Osteoporose, State of the Art - Spital Thurgau AG
Osteoporose, State of the Art - Spital Thurgau AG
Osteoporose, State of the Art - Spital Thurgau AG
Erfolgreiche ePaper selbst erstellen
Machen Sie aus Ihren PDF Publikationen ein blätterbares Flipbook mit unserer einzigartigen Google optimierten e-Paper Software.
<strong>Osteoporose</strong>: <strong>State</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> <strong>Art</strong><br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Adrian Forster<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik St. Katharinental<br />
1
Definition der <strong>Osteoporose</strong><br />
“…a systemic skeletal<br />
disease characterized by low<br />
bone mass and<br />
microarchitectural<br />
deterioration <strong>of</strong> bone tissue<br />
leading to enhanced bone<br />
fragility and a consequent<br />
increase in fracture risk.”<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
World Health Organization (WHO), 19942
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wirbelkörper<br />
normal osteoporotisch<br />
3
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Osteoporotische Frakturen:<br />
Betr<strong>of</strong>fene Knochen<br />
Am häufigsten Wirbel-, Hüft- und Unterarmfrakturen<br />
19 %<br />
15 % 19 %<br />
46 %<br />
Andere<br />
Wirbelkörper<br />
Hüfte<br />
Unterarm<br />
Johnell O et al. Osteoporosis Int, 2005;16:S3-S7<br />
4
Prävalenz der <strong>Osteoporose</strong><br />
Befällt<br />
- 1/3 der Frauen zwischen 60 und 70 Jahren<br />
- 2/3 der Frauen über 80 Jahren<br />
- Etwa 1 von 2-3 Frauen über 50 Jahren<br />
- Etwa 1 von 5 Männern über 50 Jahren<br />
wird mindestens eine osteoporotische Fraktur<br />
erleiden<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
1. IOF, 2005 (www.oste<strong>of</strong>ound.org)<br />
2. Dennison E & Cooper C, Horm Res, 2000;54 suppl 1:58-63<br />
5
Jährliche Inzidenz<br />
pro 1000 Frauen<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Inzidenz osteoporotischer<br />
Frakturen bei Frauen<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
50 60 70 80<br />
Alter (Jahre)<br />
Wirbel<br />
Hüfte<br />
Unterarm<br />
Wasnich RD, Osteoporos Int 1997;7 Suppl 3:68-72<br />
6
Prävalenz der Wirbelfrakturen<br />
in Europa<br />
Frauen<br />
5%<br />
50-54<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
25%<br />
75-79<br />
Männer<br />
10%<br />
18%<br />
50-54 75-79<br />
Jahre<br />
O’Neill TW et al, J Bone Miner Res, 1996;11:1010-1018<br />
7
Patienten (%)<br />
Osteoporotische Frakturen mit<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
hoher Morbidität assoziiert<br />
Tod innerhalb<br />
1 Jahr<br />
20%<br />
Ein Jahr nach<br />
Hüftfraktur:<br />
Pflegebedürftigkeit<br />
30%<br />
Selbständiges<br />
Gehen nicht<br />
mehr möglich<br />
40%<br />
Selbständiges Ausführen<br />
mindestens einer Alltagsaktivität<br />
nicht mehr möglich<br />
80%<br />
Cooper C, Am J Med, 1997;103(2A):12S-17S 8
Morbidität nach Wirbelfrakturen<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
9
Morbidität nach Wirbelfrakturen<br />
Beeinträchtigung der<br />
körperl. Leistungsfähigkeit<br />
und Lebensqualität<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Kyphose,<br />
vorgewölbtes<br />
Abdomen und<br />
Abnahme der<br />
Körperlänge<br />
Schmerz Vermindertes<br />
Lungenvolumen<br />
10
<strong>Osteoporose</strong> verursacht höhere Kosten<br />
als manche andere Erkrankungen<br />
Anzahl Hospitalisationstage (Männer und Frauen)<br />
in der Schweiz 2000:<br />
385’000 wegen <strong>Osteoporose</strong> (Kosten Fr. 657 Mio.)<br />
277’000 wegen COPD<br />
173’000 wegen Apoplexie<br />
102’000 wegen Myokardinfarkt<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
79’000 wegen Mammakarzinom<br />
<strong>Osteoporose</strong><br />
total und<br />
bei Frauen<br />
Nummer 1<br />
Lippuner K et al. Osteoporosis Int, 2005;16:S8-S17<br />
11
Pathogenese der <strong>Osteoporose</strong>fraktur<br />
Geringe max.<br />
Knochendichte<br />
Sturzneigung<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Postmenopausaler<br />
Knochenverlust<br />
Geringe Knochendichte<br />
FRAKTUR =<br />
Sturz + geringe<br />
Knochendichte<br />
Geringe Knochendichte = max.<br />
Knochendichte oder Verlust<br />
Altersbedingter<br />
Knochenverlust<br />
Andere<br />
Risik<strong>of</strong>aktoren<br />
Schlechte<br />
Knochenqualität<br />
(Architektur)<br />
12
Determinanten der maximalen<br />
Ernährung<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Knochendichte<br />
Genetik<br />
PEAK BONE MASS<br />
20-22 Altersjahre<br />
Körperl.<br />
Aktivität<br />
Hormone<br />
13
Rezeptoren<br />
• Vitamin D (VDR)<br />
• Oestrogene<br />
• Calcitonin<br />
• PTH<br />
• Androgene<br />
• Osteoprotegerin<br />
• Glukokortikoide<br />
• Tumor necrosis factor<br />
Knochenproteine<br />
• Kollagen Typ 1<br />
• Osteocalcin<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Mögliche Gene<br />
Wachstumsfaktoren und<br />
Zytokine<br />
• Interleukin 6<br />
• TGF-Beta<br />
• IGF-I<br />
• BMP 2<br />
• Interleukin-1-RA<br />
• Tumor necrosis factor<br />
Enzyme<br />
• Aromatase<br />
• Methylentetrahydr<strong>of</strong>olatreduktase<br />
Diverses<br />
• Apolipoprotein E<br />
• Heparinsulfat-Glykoprotein<br />
14
Knochendichtezuwachs<br />
in Abhängigkeit von der Kalziumzufuhr<br />
Jährlicher Knochendichtezuwachs bei Mädchen vor Pubertät<br />
mg/cm 2 pro Jahr<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
P≤0.01<br />
tief hoch<br />
Kalziumeinnahme<br />
Placebo<br />
Kalziumsupplemente<br />
Bonjour JP et al, J Clin Invest 1997;99:1287-1294 15
500<br />
400<br />
300<br />
200<br />
100<br />
Effekt körperlicher Aktivität auf<br />
**<br />
0 Mädchen Knaben<br />
BMC ganzer Körper<br />
(g/Jahr)<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Knochenzuwachs<br />
**<br />
16<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
**<br />
**<br />
0<br />
Mädchen Knaben<br />
BMC LWS<br />
(g/Jahr)<br />
1<br />
0.9<br />
0.8<br />
0.7<br />
0.6<br />
0.5<br />
0.4<br />
Inaktiv Mässig aktiv Stark Aktiv<br />
0.3<br />
0.2<br />
0.1<br />
0<br />
Mädchen Knaben<br />
BMC Schenkelhals<br />
(g/Jahr)<br />
Bailey DA et al, J Bone Miner Res, 1999;14:1672-1679 16<br />
*<br />
Signifikant grösser als Inaktive,<br />
*P≤0.005, **P≤0.001<br />
*
Geringe maximale Knochendichte<br />
Relative Knochendichte<br />
(% der idealen max. Dichte)<br />
oder rascher Knochenverlust<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Geringes<br />
Maximum<br />
Rascher<br />
Verlust<br />
20 30 40 50 60 70 80<br />
Alter (Jahre)<br />
Normal<br />
17
Aenderung der Mikroarchitektur<br />
in der Postmenopause<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Bei Beginn<br />
Nach 1 Jahr<br />
Dufresne TE et al, Calcif Tissue Int, 2003;73:423-432 18
Risik<strong>of</strong>aktoren für <strong>Osteoporose</strong>frakturen<br />
Mit relativem Risiko<br />
≥ 2 (hoch)<br />
• Alter > 70<br />
• Menopause < 45<br />
• Hypogonadismus<br />
• <strong>Osteoporose</strong><br />
• Fx. nach inadäq. Trauma<br />
• Hüftfraktur der Eltern<br />
• Dauersteroid<strong>the</strong>rapie<br />
• Malabsorption<br />
• Hoher Knochenturnover<br />
• Anorexia nervosa<br />
• BMI < 18<br />
• Immobilisation<br />
• Niereninsuffizienz<br />
• Transplantation<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Mit relativem Risiko<br />
1 – 2 (mässig)<br />
• Prim. Hyperparathyroidismus<br />
• Oestrogen-Mangel<br />
• Kalziumeinnahme < 500 mg/d<br />
• Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis<br />
• M. Bechterew<br />
• Antiepileptika<br />
• Hyperthyreose<br />
• Diabetes mellitus<br />
• Nikotinabusus<br />
• Alkoholabusus<br />
19
Trabekulärer Knochen<br />
20% der Knochenmasse<br />
80% des Knochenturnovers<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Knochenturnover<br />
Kortikaler Knochen<br />
80% der Knochenmasse<br />
20% des Knochenturnovers<br />
20
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Knochen-Remodeling<br />
Vorläufer im Knochemark<br />
Mesenchymale Zellen<br />
Osteoblast<br />
Hämatopoietische Zellen<br />
Osteoklast<br />
21
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Oestrogene:<br />
Wirkungsmechanismus im Knochen<br />
Vorläufer<br />
(Osteoblast)<br />
Osteoblast<br />
Zytokine<br />
IL-1, TNF-α<br />
IL-6, TGF-β,....<br />
Oestrogene<br />
Apoptose<br />
TGF-β<br />
+<br />
+<br />
Zytokine<br />
RANK-L<br />
_<br />
Apoptose<br />
TNF-α<br />
_<br />
Osteoklast<br />
Vorläufer<br />
(Osteoklast)<br />
22
Sekundäre <strong>Osteoporose</strong><br />
Endokrin Ernährung Medikamente Immobilisation Anderes<br />
Hyperthyreose,<br />
Hypogonadismus,<br />
M. Cushing etc.<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Glukokortikoide,<br />
Immunsuppressiva,<br />
Antiepileptika etc.<br />
Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis,<br />
Diabetes, Tumore<br />
etc.<br />
23
Determinanten der Knochenstabilität<br />
Mikroarchitektur<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Knochen-Remodeling<br />
Masse<br />
(Grösse,<br />
Geometrie)<br />
Knochenstabilität<br />
Gewebseigenschaften<br />
• Mineralisation<br />
• Kollagen<br />
(Structur, Cross-links)<br />
24
Diagnose der <strong>Osteoporose</strong><br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Knochendichte korreliert<br />
gut mit Frakturrisiko<br />
→ Knochendichtemessung<br />
diagnostischer Standard<br />
25
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Knochendichtemessung<br />
Diagnostischer Standard:<br />
Dual energy X-ray Absorptiometry (DXA)<br />
Messung:<br />
Bone Mineral Density (BMD) in g/cm 2<br />
Zusammensetzung des Knochens:<br />
LWS: 2/3 trabekulär<br />
Schenkelhals: 3/4 kortikal<br />
Distaler Unterarm: 2/3 trabekulär<br />
26
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Knochendichtemessung<br />
27
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Interpretation<br />
28
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Interpretation der<br />
Knochendichtemessung<br />
T-Score<br />
T-Score: -4.2<br />
29
WHO-Kriterien für <strong>Osteoporose</strong><br />
bei postmenopausalen Frauen<br />
Normal<br />
Osteopenie<br />
<strong>Osteoporose</strong><br />
Manifeste<br />
<strong>Osteoporose</strong><br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
T-Score<br />
-1 und darüber<br />
-1 bis -2.5<br />
< -2.5<br />
< -2.5 und Fraktur(en)<br />
Kanis JA et al, J Bone Miner Res, 1994;9:1137-1141 30
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Interpretation der<br />
Knochendichtemessung<br />
T-Score<br />
Z-Score<br />
T-Score: -4.2<br />
Z-Score: -3.1<br />
31
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Interpretation der<br />
Knochendichtemessung<br />
32
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Interpretation der<br />
Knochendichtemessung<br />
T-Score: -2.5<br />
33
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Interpretation der<br />
Knochendichtemessung<br />
T-Score: -3.1<br />
34
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Messorte für WHO-Definition<br />
Auswahl des tiefsten T-Scores unter:<br />
• Schenkelhals<br />
• Proximaler Femur (total)<br />
• LWS (L1-4)<br />
• Distales Radiusdrittel (falls obige<br />
Lokalisationen nicht verwertbar)<br />
(Einzelner Wirbel oder Ward-Dreieck nicht statthaft!)<br />
Lewiecki EM et al. Osteoporosis Int 2004;15:779-784. 35
Intervalle für Verlaufsmessungen<br />
Geringste signifikante Aenderung:<br />
• LWS (L1-4): 3-4%<br />
• Proximaler Femur (total): 4-8%<br />
Hochdosierte Steroid<strong>the</strong>rapie: ½ -1 Jahr<br />
Teriparatid: 1 Jahr<br />
Bisphosphonate: 2 Jahre<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Lewiecki EM et al. Osteoporosis Int 2004;15:779-784. 36
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Hüftfrakturinzidenz und<br />
Knochendichte des Schenkelhalses<br />
Inzidenz<br />
1000 F-Jj.<br />
16<br />
12<br />
8<br />
4<br />
0<br />
16.4<br />
<strong>Osteoporose</strong><br />
T75 Jahren<br />
Follow-Up 2 Jahre<br />
1.1<br />
Normal<br />
T > - 1<br />
Schott AM et al, Osteoporos Int, 1998;8:247-254<br />
37
Relatives Frakturrisiko für BMD-<br />
Abnahme um eine SD bei Frauen<br />
Frakturlokalisation<br />
BMD<br />
distaler<br />
Radius<br />
BMD<br />
Hüfte<br />
BMD<br />
LWS<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Unterarm<br />
1.7<br />
1.4<br />
1.5<br />
Hüfte<br />
1.8<br />
2.6<br />
1.6<br />
Wirbel<br />
1.7<br />
1.8<br />
2.3<br />
Alle<br />
1.4<br />
1.6<br />
1.5<br />
Marshall D et al, BMJ, 1996;312:1254-125938
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Interpretation der<br />
Knochendichtemessung<br />
T-Score<br />
T-Score: -4.2<br />
RR für Wirbelfraktur:<br />
2.3 4.2 = 33.1<br />
39
10-Jahres-Frakturrisiko: Alter und BMD<br />
Hüftfraktur-Risiko (% pro 10 Jahre)<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
<strong>AG</strong>E<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
-3<br />
Für Für eine eine gegebene gegebene BMD BMD<br />
steigt steigt das das Risiko Risiko mit mit dem dem Alter Alter<br />
-2.5 -2 -1.5 -1 -0.5 0 0.5 1<br />
BMD T-Score<br />
Kanis JA et al, Osteoporos Int, 2001;12:989-995<br />
40
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wer soll abgeklärt werden?<br />
41
Risik<strong>of</strong>aktoren für <strong>Osteoporose</strong>frakturen<br />
Mit relativem Risiko<br />
≥ 2 (hoch)<br />
• Alter > 70<br />
• Menopause < 45<br />
• Hypogonadismus<br />
• <strong>Osteoporose</strong><br />
• Fx. nach inadäq. Trauma<br />
• Hüftfraktur der Eltern<br />
• Dauersteroid<strong>the</strong>rapie<br />
• Malabsorption<br />
• Hoher Knochenturnover<br />
• Anorexia nervosa<br />
• BMI < 18<br />
• Immobilisation<br />
• Niereninsuffizienz<br />
• Transplantation<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Mit relativem Risiko<br />
1 – 2 (mässig)<br />
• Prim. Hyperparathyroidismus<br />
• Oestrogen-Mangel<br />
• Kalziumeinnahme < 500 mg/d<br />
• Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis<br />
• M. Bechterew<br />
• Antiepileptika<br />
• Hyperthyreose<br />
• Diabetes mellitus<br />
• Nikotinabusus<br />
• Alkoholabusus<br />
42
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Abklärungsempfehlung<br />
Mit relativem Risiko<br />
≥ 2 (hoch)<br />
• Alter > 70<br />
• Menopause < 45<br />
• Hypogonadismus<br />
• <strong>Osteoporose</strong><br />
• Fx. nach inadäq. Trauma<br />
• Hüftfraktur der Eltern<br />
• Dauersteroid<strong>the</strong>rapie<br />
• Malabsorption<br />
• Hoher Knochenturnover<br />
• Anorexia nervosa<br />
• BMI < 18<br />
• Immobilisation<br />
• Niereninsuffizienz<br />
• Transplantation<br />
Mit relativem Risiko<br />
1 – 2 (mässig)<br />
• Prim. Hyperparathyroidismus<br />
• Oestrogen-Mangel<br />
• Kalziumeinnahme < 500 mg/d<br />
• Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis<br />
• M. Bechterew<br />
• Antiepileptika<br />
• Hyperthyreose<br />
• Diabetes mellitus<br />
• Nikotinabusus<br />
• Alkoholabusus<br />
SVGO-Empfehlung:<br />
Abklärung, wenn<br />
≥ 1 Risik<strong>of</strong>aktor(en) mit RR > 2 oder<br />
≥ 2 Risik<strong>of</strong>aktoren mit RR 1-2<br />
43
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Abklärungsempfehlung<br />
Mit relativem Risiko<br />
≥ 2 (hoch)<br />
• Alter > 70<br />
• Menopause < 45<br />
• Hypogonadismus<br />
• <strong>Osteoporose</strong><br />
• Fx. nach inadäq. Trauma<br />
• Hüftfraktur der Eltern<br />
• Dauersteroid<strong>the</strong>rapie<br />
• Malabsorption<br />
• Hoher Knochenturnover<br />
• Anorexia nervosa<br />
• BMI < 18<br />
• Immobilisation<br />
• Niereninsuffizienz<br />
• Transplantation<br />
Mit relativem Risiko<br />
1 – 2 (mässig)<br />
• Prim. Hyperparathyroidismus<br />
• Oestrogen-Mangel<br />
• Kalziumeinnahme < 500 mg/d<br />
• Rheumatoide <strong>Art</strong>hritis<br />
• M. Bechterew<br />
• Antiepileptika<br />
• Hyperthyreose<br />
• Diabetes mellitus<br />
• Nikotinabusus<br />
• Alkoholabusus<br />
SVGO-Empfehlung:<br />
Abklärung, wenn<br />
≥ 1 Risik<strong>of</strong>aktor(en) mit RR > 2 oder<br />
≥ 2 Risik<strong>of</strong>aktoren mit RR 1-2<br />
Kostenübernahme der<br />
Densitometrie (KVG)<br />
44
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wirbelfrakturen<br />
• Häufigster Frakturtyp<br />
• Oft asymptomatisch<br />
• Schleichend progessiv<br />
• Assoziiert mit<br />
- Deformität, Grössenabnahme<br />
und Rückenschmerz<br />
- Beeinträchtigter Atmung<br />
- Erhöhter Morbidität und Mortalität<br />
• Können weitere Wirbel- und<br />
Hüftfrakturen voraussagen<br />
45
Eine von fünf postmenopausalen Frauen<br />
mit einer Wirbelfraktur erleidet<br />
im folgenden Jahr eine weitere Fraktur<br />
(%) der Pateinten<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
20%<br />
Total<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
0 1+ 2+<br />
Prävalente Wirbelfraktur<br />
*p
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Biochemische Marker<br />
des Knochen-Turnovers<br />
Aufbaumarker<br />
• Osteokalzin<br />
• Knochenspezifische<br />
alkalische Phosphatase<br />
• Prokollagen-Typ-1-<br />
N-Propeptid<br />
• Prokollagen-Typ-1-<br />
C-Propeptid<br />
Resorptionsmarker<br />
• Hydroxyprolin<br />
• Hydroxylysin<br />
• Pyridinolin<br />
• Deoxypyridinolin<br />
• Knochen-Sialoprotein<br />
• Saure Phosphatase<br />
• Tartrat-resistente saure<br />
Phosphatase<br />
• Type-1-Kollagen-<br />
Telopeptide (CTX, NTX)<br />
47
Stellenwert der Turnover-Marker<br />
im Management der <strong>Osteoporose</strong><br />
• Prädiktion des Knochenverlusts<br />
• Prädiktion von Frakturen<br />
• Monitoring der Therapie:<br />
- Prädiktion des Ansprechens und<br />
Verbesserung der Compliance<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
48
Allgemeine Laboruntersuchungen<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
• BSG<br />
• Hämatologie<br />
• Kalzium, Phosphat<br />
• Albumin<br />
• Alkalische Phosphatase<br />
• Transaminasen<br />
• Kreatinin<br />
49
Spezielle Laboruntersuchungen<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
• Serumproteinelektrophorese<br />
• TSH<br />
• 25-OH-Vitamin-D<br />
• Parathormon<br />
• Testosteron<br />
• PSA<br />
• Knochenresorptionsmarker im Urin<br />
(Pyridinolin-Crosslinks)<br />
50
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Nicht pharmakologische<br />
Präventionsmassnahmen<br />
• Adäquate Kalzium-, Vitamin-D- und<br />
Proteinzufuhr<br />
• Regelmässige körperliche Aktivität<br />
• Minimierte Alkoholzufuhr<br />
• Sturzprophylaxe<br />
• Hüftprotektoren<br />
51
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Sturzprophylaxe<br />
• Geh- und Balancetraining<br />
• Geeignetes Schuhwerk<br />
• Visuskorrektur, Hörgeräte<br />
• Behandlung neuromuskulärer<br />
Erkrankungen<br />
• Optimierung der Raumbeschaffenheit<br />
• Verzicht auf Medikamente<br />
mit Sturzgefährdung<br />
Tinetti ME. N Engl J Med 348: 42-49; 2003<br />
52
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Hüft-Protektor<br />
Polsterung<br />
Äussere<br />
Schale<br />
Kannus P et al. N Engl J Med 343: 1506-13; 2000<br />
53
Vitamin D3 and Kalzium zur<br />
Frakturprävention bei älteren Frauen<br />
Kumulative<br />
Frakturwahrscheinlichkeit<br />
0.09<br />
0.06<br />
0.03<br />
0.00<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Hüftfrakturen andere nicht vertebrale Frakturen<br />
P = 0.040<br />
6 12 18<br />
Monate<br />
0.09<br />
0.06<br />
0.03<br />
0.00<br />
P = 0.015<br />
6 12 18<br />
Monate<br />
Plazebo Kalzium and Vitamin D<br />
(Kalzium 1200mg/d und Vitamin D 20µg/d)<br />
Chapuy MC et al, N Engl J Med, 1992;327:1637-1642 54
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Behandlungsziele<br />
Osteoklast<br />
Resorptionshemmung<br />
Osteoblast<br />
Aufbaustimulation<br />
55
Medikamente zur <strong>Osteoporose</strong><strong>the</strong>rapie<br />
Resorptionshemmung Aufbaustimulation<br />
• Hormonersatz<strong>the</strong>rapie<br />
• Raloxifen<br />
• Calcitonin<br />
• Bisphosphonate<br />
- Alendronat<br />
- Risedronat<br />
- Ibandronat<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
• Teriparatid (PTH)<br />
• Strontium<br />
56
HO<br />
OH<br />
% Aenderung ab<br />
Ausgangswert (n=875)<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
Wirkung der Hormonersatz<strong>the</strong>rapie<br />
auf die Knochendichte<br />
Wirbelsäule<br />
0 12 24 36<br />
Monate<br />
CEE: conjugated equine estrogen<br />
MPA: medroxyprogesterone acetate<br />
MP: micronized progesterone<br />
cyc: cyclical<br />
cont: continuous<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
-4<br />
Hüfte<br />
0 12 24 36<br />
Monate<br />
Placebo<br />
CEE-MP-cyc<br />
CEE-MPA-cont<br />
CEE-MPA-cyc<br />
CEE<br />
57<br />
PEPI Trial, JAMA, 1996;276;1389-1396
HO<br />
0.03<br />
0.02<br />
0.01<br />
0<br />
OH<br />
Wirkung der Hormonersatz<strong>the</strong>rapie<br />
auf Frakturrisiko<br />
Kumulatives Risiko<br />
für Wirbelfrakturen<br />
0 1 2 3 4 5 6 7<br />
*<br />
0.03<br />
0.02<br />
0.01<br />
Kumulatives Risiko<br />
für Hüftfrakturen<br />
Zeit<br />
(Jahre)<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental Cauley JA et al, JAMA, 2003;290:1729-1738 58<br />
0<br />
0 1 2 3 4 5 6 7<br />
Estrogen+Progestin Placebo<br />
*
Women’s Health Initiative<br />
Hormonersatz<strong>the</strong>rapie bei postmenopausalen<br />
Frauen: Erstes RCT<br />
Unterschied in % vs. Plazebo<br />
160<br />
120<br />
80<br />
40<br />
0<br />
-40<br />
-80<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
6700 Frauen, 5.2 Jahre Beobachtungsdauer<br />
+112%<br />
+29%<br />
+41%<br />
+26%<br />
Kardiovask.<br />
Erkrankungen<br />
Nachteile<br />
Apoplexie<br />
Venöse<br />
Thrombosen<br />
Mammakarzinom<br />
Intest. Karzinome<br />
Wirbelfrakturen<br />
Hüftfrakturen<br />
-37% -34% -34%<br />
Vorteile<br />
Manson JE at al, N Engl J Med, 2003;349:523-53459
HO<br />
O<br />
S<br />
% Aenderung<br />
vom Ausgangswert<br />
O<br />
OH<br />
N<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
Wirkung von Raloxifen<br />
auf BMD bei postmeno-<br />
pausaler <strong>Osteoporose</strong><br />
BMD - LWS<br />
0 12 24 36<br />
Monate<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental Ettinger B et al, JAMA, 1999;282:637-64560<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
-1<br />
-2<br />
BMD - Schenkelhals<br />
0 12 24 36<br />
Monate<br />
Placebo Raloxifen 60 mg
HO<br />
O<br />
S<br />
O<br />
OH<br />
N<br />
% Patienten mit neuen<br />
Wirbelfrakturen<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
Wirkung von Raloxifen<br />
auf Wirbelfrakturen<br />
Wirbelfrakturen<br />
BMD -2.5 und<br />
ohne Frakturen<br />
(n=4,524)<br />
- 50%<br />
Plazebo Raloxifen<br />
60 mg/d<br />
BMD -2.5 und<br />
mit Frakturen<br />
(n=2,304)<br />
- 30%<br />
Plazebo Raloxifen<br />
60 mg/d<br />
Ettinger B et al, JAMA, 1999;282:637-64561
HO<br />
O<br />
S<br />
O<br />
% Patienten mit<br />
neuen Frakturen<br />
OH<br />
N<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wirkung von Raloxifen<br />
auf nicht-vertebrale<br />
und Hüftfrakturen<br />
Nicht-vertebrale<br />
Frakturen<br />
Plazebo<br />
Raloxifen<br />
0 6 12 18 24 30 36<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
Hüftfrakturen<br />
0 6 12 18 24 30 36<br />
Monate Monate<br />
Raloxifen<br />
Plazebo<br />
Ettinger B et al, JAMA, 1999;282:637-64562
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wirkung von Calcitonin<br />
auf Wirbelsäule und Hüfte<br />
PROOF-Studie: Analyse nach 5 Jahren<br />
Neue Wirbelfrakturen vs. Plazebo<br />
(Reduktion in %)<br />
0<br />
10<br />
20<br />
30<br />
40<br />
50<br />
60<br />
70<br />
80<br />
90<br />
100<br />
100 IU<br />
18
HO P OH<br />
HO C CH CH 2 CH CH2 NH<br />
HO<br />
O<br />
P<br />
O<br />
CH 2<br />
OH<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
NH 2<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wirkung von Alendronat<br />
auf BMD<br />
Aenderung der BMD (%)<br />
LWS ap Schenkelhals<br />
P < 0.001<br />
0 12 24 36<br />
Plazebo Alendronat<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
P < 0.001<br />
0 12 24 36<br />
Zeit (Monate)<br />
Black DM et al, Lancet, 1996;348:1535-1541 64
HO P OH<br />
HO C CH CH 2 CH CH2 NH<br />
HO<br />
O<br />
P<br />
O<br />
CH 2<br />
OH<br />
Kumulative Inzidenz<br />
NH 2<br />
5<br />
4<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wirkung von Alendronat auf<br />
symptomatische Wirbel- und<br />
Hüftfrakturen<br />
*<br />
- 59%<br />
P < 0.030<br />
*<br />
0 6 12 18 24 30 36<br />
Monate<br />
*<br />
*<br />
PBO<br />
ALN<br />
*<br />
Kumulative Inzidenz<br />
3<br />
2<br />
1<br />
0<br />
* P < 0.05<br />
- 63%<br />
P < 0.014<br />
0 6 12 18 24 30 36<br />
Black DM et al, J Clin Endocrinol Metab, 2000;85:4118-4124 65<br />
*<br />
Monate<br />
*<br />
* *<br />
PBO<br />
ALN
HO P OH<br />
HO C CH CH 2 CH CH2 NH<br />
HO<br />
O<br />
P<br />
O<br />
CH 2<br />
OH<br />
NTX im Urin<br />
NH 2<br />
75<br />
50<br />
25<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wirkung von Alendronat auf<br />
NTX-Ausscheidung<br />
Plazebo<br />
Alendronat<br />
0<br />
0 3 6 9 12 15 18 21 24<br />
Nach 24 Monaten: Abnahme unter Alendronat 59% (p
Nebenwirkungen der Bisphosphonate<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
• Acute phase response<br />
• Upper GI<br />
• Rash<br />
• Iritis<br />
• Renal impairment<br />
• Jaw osteonecrosis<br />
67
Trp<br />
Leu<br />
1 5 10<br />
Ser Val Ser Glu Ile Gln Leu Met His Asn<br />
20<br />
15<br />
Glu Val Arg Glu Met Ser Asn Leu<br />
25<br />
30<br />
His Lys<br />
Arg Lys Lys Leu Gln Asp Val His Asn Phe<br />
Leu<br />
Gly<br />
BMD-Aenderung<br />
nach 18 Monaten (%)<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wirkung von Teriparatid<br />
auf BMD<br />
1637 postmenopausale Frauen mit früherer Wirbelfraktur<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
-2<br />
LWS<br />
Schenkelhals<br />
Plazebo rhPTH 20 µg<br />
Neer RM et al, N Engl J Med, 2001;344:1434-1441 68
Trp<br />
Leu<br />
1 5 10<br />
Ser Val Ser Glu Ile Gln Leu Met His Asn<br />
20<br />
15<br />
Glu Val Arg Glu Met Ser Asn Leu<br />
25<br />
30<br />
His Lys<br />
Arg Lys Lys Leu Gln Asp Val His Asn Phe<br />
Leu<br />
Gly<br />
Risikoreduktion<br />
über 18 Monate (RR)<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
0%<br />
25%<br />
50%<br />
75%<br />
100%<br />
Wirkung von Teriparatid<br />
auf Wirbelfrakturen<br />
64 22<br />
Plazebo<br />
(n=448)<br />
RR 0.35<br />
65%<br />
N Patienten mit ≥ 1 Fraktur(en)<br />
rhPTH 20<br />
(n=444)<br />
Placebo PTH 20 µg<br />
14<br />
12<br />
10<br />
8<br />
6<br />
4<br />
2<br />
0<br />
% der Frauen<br />
69<br />
Neer RM et al, N Engl J Med, 2001;344:1434-1441
Trp<br />
Leu<br />
1 5 10<br />
Ser Val Ser Glu Ile Gln Leu Met His Asn<br />
20<br />
15<br />
Glu Val Arg Glu Met Ser Asn Leu<br />
25<br />
30<br />
His Lys<br />
Arg Lys Lys Leu Gln Asp Val His Asn Phe<br />
Leu<br />
Gly<br />
Anzahl Frauen mit<br />
neuen Frakturen<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Wirkung von Teriparatid<br />
auf nicht-vertebrale Frakturen<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
*<br />
RR = 0.46<br />
Alle Fx Fx mit inadäq. Trauma<br />
Plazebo rhPTH 20 µg<br />
Neer RM et al, N Engl J Med, 2001;344:1434-1441 70
- OOC<br />
Sr++<br />
CH2<br />
-OOC<br />
16<br />
12<br />
8<br />
4<br />
0<br />
-4<br />
CN<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
* CH2<br />
COO- S N<br />
* CH2 COO- S++<br />
1649 postmenopausale Frauen mit <strong>Osteoporose</strong> (tiefe BMD);<br />
mindestens 1 Wirbelfraktur<br />
LWS<br />
0 6 12 18 24 30 36<br />
Monate<br />
Wirkung von Strontium<br />
auf BMD<br />
+ 14%<br />
16<br />
12<br />
SR 2 g/d Plazebo<br />
8<br />
4<br />
0<br />
-4<br />
Schenkelhals<br />
Monate<br />
+ 8%<br />
0 6 12 18 24 30 36<br />
Meunier PJ et al, N Engl J Med, 2004;350:459-468 71
- OOC<br />
Sr++<br />
CH2<br />
-OOC<br />
CN<br />
1649 postmenopausale Frauen<br />
mit <strong>Osteoporose</strong> (tiefe BMD);<br />
mindestens 1 Wirbelfraktur<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
* CH2<br />
COO- S N<br />
* CH2 COO- Patients (%)<br />
S++<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Wirkung von Strontium<br />
auf Wirbelfrakturen<br />
RR = 0.51<br />
*<br />
RR = 0.59<br />
First year 0-3 years<br />
SR 2 g/d Plazebo<br />
Meunier PJ et al, N Engl J Med, 2004;350:459-468<br />
72<br />
*
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
<strong>Osteoporose</strong> bei Männern<br />
Primäre <strong>Osteoporose</strong> (50%)<br />
• Idiopathisch<br />
Sekundäre <strong>Osteoporose</strong> (50%)<br />
• Steroid<strong>the</strong>rapie (15%)<br />
• Hypogonadismus (10%)<br />
• Alkoholismus (7%)<br />
• Hyperkalziurie (2%)<br />
• Rauchen<br />
• Gastrointest. Erkrankungen<br />
• Immobilisation<br />
• Anderes…<br />
Bilezikian JP, J Clin Endocrinol Metab, 1999;84:3431-3434<br />
73
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
<strong>Osteoporose</strong> bei Männern<br />
BMD und Definition der <strong>Osteoporose</strong><br />
bei Männern<br />
Männer und Frauen haben ähnliches<br />
Frakturrisiko bei einer bestimmten BMD und<br />
bei <strong>Osteoporose</strong> analog WHO Definition<br />
(Anwendung > 50 Jahren empfohlen).<br />
Nguyen TV et al, Am J Epidemiol, 1996;144:255-263.<br />
Legrand E et al, Osteoporos Int, 1999;10:265-270. 74
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
<strong>Osteoporose</strong> bei Männern<br />
Prävention and Therapie<br />
Sekundäre <strong>Osteoporose</strong><br />
• Androgene<br />
• Steroid<strong>the</strong>rapie, Alkohol u. Rauchen einschränken<br />
• Thiazide bei Hyperkalziurie<br />
Primäre <strong>Osteoporose</strong><br />
• Sturzprävention<br />
• Kalzium- und Vitamin-D-Supplemente<br />
• Bisphosphonate<br />
• Teriparatid<br />
Nguyen TV et al, Am J Epidemiol, 1996;144:255-263.<br />
Legrand E et al, Osteoporos Int, 1999;10:265-270.<br />
75
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Steroidosteoporose<br />
• Beschleunigter Knochenabbau,<br />
am ausgeprägtesten in den<br />
ersten 6-18 Monaten, vor allem<br />
im trabekulären Knochen<br />
• In mittleren und höheren Dosen<br />
nimmt die Knochendichte der<br />
LWS im ersten Jahr um 5-15% ab<br />
• Knochenverlust zum Teil<br />
reversibel<br />
76
Steroid<strong>the</strong>rapie und Frakturrisiko<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
77
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Zusammenfassung<br />
In der Schweiz erfolgt alle 21 Minuten<br />
eine Hospitalisation zufolge einer<br />
osteoporotischen Fraktur<br />
Es ist nie zu spät !<br />
Aufruf zu<br />
Massnahmen<br />
Lippuner K et al. Osteoporosis Int, 2005;16:S8-S17<br />
78
Wir sind nicht nur für unser Tun<br />
verantwortlich, sondern auch für das,<br />
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
was wir nicht tun.<br />
Molière, 1622-73<br />
79
<strong>Thurgau</strong>er Klinik<br />
St. Katharinental<br />
Danke<br />
80