WITH 4_2017

www.zbiam.pl
4/2017
Lipiec-Sierpień
cena 14,99 zł (VAT 5%)
Malta 1940-1943
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Imperialne
marzenia Duce
W NUMERZE:
Włoska ofensywa
w Egipcie w 1940 r.
Wielka Brytania nie zamierzała
zwlekać z reakcją na włoską
deklarację wojny i 11czerwca 1940 r.
kolumna brytyjskich samochodów
pancernych z rozpoznawczego
11. pułku huzarów popędziła przez
granicę w głąb włoskiej Libii…
Pięść Mussoliniego.
Włoskie czołgi w akcji
Lata 1935-1940 to dla włoskich sił
pancernych okres sprawdzenia się
w kilku konfliktach zbrojnych, jak
również czas wielkich przemian
organizacyjnych i sprzętowych.
W 1939 r. powołano do życia dwie
pierwsze dywizje pancerne…
ISSN 2450-2480 Index 407739

Wielka Brytania nie zamierzała
zwlekać z reakcją na włoską
deklarację wojny i 11czerwca 1940 r.
kolumna brytyjskich samochodów
pancernych z rozpoznawczego
11. pułku huzarów popędziła przez
granicę w głąb włoskiej Libii…
Lata 1935-1940 to dla włoskich sił
pancernych okres sprawdzenia się
w kilku konfliktach zbrojnych, jak
również czas wielkich przemian
organizacyjnych i sprzętowych.
W 1939 r. powołano do życia dwie
pierwsze dywizje pancerne…
Vol. III, nr 4 (12)
Lipiec-Sierpień 2017; Nr 4
www.zbiam.pl
Malta 1940-1943
4/2017
Lipiec-Sierpień
cena 14,99 zł (VAT 5%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Imperialne
marzenia Duce
14/2017
W NUMERZE:
Włoska ofensywa
w Egipcie w 1940 r.
Pięść Mussoliniego.
Włoskie czołgi w akcji
ISSN 2450-2480 Index 407739
Na okładce: desant na Maltę 1942 r.
Rys. Rafał Zalewski
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Korekta
Dorota Berdychowska
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Marius Emmerling,
Michał Fiszer, Tomasz Grotnik, Wojciech Holicki,
Andrzej Kiński, Leszek Molendowski,
Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor, Maciej Szopa
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/19
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Anna Zakrzewska
anna.zakrzewska@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
spis treści
BITWY I KAMPANIE
Leszek Molendowski
Walka skazana na porażkę. Włoska ofensywa
w Egipcie 1940 r. 4
HISTORIA
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Niezatapialny lotniskowiec. Malta w latach
II wojny światowej 20
BROŃ PANCERNA
Bartłomiej Kucharski
Pięść Mussoliniego. Czołgi Królestwa Włoch: 1917-1945 34
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2017
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
HISTORIA
Tadeusz Wróbel
Afryka Wschodnia 1940-1941: imperialne marzenia Duce (1) 50
BITWY I KAMPANIE
Władimir Bieszanow
Bitwa o Prusy Wschodnie w 1945 r. (2) 66
LOTNICTWO
Marek J. Murawski
Lotniskowiec Graf Zeppelin i jego samoloty pokładowe (2) 84
3

Leszek Molendowski
Włoskie czołgi M13/40 w czasie ataku pod Beda Fomm.
Walka skazana na porażkę.
Włoska ofensywa w Egipcie w 1940 r.
Libia była włoską kolonią od 1912 r. Dzięki temu Włochy w razie konfliktu z Wielką
Brytanią mogły w krótkim czasie i w kilku miejscach przerwać brytyjski „szlak imperialny”
do Indii. Strzegące go bazy: Gibraltar, Malta, Cypr, Egipt z Kanałem Sueskim,
Erytrea, Aden i Somali Brytyjskie mogły być bowiem zaatakowane przez włoską
marynarkę wojenną i lotnictwo. 10 czerwca 1940 r. Włochy wypowiedziały wojnę
Francji i Wielkiej Brytanii, dążąc do przejęcia ich kolonii afrykańskich i stworzenia
w basenie Morza Śródziemnego Drugiego Imperium Rzymskiego.
Naczelny dowódca Wojsk Włoskich w Libii, marsz.
Italo Balbo, wyraził wówczas swoje wahania
co do możliwości przeprowadzenia szybkiej
operacji zaczepnej przeciwko Wojskom Brytyjskim
w Egipcie włoskiemu premierowi i dyktatorowi Benito
Mussoliniemu w następujący sposób: To nie liczba
żołnierzy napawa mnie obawami, ale uzbrojenie… wyposażenie
w niewielką liczbę i bardzo stare modele dział,
prawie brak broni przeciwpancernej i przeciwlotniczej…
bez sensu jest wysyłanie tysięcy żołnierzy, skoro nie jesteśmy
w stanie ich zaopatrzyć w sprzęt do przemieszczania
się i walki. Następnie marsz. Balbo zażądał dostarczenia
1000 samochodów ciężarowych, 100 ciężarówek
do przewozu wody, czołgów średnich, armat przeciwpancernych
oraz przeciwlotniczych.
Brytyjczycy nie zamierzali zwlekać z reakcją na włoską
deklarację wojny i 11 czerwca 1940 r. kolumna
brytyjskich samochodów pancernych z rozpoznawczego
11. pułku huzarów (Prince Albert’s Own Hussars)
z 7. Dywizji Pancernej popędziła przez egipską granicę
w głąb włoskiej Libii. 13 czerwca zaatakowały one
i zniszczyły Fort Capuzzo oraz Fort Maddalena. Ta zuchwała
akcja rozdrażniła Włochów; od początku jednak
widać było, że nie są oni przygotowani do konfliktu.
Nikt nie powiadomił garnizonów obu fortów, że ich kraj
znalazł się w stanie wojny z Wielką Brytanią. Jakby tego
było mało, w trakcie kolejnego rajdu 11. pułku huzarów
pojmano między Bardiją a Tobrukiem 100 włoskich żołnierzy;
wśród nich był generał, któremu w sztabowej
lancii towarzyszyła niezamężna „przyjaciółka” w zaawansowanej
ciąży – gen. Romolo Lastucci, szef wojsk
inżynieryjnych 10. Armii. To wywołało skandal we Włoszech.
Dla Brytyjczyków liczyło się, że generał miał przy
sobie plany włoskich umocnień w okolicach Bardiji.
Podczas gdy Wojska Brytyjskie w Egipcie oraz Królewskie
Siły Powietrzne (Royal Air Force, RAF) wykonały
szereg uderzeń na włoskie pozycje w Libii, brytyjskie
wojska inżynieryjne przygotowywały rozbudowane linie
umocnień pod Marsa Matruth, 480 km na zachód
od Kanału Sueskiego.
11 czerwca bombowce Bristol Blenheim z 45.,
55. i 113. dywizjonu RAF zaatakowały bazę lotniczą
El Adem pod Tobrukiem, niszcząc włoskie maszyny
na ziemi (w tym pięć samolotów bombowych Savoia-
-Marchetti SM.79 Sparviero). Trzy bombowce zostały
zestrzelone przez włoskie myśliwce. 5 lipca brytyjskie
Fairey Swordfish startujące z lotniskowca HMS Eagle
przeprowadziły rajd na port w Tobruku. Brytyjscy lotnicy
zatopili niszczyciel Zeffiro i statek transportowy oraz
uszkodzili niszczyciel Euro.
Obszar, na którym miały się toczyć walki, jest rozległym
płaskowyżem opadającym stromo do morza.
Urwisty, pocięty wąwozami brzeg jest nieprzekraczalny
dla pojazdów gąsienicowych i kołowych – z wyjątkiem
kilku miejsc, jak np. przełęcz Halfaja. Powierzchnię
płaskowyżu tworzy skała pokryta warstwą żwiru, piasku,
gliny oraz kamieni. Są na niej przestrzenie trudne
do przebycia, jak lotne piaski, diuny, rumowiska gła-
Marszałek Rodolfo Graziani, naczelny dowódca Wojsk
Włoskich w Libii.
zów. Dróg na płaskowyżu praktycznie nie ma; tylko
w czasie działań wojennych powstają, wyjeżdżone
przez pojazdy mechaniczne, pustynne trakty. Szlaki
te w czasie pory deszczowej stają się rozmiękłe, pełne
błota i trudne do przebycia przez pojazdy gąsienicowe
i kołowe. Plagą pory wiosennej i letniej są gorące wiatry
z Sahary, tzw. hamsimy, niosące chmury wciskającego
się dosłownie wszędzie pyłu piaskowego. Wszystko
to w znacznym stopniu utrudnia prowadzenie działań
wojennych, odbija się na zdrowiu żołnierzy i sprawności
używanego przez nich uzbrojenia i sprzętu.
Włoskie możliwości
W momencie wybuchu wojny Wojska Włoskie w Libii
dysponowały 14 dywizjami piechoty rozdzielonymi
między 10. Armię (dowódca gen. Mario Berti, pięć dywizji)
rozmieszczoną na granicy z Egiptem oraz 5. Armię
4

BITWY I KAMPANIE
(gen. Italo Gariboldi, dziewięć) znajdującą się na granicy
z Tunezją. Liczyły one około 236 tys. oficerów i żołnierzy,
1811 środków artyleryjskich i 339 czołgów. Gdy
Włochy wypowiedziały wojnę Francji i Wielkiej Brytanii,
dowództwo 10. Armii przesunęło 1. Dywizję Libijską
(XX Korpus) w pobliże granicy z Egiptem z Girarabud
do Sidi Omar, XXI Korpus został przeniesiony z Sidi
Omar w pobliże wybrzeża, Bardiji i Tobruku, natomiast
XXII Korpus rozlokowano na południowy zachód od Tobruku,
gdzie stanowił siły rezerwowe.
Liczebnie siły włoskie dysponowały przewagą,
która powinna zapewnić im zwycięstwo. Jednak w zasadzie
całe uzbrojenie było przestarzałe – zaczynając
od broni strzeleckiej, na której nie można było polegać.
Włoskie ciężkie karabiny maszynowe, „bijące po knykciach”
M1935 Fiat-Revelli kal. 8 mm stanowiły jedynie
usprawnioną wersję broni z I wojny światowej, w dodatku
miały silną tendencję do przegrzewania się i zacinania.
W lipcu 1940 r. Wojska Brytyjskie w Egipcie miały
65 czołgów szybkich Tank Cruiser Mk I, Mk II i Mk III, skupionych
głównie w 7. Dywizji Pancernej, oraz 200 czołgów
lekkich Light Tank Vickers Mk VI i samochodów
pancernych. Włosi początkowo mogli im przeciwstawić
tylko około 300 czołgów lekkich L3 (klasyfikacja oficjalna,
faktycznie były to tankietki); dopiero w sierpniu dostarczono
do Libii 72 nowe czołgi średnie M11/39 (faktycznie
lekkie). Jednak awaryjność oraz umieszczenie
armaty kalibru 37 mm w kadłubie, a nie w obrotowej
wieży, gdzie zabudowano dwa karabiny maszynowe
kal. 8 mm, czyniła z nich wozy mało użyteczne.
Włoskie Królewskie Siły Powietrzne były podporządkowane
Dowództwu Sił Powietrznych w Libii.
Lotnictwo bombowe dysponowało głównie trójsilnikowymi
bombowcami średnimi Savoia-Marchetti SM.79
Sparviero, lotnictwo myśliwskie – przestarzałymi dwupłatowymi
myśliwcami Fiat CR.32 i niewiele tylko lepszymi
CR.42 Falco, lotnictwo szturmowe zaś (wyposażone
w zawodne technicznie szturmowce Breda Ba.65)
było większym zagrożeniem dla własnych lotników
niż dla przeciwnika.
W skład lotnictwa myśliwskiego wchodził 10. dywizjon
(CR.42) rozmieszczony na lotnisku Benin i 13. dywizjon
(CR.42) w Castelbenito. Dywizjony 25., 8., 11.
i 13. wyposażono w mieszankę CR.42 oraz CR.32 i skierowano
je głównie do zadań szturmowych. Poza tym
Włosi dysponowali ośmioma dywizjonami bombowymi
wyposażonymi w SM.79: 30. i 32. w Benin, 35. i 36.
w Bir El Behra, 44. i 45. w El Adem oraz 46. i 47. w Tarhuna
(ten ostatni miał na stanie także trójsilnikowe bombowce
Savoia-Marchetti SM.81 Pipistrello). Poza tym
należy doliczyć kilka dywizjonów lotnictwa kolonialnego
i obserwacyjnego, wyposażonych w dwusilnikowe
maszyny Caproni Ca.309 Ghibi i Ca.310 Libeccio,
jednosilnikowe IMAM Ro.37 oraz eskadrę rozpoznawczych
łodzi latających CANT Z.501 Gabbiano. W sumie
Włosi mieli w Libii 150 samolotów bombowych,
88 myśliwskich, 33 kolonialne, 14 obserwacyjnych
i 6 rozpoznania morskiego.
W tym czasie w skład 202. Grupy RAF w Egipcie
wchodziło 5 dywizjonów bombowych, 2 bombowo-
-transportowe, 3 myśliwskie (33., 80. i 112.; z dwupłatowymi
myśliwcami Gloster Gladiator) oraz jeden współpracy
z armią (208.; Westland Lysander). Dywizjony
bombowe (30., 45., 55., 113. i 211.) były wyposażone
w dwusilnikowe bombowce lekkie Bristol Blenheim,
natomiast bombowo-transportowe – w dwusilnikowe
samoloty Vickers Valentia (70.; Helvan) oraz Bristol
Bombay (216.; Heliopolis). Wzmacniając 202. Grupę
RAF, przewagę przeciwnika w pierwszej kolejności
starano się zniwelować jakością sprzętu. 13 czerwca
na afrykańskim niebie pojawiły się pierwsze samoloty
myśliwskie Hawker Hurricane, które przyleciały z Wielkiej
Brytanii przez Francję, Korsykę i Tunis.
Armia włoska pomimo posiadanej przewagi nie
ruszyła natychmiast do ataku na Egipt. Przez całe lato
między Włochami a Brytyjczykami trwała jedynie wojna
podjazdowa; obie strony testowały siebie nawzajem,
próbując znaleźć mocne i słabe punkty przeciwnika.
Mussolini nie był jednak z tego zadowolony, kosztowało
go to bowiem 3500 żołnierzy. Tymczasem Włosi zadali
Brytyjczykom straty wynoszące jedynie 159 zabitych
– głównie w wyniku ataków lotniczych i ostrzału
artyleryjskiego. W armii włoskiej, w przeciwieństwie
do brytyjskiej czy niemieckiej, nie istniała kultura
dowodzenia podległymi jednostkami przez wyższego
rangą oficera bezpośrednio na linii frontu; nasycenie
wojsk radiostacjami było niedostateczne, więc armia
musiała polegać na niewydolnym systemie oficerów
łącznikowych przekazujących rozkazy personalnie.
Pomimo długiej obecności w Libii dowództwo
włoskie nie miało większego doświadczenia w prowadzeniu
działań wojennych na pustyni. Należy pa-
Generał Mario Berti, dowódca 10. Armii Wojsk
Włoskich w Libii.
miętać, że wielu żołnierzy już walczyło – w Etiopii,
w Hiszpanii, służąc przez wiele lat z bardzo niewieloma
urlopami w domu. Wielu doświadczonych oficerów
i żołnierzy wkraczało w kolejną wojnę bez większych
złudzeń co do możliwości armii włoskiej w konflikcie
europejskim. W dodatku dwie dywizje 10. Armii składały
się z ludności miejscowej. Wprawdzie autochtoni byli
znani z umiejętności walki wręcz i na bliskiej odległości,
ale włoscy dowódcy musieli się liczyć – poza kilkoma
wyjątkami – z tym, że oddziały te rozbiegną się
w przypadku silnego ostrzału artyleryjskiego i/lub ataku
lotniczego. Co więcej, nie mogli liczyć na to, że będą oni
służyć swoim europejskim ciemiężycielom z oddaniem,
lojalnością i poświęceniem.
5. i 10. Armia przedstawiały sporą siłę na papierze,
ale borykały się jednocześnie z wieloma problemami
infrastrukturalnymi, logistycznymi oraz związanymi
z uzbrojeniem i wyposażeniem, co z kolei przekładało
się na niski stopień wyszkolenia i morale. Włosi
mieli duże problemy z transportem i mobilnością,
spowodowane brakiem odpowiedniej ilości pojazdów
mechanicznych, a piechota cierpiała z powodu
niedostatecznego nasycenia bronią przeciwpancerną
i przeciwlotniczą, posiadania przestarzałej w większości
artylerii oraz niedostatecznego i nieodpowiedniego
wsparcia czołgami. W listopadzie 1940 r.
z 5140 pojazdów mechanicznych aż 2000 znajdowało
Włoskie samochody pancerne AB 40 w czasie patrolu bojowego. Uchodziły za udane konstrukcje, miały wiele nowoczesnych rozwiązań i doskonale nadawały się do jednostek
rozpoznawczych. Widoczna włoska flaga była elementem tzw. szybkiej identyfikacji dla lotnictwa.
5

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Niezatapialny lotniskowiec.
Malta w latach II wojny światowej
Trzy zamieszkałe i kilka niezamieszkałych wysp, tworzących razem obecne państwo
Malta – a co Maltą nazywano od wieków, choć archipelag różnych miał
władców – leży w samym środku Morza Śródziemnego, w dodatku niedaleko
od miejsca, gdzie Włochy wraz Sycylią oraz tunezyjski półwysep Al-Watan
al-Kibli tworzą znaczne przewężenie znane jako Cieśnina Sycylijska, dzieląc Morze
Śródziemne na pół. Położenie Malty nie może być bardziej strategiczne, więc
nic dziwnego, że przetoczyły się przez ten archipelag liczne konflikty zbrojne.
Druga wojna światowa nie była wyjątkiem.
Wyspa o nazwie Malta jest największą z trzech
w całym archipelagu; jej powierzchnia
to 246 km 2 , długość z północnego zachodu
na południowy wschód – 27 km, a w najszerszym miejscu
ma około 14,5 km. Osiem kilometrów na północny
zachód od niej leży wyspa Gozo o powierzchni 67 km 2 ,
długości 14,5 km i szerokości 7 km. Pomiędzy nimi znajduje
się malutka wysepka Comino o powierzchni zaledwie
3 km 2 . Ludzie osiedlili się na Malcie około 7000 lat
temu. Przypuszczalnie osadnicy pochodzili z Sycylii.
Przez ten czas wykształcił się rdzenny język miejscowej
ludności – maltański. W 1939 r. ludność Malty liczyła
268 tys. mieszkańców, a w 1947 r. – 295 tys.
Główna wyspa Malta ma linię brzegową o długości
137 km, a wyspa Gozo – 43 km. Na Malcie znajdują
się dwa naturalne porty – zatoki głęboko wrzynające
się w ląd, zapewniające bezpieczeństwo kotwiczącym
tu niegdyś statkom żaglowym; oczywiście we współczesnych
czasach statki i okręty cumują przy nabrzeżach.
Największym jest Valletta, który składa się
z dwóch głębokich zatok leżących tuż obok siebie
– są przedzielone wąskim półwyspem. Południowa
zatoka jest znana jako Wielki Port (Grand Harbour)
i ma 4000 m od otwartego morza do końca, przy szerokości
około 1500 m. Po północnej stronie leży zatoka
Marsamxett, nieco mniejsza od Grand Harbour
– ma około 3000 m głębokości od otwartego morza
do końca i około 1200 m szerokości. Valletta znajduje
się po północno-wschodniej stronie wyspy. Natomiast
na południu jest drugi naturalny port, Marsaxlokk
– zatoka o wąskim wejściu, głęboka na około 2700 m
i o podobnej szerokości. Łącznie na wyspie jest trzynaście
zatok nadających się na kotwicowiska. Zbudowano
tu port przeładunkowy, znany jako Malta Freeport.
Historycznie Malta ciągle przechodziła z rąk do rąk.
Po wiekach samodzielności, ponad 800 lat przed Chrystusem,
skolonizowali ją Fenicjanie. Wykorzystywali
ją jako port etapowy w swoim handlu zagranicznym,
uzupełniając tu zapasy wody słodkiej i pożywienia.
W 480 r. p.n.e. Maltę zdobyli Kartagińczycy; z kolei
w 218 r. p.n.e., na samym początku II wojny punickiej,
wyspę zajęli Rzymianie, włączając ją do swojego imperium.
Po podziale Cesarstwa Rzymskiego Malta
trafiła do Bizancjum (Rzymu Wschodniego). W IX w.
na wyspę zaczęli najeżdżać Arabowie, którzy ostatecznie
zdołali ją podbić w 870 r. W 909 r. Maltę włączono
w skład Kalifatu Fatymidzkiego. Arabowie mieli spory
wpływ na dalsze dzieje Malty, w tym na rozwój języka
maltańskiego. W czasie Wojen Krzyżowych, w 1091 r.,
Arabów z Malty wyparli Normanowie, którzy włączyli
ją do hrabstwa Sycylii. W 1130 r. zbuntowany hrabia Sycylii,
Roger II de Hauteville został przez papieża koronowany
na króla – w ten sposób powstało Królestwo Sycylii.
Malta stała się jego częścią. W 1266 r. wyspę przejęli
Andegawenowie, jedni z francuskich książąt. W 1283 r.
Maltę zdobyli Aragończycy, włączając ją do Królestwa
Aragonii (południowo-wschodnia Hiszpania).
W 1516 r. król Karol V Habsburg, pochodzący z Cesarstwa
Rzymskiego (czyli wówczas Niemiec z przyległościami),
zdołał zjednoczyć całą Hiszpanię – tym samym
Malta przeszła we władanie hiszpańskie. To właśnie
on w 1530 r. oddał ją zakonowi Joanitów, wygnanych
przez Turków z wyspy Rodos. Zakon ten, znany też jako
zakon Kawalerów Maltańskich bądź zakon Szpitalników,
powstał w 1070 r. Szpitalnicy sprawowali opiekę
20

Trzy brytyjskie lotniskowce operujące na Morzu Śródziemnym. Zdjęcie wykonano z pokładu HMS Victorious; na pierwszym
planie jest widoczny HMS Indomitable, z tyłu zaś HMS Eagle.
II. Fliegerkorps, w składzie którego były: I./KG 54
(Ju 88A) bazujący w Catania na Sycylii razem z I./NJG
2 (Ju 88C) i II./JG 53 (Bf 109F) stacjonujący w Comiso.
Później – w ciągu 1942 r. – dołączyły do nich II.KG 77
i III./KG 77 na Ju 88 w Comiso, a także I./JG 53 w Gela
i III./JG 53 w Comiso (oba na Bf 109F) i wreszcie
III./ZG 26 (Bf 110D) w Trapani.
Od stycznia 1942 r. na Sycylii ponownie pojawiły się
znaczniejsze siły niemieckiego lotnictwa, pod dowództwem
gen. lotnictwa Bruno Loerzera, dowódcy II. Korpusu
Lotniczego. Natychmiast straty ponoszone przez
brytyjskie samoloty bazujące na Malcie, a szczególnie
dwupłatowce z 828. i 830. Dywizjonu FAA, zaczęły rosnąć.
Mimo to udało im się zatopić 23 stycznia 1942 r.
duży transportowiec Victoria (ponad 13 000 BRT).
Skoncentrowane naloty na brytyjskie lotniska na Malcie
spowodowały, że na ziemi utracono 50 Hurricane,
a kolejne 8 w powietrzu. Z 340 myśliwców dostarczonych
na Maltę od początku wojny na koniec stycznia
sprawnych pozostało już tylko 28 Hurricane. Dopiero
w kwietniu 1942 r. Fliegerkorps II osiągnął swój pełny
stan – 425 samolotów (wliczając w to dywizjon I./KG 26
na He 111, stacjonujący na Sardynii).
W lutym 1942 r. dowództwo 249. Dywizjonu objął
mjr P. Stanley „Stan” Turner, jeden z bardziej doświadczonych
pilotów, który wprowadził na Maltę nową
taktykę myśliwską, w tym latania w czterosamolotowych
kluczach złożonych z dwóch par. 7 marca 1942 r.
na Maltę doleciało pierwszych 16 myśliwców Spitfire
V, które wystartowały z lotniskowca HMS Eagle. W kolejnym
rejsie HMS Eagle dostarczył jeszcze dziewięć
Spitfire. 13 kwietnia 1942 r. amerykański lotniskowiec
USS Wasp i brytyjski MS Eagle dostarczyły 47 kolejnych
Spitfire. Pozwoliło to na przezbrojenie na ten typ obu
dywizjonów myśliwskich – 185. i 249. Dywizjonu.
Intensywność działań niemieckiego II Korpusu
Lotniczego też była duża. W lutym wykonano 2497 lotów
bojowych nad Maltę, w marcu już 4927 lotów,
w kwietniu zaś aż 9599 lotów bojowych. W tym czasie
zniszczono wiele maltańskich zabytków, w tym Royal
Opera House – jeden z najpiękniejszych budynków
na wyspie. Co gorsza, uszkodzono też wiele okrętów
i zniszczono znaczną liczbę samolotów na ziemi, w tym
wiele nowo przybyłych Spitfire. Trzeba było ewakuować
z Malty wszystkie okręty nawodne, pozostały
jedynie uszkodzone jednostki naprawiane w maltańskich
dokach: krążownik lekki HMS Penelope oraz
niszczyciele HMS Kingston i HMS Gallant. Krążownik
został w końcu naprawiony i ewakuowany, ale niemieckie
samoloty zniszczyły w Valletta HMS Kingston
11 kwietnia 1942 r., a HMS Gallant pięć dni wcześniej.
Krążownik HMS Penelope w kwietniu szczęśliwie przeszedł
do Gibraltaru, skąd skierowano go na remont
do Stanów Zjednoczonych.
Oczywiście, w tej sytuacji zaopatrzenie Malty
zaczęło szwankować. W kwietniu trzeba było
wprowadzić dalsze ograniczenia w racjonowaniu
żywności (kartki żywnościowe wprowadzono
na Malcie w kwietniu 1941 r.); od teraz mężczyźni
otrzymywali około 400 g pożywienia dziennie, a kobiety
i dzieci jeszcze mniej.
Niemieckie plany inwazji na Maltę
Planowanie operacji desantowej na Malcie zaczęło się
w lutym 1942 r. W drugiej połowie 1941 r. siły operujące
z Malty tak bardzo dały się we znaki państwom Osi,
że podjęto decyzję o zdobyciu wyspy. Miało to zostać
przeprowadzone w ramach operacji „Herkules”, jak nazwali
ją Niemcy, lub Operazione C3 – według dokumentów
włoskich. Do jej przeprowadzenia przewidziano
XI Fliegerkorps, którym dowodził gen. por. Kurt Student.
W składzie korpusu były dwa pułki szybowców desantowych,
łącznie z około 300 szybowcami – w większości
DFS 230, ale też i większymi Gotha Go 244, a także
około 24 wielkich Me 321 Gigant. Do operacji przewidziano
skoncentrowanie na Sycylii około 500 samolotów
transportowych, przede wszystkim Ju 52, ale też
pięciosilnikowych He 111Z do holowania najcięższych
szybowców. Siły desantowe miały się składać z niemieckiej
7. Dywizji Spadochronowej (11 000 żołnierzy), którą
wówczas dowodził gen. por. Erich Petersen i z włoskiej
1. Dywizji Spadochronowej „Folgore” (7500 ludzi).
W drugim rzucie miała wylądować włoska 80. Dywizja
Piechoty „La Spezia”, przystosowana do transportu
drogą powietrzną (10 500 ludzi).
Pierwsze dwa desanty powietrzne planowano wysadzić
na zachód od lotniska Ħal Far i na zachód od lotniska
Takali. Po zebraniu wojsk oba zgrupowania miały
ruszyć na rzeczone lotniska, a po ich zdobyciu mieli
tu lądować żołnierze z dywizji „La Spezia”. Następnie
oba zgrupowania powinny się spotkać w rejonie lotniska
Luqa, by ruszyć od zachodu na Vallettę. Po zdobyciu
portu miały w nim zostać wysadzone siły włoskiego
XXX Korpusu w składzie 4. DP „Livorno” i 20. DP „Friuli”.
W Zatoce Marsaxlokk powinny wylądować dwa bataliony
pułku piechoty morskiej „San Marco”. Wsparcia dla
desantu miała udzielić kompania 2. Kompanie/Panzerabteilung
z.b.V.66, wyposażona w 10 czołgów KW-1
i KW-2, a także inne pododdziały uzbrojone w zdobyczne
sowieckie T-34. Morską osłonę desantu zapewniała
włoska flota, wystawiając do operacji cztery okręty
liniowe – Littorio, Vittorio Veneto, Caio Duilio i Andrea
Doria, cztery krążowniki ciężkie i osiem krążowników
lekkich, a także 21 niszczycieli.
Do wiosny 1942 r. siły obrony Malty zostały po raz
kolejny wzmocnione. W ciągu 1941 r. na wyspę dotarła
pierwsza (i jedyna) jednostka pancerna – 1 st Independent
Troop of the Royal Tank Regiment (RTR), czyli samodzielna
kompania RTR. W 1942 r. miała ona w swoim
składzie cztery czołgi A12 Matilda II, cztery A9 Cruiser I,
Brytyjskie okręty podwodne z 10. Flotylli w swojej bazie Lazzaretto na wyspie Manoel wewnątrz zatoki Marsamxett,
po północnej stronie Wielkiego Portu.
31

BROŃ PANCERNA
Bartłomiej Kucharski
Pięść Mussoliniego.
Czołgi Królestwa Włoch w latach 1917-1945
Włoskie wojska lądowe okresu drugiej
wojny światowej zapisały się w pamięci
jako przysłowiowi chłopcy do bicia dla
aliantów, ratowani tylko przez Deutsche
Afrika Korps. Nie jest to opinia w pełni
zasłużona, na brak sukcesów bowiem
wpływ miały m.in. słaba kadra dowódcza,
problemy logistyczne czy wreszcie
stosunkowo nieliczny i nienowoczesny
sprzęt, także pancerny.
Fortino Mobile Tipo Pesante – prawdopodobnie pierwszy włoski projekt „czołgu”.
W
czasie pierwszej wojny światowej armia włoska
nie radziła sobie zbyt dobrze na froncie
alpejskim. Odniosła wprawdzie kilka sukcesów
nad armią austro-węgierską, ale tylko z powodu
zaangażowania znacznych sił tej ostatniej na innych
frontach. Zawsze jednak były one okupione ogromnymi
stratami (o porażkach, również mających miejsce,
nie wspominając), nawet w ostatniej dużej bitwie pod
Vittorio Veneto 24 października – 3 listopada 1918 r.,
w której Włosi (wspierani przez inne państwa Ententy)
stracili prawie 40 tys. ludzi.
Sytuacja ta przypomina nieco działania na froncie
zachodnim, gdzie również trwała wojna pozycyjna.
We wschodniej Francji impas pomogły przełamać
z jednej strony niemiecka taktyka przenikania, z drugiej
– setki brytyjskich i francuskich czołgów. Na froncie
alpejskim ich użycie było jednak utrudnione tak długo,
jak walki toczyły się w terenie górskim, na stokach,
szczytach i wśród wąskich ścieżek. Od 1915 r. trwały
próby zbudowania własnego czołgu, ale propozycje
przemysłu – np. czołg superciężki Fortino Mobile Tipo
Pesante – były konsekwentnie odrzucane przez ministerstwo
obrony Włoch. Jednakże jeszcze w początkach
1917 r. pozyskano czołg francuski Schneider CA 1, dzięki
staraniom pracującego przez jakiś czas we Francji
w roli obserwatora kpt. Alfredo Bennicellego. Także
przemysł włoski próbował zbudować własny czołg,
34

Pierwszym rodzimym czołgiem włoskim był niezbyt udany ciężki FIAT 2000. Spóźnił się on i nie zdążył wziąć udziału
w pierwszej wojnie światowej.
być uzbrojone tylko w karabiny maszynowe i ważyć
kilka ton, średnie o masie około 10 t – służyć do wsparcia
piechoty (później także do działań manewrowych),
czołgi ciężkie zaś o masie około 30 t miały być czołgami
wolne, przestarzałe już FIAT-y 3000 nie nadawały się dla
jednostek tego typu, wobec czego Włosi sięgnęli – wzorem
innych państw – po tankietki Carden-Loyd Mk VI,
na co znaczny wpływ miał attaché wojskowy w Wielkiej
Po zakupie czterech sztuk w 1929 r. na bazie Mk VI opracowano
rodzimą tankietkę CV.29, a w 1933 r. w zakładach
Ansaldo ruszyła produkcja już zupełnie włoskiego
CV.33. W 1935 r. skierowano do produkcji ulepszony
wariant CV.35. Warto wspomnieć, że w początkach lat
trzydziestych Ansaldo i FIAT zdobyły monopol na dostawy
czołgów dla włoskiej armii dzięki udziałom, jakie
mieli w obu firmach wysokiej rangi oficerowie włoscy
(np. marsz. Ugo Cavallero) i… łapówkom. Ułatwiały one
dostawy pojazdów wykonanych z tańszej stali o gorszej
jakości po normalnych cenach i bez konsekwencji.
Koncepcję Celere Divisione sprawdzono w praktyce
już w 1932 r. podczas manewrów w Umbrii, gdzie
oceniono je dobrze – za wyjątkiem posiadanych nielicznych
czołgów, u których poddano krytyce symboliczną
siłę ognia. Tym niemniej od 1934 r. dawne
dywizje kawalerii przeformowano w dywizje szybkie,
w tym samym roku odbyły się zresztą ich wspólne
manewry za sprawą gen. Federico Baisrocchiego. Istniały
wówczas trzy takie jednostki: 1ª Eugenio di Savoia,
2ª Emanuele Filiberto Testa di Ferro i 3ª Principe
Amedeo Duca d’Aosta, każda złożona w tym okresie
z 2 pułków kawalerii, pułku bersalierów, pułku artylerii
zmotoryzowanej, dwóch grup (odpowiednik batalionu)
zmotoryzowanych oraz grupy czołgów, która docelowo
miała liczyć 61 tankietek. Niektórzy teoretycy
kładli przy tym nacisk na wzmocnienie jednostek szybkich
(w tym zmotoryzowanych) artylerią samobieżną,
co należy uznać za przejaw dalekowzroczności, choć
jeszcze oderwanej od realiów techniczno-finansowych.
Wspominał o tym np. płk Sebastiano Visconti Prasca.
Był on również zwolennikiem emancypacji czołgów
i uzbrojenia jednostek pancernych głównie w czołgi
średnie i ciężkie (według włoskiej nomenklatury). Gorącym
zwolennikiem związków pancernych był Duce
(wł. wódz) Benito Mussolini – od przewrotu w 1922 r.
faktyczny przywódca Włoch.
Pierwszym udanym (za to wyjątkowo) czołgiem włoskim był FIAT 3000 mod.21, uważany tyleż powszechnie, co błędnie
za „klona” Renault FT.
przełamania, uzbrojonymi w armatę większego kalibru
(65-75 mm). Dla lat 1940-1943 była to więc klasyfikacja
zupełnie archaiczna. Wysiłek podjęty na rzecz rozwinięcia
włoskiej broni pancernej nie dawał zbyt wielu efektów,
zarówno ze względu na problemy ekonomiczne
(Królestwo Włoch inwestowało olbrzymie środki w marynarkę
wojenną i lotnictwo, przy stosunkowo słabej
gospodarce), jak i na fakt, że w latach dwudziestych
za głównego przeciwnika uważano państwa europejskie
(zwłaszcza Francję), co oznaczało walki w terenie
górskim, niekorzystnym dla broni pancernej.
Sytuacja zmieniła się na początku lat trzydziestych
za sprawą Generalnego Inspektora Piechoty (1933-
1935) gen. Ottavio Zoppiego, który w pracy „Il Celere”
(Szybko) przewidywał prowadzenie działań manewrowych
z wykorzystaniem tzw. Celere Divisione (Dywizji
Szybkich). Miały to być formacje kombinowane,
złożone z oddziałów pieszych elitarnych bersalierów
(wł. Bersaglieri, poruszających się na rowerach lub
motocyklach), kawalerii i czołgów. Z natury rzeczy po-
Brytanii, płk Adolfo Infante. Co ciekawe, płk Infante uważał
czołgi lekkie (tankietki) za zdatne do walki w terenie
górskim, co niewątpliwie pomogło im odnieść sukces.
Czołgi z lat 1918-1935
Renault FT zostały uznane przez Włochów za udane
(zwłaszcza koncepcyjnie), ale nie na tyle, by ich produkcja
licencyjna była opłacalna. Stąd też Włosi skopiowali
założenia, ale nie – jak głosi obiegowa opinia
– cały czołg. Zbudowany w 1921 r. FIAT 3000, bo taką
nazwę otrzymał nowy wóz, był więc z zewnątrz niemal
Czołgi FIAT 3000 mod.21 były dość szeroko eksportowane. Na zdjęciu wozy armii łotewskiej w początkach lat trzydziestych
ubiegłego wieku.
37

HISTORIA
Tadeusz Wróbel
1
Afryka Wschodnia 1940-1941:
imperialne marzenia Duce
W ostatnich dziesięcioleciach XIX w.
większość atrakcyjnych ziem Czarnego
Lądu miała już swych europejskich
władców. Włosi, którzy dołączyli
do grona kolonizatorów dopiero
po zjednoczeniu kraju, zainteresowali
się nie do końca spenetrowanym przez
Europejczyków Rogiem Afryki. Ekspansję
kolonialną w regionie wznowił
w latach 30 XX w. Benito Mussolini.
Początki obecności Włochów w rogu Afryki sięgają
1869 r., kiedy to prywatna kompania żeglugowa
odkupiła od lokalnego władcy teren w Zatoce
Asab na wybrzeżu Morza Czerwonego, by stworzyć
tam port dla swych parowców. W tej sprawie doszło
do sporu z Egiptem, który twierdził, że ma prawo
do tego terenu. 10 marca 1882 r. port Asab odkupił rząd
Włoch. Trzy lata później Włosi wykorzystali osłabienie
Egiptu po klęsce w wojnie z Abisynią i bez walki przejęli
kontrolowaną przez Egipcjan Massawę – po czym rozpoczęli
infiltrację w głąb Abisynii, aczkolwiek przyhamowała
ją porażka w bitwie z Abisyńczykami, stoczonej
26 stycznia 1887 r. koło wioski Dogali.
Rozszerzanie kontroli
Włosi starali się opanować terytoria nad Oceanem Indyjskim.
W latach 1888-1889 włoski protektorat zaakceptowali
władcy sułtanatów Hobyo i Madżirtin. Nad
Morzem Czerwonym okazja do ekspansji nadarzyła się
w 1889 r., gdy po śmierci cesarza Jana IV Kassy w bitwie
z derwiszami pod Gallabat w Abisynii wybuchła wojna
o tron. Wtedy Włosi proklamowali powstanie kolonii
Generał Oreste Baratieri dowodził wojskami włoskimi
w bitwie z Abisyńczykami, stoczonej 1 marca 1896 r. Katastrofalna
klęska Włochów zahamowała na kilkadziesiąt
lat ich dążenie do podboju na tym kierunku.
Erytrea nad Morzem Czerwonym. Ich działania miały
wówczas poparcie Brytyjczyków, którym nie w smak
było rozszerzanie francuskiego Somali (dzisiejsze Dżibuti).
Należące wcześniej do Abisynii ziemie nad Morzem
Czerwonym zostały oficjalnie scedowane na rzecz
Królestwa Włoch przez późniejszego cesarza Menelika
II w traktacie podpisanym 2 maja 1889 r. w Uccialli. Pretendent
do abisyńskiego tronu zgodził się na oddanie
kolonizatorom prowincji Akele Guzai, Bogos, Hamasien,
Serae oraz części Tigraj. W zamian obiecano mu włoską
pomoc finansową i militarną. Ów sojusz jednak nie
przetrwał długo, bo Włosi mieli zamiar kontrolować
całą Abisynię, którą ogłosili swoim protektoratem.
W 1891 r. zajęli oni miejscowość Ataleh. W następnym
roku uzyskali od sułtana Zanzibaru na 25 lat
w dzierżawę porty Brava, Merca i Mogadiszu. W 1908 r.
włoski parlament przyjął ustawę, w której wszystkie posiadłości
w Somalii scalono w jedną strukturę administracyjną
– Włoskie Somali, która formalnie zyskała status
kolonii. Jednak do 1920 r. Włosi realnie kontrolowali
tylko somalijskie wybrzeże.
W reakcji na to, że Włosi traktują Abisynię jak swój
protektorat, Menelik II wypowiedział traktat z Ucciali
i na początku 1895 r. wybuchła wojna włosko-abisyńska.
Początkowo sukcesy odnosili Włosi, jednak
7 grudnia 1895 r. Abisyńczycy zmasakrowali liczącą
2350 żołnierzy włoską kolumnę pod Amba Alagi. Następnie
oblegli w połowie grudnia garnizon w mieście
Mekelie. Włosi poddali je 22 stycznia 1896 r. w zamian
za swobodne odejście. Włoskie marzenia o opanowaniu
Abisynii zakończyły się wraz z kompromitującą
50

HISTORIA
Szoa, Desje, Dankalię (część Erytrei), Ogaden oraz graniczące
z brytyjskimi koloniami regiony Somalii, Migiurtinia
i Nogal. Rozmieszczono tan 123 tys. żołnierzy
dowodzonych przez gen. korpusu Gugliemo Nasiego,
którego zastępcą został gen. korpusu Sisto Bertoldi.
Siłami w Hararze dowodził gen. dyw. Carlo de Simone,
a w Szoa gen. korpusu Ettore Scala.
Północne scacchiere, odpowiadające za północną
część granicy z Sudanem, obejmowało gubernatorstwo
Erytrei (bez Danakil) i Amharę, gdzie było 102 tys. żołnierzy.
Jego dowódcą został gen. korpusu Luigi Frusci.
Wojskami w Erytrei dowodził gen. dyw. Vincezno Tessitore,
a w Amharze – gen. dyw. Agostino Martini.
Ostatnie południowe scacchiere, odpowiadające
za granicę z południem Sudanu i Kenii, obejmowało
terytoria Oromo i Sidamo oraz część Somalii do Dolo.
W regionie znajdowało się tylko 37 tys. żołnierzy, dowodzonych
przez gen. korpusu Pietro Gazzerę.
Odrębną strukturą był sektor autonomiczny (settore
autonomo) Dżuby na pograniczu Somalii z Kenią,
w którym Włosi mieli 18 tys. żołnierzy. Dowodził nimi
gen. korpusu Gustavo Pesenti.
Pełna władza polityczna, administracyjna i wojskowa
znajdowała się w ręku gen. lot. Amadeo di Savoia
– Księcia Aosty, który piastował funkcje wicekróla, naczelnego
dowódcy i gubernatora generalnego. Jego
szefem sztabu był gen. korpusu Claudio Trezzani.
Podstawę organizacji włoskich wojsk lądowych
w Afryce Wschodniej stanowiły w czerwcu 1940 r. brygady
piechoty kolonialnej. Według etatu z 1937 r. brygada
powinna mieć cztery bataliony piechoty, baterię
artylerii i dwie kompanie moździerzy, a także po kompanii
saperów, grupę kawalerii (dwa szwadrony) oraz
służby. W 1940 r. w etacie była grupa artylerii. W momencie
przystąpienia Włoch do wojny część z brygad
nie była w pełni ukompletowania lub znajdowała się
w trakcie formowania. Jednostkom aktywnym nadano
numery porządkowe 1-23 i 25, natomiast wyższe
numery przewidziano dla jednostek mobilizowanych.
Pierwsza z dwóch cyfr numeru brygady wskazywała,
w którym z regionów ją sformowano – i tak „4” przypisana
była do Erytrei, „5” do Amary, „6” do Szoa, „7” do Hararu,
„8” do Oromo i Sidamo, a „9” do Somali Włoskiego.
Pełnia władzy cywilnej i wojskowej we Włoskiej Afryce Wschodniej była w 1940 r. w rękach wicekróla, generała Amedeo
di Savoia, Księcia Aosty. Na zdjęciu (pośrodku) podczas odwiedzin jednej z abisyńskich osad.
Mapa z 1936 r., przedstawiająca podział administracyjny włoskich posiadłości kolonialnych w Afryce Wschodniej
po podboju Abisynii, której część terytoriów włączono do Erytrei i Somali Włoskiego.
W przypadku batalionów kolonialnych mobilizowane
miały numerację zaczynającą się od „94” (94-114,
131-132, 141-143, 151-153, 181-189, 191-197).
Prawdopodobnie tuż przed wybuchem wojny
zaczęto w niektórych rejonach grupować brygady
kolonialne i inne jednostki w dywizje. Tu również
numeracja wskazywała na region. Dywizjom w Erytrei
nadano jednocyfrowe numery (1-4), w Somali
Włoskim trzycyfrowe (101-102), a w regionie Oromo
i Sidamo dwucyfrowe (21-26). Prawdopodobnie
w czerwcu 1940 r. formowano 1., 2. i 4. DKol
w Erytrei, 101. i 102. DKol w Somali oraz 21., 22., 23.
i 24. DKol w Oromo i Sidamo.
Pod komendą Amadeo di Savoia, Księcia Aosty
znajdowały się też dwie dywizje piechoty, w których
służyli Włosi: DP „Africa” i 65. DP „Granatieri di Savoia”.
Włoskie jednostki były słabe; miały tylko po dwa pułki
piechoty – przy czym te w DP „Africa” miały tylko
po dwa bataliony. W pułkach 65. DP. znajdowały się
pojedyncze bataliony strzelców górskich (alpini) i piechoty
zmotoryzowanej (bersalierów).
Obok Regio Esercito w AOI było około 27 tys. członków
różnych formacji Ochotniczej Milicji Bezpieczeństwa
53

Władimir Bieszanow
2
Bitwa o Prusy Wschodnie
w 1945 r.
Królewiec oczywiście został uznany
za „twierdzę”. Decyzją Hitlera z 27 stycznia
1945 r. na jej komendanta wyznaczono
generała Otto Lascha. Sztab 3. Armii
Pancernej ewakuował się na Pomorze.
Dowództwo Grupy Armii „Północ” podjęło wysiłki
mające na celu odblokowanie Królewca
i przywrócenie połączenia lądowego ze wszystkimi
zgrupowaniami wojsk. Na południowy zachód
od miasta, w rejonie Brandenburga (ros. Uszakowo),
skoncentrowano 548. Dywizję Grenadierów Ludowych
i Dywizję Grenadierów Pancernych „Grossdeutschland”,
które wykorzystano 30 stycznia do uderzenia wzdłuż
Zalewu Wiślanego na północ. Z naprzeciwka uderzały
niemieckie 5. Dywizja Pancerna i 56. Dywizja Piechoty.
Udało im się zmusić do wycofania jednostki 11. Gwardyjskiej
Armii i przebić do Królewca korytarz o szerokości
około półtora kilometra, znajdujący się pod ostrzałem
sowieckiej artylerii.
31 stycznia generał Iwan D. Czerniachowski doszedł
do wniosku, że zdobyć Królewca z marszu się nie da:
Stało się jasne, że nieskoordynowane i słabo przygotowane
uderzenia na Królewiec (głównie pod względem zabezpieczenia
materiałowo-technicznego) nie doprowadzą
do sukcesu, a odwrotnie – dadzą Niemcom czas na udoskonalenie
obrony. Przede wszystkim należało zburzyć
fortyfikacje twierdzy (forty, schrony bojowe, punkty
umocnione), obezwładnić ich system ognia. A do tego
była potrzebna odpowiednia ilość artylerii – ciężkiej, dużej
i wielkiej mocy, czołgów oraz dział samobieżnych i, oczywiście,
dużo amunicji. Staranne przygotowanie wojsk
do szturmu nie było możliwe bez przerwy operacyjnej.
W następnym tygodniu dywizje 11. Gwardyjskiej
Armii, „odpierając wściekłe ataki faszystów”, umacniały
się na zajętych pozycjach i same codziennie ruszały
do ataków, starając się dotrzeć do brzegu Zalewu Wiślanego.
6 lutego ponownie przecięły one autostradę,
zdecydowanie blokując Królewiec od południa
– co prawda po tym w kompaniach piechoty pozostało
po 20-30 żołnierzy. Wojska 39. i 43. Armii w zaciętych
walkach zepchnęły dywizje wroga w głąb Półwyspu
Sambijskiego, tworząc zewnętrzny front okrążenia.
9 lutego dowódca 3. Frontu Białoruskiego rozkazał
wojskom przejść do zdecydowanej obrony i przygotować
się do metodycznego szturmu.
W centrum 5. i 28. Armia nacierały w pasie Kreuzburg
(ros. Sławskoje) – Preussisch Eylau (Iława Pruska,
ros. Bagrationowsk); na lewym skrzydle 2. Gwardyjska
Armia i 31. Armia, po sforsowaniu Łyny, przesunęły się
do przodu i opanowały punkty oporu Legden (ros. Dobroje),
Bandels i duży węzeł drogowy Landsberg (Górowo
Iławeckie). Z południa i zachodu na Niemców
naciskały armie marszałka Konstantego K. Rokossowskiego.
Odcięte od lądu lidzbarsko-warmińskie zgrupowanie
przeciwnika mogło komunikować się z Niemcami
tylko po lodzie zalewu i dalej po Mierzei Wiślanej
do Gdańska. Drewniane pokrycie „drogi życia” pozwalało
na ruch samochodów. Kolumną bez końca ciągnęły
w stronę zalewu masy uchodźców.
Niemiecka marynarka wojenna prowadziła bezprecedensową
operację ratowniczą, wykorzystując wszystko,
co tylko mogło się utrzymać na wodzie. Do połowy
lutego z Prus Wschodnich ewakuowano 1,3 miliona ludzi
z 2,5 miliona mieszkańców. Jednocześnie Kriegsmarine
udzielała wsparcia artyleryjskiego siłom lądowym
znajdującym się na kierunku nadmorskim i intensywnie
zajmowała się przewozem wojsk. Flota Bałtycka nie
była w stanie przerwać ani nawet poważnie naruszyć
wrogich szlaków komunikacyjnych.
W ciągu czterech tygodni duża część terytorium
Prus Wschodnich i północnej Polski została oczyszczona
z wojsk niemieckich. Podczas prowadzonych walk
tylko do niewoli trafiło około 52 tys. oficerów i żołnierzy.
Wojska sowieckie zdobyły ponad 4,3 tys. dział i moździerzy,
569 czołgów i dział szturmowych.
Wojska niemieckie w Prusach Wschodnich zostały
odcięte od pozostałych sił Wehrmachtu i podzielone
na trzy odizolowane od siebie zgrupowania. Pierwsze,
w składzie czterech dywizji, przyciśnięto do Morza
Bałtyckiego na Półwyspie Sambijskim; drugie, liczące
ponad pięć dywizji oraz jednostki z twierdzy i wiele samodzielnych
oddziałów, okrążono w Królewcu; trzecie,
obejmujące około dwadzieścia dywizji 4. Armii i 3. Armii
Pancernej, znajdowało się w Lidzbarsko-Warmińskim
Rejonie Umocnionym, leżącym na południe i południowy
zachód od Królewca, zajmując obszar o szerokości
około 180 km wzdłuż linii frontu i 50 km w głąb.
Na ewakuację tych wojsk do osłony Berlina nie
pozwalał Hitler, który twierdził, że tylko w oparciu
o zaopatrywane od strony morza i uporczywie się
66

Marek J. Murawski
Prototyp Ar 197 V3 po przemalowaniu.
2
Lotniskowiec Graf Zeppelin
i jego samoloty pokładowe
Prawie równocześnie z zamówieniem
na skonstruowanie pokładowego samolotu
wielozadaniowego firma Arado
otrzymała od Technisches Amt des RLM
zamówienie na przygotowanie jednomiejscowego
myśliwca pokładowego.
pokładowymi w takich państwach jak Japonia, Stany
Zjednoczone czy Wielka Brytania były dwupłatowce,
również RLM chciała zabezpieczyć się na wypadek
niepowodzenia rewolucyjnego wówczas programu
rozwoju nowoczesnego dolnopłata, jakim był Messerschmitt
Bf 109. Poza tym uważano, że do szkolenia
nowych pilotów na pokładzie lotniskowca
bardziej przydatny może być samolot dwupłatowy,
który kosztem niższych osiągów będzie miał lepsze
właściwości pilotażowe.
Firma Arado zaproponowała w związku z tym tradycyjne
rozwiązanie, bazujące na koncepcji lądowego
myśliwca dwupłatowego Arado Ar 68 H. Zgodnie
z opinią szefa biura konstrukcyjnego Arado – Waltera
Blume – a także wielu ekspertów, Ar 68 H był szczytowym
osiągnięciem niemieckiej myśli technicznej
w przypadku dwupłatowych, jednosilnikowych, jednomiejscowych
myśliwców. Maszyna wyposażona w zakrytą
kabinę oraz silnik gwiazdowy BMW 132 o mocy
maksymalnej 850 KM uzyskiwała prędkość 400 km/h
i pułap praktyczny 9000 m.
Ar 197 miał konstrukcję całkowicie metalową z pokryciem
z blachy duralowej – jedynie tylna część kadłuba
była kryta płótnem; płaty miały różną rozpiętość,
a połączono je ze sobą zastrzałami w kształcie litery
N; kabina pilota była całkowicie przeszklona. Pierwszy
prototyp, Ar 197 V1, W.Nr. 2071, D-ITSE został oblatany
w Warnemünde w 1937 r. Samolot był napędzany dwunastocylindrowym
silnikiem rzędowym chłodzonym
cieczą Daimler-Benz DB 600 A o mocy maksymalnej
i był testowany w E-Stelle Travemünde. Kolejnym prototypem
był Ar 197 V3, W.Nr. 2073, D-IVLE, wyposażony
w silnik gwiazdowy BMW 132 Dc o maksymalnej mocy
startowej 880 KM. Maszyna oprócz wyposażenia morskiego
miała również podkadłubowy zaczep dla dodatkowego
zbiornika paliwa o pojemności 300 l oraz
uzbrojenie strzeleckie złożone z dwóch działek MG FF
Arado Ar 197
Ponieważ w tym czasie standardowymi myśliwcami
Pierwszy prototyp, Ar 197 V1, W.Nr. 2071, D-ITSE oblatany w Warnemünde w 1937 r.
900 KM na wysokości 4000 m, wyposażonym w trójłopatowe
śmigło o przestawnym skoku. Maszyna nie była czonych w górnym płacie i strzelających poza kręgiem
kalibru 20 mm z zapasem po 60 nabojów na lufę, umiesz-
uzbrojona ani nie miała wyposażenia morskiego (haka śmigła oraz dwóch zsynchronizowanych karabinów
do lądowania, zaczepów do katapulty).
maszynowych MG 17 kalibru 7,92 mm z zapasem amunicji
po 500 nabojów na lufę, znajdujących się w górnej,
Drugi prototyp, Ar 197 V2, W.Nr. 2072, D-IPCE, później
TJ+HJ był napędzany dziewięciocylindrowym silnikiem przedniej części kadłuba. Pod dolnym płatem zostały
gwiazdowym BMW 132 J o mocy maksymalnej 815 KM, umieszczone cztery (po dwa pod każdym skrzydłem)
wyposażonym w trójłopatowe śmigło o przestawnym zaczepy do bomb o masie 50 kg każda. W związku z dobrymi
osiągami uzyskanymi przez prototyp Ar 197 skoku. Samolot otrzymał pełne wyposażenie morskie
V3
84