycznie utrwaloneod czasów sprzed II wojny światowejułuszczenie karpia pełnołuskiego;jest to obecnie jedyna w Polscerasa karpia pełnołuskiego o w pełniutrwalonym genotypie dla tej cechy.Wysoki stopień homozygotycznościodpowiada za obniżony procent wylęguz ikry, natomiast otrzymany materiałzarybieniowy charakteryzujesię dobrym tempem wzrostu i wysokimwskaźnikiem przeżywalności.Odrębność genetyczna decydujeo opłacalności wykorzystywaniakarpia starzawskiego do krzyżówektowarowych i tworzenia hybryd,zwłaszcza z karpiem węgierskim.Współczynnik wygrzbiecenia karpistarzawskich wynosi od 2,3 do2,6.Karpie starzawskie utrzymywanesą w Rybackim Zakładzie DoświadczalnymInstytutu RybactwaŚródlądowego w Zatorze.Tarlak – karp starzawski(fot. M. Ligaszewski)Selekt – karp starzawski(fot. M. Ligaszewski)107

Polskie szczepy pstrąga tęczowegoCelem ochrony jest zachowanie i dalsze pogłębienie genetycznej odrębnościpomiędzy dwoma polskimi szczepami pstrąga tęczowego, wyhodowanymiz rodzimych linii hodowlanych i linii zagranicznych, dotyczące w głównejmierze zróżnicowania pory tarła na okres wczesnowiosenny i wczesnojesienny.Zróżnicowanie terminu tarła umożliwia całoroczną produkcję tego gatunkupstrąga. W tym celu tworzy się odpowiednie towarowe krzyżówki i liniesyntetyczne z udziałem odpowiedniego szczepu polskiego. Dzięki temu wielkośćprodukcji tego gatunku pstrąga wynosi w Polsce 17 000 ton rocznie.Selekt - pstrąg tęczowy (fot. M. Ligaszewski)Polski szczep wiosennego tarłaSelekcja rodzinowa prowadzonajest od 1986 roku z wyjściowegostada outbredowego utworzonegoz dwóch polskich, lokalnych liniipochodzących od pstrągów sprowadzonychw 1904 roku i dwóch świeżosprowadzonych linii zagranicznych– „Donaldsona” i „Saitama”.Selekcja prowadzona jest na zwiększenietempa wzrostu, żywotnościi opóźnienie tarła na kwiecień. Okresrozrodu trwa od lutego do maja, cyklprodukcji ryby towarowej 14-15miesięcy, a przeżywalność wylęguod ikry zapłodnionej do ryby towarowejwynosi 40%. Szczep odpornyna furunkulozę, vibriozę i IPN.Polski szczep wiosennego tarłapochodzi z hodowli Zakładu HodowliRyb Łososiowatych InstytutuRybactwa Śródlądowego w Rutkach.108

Polski szczep jesiennego tarłaSelekcja rodzinowa prowadzonajest od 1986 roku ze stada outbredowegoutworzonego z udziałemlinii pstrągów sprowadzonych dokraju w latach 1970–1986 z Francjii Finlandii. Selekcja prowadzona jestna wczesnojesienne przyspieszenietarła, poprawę żywotności i zwiększenietempa wzrostu. Okres rozrodutrwa od października do grudnia,cykl produkcji ryby towarowej wynosi12 do 13 miesięcy, a przeżywalnośćwylęgu od ikry zapłodnionejdo ryby towarowej – 38%.Szczep odporny na furunkulozę,vibriozę i IPN.109

PSZCZOŁYPszczoła środkowoeuropejska (podgatunek pszczoły miodnej Apis melliferamellifera) od tysięcy lat zasiedlała cały północny pas Europy poprzezNiemcy, Skandynawię, Polskę i Rosję aż po Ural, dając początek wielu lokalnympopulacjom. Pierwotnie występowała na obszarze całej Polski z wyjątkiemPogórza. Napływ pszczół z importu w ciągu ostatnich 40 lat spowodowałzmieszańcowanie pogłowia i wypieranie pszczół miejscowych.Pszczoły rasy środkowoeuropejskiej charakteryzują się ciemnym ubarwieniemoskórka z brunatnym lub szarym owłosieniem, bez wyraźnychpierścieni owłosienia oraz stosunkowo krótkim języczkiem. Pszczoły te sąruchliwe na plastrze; w czasie przeglądu gniazda robotnice zbiegają szybkow dół ramki i zwieszają się tworząc charakterystyczne „grona”; zapasy mioduzasklepiają pozostawiając warstwę powietrza pomiędzy miodem a zasklepem,co powoduje „biały” wygląd zasklepu. Pszczoły te doskonale dostosowująrozwój wiosenny do zmiennej pogody. Są odporne na niekorzystne warunkidługiej zimowoli i chłodnego przedwiośnia, przystosowane do lotów nawetw dni pochmurne i przy niskich temperaturach. Jesienią silnie kitują gniazda,do zimowoli wchodzą silne, przez co dobrze wykorzystują pożytki wczesneoraz posiadają silny instynkt obronny.W warunkach Polski bardzo istotne z punktu widzenia właściciela pasiekijest dostosowanie tych pszczół do różnych warunków zimowoli, szczególnietrwających długo i przebiegających w surowych warunkach, a także do zmiennychwarunków termicznych podczas jej trwania oraz dostosowanie rozwojuwiosennego do warunków klimatyczno-pożytkowych. W krzyżowaniu towarowympszczoły środkowoeuropejskie poprawiają u mieszańców żywotnośći elastyczność środowiskową, przez co zwiększają ich potencjał produkcyjny.Jako komponent krzyżowania oraz w czystym chowie są niezastąpione na terenach,gdzie panują trudne warunki klimatyczno-pożytkowe.Ochroną zasobów genetycznych pszczół objęte są cztery linie rasy środkowoeuropejskiej:M Kampinoska, M Augustowska, M Północna i M Asta.Dwie z nich: M Augustowska i M Kampinoska zostały zachowane w swojejpierwotnej formie w rejonach naturalnego występowania (Puszcza Augustowskai Kampinoski Park Narodowy), a dwie następne: M Północna i M Astazostały udoskonalone przy zachowaniu najcenniejszych cech pszczół rodzimych.110

Pszczoła środkowoeuropejska (fot. P. Miarka)111

Linia M KampinoskaNaturalnym siedliskiem pszczółlinii M Kampinoska jest obszarPuszczy Kampinoskiej, w której występująobszary zwartych kompleksówleśnych z podszyciem niezbytbogatym w rośliny atrakcyjne dlapszczół oraz duże obszary pozbawionedrzew – ubogie, często podmokłełąki, z pojedynczymi drzewamii krzewami miododajnymi. Rzadziejzdarzają się tereny posiadające bardziejzwarte kompleksy roślin miododajnych.Uprawy polowe wykorzystywaneprzez pszczoły, głównierzepak, spotyka się na obrzeżach rejonukampinoskiego.Od początku lat 80. XX wiekuistnieje na terenie KampinoskiegoParku Narodowego zamkniętyrejon hodowli zachowawczej tejlinii w kształcie elipsy: 40 km na20 km. Funkcjonowanie rejonu mana celu zabezpieczenie naturalnejpopulacji pszczół środkowoeuropejskichprzed introdukcją obcychrasowo genów. Wśród pszczelarzyprzeważają ludzie starsi, hołdującytradycyjnym metodom gospodarkipasiecznej w ulach najstarszegow Polsce typu warszawskiego zwykłego,zrobionych własnoręcznielub dziedziczonych z ojca na syna.Ze względu na oddalenie od większychośrodków, w pasiekach tychprzetrwały bardziej prymitywne systemygospodarki pasiecznej, nastawionena rójki, gdzie nie stosuje sięmetod ograniczania czerwienia mateki sterowania rozwojem pszczół,a pszczołom nie odbiera się całegomiodu przed zimą. Tradycyjne, a nawetobrzędowe traktowanie pszczół,z jakim mamy tu do czynienia, jestzanikającym elementem historycznymkultury rolniczej i miejscowegofolkloru.Linia M Kampinoska zapasymiodu gromadzi nad czerwiem,chętnie w nadstawkach. Pyłek gromadziw sposób uporządkowanywokół czerwiu i na sąsiednich plastrach.Wykazuje skłonność do rabunkupodczas przerw w pożytkach.Tworzy duże i silne rodziny.Linia M AugustowskaNaturalnym siedliskiem pszczółlinii M Augustowska jest obszarPuszczy Augustowskiej, gdzie ubogiepożytki nektarowe i pyłkowe,wynikające z bardzo słabych gleboraz ostry klimat kontynentalnyz okresami niskich temperatur latemi długą zimą ukształtowały jej cechyużytkowe.Od lat 70. XX wieku istniejena terenie Puszczy Augustowskiejzamknięty rejon hodowli zachowawczejtej linii pszczół, podzielonyna strefę centralną o promieniu112

około 10 km oraz strefę izolacyjną,obejmującą pas szerokości około10 km od granicy strefy centralnej.Podobnie jak w przypadku linii MKampinoska, wśród pszczelarzyprzeważają ludzie starsi, hołdującytradycyjnym metodom gospodarkipasiecznej oraz bardziej prymitywnymsystemom gospodarki pasiecznej.W tym rejonie również pszczołysą zanikającym elementem historycznymkultury rolniczej i miejscowegofolkloru.Charakterystyczny dla tychpszczół jest sposób ułożenia zapasówpokarmu na zimę. Gdy rodzinanie obsiada wszystkich plastróww gnieździe, to zapasy ze skrajnychplastrów gniazda przenosi do tejczęści, gdzie uwiąże się kłąb zimowy.W czasie trwania sezonu pożytkowego,przy braku pokarmu cukrowegoczy pyłkowego, zauważa sięloty pszczół nawet przy stosunkowozimnej i wietrznej pogodzie. Pszczołyte nie wykazują skłonności do rabunkui nie dają się rabować, na brakpożytku nie reagują zwiększoną złośliwością.Linia M PółnocnaPopulacja pszczół linii M Północnawywodzi się od pszczółmiejscowych, utrzymywanych i selekcjonowanychw naturalnych warunkachklimatyczno-pożytkowychpółnocnej Polski. Powstała onaz połączenia dwóch linii pszczółśrodkowoeuropejskich: Mazurki orazPomorskiej. Prace hodowlane nadwyprowadzeniem linii Mazurkaoraz poprawieniem jej walorów użytkowychzostały podjęte na początkulat sześćdziesiątych XX wieku przezdr Wandę Ostrowską w pasiece ZootechnicznegoZakładu Doświadczalnegow Siejniku i następnie kontynuowaneprzez mgr Andrzeja Ejsmonta.Selekcja linii pszczół M Pomorskaw warunkach Pomorza Zachodniegoprowadzona była w pasieceOkręgowej Stacji Hodowli Zwierzątw Szczecinie w latach 90. ubiegłegowieku.Linia M Północna utrzymujedużą siłę rodzin przez cały sezon,dzięki czemu może być wykorzystywanaw gospodarce wędrownej.W okresie bezpożytkowym odznaczasię zwiększoną skłonnością dorabunków, swego gniazda bronienergicznie.Zapasy miodu i pyłek gromadziwokół czerwiu, w sposób nieuporządkowany.113

Linia M AstaLinia M Asta jest populacjąpszczół rasy środkowoeuropejskiejselekcjonowaną przez najdłuższyokres czasu. Jej nazwa pochodzi odinicjałów hodowcy – AleksandraStasińskiego z Radomska, który hodowlętej linii rozpoczął w 1937 r.W 1946 roku, z inicjatywy hodowcypowstało trutowisko w Borkach,które wykorzystywane było przez 36lat, a następnie trutowisko w Lubieniu,wykorzystywane do 1996 roku.Na trutowiskach pnie ojcowskie stanowiłalinia Asta; matki tej linii wymienianebyły w pasie izolacyjnymo promieniu 7 km. W 1977 r. Astazostała przekazana do pasieki zarodowejw Kocierzowych, należącejobecnie do Mazowieckiego CentrumHodowli i Rozrodu Zwierząt, Sp.z o.o. w Łowiczu. Od tej pory utrzymywanajest w systemie hodowli zachowawczejna terenie powiatów: radomszczańskiegoi piotrkowskiego.W rejonie występowania linii MAsta, oprócz naturalnej roślinności,upraw oraz kompleksów leśnychwystępują bełchatowskie zwałowiskai hałdy powstałe na skutekprowadzenia odkrywek podczaswydobywania węgla brunatnego.Przy ich rekultywacji i zagospodarowaniu,zwłaszcza w okresiewczesnowiosennym, są niezbędnezapylacze przystosowane do bytowaniaw trudniejszych warunkachśrodowiskowych, właśnie takie jakpszczoły linii M Asta.Liczebność populacji pszczół rasy środkowoeuropejskiej w 2005 r.LiniapszczółM KampinoskaM PółnocnaM AugustowskaM AstaStado wiodącenazwaSHiUZ, Sp. z o.o. w Bydgoszczy,Pasieka Hodowlana w Olecku,Sekcja Hodowlana w ParzniewieSHiUZ, Sp. z o.o. w Bydgoszczy,Pasieka Hodowlana w OleckuSHiUZ, Sp. z o.o. w Bydgoszczy,Pasieka Hodowlana w OleckuMCHiRZ, Sp. z o.o. w Łowiczu,Pasieka Zarodowaw KocierzowychliczbamatekStado współpracująceliczbastadliczbamatek83 2 4725 4 7863 3 5950 3 113114

Notatki