II. O Delcie Wisły zwanejŻuławami Wiślanymi1. Położenie i granice.Dla Żuław Wiślanych przyjmuje się granice przebiegającewzdłuż rzędnej około 10 m n.p.m., jako że rozgranicza onatereny o ewidentnie odmiennej charakterystyce przestrzennejz punktu widzenia cech geomorfologicznych 13 .Generalnie granice tego obszaru przebiegają następująco:granica wschodnia – strefą krawędziową Wyżyn Gdańskichwzdłuż drogi krajowej nr 1 Gdańsk – Łódź, dalej wzdłuż Wisłydo miejscowości Biała Góra, gdzie następuje rozwidlenie Wisłyi Nogatu; granica południowo-zachodnia przebiega wzdłużNogatu do Malborka, następnie kieruje się nieco bardziej na13 <strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong>, red. B. Augustowski, Gdańsk 1976. W pracy tej przyjętotakie granice dla określenia terytorium geograficznego Żuław Wiślanych.południe i biegnie wzdłuż rzeki o nazwie Tina, około 2 do 5 kmna południe od jej koryta, obejmując następnie całą nieckę jezioraDruzno od południa i wschodu, dochodząc na koniec doElbląga; granicą północną są wody Zatoki Gdańskiej i Zalewu<strong>Wiślane</strong>go. W opisie krajobrazów żuławskich znalazły się takżetereny odmienne w swoje budowie geomorfologicznej, a mianowiciepas wydm nadmorskich – Mierzeja Wiślana.Na wydzielonym w ten sposób obszarze 1700 km 2 znajdujesię w całości 11 i częściowo 7 gmin. Gminy całkowicie położonew obrębie Żuław Wiślanych, to:I. Na Żuławach prawobrzeżnych, zwanych też ŻuławamiGdańskimi lub Steblewskimi:Suchy DąbCedry WielkieIl. 2. Podział na subregiony obszaru Delty Wisły. Rys. B. Lipińska.9
II. Na Żuławach prawobrzeżnych:StegnaSztutowoOstaszewoLichnowyNowy Dwór GdańskiNowy StawMiłoradzGronowo ElbląskieMarkusyGminy częściowo położone na terenie Żuław:III. Na Żuławach lewobrzeżnych:Pruszcz GdańskiPszczółkiMiłobądzTczewIV. Na Żuławach prawobrzeżnych:MalborkStary TargDzierzgońElbląg.W ramach ogólnej nazwy „<strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong>”, wymieniane sąposzczególne ich fragmenty zwane: na Żuławach lewobrzeżnychŻuławami Gdańskimi bądź Steblewskimi, a na Żuławachprawobrzeżnych – Wielkimi Żuławami Malborskimi,Małymi Żuławami Malborskimi, Żuławami Elbląskimioraz Szkarpawą.Opowieść o Żuławach Wiślanych rozpoczyna się od pierwszych,zorganizowanych form osadnictwa. Za dolną granicęprzyjęto powstanie pierwszych osad na przełomie XII/XIVwieku. Górna granica czasowa opisania etapów kształtowaniasię <strong>krajobrazu</strong> żuławskiego, to połowa XX wieku.Uzasadnieniem jest wspomniany już wcześniej fakt nagłegoi jednorazowego zniszczenia ciągłości wielowiekowego,tradycyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego Żuław Wiślanychw wyniku II wojny światowej. Okres po 1945 rokudo dnia dzisiejszego dopiero oczekuje na opracowanie, tymistotniejsze i ważniejsze, że poruszające trudne zagadnienieadaptacji i asymilacji nowych mieszkańców i ich własnedziałania kształtujące współcześnie krajobraz żuławski.2. Specyfika fizjograficzna i osadnicza.<strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong>, zwane również Deltą Wisły 14 , znajdujące się14 Obszar Delty Wisły, kojarzony powszechnie z nazwą <strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong>,ma także inne formy fizjograficzne. <strong>Żuławy</strong> (żuława) to teren wytworzonyprzez naturalny proces rzeczny, posiadający naturalny, grawitacyjnyodpływ wód, zaś występujące również w Delcie tereny depresyjne(po osuszeniu zwane obszarami polderowymi) takiego naturalnegoodpływu nie mają. Nazwa <strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong> jest więc nazwą zwyczajową,utrwaloną pod 1949 roku. Wcześniej dla poszczególnych obszarówu ujścia Wisły do Bałtyku – to obszar o bardzo specyficznymcharakterze. Powstał w wyniku deltotwórczej działalnościWisły, która nanosząc przez wieki utwory rzeczne, kształtowałapowoli ziemię żuławską. Charakteryzując ten procesnależy podkreślić, że w przypadku Żuław Wiślanych przebiegałon odmiennie niż to najczęściej się zdarza na obszarachujściowych wielkich rzek. Mianowicie, delta rzeczna niewysuwała się tutaj w głąb morza, lecz odwrotnie – była i jestto delta wewnętrzna. Powstawała na zatoce, objętej istniejącymiwyniesieniami terenowymi – Wysoczyzną Gdańską(Wyżynami Gdańskimi) i Wyniesieniem Elbląskim. Od otwartegomorza delta była oddzielona pasem lądu – mierzeją.Na obszarze obecnego Zalewu <strong>Wiślane</strong>go w rejonie ujściowymNogatu, omawiany proces w formie szczątkowej występujedo dzisiaj. Generalnie – zanikanie naturalnego procesudeltotwórczego spowodowane zostało przede wszystkim odcięciemkoryta Nogatu od głównych wód niesionych przezWisłę. Nastąpiło to w wyniku zbudowania w latach 1912-1916 w rejonie miejscowości Piekło – kanału, jazu i śluzy– regulujących przepływ wód wiślanych do Nogatu. Podobnyproces, jaki miał miejsce na całych Żuławach, występujejeszcze w rejonie basenu jeziora Druzno, gdzie obserwujesię powolne zamulanie i wypłycanie tego zbiornika. Jest toarchaiczny proces, który tworzył <strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong>, a któryjednocześnie jest możliwy do obserwowania współcześnie.<strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong> to teren prawie całkowicie równinny, wznoszącysię nieznacznie w kierunku południowym. Jednocześniewystępują spore obszary wyraźnie depresyjne (około 28%powierzchni), jak i niewielkie, pojedyncze wyniesienia terenowe.Największy z obszarów depresyjnych to basen jezioraDruzno, gdzie najniższy punkt wynosi 1,8 m n.p.m. Drugimco do wielkości obszarem depresyjnym jest rejon NowegoDworu Gdańskiego, z rzędną 0,7 m n.p.m. Obie te depresjepołożone są po prawej stronie Wisły. Po lewej stronie obszardepresyjny występuje na południe od koryta Wisły Martweji ma rzędną do 0,5 m n.p.m. Jedyne istotniejsze wyniesienieterenowe na Żuławach Wiślanych, to wyniesienie dyluwialnew miejscowości Grabiny Zameczek (około 6 km na wschódod Pruszcza Gdańskiego), o rzędnej 14,6 m n.p.m. orazw miejscowości Jegłownik (ok. 7 km na południowy zachódod Elbląga), o rzędnej 11 m n.p.m. Są to wyniesienia powstałew czasach glacjalnych i jako formy ostańcowe stanowią pewnąosobliwość geomorfologiczną Delty Wisły.Jako teren zajmowany przez osadnictwo, zagospodarowanyprzez i dla człowieka, <strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong> mają również wysocespecyficzne cechy. Kilkuletniemu procesowi zagospodadeltWisły i Nogatu używano dwóch określeń: „żuławy” i „niziny”. Por.K. Cebulak, Delta Wisły. System ochrony przed żywiołem wodnym i melioracjaŻuław wielkich (o naturze i obliczach ziemi nowodworskiej),[w:] <strong>Żuławy</strong> i Mierzeja – moje miejsce na ziemi. „Kolokwia Żuławskie”,t. I, Gdańsk 2001, s. 60-62.10
Change language