Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu

III. Delta Wisły w opracowaniachnaukowych i literaturzeŻuławy Wiślane były od dawna przedmiotem zainteresowaniabadaczy i naukowców różnych specjalności. Do 1945 rokubyły to opracowania przede wszystkim badaczy niemieckich.Największą część stanowiły prace z zakresu historii i stosunkówspołeczno-politycznych, ale były i prace z zakresu naukprzyrodniczych: geografii, hydrologii, biologii.Najwcześniejsze, dotyczące ogólnego zarysu geograficznohistorycznego,jest opracowanie Abrahama Hartwicka 15 .Obszerniejszą pracę na podobny temat przedstawił późniejMaks Toeppen 16 .O zagadnieniach osadnictwa w XIII wieku na Wielkich ŻuławachMalborskich pisał Arthur Semrau 17 , a o ŻuławachElbląskich, omawiając ich historię, cytując dokumenty lokacyjne,przywileje, itp. Christoph Eduard Rhode, MichaelGottlieb Fuchs, Eugen G. Kerstan 18 .Pierwszym, w pewnym sensie kompleksowym opracowaniem,jest „Zeszyt 11” wychodzący w ramach publikacji„Źródeł i opracowań do historii Prus Zachodnich”, zawierającyprace dotyczące Delty Wisły trzech autorów: HugoBertrama – o zagadnieniach fizjograficznych w ujęciu historycznym,Wolfganga la Baume’a – o osadnictwie prehistorycznymi nowożytnym, oraz Otto Kloeppela – o rozwojuformy architektonicznej domu i zagrody oraz o planowaniuwsi 19 . Praca ta zawiera ogólną charakterystykę Delty Wisły15 A. Hartwich, Geographisch-historische Landesbeschreibung derer dreyenIn Polnischen Prussen liegenden Werder al des Danziger- Elbing- u.Marienburischen, Königsberg 1722, s. 37 (pisownia tytułu oryginalna).Autor o krajobrazie żuławskim pisze między innymi tak: „istniejąwszędzie bogate łąki, różne rodzaje drzew owocowych, rozbudowaneuprawy przypraw kuchennych (?!), wpływających również na urodzajnośćgleby”.16 M. Toeppen, Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig 1824,passim.17 A. Semrau, Zur Geschichte der Besiedlung des Grossen Werder im 13Jahrhundert, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaftu. Kunst zu Thorn“, H. 42, Thorn 1934, passim.18 C. E. Rhode, Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer undstatistischer hinsicht, Danzig 1871, passim; M.G. Fuchs, Beschreibungder Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer geschichtlicherund statistischer hinsicht, Elbing 1818; E.G. Kerstan, Die Geschichte desLandkreises Elbing, Elbing 1925, passim.19 H. Bertram, W. La Baume, O. Kloeppel, Das Weichsel-Nogat-Delta. Beiträgezur Geschichte seiner landschaftlichen Entwickelung, vorgeschichtlichenBesiedlung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, „Quellen undDarstellungen zur Geschichte Westpreussens, Westpreussischen Gezpunktu widzenia znakomitego hydrografa, historyka orazarchitekta. Posłużyli się oni opisem występujących zjawisk,prezentując dzieje, zabytki i formy krajobrazowe tego obszaru.Całość ma charakter raczej popularnonaukowy. Niemniejjeden z autorów – H. Bertram, zainteresował się wyraźnietakże zagadnieniem form krajobrazowych występującychna Żuławach. W przywołanej powyżej publikacji zamieściłna początku swojego artykułu wyróżnione przez siebie typykrajobrazu, ilustrując je fotografiami 20 .W zakończeniu zaś umieścił cały zestaw ilustracyjny, odnoszącgo do poszczególnych fragmentów tekstu – na przykładprzedstawił w formie widoków z lotu ptaka (fotografowałz wież kościołów) oraz opatrzył komentarzem: „typ krajobrazuz terenów o zwartych, dużych, średniowiecznych wsiachlokacyjnych” oraz „typ krajobrazu obszarów osadnictwa>>olęderskiego