30.09.2012 Aufrufe

Osteoporose, State of the Art - Spital Thurgau AG

Osteoporose, State of the Art - Spital Thurgau AG

Osteoporose, State of the Art - Spital Thurgau AG

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Erfolgreiche ePaper selbst erstellen

Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.

<strong>Osteoporose</strong>: <strong>State</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> <strong>Art</strong><br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Adrian Forster<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik St. Katharinental<br />

1


Definition der <strong>Osteoporose</strong><br />

“…a systemic skeletal<br />

disease characterized by low<br />

bone mass and<br />

microarchitectural<br />

deterioration <strong>of</strong> bone tissue<br />

leading to enhanced bone<br />

fragility and a consequent<br />

increase in fracture risk.”<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

World Health Organization (WHO), 19942


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wirbelkörper<br />

normal osteoporotisch<br />

3


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Osteoporotische Frakturen:<br />

Betr<strong>of</strong>fene Knochen<br />

Am häufigsten Wirbel-, Hüft- und Unterarmfrakturen<br />

19 %<br />

15 % 19 %<br />

46 %<br />

Andere<br />

Wirbelkörper<br />

Hüfte<br />

Unterarm<br />

Johnell O et al. Osteoporosis Int, 2005;16:S3-S7<br />

4


Prävalenz der <strong>Osteoporose</strong><br />

Befällt<br />

- 1/3 der Frauen zwischen 60 und 70 Jahren<br />

- 2/3 der Frauen über 80 Jahren<br />

- Etwa 1 von 2-3 Frauen über 50 Jahren<br />

- Etwa 1 von 5 Männern über 50 Jahren<br />

wird mindestens eine osteoporotische Fraktur<br />

erleiden<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

1. IOF, 2005 (www.oste<strong>of</strong>ound.org)<br />

2. Dennison E & Cooper C, Horm Res, 2000;54 suppl 1:58-63<br />

5


Jährliche Inzidenz<br />

pro 1000 Frauen<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Inzidenz osteoporotischer<br />

Frakturen bei Frauen<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

50 60 70 80<br />

Alter (Jahre)<br />

Wirbel<br />

Hüfte<br />

Unterarm<br />

Wasnich RD, Osteoporos Int 1997;7 Suppl 3:68-72<br />

6


Prävalenz der Wirbelfrakturen<br />

in Europa<br />

Frauen<br />

5%<br />

50-54<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

25%<br />

75-79<br />

Männer<br />

10%<br />

18%<br />

50-54 75-79<br />

Jahre<br />

O’Neill TW et al, J Bone Miner Res, 1996;11:1010-1018<br />

7


Patienten (%)<br />

Osteoporotische Frakturen mit<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

hoher Morbidität assoziiert<br />

Tod innerhalb<br />

1 Jahr<br />

20%<br />

Ein Jahr nach<br />

Hüftfraktur:<br />

Pflegebedürftigkeit<br />

30%<br />

Selbständiges<br />

Gehen nicht<br />

mehr möglich<br />

40%<br />

Selbständiges Ausführen<br />

mindestens einer Alltagsaktivität<br />

nicht mehr möglich<br />

80%<br />

Cooper C, Am J Med, 1997;103(2A):12S-17S 8


Morbidität nach Wirbelfrakturen<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

9


Morbidität nach Wirbelfrakturen<br />

Beeinträchtigung der<br />

körperl. Leistungsfähigkeit<br />

und Lebensqualität<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Kyphose,<br />

vorgewölbtes<br />

Abdomen und<br />

Abnahme der<br />

Körperlänge<br />

Schmerz Vermindertes<br />

Lungenvolumen<br />

10


<strong>Osteoporose</strong> verursacht höhere Kosten<br />

als manche andere Erkrankungen<br />

Anzahl Hospitalisationstage (Männer und Frauen)<br />

in der Schweiz 2000:<br />

385’000 wegen <strong>Osteoporose</strong> (Kosten Fr. 657 Mio.)<br />

277’000 wegen COPD<br />

173’000 wegen Apoplexie<br />

102’000 wegen Myokardinfarkt<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

79’000 wegen Mammakarzinom<br />

<strong>Osteoporose</strong><br />

total und<br />

bei Frauen<br />

Nummer 1<br />

Lippuner K et al. Osteoporosis Int, 2005;16:S8-S17<br />

11


Pathogenese der <strong>Osteoporose</strong>fraktur<br />

Geringe max.<br />

Knochendichte<br />

Sturzneigung<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Postmenopausaler<br />

Knochenverlust<br />

Geringe Knochendichte<br />

FRAKTUR =<br />

Sturz + geringe<br />

Knochendichte<br />

Geringe Knochendichte = max.<br />

Knochendichte oder Verlust<br />

Altersbedingter<br />

Knochenverlust<br />

Andere<br />

Risik<strong>of</strong>aktoren<br />

Schlechte<br />

Knochenqualität<br />

(Architektur)<br />

12


Determinanten der maximalen<br />

Ernährung<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Knochendichte<br />

Genetik<br />

PEAK BONE MASS<br />

20-22 Altersjahre<br />

Körperl.<br />

Aktivität<br />

Hormone<br />

13


Rezeptoren<br />

• Vitamin D (VDR)<br />

• Oestrogene<br />

• Calcitonin<br />

• PTH<br />

• Androgene<br />

• Osteoprotegerin<br />

• Glukokortikoide<br />

• Tumor necrosis factor<br />

Knochenproteine<br />

• Kollagen Typ 1<br />

• Osteocalcin<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Mögliche Gene<br />

Wachstumsfaktoren und<br />

Zytokine<br />

• Interleukin 6<br />

• TGF-Beta<br />

• IGF-I<br />

• BMP 2<br />

• Interleukin-1-RA<br />

• Tumor necrosis factor<br />

Enzyme<br />

• Aromatase<br />

• Methylentetrahydr<strong>of</strong>olatreduktase<br />

Diverses<br />

• Apolipoprotein E<br />

• Heparinsulfat-Glykoprotein<br />

14


Knochendichtezuwachs<br />

in Abhängigkeit von der Kalziumzufuhr<br />

Jährlicher Knochendichtezuwachs bei Mädchen vor Pubertät<br />

mg/cm 2 pro Jahr<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

P≤0.01<br />

tief hoch<br />

Kalziumeinnahme<br />

Placebo<br />

Kalziumsupplemente<br />

Bonjour JP et al, J Clin Invest 1997;99:1287-1294 15


500<br />

400<br />

300<br />

200<br />

100<br />

Effekt körperlicher Aktivität auf<br />

**<br />

0 Mädchen Knaben<br />

BMC ganzer Körper<br />

(g/Jahr)<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Knochenzuwachs<br />

**<br />

16<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

**<br />

**<br />

0<br />

Mädchen Knaben<br />

BMC LWS<br />

(g/Jahr)<br />

1<br />

0.9<br />

0.8<br />

0.7<br />

0.6<br />

0.5<br />

0.4<br />

Inaktiv Mässig aktiv Stark Aktiv<br />

0.3<br />

0.2<br />

0.1<br />

0<br />

Mädchen Knaben<br />

BMC Schenkelhals<br />

(g/Jahr)<br />

Bailey DA et al, J Bone Miner Res, 1999;14:1672-1679 16<br />

*<br />

Signifikant grösser als Inaktive,<br />

*P≤0.005, **P≤0.001<br />

*


Geringe maximale Knochendichte<br />

Relative Knochendichte<br />

(% der idealen max. Dichte)<br />

oder rascher Knochenverlust<br />

100<br />

90<br />

80<br />

70<br />

60<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Geringes<br />

Maximum<br />

Rascher<br />

Verlust<br />

20 30 40 50 60 70 80<br />

Alter (Jahre)<br />

Normal<br />

17


Aenderung der Mikroarchitektur<br />

in der Postmenopause<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Bei Beginn<br />

Nach 1 Jahr<br />

Dufresne TE et al, Calcif Tissue Int, 2003;73:423-432 18


Risik<strong>of</strong>aktoren für <strong>Osteoporose</strong>frakturen<br />

Mit relativem Risiko<br />

≥ 2 (hoch)<br />

• Alter > 70<br />

• Menopause < 45<br />

• Hypogonadismus<br />

• <strong>Osteoporose</strong><br />

• Fx. nach inadäq. Trauma<br />

• Hüftfraktur der Eltern<br />

• Dauersteroid<strong>the</strong>rapie<br />

• Malabsorption<br />

• Hoher Knochenturnover<br />

• Anorexia nervosa<br />

• BMI < 18<br />

• Immobilisation<br />

• Niereninsuffizienz<br />

• Transplantation<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Mit relativem Risiko<br />

1 – 2 (mässig)<br />

• Prim. Hyperparathyroidismus<br />

• Oestrogen-Mangel<br />

• Kalziumeinnahme < 500 mg/d<br />

• Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis<br />

• M. Bechterew<br />

• Antiepileptika<br />

• Hyperthyreose<br />

• Diabetes mellitus<br />

• Nikotinabusus<br />

• Alkoholabusus<br />

19


Trabekulärer Knochen<br />

20% der Knochenmasse<br />

80% des Knochenturnovers<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Knochenturnover<br />

Kortikaler Knochen<br />

80% der Knochenmasse<br />

20% des Knochenturnovers<br />

20


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Knochen-Remodeling<br />

Vorläufer im Knochemark<br />

Mesenchymale Zellen<br />

Osteoblast<br />

Hämatopoietische Zellen<br />

Osteoklast<br />

21


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Oestrogene:<br />

Wirkungsmechanismus im Knochen<br />

Vorläufer<br />

(Osteoblast)<br />

Osteoblast<br />

Zytokine<br />

IL-1, TNF-α<br />

IL-6, TGF-β,....<br />

Oestrogene<br />

Apoptose<br />

TGF-β<br />

+<br />

+<br />

Zytokine<br />

RANK-L<br />

_<br />

Apoptose<br />

TNF-α<br />

_<br />

Osteoklast<br />

Vorläufer<br />

(Osteoklast)<br />

22


Sekundäre <strong>Osteoporose</strong><br />

Endokrin Ernährung Medikamente Immobilisation Anderes<br />

Hyperthyreose,<br />

Hypogonadismus,<br />

M. Cushing etc.<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Glukokortikoide,<br />

Immunsuppressiva,<br />

Antiepileptika etc.<br />

Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis,<br />

Diabetes, Tumore<br />

etc.<br />

23


Determinanten der Knochenstabilität<br />

Mikroarchitektur<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Knochen-Remodeling<br />

Masse<br />

(Grösse,<br />

Geometrie)<br />

Knochenstabilität<br />

Gewebseigenschaften<br />

• Mineralisation<br />

• Kollagen<br />

(Structur, Cross-links)<br />

24


Diagnose der <strong>Osteoporose</strong><br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Knochendichte korreliert<br />

gut mit Frakturrisiko<br />

→ Knochendichtemessung<br />

diagnostischer Standard<br />

25


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Knochendichtemessung<br />

Diagnostischer Standard:<br />

Dual energy X-ray Absorptiometry (DXA)<br />

Messung:<br />

Bone Mineral Density (BMD) in g/cm 2<br />

Zusammensetzung des Knochens:<br />

LWS: 2/3 trabekulär<br />

Schenkelhals: 3/4 kortikal<br />

Distaler Unterarm: 2/3 trabekulär<br />

26


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Knochendichtemessung<br />

27


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Interpretation<br />

28


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Interpretation der<br />

Knochendichtemessung<br />

T-Score<br />

T-Score: -4.2<br />

29


WHO-Kriterien für <strong>Osteoporose</strong><br />

bei postmenopausalen Frauen<br />

Normal<br />

Osteopenie<br />

<strong>Osteoporose</strong><br />

Manifeste<br />

<strong>Osteoporose</strong><br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

T-Score<br />

-1 und darüber<br />

-1 bis -2.5<br />

< -2.5<br />

< -2.5 und Fraktur(en)<br />

Kanis JA et al, J Bone Miner Res, 1994;9:1137-1141 30


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Interpretation der<br />

Knochendichtemessung<br />

T-Score<br />

Z-Score<br />

T-Score: -4.2<br />

Z-Score: -3.1<br />

31


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Interpretation der<br />

Knochendichtemessung<br />

32


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Interpretation der<br />

Knochendichtemessung<br />

T-Score: -2.5<br />

33


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Interpretation der<br />

Knochendichtemessung<br />

T-Score: -3.1<br />

34


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Messorte für WHO-Definition<br />

Auswahl des tiefsten T-Scores unter:<br />

• Schenkelhals<br />

• Proximaler Femur (total)<br />

• LWS (L1-4)<br />

• Distales Radiusdrittel (falls obige<br />

Lokalisationen nicht verwertbar)<br />

(Einzelner Wirbel oder Ward-Dreieck nicht statthaft!)<br />

Lewiecki EM et al. Osteoporosis Int 2004;15:779-784. 35


Intervalle für Verlaufsmessungen<br />

Geringste signifikante Aenderung:<br />

• LWS (L1-4): 3-4%<br />

• Proximaler Femur (total): 4-8%<br />

Hochdosierte Steroid<strong>the</strong>rapie: ½ -1 Jahr<br />

Teriparatid: 1 Jahr<br />

Bisphosphonate: 2 Jahre<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Lewiecki EM et al. Osteoporosis Int 2004;15:779-784. 36


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Hüftfrakturinzidenz und<br />

Knochendichte des Schenkelhalses<br />

Inzidenz<br />

1000 F-Jj.<br />

16<br />

12<br />

8<br />

4<br />

0<br />

16.4<br />

<strong>Osteoporose</strong><br />

T75 Jahren<br />

Follow-Up 2 Jahre<br />

1.1<br />

Normal<br />

T > - 1<br />

Schott AM et al, Osteoporos Int, 1998;8:247-254<br />

37


Relatives Frakturrisiko für BMD-<br />

Abnahme um eine SD bei Frauen<br />

Frakturlokalisation<br />

BMD<br />

distaler<br />

Radius<br />

BMD<br />

Hüfte<br />

BMD<br />

LWS<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Unterarm<br />

1.7<br />

1.4<br />

1.5<br />

Hüfte<br />

1.8<br />

2.6<br />

1.6<br />

Wirbel<br />

1.7<br />

1.8<br />

2.3<br />

Alle<br />

1.4<br />

1.6<br />

1.5<br />

Marshall D et al, BMJ, 1996;312:1254-125938


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Interpretation der<br />

Knochendichtemessung<br />

T-Score<br />

T-Score: -4.2<br />

RR für Wirbelfraktur:<br />

2.3 4.2 = 33.1<br />

39


10-Jahres-Frakturrisiko: Alter und BMD<br />

Hüftfraktur-Risiko (% pro 10 Jahre)<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

<strong>AG</strong>E<br />

80<br />

70<br />

60<br />

50<br />

-3<br />

Für Für eine eine gegebene gegebene BMD BMD<br />

steigt steigt das das Risiko Risiko mit mit dem dem Alter Alter<br />

-2.5 -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1<br />

BMD T-Score<br />

Kanis JA et al, Osteoporos Int, 2001;12:989-995<br />

40


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wer soll abgeklärt werden?<br />

41


Risik<strong>of</strong>aktoren für <strong>Osteoporose</strong>frakturen<br />

Mit relativem Risiko<br />

≥ 2 (hoch)<br />

• Alter > 70<br />

• Menopause < 45<br />

• Hypogonadismus<br />

• <strong>Osteoporose</strong><br />

• Fx. nach inadäq. Trauma<br />

• Hüftfraktur der Eltern<br />

• Dauersteroid<strong>the</strong>rapie<br />

• Malabsorption<br />

• Hoher Knochenturnover<br />

• Anorexia nervosa<br />

• BMI < 18<br />

• Immobilisation<br />

• Niereninsuffizienz<br />

• Transplantation<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Mit relativem Risiko<br />

1 – 2 (mässig)<br />

• Prim. Hyperparathyroidismus<br />

• Oestrogen-Mangel<br />

• Kalziumeinnahme < 500 mg/d<br />

• Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis<br />

• M. Bechterew<br />

• Antiepileptika<br />

• Hyperthyreose<br />

• Diabetes mellitus<br />

• Nikotinabusus<br />

• Alkoholabusus<br />

42


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Abklärungsempfehlung<br />

Mit relativem Risiko<br />

≥ 2 (hoch)<br />

• Alter > 70<br />

• Menopause < 45<br />

• Hypogonadismus<br />

• <strong>Osteoporose</strong><br />

• Fx. nach inadäq. Trauma<br />

• Hüftfraktur der Eltern<br />

• Dauersteroid<strong>the</strong>rapie<br />

• Malabsorption<br />

• Hoher Knochenturnover<br />

• Anorexia nervosa<br />

• BMI < 18<br />

• Immobilisation<br />

• Niereninsuffizienz<br />

• Transplantation<br />

Mit relativem Risiko<br />

1 – 2 (mässig)<br />

• Prim. Hyperparathyroidismus<br />

• Oestrogen-Mangel<br />

• Kalziumeinnahme < 500 mg/d<br />

• Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis<br />

• M. Bechterew<br />

• Antiepileptika<br />

• Hyperthyreose<br />

• Diabetes mellitus<br />

• Nikotinabusus<br />

• Alkoholabusus<br />

SVGO-Empfehlung:<br />

Abklärung, wenn<br />

≥ 1 Risik<strong>of</strong>aktor(en) mit RR > 2 oder<br />

≥ 2 Risik<strong>of</strong>aktoren mit RR 1-2<br />

43


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Abklärungsempfehlung<br />

Mit relativem Risiko<br />

≥ 2 (hoch)<br />

• Alter > 70<br />

• Menopause < 45<br />

• Hypogonadismus<br />

• <strong>Osteoporose</strong><br />

• Fx. nach inadäq. Trauma<br />

• Hüftfraktur der Eltern<br />

• Dauersteroid<strong>the</strong>rapie<br />

• Malabsorption<br />

• Hoher Knochenturnover<br />

• Anorexia nervosa<br />

• BMI < 18<br />

• Immobilisation<br />

• Niereninsuffizienz<br />

• Transplantation<br />

Mit relativem Risiko<br />

1 – 2 (mässig)<br />

• Prim. Hyperparathyroidismus<br />

• Oestrogen-Mangel<br />

• Kalziumeinnahme < 500 mg/d<br />

• Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis<br />

• M. Bechterew<br />

• Antiepileptika<br />

• Hyperthyreose<br />

• Diabetes mellitus<br />

• Nikotinabusus<br />

• Alkoholabusus<br />

SVGO-Empfehlung:<br />

Abklärung, wenn<br />

≥ 1 Risik<strong>of</strong>aktor(en) mit RR > 2 oder<br />

≥ 2 Risik<strong>of</strong>aktoren mit RR 1-2<br />

Kostenübernahme der<br />

Densitometrie (KVG)<br />

44


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wirbelfrakturen<br />

• Häufigster Frakturtyp<br />

• Oft asymptomatisch<br />

• Schleichend progessiv<br />

• Assoziiert mit<br />

- Deformität, Grössenabnahme<br />

und Rückenschmerz<br />

- Beeinträchtigter Atmung<br />

- Erhöhter Morbidität und Mortalität<br />

• Können weitere Wirbel- und<br />

Hüftfrakturen voraussagen<br />

45


Eine von fünf postmenopausalen Frauen<br />

mit einer Wirbelfraktur erleidet<br />

im folgenden Jahr eine weitere Fraktur<br />

(%) der Pateinten<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

20%<br />

Total<br />

30<br />

25<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

0 1+ 2+<br />

Prävalente Wirbelfraktur<br />

*p


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Biochemische Marker<br />

des Knochen-Turnovers<br />

Aufbaumarker<br />

• Osteokalzin<br />

• Knochenspezifische<br />

alkalische Phosphatase<br />

• Prokollagen-Typ-1-<br />

N-Propeptid<br />

• Prokollagen-Typ-1-<br />

C-Propeptid<br />

Resorptionsmarker<br />

• Hydroxyprolin<br />

• Hydroxylysin<br />

• Pyridinolin<br />

• Deoxypyridinolin<br />

• Knochen-Sialoprotein<br />

• Saure Phosphatase<br />

• Tartrat-resistente saure<br />

Phosphatase<br />

• Type-1-Kollagen-<br />

Telopeptide (CTX, NTX)<br />

47


Stellenwert der Turnover-Marker<br />

im Management der <strong>Osteoporose</strong><br />

• Prädiktion des Knochenverlusts<br />

• Prädiktion von Frakturen<br />

• Monitoring der Therapie:<br />

- Prädiktion des Ansprechens und<br />

Verbesserung der Compliance<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

48


Allgemeine Laboruntersuchungen<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

• BSG<br />

• Hämatologie<br />

• Kalzium, Phosphat<br />

• Albumin<br />

• Alkalische Phosphatase<br />

• Transaminasen<br />

• Kreatinin<br />

49


Spezielle Laboruntersuchungen<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

• Serumproteinelektrophorese<br />

• TSH<br />

• 25-OH-Vitamin-D<br />

• Parathormon<br />

• Testosteron<br />

• PSA<br />

• Knochenresorptionsmarker im Urin<br />

(Pyridinolin-Crosslinks)<br />

50


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Nicht pharmakologische<br />

Präventionsmassnahmen<br />

• Adäquate Kalzium-, Vitamin-D- und<br />

Proteinzufuhr<br />

• Regelmässige körperliche Aktivität<br />

• Minimierte Alkoholzufuhr<br />

• Sturzprophylaxe<br />

• Hüftprotektoren<br />

51


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Sturzprophylaxe<br />

• Geh- und Balancetraining<br />

• Geeignetes Schuhwerk<br />

• Visuskorrektur, Hörgeräte<br />

• Behandlung neuromuskulärer<br />

Erkrankungen<br />

• Optimierung der Raumbeschaffenheit<br />

• Verzicht auf Medikamente<br />

mit Sturzgefährdung<br />

Tinetti ME. N Engl J Med 348: 42-49; 2003<br />

52


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Hüft-Protektor<br />

Polsterung<br />

Äussere<br />

Schale<br />

Kannus P et al. N Engl J Med 343: 1506-13; 2000<br />

53


Vitamin D3 and Kalzium zur<br />

Frakturprävention bei älteren Frauen<br />

Kumulative<br />

Frakturwahrscheinlichkeit<br />

0.09<br />

0.06<br />

0.03<br />

0.00<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Hüftfrakturen andere nicht vertebrale Frakturen<br />

P = 0.040<br />

6 12 18<br />

Monate<br />

0.09<br />

0.06<br />

0.03<br />

0.00<br />

P = 0.015<br />

6 12 18<br />

Monate<br />

Plazebo Kalzium and Vitamin D<br />

(Kalzium 1200mg/d und Vitamin D 20µg/d)<br />

Chapuy MC et al, N Engl J Med, 1992;327:1637-1642 54


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Behandlungsziele<br />

Osteoklast<br />

Resorptionshemmung<br />

Osteoblast<br />

Aufbaustimulation<br />

55


Medikamente zur <strong>Osteoporose</strong><strong>the</strong>rapie<br />

Resorptionshemmung Aufbaustimulation<br />

• Hormonersatz<strong>the</strong>rapie<br />

• Raloxifen<br />

• Calcitonin<br />

• Bisphosphonate<br />

- Alendronat<br />

- Risedronat<br />

- Ibandronat<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

• Teriparatid (PTH)<br />

• Strontium<br />

56


HO<br />

OH<br />

% Aenderung ab<br />

Ausgangswert (n=875)<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

-4<br />

Wirkung der Hormonersatz<strong>the</strong>rapie<br />

auf die Knochendichte<br />

Wirbelsäule<br />

0 12 24 36<br />

Monate<br />

CEE: conjugated equine estrogen<br />

MPA: medroxyprogesterone acetate<br />

MP: micronized progesterone<br />

cyc: cyclical<br />

cont: continuous<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

-4<br />

Hüfte<br />

0 12 24 36<br />

Monate<br />

Placebo<br />

CEE-MP-cyc<br />

CEE-MPA-cont<br />

CEE-MPA-cyc<br />

CEE<br />

57<br />

PEPI Trial, JAMA, 1996;276;1389-1396


HO<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

0<br />

OH<br />

Wirkung der Hormonersatz<strong>the</strong>rapie<br />

auf Frakturrisiko<br />

Kumulatives Risiko<br />

für Wirbelfrakturen<br />

0 1 2 3 4 5 6 7<br />

*<br />

0.03<br />

0.02<br />

0.01<br />

Kumulatives Risiko<br />

für Hüftfrakturen<br />

Zeit<br />

(Jahre)<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental Cauley JA et al, JAMA, 2003;290:1729-1738 58<br />

0<br />

0 1 2 3 4 5 6 7<br />

Estrogen+Progestin Placebo<br />

*


Women’s Health Initiative<br />

Hormonersatz<strong>the</strong>rapie bei postmenopausalen<br />

Frauen: Erstes RCT<br />

Unterschied in % vs. Plazebo<br />

160<br />

120<br />

80<br />

40<br />

0<br />

-40<br />

-80<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

6700 Frauen, 5.2 Jahre Beobachtungsdauer<br />

+112%<br />

+29%<br />

+41%<br />

+26%<br />

Kardiovask.<br />

Erkrankungen<br />

Nachteile<br />

Apoplexie<br />

Venöse<br />

Thrombosen<br />

Mammakarzinom<br />

Intest. Karzinome<br />

Wirbelfrakturen<br />

Hüftfrakturen<br />

-37% -34% -34%<br />

Vorteile<br />

Manson JE at al, N Engl J Med, 2003;349:523-53459


HO<br />

O<br />

S<br />

% Aenderung<br />

vom Ausgangswert<br />

O<br />

OH<br />

N<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

Wirkung von Raloxifen<br />

auf BMD bei postmeno-<br />

pausaler <strong>Osteoporose</strong><br />

BMD - LWS<br />

0 12 24 36<br />

Monate<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental Ettinger B et al, JAMA, 1999;282:637-64560<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

-1<br />

-2<br />

BMD - Schenkelhals<br />

0 12 24 36<br />

Monate<br />

Placebo Raloxifen 60 mg


HO<br />

O<br />

S<br />

O<br />

OH<br />

N<br />

% Patienten mit neuen<br />

Wirbelfrakturen<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

20<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

Wirkung von Raloxifen<br />

auf Wirbelfrakturen<br />

Wirbelfrakturen<br />

BMD -2.5 und<br />

ohne Frakturen<br />

(n=4,524)<br />

- 50%<br />

Plazebo Raloxifen<br />

60 mg/d<br />

BMD -2.5 und<br />

mit Frakturen<br />

(n=2,304)<br />

- 30%<br />

Plazebo Raloxifen<br />

60 mg/d<br />

Ettinger B et al, JAMA, 1999;282:637-64561


HO<br />

O<br />

S<br />

O<br />

% Patienten mit<br />

neuen Frakturen<br />

OH<br />

N<br />

15<br />

10<br />

5<br />

0<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wirkung von Raloxifen<br />

auf nicht-vertebrale<br />

und Hüftfrakturen<br />

Nicht-vertebrale<br />

Frakturen<br />

Plazebo<br />

Raloxifen<br />

0 6 12 18 24 30 36<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

Hüftfrakturen<br />

0 6 12 18 24 30 36<br />

Monate Monate<br />

Raloxifen<br />

Plazebo<br />

Ettinger B et al, JAMA, 1999;282:637-64562


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wirkung von Calcitonin<br />

auf Wirbelsäule und Hüfte<br />

PROOF-Studie: Analyse nach 5 Jahren<br />

Neue Wirbelfrakturen vs. Plazebo<br />

(Reduktion in %)<br />

0<br />

10<br />

20<br />

30<br />

40<br />

50<br />

60<br />

70<br />

80<br />

90<br />

100<br />

100 IU<br />

18


HO P OH<br />

HO C CH CH 2 CH CH2 NH<br />

HO<br />

O<br />

P<br />

O<br />

CH 2<br />

OH<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

NH 2<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wirkung von Alendronat<br />

auf BMD<br />

Aenderung der BMD (%)<br />

LWS ap Schenkelhals<br />

P < 0.001<br />

0 12 24 36<br />

Plazebo Alendronat<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

P < 0.001<br />

0 12 24 36<br />

Zeit (Monate)<br />

Black DM et al, Lancet, 1996;348:1535-1541 64


HO P OH<br />

HO C CH CH 2 CH CH2 NH<br />

HO<br />

O<br />

P<br />

O<br />

CH 2<br />

OH<br />

Kumulative Inzidenz<br />

NH 2<br />

5<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wirkung von Alendronat auf<br />

symptomatische Wirbel- und<br />

Hüftfrakturen<br />

*<br />

- 59%<br />

P < 0.030<br />

*<br />

0 6 12 18 24 30 36<br />

Monate<br />

*<br />

*<br />

PBO<br />

ALN<br />

*<br />

Kumulative Inzidenz<br />

3<br />

2<br />

1<br />

0<br />

* P < 0.05<br />

- 63%<br />

P < 0.014<br />

0 6 12 18 24 30 36<br />

Black DM et al, J Clin Endocrinol Metab, 2000;85:4118-4124 65<br />

*<br />

Monate<br />

*<br />

* *<br />

PBO<br />

ALN


HO P OH<br />

HO C CH CH 2 CH CH2 NH<br />

HO<br />

O<br />

P<br />

O<br />

CH 2<br />

OH<br />

NTX im Urin<br />

NH 2<br />

75<br />

50<br />

25<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wirkung von Alendronat auf<br />

NTX-Ausscheidung<br />

Plazebo<br />

Alendronat<br />

0<br />

0 3 6 9 12 15 18 21 24<br />

Nach 24 Monaten: Abnahme unter Alendronat 59% (p


Nebenwirkungen der Bisphosphonate<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

• Acute phase response<br />

• Upper GI<br />

• Rash<br />

• Iritis<br />

• Renal impairment<br />

• Jaw osteonecrosis<br />

67


Trp<br />

Leu<br />

1 5 10<br />

Ser Val Ser Glu Ile Gln Leu Met His Asn<br />

20<br />

15<br />

Glu Val Arg Glu Met Ser Asn Leu<br />

25<br />

30<br />

His Lys<br />

Arg Lys Lys Leu Gln Asp Val His Asn Phe<br />

Leu<br />

Gly<br />

BMD-Aenderung<br />

nach 18 Monaten (%)<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wirkung von Teriparatid<br />

auf BMD<br />

1637 postmenopausale Frauen mit früherer Wirbelfraktur<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

-2<br />

LWS<br />

Schenkelhals<br />

Plazebo rhPTH 20 µg<br />

Neer RM et al, N Engl J Med, 2001;344:1434-1441 68


Trp<br />

Leu<br />

1 5 10<br />

Ser Val Ser Glu Ile Gln Leu Met His Asn<br />

20<br />

15<br />

Glu Val Arg Glu Met Ser Asn Leu<br />

25<br />

30<br />

His Lys<br />

Arg Lys Lys Leu Gln Asp Val His Asn Phe<br />

Leu<br />

Gly<br />

Risikoreduktion<br />

über 18 Monate (RR)<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

0%<br />

25%<br />

50%<br />

75%<br />

100%<br />

Wirkung von Teriparatid<br />

auf Wirbelfrakturen<br />

64 22<br />

Plazebo<br />

(n=448)<br />

RR 0.35<br />

65%<br />

N Patienten mit ≥ 1 Fraktur(en)<br />

rhPTH 20<br />

(n=444)<br />

Placebo PTH 20 µg<br />

14<br />

12<br />

10<br />

8<br />

6<br />

4<br />

2<br />

0<br />

% der Frauen<br />

69<br />

Neer RM et al, N Engl J Med, 2001;344:1434-1441


Trp<br />

Leu<br />

1 5 10<br />

Ser Val Ser Glu Ile Gln Leu Met His Asn<br />

20<br />

15<br />

Glu Val Arg Glu Met Ser Asn Leu<br />

25<br />

30<br />

His Lys<br />

Arg Lys Lys Leu Gln Asp Val His Asn Phe<br />

Leu<br />

Gly<br />

Anzahl Frauen mit<br />

neuen Frakturen<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Wirkung von Teriparatid<br />

auf nicht-vertebrale Frakturen<br />

60<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

*<br />

RR = 0.46<br />

Alle Fx Fx mit inadäq. Trauma<br />

Plazebo rhPTH 20 µg<br />

Neer RM et al, N Engl J Med, 2001;344:1434-1441 70


- OOC<br />

Sr++<br />

CH2<br />

-OOC<br />

16<br />

12<br />

8<br />

4<br />

0<br />

-4<br />

CN<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

* CH2<br />

COO- S N<br />

* CH2 COO- S++<br />

1649 postmenopausale Frauen mit <strong>Osteoporose</strong> (tiefe BMD);<br />

mindestens 1 Wirbelfraktur<br />

LWS<br />

0 6 12 18 24 30 36<br />

Monate<br />

Wirkung von Strontium<br />

auf BMD<br />

+ 14%<br />

16<br />

12<br />

SR 2 g/d Plazebo<br />

8<br />

4<br />

0<br />

-4<br />

Schenkelhals<br />

Monate<br />

+ 8%<br />

0 6 12 18 24 30 36<br />

Meunier PJ et al, N Engl J Med, 2004;350:459-468 71


- OOC<br />

Sr++<br />

CH2<br />

-OOC<br />

CN<br />

1649 postmenopausale Frauen<br />

mit <strong>Osteoporose</strong> (tiefe BMD);<br />

mindestens 1 Wirbelfraktur<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

* CH2<br />

COO- S N<br />

* CH2 COO- Patients (%)<br />

S++<br />

50<br />

40<br />

30<br />

20<br />

10<br />

0<br />

Wirkung von Strontium<br />

auf Wirbelfrakturen<br />

RR = 0.51<br />

*<br />

RR = 0.59<br />

First year 0-3 years<br />

SR 2 g/d Plazebo<br />

Meunier PJ et al, N Engl J Med, 2004;350:459-468<br />

72<br />

*


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

<strong>Osteoporose</strong> bei Männern<br />

Primäre <strong>Osteoporose</strong> (50%)<br />

• Idiopathisch<br />

Sekundäre <strong>Osteoporose</strong> (50%)<br />

• Steroid<strong>the</strong>rapie (15%)<br />

• Hypogonadismus (10%)<br />

• Alkoholismus (7%)<br />

• Hyperkalziurie (2%)<br />

• Rauchen<br />

• Gastrointest. Erkrankungen<br />

• Immobilisation<br />

• Anderes…<br />

Bilezikian JP, J Clin Endocrinol Metab, 1999;84:3431-3434<br />

73


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

<strong>Osteoporose</strong> bei Männern<br />

BMD und Definition der <strong>Osteoporose</strong><br />

bei Männern<br />

Männer und Frauen haben ähnliches<br />

Frakturrisiko bei einer bestimmten BMD und<br />

bei <strong>Osteoporose</strong> analog WHO Definition<br />

(Anwendung > 50 Jahren empfohlen).<br />

Nguyen TV et al, Am J Epidemiol, 1996;144:255-263.<br />

Legrand E et al, Osteoporos Int, 1999;10:265-270. 74


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

<strong>Osteoporose</strong> bei Männern<br />

Prävention and Therapie<br />

Sekundäre <strong>Osteoporose</strong><br />

• Androgene<br />

• Steroid<strong>the</strong>rapie, Alkohol u. Rauchen einschränken<br />

• Thiazide bei Hyperkalziurie<br />

Primäre <strong>Osteoporose</strong><br />

• Sturzprävention<br />

• Kalzium- und Vitamin-D-Supplemente<br />

• Bisphosphonate<br />

• Teriparatid<br />

Nguyen TV et al, Am J Epidemiol, 1996;144:255-263.<br />

Legrand E et al, Osteoporos Int, 1999;10:265-270.<br />

75


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Steroidosteoporose<br />

• Beschleunigter Knochenabbau,<br />

am ausgeprägtesten in den<br />

ersten 6-18 Monaten, vor allem<br />

im trabekulären Knochen<br />

• In mittleren und höheren Dosen<br />

nimmt die Knochendichte der<br />

LWS im ersten Jahr um 5-15% ab<br />

• Knochenverlust zum Teil<br />

reversibel<br />

76


Steroid<strong>the</strong>rapie und Frakturrisiko<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

77


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Zusammenfassung<br />

In der Schweiz erfolgt alle 21 Minuten<br />

eine Hospitalisation zufolge einer<br />

osteoporotischen Fraktur<br />

Es ist nie zu spät !<br />

Aufruf zu<br />

Massnahmen<br />

Lippuner K et al. Osteoporosis Int, 2005;16:S8-S17<br />

78


Wir sind nicht nur für unser Tun<br />

verantwortlich, sondern auch für das,<br />

<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

was wir nicht tun.<br />

Molière, 1622-73<br />

79


<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />

St. Katharinental<br />

Danke<br />

80

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!