E80164 Przyroda
11.05.2017 • Views
Embed Flag

E80164 Przyroda

ePAPER READ
MediaWSiP

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

7<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

4<br />

PRZYRODA

Ewa Gromek, Ewa Kłos, Wawrzyniec Kofta,<br />

Ewa Laskowska, Andrzej Melson<br />

PRZYRODA<br />

4

Podręcznik w wersji testowej, nieprzeznaczony do sprzedaży, zgodny z treścią podręcznika<br />

przesłanego do MEN w celu uzyskania dopuszczenia do użytku szkolnego zgodnie z ustawą<br />

z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe i Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej<br />

z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstaw programowych.<br />

EGZEMPLARZ NIE DO SPRZEDAŻY<br />

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne<br />

Warszawa 2017<br />

Wydanie I<br />

ISBN 978-83-02-16901-4<br />

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne:<br />

Barbara Butwiłowska (redaktor cyklu)<br />

Redakcja językowa: Anna Wlaźnik<br />

Redakcja techniczna: Agnieszka Przystańska<br />

Projekt okładki: Hanna Michalska-Baran<br />

Projekt graficzny: Marcin Franczak, Hanna Michalska-Baran<br />

Opracowanie graficzne: Zbigniew Larwa<br />

Fotoedycja: Natalia Marszałek, Agata Bażyńska<br />

Skład i łamanie: Zbigniew Larwa<br />

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna<br />

00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96<br />

KRS: 0000595968<br />

Tel. 22 576 25 00<br />

Infolinia: 801 220 555<br />

www.wsip.pl<br />

Druk i oprawa: DROGOWIEC-PL Sp. z o.o., Kielce<br />

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość<br />

możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli<br />

cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na<br />

użytek osobisty.<br />

Szanujmy cudzą własność i prawo.<br />

Więcej na www.legalnakultura.pl<br />

Polska Izba Książki

Spis treści<br />

O podręczniku<br />

Dział 1. Poznawanie przyrody<br />

1. Sposoby poznawania przyrody ................................................................................. 8<br />

2. Obserwacje przyrodnicze ........................................................................................... 12<br />

3. Doświadczenia przyrodnicze ................................................................................... 15<br />

4. Kierunki geograficzne ................................................................................................. 20<br />

5. Zmiany położenia Słońca na niebie w ciągu doby .......................................... 25<br />

6. Położenie Słońca na niebie w różnych porach roku ........................................ 29<br />

7. Podsumowanie działu „Poznawanie przyrody” ............................................... 33<br />

Dział 2. Orientacja w terenie i pogoda<br />

8. Co to jest plan? ............................................................................................................... 38<br />

9. Plan i mapa ...................................................................................................................... 42<br />

10. Korzystanie z planów i map ...................................................................................... 46<br />

11. Składniki pogody ........................................................................................................... 50<br />

12. Pomiar składników pogody ....................................................................................... 55<br />

13. Mapa pogody w różnych porach roku ................................................................... 58<br />

14. Niebezpieczeństwa związane z pogodą ............................................................... 61<br />

15. Podsumowanie działu „Orientacja w terenie i pogoda” ................................ 65<br />

Dział 3. Ja i moje ciało<br />

16. Organizm człowieka .................................................................................................... 70<br />

17. Układ ruchu ..................................................................................................................... 73<br />

18. Układ pokarmowy ......................................................................................................... 77<br />

19. Układ oddechowy .......................................................................................................... 80<br />

20. Układ krwionośny ......................................................................................................... 83<br />

21. Układ nerwowy .............................................................................................................. 86

4<br />

22. Układ rozrodczy ............................................................................................................. 88<br />

23. Zmiany zachodzące w okresie dojrzewania ....................................................... 91<br />

24. Narządy zmysłów ........................................................................................................... 94<br />

25. Jak dbać o własne ciało i otoczenie? ....................................................................... 99<br />

26. Podsumowanie działu „Ja i moje ciało” ............................................................. 103<br />

Dział 4. Ja i moje otoczenie<br />

27. Świat substancji ............................................................................................................ 108<br />

28. Niebezpieczne substancje ........................................................................................ 112<br />

29. Uszkodzenia ciała ....................................................................................................... 116<br />

30. Choroby zakaźne i zapobieganie im .................................................................... 121<br />

31. Niebezpieczne organizmy ....................................................................................... 125<br />

32. Uzależnienia ................................................................................................................. 128<br />

33. Zdrowy styl życia ......................................................................................................... 132<br />

34. Podsumowanie działu „Ja i moje otoczenie” ................................................... 135<br />

Dział 5. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy<br />

35. <strong>Przyroda</strong> ożywiona i nieożywiona. Rodzaje skał ........................................... 140<br />

36. Formy ukształtowania powierzchni Ziemi ...................................................... 144<br />

37. Warunki życia na lądzie ........................................................................................... 147<br />

38. Organizmy najbliższej okolicy ............................................................................... 151<br />

39. Las jako środowisko życia organizmów ............................................................. 155<br />

40. Organizmy różnych warstw lasu .......................................................................... 160<br />

41. Sposoby odżywiania się organizmów ................................................................. 165<br />

42. Przystosowania organizmów do zdobywania pokarmu .............................. 168<br />

43. Łąka jako środowisko życia organizmów ........................................................... 172<br />

44. Rośliny uprawne .......................................................................................................... 176<br />

45. Wody stojące i płynące ............................................................................................... 181<br />

46. Warunki życia w wodzie ........................................................................................... 185<br />

47. Organizmy słodkowodne ........................................................................................ 189<br />

48. Podsumowanie działu „Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy” .... 193<br />

Dział 6. Krajobraz najbliższej okolicy<br />

49. Wpływ działalności człowieka na krajobraz .................................................... 198<br />

50. Krajobraz wsi i miasta .............................................................................................. 202<br />

51. Krajobraz antropogeniczny ..................................................................................... 205<br />

52. Krajobraz okolicy dawniej i dziś ........................................................................... 209<br />

53. Obiekty chronione w najbliższej okolicy ........................................................... 213<br />

54. Podsumowanie działu „Krajobraz najbliższej okolicy” ............................... 219

O podręczniku<br />

5<br />

Podręcznik jest podzielony na sześć działów – każdy z nich zaczyna<br />

się barwną stroną działową z interesującymi krótkimi informacjami.<br />

W działach wyodrębniono lekcje.<br />

100<br />

161<br />

134<br />

zębów. Polega ona na powstawaniu w zębach ubytków, potocznie zwanych<br />

dziurami. Procesy zachodzące wewnątrz zębów odczuwamy jako<br />

ból. Niewielkie ubytki wypełnia lekarz stomatolog, ale bardzo zniszczony<br />

ząb często wymaga usunięcia.<br />

Warstwy lasu<br />

Korony drzew zatrzymują najwięcej światła, są też najsilniej targane<br />

przez wiatr. W koronach drzew panuje mała wilgotność, gdyż<br />

krople deszczu spływają po liściach do niższych warstw lasu.<br />

Wypoczynek czynny<br />

Wypoczynek bierny<br />

Aktywny wypoczynek jest znacznie korzystniejszy dla zdrowia człowieka<br />

niż wypoczynek bierny. Aktywność ruchowa usprawnia funkcjonowanie organizmu.<br />

Trzy zasady zachowania zdrowych zębów<br />

Aby mieć zdrowe zęby, musisz przestrzegać zasad ich higieny.<br />

Zasada 1. Po każdym posiłku szczotkuj zęby przez trzy minuty.<br />

Korony<br />

drzew<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Śmiech to zdrowie<br />

Na początku szczotkuj Później szczotkuj po-<br />

Powierzchnie<br />

1 przednią powierzchnię 2 wierzchnie zębów górnych<br />

w dół, a dolnych w górę szczotkuj ruchem<br />

ruchem kolistym.<br />

ruchem wymiatającym. kolistym.<br />

Nie zapominaj również o czyszczeniu języka. Na języku groma-<br />

3 żujące zębów<br />

górnych i dolnych zębów<br />

dzą się bakterie powodujące nieświeży oddech.<br />

Do czyszczenia przestrzeni między zębami koniecznie używaj<br />

nici dentystycznej. Jest to ważny zabieg, gdyż nie do każdego<br />

fragmentu zęba można dotrzeć szczoteczką.<br />

Zasada 2. Regularnie odwiedzaj Zasada 3. Nie jedz dużo słodyczy<br />

gabinet stomatologa.<br />

ani nie pij słodkich napojów.<br />

Kontroluj stan swoich zębów co najmniej dwa Pamiętaj:<br />

razy w roku. W razie stwierdzenia próchnicy cukier jest pożywką dla bakterii,<br />

od razu rozpocznij leczenie. Jeśli zbyt późno które są przyczyną próchnicy.<br />

zgłosisz się do dentysty, może się okazać, że<br />

chory ząb należy natychmiast usunąć.<br />

Próchnica zębów<br />

ubytek<br />

szkliwo<br />

kość<br />

Regularne badanie zębów pozwala szybko<br />

dziąsło<br />

wykryć próchnicę.<br />

Podszyt<br />

jałowiec<br />

Runo<br />

leśne<br />

Ściółka<br />

leśna<br />

dąb<br />

sosna<br />

Podszyt tworzą krzewy i młode drzewa. Do tej warstwy lasu dociera mało<br />

światła, a siła wiatru jest znikoma. Panuje tu średnia wilgotność powietrza.<br />

leszczyna<br />

klon<br />

Runo leśne, zwłaszcza mchy, zatrzymuje dużą część wody pochodzącej<br />

z opadów. Dotykając tych roślin nawet w pogodny dzień, możesz się przekonać,<br />

że są wilgotne. Do runa leśnego nie docierają podmuchy wiatru.<br />

poziomka<br />

borowik<br />

Ta warstwa znajduje się na samym dnie lasu.<br />

Jedna minuta śmiechu znaczy tyle dla organizmu co 45 minut ćwiczeń<br />

fizycznych. Dlatego ludzie obdarzeni poczuciem humoru cieszą się<br />

dobrym zdrowiem. W wielu krajach do dziecięcych oddziałów działów szpitalnych<br />

zaprasza się komików, którzy rozśmieszają małych pacjentów. U dorosłych<br />

stosuje się metodę łaskotania różnych partii ciała. Na ich samopoczucie<br />

dobrze wpływa też oglądanie komedii i słuchanie wesołej muzyki.<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Na zdrowy styl życia składa się kilka zasad:<br />

właściwe odżywianie się,<br />

higiena osobista i otoczenia,<br />

aktywność ruchowa, umiejętność odpoczywania i radzenia sobie ze stresem,<br />

poczucie humoru i życzliwość wobec innych,<br />

niepalenie papierosów, niepicie alkoholu i niezażywanie narkotyków.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Wymień zasady zdrowego stylu zycia i omów jedną z nich.<br />

2 Uzasadnij stwierdzenie: ruch i umiejetność odpoczynku są bardzo ważne<br />

dla organizmu.<br />

3 Wskaż, jakich potraw powinna się wystrzegać osoba prowadząca zdrowy<br />

styl życia.<br />

4 Wyjaśnij, dlaczego poczucie humoru i i życzliwość wobec innych jest jedną<br />

z zasad zdrowego stylu życia.<br />

Czytelne i barwne ilustracje<br />

pokazują ci opisane zagadnienia.<br />

Infografiki ułatwiają ci zapamiętanie<br />

nowych informacji.<br />

Ciekawostki pogłębiają twoją<br />

wiedzę dotyczącą lekcji.<br />

Orientowanie planu i mapy w terenie za pomocą<br />

charakterystycznych obiektów<br />

47<br />

110<br />

Właściwości ciał stałych<br />

Drobiny ciał stałych są położone tak blisko siebie, że nie można ich bar-<br />

PODSUMOWANIE DZIAŁU 1<br />

7 Poznawanie przyrody<br />

33<br />

Aby skorzystać z planu lub mapy należy plan lub mapę zorientować. Orientowanie<br />

mapy lub planu miasta polega na ustawieniu jej/jego tak, aby kierunki<br />

geograficzne na mapie lub planie pokrywały się z kierunkami w terenie. Można<br />

to zrobić w dwojaki sposób: za pomocą wybranych obiektów lub kompasu.<br />

Warszawa<br />

dziej ścisnąć, czyli ciała stałe są nieściśliwe. Ze względu na zróżnicowane<br />

linijka właściwości dzielimy je na trzy grupy. Niektóre ciała stałe możemy<br />

łatwo wygiąć, lecz gdy przestaniemy je wyginać,<br />

kreda<br />

wrócą do poprzedniej postaci. O takich ciałach<br />

stałych mówimy, że są sprężyste. Inne natomiast<br />

po wygięciu pozostają odkształcone<br />

plastelina<br />

i te nazywamy plastycznymi. Ostatnia grupa<br />

to ciała kruche. Przy próbie odkształcenia<br />

się łamią.<br />

Które ciała stałe są sprężyste,<br />

które plastyczne, a które kruche?<br />

<br />

Poznawanie przyrody jest bardzo interesujące.<br />

Zmysły umożliwiają ci jej obserwację.<br />

Pomocne są przyrządy, takie jak lornetka, lupa czy taśma<br />

miernicza. Zgłębianie tajemnic przyrody ułatwiają także<br />

doświadczenia przyrodnicze. Na dobrą orientację<br />

w terenie składa się umiejętność obserwacji położenia<br />

Słońca na niebie i wyznaczania kierunków geograficznych.<br />

DOŚWIADCZENIE<br />

Badanie właściwości ciał stałych<br />

Kolumna<br />

Zamek<br />

Zygmunta III Wazy<br />

Królewski<br />

Tu się znajdujesz.<br />

1 Ustal na planie miejsce, w którym 2 Obróć plan tak, aby 3 Teraz plan jest zorientowany.<br />

Możesz poruszać się<br />

się znajdujesz. Znajdź 2–3 obiekty kierunki w terenie i na<br />

w terenie i odszukaj je na planie. planie pokryły się ze sobą. zgodnie z wyznaczoną trasą.<br />

ZAJĘCIA TERENOWE Orientowanie mapy za pomocą kompasu<br />

Klasa powinna zostać podzielona na 3–4-osobowe zespoły.<br />

1 Przygotuj mapę topograficzną lub mapę turystyczną<br />

oraz kompas.<br />

2 Działaj w terenie. Grupy stają kilka metrów od<br />

siebie. Nauczyciel wskazuje uczniom miejsce, od którego mają<br />

zacząć pracę z mapą. Kładziemy mapę na płaskiej powierzchni.<br />

Odszukujemy na mapie miejsce, w którym znajduje się grupa.<br />

Do bocznej ramki mapy przykładamy kompas. Obracamy mapę<br />

razem z kompasem tak, aby kierunek północny wskazywany<br />

przez igłę kompasu pokrył się z kierunkiem północnym na mapie.<br />

3 Zanotuj. Mapa została zorientowana.<br />

1 Przygotuj plastelinę,<br />

plastikową linijkę, kolorową kredę.<br />

2 Wykonaj. Lekko naciśnij<br />

na te przedmioty, spróbuj je<br />

powyginać. Co sądzisz o ich kształcie,<br />

twardości, sprężystości i odporności<br />

kreda<br />

na wyginanie czy zgniatanie?<br />

linijka<br />

3 Zanotuj swoje spostrzeżenia.<br />

Oceń, który przedmiot jest zbudowany<br />

z substancji plastycznej, który<br />

ze sprężystej, a który z substancji<br />

plastelina<br />

kruchej.<br />

Otaczające nas przedmioty mają bardzo różne zastosowanie. Na przykład<br />

opona samochodu nie może się pokruszyć na dziurze w jezdni, dlatego<br />

produkuje się ją z bardzo sprężystej substancji. Garnek musi być odporny<br />

na wysoką temperaturę, więc jest wykonany z metalu. Rysik ołówka<br />

powinien zostawiać ślad na papierze – wytwarza się go z bardzo kruchej<br />

substancji, jaką jest grafit.<br />

samodzielne<br />

obserwacje<br />

i doświadczenia<br />

Poznawanie przyrody<br />

Źródła wiedzy o przyrodzie<br />

książki<br />

przyrodnicze<br />

<br />

<br />

<br />

przyrodniczy<br />

filmy<br />

przyrodnicze<br />

internet<br />

Narządy zmysłów, za pomocą których można poznawać przyrodę<br />

Zmysł wzroku Zmysł słuchu Zmysł węchu Zmysł smaku Zmysł dotyku<br />

oko ucho<br />

nos język skóra<br />

Zajęcia w terenie pokazują<br />

ci jak poznawać przyrodę w<br />

najbliższym otoczeniu.<br />

Doświadczenia i obserwacje<br />

pomagają ci uczyć się przyrody<br />

w praktyce.<br />

Podsumowania działów<br />

pomagają ci uporządkować<br />

wiedzę i ją utrwalić.<br />

Oznaczenia znajdujące się w podręczniku<br />

Pytania trudniejsze, wymagają przemyślenia i często wyszukania<br />

dodatkowych informacji.<br />

Pamiętaj, by odpowiedzi do wszystkich zadań zamieszczonych w podręczniku zapisywać w zeszycie.

Droga Uczennico, drogi Uczniu!<br />

W otaczającym Cię świecie nieustannie zachodzą ciekawe zjawiska. Po<br />

nocy przychodzi dzień, czasem pada śnieg, czasem deszcz. Niekiedy na<br />

niebie pojawia się różnobarwny łuk tęczy. Wiosną wiele roślin wytwarza<br />

kwiaty, a później owoce. Jesienią jedne ptaki odlatują w cieplejsze rejony<br />

świata, a inne przylatują z zimniejszych obszarów. Świat przyrody jest<br />

pełen zadziwiających zjawisk.<br />

Celem przedmiotu przyroda i tego podręcznika jest umożliwienie Ci bliższego<br />

spotkania ze światem wokół nas – poznania jego tajemnic, w tym<br />

przyczyn zachodzących w nim zjawisk. Nam, autorom podręcznika, zależy<br />

na tym, by pokazać Ci sposoby poznawania przyrody, zasady prowadzenia<br />

obserwacji i doświadczeń tak, by dać Ci możliwość samodzielnych<br />

poszukiwań odpowiedzi na nurtujące Cię pytania. <strong>Przyroda</strong> jest wszędzie<br />

wokół nas, trzeba tylko umieć ją dostrzegać i badać.<br />

Naukę rozpoczniesz od poznania zasad prowadzenia obserwacji i doświadczeń.<br />

Jesienią nauczysz się korzystać z planów i map, poznasz też<br />

składniki pogody. Zimą, gdy duża część przyrody ożywionej pozostaje<br />

w uśpieniu, dowiesz się, jak funkcjonuje Twój organizm. Poznasz także<br />

zasady zdrowego stylu życia. Wiosna to doskonały czas, by poznać<br />

przyrodę w najbliższym otoczeniu, zarówno w środowisku lądowym, jak<br />

i wodnym. Na koniec nauki w tym roku zastanowisz się, w jaki sposób<br />

człowiek zmienia swoje otoczenie i jak można chronić przyrodę. W kolejnych<br />

klasach szkoły podstawowej będziesz kontynuować poznawanie<br />

otaczającego nas świata na lekcjach biologii, geografii, chemii i fizyki.<br />

Podręcznik, który masz przed sobą, jest podzielony na sześć działów –<br />

w każdym wyodrębniono lekcje. Tematy są bogato ilustrowane, a podsumowania<br />

Zapamiętaj i Pytania do samokontroli pozwolą Ci na utrwalenie<br />

zdobytej wiedzy. Wiadomości dodatkowe są zawarte w ramkach zatytułowanych<br />

Ciekawostka.<br />

Mamy nadzieję, że nasz podręcznik będzie Twoim dobrym przyjacielem<br />

i przewodnikiem po pięknym, fascynującym świecie przyrody.<br />

Autorzy

1<br />

<strong>Przyroda</strong><br />

Poznawanie<br />

przyrody<br />

otacza cię ze wszystkich stron.<br />

Każdego dnia możesz poznawać jej tajemnice<br />

na wiele sposobów.<br />

Skąd drzewo<br />

wie, że nadchodzi<br />

jesień i ma zrzucić liście?<br />

Bo dni są coraz krótsze –<br />

wykazały to prowadzone<br />

doświadczenia.<br />

Nazwa<br />

atlasu, czyli książki<br />

z mapami, pochodzi<br />

od imienia Atlasa –<br />

olbrzyma z mitologii<br />

greckiej.<br />

Gdy obserwujesz<br />

przez lupę bliskie przedmioty,<br />

widzisz je powiększone.<br />

Jednak gdy patrzysz na dalekie,<br />

są pomniejszone<br />

i odwrócone.

8<br />

1<br />

Sposoby<br />

poznawania<br />

przyrody<br />

<br />

<strong>Przyroda</strong> kryje w sobie wiele tajemnic. Jak je poznać?<br />

Zadawaj pytania: Dlaczego? W jaki sposób? Co się stanie, gdy?<br />

I... szukaj na nie odpowiedzi.<br />

<strong>Przyroda</strong> nas otacza<br />

Dlaczego ptaki latają? Dlaczego kwiaty są kolorowe? – Zapewne często zadajesz takie<br />

pytania, gdy patrzysz na otaczającą cię przyrodę, czyli m.in. wszystkie organizmy<br />

oraz skały, wodę i powietrze. Ciekawi cię, dlaczego rano wschodzi słońce, a nocą na<br />

niebie widać gwiazdy; interesuje cię, dlaczego liście wiosną i latem są zielone, a jesienią<br />

stają się żółte, pomarańczowe i czerwone. Wychodząc z nauczycielem na wycieczki<br />

przyrodnicze, prowadząc obserwacje, wykonując doświadczenia podczas lekcji<br />

i w domu, odkryjesz mnóstwo tajemnic. Wiele odpowiedzi na pytania zaczynające się<br />

od Dlaczego? poznasz na lekcjach przyrody oraz czytając ten podręcznik.<br />

Dlaczego wygląd drzewa się zmienia?<br />

jesienią zimą wiosną latem<br />

Poznawanie przyrody wszystkimi zmysłami<br />

Przyrodę można poznać najlepiej, dzięki obserwacjom i doświadczeniom. W tym<br />

celu wykorzystuje się nie tylko różnorodne przyrządy, ale przede wszystkim własne<br />

zmysły. Niezależnie od tego, gdzie jesteś – w szkole, w domu, w lesie, na polu<br />

uprawnym czy na łące – zawsze odbierasz informacje z otaczającego cię świata.

9<br />

Służą ci do tego oczy, uszy, nos, język, a także skóra. Te narządy, bardzo<br />

pomocne w poznawaniu przyrody, nazywamy narządami zmysłów.<br />

Zmysły człowieka<br />

oczy – zmysł<br />

wzroku<br />

uszy – zmysł<br />

słuchu<br />

nos – zmysł<br />

węchu<br />

język – zmysł<br />

smaku<br />

skóra – zmysł<br />

dotyku<br />

oczy – dzięki nim odbierasz<br />

najwięcej informacji o otaczającym<br />

cię świecie, widzisz np. kolory<br />

i ruch<br />

uszy – pozwalają ci słyszeć m.in.<br />

plusk wody, świergot ptaków<br />

nos – umożliwia ci odczuwanie<br />

np. aromatów z kuchni czy<br />

zapachu lasu<br />

język – pozwala ci rozpoznawać<br />

smak potraw<br />

skóra, zwłaszcza dłoni<br />

– sprawia, że czujesz np. szorstkość<br />

lub gładkość przedmiotów,<br />

to czy są zimne, czy ciepłe<br />

Pamiętaj! Nie wolno próbować nieznanych roślin i grzybów, gdyż mogą być trujące.<br />

Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody<br />

Nawet młodym przyrodnikom w poznawaniu przyrody pomagają różne<br />

przyrządy. Jeśli nauczysz się z nich korzystać, wówczas więcej zobaczysz.<br />

Przed wyprawą w teren warto zaopatrzyć się w lupę i lornetkę oraz taśmę<br />

mierniczą i kompas. Do obserwacji w klasie wykorzystuje się mikroskop.<br />

OBSERWACJA<br />

Liść oglądany przez lupę<br />

1 Przygotuj liść dowolnej rośliny, np. dębu,<br />

oraz lupę.<br />

2 Obserwuj przygotowany liść gołym okiem.<br />

Następnie obejrzyj go przez lupę.<br />

3 Zanotuj. Czy możesz narysować kształt liścia,<br />

obserwując go przez lupę? Połóż liść na kartce papieru<br />

i odrysuj jego kształt. Narysuj na szkicu liścia jego fragment<br />

oglądany przez lupę. Porównaj oba rysunki.

10<br />

lornetka<br />

Lornetka ułatwi ci obserwowanie<br />

obiektów znacznie<br />

od ciebie oddalonych,<br />

np. wiewiórki siedzącej<br />

wysoko na gałęzi drzewa.<br />

mikroskop<br />

Dzięki mikroskopowi możesz<br />

dostrzec takie szczegóły<br />

budowy obiektów przyrodniczych,<br />

których nie zobaczysz<br />

przez lupę.<br />

lupa<br />

Lupa, czyli soczewka powiększająca<br />

z rączką, umożliwi<br />

ci obserwację niewielkich<br />

obiektów z bliskiej odległości,<br />

np. ślimaka.<br />

kompas mapa taśma miernicza<br />

Aby nie zabłądzić podczas<br />

wycieczki, warto mieć przy<br />

sobie kompas, czyli przyrząd<br />

służący do określania kierunków<br />

geograficznych. Kompas<br />

pomoże ci dotrzeć do celu.<br />

W przygotowaniu wycieczek<br />

są pomocne mapy, które<br />

przedstawiają dany teren<br />

w pomniejszeniu. Dzięki nim<br />

sprawdzisz, czy na trasie wycieczki<br />

jest rzeka lub las.<br />

Taśma miernicza ułatwia wykonanie<br />

pomiarów długości<br />

i szerokości różnych obiektów,<br />

np. klasy, boiska szkolnego.<br />

Pomaga zmierzyć m.in.<br />

grubość pnia drzewa.<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Badanie dna morza<br />

Wielu przyrodników interesuje się nie tylko przyrodą na<br />

lądzie, lecz także przyrodą głębin oceanów. Do badań<br />

prowadzonych na dużych głębokościach służą pojazdy<br />

podwodne, zwane batyskafami. Batyskafem można<br />

dotrzeć na głębokość nawet 10 kilometrów.<br />

batyskaf

11<br />

Źródła wiedzy o przyrodzie<br />

Dobrym źródłem wiedzy o przyrodzie są filmy przyrodnicze, książki popularnonaukowe<br />

oraz programy telewizyjne. Wiele informacji na jej temat możesz czerpać<br />

z encyklopedii, atlasów i albumów przedstawiających np. różne zwierzęta, rośliny,<br />

grzyby, minerały, skały i zjawiska przyrodnicze. Ciekawe informacje o przyrodzie<br />

znajdziesz też w internecie. Pamiętaj jednak, że w internecie nie wszystkie informacje<br />

są wartościowe i prawdziwe, dlatego wybieraj je rozważnie.<br />

Podręcznik<br />

To twoje podstawowe<br />

źródło informacji<br />

o przyrodzie.<br />

Przewodnik<br />

przyrodniczy<br />

Zawiera zdjęcia oraz<br />

opisy roślin, zwierząt<br />

i grzybów.<br />

Film przyrodniczy<br />

Pokaże ci to, co trudno<br />

zaobserwować<br />

w naturze.<br />

Internet<br />

To źródło różnorodnych<br />

informacji - od<br />

tekstów po filmy.<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Oczy, uszy, nos, język, dłonie pozwalają poznawać przyrodę.<br />

Poznajesz przyrodę dzięki obserwacjom, doświadczeniom.<br />

Przyrządami ułatwiającymi poznawanie przyrody są lornetka, lupa, mikroskop.<br />

Mapy pomagają w planowaniu wycieczki, a kompas wskazuje kierunki<br />

geograficzne i ułatwia dotarcie do celu.<br />

Źródłem wiedzy o przyrodzie są, poza lekcjami, filmy przyrodnicze, atlasy,<br />

przewodniki przyrodnicze, albumy i internet.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Wymień zmysły, które pomagają w obserwacjach przyrodniczych.<br />

2 Podaj po dwa przykłady obserwacji przyrodniczych, w których<br />

wykorzystasz lornetkę i lupę.<br />

3 Podaj przykłady dwóch obiektów, organizmów, które można obserwować<br />

tylko przez mikroskop.<br />

4 Wyjaśnij, do czego są potrzebne mapa i kompas.<br />

5 Wymień źródła wiedzy o przyrodzie.

12<br />

2 Obserwacje przyrodnicze<br />

<br />

Obserwacja przyrodnicza jest czymś więcej niż tylko oglądaniem<br />

danego przedmiotu lub zjawiska. Każda obserwacja powinna być<br />

starannie przemyślana i zaplanowana.<br />

Obserwacje przyrody<br />

Przyrodę możesz poznawać za pomocą obserwacji. Idąc do szkoły czy na<br />

wycieczkę, a także będąc w domu, staraj się zwracać uwagę na to, co się<br />

dzieje wokół ciebie. Obserwacja nie jest tylko zwykłym patrzeniem na coś,<br />

to znacznie więcej. Dzięki niej zdobywasz nową wiedzę. A obserwować<br />

można właściwie wszystko, na przykład zjawiska przyrodnicze, zwierzęta<br />

czy rośliny. Pamiętaj jednak, aby podczas przyglądania się przyrodzie zachować<br />

ostrożność.<br />

W parku mogę<br />

obserwować różne<br />

zwierzęta, na przykład<br />

wiewiórkę...<br />

...a także łabędzia<br />

z młodymi<br />

wiewiórka<br />

łabędź z młodymi

13<br />

Co można obserwować?<br />

paź królowej<br />

sosna<br />

świerk<br />

modrzew<br />

gąsienica motyla<br />

szyszki drzew<br />

tęcza<br />

Dzięki obserwacji możesz się dowiedzieć, jak zachodzi dane zjawisko, jak<br />

wygląda wybrana przez ciebie roślina. Aby obserwacja była właściwa, nie<br />

możesz zaburzać przebiegu zjawiska, zrywać obserwowanej rośliny ani mić zwierzęcia. Obserwacja bowiem ma pokazać proces naturalny.<br />

kar-<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Dieta bocianów<br />

Obserwacje bocianów w Polsce wykazały,<br />

że – wbrew temu, co sądzi większość<br />

ludzi – głównym pożywieniem<br />

tych ptaków nie są wcale żaby, lecz<br />

inne drobne zwierzęta, na przykład<br />

owady, jaszczurki, myszy, a nawet krety.<br />

Bociany często polują z zasadzki, tak<br />

jak koty. Cierpliwie wyczekują przy<br />

wejściu do nory, a gdy ukaże się w nim<br />

mysz, błyskawicznie chwytają ją długim<br />

dziobem.<br />

bocian<br />

Sposoby dokumentowania obserwacji<br />

Sposoby dokumentowania, czyli utrwalania obserwacji<br />

przyrodniczych, mogą być różnorodne. Jednym<br />

z nich jest zrobienie zdjęcia danego obiektu przyrodniczego.<br />

Innym jest opisanie obserwowanego<br />

obiektu – na przykład jego wyglądu zewnętrznego czy<br />

kiełkujące nasiono fasoli

14<br />

sójka na skrzydłach ma<br />

niebiesko-czarne piórka .<br />

sójka<br />

zachowania. Opis obiektu, często uzupełniony rysunkiem,<br />

jest główną częścią karty obserwacji, czyli opisu<br />

zaobserwowanych cech lub zjawisk. Dokumentowanie<br />

obserwacji ułatwia zauważenie i zapamiętanie wielu<br />

ważnych szczegółów obserwowanego obiektu. Zawsze<br />

opisz swoją obserwację, to znaczy podaj dzień,<br />

miesiąc i rok oraz miejsce obserwacji. Podczas obserwacji<br />

możesz dopisywać swoje spostrzeżenia do karty<br />

obserwacji codziennie, co tydzień lub co miesiąc,<br />

w zależności od tego, co obserwujesz. Pamiętaj jednak,<br />

że na podstawie jednej obserwacji nie wolno wyciągać<br />

wniosków. Możesz to zrobić dopiero po kilkukrotnym<br />

powtórzeniu obserwacji.<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Obserwacja przyrodnicza dostarcza informacji na temat zjawisk<br />

zachodzących w przyrodzie oraz wyglądu i zachowań różnych organizmów.<br />

Dobrym sposobem dokumentowania obserwacji są zdjęcia, rysunki i opis<br />

w karcie obserwacji.<br />

Na zdjęciu lub w karcie obserwacji należy wpisać datę i określić miejsce,<br />

w którym została przeprowadzona obserwacja.<br />

Wnioski z obserwacji można wyciągnąć tylko wtedy, gdy obserwowane<br />

zjawiska zachodzą w przyrodzie zawsze co jakiś cza, a nie jednorazowo.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Wyjaśnij, co to jest obserwacja przyrodnicza.<br />

2 Podaj cztery przykłady zjawisk, obiektów lub organizmów, które można obserwować.<br />

3 Wymień sposoby dokumentowania obserwacji.<br />

4 Zaproponuj w zeszycie kartę obserwacji dowolnego obiektu.

15<br />

3 Doświadczenia przyrodnicze<br />

<br />

Na pewno już wiesz, że prowadzenie własnych doświadczeń daje dużo<br />

radości. Doświadczenia przyrodnicze to dobry sposób na poznawanie<br />

przyrody.<br />

Intrygujące pytania<br />

Z pewnością często zadajesz sobie pytanie: Co się stanie, gdy...?<br />

Takich pytań każdego dnia możesz mieć mnóstwo. Oczywiście nie na<br />

wszystkie z nich znasz odpowiedź, jednak możesz tej odpowiedzi poszukać.<br />

By ją znaleźć, w wielu wypadkach wystarczy przeprowadzić doświadczenie<br />

przyrodnicze, czyli badanie organizmów, przedmiotów lub zjawisk.<br />

Co się stanie, gdy podczas<br />

mrozu wystawimy szklaną<br />

butelkę z wodą na dwór?<br />

Co się stanie, gdy zielone<br />

pomidory położymy<br />

na parapecie?<br />

Co się stanie, gdy<br />

do niebieskiej farby plakatowej<br />

dodamy żółtą farbę?<br />

Karta doświadczenia<br />

Doświadczenia wykonuje się w warunkach zbliżonych do naturalnych.<br />

Przebieg doświadczenia ilustruje karta doświadczenia. Jest ona bardzo pomocna,<br />

gdyż w sposób uporządkowany wskazuje kolejne kroki niezbędne<br />

do przeprowadzenia danego doświadczenia.

16<br />

Temat:<br />

Co się stanie, gdy wstawimy kwiat o białych płatkach<br />

do wody z niebieskim atramentem?<br />

Potrzebne materiały<br />

(czyli przedmioty niezbędne do przeprowadzenia<br />

doświadczenia):<br />

2 szklanki, niebieski atrament, woda,<br />

2 kwiaty z białymi płatkami (na przykład<br />

tulipany).<br />

KARTA DOŚWIADCZENIA<br />

data:<br />

Przebieg doświadczenia<br />

(czyli opis, jak należy przeprowadzić<br />

doświadczenie): oba naczynia napełnij<br />

wodą, do jednego z nich wlej<br />

dodatkowo łyżeczkę niebieskiego<br />

atramentu. Do każdego z naczyń<br />

wstaw jeden kwiat.<br />

Obserwacje:<br />

codziennie obserwuj i zapisuj, co<br />

dzieje się z kwiatami w obu naczyniach,<br />

czy zmieniają barwę.<br />

próba<br />

badawcza<br />

data:<br />

próba<br />

kontrolna<br />

Wynik doświadczenia:<br />

zapisz, po ilu dniach i w którym<br />

naczyniu kwiat zmienił barwę.<br />

Wnioski:<br />

sformułuj wniosek, odpowiadając<br />

na pytanie:<br />

Dlaczego kwiat zmienił barwę?<br />

próba<br />

badawcza<br />

próba<br />

kontrolna<br />

Wniosek może być następujący:<br />

Zabarwiona woda dostała się przez łodygę aż do płatków kwiatu rośliny.

17<br />

Karta doświadczenia ma ustalone punkty: temat, potrzebne materiały,<br />

przebieg doświadczenia, obserwacje, wynik doświadczenia i wnioski.<br />

Próba kontrolna i próba badawcza<br />

Zestaw doświadczalny składa się z próby kontrolnej i próby badawczej.<br />

W doświadczeniu opisanym w karcie naczynie z czystą wodą i kwiatem jest<br />

próbą kontrolną. W tej próbie kwiat pozostaje w niezmienionych warunkach.<br />

W próbie badawczej jeden czynnik zmieniono – woda została zabarwiona<br />

atramentem. Do barwy płatków kwiatu z próby kontrolnej porównujemy<br />

barwę płatków kwiatu z próby badawczej.<br />

Dzięki próbie kontrolnej wiesz, że wnioski z doświadczenia są prawdziwe.<br />

Gdyby tej próby nie było, można by pomyśleć, że płatki kwiatu zmieniają<br />

barwę i stają się niebieskie z upływem czasu, a nie pod wpływem atramentu<br />

dodanego do wody.<br />

DOŚWIADCZENIE<br />

Czy powietrze jest potrzebne, żeby świeczka się paliła?<br />

Uwaga: Doświadczenie należy wykonywać<br />

w obecności osoby dorosłej.<br />

1 Przygotuj dwie świeczki, dwa słoiki<br />

(większe od świeczki), zapałki.<br />

2 Wykonaj. Zapal obie świeczki. Obok<br />

pierwszej postaw słoik, a drugą nakryj słoikiem. Obserwuj<br />

płomień obu świeczek.<br />

3 Zanotuj. Czy coś stało się z płomieniem<br />

świeczki? Jak myślisz, dlaczego? Co stanowiło zestaw<br />

badawczy, a co zestaw kontrolny?<br />

Świeczka się pali.<br />

Świeczka przykryta<br />

słoikiem zgasła.<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Jak zmniejszyć nadmuchany balon<br />

bez wypuszczania powietrza?<br />

Jest to proste. Nadmuchaj balon, zawiąż jego koniec, aby<br />

powietrze nie uciekało, i włóż do lodówki na dwie godziny.<br />

Przedtem jednak zmierz obwód balonu. Gdy wyjmiesz<br />

balon z lodówki i zmierzysz obwód ponownie, okaże się,<br />

że jest mniejszy. Balon pozostawiony w ciepłym miejscu<br />

będzie się natomiast powiększał.

18<br />

JAK WYKONYWAĆ DOŚWIADCZENIA PRZYRODNICZE?<br />

Doświadczenia pozwalają na badanie różnych organizmów: roślin, zwierząt, grzybów i bakterii,<br />

a także zjawisk i procesów oraz właściwości przedmiotów. Warunki doświadczenia można świadomie<br />

dobierać i zmieniać, należy je jednak kontrolować.<br />

Doświadczenie przeprowadza się po to, aby uzyskać odpowiedź<br />

na postawione wcześniej pytanie.<br />

1 Przykładowe pytanie<br />

Czy woda jest potrzebna roślinom do życia?<br />

Badacz przypuszcza, jaki może być wynik<br />

doświadczenia, a ono potwierdza to przewidywanie<br />

(hipotezę) lub mu zaprzecza. Jeżeli wynik<br />

doświadczenia jest sprzeczny z przewidywaniem,<br />

to trzeba sformułować nową hipotezę.<br />

2 Przewidywanie<br />

(hipoteza)<br />

Rośliny giną bez wody.<br />

Doświadczenie powinno być dokładnie zaplanowane<br />

i przygotowane. Badane organizmy<br />

muszą należeć do tego samego gatunku, być<br />

w tym samym wieku i mieć podobne rozmiary.<br />

Doświadczenia na zwierzętach mogą przeprowadzać<br />

tylko naukowcy i jedynie, gdy uzyskają na to<br />

specjalną zgodę. Należy zgromadzić potrzebne<br />

materiały i określić czas trwania doświadczenia.<br />

3 Potrzebne materiały<br />

Takie same rośliny, np. gerbery, oraz woda.<br />

Wszystkie organizmy powinny być badane<br />

w takich samych warunkach, a części z nich<br />

można zmienić tylko jeden czynnik, którego<br />

wpływ analizujemy. Pozostałe czynniki nie są<br />

zmieniane i w obu grupach rośliny mają m.in.<br />

potrzebną ilość światła i właściwą temperaturę<br />

otoczenia.<br />

próba kontrolna<br />

próba badawcza<br />

woda<br />

4 Przebieg doświadczenia<br />

Organizmy należy podzielić na dwie grupy<br />

– próby: kontrolną i badawczą.<br />

W próbie kontrolnej rośliny mają dostęp do<br />

wody, tak jak w warunkach naturalnych. Rośliny<br />

są regularnie podlewane.<br />

W próbie badawczej jest zmieniony tylko<br />

jeden z czynników, którego wpływ się bada,<br />

np. dostęp do wody. Te rośliny nie są podlewane.<br />

Podczas wykonywania doświadczenia<br />

należy prowadzić obserwacje i dokumentować<br />

uzyskane wyniki. Doświadczenie<br />

należy kilka razy powtórzyć, aby się upewnić,<br />

że otrzyma się takie same lub bardzo podobne<br />

wyniki.<br />

5 Wynik<br />

Rośliny z próby badawczej zwiędły i uschły.<br />

Gdy otrzymane wyniki są powtarzalne, wtedy<br />

można wyciągnąć wnioski z doświadczenia.<br />

6 Wniosek<br />

Odpowiednia ilość wody jest potrzebna<br />

roślinom do życia.<br />

Wniosek wyciąga się na podstawie wyników<br />

doświadczenia.

19<br />

Prowadzenie doświadczeń przyrodniczych<br />

Doświadczenia wykonuje się w kontrolowanych warunkach, zbliżonych<br />

do naturalnych. Wymaga to przestrzegania określonych zasad.<br />

Zasady przeprowadzania doświadczeń<br />

Doświadczenia muszą być bezpieczne dla ciebie i innych, nie mogą<br />

wyrządzać nikomu krzywdy. Nie mogą przysparzać bólu organizmom, m,<br />

które badamy.<br />

Każde doświadczenie trzeba starannie zaplanować. Pozwoli to<br />

na wcześniejsze zgromadzenie potrzebnych materiałów i przyrządów.<br />

Doświadczenie powinno być starannie przeprowadzone i udokumentowane<br />

zgodnie z wcześniej opracowaną kartą doświadczenia.<br />

Wyniki doświadczenia należy rzetelnie i starannie opisać.<br />

Nie wolno podawać wyników nieprawdziwych.<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Dzięki doświadczeniom można uzyskać odpowiedź na pytanie:<br />

Co się stanie, gdy...?<br />

Karta doświadczenia ma ustalone punkty: temat, spis potrzebnych<br />

materiałów, opis przebiegu doświadczenia, miejsce na wpisanie obserwacji,<br />

wyników doświadczenia i wniosków.<br />

Podczas przeprowadzania doświadczenia należy przestrzegać określonych zasad.<br />

W każdym doświadczeniu powinny być próba kontrolna i próba badawcza.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Podaj przykład pytania, na które uzyskasz odpowiedź,<br />

gdy przeprowadzisz doświadczenie.<br />

2 Wymień punkty, które powinna zawierać karta doświadczenia.<br />

3 Wyjaśnij, czym różni się w zestawie doświadczalnym próba kontrolna<br />

od próby badawczej.<br />

4 Wymień zasady, których należy przestrzegać podczas prowadzenia<br />

doświadczeń.

20<br />

<br />

4 Kierunki geograficzne<br />

Aby dobrze orientować się w terenie, odnaleźć zgubioną drogę,<br />

przydatna jest umiejętność wyznaczania kierunków geograficznych,<br />

np. na mapie.<br />

Główne kierunki geograficzne<br />

Na dobrze znanym terenie umiejętność wyznaczania kierunków świata nie<br />

jest potrzebna. Przyda się natomiast, gdy zamierzasz wyruszyć na wycieczkę<br />

lub posłużyć się mapą. Bez względu na to, czy jesteś w mieszkaniu, w lesie,<br />

czy nad morzem, kierunki świata – czyli kierunki geograficzne – pozostają<br />

takie same. Jeżeli staniesz na otwartej przestrzeni, możesz obserwować miejsce<br />

wschodu i zachodu Słońca. Około godziny 12.00 Słońce osiąga najwyższy<br />

punkt na niebie, czyli góruje.<br />

Wyznaczanie kierunków za pomocą Słońca<br />

Gdy podczas górowania Słońca staniesz tyłem do niego, to rzucasz cień,<br />

który pomoże ci określić kierunki geograficzne. Przed sobą będziesz<br />

mieć kierunek północny, za sobą – południowy,<br />

po prawej ręce – kierunek wschodni, a po lewej<br />

– zachodni. Wschód, zachód, północ<br />

i południe to kierunki główne.<br />

Kierunki geograficzne na mapach<br />

zapisuje się za pomocą<br />

skrótów, a tych najczęściej<br />

N (północ)<br />

używa się w języku angielskim.<br />

Są to skróty między-<br />

Chłopiec stoi tyłem do Słońca<br />

narodowe.<br />

około godziny 12.00.<br />

S (południe)<br />

W (zachód)<br />

E (wschód)

21<br />

Do wyznaczania kierunków geograficznych możesz również wykorzystać gnomon,<br />

czyli prosty patyk wbity w ziemię. W słoneczny dzień obserwuj długość<br />

cienia rzucanego przez gnomon w ciągu około 40 minut. Obserwację rozpocznij<br />

20 minut przed godziną 12.00 i zakończ 20 minut po godzinie 12.00. Kierunek,<br />

w którym pada najkrótszy cień patyka, to dokładnie kierunek północny.<br />

ZAJĘCIA W TERENIE<br />

Wyznaczanie w terenie<br />

kierunku północnego<br />

za pomocą gnomonu<br />

Zajęcia powinny odbywać się w słoneczny dzień<br />

od godziny 11.30 do godziny 12.30 na terenie otwartym,<br />

aby promienie słoneczne bez przeszkód docierały<br />

do powierzchni Ziemi. Klasa może zostać podzielona<br />

na 3–4-osobowe zespoły.<br />

1 Przygotuj tyczkę o długości ok. 150 cm, sznurek<br />

ok. 3 m długości, zegarek na rękę, krótszy sztywny patyczek,<br />

notatnik do zapisania obserwacji (taki zestaw powinna<br />

mieć każda grupa).<br />

2 Działaj w terenie. Grupy stają kilka metrów<br />

od siebie na terenie umożliwiającym wbicie w ziemię tyczki (gnomonu).<br />

Na wbitą tyczkę (gnomon) zakładamy pętlę ze sznurka.<br />

Obserwację długości cienia rozpoczynamy o godzinie 11.40. Sprawdzamy,<br />

jaka jest długość cienia (i rysujemy ten cień), rozciągając<br />

sznurek od tyczki do końca cienia.<br />

Na końcu sznurka przywiązujemy patyczek i przy naciągniętym<br />

sznurku rysujemy okrąg wokół tyczki. Czynność powtarzamy<br />

co 10 minut, aż do godziny 12.30, za każdym razem rysując okrąg<br />

wokół gnomonu. Okręgi rysowane wokół gnomonu pozwolą<br />

nam dokładnie wskazać najkrótszy cień tyczki.<br />

3 Zanotuj. Najkrótszy cień wskazuje górowanie Słońca<br />

w danym dniu. Kierunek, w którym pada najkrótszy cień,<br />

to kierunek północny.<br />

N<br />

gnomon<br />

Kierunek geograficzny<br />

Skrót polski<br />

Skrót międzynarodowy<br />

(nazwa kierunku w języku angielskim)<br />

Północ płn. lub pn. N (north)<br />

Południe płd. lub pd. S (south)<br />

Wschód wsch. E (east)<br />

Zachód zach. W (west)

22<br />

Kierunek<br />

północny<br />

można łatwo<br />

wyznaczyć<br />

za pomocą<br />

kompasu.<br />

Wyznaczanie kierunków geograficznych<br />

za pomocą kompasu<br />

Najczęściej wyznaczanym kierunkiem głównym jest kierunek północny.<br />

Znając go, możesz wyznaczyć pozostałe kierunki geograficzne.<br />

Kierunki geograficzne w terenie najłatwiej i najdokładniej można wyznaczyć<br />

za pomocą specjalnego przyrządu – kompasu. Kompas należy<br />

trzymać poziomo i ustawić jego tarczę tak, aby koniec igły magnetycznej<br />

pokrył się dokładnie z zaznaczonym na tarczy znakiem północy.<br />

Inne sposoby wyznaczania kierunków geograficznych<br />

Jak wyznaczyć kierunki geograficzne, kiedy nie widzisz Słońca, podpowie<br />

ci sama przyroda. Przyjrzyj się porośniętym mchem pniom drzew i ogromnym<br />

głazom. Więcej mchu rośnie zwykle na korze drzew lub na głazach<br />

od strony północnej, gdzie nie docierają promienie słoneczne i panuje większa<br />

wilgotność powietrza. Mrowiska są bardziej spadziste od strony północnej,<br />

dzięki czemu w mrowisku jest cieplej. Podobnie korony samotnie rosnących<br />

<strong>Przyroda</strong> a wyznaczanie kierunków geograficznych<br />

Gdy nie widać Słońca, w wyznaczaniu kierunków geograficznych<br />

pomoże obserwacja przyrody.<br />

Głaz<br />

Pień drzewa<br />

więcej mchu od strony północnej<br />

Samotne drzewo<br />

bardziej porośnięty mchem od strony północnej<br />

Mrowisko<br />

krótsze i cieńsze gałęzie od strony północnej<br />

bardziej spadziste od strony północnej

23<br />

drzew są zwykle mniej rozłożyste od strony północnej, a szersze od południowej.<br />

Dlaczego? Od strony południowej do liści drzewa dociera więcej światła.<br />

Jeśli zaś zamierzasz wyznaczyć kierunki w terenie zabudowanym, pamiętaj,<br />

że anteny satelitarne umieszczane na dachach domów są zwykle zwrócone<br />

w kierunku południowym.<br />

Wyznaczanie kierunku północnego w nocy<br />

W nocy – jeżeli gwiazdy są dobrze widoczne – możesz wyznaczyć kierunki<br />

geograficzne, odnajdując na niebie Gwiazdę Polarną (zwaną też Gwiazdą<br />

Północną). W tym celu należy znaleźć na niebie tak zwany Wielki Wóz (patrz<br />

rys. s. 24), który jest zbiorem siedmiu jasno świecących gwiazd. Zwróć uwagę<br />

na odległość między gwiazdami znajdującymi się w tylnej części Wielkiego<br />

Wozu (między tylnymi kołami). Odlicz pięć takich odcinków (odległości)<br />

w górę, a na przedłużeniu tej linii znajdziesz Gwiazdę Polarną. Wyciągnij<br />

rękę w kierunku Gwiazdy Polarnej i powoli opuszczaj ją pionowo. Dłoń znajdująca<br />

się na wysokości twoich oczu wskazuje kierunek północny.<br />

Wyznaczanie pośrednich kierunków geograficznych<br />

Jeśli potrafisz już w różnych warunkach wskazać kierunki główne na widnokręgu,<br />

możesz łatwo wyznaczyć kierunki pośrednie. Kierunkami pośrednimi<br />

są: kierunek północno-zachodni (płn.-zach.), północno-wschodni (płn.-wsch.),<br />

południowo-zachodni (płd.-zach.) i południowo-wschodni (płd.-wsch.). Na ich<br />

oznaczenie przyjęto międzynarodowe skróty – odpowiednio: NW, NE, SW i SE.<br />

Jeśli narysuje się linie łączące kierunki główne i pośrednie, powstanie róża<br />

kierunków, czyli róża wiatrów.<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Historia kompasu<br />

Kompas wynaleziono w Chinach ponad 2 tysiące lat temu. Dawne<br />

kompasy wyglądały inaczej niż te używane obecnie. Początkowo<br />

były wykorzystywane do wyznaczenia najkorzystniejszych miejsc pod<br />

budowę domów. Praktyczne zastosowanie kompasu do wyznaczania<br />

kierunków geograficznych przypada na okres między X a XII wiekiem.<br />

W Europie kompas pojawił się pod koniec XII wieku.<br />

dawny kompas chiński

24<br />

Kierunek północny nocą<br />

Róża wiatrów<br />

Mały Wóz<br />

Gwiazda<br />

Polarna<br />

NW<br />

NE<br />

Wielki Wóz<br />

SW<br />

SE<br />

Odnalezienie na niebie Gwiazdy Polarnej umożliwia<br />

wyznaczenie kierunku północnego w nocy.<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Wyróżnia się cztery główne kierunki geograficzne: północ (N), południe<br />

(S), wschód (E) i zachód (W). Można je wyznaczyć za pomocą kompasu,<br />

gnomonu i Słońca.<br />

W pochmurny dzień kierunek północny można określić, obserwując drzewa<br />

i głazy porośnięte mchem, korony samotnych drzew oraz mrowiska w lesie.<br />

W pogodną noc, gdy są widoczne gwiazdy, kierunek północny można<br />

wyznaczyć, znajdując Gwiazdę Polarną.<br />

Mając wyznaczony kierunek północny, można określić pozostałe główne<br />

kierunki geograficzne i kierunki pośrednie oraz narysować różę kierunków.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Wymień główne kierunki geograficzne. Podaj ich polskie i międzynarodowe<br />

skróty.<br />

2 Opisz wybrany sposób wyznaczania kierunków głównych w słoneczny<br />

dzień.<br />

3 Wyjaśnij, w jaki sposób wyznaczysz kierunki geograficzne w terenie<br />

w pochmurny dzień.<br />

4 Wyjaśnij, w jaki sposób wyznaczysz kierunki geograficzne w terenie<br />

w pogodną noc.

5<br />

Zmiany<br />

położenia Słońca<br />

na niebie w ciągu doby<br />

25<br />

<br />

Obserwując Słońce w ciągu dnia, łatwo zauważysz, że ,,przesuwa się”<br />

ono po niebie. W mieszkaniu rano możesz je widzieć przez jedno okno,<br />

a po popołudniu przez drugie. W rzeczywistości to Ziemia się porusza,<br />

a Słońce jest nieruchome.<br />

Widnokrąg<br />

Aby dobrze zrozumieć, co to jest widnokrąg, stań w takim miejscu,<br />

w którym będziesz mieć wokół siebie otwartą przestrzeń. Może to być<br />

górski szczyt, punkt widokowy, rozległa łąka, pole lub statek na morzu.<br />

Widnokrąg i linia widnokręgu<br />

Nad morzem zarówno widnokrąg,<br />

jak i linia widnokręgu są bardzo dobrze<br />

widoczne. Im wyżej stoimy, obserwując<br />

widnokrąg, tym dalej będzie widoczna<br />

linia widnokręgu.<br />

linia widnokręgu widziana przez chłopca<br />

dziewczynkę<br />

linia widnokręgu widziana przez dziewczynkę<br />

widnokrąg

26<br />

Obszar w zasięgu twojego wzroku, rozciągający się wokół ciebie i widoczny<br />

w kształcie koła, jest widnokręgiem. Linię, wzdłuż której ląd lub woda<br />

pozornie styka się z niebem, nazywamy linią widnokręgu. Widnokrąg<br />

dobrze jest obserwować z brzegu morza, gdyż wówczas nic nie zasłania<br />

większości przestrzeni wokół nas. Jeśli będziesz mieć taką możliwość,<br />

wejdź na latarnię morską, wtedy zobaczysz, że poszerzył się obszar, który<br />

widzisz, czyli widnokrąg.<br />

Położenie Słońca na niebie w ciągu dnia<br />

Kiedy Słońce pokonuje drogę<br />

nad widnokręgiem, jest dzień<br />

(strzałki pokazują pozorną<br />

drogę Słońca nad widnokręgiem).<br />

górowanie Słońca<br />

wschód Słońca<br />

zachód Słońca<br />

Ruch Słońca po niebie jest złudzeniem, bo w rzeczywistości Słońce jest<br />

nieruchome, a porusza się Ziemia. Dlatego mówimy, że ruch Słońca jest<br />

pozorny. ,,Wędrówka’’ Słońca po niebie rozpoczyna się rano od pojawienia<br />

się jego tarczy na linii widnokręgu. Chwilę później Słońce znajduje się<br />

już nad tą linią. Ten moment nazywamy wschodem Słońca. Z upływem

27<br />

czasu Słońce na niebie ,,wznosi się” coraz wyżej i około godziny 12.00<br />

w południe znajduje się najwyżej. Ten moment to południe słoneczne –<br />

Słońce jest wtedy najwyżej w swojej drodze, czyli góruje. Następnie Słońce<br />

,,zniża się”, aby pod koniec dnia ,,schować się” za linią widnokręgu – jest<br />

to zachód Słońca. Kiedy Słońce znajduje się nad linią widnokręgu, trwa<br />

dzień, a kiedy się za nią „chowa”, zaczyna się noc. Dzień i noc tworzą<br />

dobę, która trwa 24 godziny. Czy wszystkie dni w roku trwają tyle samo<br />

godzin? Jeżeli będziesz przez cały rok obserwować pozorny ruch Słońca<br />

po niebie, zorientujesz się, że w Polsce latem Słońce znajduje się długo<br />

nad widnokręgiem, a zimą – znacznie krócej.<br />

Dobowy rytm życia<br />

Następowanie po sobie dni i nocy decyduje o dobowym rytmie życia wszystkich organizmów. Dla<br />

większości przyrody żywej, dla ciebie również, dzień to czas aktywności, a noc to czas odpoczynku.<br />

Owce są aktywne<br />

w ciągu dnia.<br />

Owce śpią<br />

w nocy.<br />

Długość cienia<br />

Wszystkie obiekty oświetlane przez Słońce rzucają cień. Przyczyną zmian<br />

długości cienia jest pozorna zmiana położenia Słońca na niebie. Pamiętaj,<br />

że „ruch” Słońca po niebie jest złudzeniem obserwatora.<br />

CIEKAWOSTKA<br />

„Bocianie gniazdo” na statkach<br />

Dawno temu, zanim wynaleziono radary, prowadzenie obserwacji na<br />

statku było możliwe dzięki „bocianiemu gniazdu”. Była to platforma,<br />

kosz lub beczka umieszczona w możliwie najwyższym punkcie<br />

statku (na maszcie). „Bocianie gniazdo” dawało możliwość obserwowania<br />

jak największego obszaru widnokręgu.<br />

„bocianie<br />

gniazdo”

28<br />

Zmiany długości cienia w ciągu dnia<br />

Długość cienia drzewa zależy od położenia Słońca nad widnokręgiem.<br />

Rankiem, kiedy Słońce znajduje<br />

się nisko nad widnokręgiem,<br />

cienie drzew są długie.<br />

W południe słoneczne, kiedy<br />

Słońce góruje, czyli znajduje<br />

się najwyżej nad nami, cienie<br />

są najkrótsze,<br />

Natomiast pod koniec<br />

dnia cienie drzew znów się<br />

wydłużają.<br />

po wschodzie Słońca<br />

w południe<br />

przed zachodem Słońca<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Widnokrąg to obszar w zasięgu wzroku obserwatora na otwartej<br />

przestrzeni.<br />

Linia widnokręgu to linia pozornego styku nieba z Ziemią.<br />

Ruch Ziemi powoduje, że w ciągu dnia Słońce jest widoczne w różnych<br />

miejscach nad widnokręgiem.<br />

Cienie obiektów rano i wieczorem są długie, a w południe – krótkie.<br />

W południe słoneczne Słońce jest najwyżej na niebie – góruje.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Podaj trzy przykłady miejsc, z których linia widnokręgu jest dobrze<br />

widoczna.<br />

2 Wyjaśnij, dlaczego w mieście zwykle trudno jest zaobserwować moment<br />

wschodu i zachodu Słońca.<br />

3 Wyjaśnij, dlaczego cienie drzew w południe są najkrótsze, a rano<br />

i wieczorem znacznie dłuższe.

6<br />

Położenie<br />

Słońca na niebie<br />

w różnych porach roku<br />

29<br />

<br />

Znasz już pozorny ruch Słońca po niebie w ciągu dnia, wiesz<br />

również, że to Ziemia porusza się w stosunku do Słońca. Zauważasz,<br />

że w ciągu roku dni i noce mają różną długość i różne są miejsca<br />

wschodu i zachodu Słońca. Zmienia się „trasa” pozornej wędrówki<br />

Słońca po niebie.<br />

Obserwacja wędrówki Słońca po niebie<br />

od 21 marca<br />

21 marca Słońce wschodzi dokładnie na wschodzie widnokręgu około<br />

godziny 6 rano, a zachodzi na zachodzie około godziny 18.00. Dzień i noc<br />

trwają po 12 godzin, a więc są sobie równe. Nazywa się to równonocą<br />

wiosenną. Jest to też pierwszy dzień wiosny. Kolejne dni po 21 marca są<br />

coraz dłuższe, a noce – krótsze.<br />

Od 22 marca z każdym dniem wschód i zachód Słońca przesuwają się<br />

na północ, a jego droga staje się coraz dłuższa. Słońce wschodzi coraz<br />

wcześniej, a zachodzi coraz później.<br />

Obserwacja wędrówki Słońca po niebie<br />

od 22 czerwca<br />

22 czerwca droga Słońca nad widnokręgiem jest najdłuższa, górowanie<br />

Słońca jest najwyżej w ciągu roku. To pierwszy dzień lata i nazywa się go<br />

przesileniem letnim, jest najdłuższym dniem w roku.<br />

Od 23 czerwca, po przesileniu letnim, droga Słońca nad widnokręgiem<br />

stopniowo ulega skróceniu, dni też stają się krótsze, a noce – dłuższe.<br />

Słońce wschodzi coraz bliżej wschodu, a zachodzi bliżej zachodu.

30<br />

Obserwacja wędrówki Słońca po niebie<br />

od 23 września<br />

23 września Słońce wschodzi dokładnie na wschodzie, a zachodzi na zachodzie,<br />

podobnie jak 21 marca. Dzień i noc mają po 12 godzin, jest to<br />

równonoc jesienna. 23 września to też pierwszy dzień jesieni.<br />

Po 23 września droga Słońca nad widnokręgiem nadal się skraca.<br />

równonoc<br />

wiosenna<br />

wiosna<br />

21 marca<br />

przesilenie<br />

letnie<br />

lato<br />

22 czerwca<br />

równonoc<br />

jesienna<br />

23 września<br />

przesilenie<br />

22 grudnia<br />

zimowe<br />

jesień<br />

zima<br />

Obserwacja wędrówki Słońca po niebie<br />

od 22 grudnia<br />

22 grudnia dzień jest najkrótszy w roku, a noc – najdłuższa. Miejsca wschodu<br />

i zachodu Słońca przesuwają się w kierunku południa, a jego droga nad widnokręgiem<br />

jest najkrótsza. Słońce góruje nisko nad widnokręgiem, słabiej<br />

i krócej nagrzewa Ziemię. To pierwszy dzień zimy i przesilenie zimowe.

31<br />

Zmiana długości cienia w ciągu roku<br />

Latem, kiedy Słońce góruje najwyżej nad widnokręgiem, cienie obiektów<br />

są najkrótsze. Zimą natomiast stają się najdłuższe. Zależność długości<br />

cienia od pory roku przedstawia poniższy rysunek.<br />

Wysokość Słońca nad widnokręgiem<br />

i długość cienia w różnych porach roku<br />

Długość cienia drzewa w różnych porach roku<br />

a – długość cienia na początku lata<br />

b – długość cienia na początku wiosny i jesieni<br />

c – długość cienia na początku zimy<br />

22 VI<br />

21 III<br />

23 IX<br />

22 XII<br />

c<br />

b<br />

a<br />

Kąt padania promieni słonecznych<br />

w różnych porach roku<br />

zima<br />

lato<br />

Promienie Słońca zimą<br />

Promienie Słońca latem

32<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Białe noce<br />

W niektórych miejscach na Ziemi<br />

latem Słońce zachodzi na bardzo<br />

krótko. Na tych obszarach nie zapadają<br />

nocne ciemności i podczas<br />

nocy jest jasno jak w dzień.<br />

Tak dzieje się np. w Petersburgu.<br />

białe noce w Petersburgu<br />

Jeśli masz w mieszkaniu okno od strony południowej, łatwo zauważysz,<br />

jak jest oświetlony pokój latem, a jak zimą. Zimą, kiedy Słońce góruje nisko<br />

nad widnokręgiem, promienie słoneczne sięgają daleko w głąb pokoju,<br />

latem natomiast sięgają bliżej.<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

21 marca rozpoczyna się wiosna, Słońce wschodzi dokładnie<br />

na wschodzie, a zachodzi na zachodzie. Jest to dzień równonocy<br />

wiosennej. Dzień i noc mają po 12 godzin.<br />

22 czerwca rozpoczyna się lato, dzień jest najdłuższy<br />

w ciągu roku, a noc – najkrótsza. Jest to dzień przesilenia letniego.<br />

Następne dni stają się krótsze.<br />

23 września rozpoczyna się jesień. Dni są coraz krótsze.<br />

W tym dniu dzień i noc (tak jak 21 marca) mają po 12 godzin, jest to dzień<br />

równonocy jesiennej.<br />

22 grudnia rozpoczyna się zima, jest to dzień przesilenia zimowego.<br />

Dzień jest najkrótszy w ciągu roku, a noc – najdłuższa.<br />

Długość cieni obiektów podczas górowania Słońca zależy od pory roku.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Wymień daty rozpoczynające poszczególne pory roku.<br />

2 Wyjaśnij, dlaczego daty rozpoczynające pory roku nazywamy równonocami<br />

i przesileniami.<br />

3 Wyjaśnij, dlaczego cienie obiektów latem są najkrótsze, a zimą – najdłuższe.

PODSUMOWANIE DZIAŁU 1<br />

33<br />

7 Poznawanie przyrody<br />

<br />

Poznawanie przyrody jest bardzo interesujące.<br />

Zmysły umożliwiają ci jej obserwację.<br />

Pomocne są przyrządy, takie jak lornetka, lupa czy taśma<br />

miernicza. Zgłębianie tajemnic przyrody ułatwiają także<br />

doświadczenia przyrodnicze. Na dobrą orientację<br />

w terenie składa się umiejętność obserwacji położenia<br />

Słońca na niebie i wyznaczania kierunków geograficznych.<br />

Źródła wiedzy o przyrodzie<br />

samodzielne<br />

obserwacje<br />

i doświadczenia<br />

książki<br />

przyrodnicze<br />

<br />

<br />

<br />

przyrodniczy<br />

filmy<br />

przyrodnicze<br />

internet<br />

Narządy zmysłów, za pomocą których można poznawać przyrodę<br />

Zmysł wzroku Zmysł słuchu Zmysł węchu Zmysł smaku Zmysł dotyku<br />

oko ucho<br />

nos język skóra

34<br />

PODSUMOWANIE DZIAŁU 1<br />

Obserwacja przyrodnicza dostarcza informacji na temat zjawisk<br />

w przyrodzie, wyglądu i zachowań różnych organizmów. Dobrym sposobem<br />

dokumentowania obserwacji jest wykonanie zdjęcia obserwowanego<br />

obiektu albo sporządzenie rysunku i opisu w karcie obserwacji.<br />

KARTA OBSERWACJI<br />

data: <br />

Temat obserwacji:<br />

<br />

<br />

Notatki z obserwacji:<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

miejsce: <br />

Przyrządami ułatwiającymi poznawanie przyrody są: lornetka,<br />

lupa, mikroskop. Doskonałą okazją do prowadzenia obserwacji są zajęcia terenowe,<br />

podczas których przydają się mapa i kompas oraz taśma miernicza.<br />

DOŚWIADCZENIEIE<br />

próba kontrolna<br />

organizm<br />

w warunkach<br />

typowych,<br />

niezmienionych<br />

próba badawcza<br />

organizm<br />

w warunkach,<br />

w których<br />

zmieniono<br />

jeden czynnik

35<br />

Dzięki doświadczeniom można znaleźć odpowiedź na pytanie: Co<br />

się stanie, gdy...? Podczas przeprowadzania doświadczenia należy przestrzegać<br />

określonych zasad. W doświadczeniu powinna być próba kontrolna i próba<br />

badawcza. Karta doświadczenia ma ustalone punkty: temat, potrzebne materiały,<br />

przebieg doświadczenia, obserwacje, wynik doświadczenia i wnioski.<br />

W każdym miejscu na Ziemi można wyznaczyć kierunki geograficzne.<br />

Aby określić, gdzie jest północ, wystarczy w południe stanąć tyłem do<br />

Słońca. Wtedy północ będzie przed stojącym człowiekiem, południe za nim,<br />

wschód po jego prawej stronie, a zachód po lewej stronie. Mając wyznaczony<br />

kierunek północny, można wyznaczyć pozostałe kierunki, zarówno główne, jak<br />

i pośrednie. W terenie można wyznaczyć kierunki za pomocą kompasu, Słońca<br />

i cienia, Gwiazdy Polarnej (w nocy) oraz obiektów przyrodniczych.<br />

Teren rozciągający się wokół obserwatora i widoczny w kształcie<br />

koła to widnokrąg. Linię pozornego styku nieba z Ziemią nazywa się linią<br />

widnokręgu.<br />

Ruch Ziemi sprawia, że Słońce w ciągu dnia można zaobserwować<br />

w różnych miejscach nad widnokręgiem. Rano, gdy Słońce wschodzi,<br />

znajduje się tuż nad widnokręgiem. W południe osiąga najwyższy punkt, co<br />

oznacza, że góruje nad widnokręgiem. Gdy zachodzi, znika za widnokręgiem.<br />

Pozorny ruch Słońca nad widnokręgiem<br />

wschód Słońca<br />

górowanie Słońca<br />

zachód Słońca

36<br />

PODSUMOWANIE DZIAŁU 1<br />

Pory roku w Polsce<br />

Wiosna<br />

Lato<br />

Jesień<br />

Zima<br />

Marzec<br />

21<br />

Czerwiec<br />

22<br />

Wrzesień<br />

23<br />

Grudzień<br />

22<br />

Pierwszy dzień wiosny<br />

Pierwszy dzień lata<br />

Pierwszy dzień jesieni<br />

Pierwszy dzień zimy<br />

POLECENIA DO DZIAŁU<br />

1 Omów, w jaki sposób można poznawać przyrodę.<br />

2 Wymień źródła wiedzy o przyrodzie.<br />

3 Wymień zmysły, które pomagają w obserwacjach przyrodniczych.<br />

4 Uzasadnij stwierdzenie: Podczas poznawania przyrody należy ostrożnie<br />

wykorzystywać zmysł smaku.<br />

5 Podaj zasady bezpieczeństwa, których należy przestrzegać podczas<br />

obserwacji przyrodniczych.<br />

6 Podaj po dwa przykłady obserwacji przyrodniczych, w których<br />

wykorzystasz lornetkę, lupę i mikroskop.<br />

7 Omów znane ci sposoby dokumentowania obserwacji przyrodniczych.<br />

8 Wyjaśnij, po co prowadzi się doświadczenia przyrodnicze.<br />

9 Przedstaw rolę próby kontrolnej i próby badawczej w doświadczeniach.<br />

10 Wymień cechy dobrego przyrodnika.<br />

11 Wyjaśnij, od czego zależy długość dnia i nocy.<br />

12 Wyjaśnij, co oznacza termin południe słoneczne.<br />

13 Podaj daty dni, w których rozpoczynają się poszczególne pory roku.<br />

14 Wytłumacz, co to jest widnokrąg.<br />

15 Podaj 3 sposoby wyznaczania kierunków geograficznych.<br />

16 Wymień nazwy głównych kierunków geograficznych i podaj ich skróty<br />

w języku polskim i angielskim.

4<br />

W<br />

Piłka<br />

dzięki<br />

sprężystości<br />

odbija się od podłoża<br />

i od ciała<br />

gracza.<br />

Ja i moje<br />

otoczenie<br />

twoim otoczeniu znajdują się różne<br />

substancje i żyją różnorodne organizmy.<br />

Niektóre z nich są niebezpieczne.<br />

Bakterie<br />

mogą się bardzo<br />

szybko namnażać<br />

– co 10 minut mogą<br />

podwajać<br />

liczbę.<br />

Ból<br />

jest pożyteczny, gdyż<br />

informuje o zranieniu,<br />

chorobie i niebezpieczeństwie.

108<br />

27 Świat substancji<br />

<br />

Wszystko, co nas otacza, składa się z substancji. Każda substancja<br />

jest złożona z małych, niewidocznych gołym okiem drobin.<br />

Substancje, w zależności od swej budowy, mają różne właściwości.<br />

Stany skupienia substancji<br />

Każda substancja może występować w jednym z trzech stanów skupienia:<br />

gazowym, ciekłym lub stałym. O stanie skupienia substancji decyduje<br />

ułożenie drobin w danej substancji oraz możliwość ich przemieszczania<br />

się względem siebie.<br />

DOŚWIADCZENIE<br />

Badanie ściśliwości powietrza i wody<br />

1 Przygotuj strzykawkę (bez igły),<br />

wodę.<br />

powietrze<br />

ściśnięte<br />

powietrze<br />

2 Wykonaj. Weź strzykawkę<br />

i nabierz do niej powietrza, odciągając<br />

tłok. Zasłoń palcem wylot strzykawki<br />

i spróbuj nacisnąć jej tłok. Następnie<br />

napełnij strzykawkę wodą.<br />

Aby upewnić się, że wewnątrz nie<br />

pozostało powietrze, ustaw strzykawkę<br />

pionowo wylotem do góry i wypuść<br />

z niej kilka kropel wody. Następnie<br />

zakryj wylot strzykawki palcem i spróbuj<br />

przesunąć jej tłok.<br />

koniec<br />

tłoka<br />

3 Zanotuj. Czy możesz wcisnąć tłok,<br />

gdy strzykawka jest napełniona powietrzem?<br />

Czy to samo możesz zrobić, gdy<br />

strzykawkę wypełnia woda?

109<br />

Kształt substancji<br />

Stany skupienia substancji<br />

Właściwości<br />

substancji<br />

Stan gazowy – gaz<br />

Ruch drobin<br />

Gaz przyjmuje kształt naczynia,<br />

w którym się znajduje.<br />

Gaz można<br />

sprężać,<br />

czyli<br />

ścisnąć, lub<br />

rozprężać,<br />

czyli<br />

rozciągnąć.<br />

Drobiny są od siebie oddalone i mogą się<br />

swobodnie przemieszczać.<br />

Stan ciekły – ciecz<br />

Bardzo<br />

trudno<br />

jest ścisnąć<br />

ciecz.<br />

Ciecz przyjmuje kształt naczynia,<br />

w którym się znajduje.<br />

Drobiny leżą blisko siebie i mogą tylko<br />

nieznacznie się przemieszczać.<br />

Stan stały – ciało stałe<br />

Ciało stałe ma właściwy sobie<br />

kształt, który pozostaje<br />

niezmienny.<br />

Ściśnięcie<br />

ciał stałych<br />

jest<br />

praktycznie<br />

niemożliwe.<br />

Drobiny są bardzo blisko siebie ułożone i nie<br />

mogą się przemieszczać względem siebie.

110<br />

Właściwości ciał stałych<br />

Drobiny ciał stałych są położone tak blisko siebie, że nie można ich bardziej<br />

ścisnąć, czyli ciała stałe są nieściśliwe. Ze względu na zróżnicowane<br />

linijka właściwości dzielimy je na trzy grupy. Niektóre ciała stałe możemy<br />

łatwo wygiąć, lecz gdy przestaniemy je wyginać,<br />

kreda<br />

wrócą do poprzedniej postaci. O takich ciałach<br />

stałych mówimy, że są sprężyste. Inne natomiast<br />

po wygięciu pozostają odkształcone<br />

plastelina<br />

i te nazywamy plastycznymi. Ostatnia grupa<br />

to ciała kruche. Przy próbie odkształcenia<br />

się łamią.<br />

Które ciała stałe są sprężyste,<br />

które plastyczne, a które kruche?<br />

DOŚWIADCZENIE<br />

Badanie właściwości ciał stałych<br />

1 Przygotuj plastelinę,<br />

plastikową linijkę, kolorową kredę.<br />

2 Wykonaj. Lekko naciśnij<br />

na te przedmioty, spróbuj je<br />

powyginać. Co sądzisz o ich kształcie,<br />

twardości, sprężystości i odporności<br />

na wyginanie czy zgniatanie?<br />

3 Zanotuj swoje spostrzeżenia.<br />

Oceń, który przedmiot jest zbudowany<br />

z substancji plastycznej, który<br />

ze sprężystej, a który z substancji<br />

kruchej.<br />

linijka<br />

kreda<br />

plastelina<br />

Otaczające nas przedmioty mają bardzo różne zastosowanie. Na przykład<br />

opona samochodu nie może się pokruszyć na dziurze w jezdni, dlatego<br />

produkuje się ją z bardzo sprężystej substancji. Garnek musi być odporny<br />

na wysoką temperaturę, więc jest wykonany z metalu. Rysik ołówka<br />

powinien zostawiać ślad na papierze – wytwarza się go z bardzo kruchej<br />

substancji, jaką jest grafit.

111<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Świeży śnieg<br />

jest puszysty<br />

i sypki, ponieważ<br />

między jego<br />

płatkami jest<br />

powietrze.<br />

Aby uzyskać<br />

szklankę<br />

wody, trzeba<br />

stopić około<br />

12 szklanek<br />

puszystego<br />

śniegu.<br />

śnieg<br />

Śnieg zajmuje dużo miejsca<br />

płatki śniegu<br />

woda<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Substancje są zbudowane z małych, niewidocznych gołym okiem drobin.<br />

W zależności od ułożenia drobin i ich zdolności przemieszczania się<br />

substancje dzieli się na: gazy, ciecze i ciała stałe.<br />

Gazy mają drobiny rozmieszczone daleko od siebie. Te drobiny mogą<br />

się swobodnie przemieszczać. Gazy są zatem ściśliwe i przyjmują kształt<br />

naczynia, w którym się znajdują.<br />

Ciecze mają drobiny ułożone blisko siebie, więc są mało ściśliwe. Ciecze<br />

przyjmują kształt naczynia, w którym się znajdują.<br />

Ciała stałe, w przeciwieństwie do gazów i cieczy, mają własny kształt. Ich<br />

drobiny nie zmieniają położenia, gdyż znajdują się blisko siebie. Ciała stałe<br />

można podzielić na: plastyczne, sprężyste i kruche.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Wymień nazwy trzech stanów skupienia substancji.<br />

2 Opisz, jak są ułożone względem siebie drobiny substancji<br />

w poszczególnych stanach skupienia.<br />

3 Wymień rodzaje ciał stałych w zależności od ich zachowania się podczas<br />

zginania.

112<br />

28 Niebezpieczne substancje<br />

<br />

Ubrania pierzemy w proszkach do prania.<br />

Czystość w łazienkach utrzymujemy dzięki środkom<br />

dezynfekcyjnym i do udrożniania rur. Niewłaściwe ich<br />

użytkowanie stwarza liczne zagrożenia dla zdrowia.<br />

Produkty usuwające kamień i rdzę<br />

Do utrzymania czystości w łazienkach i kuchniach wykorzystujemy środki<br />

do usuwania kamienia, rdzy, tłuszczu i przypaleń. Produkty te zawierają<br />

składniki szkodliwe dla zdrowia. Aby uchronić klientów od<br />

niebezpiecznych wypadków, producenci umieszczają na opakowaniach<br />

środków czystości specjalne symbole graficzne. Te symbole to<br />

DOŚWIADCZENIE<br />

Jak działa płyn do usuwania kamienia<br />

i rdzy na surowe białko jaja kurzego?<br />

białko jaja kurzego<br />

z płynem do usuwania<br />

kamienia i rdzy<br />

1 Przygotuj płyn do usuwania kamienia<br />

i rdzy, dwie szklanki z surowym białkiem jaja kurzego,<br />

patyczek do mieszania, gumowe rękawiczki.<br />

2 Wykonaj. Przeczytaj informacje na<br />

opakowaniu preparatu. Załóż na ręce gumowe<br />

rękawiczki. Do szklanki z surowym białkiem jaja<br />

kurzego wlej podobną ilość płynu do usuwania kamienia i rdzy. Zamieszaj ostrożnie patyczkiem<br />

ciecz w szklance. Obserwuj, co się stanie z surowym białkiem jaja kurzego.<br />

3 Zanotuj. Czy płyn do usuwania kamienia i rdzy niszczy surowe białko jaja kurzego?<br />

Czy może uszkodzić skórę? Dlaczego podczas używania takich preparatów należy wkładać<br />

na ręce gumowe rękawiczki?

113<br />

piktogramy ostrzegawcze – białe kwadraty<br />

z czerwoną obwódką i czarnym nadrukiem,<br />

ustawione na wierzchołku. Piktogramy wskazują<br />

rodzaj zagrożenia związany ze stosowaniem<br />

danego preparatu. Opis na opakowaniu<br />

informuje, jak bezpiecznie używać produktu.<br />

Podaje też sposób postępowania po zanieczyszczeniu<br />

ciała lub ubrania preparatem.<br />

oznaczenie<br />

płynu<br />

ze środkiem<br />

żrącym<br />

Najczęściej spotykane oznaczenia preparatów<br />

wskazujące rodzaj zagrożenia<br />

Piktogram i rodzaj<br />

zagrożenia<br />

drażniące<br />

Opis działania<br />

działa drażniąco<br />

albo uczulająco<br />

na skórę,<br />

oczy, drogi<br />

oddechowe,<br />

odurzający<br />

Przykłady<br />

proszki i płyny do<br />

prania, dezynfekcji<br />

toalet, czyszczenia<br />

zabrudzonych<br />

powierzchni, rozpuszczalniki<br />

działa żrąco<br />

na skórę, oczy,<br />

uszkadza metale<br />

środki do udrożniania<br />

rur, usuwania<br />

przypaleń,<br />

usuwania kamienia<br />

i rdzy<br />

żrące<br />

łatwopalne<br />

produkty<br />

łatwopalne,<br />

stałe, ciekłe<br />

i gazowe mogą<br />

wywołać pożar<br />

podpałki do grilla<br />

i kominków, lakiery<br />

w sprayu, gaz<br />

płynny w butlach<br />

gazowych, w zapalniczkach

114<br />

Piktogram i rodzaj<br />

zagrożenia<br />

Opis działania<br />

szczególnie<br />

zagrażają życiu<br />

w środowisku<br />

wodnym<br />

środki ochrony<br />

roślin: owadobójcze,<br />

grzybobójcze<br />

Przykłady<br />

niebezpieczne<br />

dla środowiska<br />

Produktami oznaczonymi poniższymi symbolami graficznymi posługujemy<br />

się rzadko. Najlepiej, żeby w domach ich nie było.<br />

Piktogram Opis działania Przykłady<br />

zagraża zdrowiu<br />

lub życiu<br />

środki ochrony<br />

roślin:<br />

owadobójcze<br />

i grzybobójcze<br />

toksyczne (trujące)<br />

wybuchowe<br />

gazy pod ciśnieniem<br />

utleniające<br />

ogrzanie grozi<br />

wybuchem lub<br />

pożarem<br />

podgrzanie<br />

grozi wybuchem<br />

może zapalić<br />

się sam (samozapłon)<br />

i wywołać<br />

pożar<br />

lub wybuch<br />

produkty pirotechniczne<br />

(wybuchowe), np.<br />

fajerwerki, petardy,<br />

amunicja<br />

butle ze sprężonymi<br />

lub skroplonymi<br />

gazami, np.<br />

do nurkowania,<br />

płynnym gazem<br />

propan-butan<br />

tlen do celów<br />

medycznych,<br />

do nurkowania

115<br />

Piktogram Opis działania Przykłady<br />

działa<br />

rakotwórczo<br />

na organizm<br />

nafta, oleje napędowe,<br />

benzyna,<br />

środki ochrony<br />

roślin<br />

rakotwórcze<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Ocet i kamień kotłowy<br />

Jest wiele preparatów usuwających kamień kotłowy<br />

z czajników. Należą do nich kwas (kwasek) cytrynowy<br />

i ocet 10-procentowy. Aby oczyścić czajnik,<br />

wystarczy zagotować w nim wodę z kwaskiem<br />

cytrynowym lub octem i pozostawić na kilkanaście<br />

minut. Niestety, zapach i pary octu działają<br />

drażniąco na drogi oddechowe. Dlatego nie<br />

powinno się stosować tej metody w zamkniętych<br />

pomieszczeniach. Do oczyszczenia czajnika<br />

lepiej użyć kwasu cytrynowego.<br />

czajnik<br />

z kamieniem<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Produkty zawierające substancje trujące, łatwopalne, żrące czy szkodliwe<br />

dla środowiska oznacza się specjalnymi symbolami graficznymi<br />

– piktogramami wskazującymi zagrożenia.<br />

Przed użyciem środków czystości zawsze należy przeczytać informacje<br />

znajdujące się na opakowaniu.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Na podstawie doświadczenia ze środkiem do odkamieniania omów sposób<br />

zabezpieczenia dłoni przed pracą z produktami żrącymi.<br />

2 Opisz znak graficzny umieszczany na produktach drażniących.<br />

3 Wymień rodzaje zagrożeń, przed którymi ostrzegają piktogramy<br />

umieszczane na środkach czystości wykorzystywanych w domu.

116<br />

29 Uszkodzenia ciała<br />

<br />

Każdy wie, co to znaczy skaleczyć się lub uderzyć. Każdy<br />

z pewnością uległ wypadkowi, którego skutkiem była zdarta<br />

skóra. Wypadek może być lekki, ciężki lub tragiczny w skutkach.<br />

Odpowiedzialne decyzje<br />

Uprawianie każdej dyscypliny sportowej wiąże się z ryzykiem kontuzji,<br />

czyli uszkodzenia części ciała, np. ręki, nogi, głowy. Aby jej zapobiec,<br />

należy odpowiednio zabezpieczyć ciało. Na przykład do jazdy na rowerze<br />

trzeba mieć kask chroniący głowę oraz kamizelkę odblaskową. Jazda na<br />

łyżwach jest bezpieczna tylko na lodowisku. Nie można jeździć na łyżwach<br />

po zamarzniętym stawie czy jeziorze, bo kiedy lód niespodziewanie<br />

się załamie, wpadniesz do wody. W takiej sytuacji jest zagrożone nie tylko<br />

twoje zdrowie i życie, lecz także bezpieczeństwo tych, którzy chcą ci pomóc.<br />

Podczas pływania łódką musisz mieć założony kapok, czyli kamizelkę<br />

ratunkową, która w razie wypadku może uratować ci życie. Uprawianiu<br />

każdej dyscypliny sportowej muszą towarzyszyć rozwaga i umiejętność<br />

podejmowania właściwych decyzji.<br />

Uszkodzenia skóry<br />

Skóra pokrywająca całe ciało chroni położone głębiej tkanki. Jest mocna,<br />

ale często narażona na różne uszkodzenia, np. przecięcia, otarcia, oparzenia,<br />

stłuczenia. W skórze występują ciałka czuciowe, będące zakończeniami<br />

nerwów. To dzięki nim w miejscu uszkodzenia skóry odczuwamy<br />

ból. Zazwyczaj uszkodzone miejsce krwawi, piecze lub pojawia się w nim<br />

podskórny wylew krwi, czyli krwiak, potocznie zwany siniakiem. Krwiak<br />

pojawia się na skutek pęknięcia drobnych naczyń krwionośnych pod

117<br />

Rodzaje uszkodzeń skóry<br />

siniak<br />

przecięcie otarcie oparzenie stłuczenie<br />

skórą, spowodowanego np. silnym uderzeniem. Podczas upadku często<br />

nie powstaje rana, lecz dochodzi do mocnego stłuczenia. Jeśli jest ono<br />

niewielkie, wystarczy przyłożyć kompres z zimnej wody zmieszanej<br />

z octem.<br />

Postępowanie w razie uszkodzenia skóry<br />

Najczęstszymi uszkodzeniami skóry są skaleczenia, z których sączy się krew. Takich uszkodzeń<br />

nie należy lekceważyć, gdyż w wyniku urazu została przerwana ciągłość skóry, a to<br />

ułatwia bakteriom wniknięcie do głębszych warstw tkanek i wywołanie zakażenia (infekcji).<br />

1 2 3 4<br />

W miejscu uszkodzenia<br />

skóry odczuwamy<br />

mniejszy lub większy<br />

ból.<br />

Zranione miejsce należy<br />

dokładnie obmyć<br />

pod bieżącą, zimną<br />

wodą przez ok. 1 min.<br />

Następnie trzeba je<br />

polać płynem odkażającym,<br />

np. wodą utlenioną,<br />

aby zniszczyć<br />

bakterie.<br />

Odkażoną ranę należy<br />

opatrzyć, np. plastrem<br />

z opatrunkiem lub<br />

bandażem, aby utrzymać<br />

ją w czystości.<br />

Ślady uszkodzeń skóry<br />

Wśród uszkodzeń skóry można też wymienić odciski i pęcherze, tworzące się<br />

najczęściej na stopie lub dłoni. Pęcherze powstają w wyniku podrażnienia

118<br />

cienkiej skóry. Odcisk to zgrubienie małego fragmentu<br />

skóry, powstałe najczęściej na dłoni lub stopie pod<br />

wpływem długotrwałego ucisku. Na małe odciski lub<br />

pęcherze warto zastosować specjalne plastry.<br />

Rany kąsane<br />

pęcherz<br />

Szczególnie niebezpieczne są rany powstałe w wyniku pogryzienia przez<br />

zwierzę. Są to tak zwane rany kąsane, które należy na początku delikatnie<br />

obmyć wodą z mydłem, a następnie zdezynfekować wodą utlenioną.<br />

Po założeniu jałowego (pozbawionego wirusów i drobnoustrojów) opatrunku<br />

należy natychmiast zgłosić się do lekarza, który ustali dalszy sposób postępowania.<br />

Jeśli sprawcą pogryzienia było zwierzę nieszczepione przeciw<br />

wściekliźnie, pogryzionego czeka długotrwałe leczenie. Aby nie narażać<br />

się na taką sytuację, nie dotykaj, a najlepiej nie zbliżaj się do nieznanych<br />

psów, kotów i innych zwierząt.<br />

Wścieklizną można się zarazić wskutek<br />

pogryzienia przez chore zwierzę.<br />

wiewiórka<br />

kot<br />

pies<br />

szczur<br />

lis<br />

Oparzenia skóry<br />

Pod wpływem działania promieni słonecznych może dojść do oparzenia<br />

skóry. Jak rozpoznać oparzenie? Oparzona skóra z początku jest czerwona<br />

i piekąca. Po kilku dniach pojawiają się małe pęcherze, które pękają

119<br />

i powodują łuszczenie się naskórka. Długotrwałego wystawiania skóry<br />

na działanie promieni słonecznych powinny unikać osoby, które mają<br />

pieprzyki i znamiona – z uwagi na zwiększone ryzyko zachorowania na<br />

raka skóry. Do poparzenia skóry może dojść na skutek bezpośredniego<br />

kontaktu z gorącym płynem, powietrzem lub przedmiotem. Poparzoną<br />

część ciała należy niezwłocznie schłodzić zimną wodą. Jeśli oparzenie<br />

jest silne, trzeba natychmiast udać się do lekarza.<br />

Aby zapobiec oparzeniu słonecznemu, należy:<br />

zawsze nakładać warstwę kremu ochronnego na części<br />

ciała wystawiane na działanie promieni słonecznych.<br />

pamiętać o okularach przeciwsłonecznych.<br />

chronić głowę odpowiednim nakryciem – czapką , chustką<br />

lub kapeluszem.<br />

Uszkodzenia kości lub stawu<br />

Złamanie kości następuje wtedy, gdy pod wpływem urazu złamanie<br />

zamknięte<br />

zostaje naruszona jej ciągłość. Jeśli złamana kość przebije<br />

skórę, mamy do czynienia ze złamaniem otwartym, a jeżeli<br />

pozostaje wewnątrz ciała, to jest to złamanie zamknięte.<br />

W razie złamania otwartego najważniejsze jest zabezpieczenie<br />

rany. W wypadku złamania zamkniętego należy<br />

przede wszystkim unieruchomić dwa stawy sąsiadujące ze<br />

złamaną kością i udać się do szpitala. Po wykonaniu zleconego<br />

przez lekarza prześwietlenia kość jest nastawiana<br />

i unieruchamiana na określony czas. Dzięki temu może prześwietlenie ręki<br />

prawidłowo się zrosnąć.<br />

Często podczas upadku następuje skręcenie albo zwichnięcie kości<br />

w stawie. W takiej sytuacji niekiedy wystarczy okład sporządzony z wody<br />

zmieszanej z octem. Jednak w razie utrzymywania się bólu należy skontaktować<br />

się z lekarzem.

120<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Latem dominują sporty wodne:<br />

pływanie, żeglowanie, nurkowanie,<br />

pływanie na desce surfingowej,<br />

a także pływanie kajakiem. Kiedy<br />

przebywasz nad wodą, zwracaj uwagę<br />

na wszelkie znaki informacyjne,<br />

a zwłaszcza znaki zakazu. Nie wchodź<br />

do wody w miejscach nieznanych,<br />

gdyż dno może być położone głębiej,<br />

niż ci się wydaje, a prąd wody może<br />

być wartki.<br />

Bardzo ważne!<br />

Czerwona flaga<br />

oznacza<br />

zakaz kąpieli.<br />

zakaz skoków<br />

do wody<br />

zakaz kąpieli<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Podczas różnych ćwiczeń ruchowych należy pamiętać o bezpieczeństwie<br />

własnym i innych, gdyż właśnie wtedy najczęściej dochodzi do uszkodzenia<br />

ciała.<br />

W wyniku wypadku często dochodzi do uszkodzenia skóry, kości, stawów.<br />

Aby zapobiec zakażeniu, ranę należy obmyć, zdezynfekować, a następnie<br />

założyć na nią opatrunek.<br />

W razie pogryzienia przez zwierzę zawsze należy udać się do lekarza. Rany<br />

kąsane myjemy wodą z mydłem.<br />

Przed poparzeniem słonecznym mogą nas uchronić odpowiedni krem i ubiór.<br />

W razie złamania kości, zarówno otwartego, jak i zamkniętego, niezbędne są<br />

jej prześwietlenie i unieruchomienie.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Podaj, jakich zasad bezpieczeństwa trzeba przestrzegać podczas uprawiania<br />

różnych dyscyplin sportowych.<br />

2 Wymień poznane rodzaje uszkodzeń skóry, kości i stawów.<br />

3 Opisz sposób postępowania w razie poparzenia skóry gorącym płynem lub<br />

przedmiotem.<br />

4 Podaj możliwe sposoby ochrony skóry przed nadmiernym działaniem promieni<br />

słonecznych.<br />

5 Wyjaśnij, jak należy postąpić w wypadku pogryzienia przez zwierzę.

121<br />

30<br />

Choroby zakaźne<br />

i zapobieganie im<br />

<br />

Dużą grupę chorób stanowią choroby zakaźne. Niestety, mamy<br />

z nimi często do czynienia ze względu na łatwość rozprzestrzeniania<br />

się czynników, które je wywołują.<br />

Choroby zakaźne<br />

Choroby zakaźne są wywoływane przez wirusy lub drobnoustroje chorobotwórcze,<br />

czyli bakterie i mikroskopijne grzyby. Często nazywa się je<br />

czynnikami chorobotwórczymi lub zakaźnymi albo zarazkami. Odrębną<br />

grupą chorób są choroby pasożytnicze, wywoływane przez jednokomórkowe<br />

organizmy lub zwierzęta o prostej budowie, które żyją w ciele lub<br />

na ciele innych organizmów i wykorzystują je jako środowisko życia oraz<br />

źródło pokarmu. Takie organizmy nazywamy pasożytami.<br />

Choroby wirusowe i bakteryjne<br />

Wirusy są przyczyną wielu chorób układu oddechowego, w szczególności<br />

przeziębień. Objawy przeziębienia to: katar, kaszel, ból głowy. Groźną<br />

chorobą wirusową jest grypa. Choroba ta przebiega z wysoką gorączką<br />

(podwyższoną temperaturą ciała) i może powodować niebezpieczne po-<br />

Wirusy wywołujące choroby<br />

wirus grypy wirus ospy wietrznej wirus wścieklizny

122<br />

wikłania. Wraz z wdychanym powietrzem do organizmu dostają się wirusy<br />

wywołujące odrę. Chory ma wysoką gorączkę, charakterystyczną<br />

wysypkę oraz bardzo przeszkadza mu światło. Wysypka towarzyszy także<br />

ospie wietrznej – chorobie wirusowej często występującej u dzieci. Układ<br />

nerwowy atakują wirusy wścieklizny. Są one przenoszone przez wiele<br />

gatunków zwierząt.<br />

Choroby bakteryjne<br />

Długotrwałą i ciężką chorobą bakteryjną jest gruźlica. Dawniej chorowało<br />

na nią i umierało wielu ludzi. Obecnie przypadki zachorowań są rzadsze.<br />

Bakterie gruźlicy mogą dostać się do organizmu zarówno z wdychanym<br />

powietrzem, jak i pożywieniem. Atakują i uszkadzają przede wszystkim<br />

płuca, dlatego chorzy kaszlą, a niekiedy plują krwią. Zachorowanie na<br />

gruźlicę grozi szczególnie osobom osłabionym i niedożywionym. Innymi<br />

groźnymi chorobami bakteryjnymi atakującymi układ oddechowy są: zapalenie<br />

płuc oraz angina. Wśród zarazków, które wnikają do organizmu<br />

człowieka wraz z nieświeżym lub źle przygotowanym pożywieniem, są<br />

bakterie wywołujące zatrucia pokarmowe. Zatrucia objawiają się zazwyczaj<br />

po 2–3 godzinach od zjedzenia posiłku gwałtownymi wymiotami,<br />

biegunką, bólami głowy i brzucha.<br />

Bakterie wywołujące choroby<br />

prątki gruźlicy dwoinki zapalenia płuc paciorkowce anginy<br />

Zapobieganie chorobom<br />

Chorowanie jest nieprzyjemne, a leczenie kosztowne. Dlatego należy<br />

przede wszystkim zapobiegać zachorowaniom. Aby zapobiegać choro-

123<br />

bom przenoszonym z pokarmem i wodą, trzeba dbać o to, by spożywane<br />

produkty były zawsze świeże, czyste i odpowiednio przyrządzone.<br />

Nie powinno się jeść surowych jajek. Mięso przed zjedzeniem trzeba<br />

ugotować lub usmażyć. Trudniej zapobiegać chorobom przenoszonym<br />

z powietrzem. Przede wszystkim należy unikać przebywania w jednym pomieszczeniu<br />

z osobami chorymi i stosować zasady higieny.<br />

Zapobieganie chorobom przenoszonym drogą pokarmową<br />

częste mycie rąk, zwłaszcza<br />

przed posiłkiem i po skorzystaniu<br />

z toalety<br />

mycie owoców i warzyw przed<br />

spożyciem pod strumieniem<br />

bieżącej, ciepłej wody<br />

przegotowywanie wody<br />

z kranu lub ze studni przed<br />

wypiciem<br />

Pozostawanie w bezpiecznej odległości od nietypowo zachowujących się<br />

zwierząt (np. lisów i wiewiórek, które nie boją się ludzi) oraz niedrażnienie<br />

psów powinno uchronić cię od ugryzienia, które może być przyczyną<br />

zachorowania na wściekliznę.<br />

Szczepienia ochronne<br />

Przeciwko wielu szczególnie niebezpiecznym chorobom<br />

zakaźnym naukowcy opracowali preparaty zwane<br />

szczepionkami. Zaszczepienie pozwala organizmowi<br />

poznać dany zarazek. W razie ponownego kontaktu<br />

szybko i skutecznie go zwalczy. Zdolność organizmu<br />

do obrony przed zarazkami nazywamy odpornością.<br />

Na wycieczkę do lasu warto zakładać wysokie buty oraz ubrania<br />

z długimi rękawami i nogawkami. Zmniejszy to niebezpieczeństwo<br />

ugryzienia przez kleszcze, a także pokąsania przez żmiję.

124<br />

Aby organizm zachował odporność, niektóre szczepienia trzeba co pewien<br />

czas powtarzać. W Polsce dzieci są obowiązkowo szczepione przeciw<br />

wielu chorobom, m.in. przeciw gruźlicy, wirusowemu zapaleniu wątroby<br />

typu B, odrze, śwince, różyczce i polio. Odporność daje nie tylko<br />

szczepienie, lecz także przebycie niektórych chorób.<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Gorączka<br />

Gorączka, czyli temperatura ciała powyżej 37°C, objawiająca się<br />

m.in. poceniem się i wypiekami na twarzy, jest reakcją organizmu<br />

na wiele chorób. Wystąpienie gorączki świadczy<br />

o tym, że organizm podjął walkę z czynnikami<br />

chorobotwórczymi. Bardzo wysoką gorączkę, która<br />

jest niebezpieczna dla życia człowieka, trzeba<br />

obniżać za pomocą leków.<br />

termometr<br />

elektroniczny<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Do czynników wywołujących choroby zakaźne należą wirusy, grzyby<br />

i bakterie.<br />

Do chorób wirusowych człowieka zaliczamy np. grypę, odrę, ospę wietrzną<br />

i wściekliznę.<br />

Chorobami bakteryjnymi człowieka są m.in.: gruźlica, angina, zapalenie płuc<br />

i zatrucia pokarmowe.<br />

Zarazki mogą być przenoszone z pożywieniem, wodą i powietrzem,<br />

a także przez zakażone zwierzęta.<br />

Chorobom zakaźnym zapobiegają szczepienia ochronne.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Wymień i porównaj główne grupy czynników chorobotwórczych.<br />

2 Podaj trzy przykłady chorób zakaźnych szczególnie groźnych dla człowieka.<br />

3 Wskaż możliwe drogi wnikania zarazków do organizmu, a także przykłady<br />

rozprzestrzeniających się w ten sposób chorób.<br />

4 Podaj podstawowe zasady, których stosowanie pozwala uchronić się przed<br />

chorobami zakaźnymi.

125<br />

31 Niebezpieczne organizmy<br />

<br />

Ludzie od dawna wykorzystują w różnych dziedzinach życia rośliny,<br />

zwierzęta, grzyby, a nawet bakterie. Nauczyli się też chronić przed<br />

ich niekorzystnym wpływem.<br />

Niebezpieczne rośliny<br />

Niektóre rośliny uprawne, a także rosnące dziko w pobliżu siedzib ludzkich,<br />

zawierają substancje trujące. Dlatego nieznanych roślin nie wolno<br />

dotykać, zrywać ani brać do ust. Poza tym u wielu osób rośliny wywołują<br />

różnego rodzaju niebezpieczne reakcje organizmu, m.in. uczulenia (alergie).<br />

Objawami alergii są: wodnisty katar, atak kaszlu, nagła duszność,<br />

zapalenie spojówek oraz swędząca wysypka. Jeśli obserwujesz je np. wczesną<br />

wiosną (w okresie pylenia drzew), wczesnym latem (w okresie pylenia<br />

traw) czy późnym latem (w okresie pylenia chwastów), to należy udać się<br />

po pomoc do lekarza – alergologa.<br />

Rośliny powodujące uczulenia<br />

pomidor mandarynka orzeszki ziemne wilczomlecz pokrzywa<br />

Dotykanie włosków<br />

pokrywających<br />

łodygi czy<br />

liście niektórych<br />

roślin powoduje<br />

pieczenie i swędzenie<br />

skóry.<br />

Owoce cytrusowe,<br />

np. mandarynki,<br />

pomarańcze,<br />

grejpfruty,<br />

powodują, szczególnie<br />

u dzieci,<br />

zmiany zapalne<br />

skóry.<br />

W wypadku osób<br />

uczulonych na<br />

substancje zawarte<br />

w orzeszkach<br />

ziemnych zjedzenie<br />

niewielkiej<br />

porcji może<br />

grozić śmiercią.<br />

Wiele roślin<br />

zawiera drażniący<br />

skórę i oczy sok<br />

– np. popularna<br />

w okresie świąt<br />

Bożego Narodzenia<br />

gwiazda<br />

betlejemska.<br />

Niektóre rośliny<br />

mają kolce lub<br />

włoski wydzielające<br />

substancje,<br />

które powodują<br />

pojawianie się<br />

pęcherzyków<br />

na skórze.

126<br />

Niebezpieczne zwierzęta<br />

Nawet bardzo łagodny pies może czasem zaatakować człowieka, np. gdy<br />

jest gorąco i chce mu się pić. Psy, koty i dzikie zwierzęta mogą roznosić<br />

wściekliznę. Domowe zwierzęta też mogą stanowić dla nas zagrożenie,<br />

gdyż bywają źródłem pasożytów. W ślinie, łoju i naskórku psa, kota i innych<br />

ssaków są zawarte substancje, na które wiele osób jest uczulonych. Takie<br />

osoby reagują na nie kichaniem, zaczerwienieniem oczu, łzawieniem.<br />

U niektórych osób mogą wystąpić zmiany skórne (np. wysypka), duszności<br />

i uczucie swędzenia w gardle. To typowe objawy alergii. Niektórzy<br />

ludzie są uczuleni na jad wprowadzany do organizmu podczas ukłuć owadów<br />

– głównie os, trzmieli i pszczół.<br />

Zwierzęta jadowite<br />

Życiu osoby uczulonej może zagrozić użądlenie nawet jednego owada.<br />

W razie użądlenia przez pszczołę trzeba najpierw usunąć żądło, a później<br />

przyłożyć okład z lodu. Niska temperatura powoduje obkurczenie się naczyń<br />

krwionośnych skóry i chroni przed przedostawaniem się składników<br />

jadu wraz z krwią do całego organizmu. Jeśli obrzęk, zaczerwienie i ból<br />

nie ustępują, należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza.<br />

Jad żmii może być<br />

przyczyną śmierci<br />

człowieka. W razie<br />

ukąszenia należy<br />

natychmiast zgłosić<br />

się na pogotowie.<br />

pszczoła osa szerszeń trzmiel mrówka pająk żmija<br />

Grzyby bez kapeluszy<br />

Oprócz grzybów kapeluszowych zawierających substancje trujące, które<br />

są bardzo niebezpieczne dla organizmu człowieka, należy wystrzegać<br />

się innych grzybów. Niektóre z nich wywołują bowiem choroby zwane<br />

grzybicami. Grzybica to choroba zakaźna. Źródłem zakażenia jest chore<br />

zwierzę, chory człowiek lub przedmioty z jego otoczenia. Grzybica rozwija<br />

się w ciepłych i wilgotnych miejscach. Szczególnie zagrożone są paznokcie<br />

oraz przestrzenie między palcami stóp. Mikroskopijne grzyby<br />

zwykle przenikają do organizmu przez otarcia i skaleczenia w skórze,

127<br />

a także przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy i układ<br />

płciowy. Grzybicą można się zakazić przez wspólne używanie<br />

ręczników, gąbek kąpielowych, bielizny, skarpetek<br />

i obuwia. Grzybica może też powstać wskutek długotrwałej grzybica<br />

paznokci<br />

kuracji antybiotykami oraz w wyniku stosowania diety bogatej<br />

w bardzo słodkie produkty spożywcze (np. cola), żywność<br />

typu fast food (np. hamburgery, hot dogi, pizzę). Jak ustrzec się przed<br />

grzybicą? Noś tylko własne ubranie, nie pożyczaj nikomu ani od nikogo<br />

rzeczy osobistych, takich jak grzebień, bielizna, ręcznik. Pod prysznicem<br />

na basenie używaj własnych klapek.<br />

CIEKAWOSTKA<br />

Muchomor zabójca<br />

Grzybem śmiertelnie trującym dla człowieka jest muchomor sromotnikowy.<br />

Często myli się go z pieczarką, gołąbkiem zielonym, kanią czubajką lub<br />

gąską żółtą. Muchomor sromotnikowy i muchomor jadowity to najbardziej<br />

trujące grzyby w Polsce. Stanowią pokarm leśnych zwierząt, które są<br />

odporne na zawarte w nich trucizny (toksyny).<br />

muchomor<br />

sromotnikowy<br />

ZAPAMIĘTAJ<br />

Wiele roślin może wywoływać u ludzi różnego rodzaju niebezpieczne reakcje,<br />

w tym uczulenia (alergie). Lekarz leczący uczulenia to alergolog.<br />

W ślinie, łoju i naskórku psa, kota oraz innych ssaków są zawarte substancje,<br />

które uczulają niektórych ludzi.<br />

Jad owadów, np. osy, pszczoły, może wywoływać gwałtowną reakcję<br />

organizmu człowieka.<br />

Niektóre grzyby wywołują choroby zwane grzybicami.<br />

Pytania do samokontroli<br />

1 Podaj przykłady roślin wywołujących alergie u ludzi.<br />

2 Wymień typowe objawy alergii.<br />

3 Wyjaśnij, dlaczego w kontaktach ze zwierzętami należy zachować szczególną<br />

ostrożność.<br />

4 Wymień zachowania, które uchronią cię przed grzybicą.

PRZYRODA<br />

<br />

PRZYRODA<br />

<br />

4<br />

<br />

7<br />

<br />

4<br />

<br />

<br />

ATLAS<br />

PRZYRODA<br />

klasa4<br />

<br />

<br />

<br />

<br />

PORADNIK<br />

NAUCZYCIELA<br />

PRZYRODA<br />

<br />

4

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!