HIV AND AIDS - Joburg
HIV AND AIDS - Joburg
HIV AND AIDS - Joburg
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
DISEMBA 2000 – JUNI 2003<br />
UKUPHATHA NGENDLELA, INTUTHUKO KANYE NOKUHLINZEKA NGEMISEBENZI:<br />
IDOLOBHAKAZI ELISEZINGENI LOMHLABA LASE-AFRIKA<br />
�<br />
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU<br />
WEMEYA YEDOLOBHA<br />
ISETHULO<br />
Lombiko wamaphakathi nethemu ukhumbula labo<br />
abadlula ngesibhicongo saseEllis Park kanye<br />
namakhansela nabasebenzi asebesishiyile<br />
emhlabeni futhi uphinde uqhakambise amaqhaza<br />
abalulekile abanjwa nguntata Walter Sisulu<br />
noDkt. Beyers Naude ekuqinisekiseni ukwakhiwa<br />
kweningizimu Afrika ekhululekile, engenabu-<br />
hlanga neyentando yeningi.
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
4<br />
OKUPHAKATHI<br />
� ISINGENISO 5<br />
Isu I<strong>Joburg</strong> 2030 kanye nemisebenzi eyizingqala zemeya 6<br />
Ukusetshenzwa kwesu kanye nezingqala zemeya 8<br />
Ukuphatha ngendlela 8<br />
Intuthuko yezomnotho nokwakhiwa kwamathuba emisebenzi 8<br />
Ukuvuselelwa kwenkaba yedolobhakazi 8<br />
Ukuphepha komphakathi 8<br />
Ubuqabavu bokuhlinzeka ngemisebenzi 8<br />
Isandulela-ngculazi/ingculazi (I<strong>HIV</strong>/I-<strong>AIDS</strong>) 8<br />
UKUPHATHA NGENDLELA 9<br />
Ukuphatha ngokwepolitiki 10<br />
Ukuphathwa kwedolobhakazi 13<br />
Izimali nesabelo sazo 16<br />
Isiphetho 18<br />
INTUTHUKO YEZOMNOTHO NOKWAKHIWA KWAMATHUBA EMISEBENZI 19<br />
I<strong>Joburg</strong> 2030 21<br />
Ukukhulisa umnotho wendawo 22<br />
Isiphetho 24<br />
UKUVUSELELWA KWENKABA YEDOLOBHAKAZI 25<br />
Ukuvuselelwa kwenkaba yedolobhakazi 26<br />
Izinhlelo zokuvuselela inkaba yedolobhakazi ngokwezindawo 27<br />
Isiphetho 29<br />
UKUPHEPHA KOMPHAKATHI 30<br />
Ukulwa nobugebengu 30<br />
Ukukwazi ukubhekana kangcono nezimo eziphuthumayo 32<br />
Isiphetho 33<br />
UBUQABAVU BOKUHLINZEKA NGEMISEBENZI, UKUNAKEKELWA KWAMA-<br />
KHASIMENDE KANYE NOMGOMO WEBATHO PELE<br />
34<br />
Ukuthuthukisa ukuhlinzeka ngemisebenzi 34<br />
Ukunakekelwa kwamakhasimende 39<br />
Ukwenza imisebenzi ifinyeleleke kwabahluphekayo 40<br />
Isiphetho 40<br />
IS<strong>AND</strong>ULELA-NGCULAZI/INGCULAZI (I<strong>HIV</strong>/I-<strong>AIDS</strong>) 41<br />
‘Masibumbane’ silwe ne-Aids 42<br />
Isiphetho 44<br />
ISIPHETHO 45
� N<br />
ISINGENISO<br />
gesikhathi sokhetho lomasipala<br />
lukaDisemba 2000, izakhamizi<br />
zaseGoli zanxenxa izinhlangano ezazikhankasele<br />
ukhetho ukuba zehlise<br />
ubuphofu, izifo, ukweswelakala kwezindlu<br />
kanye nokweswelakala kwemisebenzi<br />
kanye nokwakha ikusasa lapho bonke<br />
beyothokozela inkululeko, amathuba<br />
alinganayo, ubugwili kanye nesithunzi<br />
sobuntu. I-African National Congress<br />
(ANC) – iqembu elikhulu – lakhethelwa<br />
ukuphatha ngegunya lokwenza ngcono<br />
ukuhlinzekwa kwemisebenzi yomphakathi,<br />
ukuphatha ngendlela, ukwehlisa ubuphofu<br />
kanye nokuthuthukiswa komnotho. IMeya<br />
yeDolobha kanye neKomidi leMeya<br />
elinamalungu ayishumi, babe sebeqokwa<br />
ukuba bahole futhi baqinisekise ukuthi<br />
leligunya lisebenze.<br />
Sekwedlule iminyaka emibili nengxenye<br />
selokhu kwabanjwa ukhetho ngo-2000 –<br />
leli yimaphakathi lethemu yeminyaka<br />
emihlanu yokuphatha ebekiwe. Inhloso<br />
5
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
IMeya yeDolobha: uKhansela Amos Masondo<br />
yaloMbiko wamaPhakathi neThemu<br />
ngukubuyekeza inqubekelaphambili<br />
esiyenziwe yiMeya yeDolobha neKomidi<br />
leMeya. Umbiko uphinde ube yindlela<br />
yokuba umphakathi wazi ngokusebenza<br />
kwabaholi kanye nokwesekela<br />
ukuphathwa okuvulelekile kwedolobha.<br />
Indikimba yombiko ithi: Disemba 2000 –<br />
Juni 2003: Ukuphatha Ngendlela,<br />
Intuthuko kanye Nokuhlinzeka Ngemisebenzi:<br />
Idolobhakazi elisenzingeni<br />
lomhlaba lase-Afrika. Uqonde ukuveza<br />
ukubaluleka kokuphatha ngendlela,<br />
intuthuko yomphakathi neyomnotho<br />
6<br />
kanye nokuhlinzekwa kwemisebenzi<br />
ekufezeni umbono wedolobhakazi<br />
elisezingeni lomhlaba lase-Afrika.<br />
ISU IJOBURG 2030 KANYE NEMI-<br />
SEBENZI EYIZINGQALA ZEMEYA<br />
Eminyakeni engu-117 yobukhona, iGoli<br />
seliguquke ngokushesha lisuka ekubeni<br />
yisizinda sokusebenza ngegolide ekubeni<br />
yindawo ehamba phambili yamabhizinisi.<br />
Njengoba liseGauteng liyisizinda esibalulekile<br />
sezimali, imisebenzi yamabhizinisi<br />
kanye nobuchwepheshe bolwazi nezokuxhumana.<br />
Liyingqalabutho kwingqalasizinda<br />
yezwe lonke kwezemigwaqo, uloliwe<br />
kanye nezomoya njengoba inezikhungo<br />
ezifana nesikhumulo samakhonteyina<br />
esiseCity Deep kanye nesikhumulo<br />
sezindiza samazwe ngamazwe saseGoli.<br />
Abantu balelidolobhakazi abayizigidi<br />
ezingu-2,8, bakhiqiza ingxenye engamaphesenti<br />
angu-16 omnotho weNingizimu<br />
Afrika. Linengqalasizinda esezingeni<br />
lomhlaba kwezokuthutha, kwezemigwaqo,<br />
ezokuxhumana ngezocingo kanye<br />
nezezimboni. Igoli yidolobhakazi eliphilayo,<br />
eliyingxubevange nakwezamasiko.<br />
Ngaso leso sikhathi, lelidolobhakazi<br />
libhekene nezinselelo ezinkulu: ukuphepha<br />
nokuvikeleka; ukweswelakala kwemisebenzi<br />
nokukhula komnotho; imiphumela<br />
ye<strong>HIV</strong>/Aids emphakathini nasemnothweni;
ukungalingani emphakathini; ukuqhubeka<br />
kokweswelakala kwamakhono; kanye<br />
nesidingo sokuqinisekisa ukuhlinzekwa<br />
kwemisebenzi yezinga eliphezulu<br />
kubobonke yamanzi, ukukhucululwa<br />
kwendle, ugesi, izindlu, ukunakekela<br />
kwezempilo, ezemfundo kanye nentuthuko<br />
yomphakathi.<br />
Ngokumiselwa phezu kwalokukuqina<br />
kanye nezinselele, iDolobhakazi laseGoli<br />
lamisela isu i<strong>Joburg</strong> 2030. Lelisu likhomba<br />
ukuthi umbono wokuguqulwa kweGoli<br />
libe yidolobhakazi elisezingeni lomhlaba<br />
lase-Afrika udinga ukubhekelelwa ngecebo<br />
lesikhathi esibanzi:<br />
“Ngo-2030 iGoli liyobe liyidolobhakazi<br />
elisezingeni lomhlaba elinokuhlinzekwa<br />
kwemisebenzi okuphambili okungafaniswa<br />
nokuphambili emhlabeni.<br />
Umnotho walo kanye nabasebenzi balo<br />
bayogxila emkhakheni wemisebenzi<br />
kanti liyobe libheke kakhulu ngaphandle<br />
ngendlela yokuthi umnotho wedolobhakazi<br />
uyobe usebenza ezingeni<br />
lomhlaba wonke. Ukukhula okunamandla<br />
komnotho okuyobangelwa<br />
yindlela yokusebenza ngokuncintisana<br />
komnotho kuyokwandisa izimali<br />
ezingenayo zedolobhakazi, izinzuzo<br />
zabamabhizinisi abazimele kanye<br />
nezimali ezingenayo zomuntu ngamunye<br />
ngendlela yokuthi izinga<br />
lokuphila kanye nekhwalithi yempilo<br />
yazozonke izakhamuzi zedolobhakazi<br />
liyokhula ngendlela eqhubekayo”.<br />
Ngokwalomhlahlandlela iziNgqala zeMeya<br />
eziyisithupha zamenyezelwa, ukukhombisa<br />
ukuthi idolobhakazi lizothuthukiswa<br />
kanjani futhi libuswe kanjani esikhathini<br />
seminyaka emihlanu ebekiwe. Izingqala<br />
yilezi:<br />
� Ukuphatha ngendlela<br />
� Ukuthuthukiswa komnotho nokwakhiwa<br />
kwamathuba emisebenzi<br />
� Ukuvuselelwa kwenkaba yedolobhakazi<br />
� Ukuphepha komphakathi<br />
� Ubuqabavu bokuhlinzeka ngemisebenzi,<br />
ukunakekelwa kwamakhasimende,<br />
iBatho Pele<br />
� Isandulela-ngculazi/Ingculazi (I<strong>HIV</strong>/I-<br />
Aids)<br />
7
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
UKUSETSHENZWA KWESU KANYE<br />
NEZINGQALA ZEMEYA<br />
Idolobhakazi selithathe amagxathu abonakalayo<br />
kuzozonke izingqala ezibekiwe:<br />
UKUPHATHA NGENDLELA<br />
Izinhlelo ezintsha ezimisiwe zepolitiki zivumela<br />
ukuba ubuholi buqine futhi buzinze.<br />
Izinhlaka sezivuthiwe ukuvula indlela<br />
yokuba imisebenzi iphakelwe ngokusheshayo<br />
futhi kuqhubekele phambili.<br />
INTUTHUKO YOMNOTHO NOKWA-<br />
KHIWA KWAMATHUBA EMISEBENZI<br />
Idolobhakazi seliqhamuke futhi laqalisa<br />
ngokusebenza kwesu i<strong>Joburg</strong> 2030. Leli su<br />
elihleliwe selibeke futhi lizoqhubeka<br />
nokugcina lelidolobhakazi lisokhondweni<br />
olunamandla lwentuthuko.<br />
UKUVUSELELWA KWENKABA YEDO-<br />
LOBHAKAZI<br />
Kunenqubekelaphambili eyiyo futhi<br />
ebonakalayo ekuhlangabezaneni nezinkinga<br />
zobugebengu, ukungcola kanye<br />
nokuphupha. Lokhu kunconywa kakhulu<br />
yilabo abaneqhaza elikhulu kuleli dolobhakazi.<br />
UKUPHEPHA KOMPHAKATHI<br />
Eminye imihlomulo esiyenziwe ukuhlangabezana<br />
naloludaba yilena: ukumiselwa<br />
koMnyango wamaPhoyisa kaMasipala<br />
waseGoli, ukuhlanganyela kwezinhlaka<br />
8<br />
ezahlukene ekuvimbeleni ubugebengu,<br />
ukufakelwa okuqhubekayo kwamakhamera<br />
okuqapha, imithetho yedolobhakazi<br />
eqinisiwe kanye nokumiselwa<br />
kwenkantolo kamasipala okuzokwenzeka<br />
khona maduze nje.<br />
UBUQABAVU BOKUHLINZEKA NGEMI-<br />
SEBENZI<br />
Idolobhakazi laseGoli liyazidla ngempumelelo<br />
enkulu esiyenziwe. Selenze ngcono<br />
ukutholakala kwezindlu, amanzi, ukukhucululwa<br />
kwendle, ugesi, ukususwa<br />
kodoti, ezemidlalo nokungcebeleka,<br />
imitapo yezincwadi, ukunakekela ngezempilo,<br />
imigwaqo, amapaki kanye neminye<br />
imisebenzi. Idolobhakazi selizibophezele<br />
ukwenza ngcono ukusizwa<br />
kwamakhasimende kanye nasekugqugquzeleni<br />
umqondo wokubeka phambili<br />
umphakathi iBatho Pele.<br />
IS<strong>AND</strong>ULELA-NGCULAZI/INGCULAZI<br />
(I<strong>HIV</strong>/I-<strong>AIDS</strong>)<br />
Lolu bhubhane lubhekelelwe kakhulu.<br />
Ngaphezu kokumiselwa koMkhandlu<br />
waseGoli we-Aids ziningi izinhlelo esezimiselwe.<br />
Iningi lalezi zinhlelo lisebenza<br />
ngokubambisana noMnyango wezeMpilo<br />
waseGauteng kanye nezinye izinhlangano<br />
ezingekho ngaphansi kukaHulumeni.<br />
Yonke lemi zamo kuqondwe ngayo<br />
ukuvimbela, ukugqugquzela umphakathi<br />
kanye nezinhlelo zezindawo zokusebenza<br />
ekulweni ne-Aids. �
� U<br />
UKUPHATHA NGENDLELA<br />
hulumeni osebenza ngendlela weyame<br />
ebuholini obuqinile bezepolitiki.<br />
Kusho ukuthatha izinqumo eziyizo<br />
ukuhlangabezana nezidingo zamanje<br />
nokuhlelela ikusasa, ukumisela ukuphatha<br />
okuyikho, ukuqinisekisa ukuthi abaholi<br />
bayaphendula ngokusebenza kwabo kanye<br />
nentando yeningi, kanye nokusebenzisa<br />
izimali namafa edolobhakazi ngokuyikho<br />
nangokuhlanipha. Ukuphatha ngendlela<br />
kungaphezulu kukahulumeni omuhle nje.<br />
Ukuphatha ngendlela kusho ukwakha<br />
ubudlelwano obuvulekile nezakhamuzi<br />
zendawo, amabhizinisi kanye namaqembu<br />
omphakathi. Kumayelana nokukhulumisana<br />
nokuhlanganyela nabantu ezinqumeni<br />
kanye nezinhlelo ezithinta izimpilo<br />
zabo. Ubukhona bezinhlaka eziqhubekayo<br />
neziphendulayo emiphakathini nangokwezepolitiki<br />
yinto ebalulekile ekuphatheni<br />
ngendlela<br />
IGoli linomlando omude neliziqhenyayo<br />
ngawo wokuviviswa komphakathi noku-<br />
9
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
IMeya yeDolobha namalungu eKomidi leMeya<br />
emhlanganweni nezithunywa zomphakathi<br />
endaweni eyimikhukhu<br />
bamba iqhaza. Kunesifiso sokuqhubeka<br />
nalelo siko, idolobhakazi lifuna ukuhlanganyela<br />
nezakhamuzi zendawo nabamabhizinisi<br />
ekunqumeni ukuthi luhlobo luni<br />
lwedolobhakazi abafuna ukuhlala kulo<br />
nanokuthi bazokwenza kanjani lokho.<br />
Idolobhakazi lifuna ukugqugquzela<br />
isikompilo lokuphatha ngendlela okuzinze<br />
emlandweni womphakathi nokufanelene<br />
nekamuva lomphakathi, lepolitiki kanye<br />
nezomnotho.<br />
UKUPHATHA NGOKWEPOLITIKI<br />
Kusukela ngokhetho lwasekhaya lango-<br />
Disemba 2000, iDolobhakazi libuswa<br />
nguMkhandlu kaMasipala owakhiwe<br />
ngamakhansela angu-217 akhethiwe.<br />
Isizinda sokwenziwa kwezinqumo zepolitiki<br />
eMkhandlwini yiKomidi leMeya elisihlalo<br />
walo yiyo iMeya yeDolobha .<br />
IMeya yeDolobha imiselwe ukuba ikhombe<br />
bese ihlela izidingo ngqangi zikamasipala<br />
kanye nokwakha amasu nezinhlelo<br />
zokuhlangabezana nalezo zidingo. Imisela<br />
10<br />
imigomo yezokuphatha bese ihlola<br />
inqubekelaphambili ekuhlangabezaneni<br />
nayo. IMeya yeDolobha kufanele iqinisekise<br />
ukuthi izimali zedolobhakazi<br />
ziphethwe ngokuyikho futhi idolobhakazi<br />
liyabika futhi liphendule kwizakhamuzi<br />
zalo.<br />
Ububanzi bemisebenzi yoMkhandlu<br />
buhlanganisa imisebenzi eminingi njengokunakekela<br />
ngezempilo, ugesi, amanzi<br />
nokukhuculula indle, imigwaqo, ezezindlu,<br />
ukuhlela kanye nentuthuko yomnotho.<br />
Ilungu ngalinye leKomidi leMeya lingusihlalo<br />
wekomidi (elibizwa ngokuthi<br />
yikomidi leSigaba 80), elibhekene nomsebenzi<br />
owodwa kamasipala. Lama komidi<br />
anokuqonda okujulile ngomsebenzi ababhekene<br />
nawo kanti banakekela kakhulu<br />
amaphuzu aphathelene nalowo msebenzi.<br />
Amakomidi eSigaba 80 ahlanganiswe<br />
ndawonye aba ngamathimba emisebenzi<br />
ehambelanayo. Lokhu kuvumela iKomidi<br />
leMeya ukuba libheke izinqubomgomo<br />
nezinhlelo zedolobhakazi ngendlela<br />
ehlangene. Ngokwesibonelo, elinye<br />
lamathimba emeya libhekene nezezindlu<br />
nengqalasizinda. Ngenxa yokuthi ezezindlu<br />
nengqalasizinda zihlanganisiwe, kuba lula<br />
ukubhekela izidingo zengqalasizinda<br />
(njengokufakelwa kwamanzi nogesi) uma<br />
kucutshungulwa udaba lokuqalisa<br />
izindawo ezintsha zokuhlala.<br />
Sekumiswe amakomidi eSigaba 79 ayisikhombisa<br />
ukuqinisekisa ukuthi idolo-
hakazi liyachaza futhi liphendule futhi<br />
lisebenza ngokuvulekile nobuqotho.<br />
Ikomidi leNkambo eyiyo, ngokwesibonelo,<br />
lamiselwa ukuhlola nokuphatha ukuvezwa<br />
kwamagugu ezimali amakhansela kanye<br />
nokuqinisekisa ukwethembeka nokuvimbela<br />
inkohlakalo.<br />
Idolobhakazi seliphinde lamisela amakomidi<br />
amawadi angu-109 ukusondeza<br />
uhulumeni kubantu. Osihlalo bamakomidi<br />
amawadi ngamakhansela akhethiwe kanti<br />
amalungu awo yizithunywa zendawo.<br />
Lamakomidi avumela izakhamuzi ukuba<br />
zibe nezwi ezinhlelweni zokuhlela nesabelo<br />
AMAKOMIDI ESIGABA 79<br />
� AMATHENDA<br />
� ELOKU CUBUNGULA AMA-<br />
BHUKU<br />
� ELENKABA YEDOLOBHA<br />
� ISIGUNGU ESIPHETHE<br />
� ELOKUZIPHATHA NGE-<br />
NDLELA<br />
� ELEMIGOMO<br />
� ELOKUJEZISA<br />
Izinhlaka zokuphatha zepolitiki<br />
UMKH<strong>AND</strong>LU<br />
IKOMIDI<br />
LEMEYA<br />
sezimali kanye nokuveza amaphuzu<br />
ayizikhalo zendawo. Amakomidi amawadi<br />
ngakho-ke avulela ukuxhumana phakathi<br />
kwabaphathi bedolobhakazi kanye<br />
nezakhamuzi zendawo. Idolobhakazi<br />
liyithathela phezulu imibono, izikhalazo<br />
kanye nemifakela yamakomidi amawadi<br />
kanti iMeya yeDolobha yona ngokwayo<br />
seyihlangane okungenani izikhathi<br />
ezintathu namakomidi amawadi selokhu<br />
amiselwa eminyakeni emibili eyedlule.<br />
Zonke izinhlaka ezithatha izinqumo<br />
zepolitiki zizibophezele ekubonisaneni<br />
nomphakathi kanye namaqembu abama-<br />
AMAKOMIDI ESIGABA 80<br />
� ELEZINDLU<br />
� ELEZEMPILO<br />
� ELEZINKAMPANI ZIKAMASIPALA<br />
� ELEZINHLAKA ZIKAMASIPALA<br />
� ELOKUPHEPHA KOMPHAKATHI<br />
� ELEZIMALI NENTUTHUKO<br />
YOMNOTHO<br />
� ELOKUHLELA INTUTHUKO,<br />
EZOKUTHUTHA NEZEMVELO<br />
� ELEZENKABA YEDOLOBHA<br />
� ELEZENTUTHUKO YOMPHAKATHI<br />
� ELEZOKUPHATHA KUMASIPALA<br />
IKOMIDI ELINCANE<br />
LENTUTHUKO<br />
YESINTU<br />
IKOMIDI ELINCANE<br />
LENTUTHUKO<br />
IKOMIDI ELINCANE<br />
LEZEZINDLU<br />
NENGQALASIZINDA<br />
IKOMIDI ELINCANE<br />
– LABANEZABELO<br />
11
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
bhizinisi ngeziphakamiso ezibathintayo<br />
kanye nokugqugquzela ukuba umphakathi<br />
ubambe iqhaza ezindabeni zokuphatha<br />
zasekhaya. Idolobhakazi likholelwa<br />
ekutheni ukubamba iqhaza okuyikho<br />
komphakathi kuholela ekutheni uhulumeni<br />
wasekhaya abuzwe futhi aphendule bese<br />
kuzinzisa nentando yeningi ezingeni<br />
lasekhaya.<br />
NgoMashi 2002, idolobhakazi lavumela<br />
inqubomgomo yokubamba iqhaza<br />
komphakathi. Lenqubomgomo iyalela<br />
izikhulu zikamasipala kanye namakhansela<br />
ukuba baqhube umsebenzi wabo ngendlela<br />
evulelekile, esobala, eqotho,<br />
enokungenzeleli futhi ethembekile.<br />
Ngokuqhubezela phambili ukusebenza<br />
okuvulelekile kukahulumeni, idolobhakazi<br />
livulela yonke imihlangano yoMkhandlu<br />
kanye namakomidi emphakathini.<br />
IMeya yeDolobha igqugquzela uhulumeni<br />
obuzwayo aphendule futhi abantu<br />
IMeya yeDolobha noMongameli Thabo Mbeki<br />
12<br />
abakwazi ukubamba iqhaza kuwo,<br />
ngezindlela eziningi. Ubika minyaka yonke<br />
ngokubandakanyeka kwemiphakathi<br />
nezinhlangano zomphakathi ezindabeni<br />
zikamasipala. Selokhu yathatha isikhundla,<br />
iMeya yeDolobha seyethule imibiko emibili<br />
ngokubandakanyeka komphakathi eGoli,<br />
yomibili ekhomba ukuthi idolobhakazi<br />
lithintana kabanzi futhi liyayithatha<br />
imibono yalabo abathintekayo uma<br />
kwenziwa izinqumo.<br />
Ikomidi leMeya liyaye lihlangane<br />
ngokuvamile nezithunywa zomphakathi<br />
kanye nalabo abathinteka ezindabeni<br />
ezithile. IMeya yeDolobha yenza yonke<br />
imizamo ukuvakashela izindawo ezehlukene<br />
zedolobhakazi, ibheka izimo<br />
emazingeni aphansi iphinde ihlangane<br />
namaqembu omphakathi. Ngo-2002<br />
imihlangano yabanjelwa e-Alexandra,<br />
Diepkloof, Orange Farm, Jabulani, Roodepoort,<br />
Midrand, Johannesburg South<br />
kanye nasenkabeni yedolobhakazi.<br />
Esinye isinyathelo idolobhakazi eselisithathile<br />
ukuthuthukisa ukubamba iqhaza<br />
komphakathi ngukumiselwa kweJohannesburg<br />
Stakeholders’ Forum (JSF). I-JSF<br />
ngumhlangano waminyaka yonke lapho<br />
osopolitiki abamnkantshubomvu kanye<br />
nezikhulu zikamasipala bexoxa ngokuphathwa<br />
kwedolobhakazi nezithunywa<br />
zamakomidi amawadi, izinhlaka zomphakathi,<br />
izinhlangano zabasebenzi, izinhlaka<br />
zezemfundo, ososeshini bezakhamuzi<br />
nabakhokhi bezintela, iminyango kahulu-
meni, izinhlangano ezingekho ngaphansi<br />
kukahulumeni (NGOs), izinhlangano<br />
ezizinze emiphakathini (CBOs), izinhlaka<br />
zezenkolo kanye nabezindaba. Idolobhakazi<br />
selibambe imihlangano emibili ebe<br />
yimpumelelo yeJSF, owokuqala waba ngo-<br />
2002 kanti owesibili ngu-2003. Yomibili<br />
lemihlangano yayihanjelwe ngamakhulu<br />
ezithunywa zalabo abathintekayo kanti<br />
waholela ekubeni kushiyelwane imibono<br />
phakathi kwedolobhakazi kanye nalabo<br />
abathintekayo.<br />
Miningi eminye imizila esivuliwe ukuze<br />
umphakathi ubambe iqhaza. Uhlelo<br />
lokuphathwa kwezikhalazo ezibhalwe<br />
phansi luqinisekisa ukuthi noma yiluphi<br />
uhlu lwezikhalazo olulethwa kwidolobhakazi<br />
luthola ukubhekelwa ngokuyikho.<br />
Izikhulu ziphoqelekile ukubika kubantu<br />
noma ezinhlanganweni mayelana nohlu<br />
lwezi khalazo zabo. NgoMeyi 2003<br />
idolobhakazi bese lithole izinhla zezikhalazo<br />
ezingu-149.<br />
Uhlelo lokufinyelela emiphakathini ekude<br />
nalo seluqalisiwe kanti luqinisekisa ukuthi<br />
umphakathi uyathintwa mayelana neSu<br />
oluHlangene lokuThuthukisa, isabelo<br />
sezimali salo, iziphakamiso sezinkokhelo<br />
kanye namanye amaphuzu amayelana<br />
nokuphathwa kwedolobhakazi. Izinhlaka<br />
zepolitiki zeGoli zaziwa kakhulu ngokuba<br />
yizingqalabutho nokusebenza ngendlela<br />
kanye nokuvumela ubuholi bepolitiki<br />
obuqinile nobuphendulayo ngokusebenza<br />
kwabo. Idolobhakazi selikubonisile ukuzibophezela<br />
kwalo ekubambeni iqhaza<br />
komphakathi. Selimise izinhlelo ezivumela<br />
izakhamuzi, abamabhizinisi kanye nezinhlangano<br />
zomphakathi ukubamba iqhaza<br />
ezindabeni zedolobhakazi. Sekumiselwe<br />
nezinhlelo zokwakha amakhono abaholi<br />
bezepolitiki kanye nezithunywa zomphakathi<br />
kwezokuphatha ngendlela.<br />
UKUPHATHWA KWEDOLOBHAKAZI<br />
IGoli liyaziwa njengomholi ekuguqulweni<br />
kohulumeni basekhaya kanti seliyihalanjonjo<br />
ezindleleni zokuhlela kabusha<br />
ukuphathwa kwenhlangano. Eminyakeni<br />
emihlanu edlule idolobhakazi labe lisenkingeni<br />
yezimali. Ezokuphathwa kwalo zabe<br />
ziyinhlakanhlaka, abasebenzi babephelelwe<br />
wukuzimisele, ukunakekelwa kwamakhasimende<br />
kwabe kuntekenteke kanti<br />
ukuphakelwa kwemisebenzi kwakungenakuqhubeka.<br />
Ekuthombululeni lezi<br />
zinkinga, idolobhakazi laqala uhlelo<br />
olunzulu lokuhlela kabusha ezokuphatha.<br />
Umphumela walokhu kube ngukuthi<br />
idolobhakazi libuyele esimweni esihle<br />
13
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
sezimali, ukuphakela ngemisebenzi<br />
sekusebenza ngokuyikho futhi kuyaqhubeka<br />
kanti amakhasimende aphathwa<br />
ngenhlonipho ewafanele.<br />
Ezokuphathwa kwedolobhakazi sezihlelwe<br />
kabusha zaphathwa endaweni eyodwa,<br />
kwamiselwa izifunda zokuphatha eziyishumi<br />
nanye, kwamiselwa izinkampani<br />
14<br />
Amayuthilithi<br />
Pikitup<br />
Johannesburg Water<br />
City Power<br />
Ama-ejensi<br />
Johannesburg Roads Agency<br />
City Parks<br />
Johannesburg Development<br />
Agency<br />
Izinhlaka eseziyinkampani<br />
Johannesburg Zoo<br />
Metrobus<br />
Johannesburg Property Company<br />
Fresh Produce Market<br />
Civic Theatre<br />
Metro Trading Company<br />
Izinhlaka zemisebenzi nokuphatha<br />
UMKH<strong>AND</strong>LU<br />
(Usihlalo: Usomlomo)<br />
IMEYA YEDOLOBHA<br />
NEKOMIDI LEMEYA<br />
IMenja yeDolobhakazi<br />
Ukuphathwa kwezinkontileka<br />
Isikhulu esiyiNhloko yezokuPhatha<br />
Intuthuko kwezeziMali noMnotho<br />
Imisebenzi yezinkampani<br />
Ukuhlelela iNtuthuko<br />
Ezokuthutha nezeMvelo<br />
eziyishumi nambili ezehlukile ezaziwa<br />
ngamayuthilithi, ama-ejensi kanye nezinhlaka<br />
ezisazinkampani.<br />
Ezokuphathwa ezingumnyombo zinezinhlobo<br />
ezintathu zeminyango. Okokuqala,<br />
kuneminyango ebhekene ngqo nokuphakelwa<br />
kwemisebenzi kubasebenzisi, njengowokuhlelela<br />
intuthuko, owezimali,<br />
Central Departments<br />
Johannesburg Metropolitan Police<br />
Department<br />
Emergency Management Services<br />
Arts, Culture and Heritage<br />
Housing<br />
Health<br />
Social Development<br />
Izifunda ezingu 11<br />
Esempilo<br />
Ezemisebenzi yomphakathi<br />
Ezezindlu<br />
Ezemitapo yeziNcwadi<br />
Ezemidlalo nezokuNgcebeleka
amaphoyisa kamasipala kanye nowokuphathwa<br />
kwezimo eziphuthumayo.<br />
Okwesibili, kuneminyango enikezela<br />
ngemisebenzi yangaphakathi yokuxhasa<br />
ezokuphathwa njengomnyango wokuthuthukisa<br />
abasebenzi. Okokugcina kuneminyango<br />
emisela imihlahlandlela bese ihlola<br />
ukusebenza kwezinye izinhlaka zokusebenza,<br />
ngokwesibonelo umnyango<br />
omkhulu wezempilo, umisela inqubomgomo<br />
yokukhomba ukusebenza<br />
kwezikhulu ezizinze emahhovisi ezifunda<br />
kanye nasemitholampilo. Lokhu kuqinisekisa<br />
ukuthi umsebenzi owenziwayo<br />
uqondiswa yizingqala zedolobhakazi lonke<br />
kwezempilo nanokuthi inqubekelaphambili<br />
ekufinyeleleni emigomeni<br />
ebekiwe iyahlolwa icutshungulwe.<br />
Idolobhakazi selimise izinkampani ezahlukene<br />
ukuphakela ngemisebenzi ethile.<br />
Amayuthilithi anikezela ngemisebenzi<br />
yamanzi nokukhuculula indle (<strong>Joburg</strong> Water),<br />
ugesi (City Power), kanye nokuthutha<br />
imfucuza (Pikitup). Ama-ejensi abhekene<br />
nemigwaqo namanzi ezikhukhula (Johannesburg<br />
Roads Agency), amapaki namangcwaba<br />
(City Parks) kanye nokuthuthukiswa<br />
kwezindawo zomnotho (Johannesburg<br />
Development Agency).<br />
Izinhlaka ezisebenza sazinkampani<br />
zihlanganisa iJohannesburg Zoo, Johannesburg<br />
Civic Theatre, Metrobus, Johannesburg<br />
Fresh Produce Market, Johannesburg<br />
Property Company kanye neMetropolitan<br />
Trading Company.<br />
AmaHhovisi Esifunda 4 ethunzini leSentech<br />
Tower<br />
Lezi zinkampani ziphethwe yidolobhakazi<br />
kanti ziphendula kulo idolobhakazi.<br />
Ukumiselwa kwezinkampani ezahlukene<br />
ngekwemisebenzi eyahlukene kusho<br />
ukuthi ongoti baphethe umsebenzi<br />
ngamunye. Ezokuphathwa ezingumnyombo<br />
yizo ezixoxisana ngezinkontileka<br />
nenkampani ngayinye. Lezo zinkontileka<br />
zimisela imigomo yokusebenza kanti ihlale<br />
ihlolwa njalo nje. Idolobhakazi ngakho-ke<br />
liyakwazi ukuqinisekisa ukuthi umsebenzi<br />
ngamunye uphakelwa ngamazinga<br />
amisiwe futhi likwazi ukuthatha izinyathelo<br />
uma imigomo kungafinyelelwa kuyo.<br />
Idolobhakazi selihlele lamisela ukusebenza<br />
indlela yokuhlola ukusebenza kanti yenza<br />
15
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
kube lula ukumisela imigomo bese<br />
kuhlolwa inqubekelaphambili njalo nje.<br />
Ezokuphatha ziphinde zihlanganise<br />
nezokuphathwa ezifundeni eziyishumi<br />
nanye. Ezokuphathwa ezifundeni zisondeza<br />
imisebenzi yomphakathi kubantu.<br />
Ezokuphathwa zezifunda zibhekene ngqo<br />
nokuphakelwa kwemisebenzi ngqangi<br />
yokunakekela ngezempilo, imisebenzi<br />
yomphakathi, ezezindlu, izikhungo<br />
zemitapo yezincwadi kanye nezemidlalo<br />
nokungcebeleka. Ziphinde ziphathe<br />
nezikhungo zemiphakathi ukuqinisekisa<br />
ukuthi umphakathi uyaluthola ulwazi<br />
nokuphendula imibuzo yamakhasimende.<br />
Idolobhazi lenza yonke imizamo yokuqinisekisa<br />
ubudlelwano obuhle nabasebenzi<br />
ngesikhathi kumiselwa uhlelo olusha<br />
lezokuphatha. Bonke abasebenzi baqinisekiswa<br />
ngemisebenzi yabo iminyaka<br />
emithathu, kungakhathaleki ukuthi<br />
bayaqhubeka yini nokusebenzela ezokuphatha<br />
ezintsha noma baqala ukusebenzela<br />
noma yiyiphi i-ejensi, iyuthilithi noma<br />
inkampani yedolobhakazi. Izimali zomhlalaphansi,<br />
ukuxhaswa ngokwempilo kanye<br />
nezimiselo zokusebenza, konke kuqinisekisiwe.<br />
Ukuhlelwa kabusha kwezokuphathwa<br />
kwabangela ukushuba komoya phakathi<br />
kwezinyunyana nabaphathi. NgoNovemba<br />
2000, abaphathi bedolobha nezinyunyana<br />
bake babanesigcawu esiyinguyazana lapho<br />
kwavulelwana izifuba kwamiselwa nesise-<br />
16<br />
kelo sobudlelwano obakhayo. Umphumela<br />
walokho sekube ngubungcono kobudlelwano<br />
nabasebenzi kanti kunokuxhumana<br />
okuqhubekayo phakathi kwezinyunyana<br />
nabaphathi.<br />
Idolobhakazi selitshale kakhulu ngasekuthuthukiseni<br />
amakhono abasebenzi balo.<br />
Ngonyaka wezimali ka-2001/02, kwasetshenziswa<br />
imali engaphezu kwezigidi<br />
eziyisithupha zamarandi ekuqeqesheni<br />
nasekwakheni amakhono ukuqinisekisa<br />
ukuthi izikhulu zedolobhakazi ziqeqeshiwe<br />
ukunikezela ngemisebenzi yezinga<br />
eliphezulu nokunakekelwa kwamakhasimende.<br />
Idolobhakazi limatasa namanje<br />
limisela uhlelo lokulinganisa ekuqashweni<br />
kwabasebenzi, nenjongo yalo ngukuqinisekisa<br />
ukuthi ezokuphathwa kwedolobhakazi<br />
zikhomba ukubumbeka ngokobuzwe<br />
nobulili komphakathi jikelele.<br />
IZIMALI NESABELO SAZO<br />
Kusukela ngenkinga yezimali ngo-1997,<br />
sesizinzile. Idolobhakazi laba nesabelo<br />
sezimali esizinzile ngeminyaka yezimali ka-<br />
2000/01, 2001/02 no-2002/03. Sekunesimo<br />
esihle sezimali kanti imali eyisikweletu<br />
sasebhange ebisinesikhathi eside, seyesuliwe.<br />
Isabelo zimali semisebenzi besilokhu sikhuphuka<br />
nje kusukela nge-sikhathi sezinkinga<br />
ngo-1997/98, sisuke ezigidini ezingu-R295<br />
ngo-1999/2000 safinyelela ku-R1,1<br />
bhiliyoni ngo-2003/04. Lokhu sekubeke<br />
idolobhakazi esimweni esikahle kakhulu
IJorrisen Place, eBraamfontein iyikhaya loMnyango<br />
weziMali zeDolobhakazi<br />
R million<br />
Ukusetshenziswa kwezimali yidolobhakazi kuze kufike ku-2002/03<br />
1400<br />
1200<br />
1000<br />
800<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
�<br />
ukubhekana nezinsalela emisebenzini<br />
yengqalasizinda kanti seliyakwazi ukuvuselela<br />
noma ukwakha kabusha ingqalasizinda<br />
esigugile<br />
Idolobhakazi selimisele ngempumelelo<br />
izinhlelo eziningi okuqondwe ngazo<br />
ukwenza ngcono ukuqoqwa kwezimali<br />
ezingenayo. Imiphumela yalokho seyiqalile<br />
ukuba sobala ngamazinga aphucukile<br />
ezinkokhelo. Amazinga ayindinganiso<br />
yonyaka ezinkokhelo abelokhu eya<br />
ngokuba ngcono kusukela ngo-2000,<br />
esuka ezingeni elingaphansi kwamaphesenti<br />
angu-85, ukufinyelela kumaphesenti<br />
amanje angu-89. Amazinga ezinkokhelo<br />
ka-Februwari, Mashi no-Epreli 2003,<br />
abe ngaphezulu kwamaphesenti angu- 90.<br />
Ubungcono obukhulu bube sekuqoqweni<br />
kwezimali eziyizinkokhelo zemikhandlu<br />
yemisebenzi yesifunda, okukhule ngamaphesenti<br />
angu-80 kusukela ngoDecember<br />
1999/00 2000/01 2001/02 2002/03<br />
17
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
18<br />
IsiJumba sosizo lomphakathi lomkhandludolobha waseGoli ka-2003/04<br />
Umsebenzi Uhlobo losizo Izindleko (R)<br />
Ucwaningo lwezintela Ukuhoxiswa kwazozonke izintela emizini emanani<br />
angaphansi kuka-R20 001<br />
Ukwehliselwe okungamaphesenti angu-40 kwahola<br />
impesheni abamizi yabo ingamanani anga-<br />
286 420 000<br />
phansi kuka-R20 001 5 113 000<br />
Amanzi Amakhilolitha ayisithupha amahhala umuzi ngamunye<br />
ngenyanga 47 433 000<br />
Ugesi (City Power) Amakhilowathi angu-50 amahhlala umuzi ngamunye<br />
ngenyanga 36 000 000<br />
Izibi nokukhulula indle Ukuthuthwa kwezibi nokukhukululwa kwendle<br />
mahhala 58 635 000<br />
Inani 433 601 000<br />
2000. Njengamanje sekutholakala imali<br />
engaphezu kwezigidi eziyikhulu zamarandi<br />
ngenyanga kulomthombo owodwa<br />
wezimali. Ngenxa yalobu bungcono, imali<br />
isiyonke eqoqwa yidolobhakazi seyikhombise<br />
ukukhula ngesivinini. Lokhu<br />
kuqinisekisa ukuthi ukuphakelwa kwemisebenzi<br />
kuzoqhubeka ngendlela enokuqhubekela<br />
phambili ngokwezimali. Umkhandlu<br />
wamisela uhlelo lokusiza<br />
umphakathi ngonyakazimali ka-2001/02.<br />
Kuqondwe ngalo ukuqinisekisa ukuthi<br />
nalezo zakhamuzi ezentula kakhulu<br />
ziyakwazi ukuthola imisebenzi ngqangi<br />
kamasipala ngaphandle kokukhokha.<br />
IsiJumba sonke sika-2003/04 sikhonjiswe<br />
emdwebeni ongenhla.<br />
ISIPHETHO<br />
Inkulu intuthuko esiyenziwe emkhakheni<br />
wokuphatha ngendlela. Idolobhakazi seli-<br />
misele izinhlelo ezidingekayo zokuqondisa<br />
okuqinile kwezepolitiki, ukuphatha ngokuyikho<br />
nokuphendulayo kanye nokuqhubeka<br />
kokutholakala kwezimali. Umbono<br />
wesikhathi eside wedolobhakazi (<strong>Joburg</strong><br />
2030) uye wamiselwa kanti baningi<br />
abaneqhaza asebevivisiwe ukwesekela<br />
lombono wedolobhakazi. Izinhlelo<br />
zikahulumeni wedolobhakazi zivulelekile<br />
ukuba umphakathi uzicubungule kabanzi<br />
kanti maningi amathuba ezakhamuzi<br />
zendawo nabamabhizinisi ukubamba<br />
iqhaza ezinhlelweni zokuphathwa kwedolobhakazi.<br />
Ukuphakelwa kwemisebenzi<br />
sekwenziwe ngcono kakhulu kanti sandile<br />
isibalo sezakhamuzi esezithokozela<br />
ukuthola imisebenzi yezinga eliphezulu.<br />
Idolobhakazi laseGoli lizinikele ekuqiniseni<br />
imihlomulo esitholakele. Lizoqhubeka<br />
nokwenza ngcono nokuzinzisa izinhlelo<br />
zokuphatha ngokuyikho. �
� I<br />
INTUTHUKO YEZOMNOTHO NOKWA-<br />
KHIWA KWAMATHUBA EMISEBENZI<br />
nto ebaluleke kunazozonke ekuqinisekiseni<br />
izinga lempilo engcono kwizakhamuzi<br />
zaseGoli ngukukhula komnotho<br />
okuqhubekayo nokuzinzile. IGoli selichazwe<br />
njengesizinda esibalulekile somnotho<br />
wezwe lonke, injini yesifundakazi kanye<br />
nesango eliya e-Afrika.<br />
Linikela ngaphezu kwawowonke amadolobhakazi<br />
emnothweni wezwe. Intuthuko<br />
yomnotho wedolobhakazi ayibalulekile nje<br />
empilweni yezakhamuzi zendawo kanye<br />
nabamabhizinisi kodwa ibaluleke nasezweni<br />
lonke.<br />
Imikhakha emine ebaluleke kakhulu<br />
nefakela kakhulu emnothweni wendawo<br />
yimisebenzi yamabhizinisi neyezimali,<br />
ezokukhiqiza, uhwebo lwezitolo kanye<br />
nezemisebenzi yomphakathi. Uma kuhlanganiswa<br />
konke, lemikhakha inikelela<br />
amaphesenti angu-80 emnothweni wendawo<br />
yaseGoli (Johannesburg’s Gross<br />
Geographic Product - GGP) kanti iqashe<br />
19
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
abantu abangamaphesenti angu-79 kulelidolobhakazi.<br />
Ngokwendinganiso, umnotho weGoli uye<br />
wakhula ngaphezulu kwendinganiso<br />
yezwe lonke kuleminyaka eyishumi edlule.<br />
Nokho-ke iGGP yedolobhakazi ngonyaka<br />
(okuyinani lonke leGGP lehlukaniswe ngesibalo<br />
sabantu abahlala edolobheni) ayizange<br />
yona ikhule kuleminyaka eyishumi<br />
edlule. Lokhu kusho ukuthi indinganiso<br />
yezinga lokuphila edolobheni ayizange<br />
iphucuke kulesisikhathi. Izinga eliphakeme<br />
lobugebengu eGoli likhubaza ukukhula<br />
komnotho livimbele nokutshalwa kwezimali.<br />
20<br />
IModeli ye<strong>Joburg</strong> 2030<br />
Ukusebenza okuyikho<br />
kokutshalwa kwezimali<br />
Ukukhuliswa kwesivinini<br />
sezinhlelo Isimo senhlalo<br />
esivunayo<br />
Igebe phakathi kwezicebi nezihlupheki<br />
eGoli lingaphansana nje kwendinganiso<br />
yezwe lonke, nokho izinga lokungalingani<br />
lisaphakeme kakhulu. Ukweswelakala<br />
kwemisebenzi kulelidolobhakazi kungamaphesenti<br />
angu-30. Nokho izinkampani<br />
eziningi ziyazabalaza ukuthola abantu abakulungele<br />
ukuqashwa. Lokhu kwenziwa<br />
ngukuthi amakhono izakhamuzi ezinawo<br />
awahambisani nezidingo zemikhakha<br />
yomnotho ekhulayo kulelidolobhakazi.<br />
Ngenxa yalokhu, abantu abaningi<br />
sebezinikele ukuziphilisa ngomkhakha<br />
ongahleliwe womnotho kanti yiwona<br />
okhula ngesivinini. Ukukhula komnotho<br />
kwahlonzwa njengenye yezingqala zeMeya<br />
Ukukhula komnotho<br />
Imisebenzi<br />
namaholo<br />
aphakeme<br />
Ubucebi obandile<br />
kanye<br />
nezinga eliphakeme<br />
lempilo
kanti idolobhakazi selithathe izinyathelo<br />
ukugqugquzela ukukhula komnotho<br />
nokubhekana nezinkinga zokweswelakala<br />
kwemisebenzi kanye nokungalingani<br />
phakathi kwezicebi nezihlupheki.<br />
IJOBURG 2030<br />
Ngo-2002 idolobhakazi lamisela i<strong>Joburg</strong><br />
2030, okuyisu lentuthuko yomnotho<br />
nokuqondwe ngalo ukutholela izakhamuzi<br />
zedolobhakazi izinga lempilo engcono. Isu<br />
lika-2030 lihlose ukubeka idolobhakazi<br />
endleleni yemivuzo ephakeme kanye<br />
nokwenza ngcono izinga lempilo<br />
ngokubhekelela amaphuzu amathathu<br />
angumnyombo:<br />
� Okokuqala, idolobhakazi lizomisela<br />
isimo esizovuna ukutshalwa kwezimali<br />
kanye nokukhula kwamabhizinisi.<br />
Amaphuzu amakhulu amabili avimbela<br />
ukutshalwa kwezimali nokukhula kwamabhizinisi<br />
ngamazinga aphakeme<br />
obugebengu kanye nokungahambisani<br />
phakathi kwamakhono akhona kanye<br />
nezidingo zomnotho. Idolobhakazi<br />
lizimisele ngokuzisusa lezizihibe ngokwehlisa<br />
ubugebengu kanye nokwesekela<br />
ukuthuthukiswa kwamakhono.<br />
� Okwesibili, idolobhakazi lizokwandisa<br />
ukusebenza kokutshalwa kwezimali.<br />
Ukwenza lokhu lizokwehlisa izindleko<br />
zokwenza ibhizinisi eGoli bese linikezela<br />
ngemisebenzi yamazinga<br />
aphakeme, ezokuthutha zizosebenza<br />
ngendlela kanti ingqalasizinda yezokuxhumana<br />
kuzoba ngeyesimanje<br />
nemisebenzi izotholakala kalula.<br />
Amaphoyisa agibele amahhashi abesebenza<br />
ngesikhathi somhlangano wokongiwa komhlaba<br />
eSandton, 2002<br />
� Okwesithathu, idolobhakazi lizomisela<br />
izinhlelo ezingagqugquzela ukukhula<br />
komnotho futhi zesekele neminye<br />
imikhakha yezomnotho. Lokhu akuzokwenziwa<br />
ngokusiza ngokwakha<br />
ubudlelwano bamabhizinisi nje<br />
kuphela phakathi kwamabhizinisi<br />
amancane namaphakathi (amaSMMEs)<br />
namafemu amakhulu, kodwa kuzokwesekwa<br />
nemikhakha efana neyezokuthutha<br />
nezokuvakasha kuphinde<br />
kuqaliswe izinhlelo ezizokhulisa<br />
ukuzinikela kwabamabhizinisi.<br />
21
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
Izinga eliphakeme lempilo akunakufinyelelwa<br />
kulo ngokushesha. I<strong>Joburg</strong> 2030<br />
yisu leminyaka engamashumi amathathu,<br />
elizobeka lelidolobhakazi endleleni yezinga<br />
lempilo eliphakeme. Nokho-ke izakhamuzi<br />
angeke zilinde iminyaka engamashumi<br />
amathathu ukubona izivuno zemizamo<br />
yedolobhakazi ukugqugquzela ukukhula<br />
komnotho. Ezinye izinzuzo sezivele<br />
zenziwe kanti idolobhakazi liyasondela<br />
enjongweni yalo.<br />
UKUKHULISA UMNOTHO WENDAWO<br />
Umsebenzi wansuku zonke wedolobhakazi<br />
unemixhantela ngentuthuko yomnotho.<br />
Imisebenzi yezinga eliphezulu kanye<br />
nengqalasizinda yezokuthutha kwakha<br />
isimo esihehayo sabatshali zimali. Ukwakha<br />
imigwaqo emisha kanye nokwenza ngcono<br />
ingqalasizinda yemigwaqo kwakha<br />
amathuba esikhashana semisebenzi kanye<br />
namathuba okuqeqesha abantu bendawo.<br />
Imisebenzi yokunakekela ngezempilo,<br />
enikezelwa mahhala yidolobhakazi, isiza<br />
ukugcina abasebenzi bephilile futhi<br />
benomkhiqizo. Iziqiwu zemvelo namapaki<br />
zisiza ekwenzeni iGoli kube yindawo<br />
ehehayo ukuhlala nokusebenza kuyo.<br />
Izizinda zempucuko namasiko zihehela<br />
izivakashi kulelidolobhakazi.<br />
Idolobhakazi liwenza umsebenzi walo<br />
wansukuzonke ngendlela ephakamisa<br />
izinzuzo zomnotho. Ukwengezelela,<br />
ligqugquzela ngamandla ukunika amathuba<br />
omnotho kwabamnyama ezinhlelweni<br />
zokuthola izinsiza. Ngokwesibonelo,<br />
22<br />
ngaphezu kwengxenye yezinsiza nemisebenzi<br />
enikezelwa namayuthilithi afana<br />
noCity Power neJohannesburg Water<br />
kutholakala ngezinkontileka namabhizinisi<br />
anika umnotho kwabamnyama.<br />
Idolobhakazi laseGoli seliqalise izinhlelo<br />
ezibhekele ngqo intuthuko yomnotho.<br />
Olunye uhlelo kuqondwe ngalo ukuthuthukisa<br />
umkhakha wezokuvakasha. Ngo-<br />
1995, ezokuvakasha kuzwelonke zangenisa<br />
isizumbulu esingu-R545 bhiliyoni<br />
emnothweni wezwe. IGoli lona lafaka<br />
isizumbulu esingu-R14 bhiliyoni kuleso<br />
samba. Nakuba lona kungumnikelo<br />
obonakalayo, ezokuvakasha eGoli zisengakhula<br />
kakhulu. Lomkhakha ungakwazi<br />
ukwa khamathuba amaningi emisebenzi<br />
kanti idolobhakazi limatasa likwesekele<br />
kakhulu ukukhula kwawo.<br />
Elinye isu lokukhulisa ezokuvakasha ngukubeka<br />
iGoli njengendawo ephambili<br />
yokubambela imihlangano, izigqugquzelo,<br />
izinkomfa kanye nemibukiso. Idolobhakazi<br />
selivele lidumile njengendawo ephambili<br />
ehanjelwa yizivakashi ngokubambela<br />
uMhlangano woKongiwa koMhlaba kanye<br />
neNdebe yoMhlaba yeKhilikithi. IGoli<br />
seliveze isu lezokuvakasha, lasebenzela<br />
ukuphuculwa kwemikhiqizo yezokuvakasha,<br />
laphinde laqalisa ngokuqeqeshwa<br />
kabusha kwabemboni yezokuthutha.<br />
Selitshale kabanzi ekuphuculweni kwezizinda<br />
eziyishumi nane zamafa namasiko,<br />
kuhlanganisa iMelville Koppies kanye<br />
namanxiwa iKlipriviersberg Batswana.
Idolobhakazi liphinde lamisela uhlelo<br />
lokuphepha nokuvikela kwezokuvakasha<br />
futhi laphinde lenza izivumelwano<br />
zokubambisana nababambe iqhaza<br />
elibalulekile kulemboni yezokuvakasha.<br />
Enye indlela yokugqugquzela ukukhula<br />
komnotho ngukudayisa nokuthelisa<br />
ngezakhiwo. Ngo-2002/03, ukudayiswa<br />
kwendawo ephethwe nguMkhandlu<br />
kwakhiqiza okungenani imali ebalelwa<br />
ezigidini ezingamashumi amabili nesishiyagalolunye<br />
zamarandi. Imali engena<br />
ngokuthelelwa kwezakhiwo zedolobhakazi<br />
ikhuphukile isuka ezigidini ezimbili<br />
zamarandi ngo-2001 yafinyelela ezigidini<br />
eziyishumi nambili zamarandi njengamanje.<br />
Idolobhakazi laseGoli selithathe indlela<br />
enesu eliphusile ngokuphathwa komhlaba<br />
wedolobhakazi. Lizoqhubeka nobunini<br />
banoma yimuphi umhlaba ongakwazi<br />
ukunikelela embonweni wedolobhakazi.<br />
Isibonelo esisodwa esibonisa indlela<br />
ephusile idolobhakazi eliwuphethe ngayo<br />
umhlaba walo yiNkundla yaseGoli.<br />
Lasayinda isivumelwano sesikhathi eside<br />
nenkampani i-Ellis Park sokwebolekwa<br />
kweNkundla yaseGoli. Lokhu kusho ukuthi<br />
idolobhakazi likhululekile ezindlekweni<br />
zokunakekela inkundla kanti lithola imali<br />
ngokuyibolekisa.<br />
Idolobhakazi seliphinde lasebenzisa<br />
umhlaba walo ukwesekela imisebenzi<br />
yomphakathi neyezenkolo. Ngokwesi-<br />
bonelo, laphisana ngesakhiwo eHoughton<br />
esilinganiselwa ezigidini ezine zamarandi<br />
kwinhlangano iNelson Mandela Foundation<br />
neChildren’s Fund.<br />
Izakhamuzi eziningi zaseGoli ziziphilisa<br />
ngokuhweba okungahleliwe. Ukuhweba<br />
okungahleliwe kunegxalaba elikhulu<br />
emnothweni, kwakha amathuba emisebenzi,<br />
kwenza ngcono nobunzima obubangelwa<br />
ngukungasebenzi. Kodwa-ke<br />
kunayo nemibandela engemihle njengokuthi<br />
nje abahwebi nezimpahla abazithengisayo<br />
bavimbela izindawo zokuhamba<br />
bancintisane ngokungafanele nabamabhizinisi<br />
bomkhakha ohlelekile.<br />
Idolobha ujonge ukunceda abahwebi ukuba<br />
bathuthukise amabhizinisi abo, ngaleso sikhathi<br />
ube wehlisa imiphumela emibi yohwebo<br />
olungahlelekile.<br />
23
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
Idolobhakazi lihlela ukusiza abahwebi<br />
ukuthuthukisa amabhizinisi abo kube<br />
kungalimali uhwebo olungahlelekile. Ukufeza<br />
lokhu, izimakethe zokuhweba ezingahleliwe<br />
ziyakhiwa. Izimakethe zizophakela<br />
ngemisebenzi nezikhungo ezahlukene.<br />
Lokhu kwenzelwa ukubhekelela izidingo<br />
ezahlukene zabahwebi nokuqinisekisa<br />
ukuthi abahwebi abaphoqelelwa ukukhokhela<br />
imisebenzi abangeke bayimele.<br />
Idolobhakazi limatasa lenza ngcono<br />
amarenke amatekisi eduzane nalezizimakethe<br />
ukuze abahwebi bakwazi ukuthola<br />
kalula amakhasimende.<br />
Izimakethe sezivele zakhiwe eYeoville,<br />
Hillbrow kanye neMetroMall. Izimakethe<br />
ezintsha ziyakhiwa kwaMai Mai Bazaar,<br />
eDoornfontein naseWindybrow. Idolobhakazi<br />
lenza ngcono amarenke amatekisi<br />
lakha nezimakethe eFaraday, Jeppe,<br />
Randburg naseDiepsloot. Izimakethe ezintsha<br />
zihlelelwe futhi ukwakhiwa emgwaqweni<br />
uHoek kanye naseRosebank.<br />
Ngaphezu kokwesekela abahwebi, idolobhakazi<br />
limatasa linakekela umkhakha<br />
wamabhizinisi amancane. Lomkhakha<br />
uqashe phakathi kwamaphesenti angu-45<br />
nangu 50 abasebenzi bendawo. Ngumthombo<br />
obalulekile wokwakha imisebenzi.<br />
IGoli lesekela umkhakha wamabhizinisi<br />
amancane ngokunikezela ngosizo lweziyalo<br />
nokubonisa kanjalo namathuba<br />
okuqeqesha nokuthuthukisa. Ngohlelo i-<br />
24<br />
Open for Business, iziyalo zinikezelwa<br />
kubantu abaphethe izinkampani ezincane<br />
noma labo abacabanga ukuqala amabhizinisi.<br />
Iziyalo zihlanganisa ukuqondiswa<br />
ngezomthetho, ukuphathwa kwezimali,<br />
ukuhlelelwa kwebhizinisi kanye nendlela<br />
yokufaka amathenda. Ngokwendinganiso<br />
baphakathi kuka-500 no-600 abantu<br />
abasebenzisa lolusizo nyanga zonke.<br />
Idolobhakazi lisebenzisana nesikhungo<br />
iCentre for Entrepreneurship Education and<br />
Development (CEED) ukuhlomisa abantu<br />
nemiphakathi ngamakhono azobavumela<br />
ukuba bangene kwezohwebo namabhizinisi.<br />
ICEED iqeqesha abasebenzi bamabhizinisi<br />
amancane ngezimali eziphansi.<br />
Inezinhlelo zokuqeqesha abantu abasha<br />
abavele emiphakathini ehlwempu ukuze<br />
bathole amakhono obuchwepheshe.<br />
Izinhlelo zeCEED ziphinde zasiza ekufundiseni<br />
imiphakathi ehlwempu izindlela<br />
zokungena embonini yezokuvakasha,<br />
nasekuqinisekiseni ukuthi abantu banakho<br />
ukudla ngokubafundisa amakhono<br />
okukhiqiza ukudla.<br />
ISIPHETHO<br />
Ukukhula komnotho okuqhubekayo kudingekile<br />
ekwenzeni ngcono izinga lokuphila<br />
neqophelo lempilo lezakhamuzi zaseGoli.<br />
Idolobhakazi lizinikele kakhulu ekugqugquzeleni<br />
ukukhula komnotho futhi<br />
selithathe izinyathelo ezinqala ukubeka<br />
iGoli endleleni yobucebi. �
� I<br />
UKUVUSELELWA KWENKABA YEDOLO-<br />
BHAKAZI<br />
nkaba yedolobhakazi yenza umnikelo<br />
obalulekile emnothweni okhiqizwa yizwe<br />
(GDP) futhi lenza amaphesenti ayishumi<br />
nambili labantu abasebenzayo ezweni<br />
lonke. Liyikhaya lenqwaba yamabhizinisi<br />
kanye nemizi engaphezu kuka-40 000.<br />
Nsuku zonke abantu abangu-800 000<br />
bangena baphume edolobheni. Ngokwendinganiso,<br />
osukwini ngalunye lweviki,<br />
kuba nabantu abayisigidi edolobheni.<br />
Ngesikhathi sokuphela kwama-1980<br />
nama-1990 amabhizinisi amaningi ayishiya<br />
inkaba yedolobhakazi, abangela ukwehla<br />
kwamanani ezakhiwo. Imikhandlu emidala<br />
yomasipala ayizange yenze imizamo<br />
eyanele ukucinelela imithetho yedolobha.<br />
Ngenxa yalokho amabhilidi amaningi<br />
enkabeni yedolobhakazi avunyelwa ukuba<br />
afadabale abe sesimweni sokunganakekelwa.<br />
Ondlovukayiphendulwa abangabaphathi<br />
balawo mabhilidi bazenzela<br />
umathanda, bethelisa abahlali izintela<br />
eziphakeme bebe behlala emabhilidini<br />
anganakekelwe. Amaphoyisa abenganele<br />
25
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
ukusebenza enkabeni yedolobhakazi,<br />
kanti izingxenye ezithile zenkaba yedolobhakazi<br />
zabe sezibonakala njengezingaphephile.<br />
Lezi zimo zabangela ukuba<br />
amanye futhi amabhizinisi aphume enkabeni<br />
yedolobhakazi.<br />
UKUVUSELELWA KWENKABA YEDO-<br />
LOBHAKAZI<br />
Njengengxenye yokuvuselela inkaba<br />
yedolobhakazi sekunezinhlelo eziningi<br />
esezimisiwe ukuphendula lesi simo sokuphuma<br />
kwezimali nokuwohloka kwenkaba<br />
yedolobhakazi. IPikitup ihlanza inkaba<br />
yedolobhakazi isuse imfucuza okungenani<br />
Ibhuloho iNelson Mandela eBraamfontein<br />
lavulwa ngokusemthethweni ngomhlaka 20<br />
Julayi 2003<br />
26<br />
ngamashifu amabili ngosuku. Idolobhakazi<br />
seliqinise umthetho ngokulahlwa kwemfucuza<br />
okungemthetho kanye nokungcolisa.<br />
Amapaki asenkabeni yedolobhakazi<br />
asehlanziwe kanti anakekelwe<br />
ngendlela.<br />
Idolobhakhazi linikezela ngezimakethe<br />
kubahwebi abangahlelekile. Lokhu kuzohlomulisa<br />
abahwebi asebekwazi manje<br />
ukusebenza ezimakethe ezihleliwe, iningi<br />
lazo elinezikhungo ezifana nezindawo<br />
zokukhweza impahla kanye nezindlu<br />
zangasese. Ukumiswa kwezimakethe<br />
zokuhweba kuzophinde kusize nasekugcineni<br />
idolobha lihlanzekile kuvuleke<br />
nendawo yokuhamba abantu eceleni<br />
kwemigwaqo. Izimakethe sezivele zakhiwe<br />
eYeoville nase Hillbrow/Berea kanti lezo<br />
eziseFaraday kanye naseceleni kweMetro-<br />
Mall zisakhiwa kanti izimakethe ezintsha<br />
zihlelelwe ukwakhiwa eJack Mincer<br />
Square/Park Central Taxi Rank nasesiteshini<br />
iWestgate.<br />
Ukubhekana namabhilidi anganakekelwe<br />
ngendlela naseyimihume, uMkhandludolobha<br />
uthatha izinyathelo eziqinile<br />
kubanikazi mabhilidi abephula imithetho<br />
yokuphatha yezempilo, yezemililo, ezokuhlela<br />
edolobheni nokuphathwa kwamabhilidi.<br />
UMkhandludolobha umatasa<br />
nokuvala amabhilidi angaphephile noma<br />
angahlanzekile kanye nalawo aziwayo<br />
ukuthi asetshenziswa njengezizinda<br />
zobugebengu, ukudayisela izidakamizwa<br />
noma ukuthengisa ngemizimba.
Lawo mabhilidi asenkabeni yedolobhakazi<br />
asesimweni esibi kangangoba awasenakulungiseka,<br />
ayabhidlizwa ukuze kuvuleke<br />
indawo engasetshenziselwa intuthuko<br />
noma izakhiwo zomphakathi. Idolobhakazi<br />
selihlonze amabhilidi ayisishiyagalombili<br />
asesimweni esibi kodwa angakwazi<br />
ukulungiseka. Abanikazi balamabhilidi<br />
banezikweletu ngezinkokhelo nezintela<br />
zikamasipala. Idolobhakazi selivumile<br />
ukuba ingxenye yalezo zikweletu yesulwe<br />
njengesinxenxo sokuba abanikazi mabhilidi<br />
bawaphucule lamabhilidi. Ukulungisa<br />
amabhilidi asesimweni esingagculisi<br />
kwenza ukuba imaphakathi nedolobha libe<br />
yindawo ephephile kwizakhamuzi kuphinde<br />
kuheheke labo abangatshala izimali.<br />
Abanikazi bezindawo ezisenkabeni yedolobhakazi<br />
babambe iqhaza elikhulu ekuvuselelweni<br />
kwedolobha ngohlelo iCity Improvement<br />
Districts. Isifunda sokuPhucula<br />
iDolobha yindawo eklanyiwe lapho<br />
abanikazi bezindawo bevumelene<br />
ngokukhokha intela yokukhokhela<br />
imisebenzi ethile kuleyondawo. Idolobha<br />
lisayiphakela imisebenzi eyejwayelekile<br />
eziFundeni zokuPhucula iDolobha. Intela<br />
isetshenziselwa ukukhokhela imisebenzi<br />
eyengezelelwe njengabaqaphi bezokuphepha<br />
nokuvikela abazulazulayo,<br />
ukuhlanzwa kwezindledlana zezinyawo,<br />
ukuqoqwa kwemfucuza, ukuvikeleka<br />
kwendawo yomphakathi kanye nokususwa<br />
kwamaphosta angekho emthethweni.<br />
Imisebenzi eyengezelelwe iyehluka<br />
kwindawo ngendawo. Kuze kube yimanje<br />
Isakhiwo esisha seNkantolo yoMthethosisekelo<br />
sesiyaphothulwa<br />
sekuneziqinti ezingu-67 zenkaba yedolobha<br />
esezifakwe ngaphansi kwesi-Funda<br />
sokuPhucula iDolobha. Ukubanjwa inkunzi<br />
kwehle ngamaphesenti angu-90 kulezo<br />
zindawo.<br />
IZINHLELO ZOKUVUSELELA INKABA<br />
YEDOLOBHAKAZI NGOKWEZINDAWO<br />
Idolobhakazi liphucula ingqalasizinda<br />
enkabeni yedolobha kanti liphethe<br />
nezinhlelo eziningi okuhloswe ngazo<br />
ukukhulisa nokugqugquzela ukutshalwa<br />
kwezimali ezingxenyeni ezithile zenkaba<br />
yedolobha. Ezinye zezinhlelo ezinkulu<br />
ezisetshenzwayo njengamanje yilezi:<br />
IConstitution Hill<br />
Lolu hlelo lusesizindeni seNqaba eNdala<br />
kanye neJele labesiFazane eBraamfontein.<br />
INkantolo yoMthethosisekelo entsha<br />
yakhiwa kulesi sizinda kanti abasebenzi<br />
beNkantolo yoMthethosisekelo bazongena<br />
27
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
kuleli bhilidi ngasekuqaleni kuka-2004.<br />
Isizinda lesi sizohlanganisa izindawo<br />
zokuhlala ezingu-200, izakhiwo zomphakathi<br />
kanye nendawo yokungcebeleka.<br />
Kuzokwakhiwa izindawo zokupaka ezingaphansi<br />
ezingaphezu kwenkulungwane<br />
futhi nezikhungo zokwehlisa nokugibelisa<br />
zamabhasi namatekisi. Lolu hlelo luzokwakha<br />
amathuba emisebenzi yesikhashana<br />
eyizinkulungwane eziyisithupha kanye<br />
nengamakhulu amahlanu eqhubeka<br />
isikhathi eside, luzovulela amathuba<br />
amabhizinisi, lugqugquzele ezokuvakasha<br />
edolobheni luphinde lusize ekuvuselelweni<br />
kwezindawo ezakhelene nalendawo.<br />
INewtown Cultural Precinct<br />
INewtown iyikhaya lezinto zamasiko<br />
eziningi ezihehayo, kuhlanganisa amamyuziyamu,<br />
amatiyetha, izikhungo zomculo<br />
nomdanso. Umkhandludolobha umatasa<br />
uguqula iNewtown ibe yisizinda samasiko<br />
ngokwesekela izimboni zamasiko ezikhona<br />
lapho, nokuthola ukuxhaswa kwendawo<br />
leyo. UHulumeni wesifundazwe sase-<br />
Gauteng, ngokusebenzisa iBlue IQ,<br />
sewunikele ngezimali zokwenza ngcono<br />
izikhungo zomphakathi eNewtown.<br />
Ukuthuthukiswa kweMary Fitzgerald<br />
Square kuphothulwe ngempumelelo.<br />
Ibhuloho iNelson Mandela, okuyibhuloho<br />
elikhulu kunawowonke eNingizimu Afrika<br />
kwabanjwe ngamakhebula, selivuliwe.<br />
Imakethe iMetroMall, isizinda esihlangaisa<br />
ezokuthutha kanye nezokudayisa, esibhekelele<br />
abagibeli abangu 150 000 ngosuku,<br />
siphothulwe ngo-2002.<br />
28<br />
IFaraday Station<br />
Umkhandludolobha umatasa uphucula<br />
amarenke amatekisi aseFaraday futhi<br />
wakha imakethe enkulu yabahwebi. Lokhu<br />
kuzothuthukisa ezokuvakasha kulemakethe<br />
yakudala bese kuba ngcono nesimo<br />
kubagibeli abaningi abasebenzisa izikhungo<br />
zokuthutha kulendawo.<br />
IDrill Hall<br />
Abantu abangenamakhaya baqala<br />
ukusebenzisa iDrill Hall ngemiyaka yawo<br />
1990. Izimo zokuphila ezingezinhle<br />
kulesisakhiwo zaholela emlilweni omubi<br />
ngo-Epreli 2002. Izingxenye zalesi sakhiwo<br />
zasha zaphela, ezinye izingxenye zasala<br />
zingaphephile futhi sezingadala ingozi<br />
nokwadingeka ukuba zibhidlizwe.<br />
Umkhandludolobha sewubeke eceleni<br />
imali engangezigidi eziyishumi zamarandi<br />
ukuze kwakhiwe kabusha futhi kulungiswe<br />
lesisakhiwo nendawo esikuyo.<br />
IDrill Hall enomlando neyakhiwa ngo-1904<br />
izokwakhiwa kabusha futhi kungiswe
IFashion District<br />
Amabhizinisi amancane abalelwa enkulungwaneni<br />
asebenza embonini yendwangu<br />
asekhoseliswe engxenyeni eseMpumalanga<br />
yenkaba yedolobha. UMkhandludolobha<br />
uthuthukisa lendawo<br />
njengesifunda esizimele futhi esaziwa<br />
njengesiFunda seziMfashini.<br />
IJeppestown Regeneration Project<br />
Lolu hlelo luzinze esiteshini saseJeppe kanti<br />
luzohlinzekela isizinda sezokuthutha<br />
esihlanganise okuningi njengololiwe,<br />
amabhasi kanye namatekisi. Lolu hlelo<br />
luzophinde luhlinzekele ngezakhiwo<br />
zokuhweba kanye nezindawo zokuhlala<br />
ezibalelwa ekhulwini.<br />
IBraamfontein Corridor<br />
Sekube nokuxhaswa okukhulu kweBraamfontein<br />
ngabazimele eminyakeni emibili<br />
edlule. Ngokwesibonelo, inkampani<br />
ezimele itshale imali eyizigidi eziyikhulu<br />
namashumi amathathu zamarandi ukuphucula<br />
amahhovisi ayo ase Braamfontein.<br />
UMkhandludolobha nawo sewutshale<br />
imali eningi ekuphuculeni ingqalasizinda<br />
kulendawo. Lolu hlelo luzokwenza iBraamfontein<br />
ibe yindawo ephethwe kahle,<br />
ephilile, ebukeka kahle nekhanya kahle,<br />
enomnotho wakusihlwa okhulayo.<br />
Lezi zinhlelo ziyizibonelo zokuthi wenzani<br />
uMkhandludolobha ukuheha utshalo<br />
zimali enkabeni yedolobha, ukuphuculwa<br />
kwezizinda zomphakathi nengqalasizinda<br />
nokwenza idolobhakazi libe yindawo<br />
ehehayo kwizakhamuzi, izivakashi kanye<br />
nabamabhizinisi.<br />
ISIPHETHO<br />
UMkhandludolobha sewukhankase<br />
kabanzi ukwakha amandla okusebenza,<br />
imithombo yezimali kanye nokuzimisela<br />
ngokwepolitiki ukuxhaswa kokuvuselelwa<br />
kabusha kwenkaba yedolobha. Lemizamo<br />
isiqala ukukhombisa imiphumela. Inkaba<br />
yedolobha ihlanzekile, sibonga iPikitup.<br />
Amazinga obugebengu ehlile, ngenxa<br />
yokubonakala kwamaphoyisa. Ukusetshanziswa<br />
kwezakhiwo kuyakhuphuka,<br />
ngenxa yezakhiwo zezinga elihle kanye<br />
nezintela eziphansi. Ukutshalwa kwezimali<br />
ngabamabhizinisi kuyenyuka njengoba<br />
nokwethemba kwabo kwenyuka. Akukho<br />
ukungabaza ukuthi inkaba yedolobha<br />
yathuthukaya phambili. �<br />
UMKH<strong>AND</strong>LUDOLOBHA WASE-<br />
GOLI UZINIKELE EKUVUSELELWENI<br />
KWENKABA YEDOLOBHA. SEWU-<br />
KHANKASE KABANZI UKWAKHA<br />
AM<strong>AND</strong>LA OKUSEBENZA, IMI-<br />
THOMBO YESIMALI KANYE NO-<br />
KUZIMISELA NGOKWEPOLITIKI<br />
UKUXHASWA KOKUVUSELELA<br />
KABUSHA KWENKABA YEDO-<br />
LOBHA.<br />
29
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
� U<br />
30<br />
UKUPHEPHA KOMPHAKATHI<br />
kuphepha komphakathi kwahlonzwa<br />
njengengqala yeMeya ngokubhekelela<br />
izikhalazo zezakhamuzi nabamabhizinisi<br />
endawo ngezinga eliphakeme<br />
lobugebengu.<br />
UMkhandludolobha waseGoli ukholelwa<br />
ngukuthi amazinga amanje obugebengu<br />
aphezulu ngokungabekezeleleki. Usuzijube<br />
ukuba ubehlise ubugebengu futhi uqinisekise<br />
ukuthi iGoli liyindawo ephephile<br />
yokuhlala, yokusebenzela nokuyivakashela.<br />
UKULWA NOBUGEBENGU<br />
UMkhandludolobha usuthathe izinyathelo<br />
ezinqala ukwenza ngcono ukuphepha<br />
komphakathi. Sewamukele indlela enemixhantela<br />
eminingi yokwehlisa ubugebengu.<br />
Lokhu kusho ukuthi uzokwesekela<br />
futhi usebenzisane nezinhlelo zezinye<br />
izinhlaka ekulweni nobugebengu eGoli.<br />
Umbutho iSAPS yisona sakhiwo esibhekele<br />
ukugcinwa komthetho ezweni. Ukweseka<br />
nokusiza lombutho ekunqandeni ubulelesi
eGoli, uMkhandludolobha usungule<br />
uphiko olubizwa ngeJohannesburg Metropolitan<br />
Police Department (iJMPD).<br />
Imisebenzi ebekelwe loluphiko lwamaphoyisa<br />
ukuqapha ukuhamba kwezimoto,<br />
ukubhekela ukugcinwa kwemithetho<br />
eshaywe ngumasipala kanye nokunqanda<br />
ubulelesi. IJMPD ayilwenzi uphenyo<br />
lwamacala obulelesi. Uma iJMPD ibopha<br />
umsolwa, iyaye imedlulisele emaphoyiseni<br />
eSAPS kube yiwona athatha ezinye<br />
izinyathelo.<br />
IJMPD yenze ukuthi lande inani lamaphoyisa<br />
abonakala eqaphe ngokwezindawo.<br />
Ukuqapha ngokwezindawo kusho<br />
ukuphakwa kwamaphoyisa ezindaweni<br />
ezithile ezahlukaniswe ngokwemingcele.<br />
Amaphoyisa ayakwazi ukuqapha isimo<br />
lapho ehambahamba kanti futhi asheshe<br />
aphendule lapho kunenkinga engahle ibe<br />
khona kanjalo nalapho kukhona odinga<br />
usizo. IJMPD ihlonze indawo yase-<br />
Alexandra kanye nenkaba yedolobha<br />
njengezindawo okumele kuqalwe ngazo,<br />
kanti njalo lezi ndawo ziyagadwa.<br />
Omunye umzamo wokunqanda ubulelesi<br />
ngowokufaka amakhamera (uhlelo<br />
olwaziwa nge-CCTV) ezingxenyeni ezithile<br />
zedolobhakazi. Amakhamera afakwe<br />
asithela kanti abheke izindawo ezithile<br />
onqenqemeni lomgwaqo enkabeni<br />
yedolobhakazi.<br />
Amaphoyisa asebenza egunjini okutholakala<br />
kulo imifanekiso yiwona aqapha<br />
amakhamera. Uma kunesehlakalo asibonayo,<br />
axhumana namaphoyisa aphakwe<br />
emgwaqeni ngomsakazo, bese lawo<br />
maphoyisa ephuthuma lapho kunenkinga<br />
khona ngokuvamile ngemizuzwana<br />
engamashumi ayisithupha. UMkhandludolobha<br />
ufuna ukusinciphisa isikhathi<br />
sokufinyelela esehlakalweni sibe<br />
yimizuzwana eyishumi.<br />
Manje sekunamakhamera angaphezulu<br />
kwamakhulu amabili kwidolobhakazi kanti<br />
abenhlangano iBusiness Against Crime<br />
bahlela ukuthi kuthi kuphela uJune ka-<br />
2003 kube sekunamanye amakhamera<br />
angu-160 kwidolobhakazi. Esikhathini<br />
esiwunyaka esizayo, lolu hlelo luzokwandiswa<br />
kusebenze kulo amakhamera<br />
angu-360 nazosetshenziswa ukuqapha<br />
ukusuka eBraamfontein esenyakatho<br />
nedolobha kuze kuyoshaya e-Ellis Park<br />
empumalanga nedolobha, umgwaqo<br />
owuthela wayeka uM2 eningizimu kanye<br />
neNewtown entshonalanga. Okusempeleni,<br />
lolu hlelo lukhombise ukuba yi-<br />
Uhlelo lwamakhamera ethelevishini afihlekile<br />
lwenza ukuba abasebenzi basegunjini lemifanekiso<br />
bazise amaphoyisa, angafinyelela endaweni<br />
enenkinga esikhathini esiyimizuzwana<br />
engu-60<br />
31
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
32<br />
UMKHANLUDOLOBHA WASEGOLI<br />
USUTHATHE AMAGXATHU ABANZI<br />
EMIZAMENI YAWO YOKULWA<br />
NOBUGEBENGU KANYE NOKUQI-<br />
NISEKISA UKUPHEPHA KWAZO-<br />
ZONKE IZAKHAMUZI, AMABHIZINI-<br />
SI NEZIVAKASHI<br />
mpumelelo enkulu ekunciphiseni ubulelesi<br />
phakathi kwidolobhakazi, kanti kunezinhlelo<br />
zokulwenabisela nakwezinye<br />
izindawo ezifana nasesikhumulweni<br />
sezindiza, e-Eastgate, emgwaqeni owuthela<br />
wayeka uN3, eSoweto kanye nase-<br />
Sandton Convention Centre.<br />
Omunye umzamo okuhloswe ngawo<br />
ukudala isimo esinokugcinwa komthetho<br />
eGoli wukusebenza kwemithetho eshaywe<br />
ngumasipala. UMkhandludolobha ubhale<br />
imithetho yendawo eyishumi nambili,<br />
nezosebenza kuzona zonke izingxenye<br />
zeGoli ukusuka ngoJuly 2003. Umkhandlu<br />
uphinde waqala uhlelo lokuhlola<br />
okusungulwe ngalo izinkantolo zomasipala<br />
ezizojezisa labo abephula umthetho, lokhu<br />
kwenziwa ngemvume kaNgqongqoshe<br />
wezobuLu-ngiswa.<br />
Ukusuka ngasekupheleni kuka-2002,<br />
iJMPD ibiqhuba umkhankaso owaziwa<br />
nge-Operation Nude Ants, okuhloswe<br />
ngawo ukuqinisekisa ukuhlonishwa<br />
kwemithetho yendawo. IJMPD ibathathele<br />
izinyathelo labo bantu abephula imithetho<br />
kamasipala njengalabo abakhishelwe<br />
izincwadi zokubabopha, abalahla endaweni<br />
engafanele, izimo ezibeka imvelo<br />
engcupheni, ukuthengiswa kwezilwane<br />
eziphilayo ezakhiweni okuhlala kuzo<br />
abantu, ukupheka kusentshenziswa umlilo<br />
obaswe endaweni evulekile onqenqemeni<br />
lomgwaqo nasemakhoneni emigwaqo,<br />
ukuhlala ngokungemthetho endaweni<br />
noma ebhilidini elingaba yingozi,<br />
ukwephula imibandela yelayisensi<br />
yotshwala, ukuzixhumela ngokungemthetho<br />
ucingo lwethelefoni kanye nogesi<br />
kanye nokuhweba ngokungemthetho.<br />
Abantu abangu-459 baye baboshwa<br />
ngokwephula imithetho kamasipala<br />
ukusuka ku-Okthoba 2002 ukuya maphakathi<br />
nenyanga kaMeyi 2003.<br />
UKUKWAZI UKUBHEKANA KANGCO-<br />
NO NEZIMO EZIPHUTHUMAYO<br />
UMkhandludolobha sewenze ngcono<br />
ikhono lawo ekubhekaneni nezimo<br />
eziphuthumayo ezifana nezingozi zezimoto,<br />
imililo kanye nezosizo oluphu-
thumayo lwezokwelapha. Kwakhiwa<br />
izikhungo eziyisithupha ezintsha zabacimimlilo<br />
eDiepkloof, eDobsonville, e-<br />
Ennerdale, eLenasia South, eRuimsig kanye<br />
naseDiepsloot.<br />
UMkhandludolobha wakhe isikhungo<br />
esisha sokulawula izimo eziphuthumayo<br />
waphinde wathenga izimoto ezintsha<br />
zokubhekela izimo eziphuthumayo. Lezi<br />
moto zisabalaliswe nedolobha ukuqinisekisa<br />
ukuthi zisheshe zifike lapho kubikwe<br />
khona isimo esiphuthumayo.<br />
ISIPHETHO<br />
Ukufakwa kwamakhamera enkabeni<br />
yedolobhakazi kuhlangene nokuqinisa<br />
isandla emithethweni eshaywe ngumasipala,<br />
ukubonakala kwamaphoyisa kanye<br />
nokusungulwa kweziyingi zokuthuthukisa<br />
idolobhakazi, kwenze izinga lobulelesi lehla<br />
ngamaphesenti angamashumi amahlanu<br />
ukusuka ngonyaka ka-2001.<br />
Izibalo ezikhishwe yiJMPD ngoMashi ka-<br />
2002 ziveza ukuthi umkhankaso walolu-<br />
phiko wokuqinisekisa ukuthi amaphoyisa<br />
ayabonakala, ube nomthelela omkhulu<br />
ekuncipheni kobulelesi eGoli.<br />
Ngesikhathi esifanayo lo mkhankaso<br />
wenze kwaba nabantu abaningi ababoshwayo<br />
– abantu abangu-52 baboshwe<br />
ngamacala okuphanga amabhangi,<br />
abangu-210 ukuduna izimoto, abangu-<br />
230 ukweba izimoto abangama-50<br />
ukutholakala nempahla eyebiwe.<br />
Kuzona zonke lezi zehlakalo bangaphezulu<br />
kwezinkulungwane eziyishumi nambili<br />
abantu ababoshiwe phakathi kuka-2001<br />
no-2002 ngamacala afaka phakathi<br />
ukwephula imithetho yomgwaqo kuya<br />
kwawokuduna izimoto. Iningi lalabo<br />
ababoshwa, inani labo elingu-10 915<br />
baboshelwa ukukhokhi inhlawulo<br />
yamacala omgwaqo.<br />
Kuyacaca ukuthi uMkhandludolobha<br />
unayo inqubekelaphambili emizameni<br />
yawo yokulwa nobulelesi nokuqinisekisa<br />
ukuphepha kwezakhamuzi, amabhizinisi<br />
kanye nezivakashi. �<br />
33
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
UBUQABAVU BOKUHLINZEKA NGEMISEBENZI,<br />
SERVICE UKUNAKEKELWA DELIVERY KWAMAKHASIMENDE<br />
EXCELLENCE,<br />
CUSTOMER KANYE NOMGOMO CARE <strong>AND</strong> WEBATHO BATHO PELE PELE<br />
U<br />
�<br />
�����<br />
Mkhandludolobha uzibophezele<br />
ekuhlinzekeni izinhlelo zomsebenzi<br />
zezinga eliphezulu, ukunakekela amakhasimende<br />
kanye nasekukhuthazeni isejwayezi<br />
somgomo weBatho Pele. Kuleminyaka<br />
emibili nengxenye edlule, imisebenzi efana<br />
nokuhlinzeka kogesi, amanzi, ukulahlwa<br />
kwezibi, izindlu, imitapo yezincwadi kanye<br />
nezikhungo zomphakathi, kuye kwenziwa<br />
ngcono futhi kwenatshiselwa nasezindaweni<br />
ebezingenako. UMkhandludolobha<br />
uphinde wagxila ekuthuthukiseni indlela<br />
34<br />
yokuphathwa kwamakhasimende nokukhuthaza<br />
ukwenziwa ngendlela efanele<br />
komsebenzi wezokuphatha.<br />
UKUTHUTHUKISA UKUHLINZEKA<br />
NGEMISEBENZI<br />
UMkhandludolobha waseGoli usungule<br />
umhlahlandlela wokuhlela ozokwengamela<br />
ukukhula kweGoli uphinde uhlinzeke<br />
izakhamuzi ngesimo senhlalo esinempilo<br />
edolobheni kanye nengqalasizinda eqhubekayo.<br />
UMkhandludolobha uphinde
wenza izinguquko ezinhlelweni zawo<br />
zokuhlela ukwenzela ukuthi kube lula futhi<br />
kusheshe ukuhlaziywa kwezicelo zentuthuko.<br />
UMkhandludolobha uzibophezele ngokuhlinzeka<br />
yonke imizi eseGoli ngamanzi<br />
nezinhlelo zokukhucululwa kwendle<br />
ezingabizi. Wonke lawo makhaya asakhiwe<br />
unomphelo, angasekugudluzwa azofakelwa<br />
uhlelo olugcwele lwamanzi nokuhanjiswa<br />
kwendle kufakwe nesigubhu<br />
semitha. Umkhandludolobha ufakela<br />
ingqalasizinda yangaphansi komhlaba<br />
edingakalela izinhlelo zokuphakela amanzi<br />
nokuhambisa indle kuyona yonke leyo<br />
mijondolo engaseyukususwa. Izindleko<br />
zohlelo lokukhuculula indle ngamanzi<br />
ziphezulu. Izakhamuzi ezingakwazi<br />
ukukhokhela lolu hlelo zingakwazi<br />
ukusebenzisa indlela lapho uthela khona<br />
amanzi ngesitsha bese ushaya ithoyilethi,<br />
le ndlela idinga ukuthi amanzi afakwe<br />
ngesitsha ngaphambi kokuthi ulishaye<br />
ithoyilethi kanti iyawonga kakhulu amanzi<br />
Umkhandludolobha uzimisele ngokuhlinzeka<br />
amanzi okukhuculwa kwendle okungabizi<br />
kunaleyo esebenzisa amanzi asuka esitsheni<br />
sethoyilethi, ayihluphi futhi ihlanzekile.<br />
Lapho ikhaya lifuna ukuthuthukisa<br />
ithoyilethi olifaka amanzi bese ulishaya<br />
kuzoba lula ngoba ingqalasizinda<br />
yangaphansi komhlaba yokukhuculula<br />
indle isivele isifakiwe.<br />
Akusona isenzo esihlakaniphile ukufaka<br />
ingqalasizinda yangaphansi komhlaba<br />
kuleyo mijondolo esazosuswa ithuthelwe<br />
kwezinye izindawo ngenxa yokuthi<br />
yakhiwe endaweni eyingozi kumbe<br />
enomnikazi. Lezi ndawo zesikhashana<br />
zizothola ukubhekelwa ngamathoyilethu<br />
afana nalawo asekhempini abizwa nge-VIP<br />
latrine ziphinde zithole amathangi amanzi<br />
eziwasebenzisa ngokuhlanganyela.<br />
UMkhandludolobha uphezu kwezinhlelo<br />
zokuthutha imijondolo efana naleyo isiwe<br />
lapho izothola khona ukubhekeleka<br />
ngokugcwele ngemisebenzi eyizidingo<br />
zomphakathi. UMkhandlu sewakhise<br />
kabusha izindawo eziyishumi nanhlanu<br />
(15) ezaziyimijondolo eyayakhiwe ezinda-<br />
Imisebenzi yobesi seyinwetshelwe okungenani<br />
ezindaweni zokuhlala eziyimikhukhu eziyisishiyagalombili<br />
35
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
Imisebenzi yokubutha izibi seyiphuculiwe<br />
weni ezingafanele. Kunezinye izindawo<br />
ezingu-27 (okwakhe kuzo amakhaya angu-<br />
33 625) ezidinga ukubhekelwa ngokuthi<br />
zigudluzelwe engxenye.<br />
Izindawo ezingu-47 eziyimijondolo (nezinamakhaya<br />
angu-122 485) kumanje<br />
ziyathuthukiswa. IPikitup seyelule izinhlelo<br />
zayo zokuqoqa izibi kuzona zonke<br />
izindawo eziyimijondolo ngenani lezigidi<br />
ezintathu zamarandi ngenyanga, lokhu<br />
kuyingxenye yemizamo yoMkhandludolobha<br />
yokuqinisekisa ukuthi impilo<br />
yabantu abahlala emijondolo iyathuthukiswa.<br />
UMkhandlu sewuthathe izinyathelo<br />
zokwenza ngcono imisebenzi yogesi.<br />
Izindawo eziningi eGoli bezibhekene<br />
nenkinga yokucima kogesi. Lokhu esikhathini<br />
esiningi kuyimiphumela yokuthwala<br />
kakhulu kwenxanxatelo yogesi. Ukulungisa<br />
lesi simo, uMkhandlu sewusandisile isabelo<br />
sawo sokubhekana nengqalasizinda yogesi<br />
kanti ingaphezulu kwezigidi ezingama-<br />
36<br />
Umkhandludolobha umatasa nokuphucula<br />
izindawo zokuhlala eziyimikhukhu engu-47<br />
khulu amabili namashumi amahlanu<br />
zamarandi imali eyasetshenziswa ezinhlelweni<br />
zokusebenza ngeminyaka zimali u-<br />
2000/01 no-2001/02. Kuze kufinyelele<br />
kuMashi walonyaka zimali, yimali engamaphesenti<br />
ayishumi nantathu ngaphezu<br />
kweyanyakenye esitshenzisiwe ezinhlelweni<br />
zemisebenzi.<br />
ICity Power seyenabisele imisebenzi yokuphakelwa<br />
ngogesi ezindaweni zokuhlala<br />
ezihlanganisa oTshepisong, Alexandra, Far<br />
East Bank, Klipfontein View naseMatholeville.<br />
Ukwengezelela iCity Power seyihlinzekele<br />
ugesi kumakhasimende amasha<br />
angaphezu kwenkulungwane ezindaweni<br />
ezifana no-Alexandra, Bryanston neRandburg.<br />
Isigaba sokuqala sohlelo lokufakela<br />
ugesi eVlakfontein sesiphothuliwe.<br />
Umkhandlu usuzijubile futhi ukuhlinzekela<br />
ukukhanyiswa kwezindawo zabantu<br />
abebengenawo ugesi phambilini.<br />
Imisebenzi yokhuculula seyenziwe ngcono<br />
nayo. Umkhandlu sewuqalise ngomkha-
nkaso wokunqanda ukungcoliswa kwendawo<br />
kanye nokulahlwa okungekho<br />
emthethweni kwezibi. IPikitup seyihlinzeke<br />
amakhaya amaningi eSoweto ngemigqomo<br />
enamasondo engamalitha angu-<br />
250 yokufaka izibi. Eminye imigqomo<br />
engu-180 000 iyahlinzekwa njengamanje<br />
eMidrand, Randburg, Waterval naseNorwood.<br />
Kuhlelwa ukuba kuhlinzelwe<br />
eminye imigqomo engamalithi angu-250<br />
engu-153 000 kumakhasimende asemakhaya<br />
nawezimboni ngo-2003.<br />
UMkhandlu sewemukele indlela enemixhantela<br />
ekusheshiseni ukutholakala kwezindlu<br />
kubahlali baseGoli. Usohlelweni<br />
lokwedlulisela izindlu zikamasipala kulabo<br />
abakufanele lokhu kuhlomula. Zingu-737<br />
314 izindlu esezedlulisiwe kanti ukwedluliselwa<br />
kwezinye ezingu-71 759 kusemome.<br />
Umkhandlu sewuguqule amahositela<br />
amane wawenza izakhiwo zemindeni<br />
kanti amanye amahositela ayishumi<br />
nantathu ayaphuculwa kumanje.<br />
Izindawo zokuhlala eziyizinkulungwane<br />
ezinhlanu emabhilidini agugile enkabeni<br />
yedolobhakazi sezihlonziwe ukuze<br />
ziphuculwe. Izinhlelo eziyisipesheli<br />
ziyasetshenzwa eCosmo City, Baralink,<br />
Kliptown, Vlakfontein West, Alexandra,<br />
Doornkop kanye nase Olievenhoutbos. Lezi<br />
zinhlelo zizoveza izindawo zokuhlala<br />
ezingu-41 900.<br />
UMkhandlu uhlinzekele ngezindawo<br />
zokuhlala ezingu-25 000 ngohlelo lweRDP<br />
nePeople’s Housing Process. Sekumiselwe<br />
iziKhungo zokweSekela ezeZindlu ezine<br />
eDoornkop, Orange Farm, Diepsloot kanye<br />
naseIvory Park. Lezi zikhungo ziyizinjini<br />
zokusheshisa ukuhlinzekwa ngaphansi<br />
kwePeople’s Housing Process.<br />
Imigwaqo emikhulu edolobheni iyaphuculwa,<br />
kuhlanganisa uComaro/Mooi,<br />
Anderson, Soweto Highway kanye<br />
nomgwaqo wokuxhuma iKliptown K43.<br />
IJohannesburg Roads Agency izimisele<br />
ngokwenza ngcono ukusebenza kwabo<br />
ezindaweni ezabe zingamalokishi.<br />
UMkhandlu waqala ukubhekela inkinga<br />
yokusalela ngemuva kwemigwaqo<br />
engafakwe tiyela eSoweto ngonyaka zimali<br />
Ukuphuculwa kwemigwaqo kanye nokwakhiwa kwemigwaqo emisha kuyaqhubeka nokuba<br />
ngumsebenzi ngqangi<br />
37
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
ka-2001/02. Okungenani kwasetshenziswa<br />
imali eyizigidi eziyishumi nesihlanu<br />
zamarandi ukwemboza imigwaqo yamatshe<br />
engamakhilomitha angamashumi<br />
amahlanu nanhlanu kulowo nyakazimali.<br />
Iningi lalomsebenzi wenziwa eOrange<br />
Farm, Stretford kanye nasemalokishini<br />
aseSoweto iOrlando West, Mofolo<br />
neDube. Ukuphuculwa kwemigwaqo<br />
yamatshe kuyaqhubeka nokuba yiwona<br />
msebenzi ngqangi wesabelo sezimali<br />
semisebenzi se Johannesburg Roads<br />
Agency kulonyaka zimali u-2002/03 kanti<br />
sekuhlinzekwe ngesamba esiyizigidi<br />
ezingamashumi ayisishiyagalolunye<br />
ukwemboza imigwaqo yamatshe. Kulindeleke<br />
ukuba imigwaqo yamatshe engamakhilomitha<br />
angu 68 ibe seyemboziwe<br />
ngasekupheleni kwalonyaka zimali.<br />
Izindawo okuyizo ezibekelwe lomsebenzi<br />
zihlanganisa iOrlando East, Moroka/<br />
Jabavu, Doornkop, Ivory Park neKaalfontein,<br />
Braamfisherville, Orange Farm<br />
neDiepsloot.<br />
Miningana imigwaqo emisha esiyakhiwe<br />
ezindaweni ezazingamalokishi. Ngokwesibonelo,<br />
isamba esiyizigidi eziyishumi<br />
nesithupha zamarandi sisetshenziswe<br />
ekwakhiweni kwemigwaqo emisha<br />
eKaalfontein (Midrand) kanti iJohannesburg<br />
Roads Agency iyaqhubeka nokwandisa<br />
inxanxathela yemigwaqo kwezinye<br />
izindawo zase -Ivory Park.<br />
ICity Parks izibophezele ukusebenzisa imali<br />
ezindaweni ezazinganakiwe phambilini.<br />
38<br />
Imisenbenzi yemitapo yezincwadi inwetshelwa<br />
ezindaweni ezazinganakiwe phambilini<br />
Kunamapaki angamashumi amathathu<br />
nanhlanu asesunguliwe. Amaphesenti<br />
angamashumi ayisishiyagalolunye alamapaki<br />
amasha asezindaweni ezazinganakiwe<br />
phambilini.<br />
UMkhandlu sewuyenze ngcono imisebenzi<br />
yezempilo yawo. Kunezikhungo ezintsha<br />
eziyisithupha ezakhiwe kanti zizovulwa<br />
khona maduze nje. Imitholampilo emisha<br />
ise-Ebony Park, Midrand West, Tshepisong,<br />
Meadowlands, Vlakfontein naseWeiler’s<br />
Farm. Iningi lemitholampilo yaseGoli selisandisile<br />
isibalo semisebenzi elihlinzeka<br />
ngayo. Imitholampilo eminingi yayejwayele<br />
ukuhlinzeka ngemisebenzi yokuvimbela<br />
ukugula kanye neyokugqugquzela kuphela<br />
kodwa manje seyinikezela nangosizo<br />
lokwelapha. Okungenani izikhungo ezingamaphesenti<br />
angamashumi amane<br />
kulolonke idolobha seziqalise ngamaqembu<br />
okwesekelana kanti asiza abantu<br />
abanezifo eziyinkinga njengesinxe ne <strong>HIV</strong>/<br />
Aids.
Ziningi izikhungo zezemidlalo eseziphuculiwe<br />
edolobheni. Ngokwesibonelo,<br />
sekuphuculwe izikhungo ezinjengehholo<br />
lomphakathi laseSlovovile, ihholo lomphakathi<br />
laseWestbury, inkundla yombhoxo<br />
yaseDobsonville, ihholo iBapedi, izinkundla<br />
zemidlalo zaseNaledi, izinkundla zokudlala<br />
nezabancane eMofolo Central, ihholo<br />
lomphakathi laseEnnerdale, ihholo lase-<br />
Phiri, iKanana Centre neRabie Ridge.<br />
Izindawo zokudlalela imidlalo eminingi<br />
zilungiswe kabusha eBertha Solomon,<br />
Eldorado Park, Jabavu, Protea, Protea Glen,<br />
Yeoville, Dobsonville, Phiri, End Street<br />
naseNaledi.<br />
UMkhandlu sewuthole izimali ukwenza<br />
ngcono imisebenzi yemitapo yezincwadi<br />
ezindaweni ebezinganakiwe phambilini<br />
kanti yizinkulungwane zezincwadi esezifakiwe<br />
emitapweni ethize. Abasebenzi<br />
bemitapo yezincwadi bagqugquzela<br />
isikothi lokufunda ngokubamba izinhlelo<br />
zokuthuthukisa amakhono ezingane kanye<br />
nokusebenza nabazali nothisha ukugqugquzela<br />
ukukwazi ukufunda nothando<br />
lokufunda.<br />
IGoli liyaphila kwezamasiko njengoba<br />
linenqwaba yezindawo ezingamatiyetha,<br />
ezokudansa, ezomculo kanye nemibukiso<br />
yezithombe kulolonke idolobhakazi.<br />
UMkhandlu uyazikhandla ukuvula amathuba<br />
amasiko nokungcebeleka ukuze<br />
kulondolozeke ifa ledolobha futhi ixhaswe<br />
kakhulu neJohannesburg Zoo neCivic<br />
Theatre. Lokhu akuhlomulisi nje izakha-<br />
muzi zendawo kodwa kusiza nasekuheheni<br />
izivakashi nabatshali zimali edolobheni.<br />
UKUNAKEKELWA KWAMAKHASI-<br />
MENDE<br />
Idolobhakazi laseGoli selikukhombisile<br />
ukuzinikela kwalo ekuphakelweni kwemisebenzi<br />
okusezingeni eliphakeme ngokubhekelela<br />
amathuba okwenza ngcono<br />
kwalowo nalowo msebenzi eliwuphakelayo.<br />
Liphinde lafaka umfutho omkhulu<br />
nezimali ekwenzeni ngcono ukunakekelwa<br />
kwamakhasimende nasekuphatheni<br />
ngenhlonipho izakhamuzi. Izakhamuzi<br />
kufanele zikwazi ukubika amaphutha,<br />
zibeke izikhalazo futhi zixhumane nomkhandlu<br />
ngaphandle kokushoniswa le nale.<br />
Kufanele zihlale zazi ngokuthi umkhandlu<br />
wenzani ngezikhalazo noma imibono yazo.<br />
UMKH<strong>AND</strong>LUDOLOBHA WASE-<br />
GOLI USUKUKHOMBISILE UKUZINI-<br />
KELA KWAWO EBUQABAVINI<br />
BOKUHLINZEKA NGEMISEBENZI<br />
NGOKUGXILA EKUPHUCULENI<br />
LOWO NALOWO MSEBENZI OWU-<br />
HLINZEKAYO. UPHINDE WAFAKA<br />
UMFUTHO NEMITHOMBO YEZI-<br />
MALI EKUPHUCULENI UKUNAKE-<br />
KELWA KWAMAKHASIMENDE<br />
39
�����<br />
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
Umkhandlu ngakho-ke usumise i<strong>Joburg</strong><br />
Connect ukuhlinzeka izakhamuzi ngendawo<br />
eyodwa lapho zingabika khona<br />
izinkinga, zifake nemibuzo.<br />
40<br />
<strong>HIV</strong> <strong>AND</strong> <strong>AIDS</strong><br />
I<strong>Joburg</strong> Connect iyakwazi ukulandelela<br />
izikhalazo ukuze amakhasimende azi<br />
ukuthi kwenziwani ngazo. Nge<strong>Joburg</strong> Connect,<br />
umkhandlu uqonde ukuqhubeka<br />
njalo wenze ngcono izinga nesivinini<br />
ophendula ngaso izicelo zamakhasimende<br />
futhi uhlinzeke isigcawu sokuxhumana<br />
okuqhubekayo phakathi komkhandlu<br />
nabasebenzisi bemisebenzi.<br />
UKWENZA IMISEBENZI IFINYELELEKE<br />
KWABAHLUPHEKAYO<br />
Idolobha selithathe izinyathelo ukuqinisekisa<br />
ukuthi imisebenzi ngqangi<br />
iyafinyeleleka kuzozonke izakhamuzi<br />
zeGoli. Kwisabelo mali sika-2001/02,<br />
uMkhandludolobha waseGoli wamisela<br />
imisuka emibili yosizo lomphakathi. Lokhu<br />
kwabe kungamanzi amahhala angamakhilolitha<br />
ayisithupha ngenyanga kanye<br />
nokuhoxiswa kwazozonke izintela kulabo<br />
abamanani emizi yabo ingaphansi kuka-<br />
R20 000. Ngo-2002 izakhamuzi zaqala<br />
ukuthola amakhilowathi angamashumi<br />
amahlanu ogesi wamahhala ngenyanga.<br />
Ngaso leso sikhathi, uMkhandlu waqalisa<br />
ngomgomo wokuhlinzeka ngemisebenzi<br />
yamahhala yokukhuculula indle nokuthuthwa<br />
kwezibi kulawomakhaya amiholo<br />
yawo ingu-R1 100 noma ngaphansi<br />
ngenyanga.<br />
UMkhandlu usukhiphe izimali ezinkulu<br />
ukubhekana nosizo lomphakathi. Lokhu<br />
kuyinkomba yokuzimisela kwawo ukubhekana<br />
nezinkinga zobuphofu nokweswela<br />
emphakathini.<br />
ISIPHETHO<br />
UMkhandlu sewuliphuculile izinga<br />
lemisebenzi eliyihlinzekayo futhi wanwebela<br />
imisebenzi kulezozindawo<br />
ezingayitholi phambilini kuleli dolobha.<br />
Ukuhlinzekwa kwemisebenzi sekusebenza<br />
kangcono kakhulu kanti nokunakekelwa<br />
kwamakhasimende kwenziwe ngcono<br />
kakhulu. Njengengxenye yesu lawo<br />
lokulwa nobuphofu, umkhandlu sewumisele<br />
usizo lomphakathi ukuqinisekisa<br />
ukuthi amakhaya ampofu ayakwazi ukuhlomula<br />
emisebenzini kamasipala. �
� I<br />
IS<strong>AND</strong>ULELA-NGCULAZI / INGCULAZI<br />
(I<strong>HIV</strong>/I-<strong>AIDS</strong>)<br />
<strong>HIV</strong>/I-Aids iyisisongo esinzima kwinhlalakahle<br />
yezakhamuzi kanti isifake<br />
ingcindezi enkulu ezinhlakeni zezempilo<br />
zoMkhandlu waseGoli. Bangaphezu kuka-<br />
286 000 abantu baseGoli ababikwa ukuthi<br />
bane-Aids noma i<strong>HIV</strong>, bazogula bafe<br />
eminyakeni eyishumi ezayo.<br />
Kusho ukuthi oyedwa kwabahlanu abahlali<br />
baseGoli, abangaphansi kweminyaka<br />
engamashumi amathathu, kunokwenzeka<br />
ukuthi usevele uhaqwe yigciwane eliyisa-<br />
ndulela-ngculazi, bazogula bafe eminyakeni<br />
eyishumi ezayo. Oyedwa kwabayishumi<br />
abantu abadala kuleli dolobhakazi<br />
usevele unegciwane eliyisandulelangculazi,<br />
bazogula bafe eminyakeni<br />
eyishumi ezayo. Izinkomba zamanje<br />
zibikezela ukuthi lelidolobha lithola abantu<br />
abatheleleka ngaleligciwane abangu-<br />
26 000 minyaka yonke. Uma lokhu<br />
kuqhubeka, i<strong>HIV</strong>/Aids izoba yimbangela<br />
enkulu yokufa eGoli esikhathini esingengakanani<br />
esizayo.<br />
41
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
Isifo sofuba iTB, yeyamene kakhulu nobhubhane<br />
lwe<strong>HIV</strong>/Aids. ITB iyimbangela<br />
ejwayelekile yokufa kubantu abane<strong>HIV</strong>/<br />
Aids. Inani labantu abangenwe yiTB<br />
eGauteng sesikhuphuke sasuka kubantu<br />
abangu-250 ekhulwini lezinkulungwane<br />
ngo-1998 laya kubantu abangu-300<br />
kwabayikhulu lezinkulungwane ngo-2001.<br />
I<strong>HIV</strong>/I-Aids ayithinti nje abagulayo kuphela.<br />
Inemiphumela enzima emindenini,<br />
ikakhulukazi kwabesifazane abanomthwalo<br />
wokunakekela abagulayo. I<strong>HIV</strong>/<br />
Aids seyephuce amakhaya amaningi<br />
abantu abangabondli, beshiya izingane<br />
eziyizintandane esimweni esibucayi<br />
kakhulu.<br />
Ngokusobala, ubhubhane lwe<strong>HIV</strong>/Aids<br />
lubonakala luyisisongo esikhulu kulelidolobha.<br />
Lungumqobo emizamweni<br />
yokwehlisa ubuphofu nokungalingani<br />
kanye nasekwenziweni ngcono kwezinga<br />
lempilo labantu. Ngaphezu kokuba<br />
ibangela ukukhathazeka okukhulu<br />
kubantu, i<strong>HIV</strong>/Aids inomphumela omubi<br />
kakhulu nasemnothweni. Umkhandlu<br />
42<br />
sewuhlonze i<strong>HIV</strong>/Aids njengengqala<br />
yeMeya kanti uzimisele ngokulwisana<br />
nalolubhubhane.<br />
MASIBUMBANE SILWE NE-<strong>AIDS</strong><br />
UMkhandlu waseGoli uyabona ukuthi<br />
ungeke wabhekana ne-Aids uwodwa<br />
kanti-ke uyasebenzisana nenqwaba<br />
yezinhlangano, kuhlanganisa neminyango<br />
kahulumeni, abantu abaphila ne-<strong>HIV</strong>/Aids,<br />
abamabhizinisi, izinhlangano zokholo,<br />
abaholi bendabuko, izinhlangano<br />
ezingekho kuhulumeni, ezemidlalo,<br />
ezabezindaba, imiphakathi, intsha kanye<br />
nezinhlangano zomame.<br />
Ngokusebenzisana nokubambisana<br />
nezinye izinhlangano, uMkhandlu<br />
usulandise kakhulu iqhaza lawo lokulwa<br />
ne-Aids. Ngokwesibonelo, ukubambisana<br />
komkhandlu nenhlangano iSouth Afrikan<br />
Nevirapine Study (SAINT) esebenzela<br />
esibhedlela iChris Hani Baragwanath kanye<br />
noMnyango wezeMpilo eGauteng,<br />
sekwenze ukuba umkhandlu ukwazi<br />
ukuqinisekisa ukuthi zonke izibhedlela,<br />
amawodi omame nawokubelethisa<br />
edolobheni ayahlinzeka ngomsebenzi<br />
wokuvimbela ukuthelelana nge-<strong>HIV</strong><br />
phakathi komntwana nomame.<br />
UMkhandlu uphinde ube nezinhlelo<br />
zokunciphisa izifo zocansi ezithelelwanayo<br />
nokuyizo ezibhebhezela ukwanda kwe-<br />
Aids.<br />
UMkhandlu, ngokubambisana nezinhlangano<br />
ezingekho kuhulumeni, sewumisele
amaqembu angamashumi amathathu<br />
nanhlanu ukusiza abantu abaphila ne<strong>HIV</strong>/<br />
Aids. Lamaqembu okweseka ayeluleka,<br />
aphakele ngamaphasela okudla aphinde<br />
aqalise nezinhlelo zokungenisa imali.<br />
UMkhandlu uyasebenzisana futhi nezinhlangano<br />
ezingekho kuhulumeni ukuhlinzeka<br />
ngokunakekelwa kwabantu emakhaya.<br />
UMkhandlu usebenzisana neReproductive<br />
Health Research Unit (RHRU), iNyuvesi<br />
yaseWitwatersrand noHulumeni wesi-<br />
Fundazwe saseGauteng ukumisela iHillbrow<br />
Health Precinct neCentre of Excellence<br />
(CoE). Ukwengezelela, uMkhandlu<br />
uyingxenye yohlelo lukahulumeni<br />
kazwelonke oluhlose ukuthola umjovo<br />
wokuvimbela ukubhebhetheka kwe<strong>HIV</strong>/<br />
Aids eNingizimu Afrika.<br />
Le ndlela yokusebenzisana ekulweni ne<strong>HIV</strong>/<br />
Aids seyifezekile ngokumiselwa koMkhandlu<br />
waseGoli we-Aids, nohlose ukuhlanganisa<br />
zonke izakhamuzi zedolobhakazi<br />
empini yokulwa ne<strong>HIV</strong>/Aids, kanye<br />
nokukhombisa ngokusobala ukwesekwa<br />
kwalabo abahaqwe yi<strong>HIV</strong>/Aids nalabo<br />
ebathintile.<br />
Imizamo yoMkhandlu yokubhekana ne<strong>HIV</strong><br />
ihlanganisa zombili izindlela zokugqugquzela<br />
impilo eyiyo kanye nokuvikela<br />
ukuthola igciwane. Ngokuqalisa ekhaya,<br />
uMkhandlu sewusungule uhlelo lokwesekela<br />
labo basebenzi bawo abaphila ne-<br />
Aids.<br />
Ukusiza ukuvimbela ukubhebhetheka kwe-<br />
Aids, uMkhandlu sewuqalise ngokufundisa<br />
ngamakhono empilo ezikoleni. Uphethe<br />
izinhlelo zemfundo yozakwabo kubantu<br />
abasesimweni esingubucayi, njengabasebenzi<br />
abadayisa ngemizimba, intsha<br />
esiphumile esikoleni kanye nabahlali<br />
basemahositela obulili obubodwa nabahlali<br />
basemikhukhwini.<br />
Njengengxenye yemizamo yokuvimbela,<br />
uMkhandlu unikezela mahhala ngamakhondomu,<br />
izikhungo zokuhlolwa ngokuthanda<br />
kwakho nokwalulekwa. Ukwalulekwa<br />
nge<strong>HIV</strong>/Aids nokuhlolwa sekuhlinzekelwa<br />
emitholampilo engamaphesenti<br />
angamashumi ayisishiyagalolunye eGoli.<br />
UMkhandlu ugqugquzela imiphakathi<br />
ukuba isize ekulweni ne-Aids. Sewusungule<br />
uhlelo lokunciphisa ukubandlululwa<br />
kwabantu abaphila ne-Aids kanye nokugqugquzela<br />
ingxoxo evulelekile ngesifo.<br />
Uphinde ugqugquzele imiphakathi ukuba<br />
inakekele abantu abahaqwe yi<strong>HIV</strong>/Aids<br />
kanye nalabo ebathintile ngandlela thizeni.<br />
UMkhandlu sewuqeqeshe amakhulu<br />
amavolontiya asiza ekulweni ne-Aids kanti<br />
43
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
asefinyelele esibalweni esikhulu sezakhamizi<br />
ngezinhlelo zokufundisa. Ngo-2001,<br />
bangaphezu kuka-300 000 abantu<br />
okwafinyelelwa kubo kanti angaphezu<br />
kuka-1,2 miliyoni amakhondomu anikezelwa<br />
ngelanga lokuqwashisa ngengculazi.<br />
Ngo-2002, bangaphezu kuka-650 000<br />
abantu okwafinyelelwa kubo kanti angaphezu<br />
kuka-1,6 miliyoni amakhondomu<br />
anikezelwa.<br />
ISIPHETHO<br />
I<strong>HIV</strong>/I-Aids iyaqhubeka nokunakwa<br />
kakhulu nguMkhandlu. Nokhoke ikhona<br />
inqubekelaphambili esiyenziwe ekulweni<br />
44<br />
NAKUBA INKULU INQUBEKELA-<br />
PHAMBILI ESIYENZIWE EKULWENI<br />
NES<strong>AND</strong>ULELA NGCULAZI/ NE-<br />
NGCULAZI (I<strong>HIV</strong>/I-<strong>AIDS</strong>), ZINKULU<br />
IZINSELELE EZISASILINDILE<br />
nalolubhubhane. Umkhandlu unethemba<br />
lokuthi kancane kancane ukuthula okuphathelene<br />
ne<strong>HIV</strong>/Aids kuya ngokuphela.<br />
Izinga lokutheleleka kwentsha engaphansi<br />
kweminyaka engamashumi amabili<br />
ubudala selizinzile. Amakhulu amavolontiya<br />
anikela ngesikhathi namandla awo<br />
ekubhekaneni ne<strong>HIV</strong>.<br />
UMkhandlu sewusungule amaxhama<br />
okusebenzisana aqinile nezinhlangano<br />
ezisemkhakheni wezempilo nahlinzeka<br />
ngemisebenzi edingeka kakhulu. Impi ayikanqotshwa<br />
kodwa umkhandlu uzimisele<br />
ukuqhubeka nokulwa okuhle. �
� U<br />
ISIPHETHO<br />
JOHANNESBURG HAS SET ITS<br />
SIGHTS ON BECOMING A<br />
WORLD-CLASS AFRICAN CITY<br />
IN WHICH ALL RESIDENTS CAN<br />
ENJOY THE FRUITS OF ECONO-<br />
MIC GROWTH <strong>AND</strong> JOB CREA-<br />
TION <strong>AND</strong> LEAD PROSPEROUS<br />
<strong>AND</strong> HEALTHY LIVES.<br />
Mkhandlu waseGoli usuwenze<br />
inqubekelaphambili enkulu ekumiseleni<br />
isisekelo sekusasa. Ububanzi bezinqubomgomo,<br />
izinhlelo, izinhlelongqangi,<br />
imisuka, ukuhlinzekela kanye notshalo<br />
osekuveziwe, kukhombisa ukuthi uMkhandlu<br />
usuthuthukile ekubeni yilowo<br />
owawungaqinile kwezezimali, inhlangano<br />
yawo ingasebenzi ngokuyikho waya<br />
ekubeni nguMkhandlu oneqholo ekutheni<br />
ungakwazi ukuguqula izimpilo zezakhamuzi<br />
zawo ngendlela enhle. Okusempeleni<br />
uMkhandlu uneqholo lokuthi umsebenzi<br />
osewenziwe kulezizinyanga ezingamashumi<br />
amathathu ungabizwa ngokuthi<br />
ngowoku “Phatha ngeNdlela, oweNtuthuko<br />
nokuHlinzeka”.<br />
Njengoba sekukhonjisiwe kulombiko,<br />
inkulu inqubekelaphambili esiyenziwe<br />
ngokuphathelene nokuphatha ngendlela,<br />
intuthuko yezomnotho nokwakhiwa<br />
kwamathuba emisebenzi, ukuvuselelwa<br />
kwemaphakathi nedolobha, ukuvikeleka<br />
45
UMBIKO WAMAPHAKATHI NETHEMU WEMEYA YEDOLOBHA<br />
komphakathi, ukuphakelwa kwemisebenzi<br />
okuphambili kanye nempi yokulwa ne<strong>HIV</strong>/<br />
Aids. Nokho-ke lombiko awuthule ngezinkinga<br />
nezinselele okubhekenwe nazo.<br />
Isikhathi esisasele sokuphatha kwaleMeya<br />
kuzoba ngesokubhekana ngqo nalezizinselele<br />
ngokubhekela inhlalakahle<br />
yabobonke abahlala futhi basebenze kuleli<br />
46<br />
UMKH<strong>AND</strong>LUDOLOBHA WEGO-<br />
LI UZIBEKELE UKUBA LIBE YIDO-<br />
LOBHA ELISEZINGENI LOMHLA-<br />
BA LASE-AFRIKA LAPHO ZONKE<br />
IZAKHAMUZI ZIHLOMULA ESI-<br />
THELWENI ZOKUKHULA KO-<br />
MNOTHO NOKWAKHEKA KWA-<br />
MATHUBA EMISEBENZI FUTHI<br />
ZIPHILE IMPILO ETHOKOMELE<br />
NENOKUPHILA<br />
dolobhakazi kanjalo nalabo abalivakashelayo.<br />
Njengoba isisekelo sesimisiwe, sinesibopho<br />
sokuqala senezezele izitini zokwakha<br />
emzamweni wokwakha idolobhakazi<br />
elisezingeni lomhlaba lase-Afrika langomuso.<br />
�
City of Johannesburg<br />
Office of the Executive Mayor<br />
July 2003<br />
Metropolitan Centre<br />
158 Loveday Street<br />
Braamfontein<br />
P O Box 1049<br />
Johannesburg<br />
2000<br />
Telephone +27 (0)11 407-6111<br />
E-mail: enquiries@joburg.org.za<br />
www. joburg.org.za