gospodarki człowieka, dysharmonia zaś – gospodarki złej” 11 .Jest to najważniejsza właściwość <strong>krajobrazu</strong> Żuław Wiślanych,wpływająca na jego unikatowość i wysoką wartość.Istnieje jeszcze jedna cecha <strong>krajobrazu</strong>, bardzo istotnaz punktu widzenia naszego stosunku do dóbr kultury i przejawówrozwoju cywilizacyjno-kulturowego człowieka. Jestnią „zabytkowość” – lub określając może bardziej trafnie– „historyczność” <strong>krajobrazu</strong> wynikająca z jego „dawności”.Krajobraz taki to historyczna, często zabytkowa w rozumieniuochrony dóbr kultury, struktura przestrzenna, utworzonaw określonym czasie, skończona kompozycyjnie, będącajednorodnym lub wielowarstwowym dziełem człowieka – zespołuarchitektonicznego, urbanistycznego lub ruralistycznego.Krajobraz historyczny (w tym o cechach zabytku), tokompozycja będąca wynikiem połączenia bogactwa naturyi form wprowadzonych przez człowieka na przestrzeni dziejów,człowieka ówcześnie żyjącego i pracującego 12 . Jest rzecząoczywistą, że najważniejszą rolę w uznaniu <strong>krajobrazu</strong> zahistoryczny, odgrywa cezura czasowa. Jednakże, o ile w stosunkudo dzieła architektonicznego, a nawet przestrzennego– miasto, zespół dworsko-parkowy – określenie czy są historyczne(zabytkowe) czy nie, nie sprawia raczej trudności.Bardziej skomplikowane jest to w stosunku do oceny<strong>krajobrazu</strong>. Podczas gdy budowla historyczna, zabytkowa,może zostać niejako „zatrzymana” w czasie w momencie jejpowstania, jeśli nie będzie następnie przebudowywana, tokrajobraz pod względem fizjonomicznym – a tak go głównieodbieramy, wzrokiem – jest zawsze dynamiczny, zmienny.11 H. Guthersohn, Harmonie in der Landschaft, Solothurn 1956, s. 60.12 Architektura <strong>krajobrazu</strong>, op. cit., s. 58; J. Bogdanowski, Kompozycjai planowanie …., op. cit., s. 151-152 oraz tablice L, LI, LII oraz LIII.Najprostszym przykładem są … pory roku!Stosunkowo najłatwiej określić historyczność i co za tymidzie bardzo często – zabytkowość <strong>krajobrazu</strong> kulturowego– na przykład miejskiego, gdzie uznajemy wartości kompozycjiurbanistycznej miasta średniowiecznego, renesansowego,niektórych dzielnic epoki modernizmu czy secesji. Stosujesię wówczas uprawnione środki ochronne, rewaloryzacyjnei taki krajobraz zostaje nadal niejako zatrzymany w czasie,stanowiąc o bogactwie kulturowym społeczeństwa. Podobniepostępuje się w stosunku do krajobrazów złożonychz cennych form przyrodniczych, tworząc rezerwaty i parkinarodowe o wysokim rygorze ochrony i utrzymania w dobrejkondycji. Natomiast inaczej przedstawia się ocena i docenienieform naturalnych i kulturowych ukształtowanychna przestrzeni dziejów w krajobrazie otwartym – wiejskim.A przecież krajobraz ten, zwłaszcza „pracujący”, uprawowykrajobraz wsi, zachowuje całe bogactwo form zagospodarowaniabędących śladami minionego czasu. Form tym bardziejcennych, że z uwagi na większą izolację mieszkańcówterenów wiejskich prezentujących wspaniałą różnorodnośćregionalną. Tym samym krajobraz wsi jest bez wątpliwościpredestynowany do miana nie tylko <strong>krajobrazu</strong> historycznegoale i <strong>zabytkowego</strong>. Jednak krajobraz „otwarty”, wiejski,to krajobraz żyjący, ilustrujący stale naturalny postęp cywilizacyjno-kulturowyspołeczeństw, zatem jest zjawiskiemdynamicznym, zmieniającym się często niezauważalnie lecznieustannie.Krajobraz tego typu, zatrzymany w czasie, zamknięty dla naturalnychprzemian i zamieniony w rodzaj skansenu, utraciłbyswoją piękną, najważniejszą cechę: <strong>krajobrazu</strong> kształtowanegoprzez i dla człowieka, cechę <strong>krajobrazu</strong> „pracującego”,żywego. Aby tak się nie stało – także w przypadku cennegoIl. 1. Przykład harmonijnego <strong>krajobrazu</strong> kulturowego Delty Wisły. Cedry Wielkie. Fot. M. Opitz7
historycznego <strong>krajobrazu</strong> Żuław Wiślanych – należy zastosowaćszczególne formy ochrony tych wartości umożliwiającjednocześnie tworzenie wartości nowych, które będą kiedyśdobrze świadczyły o mieszkańcach regionu.Przede wszystkim należy uświadomić sobie jakie cechystanowią o zabytkowym charakterze <strong>krajobrazu</strong>, a następnie,które z tych cech mają pierwszoplanowe znaczenie dlaidentyfikacji postaci <strong>krajobrazu</strong> i których utrzymanie jestniezbędne. Z reguły cechy wiodące są związane w sposóbbezpośredni z tradycyjną funkcją danego obszaru. W przypadkuobszarów wiejskich – z funkcją rolniczą. Tym bardziejodnosi się to do regionu żuławskiego. A warto zwrócićuwagę, iż nawet najbardziej cenne historyczne obszary, jeślizmieniają swą pierwotną funkcję, stają się przedmiotemgwałtownych i najczęściej destrukcyjnych w stosunku dotradycji regionalnej – przemian.Podsumowując – widziana przez nas postać <strong>krajobrazu</strong> jestwynikiem procesów zachodzących w przestrzeni. Zatem krajobrazodwzorowuje dynamikę dziejów – historię.Widzialne formy <strong>krajobrazu</strong> powstają, trwają i zanikają. Te,które trwają, dają świadectwo działań w minionych latachczy nawet stuleciach. Mamy wówczas do czynienia z krajobrazemhistorycznym. Prawidłowe rozpoznanie sytuacji, czymamy do czynienia z wartościowym krajobrazem historycznym,który może mieć cechy chronionego zabytku, polegana przeprowadzeniu szczególnych studiów historycznych.Polegają na zebraniu danych dotyczących tradycji historycznejkształtowania się całości środowiska kulturowego,a więc przeprowadzeniu kwerendy archiwalnej materiałówźródłowych tekstowych, ikonograficznych, fotograficznychi kartograficznych; poznaniu opracowań dotyczących historiipowszechnej, form osadniczych, form budownictwai architektury oraz zebraniu w trakcie koniecznych badańterenowych danych dotyczących współczesnego stanu zachowaniahistorycznych elementów <strong>krajobrazu</strong>. Na tej baziemożna opisać główne wydarzenia historyczne oraz na ichtle dające się wyodrębnić znaczące, przełomowe fazy przekształceń<strong>krajobrazu</strong>, czyli sekwencję przemian <strong>krajobrazu</strong>.W ten sposób powstanie obraz <strong>krajobrazu</strong> dynamicznego,żywego. Rodzaj zdarzeń historycznych zwykle stanowi takżeo rodzaju i znaczeniu ich wpływu na wykształcanie się najbardziejistotnych cech <strong>krajobrazu</strong> danego obszaru w danymmomencie historycznym.Rejon Delty Wisły – <strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong>, jest szczególnymprzypadkiem <strong>krajobrazu</strong> otwartego. W dobie dzisiejszychintensywnych przemian cywilizacyjnych, a także niedawnychustrojowych, utrzymanie się harmonijnego <strong>krajobrazu</strong>otwartego, uprawowego, „pracującego”, bez szczególnych objawówpoważniejszej dewastacji, i to na tak sporym obszarze,wydaje się być czymś unikatowym. Jeśli do tego dodać wysokistopnień nasycenia wyrazistymi i specyficznymi cechamiform regionalnych, w przypadku Żuław Wiślanych wielokulturowymii jedynymi na terenie Polski, a także występowaniesporej liczby wysokiej klasy architektonicznych i inżynierskichobiektów zabytkowych oraz – co najważniejsze– dużą czytelność zapisanych i utrwalonych w środowiskuhistorycznych form zagospodarowania, to możemy mówićo obszarze najwyższych wartości kulturowych w krajobrazie.<strong>Żuławy</strong> <strong>Wiślane</strong> charakteryzują się także zachowaniemdo dzisiaj swojej funkcji wiodącej – wielowiekowej, historycznejfunkcji rolniczej; są zatem obszarem bardzo cennymz punktu widzenia zasobu <strong>krajobrazu</strong> kulturowego, szczególniepredestynowanym do świadomych działań kształtujących– także poprzez ochronę najcenniejszych historyczniecech i właściwości <strong>krajobrazu</strong> żuławskiego.Nie można jednak zapominać, że także Żuławom Wiślanymmoże grozić nagminne ostatnio zjawisko, a mianowicie zanikodrębności regionalnej. Zjawisko to jest wynikiem postępującejglobalizacji i powszechnego acz bezkrytycznegokorzystania z obcych wzorców kulturowych, do którychjest coraz łatwiejszy dostęp w wyniku zmian ustrojowychi postępu w komunikacji medialnej. Zachowanie odrębnościregionalnej – widoczne nie tylko w krajobrazie, ale równieżwe wzorcach zachowań, strukturach społecznych, zajęciachmieszkańców – jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającymna komfort psychiczny człowieka. Czynnik ten, toświadomość tożsamości przestrzennej z krajem, regionem,miejscem zamieszkania i pracy. Taki uświadomiony związekz otoczeniem jest ostatnio, w dobie uniformizacji zarównostruktur przestrzennych jak i życia społecznego, bardzo cennymi poszukiwanym elementem dobrego samopoczucia wewłasnym miejscu na ziemi.W przypadku Żuław Wiślanych, doświadczonych tragediązerwania ciągłości kulturowej w wyniku wysiedlenia po IIwojnie światowej wszystkich mieszkańców tego obszaru,mieszkańców, którzy byli potomkami pierwszych osadnikówi budowniczych ziemi żuławskiej, kontynuowanie poczuciatożsamości z krajobrazem miejsca zamieszkania nowychosadników jest wyjątkowo trudnym procesem. Nowi mieszkańcyŻuław Wiślanych przeszli długą drogę do odnalezienia„kodu” tej nowej, obcej początkowo ziemi, na której przyszłoim żyć i pracować. Jednak obecnie na Żuławach mieszkająjuż rdzenni żuławiacy tu urodzeni, i dzisiaj to oni zawiadująi gospodarują żuławskim krajobrazem. Warto, aby ta działalnośćbyła oparta na wiedzy o przeszłości ziemi żuławskieji jej charakterystycznych cechach kulturowych.8
Change language