Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu

Il. 33. Małe Żuławy Malborskie – droga Ząbrowo-Czarna Tama. W tym przypadku droga jest osią, od której rozchodzą się pojedyncze rzędywierzb rosnących wzdłuż rowów melioracyjnych. Kolejne rzędy tworzą regularne wnętrza krajobrazowe, doskonale widoczne z drogi.Fot. B. Lipińska.ny charakter otwartego krajobrazu Żuław Wiślanych i jegokulturowe, „sztuczne” pochodzenie. Widać wyraźnie, żeużytkowość wprowadzonych form, użyteczność przestrzenijest tu traktowana pierwszoplanowo i jest cechą wiodącą wewszelkich działaniach na rzecz kształtowania środowiska.Elementem wiążącym sieć wodną z siecią dróg są na ŻuławachWiślanych przeprawy oraz mosty, przez swoją wszechobecnośćnadając charakterystyczny rys krajobrazowi na Żuławach.Ważne, główne przeprawy promowe – dziś nieużywane bądźzamienione na stałe mosty – pozostawiły w krajobrazie ciekaweformy. Są to zjazdy przez wysokie obwałowania wielkichrzek (Wisły i Nogatu) ku nurtowi rzeki. Przecinają miękkąlinią potężnie wyniesione wały przeciwpowodziowe. Trwałemosty, to dawniej w większości zwodzone i obrotowe, nieutrudniającekomunikacji wodnej. Dzisiaj zachowane reliktowo(Rybina, Nowy Dwór Gdański, gmina Markusy).3. Osadnictwo.Wieś jest elementem, który świadczy o kształtowaniu się myśliruralistycznej, o dostosowaniu rodzaju sieci osadniczeji jej wewnętrznych form do naturalnych warunków i potrzebkolejnych społeczności. W opisie znaczenia dla krajobrazuwsi żuławskich analizowano rozmieszczenie poszczególnychjednostek osadniczych, czyli obraz sieci osadniczej. Uwypuklonezostały związki krajobrazowe, jak: panorama wsi,ekspozycja w otwartym krajobrazie, otoczeniu, pojedynczywidok na wieś – efekty zmieniające się w zależności od zagęszczeniaosad, zagród i form rozplanowania poszczególnychwsi. Wzięto także pod uwagę rodzaj rozplanowaniawsi, co daje podział terytorium Żuław Wiślanych na rejonyróżniące się wyraźnie strukturą krajobrazu w zależności odwystępowania wsi zwartych, skupionych czy osadnictwarozproszonego. Różnice wynikające ze sposobu zakomponowaniaprzestrzeni „klockami”, jakimi są zabudowania,zespoły zagrodowe, kościoły, ulice i place wiejskie wpływająna różnorodność lokalną Żuław.Il. 34. Aksonometryczna rekonstrukcja rozplanowania wsi Osice naŻuławach Gdańskich wg O. Kloeppla.Żuławy charakteryzują się urozmaiconymi formami rozplanowaniawsi. Można tu znaleźć ich wszystkie główne rodzaje.Występują wsie zwarte – placowe, owalnicowe, ulicowe;wsie skupione – rzędowe, szeregowe, przysiółki; jak równieżwystępuje na dużą skalę osadnictwo rozproszone – zagrodysamotnicze, jednodworcze.Najczęściej spotykanymi i najbardziej charakterystycznymi typowym wnętrzem wsi są: wydłużone wnętrze będącedość dużym, wspólnym dla wszystkich mieszkańców placemwe wsiach placowych i owalnicowych, oraz wnętrze długiewsi kolonizacyjnej w postaci ulicy wiejskiej obudowanejw regularnych odstępach zagrodami.Nieco więcej miejsca należy zatem poświęcić zagadnieniutypologii rozplanowania wsi na Żuławach. Z autorów polskichproblem kształtu wsi na Pomorzu porusza BogdanZaborski 125 , lecz opracowanie to nie zawiera szczegółowejklasyfikacji wsi żuławskich. Natomiast Marian Chilczuk, wykorzystującwłasne, szczegółowe studia przeprowadzone napodstawie map topograficznych i zdjęć lotniczych, w swojejpracy 126 dzieli obszar Polski na rejony, wśród których jakoodrębna jednostka występuje Mikroregion Żuławski. W jego125 B. Z aborski, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Toruń1935, passim.126 M. Chilczuk, Osadnictwo wiejskie Polski, Łódź 1970, passim.39