Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu

Osadnictwo na Wielkich Żuławach Malborskich, zajmująceobszar położony między dzisiejszym Kanałem Wiślano-Zalewowyma Nogatem, charakteryzowało się podobną strukturąprzestrzenną jak Żuławy Gdańskie. Był to system ponad40 wsi, ściśle graniczących ze sobą rozłogiem i z granicamipodkreślanymi także ważniejszymi kanałami i rowami.Wsie położone na Małych Żuławach Malborskich w liczbieokoło 13, charakteryzowały się nieco mniej czytelną strukturąprzestrzenną z uwagi na pojawienie się pewnej liczbysamodzielnych folwarków większej własności ziemskiej,zwłaszcza na pograniczu wzniesień Pojezierza Iławskiego,gdzie panowały już odmienne warunki naturalne.Generalnie – około XIV wieku w Delcie Wisły istniało ponadpięćdziesiąt jednostek osadniczych w formie wsi lokacyjnychbądź wsi relokowanych w miejscu starszych, wcześniejszychosad pochodzenia wczesnośredniowiecznego.Średniowieczne wsie zgrupowane były na wyżej położonychterenach, łatwiejszych do ochrony przed czasowymi podtopieniami,stąd też uprawnione jest nazywanie ich wsiami żuławskimi.Generalnie możemy przyjąć, iż był to rejon środkoweji południowej części Żuław Gdańskich (Stablewskich)oraz rejon Wielkich i Małych Żuław Malborskich.3. Rządy polskie – główny okresosadnictwa niderlandzkiego(od połowy XV do końca XVIII w.).Dalszy harmonijny rozwój gospodarczy Żuław został przerwanyWojną Trzynastoletnią. Po jej zakończeniu Żuławy,na mocy traktatu toruńskiego, w 1466 roku powróciły doPolski. Wkrótce po zakończeniu wojny przystąpiono doodbudowy zniszczonych i zaniedbanych urządzeń melioracyjnych.Nastąpił długoletni okres pokoju, a wraz z nimnastępna, ważna faza rozwoju – wręcz rozkwitu osadnictwana Żuławach Wiślanych.Około trzeciej dekady XVI wieku na tereny Żuław zaczęli napływaćnowi przybysze. Byli to prześladowani w Niderlandachczłonkowie odłamu religijnego Menno Simonsa, nazywani odswego przywódcy – mennonitami (menonitami). Historia tejgrupy religijnej, obyczajowość jej członków, formy życia społecznego,wyznawana reguła – to niesłychanie ciekawe zagadnienia,stanowiące przedmiot wielu opracowań i monografii 54 .Mennonici posiadali przywiezione ze swojej ojczyzny – Niderlandów,wysokie umiejętności w zakresie odwadniania, pozyskiwaniai zagospodarowywania terenów depresyjnych i zalewowych.Należy podkreślić, iż „olędrzy” jak ich nazywano 55 ,54 I. Baranowski, Wsie holenderskie na ziemiach Polskich, [:w] „PrzeglądHistoryczny”, t. 19, z. 1, Toruń 1915, passim; K. Mężyński, Omenonitach w Polsce …, op. cit., passim; R. Klim, Śladami menonitów…,op. cit., passim; E. Kizik, Menonici w Gdańsku …, op. cit., passim.55 Tylko początkowo nazwa „olędrzy” oznaczała narodowość, później– w XVII i XVIII wieku – terminem tym określano osadników poosiedlalisię nie tylko na Żuławach. Przybywali także na innetereny Polski, a osadzano ich tam, gdzie niekorzystne warunkinaturalne, głównie podmokłe tereny w dolinach rzek, utrudniałymiejscowej ludności zagospodarowanie 56 . Osadnicy „olęderscy”,obeznani z pracami odwadniającymi, łatwiej i szybciejdoprowadzali mało użyteczne do tej pory tereny do kwitnącegostanu. Nowi osadnicy tworzyli, jak już wspomniano, swój bardzoodrębny i hermetyczny krąg kulturowy, między innymidzięki charakterystycznymi formom budownictwa. Wpływtych osadników na środowisko i krajobraz Żuław był zatemniebagatelny. Oprócz zdecydowanego podniesienia poziomugospodarowania, objawił się również w nowych formach kulturowych,jak: typ osadnictwa, układy zabudowy i architektura– bardzo odmiennych od dotychczasowych.Osadnicy „olęderscy” zajmowali na Żuławach głównie nowe,przez siebie osuszone i zagospodarowane tereny. Zdarzało sięjednak również osadzanie ich we wsiach już istniejących, a zróżnych powodów wymagających nowych mieszkańców (stratywojenne, powodzie) 57 . Bezpośrednią przyczyną zainteresowaniaosadnikami „olęderskimi” na Żuławach Gdańskich, były powtarzającesię groźne powodzie w latach 1540 i 1543 58 .Pierwszy kontrakt z osadnikiem z Niderlandów – FilipemCzemą, został spisany w 1547 roku 59 . Osadnicy „olęderscy”pojawili się wówczas w następujących wsiach: Bystra, Lędowo,Wróblewo, Błotnik, Wiślinka, Trzcińsk, Szerzawa,dejmujących się pracy i osiedlenia na trudnych terenach podmokłychbądź karczunkach, a ponadto „wolnych”, czyli dzierżawców – w odróżnieniuod chłopów pańszczyźnianych; por. A. Baranowski, Wsieholenderskie …, op. cit. passim, K. Ciesielska, Osadnictwo, „olęderskie”w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadniczych,[w;] „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”,T. XIX, z. 2, Poznań 1958, passim. Warto podkreślić, że wiele miejscowości,które zachowały w swej nazwie słowa: „Olędry”, „Holendry”i podobne, położonych jest również na terenach dawnych karczunkówpuszczańskich, czym bardziej zajmowali się Flamandowie niż rdzenniniederlandczycy. Posiadając jednakowe prawo, w oczach współczesnychstanowili niejako jeden rodzaj osadników, zob. S. Inglot, Problemkolonizacji flamandzko-holenderskiej w Niemczech i w Polsce, [w:]„Kwartalnik Historyczny”, R. XLIII, T. I, Lwów 1929, passim.56 Były to przede wszystkim: Delta Wisły (Żuławy Wiślane) i niziny nadwiślańskie,jak: Dolina Walichnowska, Nizina Sartowicko-Nowska,Powiśle Kwidzyńskie, następnie w górę Wisły do Torunia i dalej w góręrzeki. Osadnictwo „olęderskie” pojawiło się także pod Warszawą (w1629 r.) i w Poznańskiem, por. I. Baranowski, Wsie holenderskie …,op. cit., passim, K. Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit.,passim, Szałygin J., Krajobraz kulturowy wsi osadnictwa „Olęderskiego”,[w:] „Krajobrazy dziedzictwa narodowego”, nr 4, Warszawa 2000,s. 31-36; Bartowski K., Krajobraz kulturowy doliny Sartowicko-Nowskiej,[w:] „Krajobrazy dziedzictwa narodowego”, nr 4, Warszawa 2000,s. 37-42.57 H. Bertram, Die Eindeichung …, op. cit., – mapa rozwoju osadnictwaŻuław w XIII-XX wieku; K.H. Ludwig, Zur Beisedlung …, op. cit.,passim – podaje wykaz wsi na prawie chełmińskim, w których zanotowanonazwiska osadników „olęderskich”, w tym przypadku możnazałożyć, iż byli to w większości mennonici.58 H. Bertram, Die Entwickelung …, op. cit., passim.59 H. Penner, Ansiedlung .., op. cit., passim, P. S i m on , Geschichte derStadt Danzig, Bd. 1, Danzig 1913, s. 162, przyp. 5, por. także I. Baranowski,Wsie holenderskie …, op. cit., passim.21