Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu

VII. Inwentaryzacja elementówkrajobrazu Delty WisłyW opracowaniu tym analizie poddano informacje z zakresutreści i formy, zebrane dla każdej wsi żuławskiej jako wybranejkrajobrazowej jednostki historycznej: w tym z zakresu treści– przedstawiono informacje dotyczące czasu powstania wsi,narodowości osadników zakładających wieś, a w przypadkuodnowy lokacji i wtórnego zasiedlenia – dane dotyczące następnegookresu i nowych osadników 140 oraz pierwotną, ewentualniewtórną funkcję miejscowości (rodzaj podstawowegozajęcia jej mieszkańców). Z zakresu formy – podano informacjęcharakteryzującą wieś jako kompozycję rozplanowaniaprzestrzennego układu wiejskiej jednostki osadniczej, czyliznaczącego elementu w otaczającym ją krajobrazie.Zawłaszcza ta druga charakterystyka sprzyjała określeniuwizualnych związków kompozycyjnych występującychw krajobrazie otwartym i charakterystyki krajobrazowejdanej jednostki historycznej – każdej wsi żuławskiej.W ten sposób można było wyłonić „modelowe jednostkihistoryczno-krajobrazowe”, które można przypisać kolejnymetapom rozwoju cywilizacyjnego i konkretnym obszaromŻuław Wiślanych. Zdefiniowanie takich wzorcówmoże mieć znaczenie praktyczne. W zależności od porównywanychcech danych „wzorców”, można określić przyczyny,kierunki i intensywność przekształceń krajobrazu kulturowego,zwłaszcza tych niekorzystnych, a także odwrotnie– w jakim kierunku powinny iść współczesne przekształcenia,aby maksymalnie zachować bogactwo różnorodnościkulturowej i krajobrazowej Żuław Wiślanych.Operowanie pojedynczą jednostką historyczną – wsią wrazz rozłogiem – może przyczynić się do poznania przyczyn i przejawówdegradacji rozplanowania wsi pochodzących z identycznegookresu osiedleńczego, w zależności od jej położenia – czyw głębi obszaru rolniczego, czy w obrębie i strefie wpływusilniejszej jednostki osadniczej, na przykład miasta. Analizastanu istniejącego pojedynczej jednostki historycznej pozwolizatem na określenie stopnia zachowania wybranych wartościkrajobrazowych bądź nawet doskonałego, kompleksowego140 Tu właśnie zauważamy specyfikę osadnictwa Delty Wisły – obszaru,wraz z pozyskiwaniem nowego lądu – stale kolonizowanego. Stąd mozaikanarodowościowa kolejnych osadników oraz ich kultury materialnej,która pozostawiła wyraźne piętno w krajobrazie.zapisu historii we współcześnie obserwowanym krajobrazie.Wiedza ta jest z kolei przydatna dla służb konserwatorskich doprowadzenia polityki ochrony dziedzictwa kulturowego. Operowaniepojedynczymi jednostkami historycznymi w postacidogłębnej analizy ich cech i właściwości w szczytowym okresieich rozwoju, pozwala także dokonać obiektywnej rejonizacjiróżnego rodzaju form regionalnych, ruralistycznych, architektonicznychw podziale na typowe oraz wyjątkowe (unikatowe,incydentalne). Ma to następnie przełożenie na dobór działańkształtujących, a w tym również ochronnych, we współczesnymgospodarowaniu przestrzenią z uwzględnieniem zachowaniai wykorzystania, wyeksponowania odrębności regionalnej, tożsamościterytorialnej i harmonijności krajobrazowej. Operowaniezbiorem jednostek historycznych pozwala także na opisanieróżnego rodzaju związków i zależności: funkcjonalnych, ekspozycyjnych,kompozycyjnych, czyli określenia występowaniapewnego rodzaju współpracy i niepodzielności przestrzennejw postaci zespołu paru wsi, czyli zbioru jednostek historycznychpewnego rejonu. Może to mieć kapitalne znaczenie przypodejmowaniu decyzji administracyjnych w zakresie obsługimieszkańców lub – co najważniejsze w przypadku ochronywartościowego krajobrazu kulturowego – decyzji lokalizacyjnychpodejmowanych w sąsiedztwie wyjątkowo cennegoi niekażonego „wzorca”.Tworzenie „wzorców” krajobrazów historycznych, czyli wynikającychz form przestrzennych, jest możliwe jedynie, gdyposiadamy dobry materiał źródłowy kartograficzny. Mapajest bowiem jedyną „książką” odwzorowującą dokładniewszystkie aspekty przestrzeni. W zależności od dokładnościi rzetelności materiału kartograficznego, przestrzeń i jejforma kompozycyjna, czyli krajobraz – nie ma przed namiżadnych tajemnic. Można rzec, iż archiwalny materiał kartograficznyzachował dla badacza obiektywny i prawdziwyobraz historycznego krajobrazu. Materiał ten jest doskonałytakże do analiz rodzaju i dynamiki przemian krajobrazu.Reasumując warto przedstawić, jakie główne elementy zagospodarowaniawpływają na całokształt wizerunku krajobrazu,zwłaszcza krajobrazu otwartego terenów wiejskich.Można je zgrupować w dwa zestawy. Pierwszy, odnoszącysię do osady czyli wsi, drugi odnoszący się do przestrzeni,47