Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu

VI. Postać krajobrazu – jak czytać zapis histotriiw krajobrazie1. Ziemia i woda – czyli rozwójterytorialnych Żuław.Punktem wyjścia będzie obserwacja rozwoju terytorialnegoŻuław Wiślanych na tle stosunków polityczno-własnościowych.System osadniczy, jaki powstał na przestrzeni dziejóww obrębie Delty Wisły 120 ma interesujące i do dziś czytelnecechy, które ilustrują kolejne formy gospodarowania przestrzeniądelty w zależności od daty lokacji kolejnych miejscowościbądź okresu fali osadniczej. Innymi słowy, zasóbkrajobrazu kulturowego stworzony w Delcie Wisły całkowicieprzez człowieka, charakteryzuje się czytelną do dzisiajdynamiką zróżnicowanych cech przestrzennych.Badacz historii Żuław Wiślanych – H. Bertram, w swojej pracy121 wyróżnił i datował następujące etapy osiedleńcze:− obejmujący XIV wiek (czasy zakonu krzyżackiego),− od 1400 do 1700 roku (okres „olęderski”),− od 1700 do 1900 roku (okres panowania państwa pruskiego),− po 1900 roku (czasy współczesne autorowi).Bertram naniósł także na opracowaną przez siebie mapęmiejscowości istniejące przed 1300 rokiem pochodzenia staropruskiegoi pomorskiego. Łącznie daje to podział obszaruŻuław na pięć etapów rozwoju terytorialnego.Podobny podział przedstawił Walter Geisler 122 , który wyróżniłpięć okresów formowania się osadnictwa na ŻuławachWiślanych (a także w Dolinie dolnej Wisły) i nazwał je (bezpodawania datowania):− okres prehistoryczny,− czasy pomorskie,120 Obszar Delty Wisły kojarzony powszechnie z nazwą Żuławy Wiślanema także inne formy fizjograficzne, które nie powinny być nazywaneżuławami (żuławą). Żuławy (żuława) jest to teren wytworzonyprzez naturalny proces rzeczny, posiadający naturalny, grawitacyjnyodpływ wód, zaś występujące również w delcie tereny depresyjne(po osuszeniu zwane obszarami polderowymi) takiego naturalnegoodpływu nie posiadają. Nazwa Żuławy Wiślane jest więc nazwązwyczajową, utrwaloną po 1949 roku. Wcześniej dla poszczególnychobszarów w deltach Wisły i Nogatu używano określeń „żuławy” oraz„niziny”. por. K. C ebulak, Delta Wisły. System …, op. cit., s. 60-62.121 H. B ertram, Die Eindeichung … op. cit., passim.122 W. Geisler, Die Weichsellandschaft von Thorn bis Danzig,Braunschweig 1922, s. 192-219.− czasy zakonu krzyżackiego,− czasy polskie,− czasy pruskie.Oprócz mapy ilustrującej kolejne fazy rozwoju terytorialnego,W. Geisler zamieścił obszerne zestawienie tabelarycznemiejscowości żuławskich, gdzie między innymi znajduje sięinformacja, w którym z etapów osiedleńczych powstała danamiejscowość.Kolejnym opracowaniem kartograficznym, z którego możnaskorzystać przy śledzeniu etapów rozwoju terytorialnego ziemiżuławskiej, jest mapa według R.H. Nordmanna z uzupełnieniamiA. Majewskiego 123 . Co prawda obejmuje tylko deltęNogatu, lecz jest cenna z uwagi na mocno skomplikowanei bardziej dynamiczne zmiany na tym obszarze.Porównując powyższe ustalenia można zaproponować następującypodział na etapy osiedleńcze, uszczegółowionezwłaszcza w czasie kolonizacji „olęderskiej”:I etap – przedkrzyżacki (kolonizacja fryzyjsko-flamandzkai niemiecka zakonu) – do 1308 roku,II etap – okres krzyżacki (kolonizacja fryzyjsko-flamandzka– od 1308 do 1400 roku,III etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja niderlandzka)– od poł. XV wieku do poł. XVI wieku,IV etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja niderlandzka)– od poł. XVI wieku do poł. XVII wieku,V etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja niderlandzka)– od poł. XVII wieku do 1772 roku,VI etap – okres porozbiorowy (czasy zaborów – kolonizacjapaństwa pruskiego i masowa emigracja „olędrów” mennonitów)– od 1772 roku do ok.1900 roku,VII etap – okres osadnictwa najnowszego (czasy nowożytnegopaństwa niemieckiego i III Rzeszy, zanik dużych akcjikolonizacyjnych) – od ok. 1900 roku do 1945 roku.Żuławy Wiślane to teren o całkowicie równinnej formieukształtowania. Nieliczne, naturalne wyniesienia terenowe,występujące przede wszystkim w południowych rejonach, są123 J. Szeliga, Zagadnienia zamian linii brzegowej Zalewu Wiślanegow świetle wybranych map XVI-XIX wieku, [w:] „Rocznik Elbląski”, T.V, Elbląg 1972, s. 84, ryc. 19.33